Innovative Religious Communication of Phra Paisal …Journal of Moral and Virtue Vol. 3 No. 1 September 2014 ISSN 2286-7856 36 วารสารว ชาการค ณธรรมความด

Journal of Moral and Virtue Vol. 3 No. 1 September 2014 ISSN 2286-7856

วารสารวชาการคณธรรมความด ปท� 3 ฉบบท� 1 กนยายน 2557 35

Innovative Religious Communication of Phra Paisal Visalo in Present Thai Social Context1

Wasin Praditsilp2

Received: February 3, 2014 Accepted: June 12, 2014

Abstract This research aimed to study innovative religious communication (ways of communication)

of Phra Paisal Visalo, as a modern-communicator’s Buddhist monk, who adjusted religious communications to accord with changed Thai social context. The documentary research was applied, together with Case study reseahch by e-mail interviewing of Phra Paisal Visalo. The research revealed that Phra Paisal Visalo adjusted and developed the religious communications by integrated both secular and sacred knowledge to be the innovative religious communication (ways of communication) which appropriated with target groups and present Thai social context. His “innovative media” consisted of 1) Buddhist traditional media: Dharma Yatra; 2) modern media: television, printing media, special event, new media; and 3) miscellaneous media: communication network and research paper. He communicated via “innovative messages” which were story-telling, secular and sacred issue combining, academic paper citing, sense of humor, emotion drawing, deconstructing for new meaning, familiar issue making, modest language expressing and English paper writing.

Keywords: Phra Paisal Visalo, Personal media, Innovative communication, Hybridization, Sujipuli

1 This research paper is a part of the thesis “The Strategic Thinking System for Innovative Religious Communication of Phra Paisal Visalo”

2 Master student in Innovative Communication for Development, Graduate School of Communication Arts and Management Innovation, National Institute of Development Administration (NIDA), e-mail: [email protected]


36 วารสารวชาการคณธรรมความด ปท� 3 ฉบบท� 1 กนยายน 2557

นวตกรรมการส:อสารศาสนาของพระไพศาล วสาโล ในบรบทสงคมไทยปจจบน1

วศน ประดษฐศลป2

บทคดยอ การวจยน Lมวตถประสงคเพ�อศกษานวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล

วสาโล ในฐานะท�ทานเปนพระสงฆนกส�อสารศาสนายคใหม ท�ประยกตใชวธการส�อสารศาสนาใหเขากบบรบทของสงคมไทยท�เปล�ยนแปลงไป โดยใชระเบยบวธวจย คอ การวจยเอกสาร รวมกบการสมภาษณกรณศกษา ไดแก พระไพศาล วสาโล ผานจดหมายอเลกทรอนกส ผลการศกษาพบวา พระไพศาล วสาโล ประยกตและพฒนาการส�อสารศาสนา โดยการผสมผสานองคความรท Lงทางโลกและทางธรรมเขาไวดวยกน จนเกดเปนนวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนาใหมๆ ท�มความเหมาะสมกบกลมเปาหมายและบรบทของสงคมไทยปจจบน โดยใช “นวตกรรมส�อ” ประกอบไปดวย 1) ส�อด Lงเดมทางศาสนา ไดแก กจกรรมธรรมยาตรา 2) ส�อสมยใหม ไดแก ส�อโทรทศน ส�อส�งพมพ ส�อกจกรรม ส�อใหม และ 3) ส�ออ�นๆ ไดแก เครอขายการส�อสาร และงานวจย โดยส�อสารผาน “นวตกรรมสาร” ประกอบไปดวย การเลาเร�อง การผสมผสานเร�องทางโลกและทางธรรม การอางองขอมลทางวชาการ อารมณขน การดงอารมณ การร Lอถอนเพ�อสรางความหมายใหม ความใกลชด ภาษาท�สะทอนความถอมตว และสารภาษาองกฤษในการส�อสารศาสนา

คาสาคญ: พระไพศาล วสาโล ส�อบคคล นวตกรรมการส�อสาร การส�อสารแบบผสม สจปล

1 บทความวจยฉบบนLเปนสวนหนSงของวทยานพนธ “นวตกรรมทางวธคดเพSอการสSอสารศาสนาของพระไพศาล วสาโล” 2 นกศกษามหาบณฑต สาขานวตกรรมนเทศศาสตรเพSอการพฒนา คณะนเทศศาสตรและนวตกรรมการจดการ

สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร (นดา) e-mail: [email protected]



บทนา บทความวจยฉบบน L มาจากผลการวจยสวน

หน�งในวทยานพนธ “นวตกรรมการส�อสารศาสนาของพระไพศาล วสาโล” ซ�งทาการศกษา 1) นวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนา และ 2) ระบบความคดเชงจตวทยาท�มผลตอการกาหนดรปแบบการส�อสารศาสนาของพระไพศาล วสาโล มจดมงหมายเพ�อนาเสนอผลการศกษานวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล ในสวนของ “ส�อ” และ “สาร” ท�ทาใหเกดการยอมรบ ในหมพทธศาสนกชนรนใหม โดยนาเสนอรปแบบการส�อสารศาสนาท�ประสบความสาเรจ อนเปนหน�ง ในปจจยสนบสนนใหพระพทธศาสนา ยงคงมบทบาทหรอมพ Lนท�ในสงคมไทยปจจบน

ท:มาและความสาคญของปญหา พระพทธศาสนาในประเทศไทยถกลดบทบาท

ลงในอดตท�ผานมา ความหางเหนจากหลกธรรม คาสอนของพทธศาสนกชน ท�แปรเปล�ยนไปตามรปแบบสงคมแบบ “พทธพาณชย” (กาญจนา แกวเทพ, 2554) เปนปรากฏการณท�ชดเจนย�งข Lนในสงคมไทย คลายกบกระบวนการกลายเปนโลกฆราวาส หรอ “Secularization” ของ Berger (Chernus, 2013) ซ�งเคยปรากฏข Lนในสงคมตะวนตกในอดต ทฤษฎดงกลาวอธบายวา สงคมเปรยบเสมอนกงลอท� มสถาบนสงคมตางๆ รวมกนขบเคล�อน โดยมสถาบนศาสนาเปนสถาบนศนยกลางคอยเช�อมโยงและควบคมดแลสถาบนอ�นๆ ทาใหสงคมโดยรวมสามารถขบเคล�อนตอไปได แตภายหลง สถาบนศาสนากลบคอยๆ ถกลดบทบาทลง เพราะมสถาบนทางสงคมอ�นๆ ข Lนมาแทนท�ศนยกลางของสงคม เชน สถาบน

เศรษฐก จ สถาบนการเ ม อง ฯลฯ หน าท� และความสาคญของสถาบนศาสนาท� มอย แต เดม จงลดลงอยางมาก

แมวากระบวนการกลายเปนโลกฆราวาส จะม ไ ดปรากฏชดเจนในบรบทของสงคมไทย แตกระบวนการการเปล�ยนแปลงดงกลาว สามารถนามาประยกตใชเพ�ออธบายปรากฏการณบางอยางในสงคมได เชน ในอดต สถาบนศาสนามบทบาทเปนศนยกลางของสงคมไทย จงมอทธพลใหนกปกครอง (สถาบนการเมอง) ตองปกครองบานเมองดวยหลกทศพธราชธรรม และทาใหคนไทยมนสยการทามาหากนแบบมกนอยและสนโดษ (สถาบนเศรษฐกจ) จนนกปกครองในยคจอมพลสฤษดs ธนะรชต มองวาอทธพลของสถาบนศาสนาดงกลาวเปนอปสรรคตอการพฒนาประเทศ (เสฐยรพงษ วรรณปก, 2555) ขณะท�ในปจจบน สถาบนเศรษฐกจ ดเหมอนจะเปนสถาบนท�มบทบาทมากย�งข Lนในสงคมไทย เพราะมอทธพลตอสถาบนทางสงคมอ�นๆ รวมถงสถาบนศาสนา ดงทศนะของกาญจนา แกวเทพ (2554) ท�กลาววา องคประกอบท�สาคญของพระพทธศาสนาอยาง “วด” ซ�งเคยเปนศนยกลางของชมชนไทยในอดต กลบถกแปรเปล�ยนเปน “ศนยการคา” ท� เนนการ ปลกเสก เชา บชาเชนในปจจบน

อยางไรกตาม สถาบนศาสนาของไทยกลบไมถกลดบทบาทลงมากเหมอนกบกรณตะวนตก และยงคงมบทบาทไมนอยไปกวาสถาบนทางสงคมอ�นๆ (กาญจนา แกวเทพ, 2556ค) เหนไดชดจากพ Lนท�ของสถาบนศาสนาในสงคมไทย อาท การปรากฏในสถาบนส�อ เชน การใหสมภาษณของพระสงฆผานส�อโทรทศน หรอหนงสอธรรมะท�วางขายในรานหนงสอช Lนนาตางๆ ซ�งมช Lนวางเฉพาะและมกจะตดอนดบ



ขายดอยเสมอ ฯลฯ รวมถงการท�สถาบนศาสนาเขาไปชวยเหลอสถาบนทางสงคมอ�นๆ เชน แกไขปญหาปากทอง หรอชวยอบรมบมเพาะเยาวชน เปนตน แสดงใหเหนวา ในยคปจจบน ท�อทธพลของสถาบนศาสนาถกทาทายโดยสถาบนทางสงคมอ�นๆ “พระพทธศาสนา” กลบมกลวธตางๆ ในการสรางบทบาท เพ�อใหสถาบนศาสนายงคงดารงบทบาทอยไดในสงคมไทย

“พระสงฆ” เปนองคประกอบสาคญทางศาสนาในมมมองทางน เทศศาสตร (กาญจนา แกวเทพ, 2549) ในฐานะ “ส�อบคล” ด Lงเดม1 และการส�อสารศาสนาของพระสงฆ มพฒนาการและความเปล�ยนแปลงมายาวนาน ตามบรบทของสงคมและยคสมยท�เปล�ยนแปลงไป เชนในอดตท�พระสงฆเนนการส�อสารดวยปากเปลา (มขปาฐะ) ผานการเทศนในวนธรรมสวนะ ซ�งท Lงพระสงฆและพทธศาสนกชนจาเปนจะตองอยตอหนาในสถานท�และเวลาเดยวกน กอนจะคอยๆ พฒนาปรบเปล�ยนรปแบบเร�อยมา จนเขาสยคส�อสารมวลชน ซ�งพระสงฆใชส�อสมยใหมในการส�อสารไปยงพทธศาสนกชนพรอมกนเปนจานวนมากท Lงๆ ท�ไมไดอยตอหนา ทาใหพระสงฆสามารถเอาชนะ เร� องของเวลา สถานท� และรปแบบการส� อสาร (กาญจนา แกวเทพ และนคม ชยขนพล, 2555) อนเปนการส�อสารท�สงฆในอดตยงไมสามารถทาได

ในปจจบน มพระสงฆท�เร�มปรบใช “เทคโนโลยการส�อสารท� มคอมพวเตอรเปนส�อกลาง” อยางอนเทอรเนตและเครอขายสงคมออนไลน (Boyd, & Ellison, 2008) มาเปนชองทางใหมในการส�อสาร

1 ประเภทสSอในบทความวจยนL แบงโดยอาศยยคของสSอเปนเกณฑ คอ “สSอดLงเดม” หมายถง สSอทSใชสSอสารมากอนสSอมวลชน เชน สถานทS วตถ พธกรรม ฯลฯ และ “สSอสมยใหม” หมายถง สSอมวลชนเปนตนมา

ศาสนา เพราะตระหนกดวาคนไทยในปจจบนหนมาเสพส�อชนดน Lกนมากข Lน2 การส�อสารศาสนาจะยงคงบทบาทอย ไ ด กต อ เ ม� อ ม การส� อสารท� เ ข า ถ งพทธศาสนกชนกลมน Lดวย

งานวจยท�ศกษาพระสงฆในฐานะพระนกส�อสารศาสนา แสดงใหเหนรปแบบการส�อสารศาสนาท�พฒนาปรบเปล� ยนมาตามกาลสมย (จ ราพร เนตธาดา, 2542; ปณยนช ชตมา, 2543; ทศนย เจนวถสข และคณะ, 2549; ชลธชา ชชาต, 2552; สรลกษณ ศรจนดา, 2553; ฉวมณฑ สขไพบลย, 2553; อรปรยา วสมหนต, 2553) ตวอยางเชน หลวงพอชา สภทโท ใชการส�อสารศาสนาแบบด Lงเดมผานวาจา โดยการเลาเร� องส Lนๆ บวกกบภาษาท� เรยบงาย ซ�งเปนการส�อสารแบบตอหนาระหวางทานกบพระลกศษย พฒนามาจนถงยคทานพทธทาส พระพยอม กลยาโณ พระมหาสมปอง ตาลปตโต และ ทาน ว. วชรเมธ ท�พฒนาวธการส�อสารศาสนา โดยใชส�อด Lงเดม เชน ส�อสถานท� พ ธกรรม คาสอน ฯลฯ รวมกบส�อและสารสมยใหม โดยการใชความรทางโลกรวมกบทางธรรม เชน การวเคราะหกลมเปาหมาย การวเคราะห SWOT การใชการตลาดเพ�อสงคม ฯลฯ อนเปนการปรบตวของพระสงฆ เพ�อใหพระพทธศาสนายงคง “อยในกระแส” ทามกลางขอมลขาวสารท�มอยมากมายในสงคมปจจบน

การส�อสารศาสนาแบบ “Hybrid” ท�ผสมผสานองคความรท Lงทางโลก (Secular world) และทางธรรม (Sacred world) (Chernus, 2013; ทศนย เจนวถสข และคณะ, 2549; กาญจนา แกวเทพ,

2 ตวเลขประชากรเนตชาวไทย (Netizen) ป พ.ศ. 2555 อยทS 25 ลานคน (กองบรรณาธการหนงสอพมพเดลนวส, 2555)



2554) เปนกญแจสาคญย�ง ในการสรางบทบาทของสถาบนศาสนาในสงคมไทยปจจบน แตผลการวจยบางช Lน กลบสะทอนใหเหนถงดาบสองคมของการท�พระสงฆ เขามายงเก�ยวกบเร�องทางโลก เชน ความไมพอใจของกลมผ รบสารท�มตอการใชส�อโทรทศนของพระมหาสมปอง ตาลปตโต (ชลธชา ชชาต, 2552) หรอความไมพอใจตอการใชสารของทาน ว. วชรเมธ (สรลกษณ ศรจนดา, 2553) ฯลฯ สงผลใหพระสงฆท� เขามายงเก�ยวกบประเดนทางโลกบางสวน ถกวพากษวจารณในเชงลบจากคน ในสงคม หรอถกเพงเลงอยางหนกจากมหาเถระสมาคม เชน สมณะโพธรกษ แหงสนตอโศก (กรงเทพ ธรกจออนไลน, 2554)

พระไพศาล วสาโล เปนพระสงฆนกส�อสารศาสนาอกรปหน�ง ท�เขามาเก�ยวของกบประเดนทางโลก โดยการประยกตใชองคความรท Lงทางโลกและทางธรรมในการส�อสารศาสนา ซ�งมาจากภมหลงทางโลกท�หลากหลาย เชน ศกษาถงระดบปรญญาตร ทางานคลกคลอยในวงการพฒนาศาสนา สงคม และการเมอง อยในเหตการณ 6 ตลาคม พ.ศ. 2519 ศกษาการรณรงคทางการเมอง ทากจกรรมพฒนาชนบท ฯลฯ (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) ทาใหทานเปนพระสงฆท�เปดกวางทางความคด มองและเขาใจปญหาทางโลกดวยวธคดท Lงแบบทางโลกและทางธรรม ทานจงสามารถนาเสนอวธการแกไขปญหา ท�อะลมอลวย นมนวล เพราะอยก�งกลางระหวางโลกและธรรม ฯลฯ พระไพศาล วสาโล จงมกไดรบเลอกจากส�อมวลชน ใหเปนผ เสนอทางออกใหกบปญหาสงคมตางๆ จนไดรบการยอมรบในวงการวชาการ สถาบนตางๆ ท Lงภาครฐและเอกชน มลน ธและเครอขายพทธ ไปจนถงมกลมพทธศาสนกชน ซ�งเปน

กลมคนรนใหมและคนท�มการศกษาใหความเคารพศรทธาเปนจานวนมาก (ชมรมกลยาณธรรม, 2556)

การท�พระไพศาล วสาโล มรปแบบการส�อสารศาสนาท� เ ข ามาเก� ยวของกบประเดนทางโลก อนถกมองวาไมใชกจของสงฆ อาท การเมองและความรนแรง การรณรงคเพ�อส�งแวดลอม ฯลฯ (เวบไซต วสาโล, 2556) แตกลบยงไดรบการยอมรบจากสงคมในวงกวาง โดยไมถกวพากษวจารณในเชงลบ เปนมลเหตสาคญท� ทาใหเกดคาถามประการหน�งวา “นวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล มลกษณะท�โดดเดนอยางไร จงทาใหทานยงคงไดรบการยอมรบจากสงคมไทย ในปจจบน?”

“สจปล” และ “นวตกรรมการส:อสาร” แนวคดสาคญในการวเคราะหผลการวจย

ประกอบดวยแนวคดทางโลกและทางธรรมควบคกน โดยประยกตใชแนวคดหวใจนกปราชญ “สจปล” (อปกตศลปสาร, พระยา, 2546; วภา ตณฑลพงษ, 2556) รวมกบแนวคด “นวตกรรมการส�อสาร” (ปารชาต สถาปตานนท, 2545; กาญจนา แกวเทพ, 2556ก, 2556ข) ซ�งเปนแนวคดในสายนเทศศาสตรเพ�อการพฒนา

“สจปล” เปนหลกในการแสดงหาความร ประกอบไปดวย 1) สต คอ การฟง 2) จนตนะ คอ การใชความคด 3) ปจฉา คอ การรจกถาม และ 4) ลขต คอ การบนทก โดยนามาใชในการวเคราะหกระบวนการสะสมองคความรของพระไพศาล วสาโล ซ�งทานใชเปนขอมลพ Lนฐานในการพฒนานวตกรรมทางการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนา โดยปรบใหเขากบมมมองทางนเทศศาสตร คอ 1) ส หมายถง การส�อสารขาเขา ซ�งเปนข Lนตอนการเลอกรบ



ความรตางๆ ท�มความสาคญตอการส�อสารขาออก 2) จ การส�อสารภายใน เปนการส�อสารโดยพ Lนฐานของมนษยเพ�อทาความเขาใจความรตางๆ ท�รบมา 3) ป คอ การต Lงคาถามและช�งน Lาหนกความสาคญตอความรตางๆ และ 4) ล คอ การส�อสารขาออก เปนผลงานทางความคดจากข Lนตอนกอนๆ ท�สะทอนถงความสามารถในการจดการ จดจา และความสามารถในการส�อสาร

สวน “นวตกรรมการส�อสาร” ใชในการอธบายความเปนนวตกรรมในสวนของส�อและสารของพระไพศาล วสาโล เชน การเปล�ยนรปแบบการส�อสารจากการเทศน (ส�อด Lงเดม) มาเปนการอบรม บรรยายธรรม หรอการหนมาใชส�อใหมในการส�อสาร ซ� ง เ ป น ส� อ ท� ไ ม เ ค ย ม ม า ก อ น ใ น ป ร ะ ว ต ข อ งพระพทธศาสนา ฯลฯ ท Lงน L มหลกท�ใชเปนกรอบ ในการพจารณาความเปนนวตกรรมการส�อสาร คอ การเปล�ยนแปลงตวส�อ วธการใชส�อ การเปล�ยนเน Lอหา การเปล�ยนสมพนธบท การหลอมรวมส�อ การสรางรปแบบการส�อสารใหมๆ การเปล�ยนแบบจาลองทางการส�อสาร การเปล�ยนหนวยทางการส�อสาร การเช�อมโยงภาคสวน การเพ�มหนาท�ส�อ การเปล�ยนทศทาง หรอการเปล�ยนกลยทธทางการส�อสาร เปนตน

วตถประสงคของการวจย เพ�อศกษานวตกรรมการส�อสาร (รปแบบ

การส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล

กรอบแนวคดการวจย ท าการศกษา “นวตกรรมการ ส� อสาร

(รปแบบการส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล” ท Lงในสวนของส�อและสาร โดยวเคราะหจากผลงานตางๆ ท Lงประเภทเอกสาร (หนงสอ) และประเภท

ดจทล (บทความและคลปวดโอในส�อใหมตางๆ) ซ�งเปนผลลพธจากการสะสม และการประยกตใชองคความรใหเกดเปนรปแบบการส�อสารใหมๆ ท�เขากบบรบทของสงคมไทยปจจบน ดงภาพประกอบ 1

วธดาเนนการวจย ใชการวจยเชงคณภาพ โดยศกษากรณศกษา

เดยว ไดแก พระไพศาล วสาโล โดยมเหตผลในการเลอกกรณศกษา ไดแก

1) เปนกรณศกษาประเภท “ส�อบคคล” ท�ยงไมเคยมการวจยทางนเทศศาสตรมากอน 2) เปนพระสงฆท�มตนทนทางสงคมตางจากพระสงฆอ�นๆ ในงานวจย (จราพร เนตธาดา, 2542; ปณยนช ชตมา, 2543; ทศนย เจนวถสข และคณะ, 2549; ชลธชา ชชาต, 2552; สรลกษณ ศรจนดา, 2553; ฉวมณฑ สขไพบลย, 2553; อรปรยา วสมหนต, 2553) เชน มการศกษาระดบปรญญาตร และเปนนกวจยทางสงคมศาสตร ฯลฯ และ 3) เปนพระนกส�อสารศาสนายคใหม ท�ปรบใชส�อตามความเปล�ยนแปลงของสงคม

เคร� องมอท�ใชในการวจย ไดแก 1) แบบว เคราะห เอกสาร ซ� งใช ในการว เคราะหภมหลง องคความร ตลอดจนส�อและสารท�พบในผลงาน ไดแก หนงสอเลม โดยเฉพาะ “3 ทศวรรษ พระไพศาล วสาโล” (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) ส�อดจทล ไดแก บทความและวดโอท�รวบรวมไวในเวบไซต visalo.org ในหมวด “ปจฉา-วสชนา” “บทความ” “English articles” “คาบรรยาย” และ “สมภาษณ” ซ�งเปนแหลงขอมลหลกในการวจย และแหลงขอมลอ�นๆ เชน Facebook และ 2) การสมภาษณพระไพศาล วสาโล ผานจดหมายอเลกทรอนกส (e-mail) เพ�อตรวจสอบความถกตองของขอมลทตยภม ไปจนถงขอมลเชงลกตางๆ ท�ไมสามารถพบไดในการวจยเอกสาร



ภาพประกอบ 1 กรอบแนวคดการวจย

การดาเนนการวจยแบงเปน 3 ข Lนตอน คอ 1) ชวงพฒนางานวจย ศกษาขอมลของพระไพศาลวสาโล งานวจยพระสงฆกบการส�อสารศาสนา แนวคดท�เก�ยวของ และจงออกแบบวธวจย 2) ชวงดาเนนการวจย ทาการเกบรวบรวมขอมลจากแหลงขอมลประเภทเอกสารและดจทล ตลอดจนการสมภาษณพระไพศาล วสาโล เพ�อหาคาตอบตามปญหานาวจย และ 3) การวเคราะหขอมลเชงลก และสมภาษณพระไพศาล วสาโล เพ�มเตมในประเดนท�ยงไมชดเจน กอนทาการสรปผลการวจย

ผลการวจย ผลการศกษานวตกรรมการส�อสาร (รปแบบ

การส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล พบวาทานมเปาหมายหลกในการส�อสารศาสนาท Lงส Lน 4 มต ไดแก 1) เพ�อสบสานพระพทธศาสนาอนเปนหนาท�หลกของพระสงฆ 2) เพ�ออนรกษส�งแวดลอม 3) เพ�อพฒนาการส�อสารเชงสนตวธ และ 4) เพ�อเตรยม

พทธศาสนกชนใหพรอมรบความตายอยางสงบ โดยท�เปาหมายหลกในการส�อสารท Lง 4 มตดงกลาว ไดรบอทธพลมาจากภมหลง ประสบการณ และการแสวงหาความรของพระไพศาล วสาโล ต Lงแตในอดตจนถงปจจบน ซ�งจะขออธบายอยางชดเจน โดยยกตวอยางอทธพลท�ทาใหเกดประเดนการส�อสารศาสนาในมตท� 3) เพ�อพฒนาการส�อสารเชงสนตวธ โดยวเคราะหผานแนวคด “สจปล” (อปกตศลปสาร, พระยา, 2546; วภา ตณฑลพงษ, 2556) ดงน L

พระไพศาล วสาโล เปนผ มความใฝรใฝเรยนต Lงแตยงเลก (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) โดยจะอานหนงสอเ รยนลวงหนาและหาความร เพ�มเตมในหองสมดอยเสมอ (ส) เม�อเรยนและอานมาก ทานจงเร�มต Lงคาถาม (ป) กบตนเองวาเรยนไปเพ�ออะไร จนไดคาตอบวาตองเรยนเพ�อเอาความรไมใชเอาคะแนน ผลปรากฏวาทานย�งประสบความสาเรจทางการศกษามากย�งข Lน และเม�อเรยนมากอานมาก ทานกทาการพจารณาช�งน Lาหนกความรตางๆ ท�ตนเองม (จ) เชน

1. วเคราะหผาน

แนวคดทางธรรม “สจปล”

2. วเคราะหผาน

แนวคดทางโลก “นวตกรรมการส:อสาร”

การสะสมองคความรทางโลก/ธรรม

พระไพศาล วสาโล

ผลงานการส�อสารศาสนา ท Lงเอกสารและดจทล

นวตกรรมส:อ นวตกรรมสาร



ความรไหนมประโยชนจรงกจดจาไว ความรท�วไปอยางภเขาสง/สะพานยาวท�สดในโลก แมจะเปนความรแตเม�อไมไดนาไปประโยชนจรง กไมทบทวนและจดจา ผลคอทานชนะการแขงขนวชาการระดบโรงเรยนคาทอลก (ล) จนต Lงเปาหมายวาจะศกษาตอในสายวศวกรรมศาสตร

กระบวนการแสดงหาความรตามแนวคด “สจปล” ดงกลาว ยงคงดาเนนตอเน�องเร�อยมาตลอดชวตของพระไพศาล วสาโล และมอทธพลใหทานหนมาสนใจเร�องสงคมและการเมอง จนเลอกเรยนในเอกประวตศาสตร คณะศลปศาสตร ธรรมศาสตร ซ�งกลายเปนชวงชวตท�ทานไดมโอกาสทางานดานอหงสา และศกษาในเร�องศาสนา การปกครอง สทธพลเมอง และการแกไขปญหาในสงคม รวมกบเหตการณสงหารนกศกษา 6 พฤษภาคม พ.ศ. 2519 ซ�งพระไพศาล วสาโล และเพ�อนๆ ท�ประทวงโดยสนตวธถกจบขง (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) (ส) ทานจงเร�มตระหนกวา การแกปญหาดวยการเผชญหนา หรอการใชความรนแรงทกรปแบบ เปนวธการท�ไมควรนามาใชและ ไมควรเกดข Lนอก (จ) ทานจงต Lงคาถามถงวธการ ท�เหมาะสมในการแกปญหา (ป) โดยทาการศกษาแนวคดการแกปญหาท Lงของตะวนตก อนเดย และตะวนออก จนพบวาการแกไขปญหาเชงสนตวธ เปนวธการท� มประสทธภาพ มกรณศกษาท�เหนผลจรง และมความเก�ยวพนอยางลกซ Lงกบหลกการของพระพทธศาสนา ทานจงยดหลกการดงกลาวเปนหลกสาคญในการส�อสารเร�อยมา (ล) จนเขาสรมกาสาวพสตร ซ�งสามารถอธบายกระบวนการขางตนได ดงภาพประกอบ 2

ผลการศกษาแสดงใหเหนวา กระบวนการแสวงหาความรของพระไพศาล วสาโล มความสมพนธและเก�ยวโยงมาถงประเดนทางการส�อสารศาสนา

ในทกๆ ม ต ดง เชนม ต การส� อสารเช งสนต ว ธ ในภาพประกอบ 2 ซ�งจะคอยๆ และเกดข Lนอยางเปนลาดบข Lน ตามแตองคความรท� ไดสะสม รวมกบประสบการณต Lงแตวยเดก วยทางาน กระท�งตดสนใจบวชเปนพระ เร�อยมาจนถงปจจบน

“นวตกรรมส:อ” ของพระไพศาล วสาโล พระไพศาล วสาโล เลอกใชส�อหลากหลาย

ประเภทเพ�อใหเขาถงกลมเปาหมายคอ พทธศาสนกชนรนใหม ผ มการศกษา และหนวยงานท�ทางานเก�ยวของกบประชาชน (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) ซ�งผลการวจยในสวนของนวตกรรมส�อ พบวาพระไพศาล วสาโล ใชส�อ 2 ประเภทใหญๆ คอ “ส�อด Lงเดม” และ “ส�อสมยใหม” (กาญจนา แกวเทพ, 2554) ดงตอไปน L

1. “ส:อด _งเดม” ผานกจกรรม “ธรรมยาตราลมน Lาปะทาว” อาเภอแกงครอ จงหวดชยภม (ศนยประสานงานโครงการธรรมยาตราลมน Lาลาปะทาว, 2557) ซ�งเปนกจกรรมท� เกดจากการประยกตส�อพธกรรมทางพระพทธศาสนา อยางการเจรญสตและการจารกแสวงบญ เขากบกจกรรมการอนรกษปา โดยพระไพศาล วสาโล มองวาการอนรกษและการปฏบตธรรมไมจาเปนจะตองแยกจากกน เพราะการเดนเทาระยะเวลา 7-8 วน นอกจากจะเปนการเจรญสตและการนอมจตใหเขาถงธรรมชาตแลว ยงเปนการแสดงออกเชงสญลกษณวา ผ ท�รวมกจกรรมทกคนพรอมท�จะลาบากเพ�อปกปองธรรมชาต โดยใชกจกรรมท Lงทางพทธและเชงอนรกษเปนกจกรรมหลกในแตละวน

ธรรมยาตรา เปนนวตกรรมส� อในฐานะ ท�พระไพศาล วสาโล ไดพฒนาพธกรรมทางศาสนา ซ�งเปนเร�องของความเช�อและจตวญญาณใหกลายเปนกจกรรมท�มเน Lอหาเชงอนรกษอนเปนองคความร



ภาพประกอบ 2 อทธพลในการเลอกประเดนการส�อสารศาสนาตามแนวทาง “สจปล”

ผลลพธของกจกรรมซ�งจดตอเน�องกวา 10 ป จงเ กดเปนกลมคนอน รกษ ตนน Lากลมใหมๆ ท� มความสมพนธใกลชดกนมากระหวางคน ธรรมะ และธรรมชาต

2. “ส:อสมยใหม” หมายถงส�อประเภทต า ง ๆ ท� เ ก ด ข Lน ภ า ย ห ล ง ส� อ ด Lง เ ด ม ท า งพระพทธศาสนา โดยพระไพศาล วสาโล ใ ชนวตกรรมส�อสมยใหมท Lงส Lน 4 ประเภท คอ

2.1) ส:อโทรทศน พระไพศาล วสาโล ไดรบเลอกจากส�อมวลชนใหเปนตวแทนในสายศาสนา ในการเสนอคาแนะนา และวธในการแกไขปญหาทางสงคมตางๆ เชน ความดาง

พรอยในวงการศาสนา และการแกไขปญหาความรนแรงโดยสนตวธ ฯลฯ โดยมปจจยท�ทาใหไดรบเลอก คอ 1) พระไพศาล วสาโล มภมหลงในการทางานในสายเอนจโอ (NGO) ซ�งทางานร ณ ร ง ค ช ว ย เ ห ล อ น ก โ ท ษ ท า ง ก า ร เ ม อ ง ใ นเหตการณ 6 ตลาคม พ.ศ. 2519 ทาใหเอนจโอรนหลงๆ ท�กลบออกมาจากเหตการณ “ปาแตกคนเมอง” (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) ซ�งกาลงสนใจเร�องของ “ศาสนากบสงคม” ใหการยอมรบ และมาขอความรและคาแนะจากพระไพศาล วสาโล อยเสมอ ทานจงตองทางานดานสงคมวฒนธรรมต Lงแตยงเปนพระบวชใหม ส�อจงเร�ม

ส

การส�อขาเขา

จ

การส�อสารภายใน

ป

การต�งคาถาม

ล

การส�อสารขาออก



รจ กทานมาต Lงแตชวงน Lน 2) ผลงานของพระไพศาล วสาโล เปนงานท�เก�ยวของกบการแกไขปญหาสงคม และเปนงานท�ทารวมกบองคกร มลนธ หรอเครอขายตางๆ จนทาใหไดรบการยอมรบและไดรบรางว ลเชดชมากมาย ท Lงจากสถาบนส�อและสถาบนทางวชาการ จนมช�อเสยงเปนท�รจกของคนท�วไปและ 3) พระไพศาล วสาโล มว ธการตอบคาถามท�ใชองคความ รส นต ว ธ (ทางโลก) พทธสนตวธ (ทางธรรม) และศาสนาก บ ส ง ค ม เ ป น ห ล ก ใ น ก า ร ต อ บ คา ถ า ม ห รอเ ส น อ แ น ะ ท า ง อ อ ก ต า ง ๆ ซ �ง เ ป น ว ธ ก า ร ท�อะลมอลวย ส�อจงใหความไววางใจเลอกทานเปนตวแทนในการตอบคาถาม

ส�อโทรทศน มความเปนนวตกรรม ในฐานะท�เ ปนส�อท�สามารถเอาชนะเร�องของเวลาและสถานท� เพราะพระไพศาล วสาโล สามารถส�อสารไปยงพทธศาสนกชนเปนจานวนมากในเวลาเดยวกน โดยท�ไมจาเปนจะตองอยตอหนาเหมอนกบการส�อสารศาสนาในอดต โดยท า น ม ว ธ ก า ร ใ น ก า ร ใ ชส า ร ท �น ม น ว ล แ ล ะผสมผสานความรท Lงทางโลกและทางธรรมอยางเหมาะสม

2.2) ส:อส:งพมพ พระไพศาล วสาโล ใชท Lง 1) หนงสอเลม 2) หนงสอพมพ และ 3) นตยสาร ในการส�อสารศาสนา ในสวนของหนงสอ มท Lงงานเขยนท�เปนผลงานของทานเอง งานเขยนรวม งานแปล และงานแปลรวม ถง 183 เลม (ป พ.ศ. 2555) (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) ลกษณะการเขยนแบงออกเปน 2 ยค คอ ยคบวชใหม (พ.ศ. 2526-2536) เปนงานเขยนท�เนนงานวชาการเปนหลก เขยนเพ�อสนบสนนการทางาน

ในสายสงคมวฒนธรรม โดยเอาหลกธรรมแทรกไวในเน Lอหา และยคหลง (พ.ศ. 2536 เปนตนมา) เนนงานเขยนท�เปนธรรมะในชวตประจาวน ท Lงน L หนงสอธรรมะ เปนส�อสมยใหมท�นยมใชกนมากต Lงแตเขาสยคส�อสารมวลชน แตผลงานของพระไพศาล วสาโล มความเปนนวตกรรม เพราะทานเลอกนาเสนอความรท�มาจากท Lงทางโลกและทางธรรม แมวางานท�ทานเขยนในยคหลงจะเนนเร�องหลกธรรม แตกยงคงเปนหลกธรรมท�ผกเขากบเหตการณ/เ ร�องราวในชวตประจาวน ไมใชหนงสอท�เนนหลกธรรมลวนๆ ซ�งไมเขากบกลมผ ร บ ส า ร ยคใหม ผ ล ง า น ข อ ง พ ร ะ ไ พ ศ า ล ว ส า โ ล ในหนงสอพมพ เชน กร งเทพธ รกจ คมชดลก มตชนรายวน Bangkok Post และนตยสาร เชน ฉลาดซ Lอ ซ เครต สารคด อมเมจ ฯลฯ สะทอน ให เห นความสามารถของพระไพศาล วสาโล ในการวเคราะหกลมผ รบสาร เพราะทานเลอกประเดนการส�อสารท�แตกตางกนตามแตลกษณะของหนงสอพมพและนตยสารแตละฉบบ เชน เนนการตอบปญหาทางโลกในหนงสอพมพคมชดลก ซ�งเปนหนงสอพมพตลาด แตเลอกนาเสนอเร�องราวเก�ยวกบสนตภาพ ในหนงสอพมพมตชนรายวน ซ�งเนนนาเสนอขาวสงคมและการเมอง

หนงสอพมพและนตยสารมความเปนนวตกรรม คอ การเลอกนาเสนอเร�องราวท�เนนความเปนโลกยวสย โดยพระไพศาล วสาโล สอดแทรกธรรมะเขาไปในบทความท�เนนนาเสนอเหตการณและเร�องราวท�นาสนใจในชวตประจาวน เชน กรณศกษาจากตางประเทศ เหตการณสาคญในสงคมไทย ฯลฯ รปแบบภาษาท�ใชกเปนภาษาท�เรยบงาย นาเสนอ



บทความท�มความกระชบ ทาใหผ ท�เสพส�อดงกลาว สามารถเขาถงหลกธรรมทางพระพทธศาสนาผานเร�องราวท�นาสนใจและเขาใจงาย โดยเฉพาะการใชนามปากกาในนตยสาร เชน “ภาวน” ในนตยสารอมเมจ เพราะชวยใหพระไพศาล วสาโล สามารถเลอกใชสารหรอเร�องราวท�มสสนเหมาะกบนตยสาร รวมท Lงปองกนไมใหเกดการปดรบเน Lอหา เพราะเร�องราวท�นาเสนอขดกบภาพลกษณของพระสงฆท�ควรจะธรรมะธรรมโม

2.3) ส:อกจกรรม พระไพศาล วสาโล ใชการอบรม บรรยาย และเสวนาธรรม เชน อบรมทกษะการปฏบตตอผ ชมนมโดยสนตวธ โครงการเผชญความตายอยางสงบ ฯลฯ เปนกจกรรมท�จดอยางตอเน�องมาโดยตลอด ท Lงน L การใชส�อกจกรรมมความเปนนวตกรรมใน 2 ลกษณะ คอ 1) ในการอบรม/บรรยายธรรมแตละคร Lง พระไพศาล วสาโล จะเปนผพจารณาประเดนการส�อสารดวยตวทานเอง ผานการวเคราะหผ รบสารและสถานการณ ซ�งเปนการประยกตใชองคความรในสายนเทศศาสตรเขากบการส�อสารศาสนา และ 2) เปนการพฒนากจกรรมทางพทธ อยางการเทศน ใหมมตท�นาสนใจมากย�งข Lน โดยการประยกตองคความรทางโลกเขากบการปฏบตธรรม ผานการอบรม/บรรยายเชงปฏบตตางๆ ซ�งจะชวยใหผ รบสารเขาใจประเดนท�ทานตองการส�อสาร ไดดกวาการใชวาจาเพยงอยางเดยว (อรวรรณ ปลนธนโอวาท, 2552)

2.4) ส:อใหม พระไพศาล วสาโล ใชเวบไซต visalo.org (ผดแลเวบไซตวสาโล, 2556) เปนชองทางหลกในการรวบรวมผลงานจากส� อทกประเภท อาท งานเขยนและการบรรยายตางๆ มาไวในแหลงเดยวกน โดยจดเปนหมวดหมชดเจนและเขาถง

ง าย ตลอดจนใช เปนชองทางในการส� อสารและประชาสมพนธกจกรรมอบรม/บรรยายของทานในแตละเดอน และยงใช Facebook “พระไพศาล วสาโล - Phra Paisal Visalo” (พระไพศาล วสาโล, 2557ก) และ Twitter “@PVisalo” (พระไพศาล วสาโล, 2557ข) ในการส�อสารศาสนา โดยนาเสนอเหตการณสาคญในชวงน Lนๆ ธรรมะส Lนๆ ในชวตประจาวน และการตอบปญหาธรรมะ

ส�อใหมเปนนวตกรรมทางการส�อสารศาสนา ในมตท�เปนการเปล�ยนแปลงกระบวนทศนการ ส� อสารส ระบบด จ ท ล ท� ไ ร พรมแดน โดย พระไพศาล วสาโล ใชคณสมบตของส�อใหม คอ การหลอมรวมส�อทกประเภทมาไวในจดเดยวกน และยงทาการจดการเน Lอหา ออกแบบ และดแลส�อใหมตางๆ เหลาน Lดวยตวทานเอง

นอกจากส�อด Lงเดมและส�อสมยใหมท� ไดกลาวไปแลว พระไพศาล วสาโล ยงใชส�ออ�นๆ ในการส�อสารศาสนา ไดแก 1) เครอขายการส:อสาร ซ�งพบในการทากจกรรมท Lงธรรมยาตรา งานสนตวธ และงานเผชญความตายอยางสงบ โดยเปนผ รเร�มและพฒนางานในสถาบน มลนธ และเครอขายพทธตางๆ ท Lงของไทยและตางชาต และ 2) การทาวจย ซ�งเปนนวตกรรมส�อท�แตกตางจากพระนกส�อสารรปอ�นๆ (จราพร เนตธาดา, 2542; ปณยนช ชตมา, 2543; ทศนย เจนวถสข และคณะ, 2549; ชลธชา ชชาต, 2552; ฉวมณฑ สขไพบลย, 2553; ส รลกษณ ศรจนดา, 2553) โดยทานใชวธวจยทางสงคมศาสตรซ�งเปนหลกการทางวทยาศาสตรในการส�อสารศาสนาซ�งเปนเร�องทางจตวญญาณ ทาใหทานไดรบความเช�อถอจากกลมเปาหมาย โดยแสดงใหเหนวาพระพทธศาสนาเปนองคความรท�พสจนได



จากการศกษา “นวตกรรมส�อ” ในภาพรวม ทาใหพบประเดนท�นาสนใจ ดงน L 1) พระไพศาล วสาโล ใชการผกประเดนการส�อสารใหเกดการเช�อมโยงระหวางส�อตางๆ คอ ตอกย Lาประเดนหน�งๆ ท Lงส�อด Lงเดม ส�อสมยใหม และส�ออ�นๆ ซ�งมลกษณะเหมอนกบการส�อสารการตลาดแบบบรณาการ หรอ IMC 2) ทาการส�อสารอยางตอเน�องตลอดระยะเวลา 30 พรรษา โดยนาเสนอแบบผลดเปล�ยนหมนเวยนระหวางส�อ 3) ทานยงคงรกษาประเพณปฏบต ตลอดจนใชส�อด Lงเดมทางศาสนาในการส�อสาร เพยงแตมการเลอกใชส�อแตละประเภทตามบรบท

ของสงคม และกลมเปาหมาย 4) ส�อตางๆ ท�พระไพศาล วสาโลใชในการส�อสารศาสนา เปนการพฒนาท Lงวตถ กระบวนการ และวธคด เชน การใชส�อส�งพมพแทนส�อบคคล กลมเปาหมายจงสามารถศกษาธรรมะของทานไดโดยท�ไมตองเขาถงตว การประยกตใชส�อพธกรรม และการใชวธคดแบบทางโลกและธรรมควบคกนในการคดแกปญหา ฯลฯ ซ�งสอดคลองกบแนวคด “นวตกรรมการส� อสาร” (กาญจนา แกวเทพ, 2556ค) ท Lงน L ความสมพนธระหวางประเดนการส�อสาร ส�อ และกลมเปาหมาย สามารถแสดงไดดงภาพประกอบ 3

ภาพประกอบ 3 ความสมพนธระหวาง ประเดนการส�อสาร ส�อ และกลมเปาหมาย

ส�อเลอกมานาเสนอ

เหตการณในชวตประจาวน ประเดนทางศาสนา การเมอง สงคม วฒนธรรม ฯลฯ

บรบทสงคมวฒนธรรม

ผ รบสารท�วไป

ผ รบสารเปาหมาย คนรนใหม มความร

ผ รบสารเฉพาะกลม

II. ส�อสมยใหม

ส�อใหม FB

ส�อมวลชนทว

นสพ. ฯลฯ


I. ส�อด Lงเดม พธกรรม

เลอกประเดนส�อสาร

ส�อเลอกเปนตวแทน

เลอกส�อ

ส�อกาหนดประเดนขาว

ประยกตวธการส�อสาร

ส�อสารไปยงส�อสารไปยง



“นวตกรรมสาร” ของพระไพศาล วสาโล การใช “นวตกรรมส�อ” ท� มประสทธภาพ

มปจจยสาคญมาจาก “นวตกรรมสาร” ซ�งเปนกลวธ ท�พระไพศาล วสาโล ใชในการสรางสารหรอเน Lอหา ในการส� อสารศาสนา โดยผลการศกษาพบวา มรปแบบการใชสารท�โดดเดน 9 ประการ

1) การเลาเร: อง พระไพศาล วสาโล เลาเร�องราว ตางๆ ดวยความกระชบ โดยยกเร�องเลาและเหตการณท�เกดข Lนจรงในขณะท�ทาการส�อสาร เชน ยกเร� องสมารตโฟนในชวงท�โจรขโมยมอถอกาลงระบาด (สถานวทย ม.อ. หาดใหญ, 2556) หรอพดเ ร� อ ง แม นเ ดล า ใน ช ว ง ท� ม ข า วก าร เ ส ย ช ว ต (พระไพศาล วสาโล, 2557ค) ฯลฯ เน�องจากประเดนท�ยกมา เปนประเดนท�กาลงอยในความสนใจและ มความใกลชดกบผ รบสาร จงทาใหผ รบสารท�ตดตาม สามารถเขาใจธรรมะท�ผกโยงไวไดโดยงาย

2) การผสมผสานเร:องทางโลกและทางธรรม ซ�งเปนการส�อสารศาสนาแบบ Hybrid โดยการยกเร�องราวทางโลกข Lนมาเทยบกบเร�องราวทางธรรมท�ปรากฏอยในพระไตรปฎก

3) การอางองขอมลทางวชาการ งานเขยนของพระไพศาล วสาโล สวนใหญมกจะใชขอมลจากหนงสอ บทความในนตยสารเน Lอหาหนก หรอผลการวจยท Lงในประเทศและตางประเทศมาเปนสวนประกอบสาคญในงานเขยน โดยใหความสาคญก บขอม ล เช งล ก ท �ม เหต ผลแล ะนาสนใจ เพ�อดงดดกลมผอานใหตดตามอาน กอนจะแทรกเร�องราวทางธรรมเขาไวในเน Lอหา ทาใหผ รบสารท� ไมชอบอานงานเขยนธรรมะลวนๆ สามารถเขาถงไดงาย

4) อารมณขน พระไพศาล วสาโล มกจะใชสารในเชงขบขน เ ม�อตองบรรยายธรรมในประเดนท�เก�ยวของกบกลมผ รบสารโดยตรง แตจะใชสารท�มลกษณะจรงจงกบตวอยางหรอเร�องเลาท�ยกมาเปรยบเทยบ ทาใหบรรยากาศในการส�อสารศาสนาดไมเครงเครยดจรงจง เหมอนกบการเทศนาในส�อด Lงเดมทางพระพทธศาสนา

5) การดงอารมณ พระไพศาล วสาโลเ รยบเ รยงสารในลกษณะของการดงอารมณระหวางอารมณจรงจงโศกเศรากบอารมณสข โ ด ย เ ฉ พ า ะ เ ม� อ ท า น ต อ ง ก า ร ส� อ ส า ร ก บกลมเปาหมายในประเดนท�เปนใจความสาคญ ทานมกเปล�ยนน Lาเสยง ภาษาและจงหวะในการส�อสารใหจรงจง แลวจงดงอารมณกลบมาดวยเร�องราวเชงบวก เพ�อปรบบรรยากาศในการส�อสารศาสนาใหเปนปกต กอนจะส�อสารเร�องราวในประเดนอ�นๆ ตอไป

6) การร _อถอนเพ:อสรางความหมายใหมเปนลกษณะการส�อสารศาสนา ท�ปรบปรงหลกธรรมในพระไตรปฎก ซ�งเปนเร�องของขอธรรมลวนๆ และศพทบาล ใหเปนภาษาไทยท�วไปท�เขาใจงาย มกพบในการตอบปญหาธรรม เชน การตอบคาถามพทธศาสนกชนในหนงสอพมพคมชดลก (คมชดลก, 2554; พระไพศาล วสาโล, 2557ก, 2557ข) ซ�งเปนการอธบายธรรมท�ใชภาษาและตวอยาง ท�เขาใจงาย โดยจะพยายามเล�ยงศพทบาลหรอการอางความหมายท�ซบซอน

7) ความใกลชด พระไพศาล วสาโลยกประเดนท�ใกลตวกลมเปาหมายในการอธบายธรรม เชน พดเร�องลกและลกศษย ในการบรรยายธรรมตอครและผปกครอง (ทอสวดโอ, 2555) หรอ



เร�องการบรโภคในนตยสารฉลาดซ Lอ (ศนยขอมลฉลาดซ Lอ มลนธเพ�อผบรโภค, 2557) ชวยดงความสนใจและอารมณ ในฐานะท�เปนประเดนใกลชด ท�ผ รบสารใหความสาคญ

8) ภาษาท:สะทอนความถอมตว พระไพศาล วสาโล ไดรบการยอมรบและไดรางวลเชดชจากองคกร/สถาบนตางๆ มากมาย แตกลบเลอกท�จะปฏเสธในความสาเรจเหลาน Lน โดยมกจะกลาวในบทสมภาษณ และประวตในหนงสอเลมตางๆ วาส�งเหลาน Lนลวนแตเปนโลกธรรม (ลาภ ยศ สรรเสรญ) ซ�งเปนอปสรรคตอวตรปฏบตของพระสงฆ ฯลฯ เ ป น ร ะ บ บ ค ด ท� ส ร า ง ค ว า ม น บ ถ อ ใ น ห มพทธศาสนกชนใหสงข Lน

9) สารภาษาองกฤษ พระไพศาล วสาโลม ผ ล ง า น ภ า ษ า อ ง ก ฤ ษ ท� ต พ ม พ ใ น ห น ง ส อตางประเทศ ซ�งใชประเดนการส�อสาร 4 มตหลก และใชนวตกรรมสารเชนเดยวกบสารภาษาไทย เชน เขยนบทความ “The Seven Factors of a Peaceful Death: A Theravada Buddhist Approach to Death in Thailand” ซ�งเก�ยวกบความตายอยางสงบลงในหนงสอ Buddhist Care for the Dying and Bereaved (เวบไซตวสาโล, 2556) เปนตน ทาใหการส�อสารศาสนามขอบขายกวางกวาในประเทศไทย

การศกษานวตกรรมส�อและสารของพระไพศาล วสาโล สามารถสรปความเปนนวตกรรมการส�อสารศาสนา ในลกษณะของ “นวตกรรมการส�อสาร” (กาญจนา แกวเทพ, 2556ค) ดงน L

พระไพศาล วสาโล ใชนวตกรรมการส�อสาร ( รปแบบการส�อสาร) ศาสนาโดยการ 1) พฒนาตวส�อ เชน การใชส�อสมยใหมรวมกบส�อด Lงเดม 2) เปล�ยนวธการใชส�อ เชน ใช Facebook เปนสถานท�พบปะระหวางทานกบกลมเปาหมาย 3) เปล�ยนเน Lอหาสาร โดยใชเร�องราวทางโลกและทางธรรม 4) เปล�ยนสมพนธบท คอ ส�อสารประเดนเดยวกนในส�อหลายประเภท เชน ใชส�อพธกรรมกบชาวบาน ใชบทความในนตยสารกบคนเมอง 5) หลอมรวมส�อ โดยรวมทกส�อไวในเวบไซต 6) สรางรปแบบการส�อสารใหม เชน เปล�ยนจากการเทศนมาเปนการอบรบ 7) เปล�ยนแบบจาลองทางการส�อสาร เปนแบบลางข Lนบนท�รบฟงประชาชนและมการส�อสารสองทาง ท Lงน Lสามารถอธบายความสมพนธระหวาง 8) เปล�ยนหนวยทางการส�อสาร จากระหวางบคคลมาเปนมวลชนและประชากรเนต 9) การเพ�มหนาท�ส�อ จากการเผยแพรขอมลมาเปนการสรางความสามคคและกระตนจตอนรกษ และ 10) การเช�อมโยงแตละภาคสวนเขาดวยกน การใชองคความร (โลกและธรรม) เขากบนวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล ดงภาพประกอบ 4



อภปรายผล พระไพศาล วสาโล ใช “นวตกรรมส�อ” และ

“นวตกรรมสาร” ในการส�อสารศาสนา ผานการผสมผสานองคความรทางโลกเขากบองคความร ทางธรรม เพ�อพฒนาการส�อสารศาสนาใหมความนาสนใจ และตรงกบรปแบบการเปดรบขาวสารของพทธศาสนกชนในปจจบน ท Lงความทนตอเหตการณ การใหความรความบนเทง และหลกเล�ยงการนาเสนอแตหลกธรรมลวนๆ เหมอนกบการส�อสารศาสนาใน อดต เชน การใชนามปากกาในการส�อสารผานนตยสารผหญง หรอการใชงานวชาการในการสรางสาร ฯลฯ

เหมาะสมกบบรบทของสงคมไทยยคปจจบน พระสงฆเปนหน�งในพทธบรษท 4 ท� ม

ความสาคญตอการดารงอยของพระพทธศาสนา ในสงคมไทยปจจบน โดยมหนาท�ภายในในการศกษาหลกธรรมขององคพระสมมาสมพทธเจา ตลอดจนบรหารดแลความสงบเรยบรอยภายในสถาบนศาสนา ฯลฯ และหนาท�ภายนอก ในการเผยแผพระธรรม เพ�อรกษาความศรทธาในหมพทธศาสนกชนและสรางความศรทธาใหมๆ ในหม คน รนหลง เ พ� อใ หพระพทธศาสนามบคคลท�จะคอยสนบสนนค Lาช

นวตกรรมส:อและสาร ประยกตความรทางโลก

และทางธรรม เขากบวธการส�อสารทางโลก

นวตกรรมส:อและสาร เชน ธรรมยาตรา

ประยกตความรทางโลก เขากบวธการส�อสารทางธรรม

ส�อพธกรรม จารก+ฝกสต

ส�อโทรทศน ส�อส�งพมพ

ส�ออ�นๆ งานวจย

ส�อกจกรรม

ส�อใหม

สงคมศาสตร สนตวธ ส�งแวดลอม โภชนาการ บรโภคนยม การส�อสาร

พระธรรม พทธสนตวธ ความตาย การเจรญศล สมาธ ปญญา ฯลฯ

ความรทางโลก ความรทางธรรม


นวตกรรม การส:อสาร

ส�อสารผาน

ภาพประกอบ 4 นวตกรรมการส�อสาร (รปแบบการส�อสาร) ศาสนาของพระไพศาล วสาโล



และสบทอดพระพทธศาสนาใหดารงสบตอไป พระสงฆในฐานะนกส�อสารศาสนายคใหม

มแนวทางสาคญในการส�อสารศาสนาใหประสบความสาเรจ ดงตอไปน L

1. กอนการส:อสารศาสนา: สารด1.1) พระสงฆจะตองเตรยมตนเองให

พรอมเปนผ ส�อสารศาสนาท�ด โดยการเตรยมความรตางๆ ท Lงทางโลกและทางธรรมอยางเหมาะสม ดงท�พระไพศาล วสาโล เคยกลาวไวใน หนงสอ “3 ทศวรรษ พระไพศาล วสาโล” วา หากพระสงฆเปนผท�ไมมความสนใจในความเปนไปของโลกมากพอ จะไมสามารถส�อสารกบประชาชนได เพราะส�งท�ส�อสารจะมแตนามธรรม ยากตอการหยบจบหรอทาความเขาใจ (ชมรมกลยาณธรรม, 2556) พระสงฆซ�งรวาตนเองจะตองทาการส�อสารในเร�องใด จงควรเปนผ ท�มความรและเขาใจในประเดนน Lนๆ อยางถองแท

1.2) พระสงฆตองทาการวเคราะหผ รบสาร เพ�อใหเขาใจถงพฤตกรรมการรบสาร และความสนใจของกลมผ รบสาร อนจะชวยใหพระสงฆสามารถพฒนาสารท�เหมาะสมกบกลมเปาหมายน Lนๆ ได

2. การส:อสาร: ส:อดนอกจากสารท�ตรงกบความสนใจและ

พฤตกรรมการรบสารของกลมเปาหมาย พระสงฆยงตองพจารณาเลอกใชส�อประเภทตางๆ ตามบรบทของสงคม กลมผ รบสาร เวลาและสถานท�อยางเหมาะสม ท Lงน L ดวยความท�พระสงฆมลกษณะของส�อบคคลท� มประสทธภาพ (กาญจนา แกวเทพ, 2549) คอ ความน าไ ววางใจ (Trustworthiness) ความนาเช�อถอ (Credibility) และทกษะทางการส�อสาร (Communication skill) จงมความไดเปรยบในการ

ส�อสาร และหากพระสงฆสามารถเลอกส�อไดเหมาะกบบรบททางการส�อสาร จะย�งชวยสนบสนนใหการส�อสารมประสทธภาพและประสทธผลท�ดย�งข Lน

3. หลงการส:อสาร: พฒนาการส:อสารพระสงฆยคใหม เปนพระสงฆท� ใชการ

ส�อสารแบบสองทางในการส�อสารศาสนา โดยรบฟงความคดเหน ความตองการ และขอเรยกรองจากพทธศาสนกชน เพ�อปรบปรงการส�อสารศาสนาใหเหมาะสมและตรงกบความสนใจของกลมผ รบสาร โดยเฉพาะการปรบใชส�อและสาร ตามบรบทของสงคมท� เปล�ยนแปลงไป นอกจากน L พระสงฆในปจจบน ยงเขาไปมสวนรวมในการแกไขปญหาสงคมกบภาคประชาชน เอกชน และภาครฐ การฟงความเหนแบบเคารพในองคความรท Lงทางโลกและทางธรรม จะนามาซ� งทางออกของปญหาท� มประสทธภาพ

การส�อสารศาสนาของพระสงฆยคใหมมลกษณะของศาสนาเชงรก (Active buddhism) (ฉวมณฑ สขไพบลย, 2553) ซ�งเปนการส�อสารท�เขาใจความตองการของกลมผ รบสาร ประเดนท�ส�อสารจงปรบใหเปนลกษณะของธรรมะในชวตประจาวน โดยการผกเ ร� องราวทางโลกท� นาสนใจและมประโยชนตางๆ เขากบองคความรทางธรรม เพ�อใหการส�อสารศาสนามลกษณะท�ยอยงายและเขาถงกลมผ รบสาร โดยตดอปสรรคเร� องของเวลาและสถานท�ออกไป สงผลใหพทธศาสนกชนสวนหน�งยงคงเขาถง และใหความสาคญกบพระพทธศาสนา ซ� ง เ ป น ป จ จ ย ส า คญ ป ร ะ ก า ร ห น� ง ท� ท า ใ หพระพทธศาสนายงคงมพ Lนท�และบทบาทไมนอย ไปกวาสถาบนทางสงคมอ�นๆ ในสงคมไทย

นอกจากน L งานวจยในวารสารวชาการ



คณธรรมความด ฉบบปท� 1 และ 2 ยงไดกลาวย Lาถงความสาคญของ “ส�อ” และ “บทบาทของผ ส�อสาร” ในฐานะผ สงผานคณธรรมและจรยธรรมอนดงาม สสงคมไทย อาท งานของ รงนภา ต Lงจตรเจรญกล (2555) ในการศกษา ผลกระทบและบทบาทของส:อโทรทศนและส:อส: งพมพดานการปลกฝงคณธรรมศลธรรม อไรวรรณ ธนสถตย (2555) กบการศกษา คณธรรมของความเปนคร หรอ วชดา กจธรธรรม พรทพย อนทวโรทย และ พชชาดา สทธแปน (2556) ในบทความวจย แนวปฏบตท: ดในการ

ถายทอดคณธรรมของครไทย เปนตน แสดงใหเหนความสาคญของการศกษาวจย “ผ สงสาร” (Sender) “สาร” (Message) และ “ชองทางการส�อสาร” (Channel) เพ�อปรบปรงและพฒนาการส� อสารคณธรรมจรยธรรมให มประสทธภาพ เหมาะสมกบกลม “ผ รบสาร” (Receiver) ในบรบทท�แตกตางกน

ขอเสนอแนะ 1. ขอเสนอแนะเพ:อนาผลการวจยไปใช

1.1) ผลการวจยแสดงใหเหนรปแบบของการส�อสารศาสนา ท Lงการใช “ส�อ” และ “สาร” ท�ประสบความสาเรจ ซ�งพระสงฆ องคกร/หนวยงาน และเครอขายพทธตางๆ ท�ตองทาการส�อสารศาสนาในยคปจจบน สามารถนาไปเปนตนแบบในการพฒนาการส�อสารศาสนาท�มประสทธภาพได อาท การใชงานวจยเปนส�อในการส�อสารศาสนา เขากบลกษณะการเปดรบสารของกลมผ รบสารยคใหมท�มความร (อรวรรณ ปลนธนโอวาท, 2552) เพราะเปนกลมคนท�พจารณาความนาเช�อถอของสาร จากขอมลหลกฐานตางๆ ท�ปรากฏในสาร การส�อสารศาสนาโดยใชเร�องทาง จตวญญาณลวนๆ อาจไม

เพยงพอตอผ รบสารกลมน L 1.2) ผลการวจยแสดงรปแบบการ

ส�อสารศาสนาท�มลกษณะสรปเปนหมวดหมชดเจน ชวยใหพระไพศาล วสาโล และทมงานส�อสารศาสนาในทกภาคสวน เขาใจภาพรวมทางการส�อสารศาสนาท�กาลงดาเนนอยในปจจบน อนจะทาให พระไพศาล วสาโล และทมงานเขาใจบทบาทการส�อสารศาสนา ตลอดจนแนวทางการส�อสารท�จะมในอนาคต

2. ขอเสนอแนะสาหรบการวจยในอนาคต บทความวจยน L ใชการวจยเชงคณภาพใน

การศกษา ทาใหผลการวจยท�ออกมามลกษณะของขอมลเชงลกมากกวาขอมลในภาพกวาง โดยเฉพาะเปนการวจยท�เก�ยวของโดยตรงกบการส�อสารของพระไพศาล วสาโล เพยงรปเดยว ผลการวจยท�ได จงยงจากดอยในเร�องของส�อ สารและระบบความคดของพระไพศาล วสาโล ซ�งเปนมมมองภายในเพยงดานเดยว การวจยในอนาคต จงควรจะใหความสนใจศกษาขอมลในภาพกวาง เชน ทศนคตและความคดเหนของพทธศาสนกชนท�มตอการส�อสารศาสนาของพระไพศาล วสาโล ขอดและขอเสยท�เกดข Lนจากการส�อสาร หรอประสทธภาพและผลกระทบในการส�อสารศาสนาตอกลมเปาหมาย ฯลฯ ท Lงน L เพ�อใหไดผลการวจยท�มลกษณะครอบคลมรอบดาน สามารถใชเปนขอมลในการตรวจสอบผลการวจยท�เกดข Lนในงานวจยช Lนน L หรอนาเอาผลวจยซ�งเปนมมมองภายนอกไปใชในการพฒนาการส�อสารศาสนา ในประเทศไทยตอไป

กตตกรรมประกาศ ขาพเจาขอนมสการ พระไพศาล วสาโล

ในฐานะตวอยางท�ประสบความสาเรจ และเปนมลเหตสาคญใหขาพเจาทาวจยในประเดนน L



ขอขอบพระคณ ดร. วเชยร ลทธพงศพนธ อาจารย ท�ปรกษาท�ใหความรและเทคนคทางวชาการตางๆ คอยชวยเหลอและผลกดนใหขาพเจาเขยนบทความวจย และ รองศาสตราจารย ดร. กาญจนา แกวเทพ ผ เปนเจาของแนวคด และครผจดประกายใหขาพเจาศกษาในสายนเทศศาสตรเพ�อการพฒนา

เอกสารอางอง

กรงเทพธรกจออนไลน. (2554, มกราคม 18). สมณะโพธรกษ ยน 'อาตมาเปนนกบวช. ในพระพทธศาสนา'. สบคนจากการเมอง - กรงเทพธรกจ : http:// www.bangkokbiz news.com/home/detail/politics/news-maker/ 20110118/372492/สมณะ โพธรกษ-ยนอาตมาเปนนกบวชในพระพทธศาสนา.html.

กองบรรณาธการหนงสอพมพเดลนวส. (2555, พฤษภาคม 17). คนไทยใชเนตแตะ 25 ลานคนแลว. สบคนจากเดลนวส: http://www.dailynews.co.th/Content/ IT/3675/คนไทยใชเนตแตะ25ลานคนแลว.

กาญจนา แกวเทพ. (2549). ส�อบคคลและเครอขาย: ภาพรวมจากงานวจย. ใน ใตฝากฟาแหงการศกษาสSอบคคลและเครอขายการสSอสาร ภาพรวมจากงานวจย. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.).

________. (2554). การสSอสาร ศาสนา กฬา. กรงเทพฯ: ภาพพมพ.

________. (2555). การส�อสารกบการพฒนาศาสนาและวฒนธรรม. ใน การสSอสารกบการพฒนา. กรงเทพฯ: สานกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

________. (2556ก, พฤศจกายน 23). การกลบมาของพระพทธศาสนา. (วศน ประดษฐศลป, สมภาษณ)

________. (2556ข, กนยายน). การบรรยาย 4: คณลกษณะของนวตกรรม Attribute of Innovation [Handouts]. กรงเทพฯ: สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร.

________. (2556ค, ตลาคม). การบรรยาย 6: นวตกรรม การสSอสาร และการสSอสารเพSอการพฒนา [Handouts]. กรงเทพฯ: สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร.

กาญจนา แกวเทพ และนคม ชยขนพล. (2555). คมอสSอใหมศกษา. กรงเทพฯ: ภาพพมพ.

คมชดลก. (2554, เมษายน 28). แกกรรม...หรอสรางกรรม? สบคนจากYouTube: http://www.youtube. com/watch?v =BBjhCdmJBKE.

จราพร เนตธาดา. (2542). วธการถายทอดธรรมะของหลวงพอชา สภทโท. นเทศศาสตรมหาบณฑต. กรงเทพฯ: สถาบนบณฑตพฒน บรหารศาสตร คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ฉวมณฑ สขไพบลย. (2553). การประยกตแนวคดการตลาดเพSอสงคม ในการเผยแผธรรมะ กรณศกษา: พระมหาวฒชย วชรเมธ. นเทศศาสตรมหาบณฑต. กรงเทพฯ: สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร.



ฉววรรณ สวรรณาภา. (2556, กรกฎาคม 20). พระพทธศาสนากบวฒนธรรมไทย. สบคนจาก http://www.mcu.ac .th/site/articlecontent_desc.php?article _id=743&articlegroup_id=162.

ชมรมกลยาณธรรม. (2556). ๓ ทศวรรษ พระไพศาล วสาโล. กรงเทพฯ: อมรนทร พร Lนต Lงแอนดพบลชช�ง.

ชลธชา ชชาต. (2552). กระบวนการสรางสารของพระมหาสมปอง ตาลปตโต ในรายการธรรมะเดลเวอรS. นเทศศาสตรมหาบณฑต: คณะนเทศศาสตร. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ทอสวดโอ. (2555, กมภาพนธ 6). พระไพศาล วสาโล 1-9. สบคนจากYouTube: http://www.youtube. com/watch?v =LowYVPvWWxY.

ทศนย เจนวถสข และคณะ. (2549). ความสามารถดานการส�อสารของพระพศาลธรรมพาท (พระพยอม กลยาโณ) กบการระดมพลงการพฒนาชมชน. ใน กาญจนา แกวเทพ, ใตฝากฟาแหงการศกษาสSอบคคลและเครอขายการสSอสาร ภาพรวมจากงานวจย. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.).

ธรรมะไทย. (2556, กรกฎาคม 20). พระพทธศาสนาในประเทศไทย. สบคนจากพระพทธศาสนาในเมองไทย: http://www. dhammathai.org/thailand /thailand.php.

ปารชาต สถาปตานนท. (2545). ทฤษฎ "การแพรกระจายนวตกรรม" กบกระบวนทศน เชงทางเลอก. วารสารนเทศศาสตร, 20(1), 81-94.

ปณยนช ชตมา. (2543). ปรชญาการสSอสาร ในธรรมสารของพทธทาสภกข. นเทศศาสตรมหาบณฑต. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ผดแลเวบไซตวสาโล. (2556, ธนวาคม 24). หนารวมบทความ. สบคนจากพระไพศาล วสาโล Phra Paisal Visalo: http://www. visalo.org/article/index.htm.

พระไพศาล วสาโล. (2557, เมษายน). เคราะหกรรมมอาจย�าย. นตยสารสารคด. กรงเทพฯ: วรยะธรกจ.

พระไพศาล วสาโล. (2557, เมษายน 28). พระกด LIKE รปผหญงอาบตไหม. กรงเทพฯ: หนงสอพมพคมชดลก.

พระไพศาล วสาโล. (2557, มนาคม 8). พระไพศาล วสาโล - Phra Paisal Visalo. สบคนจาก [Facebook]: https://www. facebook.com/visalo?fref=ts.

พระไพศาล วสาโล. (2557, มนาคม 8). พระไพศาล วสาโล (@pvisalo). สบคนจากTwitter: http://twitter.com/PVisalo.

พระไพศาล วสาโล. (2557, มนาคม 30). เมSอตายแลวเอาอะไรไปไมได เหตใดจงไมตกตวงความสขแบบบรโภคนยม. กรงเทพฯ: หนงสอพมพคมชดลก.



รงนภา ต Lงจตรเจรญกล. (2555). ผลกระทบและบทบาทของส�อโทรทศนและส�อส�งพมพ ดานการปลกฝงคณธรรมศลธรรม. วารสารวชาการคณธรรมความด, 1(1), 1-18.

วชดา กจธรธรรม พรทพย อนทวโรทย และ พชชาดา สทธแปน. (2556). แนวปฏบตท�ดในการถายทอดคณธรรมของครไทย. วารสาร วชาการคณธรรมความด. 2(1), 27-47.

วภา ตณฑลพงษ. (2556, ธนวาคม 10). หวใจนกปราชญ: การอาน คดวเคราะห และการเขยน. สบคนจากสรางสงคมการเรยนร: http://wipatantun-wi.blogspot .com/2011/05/blog-post_31.html.

ศนยขอมลฉลาดซ Lอ มลนธเพ�อผบรโภค. (2557, มกราคม 11). อยยอนยค: ทศนะทวนกระแสบรโภคนยม. สบคนจาก http://chaladsue.com/ index.php/ component/virtuemart/?page=shop. product_details&flypage=flypage-ask.tpl&cate gory_id=13&product_ id=117.

ศนยประสานงานโครงการธรรมยาตราลมน Lา ลาปะทาว. (2557, มนาคม 8). ความเปนมา. สบคนจากธรรมยาตราลมน Lา ลาปะทาว: http://lampatao. wordpress.com/.

สถานวทย ม.อ. หาดใหญ. (2556, กมภาพนธ 17). เปนสขทกขณะจต-พระไพศาล วสาโล. Retrived from [YouTube]: http://www. youtube.com/watch?v=0e2WTrgJiuk.

สรลกษณ ศรจนดา. (2553). การใชวาทศลป ทางภาษาเพSอการเผยแผธรรมะของ พระมหาวฒชยวชรเมธผานสSอมวลชน. นเทศศาสตรมหาบณฑต. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

เสฐยรพงษ วรรณปก. (2555). พทธศาสนา: ทรรศนะและวจารณ (พมพคร Lงท� 5). กรงเทพฯ: มตชน.

อรปรยา วสมหนต. (2553). พทธวธจดการความขดแยงในทศนะของพระไพศาล วสาโล. พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา). กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย.

อรวรรณ ปลนธนโอวาท. (2552). การสSอสารเพSอการโนมนาวใจ. กรงเทพฯ: สานกพมพ แหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

อปกตศลปสาร, พระยา. (2546). หวใจนกปราชญ. ใน หนงสอเรยนภาษาไทย ชดวรรณวจกษณ. กรงเทพฯ: กระทรวงศกษาธการ.

อไรวรรณ ธนสถตย. (2555). คณธรรมของความ เปนคร. วารสารวชาการคณธรรมความด. 1(1), 37-46.

Boyd, D., & Ellison, N. (2008). Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship. Journal of Computer-Mediated Communication, 13, 210-230.



Chernus, I. (2013, November 25). Summary of Peter Berger, The Sacred Canopy. Retrieved from University of Colorado At Boulder: http://web.pdx.edu/~tothm /religion/Summary%20of%20Peter% 20Berger,%20The%20Sacred%20 Canopy.pdf.

Documents

Innovative Religious Communication of Phra Paisal …Journal of Moral and Virtue Vol. 3 No. 1 September 2014 ISSN 2286-7856 36 วารสารว ชาการค ณธรรมความด