Zeqir Ajdini

1. BAZAT E INFORMATIKS1.1. KUPTIMET THEMELORE1.1.1. E DHNA DHE INFORMATA

Kur prmendim fjaln e dhn kemi t qart domethnien e saj, por prmbajtja e saj ndryshon mvarsisht nga rasti n t cilin prdoret ajo. Nj definicion thot se: E dhn sht fardolloj shkronje, numri apo simboli apo kombinim shkronjash, numrash dhe simbolesh pa ndonj domethnje t veant. E dhn sht edhe tingulli i ziles s shkolls q lajmron fundin e ors s msimit. Figura e pirunit dhe thiks n shenjn e komunikacionit, si dhe figura e dgjueses t telefonit n vende t dukshme jan t dhna, si sht e dhn edhe filmi vizatimor para ditarit televiziv t mbrmjes. Informata sht e dhn q shfrytzuesit i shrben gjat sjelljes t ndonj vendimi. Pr dallim nga e dhna, informata ka rndsi pr marrsin pasiq ajo rrit njohurit e tij. Nj definicion pr Informatn do t ishte: Informata paraqet nj bashksi t t dhnave, kuptimeve ose shenjave t cilat pranuesit ia zvoglojn ose ia eliminojn papritshmrin dhe pacaktueshmrin dhe e cila mundson veprimin duke br zgjedhjen m optimale nga ngjarjet e mundshme me qllim t ngritjes s kapacitetit t njohurive njerzore pr ngjarjen e zgjedhur. E dhna se mimet n Durrs jan m t ulta se n Ulqin sht informat pr njeriun q aktualisht vendos ku do t kaloj pushimin veror. Pr t tjert kjo e dhn mund t jet (jo) interesante. E dhna se koha nesr do t jet e bukur (ose me shi) nuk sht informacion pr dik q nuk del nga shtpia, por pr bujkun sht informacion shum i rndsishm. Fjala informat rrjedh nga fjala latine informatio, q n gjuhn shqipe i prgjigjet fjala lajmrim (lajm).

1.1.2. INFORMATIKA DHE INFORMATIKA E BIZNESIT

Fjala informatik paraqitet pr her t par n Franc n vitin 1960, ndrsa m von e prvetsojn edhe vendet tjera n Europ dhe n bot. Vet fjala sht nxjer nga fjalt

informacion (Information) dhe automatik (Automatique) dhe paraqet shkencn pr informatat dhe lajmrimet. Informacioni, n aspekt m t gjer prfshin t gjitha faktet, t komunikuara, t msuara apo t mbajtura mend. Teoria e informacionit sht shkenc adekuate e cila merret e studimin e prpunimit dhe rruajtes s shnimeve. Informatika si shkenc sht krijuar nga shkaqe praktike me bashkimin e shkencs s kompjuterve (computer science) dhe shkencs s informatave (information science). Sot n prdorim jan emrtimet Informatik, Shkenca Kompjuterike, Teknologji informative, etj. Krkesa gjithnj e n rritje pr informacione, sidomos, informacione m t prbra, si dhe shpenzimet e larta t pranimit t pranimit t tyre n form natyrore (joelektronike), krijoi krkesat pr zhvillim t shpejt t kompjuterve. Informatika prjetoi zhvillim t fuqishm n vitet e gjashtdhjeta t shek XX. Suksesi q pati e oi n vet majn e t gjitha degve t tjera industriale. Informatika sot sht shkenc mjaft e zgjeruar dhe e diversifikuar n disa lmi, e ndr m t zshmet jan: Teoria e Algoritmeve, Struktura e t dhnave, Prpunimi i t dhnave, Bazat e t dhnave, Arqitektura e kompjuterve, Kodet dhe kodimet, Logjika kompjuterike, Komunikimi dhe lidhjet, Udhheqja e proceseve, etj. Mes viteve t gjashtdhjeta dhe t shtatdhjeta, informatika gjen zbatimin e saj n t gjitha veprimtarit komerciale dhe shoqrore. Zbatimi i gjithanshm i saj n vitet e shtatdhjeta, sjell ndarjen e saj n diciplina t veanta q prpunojn trsi t ndryshme, mes t cilve sht edhe informatika e biznesit. Informatika e biznesit merret me informata komerciale. Informata komerciale sht e dhn q ka vler (informative) pr marrsin n kuptimin e vendimeve biznesore. T dhnat biznesore si sht pr shembull oferta, mund t ken prmbajtjen e nj komunikimi biznesor, mund t ken formn e lajmrimit si jan pr shembull proces verbalet e ndryshme, regjistrimet, dhe t ngjajshme por mund t jen edhe dokumente si jan faturat etj. Informatika e biznesit mbshtetet n teknologjin kompjuterike dhe telekomunikuese, dhe mundson nj qasje t re t puns, zhvillimit dhe jets n prgjithsi. Ajo ndryshon n trsi mnyrn e puns, gjat s cils, kultin e puns fizike, e zvendson me dijeni dhe automatizim t puns. Zbatimi i informatiks biznesore sht posarisht i rndsishm pr drejtimin e sistemeve biznesore dhe automatizimin e tyre. N qoft se jan t prcaktuara qllimet dhe kriteret, ather n baz t tyre organet e udhheqjes dhe t kontrollit mund t marrin vendime afariste, t cilat s bashku me resurset kadrovike, materiale dhe financiare hyjn n proces t afarizmit. Rezultat i procesit t afarizmit jan produktet, shrbimet, t ardhurat, shitja etj. Kto autpute (madhsi dalse), pr shkak t kontrollit, krahasohen me ato t planifikuara - planet. Mbyllja e rrjetit informativ n baz t krahasimit t planit dhe t realizimit bhet me an t sistemit informativ. Rrethina e sistemit paraqet destinimin e resurseve t tij dhe t autputeve (madhsive dalse). T gjitha kto jan integruar n skemn e paraqitur n figurn e mposhtme.

Figura 1. Bllok skema e ndrlidhjes s sistemit informativ me rrethinn

N skemn e paraqitur, figurativisht jan t prezentuara ndrlidhjet e aktiviteteve t caktuara informative pa t cilat nuk sht e mundur q n mnyr kualitative t kryhet procesi i reproduksionit. Sipas ksaj, detyrat e sistemit informativ kan tre nivele:

sigurimi i organeve t udhheqjes me informacione para marjes s vendimeve, futja e informacioneve t nevojshme n procesin e afarizmit, ndrlidhja informative e sistemit afarist me rrethinn e tij.

Autputet e sistemit afarist dhe t sistemit informativ jan inpute t sistemit rrethina, kurse autputet (hyrjet nga rrethina e sistemit) e sistemit rrethina jan inpute t sistemit informativ, sistemit t udhheqjes dhe t kontrollit dhe t sistemit afarist. Nga t gjitha kto konstatime mund t vrehet ndrlidhja e sistemit afarist t ndrmarrjes me sistemin informativ t rrethins.

1.1.3. PRPUNIMI I T DHNAVE DHE RESURSET KRYESORE T SISTEMIT INFORMATIV

Disa t dhnave nuk mund t'ju qasemi drejtprdrejt. Kshtu, pr shembull, nota mesatare e nj nxnsi prmbahet n trsin e t gjitha notave t veanta t tij dhe pr t ardhur deri te ajo, sht e domosdoshme t kryhen disa operacione t caktuara llogaritse, t prpiqet, t harxhohet nj energji t caktuar. Ashtu si sht e nevojshme q minerali i

hekurit t prpunohet q t arrihet deri te hekuri, ashtu shpesh her sht e nevojshme q t dhnat "baz" t prpunohen me qllim q t fitohen t dhna ose informata t tjera. Aktiviteti i till quhet prpunim i t dhnave. Prpunimi i t dhnave t ndryshme sht nj nga aktivitete m t rndsishme t secilit njeri biznesor pa marr parasysh llojin e veprimtaris q e kryen sepse informatat jan t nj rndsie fundamentale n mnyrn bashkohore t puns. Gjat asaj, edhe m tutje mendohet pr t gjitha llojet e t dhnave (numerike, tekstuale, figurative, akustike...) Prpunimi i t dhnave mund t bhet n mnyra t ndryshme.

Prpunimi manual sht forma m e vjetr e prpunimit t t dhnave, q prdoret edhe sot. Paraqitet dhe zhvillohet me zhvillimin e tregtis dhe shteteve. sht e njohur se si Egjiptiant, Fenikasit, Kinezt, dhe pjestart e kulturave t tjera i kan shkruar tekstet dhe numrat. Llogaritset e drurit me toptha prdore mbi 5000 vjet, ndrsa shifrat arabe prdoren n Europ q prej shekullit II-t. Letrat tregtare dhe dokumentet tjera i kan prpunuar kaligraft dhe notert q shkruanin me pend pate deri n shekullin XIX. N zhvillimin e prpunimit t t dhnave luan rol edhe paraqitja e institucioneve q prcjellnin njohtime me shkrim (posta) dhe pr kt arsye organizojn komunikacion t rregullt. Prpunimi manual i t dhnave ka shum mangsi: i ngadalshm, mim t lart gabime etj. Pr kt arsye tentohet q ajo t zvendsohet me mnyra t tjera t prpunimit.

Prpunimi mekanik i t dhnave bazohet n mjete mekanike dhe ndihmse me t cilat njeriu drejtprdrejt i prpunon proceset biznesore. Prdoret q nga fundi i shekullit XIX e deri m sot. Megjithse makina e par e shkrimit sht zbuluar n vitin 1817, prodhimi serik n SHBA filloi n vitin 1874, ndrsa n Europ n vitin 1898. Makinat llogaritse mekanike paraqiten n t njejtn koh. Rndsi t veant kan zbulimet pr transmetim t t dhnave me prues dhe me val elektromagnetike. N vitin 1843 sht konstruktuar telegrafi (Morse), ndrsa n vitin 1876 sht konstruktuar telefoni (Bell) me 'ka u mundsua transmetimi i t dhnave n largsi.

Prpunimi mekanografik (byroteknik) mbshtetet n pajisje elektromekanike t cilat procesin e prpunimit e mekanizojn dhe automatizojn. Pajisjet e ktilla gjejn prdorim t madh n mes t shekullit t kaluar. Pr prpunimin e t dhnave numerike shfrytzohen makina t ndryshme pr kontabilitet, pr faturim dhe pr prpunim elektromekanik t t dhnave. Gjat prpunimit t teksteve shfrytzohen makina elektromekanike pr shkrim, pajisje pr adresim, pajisje pr kopjim, pr detektim, teleprintert, etj. Pajisjet pr prpunimin elektromekanik mundsojn prpunimin

programabil n baz t kartelave t shpuara t cilat n at koh kan qen medium ideal pr memorimin e t dhnave dhe informatave.

Prpunimi elektronik i t dhnave mbshtetet n zbatimin e kompjuterve elektronik. Gjat ksaj, t dhnat e formave t ndryshme (shkronj, z, figur, etj.), duhen t paraqiten n form t prshtatshme pr prpunim elektronik. Kjo do t thot se t gjith t dhnat shndrohen n form numerike (vargje numrash, gjegjsisht vargje njshash dhe zerosh), dhe vet udhzimet pr prpunim (programet), jan gjithashtu n form numerike. Pr transformimin e t dhnave n form t ktill egzistojn pajisje speciale (skaner, mikrofon, etj). Kompjutert e krahasojn prpunimin e t dhnave n baz t nj plani t puns t pregaditur q m par t ashtquajtur program. Pr ndryshim nga pajisjet elektromekanike q gjithashtu mund t punojn me nj plan t dhn paraprakisht, kompjutert mund t sjellin vendime n baz t t dhnave q i prpunojn, t sjellin vendim mbi t cilin do t vazhdojn prpunimin nga disa mnyra t ndryshme t mundshme (t ofruara).

Resurset kryesore t sistemit informativ Sistemi informativ bashkkohor i bazuar n kompjuter sht sintez e resurseve kryesore t tij me an t t cilave me sukses kryhen aktivitetet e mbledhjes, prpunimit dhe t dhnies s informacioneve pr shfrytzuesit. Resurset apo elementet kryesore teknike dhe fizike t sistemit informativ jan:

Hardveri (hardware) q prfshin t gjitha pajisjet pr mbledhje, prpunim dhe ruajtje t informacioneve si dhe pajisjet per komunikim me t parat; Softveri (software), q prfshin programet dhe instruksionet pr udhheqje me vet sistemin kompjuterik dhe kryerje t aplikacioneve t ndryshme; Lajfveri (Lifeware), e prbjn njerzit ekspert: shfrytzuesit, operatort kompjuterik, programert, organizatort dhe analitikt e sistemit; Orgveri (Orgware), ku prfshihen veprimet organizative, metodat dhe mnyrat e prshtatjes dhe t ndrlidhjes s tri komponentave t para n nj trsi harmonike, funksionale dhe ekonomike.

T gjitha elementet e sistemit kompjuterik duhet q t jen t prshtatura (kompatibile) dhe n nivel t njjt me qllim t arritjes s rezultateve sa m t mira, P.sh. n qoft se personeli sht shum profesionalisht i ngritur dhe i prgatitur mir, por nuk disponon me sistem bashkkohor t pajisjeve informative, rezultatet nuk do t jen ato t pritura. Pr seciln nga kto elemente t sistemit informativ do t diskutohet m hollsisht n kapitujt e ardhshm.

1.1.5. FAZAT E ZHVILLIMIT T KOMPJUTERVEPajisjet mekanike q i paraprin zbulimit t kompjuterit Mekanizmi i par digjital - abakusi, sht zbuluar q n vitin 3000 para epoks son, ose edhe m hert. Edhe n ditt e sotme prdoret me sukses n shitoret tregtare t Kins, Japonis, Rusis etj. Ky sht nj mekanizm me sfera, pr nga pamja i ngjashm me numratorin e zakonshm. Abakusi shrben pr kryerjen e katr operacioneve elementare llogaritse: mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe pjestimit. Prbhet nga 11 shtiza t metalta n t cilat jan t vendosura nga shtat sfera. Npr kto shtiza metalike kalon nj shtyll e drurit e cila i ndan pes sferat e poshtme nga dy sfera t siprme Shtizat metalike, n t vrtet jan njmbdhjet vende dhjetore. Pes sfera n pjesn e poshtme t shtizs kan vlern 1, kurse dy sferat e eprme kan vlern 5. Sferat q mbesin n pozitn e poshtme nuk kan vler (zero). Numri i sferave n pozitn e eprme pra paraqet vlern e sakt.

Figura 2. Abakusi

Pas ksaj, deri m 1630 nuk ka pasur ndonj zbulim t rndsishm. N kt vit shkenctari gjerman Vilhelm Shikard (Wilhelm Schickard) dha projektet pr makinn me ndihmn e s cils mundeshin t realizohen llogaritjet elementare matematikore, por nuk ka dshmi se kjo makin ather sht realizuar, deri m 1960.

Figura 3. Makina e par pr llogaritje e realizuar n v.1960, sipas projekteve t Wilhelm Schickard-it (1592-1635) t punuara m 1630.

N vitin 1642 n Franc, Blez Paskali (Blaise Pascal 1623-1662) n moshn 19 vjeare, pr ti ndihmuar babait, t cilin e kishte tregtar dhe i cili kishte kokarje n llogaritje t siprfaqes s tekstilit pr shitje, zbuloi makinn digjitale e cila kishte mundsi t kryente mbledhje dhe zbritje t numrave, t ciln e pagzoi me emrin Paskalina. Bartja prej nj vendi dhjetor n tjetrin n kt makin sht br n mnyr automatike, kurse shifrat jan shnuar me rrotullimin e 8 numruesve.

Figura 4. Paskalina e Blez Paskalit

N vitin 1672, Vilhelmfon Lajbnic n Gjermani, tridhjet vjet pas zbulimit t Paskalit, konstruktoi makinn digjitale e cila prve mbledhjes dhe zbritjes kishte mundsi t kryente edhe operacionin e shumzimit dhe pjestimit, si dhe t nxjerr rrnjn katrore t fardo numri.

N vitin 1804, pra 132 vjet m von, Zhakar (Jacquard) prdori i pari kartelet e perforuara n teknologjin e tekstilit. N baz t vrimave t perforuara n kartele, makina zgjedhte ngjyrat t cilat duhej prdorur n vendet e caktuara gjat prodhimit t plhurs. Nse kartelet lidheshin n shirit t pafundm, makina fitonte mundsin q t prodhoj ndonj ornament (vizatim) i cili prsritet.

Figura 5. Makina e Bebixhit

M 1835, arls Bebixh (Charles Babbage), matematicient nga Kembrixhi, projektoi makinn e re, e cila edhe pse kur nuk u prfundua, merret se sht paraardhse e kompjuterit bashkkohor. Ky projekt kishte pajisjet pr hyrje dhe dalje n t cilat jan prdor kartelet e perforuara. Prpos ksaj, Bebixh parashikoi edhe vendin pr vendosjen e shnimeve - kujtesn (memorien), si dhe procesorin. Me makin dhe me kujtes udhheqnin kartelet n t cilat ishin t vendosura

Figura 6. Makina e Holeritit

instruksionet t koduara n mnyr numerike dhe t ruajtura ashtu q t funksionojn n momentin kur i nevojiten pr pun procesorit. Pra kjo makin i kishte t gjitha pjest e kompjuterve bashkkohor: kujtesn, njsin kontrolluese, njsin aritmetiko-logjike, njsin hyrse dhe at dalse. Kujtesa kishte kapacitetin pr ruajtjen e 50000 shifrave. Njsia aritmetike kryente operacionin e mbledhjes ose at t zbritjes n periodn prej 1 sekonde, kurse pr shumzimin e numrit 50-shifror me numrin tjetr 50-shifror duheshin prafrsisht 60 sekonda. Hapa t mdhenj n zhvillimin e kompjuterve ka br edhe shkenctari Holerit (Hollerith) i cili konstruktoi makinn me kartela t perforuara dhe me impulse elektrike, me ann e s cils u b regjistrimi i popullsis n Amerik, m 1891. Deri ather regjistrimi i popullsis bhej me an t disa kartuave n t cilat shnoheshin t gjitha shnimet t cilat ishin karakteristik pr personin e caktuar, por pr komunikimin e rezultateve t regjistrimit nevojitej nj pun shumvjeare, kshtu q ai komunikohej edhe dhjet vjet m von. N punn e regjistrimit angazhoheshin shum njerz t cilt me vite t tra bnin klasifikimin e popullsis sipas moshs, gjinis dhe elementeve t tjera karakteristike. N vitin 1915 spanjolli Leonardo Tores kombinoi teknikn e kompjuterit elektromekanik me principet e programimit. Ai e prezantoi makinn e par t aft q t bie vendime dhe at e ilustroi duke e prdor pr zgjidhjen e problemeve t thjeshta n shah. Gjashtmbdhjet vjet pas ksaj, n SHBA Vanaver Bush e projektoi kompjuterin analog t cilin e pagzoi me emrin analizatori diferencial. Ky ishte kompjuteri i par me aftsi q t zhvilloj ekuacione. Dy vjet m von n Angli Daglas Hartri u bashkua me Artur Porterin pr t krijuar nj kompjuter analog. Hartri m von u b shkenctari i par i cili e prdori kompjuterin gjat zgjidhjes s problemeve n teorin atomike. Prafrsisht n koh t njjt (1936) n Gjermani Konrad Zuse i pari ofroi disa ide themelore t llogaritjes automatike duke futur n prdorim edhe sistemin e numrave binar dhe pikn e lvizshme dhjetore. Deri m 1941 ai prfundoi kalkulatorin e tij barts Z2 dhe Z3, si dhe zhvilloi gjuhn algoritmike PK, paraardhse t gjuhs programuese PL/I dhe ALGOL.

N vitin 1937 Klod Shanon dhe Xhorxh Shtibic, duke punuar ndaras n SHBA, arritn t zbulojn qarqe elektrondrprerse t cilat punonin sipas ligjeve t algjebrs s Bulit, gj q rezultoi n prparimin e dukshm t zhvillimit t teknologjis s kompjuterve. Shtat vjet m von sht prezantuar kompjuteri HARVARD MARK 1. Ky kompjuter i par digjital u zhvillua bashkarisht nga Hauard Ajken, Kler Lejk, Fransis Hamilton dhe Benxhamin durfe, duke punuar n laboratorin kompjuterik t Harwardit me prmbajte t IBM-it. Zbulimi i llambave elektronike nga ana e Fasodenit, De Forestit dhe t tjerve n fillim t shekullit t kaluar, filloi q t gjej zbatimin edhe tek kompjutert n fillim t viteve t dyzeta. N vitin 1945, Xhon Fon Njuman, i lindur n Hungari, e i cili vepronte dhe punonte n SHBA, zhvilloi konceptin e programit t ruajtur, n baz t t cilit urdhrat q duhej ti parashtroen kompjuterit ruheshin brenda n form numerike. Si rezultat i ksaj, vendimet logjike mund t kryheshin brenda makins, kurse urdhrat t modifikoheshin n kompjuter gjat prpunimit. Ky ishte nj hap shum i rndsishm, i cili kishte shum ndikim nga zbulimi i Bebixhit, para 100 vjetsh dhe n kt baz u ndrtua EDVAC (Electronic Discrete Variable Autoinatic Computer) n Pensilvani dhe EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic Calculator) n Kembrixh. Kompjuteri i par plotsisht i elektronizuar ishte ENIAC, t cilin e projektuan Xhon Maushli dhe Presper Ekert. Ky kompjuter u krye m 1946 dhe mimi i tij ishte afr 10 milion dollar. Kishte 18000 llamba elektronike dhe ishte i rnd 30 tonelata. Pas tij pasojn kompjutert gjithnj m t prsosur. N vitin 1948, IBM prodhon kompjuterin POPPA, i cili prmbante bartjen e udhheqjes me kusht, kurse n vitin 1949 kompiuteri EDSAC i pari arriti shpejtsi t mdha t kujtess duke u shrbyer me numra binar. Gjat viteve t pesdhjeta u prodhuan kompjutert SSEC, EDVAC, ILLIAC, MANIJAC, WHIRLWIND, MADM dhe UNIVAC. T gjith kta kompjuter ishin me dimensione shum t mdha dhe me mime tejet t larta. Deri me zbulimin e transistorit dhe aplikimin e tij n teknologjin kompjuterike, zhvillimi i kompjuterve ishte relativisht i ngadalshm. Kompjutert ishin jo vetm me mim t lart, por edhe krkonin hapsir t madhe. N vitin 1948 Xhon Barden, Valter Braten dhe Vilijem Shokelli n laboratort e Bellit n SHBA realizuan transistorin, i cili pr shkak t dimensioneve t tija t vogla si dhe fuqis s vogl t nevojshme t furnizimit, menjher gjeti aplikimin n t gjitha pajisjet elektronike. N vitin 1951 n SHBA, n Vestern Elektrik, shkenctart pr t parn her e realizuan prforcuesin (amplifikatorin) n baz t transistorit. N vitin 1958 n SHBA, Kompania Ferajlld, realizoi transistorin e rrafsht (planar) n t cilin si izolator sht prdorur dioksidi i silicit. N vitin 1959, prap n SHBA, Texas Instruments dhe Ferajlld realizuan paketet e gjysmpruesve me dy ose m shum transistor t bazs s silicit. Si rezultat, shpenzimet jan zvogluar shum si dhe sht krijuar mundsia e futjes s m shum komponenteve n nj cop t silicit. N vitin 1964, Gordon Mur, shkenctari kryesor i firms Ferajlld, prognozoi se do vjet do t dyfishohet dendsia e komponenteve. N vitin 1971, kompania INTEL n SHBA, prodhuesi m i madh momental i qarqeve t integruara, realizoi mikroprocesorin e par i cili njherit ishte edhe njsi qendrore e

kompjuterit (CPU-Centml Proccesor Unit) ku funksionet logjike dhe aritmetike zhvilloheshin n t njjtin ip, me dimensione m t vogla se gjysm centimetri anash. N vitin 1975 kompania e njjt realizoi kompjuterin komplet n nj pllak t vetme (kartele elektronike). Nj vit m von (1976) realizuan prodhimin e nj kompjuteri tet bitsh i cili prbnte rreth 20.000 transistor n nj ip t silicit. Gjeneratat e kompjuterve Teknika kompjuterike gjat 50 viteve t fundit prshkon disa faza t zhvillimit n kuptimin e elementeve t ndryshme pr konstruktimin e kompjuterve elektronik. Kto faza paraqesin t ashtquajturat gjenerata t kompjuterve. Tabela q vijon tregon zhvillimin npr gjenerata t kompjuterve. Gjenerata e par e kompjuterve prdorte gypat elektronik dhe lidhjet me tela si komponente themelore ku bhej prpunimi i t dhnave. Ishin shum t mdha dhe harxhonin shum energji elektrike. N ann tjetr, shpesh u nnshtroheshin defekteve, ndrsa shpresa e tyre (rezistushmria ndaj gabimeve gjat puns) ishte modeste.

Gjenerata Gjenerata e par Gjenerata e dyt Gjenerata e tret Gjenerata e katrt

Periudha 1946 - 1958 1959 -1963 1964 - 1970 1971-1989

Zbulimi Gypat elektronik Tranzistort Qarqe t integruara VLSI

Gjenerata e dyt e kompjuterve prdor teknologji t re t mbshtetur n t ashtuquajturat gjysmprues. Tranzistort dhe qarqet e integruara t rryms jan komponente themelore n konstruktimin e kompjuterve dhe komponentet tjera t sistemeve tjera kompjuterike pasi q zvogluan dukshm dimensionet e gabaritit, rritet shpejtsia dhe arrihet sigurim m i madh n pun. N programimin e ktyre kompjuterve, gjuha e makins zvendsohet me gjuhn simbolike q n at koh i prdornin prodhuesit e kompjuterve. Gjenerata e tret karakterizohet nga komponente t mbshtetura n qarq integruara si tip i ri i organizimit t elementeve gjysmpruese. Kompjutert fizikisht jan m t vegjl, ndrsa aftsia pr prpunim sht rritur mjaft pasi q sht rritur kapaciteti i memorjeve si dhe shpejtsia e prpunimit. Prve ksaj n kompjuter t till mund t lidhen m shum njsi hyrse dalse q mundson prpunim t t dhnave edhe n largsi. Qllimi i zhvillimit t pjess programore t ksaj gjenerate sht n prfshirjen e m shum gjuhve programore ndrsa ndryshime t rndsishme psojn edhe sistemet operative. Gjenerata e katrt e kompjuterve prbhet poashtu nga gjysmprues por t integruar edhe n ipe elektronike. Prdoret teknika e re e prpunimit t elementeve t

ashtuquajtura VLSI (Very Large Scale Integration) teknologj mundson shkall t lart t integrimit t komponenteve elektronike. Kuptohet kto kompjuter gjithsesi i kalojn kompjutert e gjeneratave t tjera. Sistemet e reja programore drejtojn kompjuter si dhe gjuh t reja programore dhe programe t ndryshme q mundsojn automatizimin n t gjitha hapsirat e veprimit t njeriut. Prfaqsues tipik i ksaj gjenerate sht kompjuteri personal (angl. Personal Computer-PC). Sot flitet edhe pr gjeneratn e pest dhe t gjasht t kompjuterve. Gjeneratn e pest e karakterizon arqitektura paralele dhe t ashtuquajturit RISC procesort. Arqitektura paralele mundson q dy ose m shum kompjuter bashkarisht t punojn n t njejtn detyr. Gjenerata e gjasht e kompjuterve mbshtetet n arqitekturn e rrjets s numrave. Ata jan neurokompjutert. Koncepti i neurokompjuterve sht q ata t punojn sipas parimeve t puns s gjysms s djatht t trurit t njeriut q n mnyr simulative prpunon sasi t mdha t informatave. Megjithat, pr kto gjenerata mund t flitet vetm kushtimisht sepse RISC procesort jan prodhime t VLSI teknologjis (si te gjenerata e katrt) ndrsa neurokompjutert akoma nuk jan n nivel t till t zhvillimit q t llogariten si gjenerat.

1.1.6. KLASIFIKIMI I KOMPJUTERVE

Detyr themelore e kompjuterve sht q t'i pranojn, memorojn (mbajn mend), prpunojn dhe t'i japin n form t prshtatshme t dhnat. N prgjithsi kompjutert kan aftsi t ndryshme t prgjigjen n krkesat e msiprme, gjat s cils flitet pr performancat e tyre. Sipas performancave t prgjithshme t tyre, kompjutert mund t ndahen n:

Kompjutert e mdhenj (mainframes) q jan m t mdhenjt. Karakterizohen me dimensione t mdha dhe fuqi shum t mdha procesorike. Kompjutert e vegjl (minicomputers) q dallohen nga ato m sipr si m t vegjl, karakterizohen me fuqi t lart procesorike dhe zakonisht shfrytzohen si server i rrjetit. Mikrokompjutert (microcomputers) prfaqsues kryesor i t cilve sht kompjuteri personal. Me zhvillimin dinamik t tyre mikrokompjutert m t fuqishm i kan arritur performancat e grupeve t kompjuterve m lart.

1.1.7. MODELI LOGJIK I KOMPJUTERIT T SOTM

Modelin logjik t kompjuterit modern i pari e ka dhn Xhon von Nojman (John von Neumann) n vitin 1940. Nojmani ishte matematikan i lindur n Hungari, ndrsa ka jetuar dhe vepruar n SHBA. Realizimi i projektit t Nojmanit priti paraqitjen e tranzistorve dhe ipave elektronik prpara se t implementohej n praktik. Figura e mposhtme n t vrtet sht bllok-skema e t gjith llojeve t kompjuterve dhe prmbajtja e ksaj bllok-skeme sht si n vijim:

Procesori qendror, Njsia aritmetiko-logjike, Njsia dirigjuese, Memorja punuese, Pjest hyrse, Pjest dalse.

Figura 7. Modeli i kompjuterit sipas Nojmanit

Procesori qendror (njsia qendrore) Njsia qendrore sht pjes e kompjuterit n t ciln kryhet prpunimi i t dhnave. Nga njsia qendrore varen m s shumti karakteristikat e prgjithshme (performansat) e kompjuterit. Njsia qndrore prbhet nga kto komponente:

Njsia dirigjuese (udhheqse) q drejtprdrejt udhheq me njsin qendrore, ndrsa trrthorazi edhe me komponentet tjera t kompjuterit. Udhheqja mbshtetet n programet e vendosura n memorien kryesore. Kjo njsi "e kupton" qllimin e programeve (logjika prkatse e vendosur i njeh udhzimet e programeve) dhe mundson prpunimin e t dhnave duke drguar sinjale udhheqse (dirigjuese) deri te komponentet tjera. Njsia aritmetiko logjike ka pr detyr kryerjen e operacioneve aritmetikomatematikore si dhe ato logjike. N t vrtet prpunimi i t dhnave bhet n kt njsi. Ajo sht e prbr nga qarqe elektronike t cilat punojn n parimin e logjiks binare. Memorja punuese (e mbrendshme) i prmban t dhnat dhe programet t cilat duhet t prpunohen. Ajo ka aftsin t'i pranoj, t'i ruaj dhe t'ua dorzoj t dhnat njsive t tjera. sht e ndrtuar nga elula memorike elektronike, t cilat kan funksionin e bitave. Nse n nj qeli ka tension, ajo paraqet 1, e nse nuk ka tension ajo paraqet 0.

Njsit hyrse dalse

Strukturn e njsive hyrse-dalse e prbjn njsit periferike q mundsojn komunikimin ndrmjet kompjuterit dhe njeriut, dhe n kuptim m t gjr n mes kompjuterit dhe rrethins (kompjuterit me kompjuter t tjer, kompjuteri me pajisje tjera).

Njsit hyrse jan njsi prmes t cilave futen n kompjuter t dhnat t cilat duhet t prpunohen. Zakonisht shfrytzohet tastatura, miu, skaneri, lexuesi i barkodeve, kamera, etj. Njsit dalse jan njsi prmes t cilave kompjuteri i jep rezultatet e prpunimit t t dhnave dhe m shpesh ato jan monitori, printeri dhe

ploteri. Ndarja e njsive n hyrse dhe dalse q vlente m hert, tani sht zgjeruar me nj grup t ri t njsive t ashtuquajtura njsi hyrse - dalse prmes t cilave kemi edhe hyrje

edhe dalje t t dhnave n kompjuter. Njsi hyrse - dalse jan: modemi, kartela e rrjetit, audio kartela, dhe paisje tjera me funksione t veanta apo speciale. Njsit pr memorje t jashtme E met kryesore e memories t brendshme, q sht si pasoj e natyrs s saj, sht mundsia q t dhnat t humben n rast se kompjuterit i ndrpritet furnizimi me energji elektrike. N kt rast t gjitha qelit memorike nuk do t ken tension (t gjitha jan 0) edhe t dhnat edhe programet do t humben n mnyr t pakthyeshme. Pr t eliminuar kt t met vendosen njsit pr memorje t jashtme t cilat bazohen n nj teknologji tjetr q nuk krkon furnizim me energji elektrike pr ruajtjen e t dhnave. M s shpeshti shfiytzohen mediumet magnetike t cilat t dhnat i ruajn n elula magnetike. Gjat ksaj, nse qelia sht e magnetizuar llogaritet se n t sht regjistruar 1 binar, nse nuk sht e magnetizuar 0 binare. Prfaqsues tipik t njsive pr memorie t jashtme jan disketat (floppy disk), hard disqet (hard disk) dhe shiritet magnetik (streamer) dhe CD ROM. Prdorimi i njsive pr memorje t jashtme nuk kufizon nevqjn pr memorje t brendshme. Natyra elektronike e memories s brendshme i jep prparsi t mdha n pikpamje t shpejtsis s qasjes dhe transmetimit t t dhnave. Pr kt arsye, njsit e memories t jashtme prdoren pr deponim t t dhnave dhe programeve, ndrsa kur ato prpunohen kalojn n memorien e mbrendshme prej ku bhet prpunimi.

1.2. HARDVERI - PJESA MAQINERIKE E KOMPJUTERVE1.2.1. KOMPJUTERI PERSONAL

Edhe pse ekzistojn kompjuter personal me arkitektur t ndryshme, sot kur flitet pr kompjuterin personal mendohet pr kompjutert IBM ose IBM kompatibil. Kompjuteri i par personal IBM (Personal computer ose PC) sht paraqitur n vitin 1981. N momentin e paraqitjes IBM PC, ka qen vetm nj nga shum mikrokompjutert q ishin paraqitur n treg dhe kan prfunduar pa sukses pr shkak t mundsive t kufizuara t tyre. Njzet vitet e fundit PC mbajn vendin e par n treg dhe bhet standard. Arsyet q sjellin n zhvillimin e ktill t PC kompjuterve jan:

Kompjuteri PC sht standard dhe ka arkitektur t hapur. sht mir i dokumentuar dhe ka mundsi t madhe pr shtime. sht i lir, i thjesht, dhe me dimensione t vogla.

Pasi sht dokumentuar, prve IBM edhe kompanit tjera kan filluar me prodhimin e PC kompjuterve dhe komponenteve pr PC. Ata kan mundur lirisht t'i shfrytzojn standardet pr PC t definuara nga IBM sepse nuk kan qen t patentuara dhe t

mbrojtura nga IBM. N kte mnyr jan paraqitur IBM PC kompjutert kompatibile me ka fillon epoka e kompjuterve. Kompjutert personal jan mjete pr kryerjen e punve profesionale, pr veprimtari ekonomike si dhe pr nevoja personale dhe gjat ksaj sht e nevojshme t pasurit e njohurive t pakta relative t teknologjis informative (programim etj). Ata kan zbatim t gjer n t gjith lmit e veprimtaris njerzore nga llogaritjet matematikore, lekturim, prpunim t teksteve e deri n kryerjen e analizave nga m t ndryshmet, paraqitjeve grafike dhe animacioneve.

1.2.2. MODELI I KOMPJUTERIT PERSONAL

Kompjuteri personal prbhet nga disa komponente themelore. Ato nuk shihen nga jasht dhe karakteristikat e tyre nuk jan t dukshme. Par n mnyr laike tek PC standard mund t dallojm katr trsi: njsia sistemore, monitori, tastatura dhe miu.

Figura 8. Modeli i kompjuterit personal

Modeli i PC bashkkohor sht mjaft i ngjajshm me modelin logjik t kompjuterit q e ka dhn Xhon von Nojman (Neumann). PC i prmban t gjith komponentet e paraqitura me modelin e tij logjik por, ato jan t realizuara me zbatimin e zbulimeve m t reja shkencore, materiale dhe teknologjike. Pr kt arsye, komponentet e PC sot kan t tilla performanca t cilat m hert as q mund t paramendoheshin. N shtpizn e njsis sistemore ndodhet pllaka am me magjistralet, procesori, memorja, njsit pr memorje t jashtme (disqet), portet dhe kartelat e ndryshme pr zgjerim etj. Portat dhe kartelet pr zgjerim me nj skaj jan n tehun e shtpizs dhe jan t kapshme nga ana e

jashtme me qllim q n konektort e tyre t lidhen kabllot e njsive periferike pa u hapur shtpiza. Kompjuteri PC sht modular, kshtu q varsisht nga qllimi i kompjuterve ai mund t prbhet nga konponente me performanca t ndryshme. Qllime t caktuara krkojn mundsi m t mdha grafike, ndrsa t tjerat kan nevoj pr kapacitet m t madh ose memorje t jashtme m t shpejt.

Figura 9. Performansat e kompjuterve t par

1.2.3. NJSIA SISTEMOREShtpiza Shtpiza sht nji kuti alumini n t ciln jan vendosur komponente t tjera. Prve rolit mbrojts q ka shtpiza n t ndodhen edhe sistemi pr furnizim me energji elektrike dhe transformimi i saj ne form t prshtatshme. Varsisht nga qllimi i kompjuterit ekzistojn disa lloje t shtpizave: shtpiz e holl (slim), Shtpiza bejbi (baby), Mini tauer (mini tower - kull e vogl), Tauer (tower - kull), Shtpiza ATX, mini ATX etj.

Figura 10. Shtpiza e kompjuterit personal

Pllaka am

Figura 11. Pllaka am e kompjuterit personal

Pllaka am (motherboard) sht pjesa qndrore. N t jan t vendosura procesori, memorja, lidhjet komunikuese dhe komponente t tjera q mes veti jan t lidhura me magjistrale.

Qarqet elektrike shtes q nuk ndodhen n pllakn am bhen me form t karteleve t cilat n njrin teh kan konektor special. T tilla jan pr shembull kartelat grafike, kartelat e rrjets, kartelat e zrit etj. Kto kartela futen n hyrje speciale n pllakn am.

1.2.4. PROCESORI - PJESA QENDRORE E KOMPJUTERIT

Procesori (CPU - Central Processing Unit) sht pajisja qendrore e kompjuterve personal (PC). CPU paraqet nj qark elektronik (ip) n form t katrorit me madhsi t prafrta me pulln postare, i cili vendoset n pllakn am dhe me komponentet tjera sht i lidhur me magjistralen sistemore. CPU paraqet trurin e kompjuterit, pjesn e cila lexon dhe dhe ekzekuton instruksionet programore, kryen kalkulimet si dhe merr vendime. Aty zhvillohen operacionet aritmetike, logjike dhe kontrolluese.

Figura 12. Disa lloje procesorsh

Detyra kryesore e procesorit sht q vazhdimisht t kryej prpunimin e t dhnave.

Figura 13. Paraqitja skematike e detyrave bazike t procesorit

Parimi i puns s procesorit

Prve prpunimit t thjesht t t dhnave, procesori sht njsi q i udhheq komponentet tjera t kompjuterit. Pr shembull, kur procesori pranon nj instrukcion, nse instrukcioni sht n lidhje me aktivizimin e ndonj njsie tjetr, procesori me vet egzekutimin e ktij instrukcioni drgon sinjal drejtues pr aktivizimin e njsis s duhur. Egzistojn dy tipe t dhnave q i njeh procesori:

Urdhresa - t dhna t cilat procesori i nnkupton si instrukcione - hapa me kryerjen e t cilave kryhet detyra (pr shembull, mbledhje). T dhna pr prpunim - t dhna prpunimi i t cilave sht i nevojshm (pr shembull, numrat t cilat mblidhen)

Kjo situat mund t sqarohet me skemn n vijim:

Figura 14. Bllok skema q sqaron parimin e puns s procesorit

Prve prpunimit t thjesht t t dhnave, procesori sht njsi q udhheq me komponentet tjera t kompjuterit. Pr shembull, kur procesori merr instrukcione, nse instrukcioni ka t bj me aktivizimin e ndonj njsie tjetr, procesori me vet kryerjen e instrukcionit t dhn do t drgoj sinjale udhheqse pr aktivizimin e njsis s nevojshme. Shpejtsia e procesorve

Kur flitet pr procesor t caktuar, prve emrit t tij theksohet edhe shpejtsia me t ciln ai punon,

Figura 15. Lidhshmria ndrmjet pulsimit t kristalit t silicit dhe shpejtsis s procesorit

kshtu pr shembull, kur thuhet Pentium II 350MHz thuhet se procesori sht i gjenerats Pentium II dhe se frekuenca e tij e puns sht 350MHz. Prve pr frekuenc t puns, pr shpejtsin mund t flitet edhe si pr takt t puns s procesorit. Gjat ekzekutimit t ndonj instrukcioni, procesori ekzekuton nj numr t caktuar t hapave t vegjl t quajtura mikrooperacione. Kto mikrooperacione kan t bjn me shkmbim t t dhnave mes elementeve t procesorit t ashtuqujtura regjistra ose t ndonj aktiviteti aritmetiko-logjik n mes t regjistrave t caktuar. do aktivitet i till ekzekutohet gjat nj takti t procesorit. Taktin e procesorit e jep nj kristal pulsues n procesor i cili n mnyr dykahore lshon sinjale me vler 1 dhe 0. Numri i sinjaleve pr nj sekond sht njsia matse pr shpejtsin e procesorit dhe shprehet me herc (Hz). Pasi kjo frekuenc matet me miliona herc - shprehet n megaherc (MHz) - 1. 000. 000 Hz=lMHz dhe me miliarda herc - shprehet n gigaherc (GHz) 1.000.000.000 Hz=lGHz.

1.2.5. MEMORJA

Memorja shte hapsira punuese n kompjuter. T gjith t dhnat dhe programet q i ekzekuton procesori duhet te jen n memorje. Edhepse, zakonisht ato jan t regjistruara n ndonj nga njsit pr memorje permanente (disk, disket) n momentin kur punohet me to duhet t kopjohen n RAM memorje. RAM (Random Access Memory - memorje me qasje t rastsishme) memorja e pllaks am sht ne forme t ipeve elektronike ndrsa procesori komunikon me t prmes magjistrals sistemore.

ipet e RAM memorjes ndrtohen n module t posame. Bhet fjal pr pllaka t vogla t stampuara me t cilat jan ngjitur ipet me memorje. Ata futen n sllote speciaie memorike t pllakes ame.

Figura 16. RAM memorja

Njsit pr memorje jan: 1B (bajt), 1024B=1KB (kilobajt), 1024KB=1MB (megabajt), 1024MB=1GB (gigabajt), 1024GB = 1TB (terabajt) etj.

1.2.6. NJSIT HYRSE DALSE

Njsit hyrse-dalse jan pajisje kryesore prmes t cilave shfrytzuesi i jep urdhra ose i fut t dhnat, nj ndr kto pajisje sht tastatura (keyboard). Me paraqitjen e sistemeve operative t bazuara n Programimin e Orientuar n Objekte (Angl. Object Oriented Programming), shumica e urdhresave mund t jepen prmes tastaturs por nj pjes e tyre jepen edhe me paisje speciale t quajtur miu (mouse). Egzistojn edhe paisje tjera si

xhojstik, tabela grafike, monitor i ndieshm n prekje (Touchscreen), etj., por ata shfrytzohen vetm pr qllime speciale. Portat

Portat jan konektor prmes t cilve n kompjuter mund t lidhen pajisje tjera, dhe zakonisht jan t vendosura n ann e prapme t shtpizs. N rastin m t zakonshm nj kompjuter punon me port paralel, nj ose dy porte serike, hyrje serike univerzale dhe port pr lojra.

Porti paralel. Porti paralel sht pjes prbrse e t gjith PC kompjuterve, nga IBM PC i par deri tek kompjutert m t ri prcjells. N portin paralel prmes kabllos Centronics m s shpeshti lidhet printeri Porti serik. Komunikimi serik e ka marr emrin sipas mnyrs me t ciln t dhnat ndiqen npr linja. Pr dallim nga komunikimi paralel ku t tet bitat e nj bajti njkohsisht transmetohen prmes tet linjave, te komunikimi serik kjo kryhet vetm pr nj linj bit pas biti. N portn serike zakonisht prfshihen modemt ekstern, por mund t prfshihen edhe paisje t tjera Hyrja univerzale serike USB (Universal Serial Bus). Ky standard mundson jo vetm kyjen e m shum paisjeve sipas dshirs por edhe kyjen e tyre gjat puns (pa pasur nevoj t bhet restartimi i kompjuterit-on fly). Pasi t kyet ndonj paisje n portin USB, kompjuteri automatikish bn njohjen e tij. Porti pr lojra. Edhe pse nj numr i caktuar i lojrave luhet normalisht me tastatur ose mi, pr disa lojra sht e nevojshme paisje plotsuese - xhojstik (joystick). Kjo paisje kyet n t ashtquajturn port pr lojra.

Tastatura

Tastatura i ngjet makins mekanike t shkrimit, sht njsi hyrse q m s shumti prdoret, me ndihmn e s cils t dhnat nga forma e shkruar kthehen n shifrimin binar dhe barten n memorjen e puns. Detyra kryesore e tastaturs sht futja e simboleve tekstuale duke i shtypur tastet e saj. Gjat shtypjes s dista tasteve t ashtuquajtura taste speciale, i jepen urdhra kompjuterit.

Figura 17. Tastatura e kompjuterit personal

Tastatura nprmjet kabllit sht e lidhur pr kompjuterin n portin special t pllaks am, t dukshm nga ana e pasme e shtpizs. Egzistojn dy hyrje standarte: konektor pespinsh rrethor i thjesht (DIN) i cili m s shpeshti prdoret te kompjutert me pllak am standarte dhe gjithashtu nj konektor pespinsh rrethor pak m i vogl-i quajtur miniDIN i cili prdoret te kompjutert me pllak am jo standarde (Compaq, HP, IBM, etj) dhe te pllakat e reja ATX q vendosen tek procesort Pentium II. Sot ekziston mundsia e lidhjes s tastaturs me an t portit serik USB. do tast n tastatur ka kodin e tij. Kur t shtypet ndonj tast kodi drgohet n kompjuter. N baz t kodit kompjuteri e din cili nga tastet sht shtypur dhe cili aksion ose ciln t dhn do t prcjell deri tek programi aktual q do t kryhet. Kur tasti lshohet, edhe njher drgohet kodi i tastit. N kt mnyr mundsohet shtypje e m shum tasteve n kombinacion.

Miu (Mouse)

Me paraqitjen e sistemeve operative grafike Windows, miu bhet paisja pa t ciln nuk mund t mendohet puna e kompjuterit. Miu prdoret si paisje pr tregim. Ashtu siq lviz miu npr bazament ashtu n ekran do t lviz shigjeta treguese (mouse pointer). Kur treguesi i miut do t sillet mbi objektin e nevojshm me shtypjen e njrs nga butont qe ndodhet n mi ndrmirret aksion i caktuar. Ekzistojne mi me nj, dy dhe tri buton, ndrsa pr pun m efikase sygjerohen minjt me dy butona.

Figura 18. Miu biometrik

N mesin e butonit ndodhet topth i mbshtjell me gom i cili npr hapjen e pjess t poshtme t miut e prek bazamentin mbi t cilin qndron. Gjat lvizjes t miut topthi rrotullohet dhe lviz dy cilindra metalik q e presin topthin. do cilindr gjat rrotullimit rrotullon nj disk t vogl plastik n periferin e t cilit ndodhen shum hapje t vogla. N t dy ant e do disku ndodhen LED dioda dhe fototranzistor q evidentojn do lvizje t diskut. Pr sa hapje jan rrotulluar disqet numron paisje e posame n mi e cila sinjalet pr kt numr dhe kahun e rrotullimit t disqeve i drgon prmes kabllit n kompjuter. Ky kto sinjale i shndron n koordinata x dhe y n ekran dhe e vizaton shigjetn. Miu zakonisht kyet n nj nga portet standarde serike ose n portin e tij serik. Sot ekzistojn edhe minj q funksionojn pa tel apo me val elektromagnetike, me rast komunikimi me kompjuterin realizohet prmes paisjeve speciale q lidhem me portin USB t kompjuterit, dhe t cilt shprndajn sinjalin n nj largsi prej disa centimetrash deri n disa metra. N mnyr q miu i till t komunikon n mnyr efektive me paisjen USB t tij nevoitet burim energjie, pr arsye n mbrendi t miut vendosen bateri t qndrueshme. Ky lloj i miut funksionon me rreze laserike t cilat shrbejn pr identifikimin dhe leximin e lvizjeve t miut n siprfaqen e tavolins s puns. Pas ksaj, sinjali i ktill bartet me an t fushs elektromagnetike n kompjuter, i cili mtutje paraqet lvizjet n ekran, njejt si n rastin me miun mekanik t prmendur m lart.

Sot ekzistojn edhe miu biometrik, i cili shton sigurin e sistemit kompjuterik, duke lejuar q vetm prdoruesit e autorizuar t prdorin dhe t ken qasje n kompjuterin personal me t cilin sht i lidhur miu. Mbrojtja sht realizuar me an t nj lexuesi shenjash t gishtrinjve i cili gjendet tek pranuesi apo n vet trupin e miut. Kjo mundsi e miut, ofron qasje m t leht duke zavendsuar fjalkalimet n sistemet operative me nj identifikim sipas shenjave t gishtrinjve dhe qasje m t leht n sistem nga ana e prdoruesit. N mnyr q t identifikon shenjat e gishtrinjve, s bashku me miun jue jepet nj softver aplikativ i cili ju mundson prdoruesve regjistrimin dhe ruajtjen e informatave mbi shenjat e gishtrinjve t prdoruesve

Modemt

Modemt jan paisje q prdoren pr lidhjen e dy kompjuterve prmes telave telefonik me qllim q ata t shkmbejn t dhna. Prve modemit, n kartel egziston qark q prdoret pr lidhjen e kompjuterve me faks paisje gj qe mundson kompjuteri t prdoret si telefaks.

Figura 19. Bllok skema q tregon rolin e modemve n nj sistem kompjuterik

Kompjuteri sht paisje digjitale - sinjalet q paraqiten tek ai jan me dy gjendje t ndryshme 0 ose 1. Pr kt arsye, t gjith paisjet q komunikojne me to duhet t jen digjitale. Telat telefonik prsri prdoren pr transmetim analog t zrit dhe jan analoge. Modemi e konverton sinjalin digjital t kompjutetrit drgues n analog dhe e lshon npr linjn telefonike. N ann tjetr t linjs modemi tjetr e konverton prsri sinjalin analog n digjital dhe ja drgon kompjuterit marrs.

Figura 20. Disa lloje modemsh

Shpejtsia e modemit sht karakteristika kryesore e tij. Shprehet me bps (bit pr sekond) dhe tregon se sa bite modemi mund t drgqje gjegjsisht t pranoj n nj sekond. Ky proces quhet modulim/demodulim prej ku rrjedh emri i paisjes modem.

Kartelat e zrit

Para zbulimit t kartelave t zrit, kompjuteri personal ishte n gjendje t gjeneronte vetm tinguj t thjesht (beep signal). Edhe pse kompjuteri ishte n gjendje t ndryshonte kohzgjatjen e tingujve ai nuk ishte n gjendje t prodhonte tinguj, t ndryshonte lartsin e tingullit dhe t krijonte muzik tjetr. N fillim, tingujt e thjesht i prdornin thjesht si sinjal pr vrejtje. M von, programuesit e lojrave kompjuterike krijonin muzik duke ndryshuar kohzgjatjen dhe klartsin e ktyre tingujve. Kompjutert PC bashkkohor e kan mundsin e reprodukimit t instrumenteve t ndryshme muzikore, porosive gojore t regjistruara, melodive etj. Sidomos, me paraqitjen e CD ROM-it dhe zhvillimit t multimedias, si dhe realitetit virtual, lojrave etj., pritjet

nga kompjuteri n kt drejtim shtohen. Paisjet e reja q u prgjigjen krkesave t tilla jan kartelat e zrit.

Figura 21. Kartela e zrit.

Zri krijohet me vibrimin e mediumit n drejtimin e prhapjes. Karakteristikat kryesore t zrit jan: frekuenca themelore, intensiteti dhe ngjyra. Zri q dgjohet nga kompjuteri varet nga ajo, se sa me sukses jan reprodukuar karakteristikat e tij.

Kartela e Rrjetit

Kartela e rrjetit dallon nga kartela e modemit telefonik t kompjuterit. Kjo kartel sht e ndrtuar nga nj struktur ipash elektronik t ndrlikuar, dhe shrben pr komunikim t kompjuterit me kompjuterat tjer apo me mediumin e rrjetit kompjuterik. Porta lidhse e ksaj kartele dallon pr nga madhsia me portn e Fax modemit apo modemit telefonik, pr nga ajo q sht m e gjr dhe ka 12 kontakte n form vijash, t cilat korespondojn me ato t konektorit t kabllos s rrjetit, dhe dy led dritave t cilat shrbejn pr identifikimin e prezencs s sinjalit dhe gjendjes s puns s kartels. Kartela e rrjetit shrben pr transmetimin e sinjalit nga kompjuteri n mediumin transmetues, sipas nj strukture t caktuar t organizuar n form paketash elektronike t cilat n vehte prmbajn informacion. Pr manipulimin me pako t ktilla zakonisht prdoret softver i posam (psh. TCP/IP).

Figura 22. Kartela e rrjetit (Ethernet card)

1.2.7. VIDEO NNSISTEMI

Video nnsistemi i PC kompjuterve prbhet nga monitori dhe kartela grafike. Monitori sht paisje e jashtme, ndrsa kartela grafike ndodhet n shtpizn e kompjuterit dhe i prcjell sinjalet deri te monitori n form t prshtatshme pr t. Kartela grafike (e njohur edhe me emrat kontrollori grafik, video kontroller dhe video kartel) prdoret pr shndrimin e figurs q gjeneron procesori n form t prshtatshme pr tu treguar n monitor. Ajo prbhet nga tri pjes: Procesori grafik, video memorja dhe konvertori digjitalo-analog.

Figura 23. Kartela grafike VGA

Kur procesori don t vizatoj ndonj pik n ekran, ai prmes magjistrales I/O i dragon sinjale procesorit grafik (koordinatat e piks dhe RGB ngjyrn). N baz t koordinatave,

video procesorit t lokacionit n video memorje i cili e prshkruan pikn aktuale, do ti shkruaj vlerat e RGB pr fitimin e ngjyrs. Numri i ngyrave q mund t tregohen n ekran varet drejtprsdrejti nga numri i bitave q shfrytzohen pr rruajtjen e informats pr ngjyrn e secils pik t ekranit. Pr shembull, nse prdoren 4 bite pr do pik, do pik e ekranit mund t jet e ngjyrosur me 24=256 (Pseudo Color), pr 16 bite 655336 (Hi Color) dhe pr 24 bite 16.777.216 ngjyra (True Color).

Monitori

Videosinjali q pranon monitori prbhet nga disa sinjale mes t cilve nga nj pr intensitetin e secils nga tri ngjyrat R (Red-e kuqe), G (Green-e gjelbrt) dhe B (Blue-e kaltrt). Te monitort ekziston topth elektronik prkats pr seciln prej ngjyrav Topthat elektronik e vizatqjn fotografm n ekran me intensitet t ndryshm i baz t t dhnave n video memorien e vendosur n karteln grafike.

Figura 24. Monitort

Fotografia e ekranit sht e prbr nga shum pika t vogla. Kta pika quhi piksel. Pikseli sht elementi kryesor prej te cilit prbhet fotografia e ekranit. Gjat prshkrimit t secilit monitor, tregohen m shum karakteristika sipas cilave mund t vlersohet cilsia e tij:

Madhsia e monitorit. Monitort prodhohen n disa madhsi standarde, ndrsa madhsia e tyre shprehet me gjatsin e diagonales shprehur n in (2.54cm). M t prhapur jan monitort me madhsi 14 dhe 15 in, ndrsa pr zbatime m t sofistikuara t kompjuterve sidomos pr pun me grafik, prdoren edhe m t mdhej: 17, 19 dhe 21 in. Distanca mes pikave. Distanca mes pikave (dot pitch) tregon pr distancn mes dy pikselve.

Rezolucioni. Rezolucioni i monitorit tregon numrin e pikselve gypin katodik n drejtim horizontal dhe vertikal. Rezolucion m i lart do t thot fotografi m cilsore.

Figura 25. Prbrja e pikselave t monitorit

1.2.8. PRINTERT

Printert (shtypsit) jan njsi t jashtme t cilat nuk jan pjes themelore e kompjuterve dhe pa prezencn e t cilve kompjutert funksionojn normalisht. Vendin e tyre n libr e mundson nevoja e madhe q t dhnat e kompjuterit ti kemi n letr (hard copy). M s shpeshti kompjutert prdoren pikrisht pr tu pasur paraqitje t shtypur t t dhnave t prpunuara ose, si n rastin e prpunimit t tekstit, prodhimi final t merret i shtypur. Gjat zhvillimit t printerve dallohen disa lloje, varsisht nga principet teknike q prdoren pr t'u fituar letra e shtypur. Ndarja e till e printerve quhet ndarje teknike.

Printert matricor

Printert matricor jan parqitur ndr t part, por me avancimin dhe prmisimin e vazhdueshm edhe sot jan aktual. Parimi i puns i printerve matricor sht i ngjajshm me makinn e shkrimit. N t dy rastet printimi arrihet me shtypje mekanike t forms q duhet t shtypet mbi shiritin me ngjyr (ribon). Shiriti e prek letrn vetm me pjest q i thekson forma dhe len gjurm. Por ekziston ndryshim i madh - derisa tek makina e shkrimit shtypet e tr forma (shkronja) menjher dhe ka aq forma sa ka shenja n tastatur, tek printert matricor ekziston kok univerzale e cila prbhet nga matrica (fusha) e gjilprave t holla t elikut. Varsisht nga forma e shenjs q duhet t shtypet, vetm nj numr i caktuar i gjilprave e shtypin shiritin me ngjyr. Varsisht nga numri i gjilprave n nj kolon ekzistojn mnter matricor me 9 ose 24 gjilpra. Printert matricor m shpesh shfrytzojn shirit me nj ngjyr (zakonisht e zeza), por ekzistojn edhe t till q prdorin shirit me m shum ngjyra, gj q nundson shtypjen me ngjyra. Printimi i dobt, zhurma gjat puns, t ngadalshm por edhe mimi i ult dhe mbajtja e lir jan karakteristikat kryesore t printerve matricor. Sidomos sht me rndsi mundsia q t prdorin letr indigo pr tu shtypur deri n 5 ekzemplar menjher, q nuk sht rast tek printert e tjer.

Inkxhet printert

Inkxhet (inkjet) printert njlloj si printert matricor kan kok univerzale pr t shkruar. Pr dallim q n vend t gjilprave n kok kan gypa t vegjl npr t cilt n letr strpiket ngjyra. Ngjyra ruhet n en (ink cartridge) t posame pr do ngjyr posarisht sipas modelit CMYK. Niansat e ngjyrave fitohen me przierjen e ngjyrave n sasi prkatse t ngjyrave themelore.

Figura 26. Printeri inkjet

Ngjyrat themelore pr paraqitjen e fotografis n monitor jan e kuqja, e gjelbrta dhe e kaltrta (modeli RGB) me przierjen e t cilav fitohen nuansat. Tek shtypsit niansat fitohen me przierjen e nj paketi tjetr t ngjyrave themelore: cijan (cian - nians e t kaltrs), magenta (magenta - nians e ngjyrs vjollc), e verdh (yellow) dhe e zeza (black). Ky model quhet CMYK.

Karkteristika kryesore t inkxhet printerve jan: mimi i lir, shtypje cilsore, shpejtsi mesatare gjat shtypjes dhe shpenzime t mdha pr t'u eksploatuar (shfrytzojn letr speciale t shtrenjt dhe kartrixhe t shtrenjt pr ngjyra).

Printert laserik

Teknika e prshkrimit laserik ndryshon nga printert matricor dhe inkxhet dhe sht marr nga makinat fotokopjuese. Seria e t dhnave digjitale (1 dhe 0) me t cilat sht prshkruar fotografia q duhet t shtypet kyin dhe kyin rreze laserike. Rrezja drejtohet tek cilindri i ndijshm n fotorrezatim i cili paraprakisht ka qen i elektrizuar negativisht. Pikat e cilindrit q i godet rrezja laserike neutralizohen. Gjat kalimit t cilindrit npr pluhur t tonerit t elektrizuar negativisht, grimcat e tonerit ngjiten pr pikat neutrale (pikat e elektrizuara negativisht e shtyjn tonerin negativ). Pastaj, cilindri bjen n kontakt me fletn e elektrizuar pozitivisht e cila i trheq grimcat negative t tonerit nga cilindri. Me kt grimcat e tonerit prcillen n letr. Pason kalimi i letrs mes dy cilindrave me temperatur t lart q e pjekin tonerin dhe ai bhet i pandashm nga letra.

Figura 27. Printeri laserik

Printert laserik jan t qet gjat puns, dhe karakterizohen me cilsi t lart dhe shpejtsi t madhe t shtypjes. Varsisht nga cilsia dhe shpejtsia mimi ju lviz nga i arsyeshm n shum i lart. Shpejtsia e printimit matet me ppm (page per minute -

numri i fletve t shtypura n minut), ndrsa cilsia n dpi (dot per inch - numri i pikave n in).

Printert termik

Printert termik punojn sipas parimit t ngjajshm si makinat telefaks. Letra speciale pr prshkrim termik sht e mbshtjell me dy shtresa nga materie speciale. Kur koka termike e printerit do t ngroh pikn n t ciln duhet t lihet gjurm, shtresat shkrihen dhe przihen mes tyre (reagojn kimikisht) q rezulton n paraqitjen e materies me ngjyr (zakonisht e zez). Printert e till, pr shkak t dimensioneve t tyre t vogla, m s shpeshti prdoren pr shtypjen e faturave n shitore, barnatore etj.

1.2.9. MEMORJET E JASHTME

Nnsistemi pr memorje t jashtme (prdoren edhe termet permanente dhe masovike), mundson deponimin dhe ruajtjen e t dhnave. N do kompjuter ekzistojn programe dhe t dhna q disaher e tejkalojn kapacitetin e RAM memorjes. Pastaj, gjat mbylljes t kompjuterit t dhnat fshihen pakthyeshm (pr shkak t natyrs elektronike t RAM memorjes). Pr kto arsye, programet dhe t dhnat duhet t ruhen n ndonj medium tjetr i cili sht adekuat sipas kapacitetit dhe nuk i humb t dhnat pas mbylljes t kompjuterit. Ekzistojn disaparime fizike pr memorim permanenet t programeve dhe t dhnave: magnetik (disketa, disku optik (CD ROM, DVD) dhe nanjetooptik.

Disketa

Disketa sht medium magnetik i jashtm i cila prdoret pr ruajtjen e t dhnave, dhe futet n njsin e diskets tek kompjuteri (Floppy Disk Drive - FDD). Karakteristik kryesore e diskets jan dimensionet e mediumit q shfrytzohet n t. Gjat zhvillimit t

disketave ekzistojn disa standarde, prej t cilave deri m sot sht ruajtur vetm nj me dimensione 3,5 in (1 in= 2.54 cm).

Figura 28. Ngassi i Diskets (FDD)

Disketa me dimensione 3, 5 in sht e prbr nga mbshtjellsi mbrojts plastik kuadratik n t cilin ndodhet pllak plastike rrethore n t dy ant e lyer me shtres magnetike. Regjistrimi i t dhnave n disket kryhet me ndihmn e kokave magnetike n t dy ant e mediumit magnetik. Q tu qasemi t dhnave, sht e nevojshme q n mnyr precize t oraganizohet logjika e shkruarjes s tyre n medium.

Organizimi i t dhnave n disket prbhet nga: 1. shtigje (truck) - vija rrethore koncentrike npr t cilat lvizin kokat pr regjistrim dhe lexim t dhnave. Te disketat bashkkohore n do an ka nga 80 shtigje. 2. sektor (sector) - harqe rrethore, pjes t shtigjeve q paraqesin trsi m t vogla logjike t diskets dhe prmbajn nga 512 B (bajt). do shteg prmban nga 18 sektor.

Figura 29. Pamje e sektorve t diskets

Kapaciteti llogaritet n kt mnyr: 2 an ku secila prmban nga 80 shtigje, ndrsa do sektor 512B; 2x80x18x512= 1474560b, gjegjsisht 1474560/1024=1440 KB, gjegjsisht 1440/1024= 1. 40625 MB (1024 KB=1MB). Mund t vrehet se sht m e drejt t thuhet kapacitet prej 1. 4 MB edhe pse sht m e prhapur t shprehurit 1. 44 MB. Kur disketa vendoset n njsi, mbajts special e pranon dhe e rrotullon mediumin. Kokat pr lexim dhe shkrim q ndodhen n t dy ant e mediumit mund t lvizin drejt qendrs gjegjsisht nga periferia e mediumit dhe tu qasen shtigjeve. T dy kokat lvizin njkohsisht dhe i qasen t njejtit numr rendor t shtegut nga t dy ant e mediumit. Me rrotullimin e mediumit mundsohet qasja deri te do sektor i shtigjeve, ndrsa paisje speciale mban llogari cila nga kokat kryen leximin ose shkruarjen (cila an sht aktive).

Disku i fiksuar (Hard disku)

Disku i fiksuar apo Hard disku, sht njsi pr memorim t qndrueshm i cili, si te disketat shfrytzon mediumin magnetik pr ruajtje t t dhnave dhe punon n parim t njejt. Disku prbhet prej disa pllakave magnetike (t lyera me feromagnet) t montuara n bosht t prbashkt reth t cilit rrotullohen me shpejtsi t madhe. Pllakat zakonisht jan nga alumuni (tek disa modele jan nga qelqi). Kokat magnetike jan t montuara n nj barts i cili quhet krhr dhe qndrojn n distanc shum t vogl nga pllakat q rrotullohen. Pr do pllak magnetike ekzistojn nga dy koka magnetike.

Figura 30. Disku i fiksuar (HDD)

sht me rndsi t prmendet, se distanca n mes koks pr shkrim-lexim t diskut dhe pllaks magnetike, sht m e vogl se dimensionet e nj kokre pluhuri. Pr kt arsye disku nuk guxon t hapet dhe gjat fabrikimit bhet vakumimi special i tij, n mnyr q t mos ket mundsi brenda t deprtoj asnjfar materje nga ambienti i jashtm.

Figura 31. Krahasimi i kokrave t pluhurit me distancn e gjilprs lexuese/shkruese nga siprfaqja e diskut

T dhnat n disk organizohen n mnyr t ngjajshme si tek disketat: do pllak ka dy an, n do an ka numr t caktuar shtigjesh, do shteg ka numr t caktuar sektorsh, ndrsa do sektor prmban numr t caktuar t bajtave. Term i ri i cili paraqitet tek disqet sht cilindri. Cilindri sht bashksia e t gjith shtigjeve q ndodhen n distanc t njejt nga qendra e rotullimit (shtigje me numr t njejt rendor). Mundsia e lvizjes t kokave nga periferia n drejtim t qendrs dhe anasjelltas si dhe rrotullimi i pllakave, bn t mundur qasjen (shkruarjen ose leximin e t dhnave) deri tek t gjith sektort e diskut. T gjitha kokat magnetike n disk n nj moment ju qasen shtigjeve me numr t njejt rendor (cilindr).

Figura 32. Pamje e strukturs s brendshme t diskut t fiksuar

Realizimi fizik i disqeve n parim sht i njejt tek t gjitha disqet. Ndryshimet mes disqeve n lidhje me performansat e tyre shprehen nprmjet disa vetive: kapaciteti i disqeve, koha mesatare e qasjes, shpejtsia e transmetimit t dhnave dhe keshimi i diskut:

Kapaciteti i disqeve. Kapaciteti i diskut shprehet me sasin e t dhnave q mund t shkruhet n disk. Ky numr sillet nga disa megabajt (MB) n fillim deri n disa qindra gigabajt (GB) tek disqet bashkkohore. Ndryshimi i madh i madhsis prej disa rendeve tregon rndsin e kapacitetit t disqeve dhe intensitetin e zhvillimit t ktyre njsive memorike. Koha mesatare e qasjes. Koha mesatare e qasjes (shpejtsia mesatare e qasjes) sht koha q i duhet diskut t pozicinoj kokn manjetike mbi sektorin e zgjedhur rastsisht. Koha mesatare matet nga momenti i drgimit t sinjalit me adresn e sektorit deri te pozicionimi i koks. Shpejtsia e qasjes sillet nga 5 ms tek m t shpejtt deri 15 ms tek disqet m t ngadalshm. Shpejtsia e transmetimit t t dhnave. Shpejtsia e transmetimit t dhnave sht numr q tregon sasin e t dhnave q mund t lexohen n nj sekond, me kusht q ato fizikisht t jen shkruar n mnyr sekuenciale (njra pran tjetrs). Kjo veti m shum varet nga sasia e t dhnave t shkruara n nj shteg dhe nga shpejtsia e rrotullimit t pllakave. Teoritikisht kjo shpejtsi sht prodhim i numrit t sektorve n shteg, numrit t bajtave n sektor dhe shpejtsis t rrotullimit t pllakave n sekond.

CDROM-i

Kompakt disku (CD) sht medium ekstern pr ruajtje t t dhnave, ndryshe i njohur si medium standard pr prcjellje t regjistrimeve muzikore, i cili i zvendsoi pllakat e magnetofonit dhe revolucionarizoi industrin muzikore dhe prhapjen e kngve n format digjital. Duke pasur parasysh q bhet fjal pr regjistrim digjital, zbatimi i tij tek kompjutert imponohet vetvetiu. Pasi nga CD disku mundet vetm t lexohet, ai e merr emrin CD ROM (Compaq Disk Read Only Memory). Ekzistojn pajisje speciale (CD Recorder) q vendosen n kompjuter dhe mund t inizojn prmbajtje t ndryshme n CD disqe t pa regjistruara apo t gatshme pr regjistrim.

Figura 33. Ngassi i CD ROM-it

CD ROM-i n kompjuter punon n mnyr identike si audio CD disqet e thjesht. CD disku sht pllak e plastiks me shtres alumini n t ciln jan regjistruar t dhnat. Shkruarja e t dhnave n form t thellimeve n minijatur t shprndara n nj vij t pandrprer spirale t ngjajshme si te pllakat e magnetofonit. Fillimi i spirales te CD disqet sht n pjesn e brendshme pr dallim nga pllaka e magnetofonit q fillon n periferi t pllaks.

Figura 34. Shpjegimi i detajuar i puns s ngassit t CD ROM-it

Leximi i t dhnave bhet me laser rrezja e t cilit reflektohet ne thellimet e spirales dhe prmes sistemit optik sillet deri te detektori q i dallon njsit logjike (1) dhe zero (0) t shkruara n CD disk. Sot ekzistojn nj numr i madh teknikash dhe teknologjish pr shkrim dhe lexim t CD disqeve, ashtu si ekzistojn edhe lloje t ndryshme CD disqesh, por shumica prej tyre jan kompatibile me njra tjetrn.

Karakteristik kryesore e njsive CD ROM sht shpejtsia e tij. Shpejtsia shprehet me xN ku N sht numr i plot. Kshtu sot ekzistojn njsi CD ROM-i me shpejtsi xl, x2, x4, x8, x12, etj. Shpejtsia e CD ROM me nj shpejtsi sht 150KB/S. CD ROM disqet me kapacitetin e tyre dhe mimin e lir vendosin nj dimension t ri n zbatimin e kompjuterve - multimedial. Pran t dhnave tekstuale dhe grafike, do her dhe m aktuale bhen format e zrit dhe video formatet e t dhnave pr rruajtjen e t cilave jan t nevojshme njsi me kapacitet t madh. DVD (Digital Versatile Disk) sht disk optik i ngjajshm me CD diskun dhe me dimensione t njejta. Ekzistojn DVD disqe nj ansore dhe t regjistruara n t dy ant. do an ka kapacitet prej 4.7 GB. Me teknik t posame kryhet shkruarje n dy shtresa dhe kapaciteti i nj DVD arrin deri n 18 GB.

1.3. SOFTVERI - PJESA PROGRAMORE E KOMPJUTERVE

Softveri paraqet bashksin e programeve, t cilt shrbejn pr kontroll dhe pun t hardverit si dhe t programeve t cilt mundsojn shfrytzimin e sistemit informativ t bazuar n kompjuter. Hardveri mund t aktivizohet vetm me an t programeve, gj q tregon se sht shum me rndsi prshtatja n mes t hardverit dhe softverit. Programet prbhen nga hapa (udhzime) t detalizuara t cilat kompjuteri duhet t'i egzekutoj q ta kryej detyrn q ia jep shfrytzuesi. Termet hardver dhe softver rrjedhin nga gjuha angleze dhe zakonisht nuk prkthehen, sepse prkthimi bukfal i tyre nuk ka domethnie reale n lmin e informatiks. Softveri mund t ndahet n tre grupe themelore: Softveri sistemor Softveri aplikativ (shfrytzues) Softveri me programet testuese teknike.

Softveri sistemor prmban ato programe dhe t dhna pa t cilat kompjuteri nuk do t mund t aktivizohej fare dhe pa t cilt nuk kishte mundur ti kryej detyrat t cilat ia parashtron shfrytzuesi.

Softveri aplikativ prfshin programet dhe t dhnat me an t t cilave zgjidhen problemet e caktuara t shfrytzuesit. Ato mund t jen programe apo t dhna: vetanake, standarde dhe modulare. Programet apo t dhnat vetanake i prpilon shfrytzuesi individual pr nevoja t veta. Gjat prpilimit t tyre, merren parasysh krkesat e vet shfrytzuesit, prandaj shum vshtir prshtaten pr nevoja t tjetrkujt. Programet apo t dhnat standarde zhvillohen si gjeneralizim i programeve aplikative t cilat i kan prpiluar shfrytzuesit e caktuar. Te kto programe zakonisht nuk ekziston mundsia e ndrrimit t tyre dhe e prshtatjes me krkesa t reja t shfrytzuesit. Programet apo t dhnat modulare bashkojn prparsit e programeve vetanake dhe t atyre standarde. Kto jan programe t cilt prbhen prej pjesve t tyre-moduleve t cilat shfrytzuesi mund t'i bashkoj sipas nevojave t veta pr t fituar programin e dshiruar. Gjat realizimit t programeve-preferohet q problemi fillestar pr t cilin shkruhet programi t ndahet n nnprobleme. Pas ksaj duhet q pr secilin nnproblem t prpilohet nga nj program adekuat t cilin shpesh e quajm nnprogram, e pastaj t shkruajm programin kryesor, i cili duke i bashkuar t gjitha kto nnprograme mundson zgjidhjen e problemit t dhn.Softveri pr testime teknike prfshin programet e dedikuara pr testime t caktuara t vet sistemit kompjuterik.

1.3.1. PROGRAMET APLIKATIVE

Programet aplikative prpunohen me qllim q t dhnat hyrse, duke shfrytzuar kompjuterin t transformohen deri n t dhna dalse, do t thot n informacione (t dhna t aplikueshme). Kto programe shkruhen n ndonj nga gjuht programore. Disa prej ktyre gjuhve jan m t afrta me "gjuhn e kompjuterit" (gjuht e ulta programore si sht p. sh., gjuha e makins), ndrsa disa gjuh q i prshtaten gjuhs s njeriut (gjuht e larta programore, si p. sh. PASCAL) mundsojn programim m t leht dhe m t shpejt. Programet aplikative krijohen nga shfrytzuesit ose blihen si produkte t gatshme (programi pr rregullimin e tekstit, programi pr kontabilitet, programi pr banka, lojrat kompjuterike dhe t ngjajshme). N grupin e programeve aplikative marrin pjes edhe t ashtuquajturat programe shrbyese si jan editor t ndryshm t tekstit, kalkulator, notese etj. Me zhvillimin e gjuhve t reja programuese dhe zhvillimit t teknikave t reja t programimit, si psh. Programimi n kod t hapur (angl. Open Source Programming), dhe

programimi i orientuar n objekte (angl. Object Oriented Programming), sht br e mundshme krijimi i programeve aplikative m t afrta me prdoruesin dhe m t thjeshta pr prdorim. Prve ksaj, aplikacionet e sotme kompjuterike mund edhe t vet menaxhohen dhe ndryshohen nga ana e prdoruesit sipas nevojs s tij, gj q ka mundsuar specializimin e mtejshm t aplikacioneve t ndryshme kompjuterike, sidomos t atyre t krijuara n kod t hapur (open source).

1.3.2. SISTEMI OPERATIV

do sistem kompjuterik sht e pamundshme t funksionoj pa sistem operativ. Shumica e kompjuterve personal apo atyre portabl, kur blehen zakonisht kan t instaluar nj sistem operativ Windows XP, Vista, etj. Kompjutert e tipit Makintosh e kan t instaluar sistemin operativ OS X, ndrsa shumica e serverve prdorin sistemet operative Linux ose UNIX. Sistemi operativ sht gjja e par e cila instalohet n nj sistem kompjuterik, pa t cilin sistemi kompjuterik do t ishte i pa prdorshm.

Figura 35. Disa pako programore sistemesh operative

Koht e fundit, sistemet operative kan filluar t lindin edhe n kompjutert e vegjl si jan ato t xhepit, telefona mobil, etj., me nj fjal ato mund t hasen n shum pajisje q ne sot i prdorim n jetn e prditshme. Kompjutert e prdorur n kto pajisje jan br aq t fuqishm sa t startojn vet sistemin e tyre operativ si dhe aplikacione plotsuese.

Nj kompjuter i instaluar brenda nj telefoni mobil, sot sht m i fort se nj kompjuter personal i prpara 20 viteve, prandaj ky zhvillim ka sens dhe sht e natyrshme t ndodh. N fardo lloj pajisje q ka sistem operativ, mund t ndikohet n vet mnyrn e puns t ksaj pajisje. Kjo sht dika shum m shum se nj zbulim i rastsishm, prandaj edhe nj ndr arsyet se pse sistemet operative jan krijuar me ann e gjuhve programuese t kuptueshme pr secilin, sht mundsia e modifikimit t vet sistemit operativ, mundsi kjo e cila i bn pajisjet dhe sistemet t riprdorshme. Pr nj prdorues kompjuteri personal (angl. desktop PC), kjo d.t.th. mundsi pr instalim t nj shtese programore pr prmirsim t siguris (angl. Security update), mundsi pr instalim t nj aplikacioni t ri, ose mundsi pr instalim t nj sistemi operativ krejtsisht t ri pa qen e nevojshme t bhet ndrimi i hardverit t kompjuterit personal. Prderisa, prdoruesi kupton mnyrn e puns s sistemit operativ, ai mund t ndryshon mnyrn e sjelljes s sistemit. Kjo vlen si pr kompjuterin personal ashtu edhe pr telefonat mobil. Detyra kryesore e sistemit operativ sht t organizon dhe kontrollon punn e hardverit dhe softverit, ashtu q pjest prbrse t tyre t funksionojn dhe t sillen sipas parashikimeve.

Bazat e sistemeve operative

Jo krejt pajisjet kan system operativ t integruar. Psh., kompjuteri i shporetit me mikroval n kuhin nuk ka nevoj pr system operativ. Ai ka nj numr t kufizuar detyrash q duhet t bj, disa buton special dhe urdhra t thjesht q duhet zbatuar. Pr nj kompjuter si ky, shtimi i nj sistemi operativ do t ishte bare e teprt dhe shtim kompleksiteti aty ku nuk duhet, pr m tepr do t riste edhe koston pr njsi t prodhimit t ktyre pajisjeve. Si zvendsim, shporeti mikrovalor thjesht komandohet nga nj softuer hardverik i ngjashm me Biosin e kompjuterit. Pr pajisjet tjera m t komplikuara kompjuterike, sistemi operativ mundson:

Shrbime t ndryshme pr pun t ndryshme komunikim me prdoruesit n mnyra m t komplikuara ballafaqim m t leht me nevojat n rritje dhe n ndryshim t vazhdueshm

Gjith komnpjutert personal kan s pakti nj sistem operativ. M t prhapurit n mesin e sistemeve operative, jan sistemet operative Windows t Microsoft-it, Makintosh (Macintosh) nga Apple dhe familja Unix e sistemeve operative (t cilat jan zhvilluar nga nj list e gjat programuesish individual dhe organizatash t ndryshme prgjat nj

periudhe t gjat kohore) Ekzistojn nj numr shum i madh sistemesh operative pr prdorim n pajisje speciale dhe pr aplikacione speciale, suke prfshir sisteme pr kompjuter t mdhenj mainframe, sisteme q prdoren n Robotik, procesin e prodhimit, sisteme pr kontroll n koh reale, etj.

Figura 36. Pjest t cilat jan nn kontrollin e sistemit operativ

Punt e sistemit operativ n shikim t prgjithsuar kan t bjn me:

Kontrollin e puns s aplikacioneve, menaxhimin e inputeve dhe autputeve n sistemin kompjuterik, kontrollimi i puns s aplikacioneve speciale hardverike t njohura si drajver, menaxhimi i kapaciteteve memoruese, menaxhimi i puns s procesorit dhe nxnja optimale me pun e procesorit, dhe kontrolli i resurseve hardverike si disku i fiksuar, pajisjet e jashtme, etj.

N nivelin m t thjesht nj sistem operativ bn dy gjra: 1. Menaxhon resurset hardverike dhe softverike t sistemit. N nj kompjuter personal, nn fjaln resurse nnkuptojm procesorin, memorjen, hapsirn e diskut, etj. N nj telefon mobil, do t prfshinte tastierin, ekranin, librin e adresave, krkuesin, baterin dhe lidhjen e rrjetit. 2. Mundson pun efikase dhe efektive t aplikacioneve tjera, pa mos qen e nevojshme t njohin natyrn e puns s pajisjeve hardverike t kompjuterit.

Detyra e par e sistemit operativ, menaxhimi i resurseve hardverike dhe softverike, sht m i rndsishmi, pasi q shum metoda hyrse dhe programe krkojn vmendjen e procesorit (CPU), dhe nga ky i fundit krkojn hapsir n memorje, ruajtje dhe hapsir brenda frekuencave apo taktit t puns s procesorit, n mnyr q t kryejn detyrat e veta. N kuadr t ktij kapaciteti, sistemi operativ luan rolin e prindit t mir, duke siguruar q secili aplikacion fiton resurset e nevojshme duke luajtur me menuri me aplikacionet tjera t cilat jan n pritje. Sistemi operativ kt e bn me nj mjeshtri shum t madhe menaxhuese, duke pas parasysh t mirn e prgjithshme t t gjith shfrytzuesve dhe aplikacioneve. Detyra e dyt e sistemit operativ, ofrimi i nj hapsire konsistente aplikacioneve t ndryshme, sht jashtzakonisht me rndsi n rastet kur kemi dy e m shum kompjuter q prdorin t njejtin sistem operativ, ose nse hardveri q e prmban punn e kompjuterit sht i hapur ndaj ndryshimeve apo gjendja e tij ndryshon vazhdimisht. Nj interfejs programor pr aplikacione konsistent, u lejon programerve t shkruajn nj aplikacion n nj kompjuter, njkohsisht duke pasur besim t plot se i njejti aplikacion do t mund t prdorej n nj kompjuter tjetr identik, edhe pse sasia e memorjes dhe kapaciteti pr ruajtje sht i ndryshm n q t dy makinat. Edhe pse nj kompjuter i dhn sht unik, nj sistem operativ mund t siguron q aplikacionet vazhdojn t funksionojn edhe gjat rasteve kur ndodhin ndryshime dhe prmirsime n hardver. Kjo sht kshtu, pasi q sistemi operativ (e jo aplikacionet) sht prgjegjs pr menaxhimin e ndryshimeve dhe shprndarjes s resurseve hardverike. Nj nga sfidat me t cilat duhet t ballafaqohen prodhuesit e sistemeve operative, sht mbajtja e sistemit operativ fleksibil ndaj llojllojshmris s komponenteve hardverike t prodhuesve t ndryshm dhe njohja e ktyre n mnyr automatike nga ana e sistemit. Sistemet operative moderne, q i hasim sot n treg, pa ndonj vshtirsi mund t njohin dhe prkrahin me qindra lloje pajisjesh hardverike si printer, skaner, kamera digjitale, etj., pa pasur nevoj t instalimit t aplikacioneve t posame pr to nga ana e prdoruesit.

Llojet e sistemeve operative?

Ekzistojn disa lloje sistemesh operative, por n prgjithsi ekzistojn katr, kategorizuar sipas tipit t kompjuterit q ato kontrollojn dhe llojit t aplikacioneve q ato prkrahin:

Sistemet operative t kohs reale (Real-time operating system - RTOS) prdoren n raste kur lind nevoja e kontrollimit t makinerive, instrumenteve shkencore, dhe sistemeve industriale. Nj sistem operativ i ktij lloji, zakonisht ka nj kapacitet shum t limituar kundrejt interfejsit t prdoruesve, dhe ska vegla pr prdoruesin prfundimtar, pasi q delivrimi i ktij sistemi pr prdorim bhet n form t nj pakoje t farkuar. Nj pjes shum e rndsishme e ktij sistemi

operativ sht, se ai bn menaxhimin e resurseve ashtu q, pothuajse do her kur paraqitet procesi i caktuar, sistemi do t reagon n po t njejtn mnyr n po t njejtn gjatsi kohore. Kto lloj sistemesh operative prdoren pr kontroll t proceseve npr centrale brthamore, pr shkak t saktsis dhe stabilitetit t lart n ekzekutimin e urdhrit. Nj detyrsh (angl. Single-user, single task) siq shihet edhe nga emri, ky sistem operativ sht i dizejnuar t menaxhoj kompjuterin ashtu q, nj prdorues t ket mundsin t bj vetm nj veprim brenda nj kohe t dhn. Sistemi operativ i kompjuterve t xhepit Palm sht nj shembull i mir i sistemit operativ n fjal. Shumdetyrsh (angl. Single-user, multi-tasking) ky sht nj sistem operativ q gjrsisht prdoret sot tek kompjutert personal. Windows-i i Microsoft-it dhe Mac OS i Apple-s, jan shembuj tipik t sistemeve operative t ktij lloji, pasi ato i mundsojn nj prdoruesi njkohsisht t punoj me m tepr aplikacione. Psh., n momentin e shkruarjes s nj dokumenti n nj editor teksti, prdoruesi mund t shkarkoj nga interneti nj dokument tjetr me rndsi pr punn e tij. Ndars kohe (angl. Multi-user) sistemi operativ i ktij lloji, ju mundson m tepr prdoruesve t ken qasje simultane n resurset e njejta t kompjuterit t njejt. Sistemi operativ duhet t kujdeset q, nevojat e prdoruesve t ndryshm t jen t balancuara gjat tr kohs s puns s kompjuterit, dhe se secili nga programet q ata prdorin ka resurse t veanta dhe t mjaftueshme, ashtu q problemet me njrin nga prdoruesit nuk kan ndikim n mbarvajtjen e puns s prdoruesve tjer. Shembuj sistemesh operative t ktij lloji jan Unix, VMS dhe sistemet operative t superkompjuterve ose mainframe kompjuterve (psh. MVS).

Figura 37. Pamje nga interfejsi i sistemit operativ MAC OS

sht me rndsi t bjm dallimin ndrmjet sistemeve operative me m shum prdorues, dhe sistemeve operative me nj prdorues t cilat prkrahin punn n rrjet (angl. networking). Windows 2000 dhe Novell Netware, jan sisteme operative me nj prdorues, por me ndihmn e rrjetit ato ju mundsojn qasje pune m shum se disa mijra prdoruesve. Ktu duhet prmendur, se sistemin operativ Windows 2000 dhe

Novell Netware n fakt e prdor vetm nj prdorues i cili edhe e kontrollon at, e ai sht administratori i sistemit (angl. System Administrator).

Tabela e referencave

(1) Bazat e informatiks, Dr.sc.Edmond Beqiri, Prishtin, 1999 (2) Kompjuteri pr t gjith, Dr.Agni Dika, Mr.Seb Rodiqi, Shkup, 2000 (3) Informatika, Sime Arsenovski, Shkup, 2006 (4) Informatika, Jaumin Ajdari, Tetov, 2000 (5) Computer and Telecommunication Systems in Business, Jacque Tiberghien, Brussels, 2004

(6) "Computer Systems Architecture, networks and communications", Sebastian Coope, John Cowley, Neil Willis, Mc Graw Hill, 2003 (7) "Structured Computer Organization (4th ed)", S. Tanenbaum, Prentice Hall, 1999