2

INSPIRIUM NAUČNO – STRUČNI ČASOPIS ZA MEDICINSKE SESTRE

ISSN2217-656X

ČETVRTI BROJ – AVGUST 2012.

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 61 INSPIRIUM : naučno-stručni časopis za medicinske sestre / glavni i odgovorni urednik Gordana Dragošev. - 2011, br. 1 (avgust)- . - Niš¡ (Bulevar Nikole Tesle 23/1) : Udruženje medicinskih sestara-tehničara intenzivnih nega, anestezije i reanimacije Srbije, 2011- (Niš : Control P). - 30 cm Tri puta godišnje ISSN 2217-656X = Inspirium (UINARS) COBISS.SR-ID 185888524

NAUČNO – STRUČNI ČASOPIS „INSPIRIUM“ AVGUST 2012.

SADRŽAJ

ORIGINALNI ČLANAK – ORIGINAL ARTICL Uticaj interneta i socijalnih mreža na

profesionalni rad, razvoj i promociju sestrinske struke The impact of internet and social networks on professional

work, development and promotion of nursing profession

PREGLEDNI ČLANAK – REVIEW ARTICL Primena neinvanzivne mehaničke ventilacije

u kardijalnom plućnom edemu use of non - invasive mechanical

ventilation at cardiac pulmonary edema

STRUČNI RAD – PROFESSIONAL ARTICL Zdravstvena nega pacijenata kod laparoskopske operacije

žučne kese – sestrinske intervencije Health care for patients with laparoscopic cholecystectomy - nursing

interventions

AKTUELNI PROBLEM – ACTUAL PROBLEM HIV/AIDS – prevencija i podrška u zdravstvenoj zaštiti

HIV/AIDS – the prevention and the support in the health care

KLINIČKI STANDARD – CLINICAL STANDARD Stav države u vezi edukacije sestrinstva

kritične nege nakon registracije unutar Evrope Position Statement on Post-registration

Critical Care Nursing Education within Europe

ISTORIJAT MEDICINE I ZDRAVSTVENE NEGE HISTORY OF MEDICINE AND HEALTH CARE

Kardiopulmonalna reanimacija kroz vekove Cardiopulmonary resuscitation through the centuries

UPUTSTVA AUTORIMA INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

PRIKAZ KNJIGE - BOOK REVIEW Osnovi informatike i tehnologije u sestrinstvu

Basics of informatics and technology in sisterhood

NAUČNO – STRUČNI ČASOPIS „INSPIRIUM“ AVGUST 2012.

IZDAVAČ

UDRUŽENJE MEDICINSKIH SESTARA – TEHNIČARA INTENZIVNIH NEGA, ANESTEZIJE I REANIMACIJE SRBIJE

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK Gordana Dragošev

ZAMENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA Sanja Paunić, dipl. ecc menadžer u zdravstvu

IZVRŠNI UREDNIK – Vms Sofija Alijević

UREDNIŠTVO Vss Biljana Lipovac – Beograd (SRB)

Vss Slavica Trifunčević – S. Kamenica (SRB) Vms Slavica Zaviša – Zrenjanin (SRB)

MEĐUNARODNI UREDNICI – SARADNICI RN Branka Mirić – Oslo (Norwey)

Dipl.mt Goran Svilenković – Ljubljana (Slovenija)

REDAKCIJA Ms Biljana Savić – Niš (SRB)

Ms Jelena Milovanović – Niš (SRB) Vss Dunja Majstorović - Šabac (SRB)

Vms Emina Stojanović – Kruševac (SRB) Vss Svetlana Dimitrijević – Niš (SRB)

Dipl.org.zdr.nege Lana Strainić – Vrbas (SRB) Ms Sanja Cvjetković – Beograd (SRB)

DIZAJN I TEHNIČKO UREĐENJE Gordana Dragošev

ADRESA UREDNIŠTVA I REDAKCIJE UINARS - INSPIRIUM

Bulevar Nikole Tesle 23/1 18 000 NIŠ

TELEFON – FAX +381 (0) 18 589 370 E-mail – inspirium.uinars@gmail.com

Web – www.uinars.info

PRELOM TEKSTA I ŠTAMPA Control P – Niš

TIRAŽ – 200

ISSN 2217-656X

UUUUčimo zajedno!čimo zajedno!čimo zajedno!čimo zajedno! Nakon prethodnog, aprilskog, izdanja našeg časopisa primili smo brojne čestitke jer je primećeno kako sa brojem objavljenih radova, raste i njihov kvalitet, stručnost i informativnost. Zahvaljujući sve većem broju autora koji rade u različitim oblastima sestrinstva i nege, različitom stepenu njihovog obrazovanja i geografskoj udaljenosti, stvaramo jednu multidisciplinarnu sestrinsku naučnu mrežu u kojoj sinergija umnožava rezultate. Recenzentski tim svojim stručnim doprinosom omogućava da se ovi rezultati oblikuju, unaprede i na pravi način prezentuju. Ipak, kako je "Inspirium" prvi naučno – stručni časopis u oblasti sestrinstva i nege, uredništvo, recenzenti, autori, pa i čitaoci greše, ali na greškama i uče. Nakon objave "Inspirium 3", primili smo e-mail koji je u ime menadžmenta Visoke medicinske škole strukovnih studija u Ćupriji potpisala Šef studijskog odseka SMSB, Ljiljana Antić. U mejlu nam je sugerisan propust podataka u članku “Kratak istorijat razvoja babičke službe na prostorima Srbije“, autora Lane Strajnić, diplomiranog organizatora zdravstvene nege.

U ime redakcije, uredništva i recenzenata našeg časopisa, izražavamo zadovoljstvo što se naše znanje, kao i znanje naših autora i čitalaca na ovaj način proširuje i bogati, i istovremeno podsećamo na tekst NAPOMENE koji stoji u "Uputstvu autorima":"Uređivanje naučno-stručnih sadržaja časopisa je potpuno nezavisno. Odgovornost za tačnost prezentovanih informacija i originalnost autorskih sadržaja u sopstvenim radovima snose sami autori." Podrazumeva se da naš mali tim entuzijasta, koji radi na ovom časopisu, nije u mogućnosti da proverava tačnost i istinitost podataka objavljenih u autorskim radovima, kao što to nije praksa ni u daleko većim timovima svetski priznatih naučnih žurnala. Stoga, pozivamo sve vas, kao stručnu javnost, da se vodite gore navedenim primerom i argumentovano nam ukažete na eventualne greške i propuste, date konstruktivne primedbe ili javno pohvalite nečiji rad, kako bismo zajedno učili jedni od drugih i bogatili istorijat sestrinstva, našu teoriju i praksu. Ovim putem pozivamo sve vas koji se bavite edukacijom medicinskih sestara iz Visokih strukovnih škola, da kao obrazovne insititucije date svoj doprinos stručno-naučnoj budućnosti sestrinstva i motivišete svoje studente da nam šalju seminarske i diplomske radove. Danas, kada slavimo prvi rođendan "Inspiriuma" verujemo u sinergiju

i da zajedno,od 1 i 1 možemo napraviti 3!

Sanja Paunić i Gordana Dragošev

Naime, kako gospođa Ljiljana Antić navodi, autor u svom članku ne pominje postojanje Visoke medicinske škole strukovnih studija u Ćupriji, već da "nakon četvorogodišnjeg obrazovanja babice nastavljaju da šire svoja znanja na višoj skoli, ALI na opštem smeru i da tek 2007. godine, otvaranjem smera za babice u Beogradu, one dobijaju mogućnost da svoje usko znanje iz akušerstva i ginekologije i dalje unapređuju." Prema rečima gospođe Antić, Visoka medicinska škola strukovnih studija u Ćupriji je 1998/99 školske godine počela sa radom kao Viša medicinska škola i od 2000. godine u njoj su se školovale više ginekološko-akušerske sestre. U toku perioda od deset godina, na ovom smeru je diplomiralo 407 studentkinja. Školske 2010/11. godine akreditovan je studijski odsek strukovna medicinska sestra-babica i ove školske godine će diplomirati prva generacija strukovnih medicinskih sestara-babica.

ORIGINALNI ČLANAK -DATUM PRIJEMA: 28.06.2012. DATUM UDK BROJ 614.253.5:004.738.5 PODACI O AUTORU: SANJA PAUNIĆKBC “Dr Dragiša Mišović” Dedinje, Beograd

UTICAJ INTERNETA I SOCIJALNIH MREŽA NA PROFESIONALNI RAD, RAZVOJ I PROMOCIJU SESTRINSKE STRUKE

THE IMPACT OF INTERNET AND SOCIAL NETWORKS ON PROFESSIONAL WORK, DEVELOPMENT AND PROMOTION OF NURSING PROFESSION

SAŽETAK Uvod: Internet je napravio revoluciju, omogućivši nastanak i razvoj fundamentalno novog oblika komunikacione prakse, a društvene mreže su napravile svoju revoluciju u okviru interneta. Cilj: Prikazati mogućnosti interneta i socijalnih mreža u promociji i unapređenju profesionanog rada medicinskih sestara i tehničara. Cilj sprovedenog istraživanja bio je da definiše odnos medicinskih sestara iz regiona prema mogućnostima korišćenja interneta u profesionalne svrhe. Metod: Kao alat za istraživanje korišćen jeanketni upitnik sastavljen od 10 pitanja, distribuiran isključivo putem interneta. Rezultati: Uspešno popunjenih upitnika bilo je 177, a rezultati su pokazali izuzetan potencijal društvenih mreža za razvoj i promociju profesije, ali i pasivnost medicinskih sestara u participiranju. Diskusija: Zbog velike popularnosti i frekventnosti, te odlične profilizacije korisnika, socijalne internet mreže postaju najpopularniji vid promocije svih vrsta usluga, proizvoda, ali i strukovnih aktivnosti. Lideri seprofesije po ugledu na ekonomske gigante mogu iskoristiti ovaj metod komunikacije za ostvarivanje profesionalnih ciljeva. Zaključak: Prikazom potencijala interneta i socijalnih mreža i njihovog uticaja na profesionalnu sestrinsku zajednicu, cilj ovog rada bio je da probudi uspavanu populaciju medicinskih sestara, koja, uglavnom nezadovoljna trenutnim položajem, defanzivna i uplašena novog vremena i promena, pasivno posmatra i izbegava da paticipira. Ključne reči: internet, društvene mreže, promsestrinske struke, razvoj sestrinstva.

- ORIGINAL ARTICLE DATUM PRIHVATANJA:15.08.2012.

SANJA PAUNIĆ, Dipl. ekon. Menadžer u zdravstvu “Dr Dragiša Mišović” Dedinje, Beograd e-mail: sanja138@gmail.com

UTICAJ INTERNETA I SOCIJALNIH MREŽA NA PROFESIONALNI RAD, RAZVOJ I PROMOCIJU SESTRINSKE STRUKE

THE IMPACT OF INTERNET AND SOCIAL NETWORKS ON PROFESSIONAL WORK, DEVELOPMENT AND PROMOTION OF NURSING PROFESSION

Internet je napravio revoluciju, omogućivši nastanak i razvoj fundamentalno novog oblika komunikacione prakse, a društvene mreže su napravile

rikazati mogućnosti interneta i socijalnih mreža u unapređenju profesionanog rada

medicinskih sestara i tehničara. Cilj sprovedenog istraživanja bio je da definiše odnos medicinskih sestara iz regiona prema mogućnostima korišćenja interneta u

Kao alat za istraživanje korišćen je on-line anketni upitnik sastavljen od 10 pitanja, distribuiran

Uspešno popunjenih upitnika bilo je 177, a rezultati su pokazali izuzetan potencijal društvenih mreža za razvoj i promociju profesije, ali i pasivnost

Zbog velike popularnosti i frekventnosti, te odlične profilizacije korisnika, socijalne internet mreže postaju najpopularniji vid promocije svih vrsta usluga, proizvoda, ali i strukovnih aktivnosti. Lideri sestrinske profesije po ugledu na ekonomske gigante mogu iskoristiti ovaj metod komunikacije za ostvarivanje

Prikazom potencijala interneta i socijalnih mreža i njihovog uticaja na profesionalnu sestrinsku

ovog rada bio je da probudi uspavanu populaciju medicinskih sestara, koja, uglavnom nezadovoljna trenutnim položajem, defanzivna i uplašena novog vremena i promena, pasivno posmatra i

društvene mreže, promocija

ABSTRACT Caption: Internet has certainly made a revolution by creating and evolving fundamentally new form of communication practice, while social networks made their own revolution inside the internet.Conception: To present all possibilities of internet and social networks in promoting and improving professional work of nurses and medical technicians. The purpose of research was to define standpoints of nurses from the towards all the possibilities of usininternet for occupational purposes.Method: On line questionnaire, which contained 10 questions, was used as a research instrument and it was distributed through internet exclusively.Outcome: There were 177 successfully filled out questionnaires. Even though the outcome showed enormous potencial of social networks in expanding and promoting nursing profession, it also showed very low interest of nurses to participate in. Argumentation: Due to high popularity and frequency, as well as excellent profiling of the users, social internet networks are becoming the most popular aspects in promoting all sorts of services, products, but occupational activities also. Liders in nursing profession, in compliance with economic giants, could use this comunication method for achieving professional goals. Conclusion: By presenting potencials of the internet and social networks and their influence on professional nursing community, the purpose of this eswake up call for all nurses, wich are mostly unsatisfied by their current position, they are defensive and afraid of the new age and changes wich are coming along. They stand by the side, passively observing, avoiding to participate. Key words: internet, social networks, promotion of nursing profession, development of nursing.

UTICAJ INTERNETA I SOCIJALNIH MREŽA NA PROFESIONALNI RAD, RAZVOJ I PROMOCIJU SESTRINSKE STRUKE

THE IMPACT OF INTERNET AND SOCIAL NETWORKS ON PROFESSIONAL WORK, DEVELOPMENT AND PROMOTION OF NURSING PROFESSION

: Internet has certainly made a revolution by creating and evolving fundamentally new form of communication practice, while social networks made their own revolution inside the internet.

: To present all possibilities of internet and social networks in promoting and improving professional work of nurses and medical technicians. The purpose of research was to define standpoints of nurses from the towards all the possibilities of using internet for occupational purposes.

: On line questionnaire, which contained 10 questions, was used as a research instrument and it was distributed through internet exclusively.

: There were 177 successfully filled out questionnaires. Even though the outcome showed enormous potencial of social networks in expanding and promoting nursing profession, it also showed very low interest of nurses to participate in.

e to high popularity and frequency, as well as excellent profiling of the users, social internet networks are becoming the most popular aspects in promoting all sorts of services, products, but occupational activities also. Liders in nursing

n compliance with economic giants, could use this comunication method for achieving

: By presenting potencials of the internet and social networks and their influence on professional nursing community, the purpose of this essay was a wake up call for all nurses, wich are mostly unsatisfied by their current position, they are defensive and afraid of the new age and changes wich are coming along. They stand by the side, passively observing, avoiding to

nternet, social networks, promotion of nursing profession, development of

UVOD Vrlo aktuelno pitanje savremene komunikologije jeste implikacija virtuelnog komuniciranja putem interneta na društvenost pojedinca, odnosno na njegove socijalne i komunikacione učinke (1), kao i na društvenu zajednicu u celini. Internet je, omogućivši nastanak i razvoj fundamentalno novog oblika komunikacione prakse (virtuelno komuniciranje), uneo revolucionarne socijalne promene (1) i u profesionalnom radu i razvoju medicinskih sestara u Srbiji. Socijalno umrežavanje je grupisanje pojedinaca u određene grupe, geografski, organizaciono ili profesionalno bliske. Socijalno umrežavanje u tom slučaju ima lični oblik, a posebno je izraženo na radnim mestima, u obrazovnim institucijama i sl (2). Društvena zajednica medicinskih sestara Srbije predstavlja profesionalnu mrežu ujedinjenu u Komori medicinskih sestara i tehničara Srbije (KMSZTS). Komora medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara je obavezna, nezavisna i profesionalna organizacija medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara koji u zdravstvenim ustanovama i privatnoj praksi, odnosno kod drugog poslodavca obavljaju poslove zdravstvene delatnosti kao profesiju u Republici Srbiji (3). Stvaranje KMSZTS i početak njenog rada 2006. godine označio je novu eru u profesionalnom grupisanju radi ostvarivanja zajedničkih ciljeva i svojevrsnu šansu za progres profesije, koja je nakon strukovnih asocijacija prvo telo koje se bavi sestrinstvom sa svojim ekonomskim, humanim, edukativnim i socijalnim karakteristikama i jedini organ koji je ispred državnog aparata ovlašćen da se tim pitanjem bavi. Socijalne mreže čine pojedinci i grupe koje povezuje zajednički status, slične funkcije, kulturne i druge sličnosti ili zajednički interes. Mogu se osnivati i gasiti zavisno od potreba, a ubrzano se razvijaju pojavom novih tehnologija, posebno interneta (2). Internet socijalne mreže se zasnivaju na web stranicama koje se često koriste. Te web stranice su poznate kao socijalni sajtovi. Jedini cilj socijalnih web sajtova je da objedinjuju što više korisnika na jednom mestu. U zavisnoti od namene, mnogi od ovih sajtova dele slična mišljenja sa samim korisnicima, bilo da se radi o nekom hobiju, politici i slično. Iako postoji veliki broj društvenih mrežnih sajtova koji se fokusiraju na određene interese, postoje i drugi koji nemaju taj cilj. Sajtovi bez cilja se često nazivaju „tradicionalnim“ sajtovima društvenog umrežavanja i obično su otvoreni za sve članove. To znači da svako može postati član, bez obzira na njegov hobi, verovanje, ili razmišljanje. (4) Postoje i izvesne opasnosti u vezi sa socijalnim umrežavanjem, uključujući krađu i zloupotrebu podataka. Najpoznatije internet socijalne mreže su: Facebook, LinkedIn, YouTube, Twiter i druge, manje zastupljene na našim prostorima. Internet je u oblasti digitalne komunikologije, dosegao neslućene visine. Osim substitucije za štampu, televiziju , radio, knjige, filmove i ostalo, internet je omogućio najdemokratičniju interaktivnost i povećanjem dostupnosti informacijama značajno unapredio kvalitet života, kako pojedinca, tako i celokupne društvene zajednice. RAČUNARI I INTERNET U SRBIJI Međutim, uprkos rapidnom razvoju digitalnih komunikacija i interneta u svetu, prema podacima iz 2010. god. kada je u pitanju elektronska pismenost, Srbija se nalazi na samom dnu liste evropskih zemlja. Podaci Eurostata iz 2010. god. pokazuju da čak 44,7 odsto ispitanih građana naše zemlje nikada nije koristilo računar, kao i da još veći procenat, 56,4 odsto, nikada nije upotrebilo internet. Rasprostranjenost računara u srpskim domovima raste poslednjih godina, a zastupljenost računara u domaćinstvima varira u zavisnosti od geografskog regiona, u zavisnosti da li se radi o urbanom ili ruralnom području, a značajan faktor je i ekonomska moć domaćinstva. Srbija je 2010. godine imala internet penetraciju nivoa oko 34 do 35 odsto, što je manje od Hrvatske ili Makedonije, ali više od BIH i Albanije. Kada je reč o razlozima za korišćenje interneta, prema istraživanju iz 2009. god. čak 73 odsto ispitanika izjasnilo se da ga koristi za komunikaciju sa prijateljima. Među ostalim top aktivnostima korisnika interneta su: izbor i rezervisanje mesta za odmor (54 odsto), potraga za boljim proizvodima i uslugama (51 procenat), upravljanje finansijskim transakcijama (46 odsto), informisanje o zdravlju i medicinskim uslugama (42 procenta) i prijem informacija o lokalnoj zajednici (39 odsto) (5). Korišćenje interneta je, do danas, u kontinuiranom porastu. MEDICINSKE SESTRE I IKT Odnos medicinskih sestara i uključenost u informaciono-komunikacione tehnologije, proučavana je u svetskoj sestrinskoj stručnoj literaturi. U publikaciji "Nurses and computers", Dr Carol S Bond navodi da medicinske sestre moraju da prate razvoj tehnologije. U najmanju ruku moraju da imaju veštine i znanja kako bi sistem koristile efikasno i bezbedno. Takođe, trebaju da raspolažu odgovarajućim veštinama kako bi svojim pacijentima, njihovim porodicama i pratiocima pomogle u ispunjavanju potreba za informacijama. Sestre međutim, generalno imaju loše IKT veštine (Bonda 2003, Grifits & Riddington 2001) i pružaju otpor uvođenju IKT (Timmons, 2003). Nedostatak informatičke stručnosti među univerzitetskim osobljem primetio je i Brittain Norris (2000) i četiri godine kasnije Murphy i saradnici (2004) koji je utvrdio da je samo 11% škola sestrinstva u Velikoj Britaniji imalo informatičkog stručnjaka u nastavnom timu.

Ne postoje precizni podaci o rasprostranjenosti upotrebe računara i interneta u sestrinskoj zajednici u Srbiji. Rezultati istraživanja koja se u domaćim stručnim publikacijama mogu naći evidentirana, ne razlikuju se mnogo od svetske literature. Iako je istraživanje otpora informatizaciji iskazanog od strane medicinskih sestara u Srbiji, rađeno 5-10 godina nakon kolega iz sveta, rezultati iz 2010. godine pokazuju da je otpor vrlo prisutan. Naime, u istraživanju odnosa prema IKT medicinskih sestara jednog kliničko bolničkog centra, u uzorku od 100 medicinskih sestara, uočeno je da: 68% med. sestara koriste kompjuter na radnom mestu, da 47% njih koristi kompjuter u svrhu radnih zadataka, ali i da 41% njih nije pohađalo obuku za rad na računaru iako bi to želelo. Pa ipak, 48% njih se izjasnilo da im u tom trenutku kompjuter otežava radni proces ili da je računar samo dodatna obaveza za sestre. 24% se izjasnilo da informacioni sistem nije od koristi pacijentima, a 22% nije videlo ni ličnu korist u smislu radnog procesa (6). SESTRINSTVO I SOCIJALNE MREŽE Uprkos svemu gore navedenom, čini se da je razvoj i porast popularnosti internet socijalnih mreža u Srbiji, doprineo bržem uključivanju medicinskih sestara u razvoj IKT. Sa porastom potrebe za povezivanjem radi razmene znanja i iskustava iz oblasti sestrinstva, veliki je broj onih koji je svoj prvi susret sa internetom imao kreiranjem naloga, tj "profila" na nekoj od društvenih mreža, te se u praksi često mogla čuti rečenica "Nemam e-mail, ali imam Facebook profil". Ova rečenica, dokaz je nedostka elementarnih znanja o e-komunikacijama, ali i želje za brzim povezivanjem kroz društvene mreže bez prethodnog učenja o mogućnostima interneta. U akademskim publikacijama kroz dostupne izvore nije moguće naći informacije koje povezuju sestrinstvo i društvene mreže. Ipak, u svakodnevnim neformalnim komunikacijama, internet i društvene mreže, zauzele su prvo mesto među svetskom populacijom. Čak, britanski "Indipendent" smatra da su društvene mreže fenomen koji je osvojio celu planetu, zemlju po zemlju (7). Tome u prilog idu podaci sajta Socialbakers.com koji prati statistike u vezi sa socijalnim mrežama, a koji se svakodnevno ažurira. Prema ovom izvoru, trenutno* najbrojniji korisnici Facebook-a su Evropljani sa 226,4 miliona korisnika, slede Severno-amerikanci sa 218,6 miliona, zatim Azijati sa 209,1 milion, Južno-amerikanci 106,8 miliona, u Africi 38,1 milion korisnika i Australija i okeanija sa 13,3 miliona korisnika što ukupno čini 812,3 miliona korisnika na svetskom nivou (8). Što se Srbije tiče, za dve najpopularnije mreže smatraju se Facebook i Youtube, mada sve više raste popularnost i LinkedIn-a, ali i Twitter-a. Isti sajt, navodi podatke da u Srbiji, na dan 12.02.2012. postoji 3.309.720 korisnika, što našu zemlju svrstava na 45. mesto u svetu. U poslednjih 6 meseci broj korisnika je uvećan za 399.540 korisnika i pokazuje trend kontinuiranog rasta. Što se demografske strukture korisnika tiče, najveću grupu čini populacija 18-24 godine (31%), zatim 25-34 (28%) i 35 do 44 godine (13%) (9). U ovom trenutku* nisu dostupni alati kojima bi se mogao precizirati broj onih koji su se na Facebook-u predstavili kao medicinske sestre ili zdravstveni tehničari iz Srbije. Ipak, može se nasluti cifra na osnovu broja i demografske strukture korisnika ove društvene mreže iz Srbije. Što se tiče upotrebe ove društvene mreže u profesionalne svrhe, ona je evidentna kroz pojavu velikog broja grupa posvećenih sestrinstvu i njihovih članova, kako iz Srbije, tako i iz regiona. Npr. zajednica "MEDICINSKE SESTRE",ima 41.158 sledbenika, "Medicinske sestre-medicinski tehničari" 8.860, a grupa "Medicinske sestre-medicinski tehničari" 2.159 članova*. Ovakvu profesionalnu povezanost iskoristila su strukovna udruženja, distribuirajući putem Facebook-a važne informacije i šireći članstvo. Tako je kreirano "Internet Udruženje medicinskih sestara i tehničara Srbije" sa 919 sledbenika, grupa "Internet savez medicinskih sestara - tehničara" sa 9.340 članova, a mnoge asocijacije otvorile su sopstvene stranice, grupe ili profile ("Uinars Udruzenje Srbija", "umst Sestrinstvo KCS Beograd", "Internet sekcija instrumentara i sestara na sterilizaciji" itd)* Pored svih navedenih informacija, čini se da KMSZTS kao inicijalna profesionalna asocijacija i društvena mreža medicinskih sestara niije prepoznala potencijal internet analoga i implikacija koje imaju na strukovnu zajednicu te na Facebook-u ne postoji oficijelna stranica ovog tela. Ipak i neslužbeni klub KMSZTS na ovoj društvenoj mreži prati 3.326 korisnika. Što se tiče ostalih mreža, u profesionalne svrhe najčešće se koristi Youtube koji obiluje edukativnim sadržajima. Veliki broj praktično primenjenih veština u oblasti sestrinstva, video prikaza zdravstvenih ustanova iz celog sveta, ali i univerzitetstkih predavanja može se ispratiti na ovoj društvenoj mreži. Na LinkedIn profesionalnoj mreži po ključnoj reči "medicinska sestra" pojavljuje se 71 rezultat, koji uključuje i kolege iz regiona, dok ključna reč "nurse serbia" daje 59 rezultata. _______________________________________________ * na dan 12.02.2012. godine ISTRAŽIVANJE Kao alat u ovom istraživačkom radu korišćen je anketni upitnik sastavljen od 10 pitanja sa ponuđenim alternativnim odgovorima koji je distribuiran putem e-maila i najpopularnije socijalne mreže Facebook-a na individualne e-mail adrese medicinskih sestara ili sestrinske grupe čiji su kreatori iz Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine na www.facebook.com. Ispitanici su imali mogućnost da putem linka na http://kwiksurveys.com?s=NIMKMF_1eaac7ab, anonimno, jednokratno, odgovore na pitanja nakon čega nisu mogli ponovo pristupiti anketi sa iste IP adrese. Istraživanje je vršeno u periodu od 02.06.2011. do 15.09.2011. godine.

Poslato je 58 poziva na e-mail adrese, prihvaćeno je 11. Sa Facebooka je na anketu odgovorilo 166 koriuspešno popunjnih upitnika bilo 177, od čega nije bilo nekompletnih. Rezultati su pokazali izuzetan potencijal društvenih mreža za razvoj i promociju profesije, ali i pasivnost medicinskih sestara u participiranju. Većina medicinskih sestarovaj način komunikacije koriste da bi se stručno informisale (grafikon 2). Imajući u vidu da je upravo na Facebook stranicama strukovnih asocijacija postavljen link na anketu ne čudi odgovoruočava se pasivnost (grafikoni 4 i 5) ali i fokus na edukativnim sadržajima (grafikon 6 i 8). Grafikoni 7 i 10 ukazuju na izuzetan potencijal u plasmanu informacija i promociji struke u rastućoj mreži kontakata. Grafiksvesnost sestrinske "on line" populacije o značaju interneta i socijalnih mreža i njihovih globalnih implikacija na celokupnu društvenu zajednicu.

da na više 29%

1.Da li imate profil na jednoj ili više socijalnih

ne 19%

2. Da li socijalne mreže koristite da bi se stručno

mail adrese, prihvaćeno je 11. Sa Facebooka je na anketu odgovorilo 166 koriuspešno popunjnih upitnika bilo 177, od čega nije bilo nekompletnih.

Rezultati su pokazali izuzetan potencijal društvenih mreža za razvoj i promociju profesije, ali i pasivnost medicinskih sestara u participiranju. Većina medicinskih sestara je korisnik jedne društvene mreže (grafikon 1) i u velikoj meri ovaj način komunikacije koriste da bi se stručno informisale (grafikon 2). Imajući u vidu da je upravo na Facebook stranicama strukovnih asocijacija postavljen link na anketu ne čudi odgovor na treće pitanje (grafikon 3). Ipak, uočava se pasivnost (grafikoni 4 i 5) ali i fokus na edukativnim sadržajima (grafikon 6 i 8). Grafikoni 7 i 10 ukazuju na izuzetan potencijal u plasmanu informacija i promociji struke u rastućoj mreži kontakata. Grafiksvesnost sestrinske "on line" populacije o značaju interneta i socijalnih mreža i njihovih globalnih implikacija na

Grafikon 2

da na jednoj 71%

da na više

1.Da li imate profil na jednoj ili više socijalnih mreža?

da 81%

ne 19%

2. Da li socijalne mreže koristite da bi se stručno informisali?

mail adrese, prihvaćeno je 11. Sa Facebooka je na anketu odgovorilo 166 korisnika. Ukupno,

Rezultati su pokazali izuzetan potencijal društvenih mreža za razvoj i promociju profesije, ali i pasivnost medicinskih a je korisnik jedne društvene mreže (grafikon 1) i u velikoj meri

ovaj način komunikacije koriste da bi se stručno informisale (grafikon 2). Imajući u vidu da je upravo na Facebook na treće pitanje (grafikon 3). Ipak,

uočava se pasivnost (grafikoni 4 i 5) ali i fokus na edukativnim sadržajima (grafikon 6 i 8). Grafikoni 7 i 10 ukazuju na izuzetan potencijal u plasmanu informacija i promociji struke u rastućoj mreži kontakata. Grafikon 9 ukazuje na svesnost sestrinske "on line" populacije o značaju interneta i socijalnih mreža i njihovih globalnih implikacija na

Grafikon 1

Grafikon 2

Grafikon 5 Grafikon 6

10%

3. Da li pratite rad stručnih organizacija i asocijacija putem socijalnih mreža?

ne51%

4. Da li učestvujete u diskusijama i debatama na profilima stručnih asocijacija ili onih sa

tematikom iz struke?

da19%

ne81%

5.Da li ste Vi kreator neke grupe ili profila posvećenog

sestrinstvu?

Grafikon 3

Grafikon 4

Grafikon 5 Grafikon 6

da90%

ne10%

3. Da li pratite rad stručnih organizacija i asocijacija putem socijalnih mreža?

da49%51%

4. Da li učestvujete u diskusijama i debatama na profilima stručnih asocijacija ili onih sa

tematikom iz struke?

da19%

5.Da li ste Vi kreator neke grupe ili profila posvećenog

sestrinstvu?

da85%

ne15%

6. Da li ste nekada čitali stručni članak na socijalnoj mreži?

Grafikon 3

Grafikon 4

85%

6. Da li ste nekada čitali stručni članak na socijalnoj mreži?

Grafikon 7

da85%

ne15%

7. Da li ste napravili neke nove kontakte sa

koleginicama/kolegama preko socijalnih mreža i interneta?

ne13%

9.Da li smatrate da internet, povećanjem dostupnosti informacija, povećava i

dostupnost zdrav

ne12%

10. Da li smatrate da se sestrinstvo može unaprediti kroz socijalne mreže?

Grafikon 7 Grafikon 8

Grafikon 9

Grafikon 10

da85%

7. Da li ste napravili neke nove kontakte sa

koleginicama/kolegama preko socijalnih mreža i interneta?

da87%

ne13%

8.Da li Vam je internet pomogao u stručnom

usavršavanju?

da87%

9.Da li smatrate da internet, povećanjem dostupnosti informacija, povećava i

dostupnost zdravstvene zaštite?

da88%

10. Da li smatrate da se sestrinstvo može unaprediti kroz socijalne mreže?

Grafikon 9

8.Da li Vam je internet pomogao u stručnom

usavršavanju?

Zbog velike popularnosti i frekventnosti, te odlične profilizacije korisnika, socijalne internet mreže postaju rudnik zlata za promociju svih vidova usluga, proizvoda, ali i strukovnih aktivnosti. Ekonomski giganti već maksimalno koriste sve potencijale weba i socijalnih mreža te po ugledu na njih, lideri sestrinske profesije mogu iskoristiti ovaj metod komunikacije za ostvarivanje profesionalnih ciljeva. ZAKLJUČAK Transformacija, razvoj, evolucija, revolucija, samo su neki od pojmova kojima se analitički želi dočarati turbulentno vreme u kome danas živimo (10). Da bi se takvom vremenu medicinske sestre što pre prilagodile, potrebno je da brzo i spretno prihvataju promene, "novo vreme" shvate kao izazov i počnu da koriste dostupne (neograničene) informacije kako bi sestrinstvo, kao najhumaniju profesiju, postavile na nivo koji zaslužuje. Internet i društvene mreže predstavljaju nepresušan izvor najvrednijeg resursa današnjice: aktuelnih informacija koje kroz internet komunikacione kanale postaju moćno oružje armije najbrojnijih zdravstvenih radnika. Da bi srušile predrasude o medicinskim sestrama, one same, pre svih, moraju srušiti sopstvene predrasude o informaciono-komunikacionim tehnologijama i njihovim mogućnostima. Prikazom potencijala interneta i socijalnih mreža i njihovog uticaja na profesionalnu sestrinsku zajednicu ne samo u Srbiji, već i u regionu, cilj ovog rada bio je da probudi uspavanu populaciju medicinskih sestara, koja, uglavnom nezadovoljna trenutnim položajem, defanzivna i uplašena novog vremena i promena, pasivno posmatra i izbegava da paticipira. LITERATURA - REFERENCE 1.Bond, Carol S. " Nurses and Computers: An international perspective on how nurses are, and how they would like to be, using ICT in the workplace, and the support they consider that they need." Florence Nightingale Foundation Scholarship Report. 2. Đorđević, Jasna Milošević. "Korišćenje medija u Srbiji- osnovni trendovi." (Politička revija br. 1) 19, no. (XXI)VIII (2009). 3. G. Dragošev, S. Paunić, M. Jovanović. Osnovi informatike i tehnologije u sestrinstvu, Kompjuter kao član profesionalnog tima. Niš: UINARS, 2011. 4. Gilmour J.A., Scott S.D. & Huntington N. "Nurses and Internet health information: a questionnaire survey." Journal of Advanced Nursing, no. 61(1) (2008.): 19–28. 5. Hughes, Nancy. "Social Media as Starting Point, Not Focal Point." 27. 06. 2011. http://comprehension.prsa.org/?p=2884 (accessed 11. 03., 2011.). 6. Indipendent, The. The social networking phenomenon that is taking over the world country by country . The Indipendent. 24 09 2009. http://www.independent.co.uk/news/media/the-social-networking-phenomenon-that-is-taking-over-the-world-country-by-country-1849468.html (accessed 11 08, 2011). 7. Laslo, Antun. Internet, socijalne mreže i drustvo. http://www.medijskakultura.org/2011/05/internet-socijalne-mreze-i-drustvo (poslednji pristup jun 04, 2011.). 8. Marija, Babović. "Social networks: Networking of social actors in the sphere of economic activities." Sociologija 47, no. 4 (2005.): 351-370.

9. Milutinović, I. "Između utopije i moralne panike - o društvenoj vrednosti Interneta". CM - časopis za upravljanje komuniciranjem 6, br. 18 (2011): 1. 10. Petrović, Dalibor. "Od društvenih mreža do umreženog društva: jedan osvrt na makro mrežni pristup u sociologiji." Sociologija, Vol. XLIX (2007), N° 2 XLIX , no. N° 2 (2007). 11. Popović, Novak A. "Ljudi budućnosti neće čitati novine, jer novina neće biti." Politička revija 9, no. (XIV)IV (2005.). 12. Paunić, Sanja. "Otpor promenama medicinskih sestara sa akcentom na implementaciji informatike u svakodnevnu praksu." Inspirium (UINARS) 1, no. I (2011). 13. Serbia Facebook Statistics. 12 02 2012. http://www.socialbakers.com/facebook-statistics/serbia (accessed 02 12, 2012). 14. "Statut KMSZTS." KMSZTS. Sl. glasnik 115/2006, 21/2008, 69/2008. http://www.kmszts.org.rs/akti/statut%20KMSZTS.pdf (accessed 01 17, 2011). 15. Udovičić, R. "Deprofesionalizacija komunikacije." In Internet-sloboda bez granica?, 5-7. Sarajevo: Media plan Institut Sarajevo, 2010. 16. Wauters, Robin. "It’s A Facebook World … Other Social Networks Just Live In It. ." 13. 06 2011. http://www.researchandmarkets.com/reportinfo.asp?report_id=1785851&t=d&cat_id (accessed 09. 28., 2011.). 17. World Continents Facebook Statistics. 12 02 2012. http://www.socialbakers.com/countries/continents (accessed 02 12, 2012).

PREGLEDNI ČLANAK - DATUM PRIJEMA: 27.03.2012. DATUM PRIHVATANJAUDK BROJ 615.816.2

PODACI O AUTORIMA: DALIBORKA DIMITRIĆKOAUTORI: Ilija Srdanović, Gordana Panić, Katica Pavlović, IKVB Vojvodine, Klinika za kardiologiju, Korona

PRIMENA NEINVANZIVNE MEHANIČKE VENTILACIJEU KARDIJALNOM PLUĆNOM EDEMU

USE OF NON VENTILATION AT CARDIAC PULMONARY EDEMA

SAŽETAK Termin neinvazivne mehaničke ventilacije odnosi na sve terapijske metode u kojima je ventilacija bolesnika asistirana bez primene endotrahealnog tubusa.Najstariji neinvazivni ventilatori bili su „body ventilatory“ – čelične komore ili „čelična pluća“, koji su asistirali ventilaciji izazivajući negativni ili pozitivni pritisak na različitim delovima tela. Prvi opis dao je škotski lekar John Dalzie 1838. godine. Masovno su primenjivani u eri poliomijelitisne epidemije u SAD u drugoj polovini 20. veka. Početkom 2001. godine u IKVB Sremska Kamenica počinje primena neinvazivne mehaničkelečenju srčanih dekompenzacija. Metoda jese primenjuje u Evropi krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina XX veka. To je oblikbolesnika koji se sprovodi bez endotrahealne intubacije, korišćenjem pozitivnog pritiska, najčešće preko oronazalne maske. Sve češće se primenjuje u jedintezivne medicine. Najveća korist NIMVpacijenata u pogoršanjima hroničnog obstruktivnog plućnog sindroma – COPD i kardiogenom plućnom edemu. Primenom NIMV-a izbegnute su brojne komplikacije i omogućena je lakša primena mehaničke ventilacije. Kardiogeni plućni edem (KPE)naglim nakupljanjem ekstravaskularne tečnosti u intersticijumu plućnog parenhima i alveolarnom prostoru. Na IKVB u Koronarnoj jedinici sve više pacijenata biva primljeno pod dijagnozom akutne srčane slabosje 298 pacijenata u vremenskom intervalu unutar šest meseci. Pored farmakološke terapije ovi pacijenti su tretirani oksigenoterapijom, NIMV, CPAP ili BIPAP, i u najtežim slučajevima akutne respiratorne insuficijencije, terapijski pristup je bio IMV, intubacija. Neinvanzivna mehanička ventilacija, Kardiogeni plućni edem

REVIEW ARTICLE . DATUM PRIHVATANJA:15.08.2012.

DALIBORKA DIMITRIĆ Ilija Srdanović, Gordana Panić, Katica Pavlović, Nada Čemerlić-Ađić

IKVB Vojvodine, Klinika za kardiologiju, Koronarna jedinica, Sremska Kamenica

PRIMENA NEINVANZIVNE MEHANIČKE VENTILACIJEU KARDIJALNOM PLUĆNOM EDEMU

USE OF NON - INVASIVE MECHANICAL VENTILATION AT CARDIAC PULMONARY EDEMA

Termin neinvazivne mehaničke ventilacije – NIMV se odnosi na sve terapijske metode u kojima je ventilacija bolesnika asistirana bez primene endotrahealnog tubusa. Najstariji neinvazivni ventilatori bili su „body ventilatory“

čelične komore ili „čelična pluća“, koji su asistirali ventilaciji izazivajući negativni ili pozitivni pritisak na različitim delovima tela. Prvi opis dao je škotski lekar John

dine. Masovno su primenjivani u eri poliomijelitisne epidemije u SAD u drugoj polovini 20.

2001. godine u IKVB Sremska Kamenica počinje primena neinvazivne mehaničke ventilacije u lečenju srčanih dekompenzacija. Metoda je šire počela da

primenjuje u Evropi krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina XX veka. To je oblik ventilacije bolesnika koji se sprovodi bez endotrahealne intubacije, korišćenjem pozitivnog pritiska, najčešće preko oro-nazalne maske. Sve češće se primenjuje u jedinicama intezivne medicine. Najveća korist NIMV-a se vidi kod pacijenata u pogoršanjima hroničnog obstruktivnog

COPD i kardiogenom plućnom a izbegnute su brojne

komplikacije i omogućena je lakša primena mehaničke Kardiogeni plućni edem (KPE) nastaje

naglim nakupljanjem ekstravaskularne tečnosti u intersticijumu plućnog parenhima i alveolarnom prostoru. Na IKVB u Koronarnoj jedinici sve više pacijenata biva primljeno pod dijagnozom akutne srčane slabosti. Praćeno je 298 pacijenata u vremenskom intervalu unutar šest meseci. Pored farmakološke terapije ovi pacijenti su tretirani oksigenoterapijom, NIMV, CPAP ili BIPAP, i u najtežim slučajevima akutne respiratorne insuficijencije,

IMV, intubacija. Ključne reči: Neinvanzivna mehanička ventilacija, Kardiogeni plućni

ABSTRACT The term non-invasive mechanical ventilation (NIMV) refers to therapy method in which patient ventilation is assisted, without use of endotracheal tube.non-invasive ventilators were "body ventilator" chamber or "steel lung" which assisted ventilation causing the negative or positive pressure on different parts of body. First description gave Scottish physician John Dalzie 1838.year. They were used massively in the age of poliomyelitis epidemic in USA century. At the beginning of 2001Cardiovascular Diseases at Sremska Kamenica started the application of non-invasive mechanical ventilation in treatment of cardiac decompensation. Wider use of this method in Europe started at late 80of 90-es years of 20th century. It is a type of ventilation of patients which is conducting without endotracheal intubation, using the positive proral - nasal mask. Very often is used in ICU. The biggest benefit from this type of ventilation can be seen at patients with deterioration of chronic obstructive pulmonary disease (COPD) and cardiac pulmonary edema. With use of non-invasive mechanical ventilation are avoided numerous complications and enabled easierof mechanical ventilation. Cardiac pulmonary edema (CPE) is caused by abrupt accumulation of extrafluid in interstitial lung parenchyma and alveolar space. Institute for Cardiovascular Disease in Sremska Kamenica is increased a number of admitted patients with acute hearth failure. Within 6th month were monitored 298 patients. Beside drugs therapy, these patients were treated with oxygenotherapy, NIMV, CPAPmost difficult cases of acute respiratory failurIMV and intubation. Key words:mechanical ventilation, cardiac pulmonary edema

PRIMENA NEINVANZIVNE MEHANIČKE VENTILACIJE

VENTILATION AT CARDIAC PULMONARY EDEMA

invasive mechanical ventilation (NIMV) refers to therapy method in which patient ventilation is assisted, without use of endotracheal tube. The oldest

invasive ventilators were "body ventilator" - steel chamber or "steel lung" which assisted ventilation causing the negative or positive pressure on different parts of body. First description gave Scottish physician John Dalzie

y were used massively in the age of poliomyelitis epidemic in USA at second half of 20th

At the beginning of 2001-st. at Institute for Cardiovascular Diseases at Sremska Kamenica started the

invasive mechanical ventilation in eatment of cardiac decompensation. Wider use of this

method in Europe started at late 80-es and the beginning es years of 20th century. It is a type of ventilation of

patients which is conducting without endotracheal intubation, using the positive pressure usually through

nasal mask. Very often is used in ICU. The biggest benefit from this type of ventilation can be seen at patients with deterioration of chronic obstructive pulmonary disease (COPD) and cardiac pulmonary edema.

nvasive mechanical ventilation are avoided numerous complications and enabled easier use

Cardiac pulmonary edema (CPE) is caused by abrupt accumulation of extra-vascular

parenchyma and alveolar space. At Institute for Cardiovascular Disease in Sremska Kamenica is increased a number of admitted patients with acute hearth failure. Within 6th month were monitored 298 patients. Beside drugs therapy, these patients were treated with oxygenotherapy, NIMV, CPAP, BIPAP, and, at most difficult cases of acute respiratory failure was used

Key words: non - invasive mechanical ventilation, cardiac pulmonary edema

Termin neinvazivne mehaničke ventilacije asistirana bez primene endotrahealnog tubusa. Najstariji neinvazivni ventilatori bili su „body ventilatoryizazivajući negativni ili pozitivni pritisak na različitim delovima tela. Prvi opis dao je škotski lekar John Dalzie 1838. godine. Masovno su primenjivani u eri poliomijelitisne epidemi Početkom 2001. godine u našoj ustanovi počinje primena neinvazivne mehaničkedekompenzacija. Metoda je šire počela da se primenjuje u Evropi krajem osamdesetih i početkom devedesetih godveka. To je oblik ventilacije bolesnika koji se sprovodi bez endotrahealne intubacije, korišćenjem pozitivnog pritiska, najčešće preko oro-nazalne maske. Sve češće se primenjuje u jedinicama intezividi kod pacijenata u pogoršanjima hroničnog obstruktivnog plućnog sindroma edemu. Primenom NIMV-a izbegnute su brojne komplikacije i omogućena je lakša primena mehaničke ventilacije.

Kardiogeni plućni edem (KPE) nastaje naglim nakupljanjem ekstravaskularne tečnosti u intersticijumu plućnog parenhima i alveolarnom prostoru.

Akutni kardiogeni edem pluća se može klinički ispoljiti od vrlo diskretnih tegoba u vidu osećaja neprijatnosti u grudima, ubrzanog disanja i kašlja, do veoma izraženih simptoma. Naime, AKPE je često veoma dramatično i zastrašujuće iskustvo, kako za bolesnika, tako i za očevice događaja. Najčešći znak jeste iznenadna pojava osećaja nedostatka vazduha i otežanog disanja. Bolesnik vremenom zbog ovih smetnji postaje izrazito uznemiren, ubrzano diše, kašlje i iskašljava penušavi ružičasti – rubiginozni ispljuvak, uz istovremeni subjektivni osećaj davljenja u vodi. Bolesnik je obično u sedećem ili u stojećem položaju, ubrzane respiratorne frekvenpomoćnu disajnu muskulaturu. Povećanim inspiratornim naporom stvara veoma negativne intrapleuralne pritiske, koji se uočavaju na interkostalnim prostorima i supraklavikularnim jamama, u vidu inspiratornih uvlačenja. Disačujni su hropci. Bolesnik je profuzno preznojen, sa hladnom i obično cijanotičnom kožom i sluznicama. Najvažniji laboratorijski nalaz u kardiogenom plućnom edemu predstavljaju su ključni dijagnostički, a u velikom delu i prognostički kriterijum AKPErespiratorne insuficijencije, određuju joj tip i stepen, kao i ukupni metabolički status bolesnika. Važne su u odluci o primeni određenih terapijskih procedkoje određuju GAAK. U odnosu na vrednosti saturacije kiseonika i parcijalnih pritisaka Oinsuficijencije, a u odnosu na vrednosti pH značajno utiču na odluku o daljem terapijskom pristupu kod bolesnika.

Termin neinvazivne mehaničke ventilacije – NIMV se odnosi na sve terapijske metode u kojima je ventilacija bolesnika asistirana bez primene endotrahealnog tubusa.

latori bili su „body ventilatory“ – čelične komore ili „čelična pluća“, koji su asistirali ventilaciji izazivajući negativni ili pozitivni pritisak na različitim delovima tela. Prvi opis dao je škotski lekar John Dalzie 1838. godine. Masovno su primenjivani u eri poliomijelitisne epidemije u SAD u drugoj polovini 20. veka.

u našoj ustanovi počinje primena neinvazivne mehaničke ventilacije u lečenju srčanih šire počela da se primenjuje u Evropi krajem osamdesetih i početkom devedesetih god

ventilacije bolesnika koji se sprovodi bez endotrahealne intubacije, korišćenjem pozitivnog pritiska, nazalne maske. Sve češće se primenjuje u jedinicama intezivne medicine. Najveća korist

ijenata u pogoršanjima hroničnog obstruktivnog plućnog sindroma – COPD i kardiogenom plućnom a izbegnute su brojne komplikacije i omogućena je lakša primena mehaničke ventilacije.

nastaje naglim nakupljanjem ekstravaskularne tečnosti u intersticijumu plućnog

Akutni kardiogeni edem pluća se može klinički ispoljiti od vrlo diskretnih tegoba u vidu osećaja neprijatnosti u grudima, i kašlja, do veoma izraženih simptoma. Naime, AKPE je često veoma dramatično i zastrašujuće iskustvo,

kako za bolesnika, tako i za očevice događaja. Najčešći znak jeste iznenadna pojava osećaja nedostatka vazduha i otežanog ovih smetnji postaje izrazito uznemiren, ubrzano diše, kašlje i iskašljava penušavi

rubiginozni ispljuvak, uz istovremeni subjektivni osećaj davljenja u vodi.

Bolesnik je obično u sedećem ili u stojećem položaju, ubrzane respiratorne frekvencije, često i preko 30/min, koristi pomoćnu disajnu muskulaturu. Povećanim inspiratornim naporom stvara veoma negativne intrapleuralne pritiske, koji se uočavaju na interkostalnim prostorima i supraklavikularnim jamama, u vidu inspiratornih uvlačenja. Disačujni su hropci. Bolesnik je profuzno preznojen, sa hladnom i obično cijanotičnom kožom i sluznicama.

Najvažniji laboratorijski nalaz u kardiogenom plućnom edemu predstavljaju gasne analize arterijske krvi ički, a u velikom delu i prognostički kriterijum AKPE-a. Naime GAAK determinišu i potvrđuju pojavu

respiratorne insuficijencije, određuju joj tip i stepen, kao i ukupni metabolički status bolesnika. Važne su u odluci o primeni određenih terapijskih procedura. Moderna kardiološka dijagnostika i terapija, danas je nezamisli

U odnosu na vrednosti saturacije kiseonika i parcijalnih pritisaka O2 i CO2, determiniše se prisustvo respiratorne ije, a u odnosu na vrednosti pH stanje kompenzovanosti respiratorne insuficijencije. Ovi podaci veoma

značajno utiču na odluku o daljem terapijskom pristupu kod bolesnika.

se odnosi na sve terapijske metode u kojima je ventilacija bolesnika

čelične komore ili „čelična pluća“, koji su asistirali ventilaciji izazivajući negativni ili pozitivni pritisak na različitim delovima tela. Prvi opis dao je škotski lekar John Dalzie 1838.

je u SAD u drugoj polovini 20. veka.

ventilacije u lečenju srčanih šire počela da se primenjuje u Evropi krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina XX

ventilacije bolesnika koji se sprovodi bez endotrahealne intubacije, korišćenjem pozitivnog pritiska, vne medicine. Najveća korist NIMV-a se

COPD i kardiogenom plućnom a izbegnute su brojne komplikacije i omogućena je lakša primena mehaničke ventilacije.

nastaje naglim nakupljanjem ekstravaskularne tečnosti u intersticijumu plućnog

Akutni kardiogeni edem pluća se može klinički ispoljiti od vrlo diskretnih tegoba u vidu osećaja neprijatnosti u grudima, i kašlja, do veoma izraženih simptoma. Naime, AKPE je često veoma dramatično i zastrašujuće iskustvo,

kako za bolesnika, tako i za očevice događaja. Najčešći znak jeste iznenadna pojava osećaja nedostatka vazduha i otežanog ovih smetnji postaje izrazito uznemiren, ubrzano diše, kašlje i iskašljava penušavi

često i preko 30/min, koristi pomoćnu disajnu muskulaturu. Povećanim inspiratornim naporom stvara veoma negativne intrapleuralne pritiske, koji se uočavaju na interkostalnim prostorima i supraklavikularnim jamama, u vidu inspiratornih uvlačenja. Disanje je glasno i čujni su hropci. Bolesnik je profuzno preznojen, sa hladnom i obično cijanotičnom kožom i sluznicama.

gasne analize arterijske krvi – GAAK, koje a. Naime GAAK determinišu i potvrđuju pojavu

respiratorne insuficijencije, određuju joj tip i stepen, kao i ukupni metabolički status bolesnika. Važne su u odluci o danas je nezamisliva bez mogućnosti

, determiniše se prisustvo respiratorne stanje kompenzovanosti respiratorne insuficijencije. Ovi podaci veoma

Neinvazivna mehanička ventilacijakiseonikom obogaćeni vazduh se doprema u disajne puteve i u pluća preko specijalno konstruisanih maski, koje se postavljaju na disajne otvore – nos, usta ili i nos i usta i usko adekvatno postavljanje maske i komunikacija sa pacijentom.Slika 2. Neinvazivna mehanička ventilacija

Za potrebe mehaničke ventilacije danas se uglavnom koriste ventilatorimogu podesiti u dva osnovna principa rada respiratora: takozvana volumenom kontrolisana ventilacija i pritiskom kontrolisana ventilacija. Maska – interface: Maska je najkritičniji deo sistema za neinvazivnu mehaničku ventilaciju i njegov integralni deo. Za sada nema opšteg konsenzusa o tome koja je vrsta maje potpuna maska lica ili oro – nazalna maska Uspeh neinvazivne mehaničke ventilacije, nesumnjivo dosprijanja na lice bolesnika i omogućava dobro zaptivanje i onemogućava gubitak pritiska u sistemu CPAP/BIPAP. Kako su nazalne maske u određenoj meri u prednosti u odnosu na maske za celo lice (funegu koristimo oro – nazalne maske.

Slika 3. BIPAP mask Slika 4. CPAP mask

Mehanizam dejstva CPAPPreko oro – nazalne maske pruža se pozitivan pritisak disajnim putevima u svim fazama spontane ventilacije. Pritisci obično ograničeni na 5-15 cm/H2O, jer veći pritisak ima tendenciju da dovede do prelaska vazduha u želudac i posledične distenzije želuca. Povećava funkcionalni rezidualni kapacitet, otvara kolabirane i slabije ventilirane alveole i sprečava nastanak atelektaza. Popravlja ventilaciono – perfuzioni odnos. Smanjuje desnoPovećan funkcionalni rezidualni kapacitet muskulature. Pozitivan pritisak se iz plućnog parenhima prenosi i na ostale strukturnačin zarobljavanje vazduha u plućima i olakšava disajni rad.

Smanjujući vensko vraćanje krvi u desno srce, a time i transmuralni pritisak u levoj komori, CPAP predstavlja atraktivan model u terapiji akutnog pulmonalnog edema.

Neinvazivna mehanička ventilacija je mehanički potpomognuto disanje bez primene enkiseonikom obogaćeni vazduh se doprema u disajne puteve i u pluća preko specijalno konstruisanih maski, koje se

nos, usta ili i nos i usta i usko se priljubljuju uz lice bolesnika. Od izuzetnog značajaadekvatno postavljanje maske i komunikacija sa pacijentom. Slika 2. Neinvazivna mehanička ventilacija

Za potrebe mehaničke ventilacije danas se uglavnom koriste ventilatori – respiratori sa pozitivnim pritiskom, koji se principa rada respiratora: takozvana volumenom kontrolisana ventilacija i pritiskom

Maska je najkritičniji deo sistema za neinvazivnu mehaničku ventilaciju i njegov integralni deo. Za a o tome koja je vrsta maske optimalna za NIMV, ali se trenutno najveći deo kliničara slaže da

nazalna maska najbolja u terapiji akutne respiratorne insuficijencije.

Uspeh neinvazivne mehaničke ventilacije, nesumnjivo dosta zavisi i od pravilnog izbora maske za lice, koja adekvatno prijanja na lice bolesnika i omogućava dobro zaptivanje i onemogućava gubitak pritiska u sistemu CPAP/BIPAP. Kako su nazalne maske u određenoj meri u prednosti u odnosu na maske za celo lice (full facial mask), u našoj jedinici za intezivnu

INTERFACE oronasal mask

Slika 3. BIPAP mask Slika 4. CPAP mask

Mehanizam dejstva CPAP-a (Continuous Positive Airway Pressure)nazalne maske pruža se pozitivan pritisak disajnim putevima u svim fazama spontane ventilacije. Pritisci

O, jer veći pritisak ima tendenciju da dovede do prelaska vazduha u želudac i posledične

Povećava funkcionalni rezidualni kapacitet, otvara kolabirane i slabije ventilirane alveole i sprečava nastanak atelektaza. perfuzioni odnos. Smanjuje desno – levi intrapulmonalni šant i popravlja oksigenaciju k

Povećan funkcionalni rezidualni kapacitet – FRC poboljšava plućnu komplijansu i smanjuje disajni rad muskulature. Pozitivan pritisak se iz plućnog parenhima prenosi i na ostale strukture u grudnom košu uzrokujući na taj

ljavanje vazduha u plućima i olakšava disajni rad.

Smanjujući vensko vraćanje krvi u desno srce, a time i transmuralni pritisak u levoj komori, CPAP predstavlja atraktivan model u terapiji akutnog pulmonalnog edema.

je mehanički potpomognuto disanje bez primene endotrahealnog tubusa, a kiseonikom obogaćeni vazduh se doprema u disajne puteve i u pluća preko specijalno konstruisanih maski, koje se

uz lice bolesnika. Od izuzetnog značaja je

respiratori sa pozitivnim pritiskom, koji se principa rada respiratora: takozvana volumenom kontrolisana ventilacija i pritiskom

Maska je najkritičniji deo sistema za neinvazivnu mehaničku ventilaciju i njegov integralni deo. Za najveći deo kliničara slaže da

najbolja u terapiji akutne respiratorne insuficijencije.

ta zavisi i od pravilnog izbora maske za lice, koja adekvatno prijanja na lice bolesnika i omogućava dobro zaptivanje i onemogućava gubitak pritiska u sistemu CPAP/BIPAP. Kako su

ll facial mask), u našoj jedinici za intezivnu

Slika 3. BIPAP mask Slika 4. CPAP mask

Pressure) nazalne maske pruža se pozitivan pritisak disajnim putevima u svim fazama spontane ventilacije. Pritisci su

O, jer veći pritisak ima tendenciju da dovede do prelaska vazduha u želudac i posledične

Povećava funkcionalni rezidualni kapacitet, otvara kolabirane i slabije ventilirane alveole i sprečava nastanak atelektaza. popravlja oksigenaciju krvi.

FRC poboljšava plućnu komplijansu i smanjuje disajni rad – rad respiratorne e u grudnom košu uzrokujući na taj

Smanjujući vensko vraćanje krvi u desno srce, a time i transmuralni pritisak u levoj komori, CPAP predstavlja atraktivan

Držeći otvorene male disajne puteve svojim kontinuiranim pozitivnim pritiskom, CPAP čini kontrabalans i održava ravnotežu povećanom intrizičnom pozitivnom pritisku na kraju ekspirijuma.

BIPAP mod (Bi – level Positive Airway Pressure) BIPAP obezbjeđuje dva nivoa pozitivnog pritiska. U toku inspirijuma, pritisak je promjenljivo pozitivan. Protok vazduha u sistemu je osetljiv preko transduktora i proširen na viši nivo ventilacije. Kruženje između inspiratornog i ekspiratornog moda može biti unapred određeno ili izazvano disanjem samog pacijenta. BIPAP je primer spontanog ventilatornog moda – CPAP, sa prisitkom potpomognutim inspirijumom od strane ventilatora, tzv. pressure support. BIPAP ne sadrži odvojene režime za kontrolisanu ventilaciju i spontano disanje, već samo varijacije spontanog ventilacionog moda. Granica između varijacija je potpuno fleksibilna, kao da je određena prema sposobnosti samog pacijenta da diše spontano. BIPAP se može posmatrati kao balon sa dve sile koje deluju na njega. Protok produkuju pozitivni pritisak koji generiše ventilator, u kombinaciji sa negativnim pritiskom od strane inspiratornih mišića. Izbor bolesnika: Selekcija odgovarajućih bolesnika za neinvazivnu mehaničku ventilaciju je od ključne važnosti za uspeh terapije. Često se sa neinvazivnom ventilacijom mora započeti, pre saznanja o laboratorijskim nalazima bolesnika, jer odlaganje startovanja neinvazivne ventilatorne podrške bolesniku može rezultovati neuspehom upotrebe metoda, ali što je još važnije i u daljem kliničkom pogoršanju statusa bolesnika, sa pogoršanjem ishoda bolesti. Bolesnici koji imaju akutnu respiratornu slabost/distres i odgovarajuću bolest, koja ju je izazvala, npr. COPD – akutni kardiogeni plućni edem, imunosupresivni klinički status, postoperativnu ili postekstubacionu, trebaju biti razmatrani kao kandidati za brzo i neodložno započinjanje neinvazivne ventilacije. Boraveći pored postelje obolelog, kliničar mora doneti dve ključne odluke. Prvo, da li bolesnik zahteva ventilatornu podršku, na osnovu veoma malo kliničkih kriterijuma, a to su povećan disajni rad i nalaz gasnih analiza arterijske krvi – GAAK i drugo, kada su bolesnici dospeli u situaciju da se neizostavno moraju intubirati. Ova dva pitanja su od ključne važnosti za primenu i krajnji uspeh neinvazivne mehaničke ventilacije. Individualne ocene kliničara, timsko i njegovo znanje i iskustvo u primeni neinvazivne mehaničke ventilacije je od velikog značaja za uspeh. Bolesnici bi trebali biti između ostalog selektirani i na osnovu uobičajenih vodiča za primenu neinvazivne ventilacije. Vreme započinjanja neinvazivne mehaničke ventilacije je takođe od velike važnosti. Neinvazivnu ventilaciju ne treba odlagati, treba je primeniti rano, tj. što ranije od pojavljivanja indikacije. Svako neopravdano odlaganje neinvazivne ventilacije, može dovesti do povećanja verovatnoće neuspeha lečenja.

MONITORING

Bolesnika koji je postavljen na NIMV potrebno je monitorisati tj. obezbediti mu kontinuirano praćenje većeg broja subjektivnih i objektivnih parametara. Predlaže se praćenje sledećih vitalnih parametara: • pulsna oksimetrija kontinuirano i GAAK više puta u prvih 2 sata,

• frekvenciju respiracija RR, srčanu frekvenciju HR,

• kontiniurani EKG i monitoring krvnog pritiska,

• korišćenje pomoćne disajne muskulature, subjektivni osećaj bolesnika,

• praćenje komplikacija – abdominalna distenzija koja nastaje zbog aerofagije (veoma retka pojava na PSV < 25

cmH2O), zatim nekroze kože lica ili retencije sekreta, mučnine i povraćanja.

PARAMETRI ZA PROCENU EFIKASNOSTI VENTILACIJE Uspešnost NIMV se između ostalog procenjuje i sa praćenjem nekih od vitalnih parametara kod bolesnika. Kao primer navodimo uticaj CPAP i BIPAP na neke od kliničkih parametara poput SaO2, srčane frekvencije, respoiratorne frekvencije i jednog numeričko subjektivnog parametra kojim bolesnik sam vrednuje nivo težine disanja, kroz tzv. vizuelno numeričku analognu skalu – VAS. Naime najteži osećaj disanja, koji je bolesnik ikada doživeo numeriše se sa njegove strane sa 10 poena na VAS skali, dok je 1 numerički parametar za poptuno normalno disanje.

Vreme (min)

18012090604530150

s02

(%)

100

90

80

70

Mod ventilacije

CPAP

BiPAP

Grafikon 1. Efikasnost neinvazivne ventilacije u poboljšanju saturacije kiseonikom SpO2

Vreme (min)

18012090604530150

Srč

ana

frek

venc

ija

130

120

110

100

90

80

70

Mod ventilacije

CPAP

BiPAP

Grafikon 2. Uticaj primene CPAP i BiPAP ventilacije na srčanu frekvenciju – HR

Vreme (min)

60. dan

15. dan

Otpust

6h180 min

120 min

90 min

60 min

45 min

30 min

15 min

0 min

VAS

10

8

6

4

2

0

Mod ventilacije

CPAP

BiPAP

Grafikon 3. Uticaj primene CPAP i BiPAP ventilacije na subjektivni osećaj dispnee – VAS skala

Vreme (min)

18012090604530150

Res

pira

torn

a frek

venc

ija

50

40

30

20

10

Mod ventilacije

CPAP

BiPAP

Grafikon 4. Uticaj primene CPAP i BiPAP ventilacije na respiratornu frekvenciju – RR

Monitoring: Bolesnika koji je postavljen na NIMV potrebno je monitorisati tj. obezbediti mu kontinuirano praćenje većeg broja subjektivnih i objektivnih parametara. Predlaže se monitorisati sledeće vitalne parametre: § pulsna oksimetrija kontinuirano i GAK na 6 časova, § frekvenciju respiracija RR, § kontiniurani EKG i monitoring krvnog pritiska,

§ korišćenje pomoćne disajne muskulature,§ praćenje komplikacija – abdominalna distenzija koja nastaje zbog aerofagije (veoma retka pojava n

< 25 cmH2O), zatim nekroze kože lica ili retencije sekreta, mučnine i povraćanja.

Jednom inicirana NIMV ventilacija i uz adekvatnu ostalu terapijuKada se pored optimalno postavljenih parametara NIMV javljajuprekinuti NIMV.

Kriterijumi za prekidanje neinvazivne mehaničke ventilacije:§ nemogućnost bolesnika da toleriše masku, § nemogućnost popravljanja razmena gasova ili otklanjanja dispnee,§ potreba za intubacijom i IMV rad§ hemodinamska nestabilnost –§ elektrokardigrafski znaci pogoršanja ishemije ili pojave malignih aritmija,§ pogoršanje mentalnog statusa bolesnika unutar 30 min. od inicijacije NIMV

hipoksemije ili letargije zbog povećanja PaCO2.

Zadatak medicinske sestre je da uredno vodi sestrinsku dokumentaciju u odnosu na: podatke vezane za osnovno i druga obolenja, indikacije za mehaničku ventilaciju, parametre kardiovaskularnih i ostalih vitalnihsistema, parametre neinvazivne mehaničke ventilacrentgen srca i pluća, održavanje opreme i popromene u radu ventilatora, kao i moguće nepravilnosti kao što su: dekonekcija, samoodvajanje od maske, nesinhronizacija. Takođe mora da poznaje alarmne sisteme ventilarora. Mora da vodi računa o mogućim dekubitalnim promenama na koži lica koje mogu nastati usled pritiska postavljene maske za ventilaciju.

Na IKVB u Koronarnoj jedinici sve više pacijenata biva pPraćeno je 298 pacijenata u vremenskom intervalu unutar špacijenti su tretirani oksigenoterapijom, NIMV, CPAP ili BIPAP, i u najtežim slučajevima akutne respiratorninsuficijencije, terapijski pristup je bio IMV, intubacija.lečeni po tipu akutne srčane slabosti.

korišćenje pomoćne disajne muskulature, abdominalna distenzija koja nastaje zbog aerofagije (veoma retka pojava n

< 25 cmH2O), zatim nekroze kože lica ili retencije sekreta, mučnine i povraćanja.

Jednom inicirana NIMV ventilacija i uz adekvatnu ostalu terapiju, veoma brzo dovodi do povoljnog efekta. Kada se pored optimalno postavljenih parametara NIMV javljaju klinički znaci pogoršanja potrebno je

Kriterijumi za prekidanje neinvazivne mehaničke ventilacije: nemogućnost bolesnika da toleriše masku, nemogućnost popravljanja razmena gasova ili otklanjanja dispnee, potreba za intubacijom i IMV radi obazbeđenja disajnog puta odstranjivanjem sekreta,

– razvoj kardiogenog šoka, elektrokardigrafski znaci pogoršanja ishemije ili pojave malignih aritmija, pogoršanje mentalnog statusa bolesnika unutar 30 min. od inicijacije NIMV sa pojavom agitacije zbog hipoksemije ili letargije zbog povećanja PaCO2.

je da uredno vodi sestrinsku dokumentaciju u odnosu na: podatke vezane za osnovno i druga obolenja, indikacije za mehaničku ventilaciju, parametre kardiovaskularnih i ostalih vitalnih

mehaničke ventilacije i sve promene laboratorijskih rezultatarentgen srca i pluća, održavanje opreme i poznavanje funkcija ventilacije. Medicinska spromene u radu ventilatora, kao i moguće nepravilnosti kao što su: dekonekcija, samoodvajanje od maske,

hronizacija. Takođe mora da poznaje alarmne sisteme ventilarora. Mora da vodi računa o mogućim dekubitalnim promenama na koži lica koje mogu nastati usled pritiska postavljene maske za ventilaciju.

Na IKVB u Koronarnoj jedinici sve više pacijenata biva primljeno pod dijagnozom akutne srčane slabosti. Praćeno je 298 pacijenata u vremenskom intervalu unutar šest meseci. Pored farmakološke pacijenti su tretirani oksigenoterapijom, NIMV, CPAP ili BIPAP, i u najtežim slučajevima akutne respiratorn

terapijski pristup je bio IMV, intubacija. Pacijenti hospitalizovani u Koronarnoj jedinici su lečeni po tipu akutne srčane slabosti.

abdominalna distenzija koja nastaje zbog aerofagije (veoma retka pojava na PSV < 25 cmH2O), zatim nekroze kože lica ili retencije sekreta, mučnine i povraćanja.

veoma brzo dovodi do povoljnog efekta. klinički znaci pogoršanja potrebno je

sekreta,

sa pojavom agitacije zbog

je da uredno vodi sestrinsku dokumentaciju u odnosu na: podatke vezane za osnovno i druga obolenja, indikacije za mehaničku ventilaciju, parametre kardiovaskularnih i ostalih vitalnih

oratorijskih rezultata, gasne analize, znavanje funkcija ventilacije. Medicinska sestra mora da zapazi

promene u radu ventilatora, kao i moguće nepravilnosti kao što su: dekonekcija, samoodvajanje od maske, hronizacija. Takođe mora da poznaje alarmne sisteme ventilarora. Mora da vodi računa o mogućim

dekubitalnim promenama na koži lica koje mogu nastati usled pritiska postavljene maske za ventilaciju.

rimljeno pod dijagnozom akutne srčane slabosti. est meseci. Pored farmakološke terapije ovi

pacijenti su tretirani oksigenoterapijom, NIMV, CPAP ili BIPAP, i u najtežim slučajevima akutne respiratorne Pacijenti hospitalizovani u Koronarnoj jedinici su

Klasifikacija po Killipu: II Umerena srčana insuficijencija, pukoti bazalno, galopIII Edem pluća IV Kardiogeni šok

Grafikon 6. Pristup ventilatorne podrške srčane slabosti u KJ Najčešći pristup lečenja pacijenata sa kardiogenim edemom pluća je bio BIPAP (51%) i CPAP (26%), sa visokim stepenom uspeha u prevladavanju respiratorne insuficijencije od za intuibacijom od svega 9.06% i ukupnim mor

Visok procenat preživljavanja kod pacijenata obolelih od akutne srčane slabosti u ranom stadijumu je pokazatelj da postoji benefit kod pristupa NIM

Umerena srčana insuficijencija, pukoti bazalno, galop

Grafikon 6. Pristup ventilatorne podrške srčane slabosti u KJ

Najčešći pristup lečenja pacijenata sa kardiogenim edemom pluća je bio BIPAP (51%) i CPAP (26%), sa visokim stepenom uspeha u prevladavanju respiratorne insuficijencije od 90.04% odnosno stepenom potrebe

i ukupnim mortlitetom u ovoj grupi od 5.03%.

Visok procenat preživljavanja kod pacijenata obolelih od akutne srčane slabosti u ranom stadijumu je pokazatelj da postoji benefit kod pristupa NIMV.

Najčešći pristup lečenja pacijenata sa kardiogenim edemom pluća je bio BIPAP (51%) i CPAP (26%), sa 90.04% odnosno stepenom potrebe

Visok procenat preživljavanja kod pacijenata obolelih od akutne srčane slabosti u ranom stadijumu je

ZAKLJUČAK 1. Pravilnom i pravovremenom primenom neinvazivne ventilacije od strane dobro obučenog kadra može se poboljšati alveolarna gasna razmena, hemodinamski status, izbeći endotrahealna intubacija, skratiti boravak u JIN, skratiti dužina bolničkog lečenja, smanjiti smrtnost i cena koštanja lečenja. Na osnovu gore navedenog može se zaključiti da većini pacijenata sa akutnom respiratornom slabošću treba omogućiti što raniju primenu NIV. 2. Predviđa se da će u narednoj dekadi, kontinuirani razvoj tehnologije učiniti neinvazivnu ventilaciju još efikasnijom i prihvatljivijom za pacijente. Dalja istraživanja treba usmeriti na bolju definisanost indikacija i kriterijuma za selekciju pacijenata, procenu efikasnosti i uspostavljanje optimalnih tehnika za primenu neinvazivne ventilacije.

LITERATURA – REFERENCE

1. Gay PC, Hess DR, Hill NS. Noninvasive proportional assist ventilation for acute respiratory insufficiency: comparison with pressure support ventilation. Am J Respir Crit Care Med 2001; 164:1606–1611

2. Wysocki M, Richard JC, Meshaka P. Noninvasive proportional assist ventilation compared with noninvasive pressure support ventilation in hypercapnic acute respiratory failure. Crit Care Med 2002; 30:323–329

3. Mehta S, McCool FD, Hill NS. Leak compensation in positive pressure ventilators: a lung model study. Eur Respir J 2001; 17:259–267

4. Patrick W, Webster K, Ludwig L, et al. Non-invasive positivepressure ventilation in acute respiratory distress without prior chronic respiratory failure. Am J Respir Crit Care Med. 1996;153: 1005-1011.

5. Collins SP, Mielniczuk L, Whittingham HA, et al. The use of noninvasive ventilation in emergency department in patients with acute cardiogenic pulmonary edema: a systematic review. Ann Emerg Med 2006; 48:260-9.

6. Hubble MW, Richards ME, Jarvis R, et al. Effectiveness of prehospital continuous positive airway pressure in the management of acute pulmonary edema. Prehosp Emerg

Care 2006;10:430-9. 7. Plaisance P, Pirracchio R, Berton C, et al. A randomized

study of out-of-hospital continuous positive airway pressure for acute cardiogenic pulmonary oedema: physiological and clinical effects. Eur Heart J 2007;28:2895-901.

8. Leman P, Greene S, Whelan K, et al. Simple lightweight disposable continuous positive airways pressure mask to effectively treat acute pulmonary oedema: randomized controlled trial. Emerg Med Australas 2005;17:224-30.

9. Principi T, Pantanetti S, Catani F, et al. Noninvasive continuous positive airway pressure delivered by helmet in hematological malignancy patients with hypoxemic acute respiratory failure. Intensive Care Med 2004; 30:147–150

10. Ferguson GT, Gilmartin M. CO2 rebreathing during BiPAP ventilatory assistance. Am J Respir Crit Care Med 1995; 151:1126–1135

11. Schettino GPP, Chatmongkolchart S, Hess D, et al. Position of exhalation port and mask design affect CO2 rebreathing during noninvasive positive pressure ventilation. Crit Care Med 2003; 31:2178–2182

STRUČNI RAD – PROFESSIONAL ARTICLDATUM PRIJEMA: 28.06.2012. DATUM UDK BROJ 616.366-089-083 PODACI O AUTORU: SANJA CVEJTKOVIĆ, KBC “Dr Dragiša Mišović” Dedinje, Beograd

ZDRAVSTVENA NEGA PACIJENATA KOD LAPAROSKOPSKE OPERACIJE ŽUČNE KESE

HEALTHLAPAROSCOPIC CHOLECYSTECTOMY

SAŽETAK Cholecystitis je definisan kao zapaljenski proces žučne kese. Najčešće se zapaljenski proces razvija kada je protok žuči onemogućen potpuno ili delimično usled postojanja kamena u kesici. holecistektomija je minimalno invazivna procedura i predstavlja zlatni standard u lečenju zapaljenski izmenjene žučne kesice ili u otklanjanju žučnih kamenaca. Svaki član zdravstvenog tima ima odgovarajuće obaveze koje treba da ispuni kako bi kompletan tretman pacijenta kojem se podvrgava bio uspešan. Vrlo je važno da svaki član zdravstvenog tima ispuni odgovarajuće obaveze, kako prvog momenta stekao sigurnost u kompletan hirurški tim. Bolesniku je potrebno uliti poverenje da je dolaskom u bolnicu radi operacije napravio pravi izbor za svoje zdravlje. Naravno, isključivi "hladni" profesionalizam nije dovoljan, već potrebno pokazati i razumevanje i empatiju prema bolesniku. Nakon operativnog zahvata sestra je ta koja neguje pacijenta, i ne retko se upravo zahvaljujući njenoj detaljnoj opservaciji izbegavaju postoperativne komplikacije. Pri kraju hospitalizacije medicinska sestra treba da upozna pacijenta sa higijenskodijetetskim režimom ishrane nakon otpusta, preporučenom fizičkom aktivnošćuposledicama ne pridržavanja istih. Ovako kompletan tretman lečenja treba da ima za cilj potpuno oporavljenog i ništa manje značajno, zadovoljnog pacijenta. Ključne reči: cholecystitis, žučna kesa, laparoskopska holecistektomija, pacijent

PROFESSIONAL ARTICLE DATUM PRIHVATANJA:15.08.2012.

SANJA CVEJTKOVIĆ, medicinska sestra “Dr Dragiša Mišović” Dedinje, Beograd

ZDRAVSTVENA NEGA PACIJENATA KOD LAPAROSKOPSKE OPERACIJE ŽUČNE KESE – SESTRINSKE INTERVENCIJE

HEALTH CARE FOR PATIENTS WITH

CHOLECYSTECTOMY – NURSING INTERVENTIONS

Cholecystitis je definisan kao zapaljenski proces žučne zapaljenski proces razvija kada je

protok žuči onemogućen potpuno ili delimično usled Laparoskopska

holecistektomija je minimalno invazivna procedura i predstavlja zlatni standard u lečenju zapaljenski

i u otklanjanju žučnih . Svaki član zdravstvenog tima ima

odgovarajuće obaveze koje treba da ispuni kako bi kompletan tretman pacijenta kojem se podvrgava bio uspešan. Vrlo je važno da svaki član zdravstvenog

ko bi pacijent od stekao sigurnost u kompletan

hirurški tim. Bolesniku je potrebno uliti poverenje da je dolaskom u bolnicu radi operacije napravio pravi izbor za svoje zdravlje. Naravno, isključivi "hladni" profesionalizam nije dovoljan, već je istovremeno potrebno pokazati i razumevanje i empatiju prema bolesniku. Nakon operativnog zahvata sestra je ta koja neguje pacijenta, i ne retko se upravo zahvaljujući njenoj detaljnoj opservaciji izbegavaju postoperativne

alizacije medicinska sestra treba da upozna pacijenta sa higijensko- dijetetskim režimom ishrane nakon otpusta,

reporučenom fizičkom aktivnošću, kao i sa posledicama ne pridržavanja istih. Ovako kompletan tretman lečenja treba da ima za cilj potpuno

vljenog i ništa manje značajno, zadovoljnog cholecystitis, žučna kesa,

laparoskopska holecistektomija, pacijent

ABSTRACT Cholecystitis is defined as inflammatory process of gallbladder. Mainly, the inflammatory process develops in cases where bile flow is totally or partially precluded due to galls in the bladder. Laparoscopic cholecystectomy is minimally invasive procedure and has become the gold standard in treatments of inflammatory changed gallbladder as well as in procedures of removal of gall stones. It is of extreme importance that each and every member of medical team fulfills certain duties, so patients could gain confidence in entire surgical team. The patient should feel trust and certainty that he made the best decision regarding his health by coming to the hospital. Off course that preclusive ,,cold" professionalism is not sufficient, but understanding and empathy toward patients is also needed. After the procedure the nurse takes care of the patients, and it is not uncommon that post surgical complications are avoided thanks to the thorough observation of the patients who were surgically treated . At the end of hospitalization the nurse should inform individually about medical nutrition and recommended physical activity. treatment such as this, should have recovered and no less important, satisfied patient. Key words: cholecystitis, gallbladder, laparoscopic cholecystectomy, patient

INTERVENCIJE

NURSING INTERVENTIONS

Cholecystitis is defined as inflammatory process of gallbladder. Mainly, the inflammatory process

n cases where bile flow is totally or partially precluded due to galls in the bladder. Laparoscopic cholecystectomy is minimally invasive procedure and has become the gold standard in treatments of inflammatory changed gallbladder as well as in

of removal of gall stones. It is of extreme importance that each and every member of medical team fulfills certain duties, so patients could gain confidence in entire surgical team.

The patient should feel trust and certainty that he ion regarding his health by coming

to the hospital. Off course that preclusive ,,cold" professionalism is not sufficient, but understanding and empathy toward patients is also needed. After the procedure the nurse takes care of the patients, and it

t uncommon that post surgical complications are avoided thanks to the thorough observation of the patients who were surgically treated . At the end of hospitalization the nurse should inform each patient individually about medical nutrition and

physical activity. The ultimate treatment such as this, should have recovered and no less important, satisfied patient.

cholecystitis, gallbladder, laparoscopic

1. UVOD Žučna kesa je organ kruškolikog oblika i deo je digestivnog sistema. Nalazi se položena ispod desne strane jetre (slika 1). Glavna uloga žučne kese je prikupljanje i koncentrovanje digestivnog soka (žuči) koji se stvara u jetri. Koncentrovana žuč se oslobađa iz žučne kese nakon jela i pomaže varenje. Žuč prolazi kroz žučni put i izlučuje se u tanko crevo. Kamenčići u žučnoj kesi zaista podsećaju na kamenje različitih veličina. Mogu biti različitog porekla, a najčešći su holesterozni ili pigmentisani. Važan faktor u njihovom nastanku ima i nasledna uloga. Kamenčići nastaju kada se žuč, koju luči jetra, prezasiti mastima. Upravo zbog toga kod većine pacijenata kod kojih postoji prisustvo žučnih kamenaca, zid žučne kese je izmenjen usled ranijih zapaljenskih epizoda.

Slika 1: Anatomska struktura žučne kese sa žučnim putevima

1. Jetra 2. Žučna kesa 3. Ductus choledohus 4. Žučni kanal koji ulazi u duodenum 5. Želudac

Cholecystitis je definisan kao zapaljenski proces žučne kese. Problemi sa žučnom kesom uobičajeno su udruženi sa prisustvom kalkulusa (kamenaca) u istoj. Najčešće se zapaljenski proces razvija kada je protok žuči onemogućen potpuno ili delimično usled postojanja kamena u kesici, što se događa u preko 90% slučajeva, ili ukoliko se razvije infekcija u bilijarnom traktu. Kalkulusi mogu da zaustave protok žuči, da oštete endotel žučne kesice i ogole nervne završetke čija je posledica bol. Ukoliko kalkulus iz žučne kesice siđe u žučne puteve to onda predstavlja komplikaciju osnovne bolesti i zove se holedoholitijaza (slika 2). Postojanje kamenaca u žučnoj kesi može izazvati ozbiljne komplikacije poput: v Akutni holecistitis kod kojeg kamenci blokiraju žučni put, usled čega se ne može prazniti sadržaj kesice u žučni

kanal, što najčešće dovodi do infekcije što zahteva jaku antibiotsku terapiju i obavezno uklanjanje žučne kesice.

v Icterus se razvija kada se kamenčići pokrenu iz kesice, ali se zaustave, obično, u zajedničkom žučnom kanalu – ductusu choledohusu čime dolazi do staze žuči. Kod ovih pacijenata se razvija žućkasta prebojenost uz dosta jak osećaj svraba kože.

v Akutni pancreatitis je možda i najozbiljnija komplikacija prisustva kamanaca u žučnoj kesi. Nastaje kada se usled patoloških procesa u žučnim putevima poremeti normalno oticanje pankreasnih sokova u duodenum. Akutni pancreatitis se leči isključivo konzervativno uz velike doze antibiotika i enteralnu ishranu pacijenta sve do smirivanja akutnog stanja. Nakon toga se pristupa holecistektomiji.

v Karcinom žučne kesice se može javiti kao posledica dugogodišnje kalkuloze žučne kesice (obično preko 15 godina). Ova komplikacija se ipak razvija retko.

Postoje i drugi uzroci koji mogu izazvati problem sa žučnom kesom. U manjem broju slučajeva se na zidu kesice stvaraju polipi. Polipi mogu da izazovu zapaljenje koje je vrlo slično onom koje nastaje usled kamenčića. Polipi mogu da predstavljaju prekancerozno stanje, što je ipak dosta retko. Najčešće se preporučuje pacijentima kod kojih je dijagnostikovana polipoza žučne kesice da se ukloni ista, čak i ako nemaju nikakve simptome. Nekada žučna kesica može da pokazuje znakove oboljenja i bez prisustva kamenčića ili polipa u njoj. Ovaj akalkulozni holecistitis može da nastane kada se žuč nepravilno prazni iz kesice što dovodi do njene upale. I u ovom slučaju pacijenti imaju iste simptome kao kod prisutne kalkuloze. U ovim situacijama je od izuzetne važnosti da se ukloni žučna kesica.

Slika 2: Poprečni presek žučne kese sa hroničnim holecistitisom i holelitijazom kao i sa papilarnim tumorom u nivou ductusa cysticusa

Upaljena žučna kesica sa kamencima može da se javi kao hronična upala, koju karakterišu povremene tegobe u smislu bolova pod desnim rebarnim lukom praćene nadimanjem i povraćanjem ili kao akutno stanje, gde je pored intenzivnog bola, prisutna povišena temperatura, povećani leukociti sa progresivnim pogoršanjem opšteg stanja kada je neophodna hitna hirurška intervencija. Kamenje u žučnoj kesi obično izaziva simptome koji su tesno povezani sa unosom masne hrane. Mnogim pacijentima se bol razvija u gornjem desnom kvadrantu abdomena i može da traje od nekoliko minuta do nekoliko sati. Neki pacijenti se žale na teškoće u varenju, osećaj nadutosti, kao i na nelagodnost nakon obroka, u gornjem delu trbuha. 2. DIJAGNOSTIKA I LEČENJE Kamenje u žučnoj kesici se dijagnostikuje pomoću ultra zvuka (slika 3). Ehosonografija je neinvazivna dijagnostička

metoda koja ne zahteva posebnu pripremu pacijenta. Pacijentu je potrebno objasniti da se pomoću sonde kojom lekar – radiolog prelazi preko trbuha može “ videti ” žučna kesica. Pored toga što je ova dijagnostička metoda potpuno bezbolna i minimalno neprijatna za pacijenta, ona je u preko 98% slučajeva precizna.

U dijagnostici oboljenja žučne kesice, kao i bilijarnih puteva uopšte, važna je i biohemijska analiza krvi. To pre svega podrazumeva koncentraciju bilirubina direktnog i indirektnog, a drugi značajni pokazatelji su svakako povišen broj leukocita, sedimentacije kao i C–reaktivnog proteina kao važnog pokazatelja mogućeg zapaljenskog procesa u organizmu.

Slika 3: Ultrazvučni pregled abdomena Pacijentima je savetovano da se već nakon prve epizode bolova jave svom lekaru radi ispitivanja, gde se, ukoliko se potvrdi da je kamenje u žučnoj kesi razlog tegobama, zakazuje elektivna operacija kod hirurga. Odlaganje operacije povećava verovatnoću akutne hitne hirurške intervencije kada su komplikacije učestalije, a hospitalizacija produžena. Akutni holecistitis se tretira zavisno od težine stanja pacijenta. U ozbiljnijim i težim slučajevima, najpre se primenjuje I.V. medikamentozna terapija uz plasiranje nazogastrične sonde u prvih nekoliko dana. Kada se smiri akutna faza, žučna kesica se hirurškim putem uklanja. Postoje dva hirurška postupka koja se mogu primeniti u lečenju obolele žučne kese. To su konvencionalna,”otvorena” metoda i laparoskopska metoda. Laparoskopska holecistektomija predstavlja zlatni standard u lečenju zapaljenski izmenjene žučne kesice ili u otklanjanju žučnih kamenaca. 3. PRIPREMA PACIJENTA ZA OPERACIJU – SESTRINSKE INTERVENCIJE Kompletna priprema za operaciju se odvija kroz hiruršku i anesteziološku ambulantu sa pripremljenim analizama koje ne smeju biti starije od 30 dana na dan operacije. Pripremljene analize podrazumevaju: v Kompletnu krvnu sliku i sedimentaciju v Biohemijsku analizu krvi v Rentgenski snimak srca i pluća v Ekg v Internistički pregled Priprema za operacije podrazumeva i obavljanje lične higijene veče pred prijem i odgovarajuću ishranu na dan pred intervenciju. Pacijent dan pre operacije može da doručkuje po želji, ručak treba da bude lagan (supa i pire krompir). Oko 14 h pacijentu se daje da popije 30 g gorke soli ili 2 tablete Dulkolaksa. Večera je tečna (čaj, bistra supa). Od 24h do operacije pacijent ne uzima ništa na usta ukoliko hirurg ili anesteziolog ne nalože drugačije.

Medicinska sestra kao član hirurškog tima ima važnu ulogu da svaki od ovih koraka objasni pacijentu, a naročito važnost da sledi i da se pridržava uputstava koje su hirurg i anesteziolog propisali. Premda se danas laparoskopska holecistektomija najčešće radi u okviru koncepta jednodnevne hirurgije, pacijentima je najčešće prepušteno da se samostalno pripremaju za operaciju. Upravo iz tih razloga je neophodno da se pri prijemu bolesnika detaljno porazgovara sa njim da li je sproveo sve korake u svojoj pripremi kako bi se mogle izbeći eventualne komplikacije usled nepridržavanja uputstava. Pre odlaska u operacionu salu medicinska sestra treba da uspostavi venski put i prema uputstvu lekara, eventualno, uključi infuziju radi rehidratacije (ukoliko je pacijent na programu za operaciju kasnije tokom dana). Po pozivu anesteziologa medicinska sestra odvodi pacijenta u OP blok gde predaje kompletnu istoriju bolesti, a sve važne podatke još jednom prenosi usmeno anestetičaru koji prima pacijenta. Rad u operacionoj sali je određen strogim pravilima uz apsolutno poštovanje asepse i antisepse kako bi se obezbedili najbolji uslovi za svakog pacijenta. To je dužnost svakog medicinskog tehničara i lekara u operacionom bloku. 4. OPERATIVNI ZAHVAT – CHOLECYSTECTOMIA LAPAROSCOPICA Laparoskopska holecistektomija je minimalno invazivna procedura tokom koje se uklanja žučna kesica laparoskopskom tehnikom. Najvažniji koraci u ovoj operaciji su: v Pacijent je pod opštom anestezijom v Hirurg pravi 4 reza (2 reza od po 10 mm- 12 mm i 2 reza od po 5 mm). Rezovi se nalaze ispod umbilicusa, 3-4 cm

ispod ksifoideusa i 2 reza lateralno sa dene strane trbuha. Hirurg plasira 4 laparoskopska porta kroz ove incizije (slika 4) i kroz njih plasira optički instrument sa ostalim radnim instrumentima (slika 5). Optički instrument je kamera na kojo se nalazi hladan izvor svetlosti, a koja daje uvećanje slike 16 puta. Kroz ostala 3 porta se plasiraju specijalni laparoskopski instrumenti kojima hirurg lagano odvaja sve strukture jetre od žučne kese (slika 6).

v Prema potrebi može se, tokom operacije, izvršiti i rendgenski pregled žučnih puteva sa kontrastom – intraoperativna holangiografija kako bi se proverila prohodnost svih bilijarnih puteva a pre svega ductusa choledohusa.

v Kada se žučna kesica odvoji od lože jetre vadi se preko umbilikalnog porta, nakon čega se zatvaraju mesta incizije.

U malom broju slučajeva, ukoliko je anatomija struktura nejasna, postoji veliki broj priraslica kao posledica neke prethodne operacije ili povreda većeg krvnog suda tokom plasiranja portova, hirurg može da, radi sigurnosti operacije, odluči na napravi konverziju – da načini veći, odgovarajući rez i pristupi otvorenoj operaciji žučne kesice. Ipak, manje od 5 % svih laparoskopskih operacija se zavšava konverzijom. Laparoskopska holecistektomija je vrlo bezbedna hirurška procedura. Ukupni procenat komplikacija je manji od 2%.

Slika 6: Laparoskopska operacija žučne kese

Slika 4 : Plasiranje troakara

Slika 5: Instrumenti za laparoskopske operacije (Aesculap 5mm and 10mm Laparoscopic Instruments, 2012)

5. POSTOPERATIVNI TOK I NEGA PACIJENTA Nakon završene operacije pacijent se nalazi u sobi za opservaciju tokom koje je pod budnim okom anestetičara, anesteziologa i intrumentara kako bi se propratilo stanje pacijenta. Kada se pacijent potpuno razbudi, a vitalni parametri su stabilni, anesteziolog daje “zeleno svetlo” da pacijent pređe u bolesničku sobu. Tokom oporavka odeljenska sestra ima zadatak da tokom prvih 2 sata nakon operacije prati vitalne parametre pacijenta na 15 minuta. To je naročito važno, zato što kod pacijenata koji su operisani laparoskopskom tehnikom postoji mogućnost pada krvnog pritiska i bradikardije. Takođe je vrlo važno da se opserviraju i mesta incizije. Šest sati nakon operacije pacijenti mogu da popiju šolju čaja i uz pomoć medicinske sestre po prvi put ustanu. Vrlo je važno da se insistira na ustajanju pacijenta kako bi se peristaltika što pre normalizovala. Nakon operacije (sledećeg jutra) kod svih pacijenata se radi ultrasonografija i kontrolišu se vrednosti bilirubina. Kada su nalazi uredni pacijent se otpušta iz bolnice uz obavezu prve kontrole za 7 dana kada će mu biti skinuti šavovi sa mesta 2 incizije. Važno je da se naglasi pacijentu da ne sme da kvasi mesta incizija u toku prvih 7 dana, odnosno dok se ne skinu šavovi. Takođe, pacijentu pri otpustu treba detaljno objasniti način ishrane koji treba da primenjuje tokom prvih mesec dana nakon operacije. Pacijent može da krene sa laganijom hranom već nakon 24 h. Male, a česte obroke organizam lakše toleriše u ranoj postoperativnoj fazi oporavka. Normalizacija obroka ima individualnu komponentu. Ne postoji trajna restrikcija u ishrani zbog uklanjanja žučne kesice. Može doći do pojave opstipacije ili dijareje nakon operativnog zahvata usled reakcije na operaciju, anestezije ili medikamentozne terapije. To je stanje koje će proći tokom 1-2 dana. U slučaju opstipacije treba unositi što više tečnosti i laganu hranu bogatu vlaknima, a kod težih opstipacija može se dati supozitorija ili tablete Dulcolaxa. Kod dijareje se preporučuje banana, pirinač, pečena jabuka, dvopek, kao i obavezni i kontinuirani unos tečnosti. Kod težih oblika dijareje se preporučuju tablete Loperamida. Pacijent ne sme da kvasi mesta incizija gde su stavljeni šavovi, do momenta skidanja istih. Ukoliko ima samo Steri-strips preko incizija, 3 dana nakon operacije može da se tušira ali bez uklanjanja steri-stripa. Nedelju dana nakon operacije pacijent treba da dođe u ambulantu na prvi kontrolni pregled kod svog hiurga, kada će mu biti uklonjeni šavovi (ukoliko su stavljeni tokom operacije). Nakon nedelju dana od operacije pacijent se može vratiti svom normalnom životu i svakodnevnim aktivnostima, osim kada je reč o većim fizičkim naporima kojih treba da bude pošteđen tokom prvih 4 nedelje od operacije. Operisani pacijent, inače treba postepeno i u skladu sa svojim mogućnostima da povećava svoje aktivnosti. U prvih dva dana nakon operacije mogu se javiti bolovi kako u predelu abdomena, tako i u ramenima, što je posledica promene intraabdominalnog pritiska tokom laparoskopske operacije. Takođe se usled intubacije može javiti osećaj otečenosti ždrela, bol ili nelagodnost pri gutanju, ali se i ovi simptomi povlače nakon 1 – 2 dana posle operacije. Ove podatke je važno dati pacijentima, jer nakon operacije oni “osluškuju” svoj organizam i nastaje strah zbog pojave ove vrste bolova. Ukoliko se nakon otpusta javi neki od sledećih simptoma operisani pacijent treba da se javi odmah svom hirurgu: crvenilo ili otečenost na mestima incizija, pojava bilo koje vrste sekrecije na mestima incizije ili čak i blagog krvarenja, mučnina, gađenje i povraćanje koje traje više dana, povišena telesna temperature (preko 38 C). Tokom prvih par dana nakon operacije operisani pacijent, nakon otpusta, dobija savet o korišćenju analgetika kako bi ublažio bol do njegovog potunog iščezavanja, i treba mu naglasiti da izbegava upravljanje motornim vozilima . Laparoskopska holecistektomija je procedura izbora za bolesnike sa oboljenjem žučne kese, posebno onih sa hroničnim holecistitisom zbog smanjenog operativnog i postoperativnog morbiditeta, kraćeg postoperativnog boravaka u bolnici i ranog povratka na posao. Akutni holecistitis je u početku smatran relativnom kontraindikacijom za laparoskopsku holecistektomiju, s obzirom da edem i inflamacija kod menjaju anatomiju Kalotovog trougla i lože žučne kese i čine operativnu disekciju težom i rizičnijom. Međutim, sa sticanjem iskustva u izvođenju laparoskopskih operativnih procedura i usavršavanjem laparoskopskih instrumenata, sve veći broj hirurga primenjuje laparoskopsku tehniku u tremanu akutne holecistektomije. 6. ZAKLJUČAK Svaki zdravstveni radnik, kao član zdravstvenog tima, ima odgovarajuće obaveze koje treba da ispuni kako bi kompletan tretman pacijenta kojem se podvrgava bio uspešan. Ipak, i pored tih unapred utvrđenih procedura, medicinska sestra ima daleko važniju ulogu. Iako je za pacijente koji moraju da se podvrgnu hirurškom lečenju hirurg centralna figura, medicinska sestra je prva osoba sa kojom imaju kontakt.

Vrlo je važno da se pokaže profesionalnost kako bi pacijent od prvog momenta stekao sigurnost u kompletan hirurški tim. Naravno, isključivi "hladni" profesionalizam nije dovoljan, već je istovremeno potrebno pokazati i empatiju prema bolesniku. Iako hirurg daje sve stručne podatke pacijentu o njegovoj bolesti i predviđenom tretmanu lečenja, obično tek kroz razgovor sa medicinskom sestrom bolesnik postavlja sva ona pitanja koja ga muče ili su mu bila nejasna. Bolesniku je potrebno uliti poverenje da je dolaskom u bolnicu radi operacije napravio pravi izbor za svoje zdravlje. Iz tog razloga sestra treba da bude puna strpljenja, optimizma i pozitivnog duha. Nakon operativnog zahvata sestra je ta koja neguje pacijenta, i ne retko se upravo zahvaljujući njenoj detaljnoj opservaciji izbegavaju postoperativne komplikacije. Pri kraju hospitalizacije medicinska sestra treba da upozna pacijenta sa higijensko – dijetetskim režimom ishrane nakon otpusta, preporučenom fizičkom aktivnošću, kao i sa posledicama ne pridržavanja istih. Ovako kompletan tretman lečenja treba da ima za cilj potpuno oporavljenog i ništa manje značajno, zadovoljnog pacijenta. LITERATURA - REFERENCE 1. Slobodanka Manojlović: ,,Zdravstvena nega u internoj

medicini- intervencije medicinskih sestara”, Zavod za udžbenike, Beograd, 2011.

2. What is laparoscopic surgery. Center for Pancreatic and Biliary Diseases, University of Southern California, Department of Surgery, [Online] [Pristup: 19 06 2012.] http://www.surgery.usc.edu/divisions/tumor/pancreasdiseases/web%20pages/laparoscopic%20surgery/WHAT%20IS%20LAP%20SURGERY.html

3. Mishra, Prof. Dr. R. K. Frequently asked questions about laparoscopic cholecystectomy. World Laparascopy Hospital. [Online] [ Pristup:19 06 2012.] http://www.laparoscopyhospital.com/frequently_asked_questions_about_laparoscopi_cholecystectomy.htm

4. Post-Operative Instructions After Laparoscopic Cholecystectomy. West County Surgical Specialists. [Online] [Pristup: 19 06 2012.] http://www.westcountysurgical.com/lc_postop.html

5. David G. Berry, MD, FACS, Peter W. Blumencranz, M.D., FACS et. al. Post-Op Instructions Following Laparoscopic Cholecystectomy. Surgical Associates of West Florida. [Online] 23 8 06. [Pristup: 15 06 2012.] http://www.westfloridasurgery.com/pdf/lap_choly.pdf

6. Dennis Lee, MD. Laparoscopic Cholecystectomy. MedicineNet.com. [Online] [Pristup: 15 06 2012.]

http://www.medicinenet.com/cholecystectomy/article.htm

7. The Cleveland Clinic Foundation. Treatments & Procedures, Laparoscopic Cholecystectomy. Cleveland Clinic. [Online] 2/3/2012. [Pristup: 15 06 2012.] http://my.clevelandclinic.org/services/laparoscopic_surgery/hic_laparoscopic_cholecystectomy.aspx

8. Slika 1: Illustration of gallbladdet removal, na adresi http://www.nhs.uk/conditions/Laparoscopiccholecystectomy/Pages/Introduction.aspx , dana 22.03.2012.

9. Slika 2: Poprečni presek žučne kese sa hroničnim holecistitisom i holelitijazom kao i sa papilarnim tumorom u nivou ductusa cysticusa, na adresi http://telepathology.com/cases/gall1a.htm, dana 20.03.2012.

10. Slika 3: Ultra zvučni pregled abdomena, na adresi http://www.ezdravlje.org/sr-latn-ba/zdravlje-az/details/d883dacb-0b00-4192-9234-9ee80169a916, dana 25.03.2012.

11. Slika 4: Plasiranje troakara, Gallbladder removal surgery, na adresi http://www.sciencephoto.com/media/419844/enlarge, dana 20.03.2012.

12. Slika 5: Aesculap 5mm and 10mm Laparoscopic Instruments, 2012, na adresi http://www.hhsurgical.com/Products/Product/Surgical-Instruments/Laparoscopic/1764-Aesculap-5mm-and-10mm-Laparoscopic-Instruments.chtml, dana 22.03.2012.

AKTUELNI PROBLEM – ACTUAL PROBLEM

PRIPREMILA: Biljana Savić, KC Niš, Klinika za infektivne bolesti

HIV/AIDS – PREVENCIJA I PODRŠKA U ZDRAVSTVENOJ ZAŠTITI

HIV/AIDS – THE PREVENTION AND THE SUPPORT IN THE HEALTH CARE

SAŽETAK

Još od 1988.god. 1. decembar se obeležava kao Svetski dan borbe protiv side. Crvena traka, kao simbol te borbe i solidarnosti sa obolelima, ustanovljena je 1991.god., a 1996. god. počinje sa radom zajednički program UN za borbu protiv side (UNAIDS). Krvnoprenosive infekcije i danas predstavljaju značajan problem za zdravstvene radnike. Stalan, povremen ili akcidentalan kontakt sa krvlju i drugim potencijalno infektivnim telesnim tečnostima, mogu dovesti do izloženosti zdravstvenih radnika uzročnicima zaraznih bolesti. Zdravstveni radnici trebaju biti svesni rizika profesionalne ekspozicije krvno prenosivih bolesti u svakodnevnom radu, te se od njih očekuje da se pridržavaju svih preventivnih mera. Zdravstvene ustanove zaposlenima trebaju osigurati sva dostupna sredstva za sprečavanje profesionalne ekspozicije. Prve Asocijacije vezane za AIDS bile su fokusirane za neminovni i brzi smrtni ishod, a danas prvenstveno razmišljamo o mogućnostima rane dijagnostike, uspešnog lečenja, očuvanja kvaliteta i dužine života zaraženih osoba. Ipak, kod određenih zdravstvenih radnika strah je i dalje prisutan, te su česti negativni stavovi i kršenje poverljivosti i drugi oblici diskriminatornog ponašanja, koje neizostavno imaju uticaj na način na koji te osobe stupaju u interakciju sa svetom. Smanjenje stigmatizacije i diskriminacije je od suštinskog značaja za uspeh univerzalnog pristupa HIV/AIDS lečenja, prevenciju, negu i podršku programima. Ključne reči: HIV/AIDS, zdravstveni radnici, profesionalna ekspozicija, stigmatizacija i diskiminacija.

ABSTRACT

Since 1988. the First December is celebrated as the World AIDS Day. The red ribbon, as a symbol of that struggle and solidarity with sick peoples, was established in 1991.year, and in 1996. UN joint program for fight against AIDS (UNAIDS) start working. Blood transmitted diseases still represent a significant problem for health care professionals. Permanent, intermittent or accidental contact with infected blood and other potentially infective body liquids, can lead health care professionals to exposure of carriers of infectious disease. Health care professionals should be aware of risks of occupational exposure to blood-transmittable diseases in their daily work, and expected of them to follow all safety procedures. Health care institutions should provide to employees all available resources for preventing occupational exposure. The first Association related to AIDS, were focused for inevitable and rapid lethal outcome, but today primarily considering the possibility of early diagnostics, successful treatment, preserve the quality and length of life of infected persons. However, for certain health care professionals the fear is still present, and because of that negative attitudes and violation of confidentiality and other forms of discriminatory behavior are frequently, which inevitably have an effect on the way that these persons interacting with the world. Reduction of stigma and discrimination is essential for the success of universal access to the HIV/AIDS treatment, the prevention, the care and the support of programs. Keywords: HIV/AIDS, health care professionals, occupational exposure, discrimination and stigmatization.

PROFESIONALNI RIZIK PRENOŠENJA HIV INFEKCIJE

Krvnoprenosive infekcije i danas predstavljaju značajan problem za zdravstvene radnike. Stalan, povremen ili akcidentalan kontakt sa krvlju i drugim potencijalno infektivnim telesnim tečnostima, mogu dovesti do izloženosti zdravstvenih radnika uzročnicima zaraznih bolesti koje se mogu preneti putem krvi. Pod pojmom profesionalne ekspozicije podrazumevamo kontakt zdravstvenog radnika s materijalom koji nosi rizik sticanja neke infekcije, a koji se dogodi tokom obavljanja radnih aktivnosti, bilo u neposrednom radu s bolesnikom bilo u kontaktu s njegovim telesnim tečnostima i tkivima. Dakle, iako se zdravstveni radnik može zaraziti HIV – om i na druge načine, naročito polnim putem, ovde se prvenstveno misli na kontakte do kojih dolazi za vreme obavljanja profesionalnih aktivnosti. Kad govorimo o načinima na koji se zdravstveni radnik može zaraziti HIV-om, treba reći da HIV spada u grupu mikroorganizama koji se prenose putem krvi. Međutim, ne samo kontakt krvlju nego i drugim potencijalno infektivnim telesnim tečnostima koje mogu sadržati krv (krvava mokraća ili ispljuvak), kao i sa drugim telesnim tečnostima i tkivima u kojima se takođe može naći HIV (sperma i vaginalni sekret) može rezultirati prenosom HIV infekcije na eksponiranog zdravstvenog radnika. Stolica, sekret iz nosa, ispljuvak, znoj, suze, mokraća i povraćeni sadržaj ne smatraju se potencijalno infektivnim pa nije opisan slučaj prenosa HIV infekcije putem ovih sekreta i ekskreta. Najčešće su incidentne situacije koje nose rizik prenosa HIV-a, ali i drugih uzročnika koji se prenose krvlju, povrede preko kože: → perkutane povrede – ubodni incidenti; → posekotine različitim oštrim predmetima (skalpelima, iglama i drugim oštrim predmetima od stakla ili metala); → mukokutani incidenti su manje rizični – što podrazumeva izloženost sluznica i ozleđenih delova kože.

Svaki kontakt s kontaminiranom krvi ne uzrokuje neminovno i infekciju eksponiranog zdravstvenog radnika. Rizik prenosa hiv infekcije nakon profesionalne ekspozicije krvi zavisi od: → njihove prevalencije u opštoj populaciji, odnosno u specifičnoj populaciji pacijenata/bolesnika; → karakteristika krvnoprenosivih virusa, a posebno njihove otpornosti u spoljašnjoj sredini; → adekvatne primene opštih mera prevencije u zdravstvenoj ustanovi; → postojanja, dostupnosti i primene specifičnih mera prevencije (imunizacija, hemioprofilaksa) pojedinih krvnoprenosivih virusa; → edukovanosti zdravstvenih radnika o značaju i mogućnosti prevencije krvnoprenosivih infekcija; → percepcije zdravstvenih radnika kakav je njihov individualni rizik; → motivisanosti rukovodstva zdravstvene ustanove da efikasno sprovodi preventivne mere; → postojanje vodiča dobre prakse, odnosno pisanih preporuka za prevenciju i kontrolu krvnoprenosivih infekcija u zdravstvenim ustanovama; → organizacije zdravstvene službe, odnosno njene sposobnosti da stvori uslove u kojima mogu da se sprovode mere prevencije i kontrole krvnoprenosivih infekcija.

Ono što HIV infekciju izdvaja od ostalih je izuzetna neotpornost u spoljašnjoj sredini, kao i veliki značaj nemedicinskih parenteralnih intervencija, na prvom mestu intravenska upotreba droga i nezaštićeni seksualni odnosi. Međutim, zbog mogućeg nepovoljnog ishoda, široko rasprostranjene stigmatizacije i diskriminacije i učestale medijske eksploatacije, percepcija rizika od HIV infekcija je među zdravstvenim radnicima najraširenija. Studije o prevenciji infekcija koje se prenose krvlju (HBV, HCV i HIV) među bolesnicima pokazale su da postoje odeljenja na kojima je rizik infekcije nakon profesionalne ekspozicije veći. Visokorizična odeljenja za ekspozicijske incidente, ali i kontakt sa zaraženim osobama su: odeljenje za hitnu službu, operacione sale, jedinice intenzivnog lečenja, jedinice za hemodijalizu, kliničke laboratorije i drugi. Od osoblja, pod najvećim su rizikom medicinske sestre, hirurzi, stomatolozi, patolozi, laboratorijski tehničari, osoblje odeljenja za hitan prijem bolesnika, hirurško osoblje i osoblje jedinica intenzivnog lečenja. Međutim, bolesnici zaraženi HIV-om (ili nekom drugom infekcijom koja se prenosi krvlju) zbrinjavaju se i na drugim bolničkim odeljenjima. Zdravstveni radnici trebaju biti svesni rizika infekcije i u kontaktu s bolesnicima bez vidljivih simptoma bolesti. MERE OPREZA: Univerzalne preventivne mere za kontrolu infekcije znače da se mere opreza preduzimaju pri radu sa svakom osobom. Ako se tako postupa, zdravstveni radnici nemaju potrebu za pretpostavkama i nagađanjima o životnim stilovima ljudi i mogućim rizicima za infekciju. Što je zdravstveni radnik savesniji i pažljiviji tokom obavljanja svojih svakodnevnih radnih aktivnosti, manja je verovatnoća da će doći do ekspozicijskog incidenta. Ipak, ubodni incidenti, kao i drugi oblici ekspozicije, svakodnevno se događaju u našim zdravstvenim ustanovama, ali mi nismo svesni njihovog rizika, jer se oni uglavnom ne prijavljuju. Prema istraživanjima, u Evropi je nakon profesionalne ekspozicije HIV-om zaraženo oko 50 zdravstvenih radnika, mada je prema nekim pretpostavkama ta brojka čak i peterostruko veća !!! Univerzalne mere zaštite koje se savetuju zdravstvenim radnicima radi zaštite od virusa koji se prenose putem krvi, uključujući i HIV, su upotreba rukavica pri radu sa krvlju i drugim telesnim telesnim tečnostima, prekrivanje lezija na koži ili drugih povreda nepromočivim flasterom, uklanjanje prolivene krvi rukavicama i papirnim ubrusima, obrada mesta izlaganja.

SPREČAVANJE PROFESIONALNE EKSPOZICIJE HIV-U

Iz svega navedenog možemo zaključiti da rizik sticanja infekcije HIV-om nakon ekspozicijskog incidenta kod zdravstvenih radnika nije zanemariv, stoga je potrebno aktivno preduzimati preventivne mere za sprečavanja profesionalnog prenosa HIV-a u zdravstvenim ustanovama. To podrazumeva nespecifične mere kojima se sprečava sama ekspozicija krvi i izloženost bilo kojoj infekciji (standardne mere zaštite) kao i mere specifične profilakse koje su usmerene samo na sprečavanje HIV-infekcije. Najsigurniji način sprečavanja profesionalne infekcije zdravstvenog

radnika bilo kojom infekcijom koja se prenosi krvlju, pa tako standardne mere zaštite uveden je u cilju sprečavanja kontakta sa telesnim tesprečila mogućnost prenosa infekcije sa zaraženog bolesnika na nezaraženog zdravstvenopretpostavkom da je svaki bolesnik potencijalni nosipa se stoga svaki bolesnik mora smatrati potencijalno zaraznim !!!

Zdravstveni radnici se moraju pridržavati standardnih postoji i najmanja mogućnost izlaganja krvi. Sprečavanje izlaganja krvi i drugim potencijalno kontaminiranim telesnim tečnostima i tkivima postiže se primenom barijera koje štite zdravstvenog različitim tehničkim pomagalima i primenom sigurnijih postupaka pri radu u koje ubrajamo(sl.1): → RUKAVICE, → NAOČARE, → MASKE, → OGRTAČE, → KALJAČE

Zaštitni postupci: → pranje ruku, → bioloških uzoraka, → adekvatan transport bioloških uzoraka. *Cilj primene i usvajanja ovih postupaka da se samom promenom ponašanja na radnom mestu i usvajanjem sigurnijih postupaka i procedura smanji mogućnost kontakta s krvi. Tehnička sredstva za zaštitu – čvrstistudiji sprovedenoj u zdravstvenim ustanovama incidenata kod zdravstvenih radnika radnici pridržavaju standardnih mera zaštite, mora na svakom radnom za koje je dokazano da pružaju veću sigurnost i zaštitu na radu.

SPECIFIČNA POSTEKSPOZICIJSKA PROFILAKSA (PEP

Iako se predekspozicijska profilaksa pokazala uspešnom u smanjivanju profesionalne ekspoziradnika, ekspozicijski incidenti i dalje se događaju tIstovremeno taj rizik može s vremenom rasti zbog porasta incidencije ovih infekcija među potrebno razvijati i postupke za postekspozicijsk Postekspozicijska profilaksa (PEP)zdravstvenog radnika nakon što je on već bio izložen kontaminiranoj krvi. Profesionalna ekspozicija treba se tretirati kao hitno medicinsko stanje kako bi se osigurao ekspozicije krvi i infekcijama koje se prenose • PEP 1 korak – Obrada mesta izlaganja;• PEP 2 korak – Prijava profesionalnog izlaganja i dokumentovanje (datum, vreme izlaganja, detalji događaja i

izlaganja); • PEP 3 korak – Ispitivanje izlaganja (

telesne tečnosti kojom se prenosi bolest, putu i težini izlaganja);• PEP 4 korak – Ispitivanje izvora izlaganja (

pacijenta na HbsAg, HCV At i HIV Atosoba koja predstavlja izvor NIJE koji ne mogu da se testiraju – razmotriti medicinsku

• PEP 5 korak – PEP postupak specifičan za bolest bude izvedeno za SVA izlaganja: HBV,

bilo kojom infekcijom koja se prenosi krvlju, pa tako i HIV-om, je sprečavanje samog izlaganja krvi. Pojam standardne mere zaštite uveden je u cilju sprečavanja kontakta sa telesnim tečnostima i tkivima bolesnika kako bi se sprečila mogućnost prenosa infekcije sa zaraženog bolesnika na nezaraženog zdravstvenopretpostavkom da je svaki bolesnik potencijalni nosioc patogena koji se prenose krvlju (uključujući HIV, HBV i HCV)

svaki bolesnik mora smatrati potencijalno zaraznim !!!

moraju pridržavati standardnih mera zaštite na svim radnim mestima i u svim situacijama ako postoji i najmanja mogućnost izlaganja krvi. Sprečavanje izlaganja krvi i drugim potencijalno kontaminiranim

i tkivima postiže se primenom barijera koje štite zdravstvenog radnika od kontakta s krvlju, kao i različitim tehničkim pomagalima i primenom sigurnijih postupaka pri radu u koje ubrajamo pribor za ličnu zaštitu

→ MASKE, → OGRTAČE, → KALJAČE

Sl.1 – Lična zaštitna sredstva ispravno odlaganje upotrebljenih igala i oštrih predmeta,

transport bioloških uzoraka. *Cilj primene i usvajanja ovih postupaka da se samom radnom mestu i usvajanjem sigurnijih postupaka i procedura smanji mogućnost kontakta s krvi.

čvrsti, nepropusni kontejneri za otpad i igle sa zaštitnim mehanizmimaprovedenoj u zdravstvenim ustanovama u SAD, samo je primena setova za vađenje krvi smanjila broj ubodnih

radnika za 76%. To govori u prilog tome da se, osim insistiranja na tome da se pridržavaju standardnih mera zaštite, mora na svakom radnom mestu omogućiti dostupnost pribora i sredstava

za koje je dokazano da pružaju veću sigurnost i zaštitu na radu.

SPECIFIČNA POSTEKSPOZICIJSKA PROFILAKSA (PEP) Iako se predekspozicijska profilaksa pokazala uspešnom u smanjivanju profesionalne ekspozi

, ekspozicijski incidenti i dalje se događaju tako da nije u celosti uklonjen rizik profesionalne infekcije. taj rizik može s vremenom rasti zbog porasta incidencije ovih infekcija među zaposlenima u

potrebno razvijati i postupke za postekspozicijsko lečenje nakon profesionalne ekspozicije.

Postekspozicijska profilaksa (PEP) podrazumeva mere kojima se smanjuje mogućnost akviriranja neke infekcije e on već bio izložen kontaminiranoj krvi. Profesionalna ekspozicija treba se tretirati kao

hitno medicinsko stanje kako bi se osigurao adekvatan postekspozicijski postupak. Postupak zbrinjavanja profesionalne ekspozicije krvi i infekcijama koje se prenose krvlju kod zdravstvenih radnika deli se u 5 koraka:

Obrada mesta izlaganja; Prijava profesionalnog izlaganja i dokumentovanje (datum, vreme izlaganja, detalji događaja i

Ispitivanje izlaganja (ispitati potencijal izlaganja za prenošenje HBV,HCV i HIV zasnovano na tipu telesne tečnosti kojom se prenosi bolest, putu i težini izlaganja);

Ispitivanje izvora izlaganja (Ako je pacijent koji predstavlja izvor infekcije poznat na HbsAg, HCV At i HIV At, NE preporučuje se PCR HIV RNK, razmotriti primenu

osoba koja predstavlja izvor NIJE HIV pozitivna – dalje praćenje zdravstvenog radnika nije potrebnorazmotriti medicinsku dijagnozu, kliničke simptome i anamnezu rizi

PEP postupak specifičan za bolest – Osnovno testiranje svih izloženih zdravstvenih radnika treba da HBV, HCV i HIV. Izbor lekova za PEP se vrši na osnovu vodiča za lečenje koji utvrđuje

om, je sprečavanje samog izlaganja krvi. Pojam i tkivima bolesnika kako bi se

sprečila mogućnost prenosa infekcije sa zaraženog bolesnika na nezaraženog zdravstvenog radnika, sa patogena koji se prenose krvlju (uključujući HIV, HBV i HCV)

mera zaštite na svim radnim mestima i u svim situacijama ako postoji i najmanja mogućnost izlaganja krvi. Sprečavanje izlaganja krvi i drugim potencijalno kontaminiranim

od kontakta s krvlju, kao i pribor za ličnu zaštitu

ispravno odlaganje upotrebljenih igala i oštrih predmeta, → ispravno uzimanje transport bioloških uzoraka. *Cilj primene i usvajanja ovih postupaka da se samom

radnom mestu i usvajanjem sigurnijih postupaka i procedura smanji mogućnost kontakta s krvi.

igle sa zaštitnim mehanizmima. Prema jednoj samo je primena setova za vađenje krvi smanjila broj ubodnih

stiranja na tome da se zdravstveni mestu omogućiti dostupnost pribora i sredstava

Iako se predekspozicijska profilaksa pokazala uspešnom u smanjivanju profesionalne ekspozicije i infekcije zdravstvenih nije u celosti uklonjen rizik profesionalne infekcije.

zaposlenima u zdravstvu, pa je

podrazumeva mere kojima se smanjuje mogućnost akviriranja neke infekcije kod e on već bio izložen kontaminiranoj krvi. Profesionalna ekspozicija treba se tretirati kao

Postupak zbrinjavanja profesionalne krvlju kod zdravstvenih radnika deli se u 5 koraka:

Prijava profesionalnog izlaganja i dokumentovanje (datum, vreme izlaganja, detalji događaja i

potencijal izlaganja za prenošenje HBV,HCV i HIV zasnovano na tipu

je pacijent koji predstavlja izvor infekcije poznat – Testirati primenu brzog HIV At testa; Ako

dravstvenog radnika nije potrebno; Za pacijente i anamnezu rizičnih ponašanja);

Osnovno testiranje svih izloženih zdravstvenih radnika treba da Izbor lekova za PEP se vrši na osnovu vodiča za lečenje koji utvrđuje

stručni tim infektologa. U odabiru lekova rukovodi se pre svega načinom ekspozicije, toksičnošću lekova i njihovom efikasnošću. HIV PEP treba započeti ODMAH, a najdalje do 36h, posle toga zatražiti savet stručnjaka – trajanje 4 nedelje. PEP se započinje u svakom slučaju kada se ustanovi da je rezerovar hiv pozitivan, a došlo je do povrede preko kože ili služokože.

*Osobe koje su imale akcident su izložene velikom emocionalnom stresu, sa jedne strane zbog mogućeg rizika od infekcije, ali i zbog toga što su primorani da menjaju svoje ponašanje zbog opasnosti od daljeg prenošenja infekcije usled čega je potrebno uključiti psihosocijalnu podršku i pomoć psihologa.

MERE PREVENCIJE PRENOŠENJA HIV INFEKCIJE

Poznavajući načine prenošenja virusa HIV-a, sve mere prevencije odnose se na sprečavanje direktnog kontakta sa krvlju, krvnim derivatima, telesnim sekretima i ekskretima. Opšti cilj Nacionalne HIV/AIDS strategije u Srbiji je prevencija HIV infekcije i polno prenosivih bolesti, kao i obezbeđenje lečenja i podrške osobama koje žive sa HIV-om.

SPECIFIČNI CILJEVI PREVENCIJE: v Smanjenje broja novoobolelih i rano otkrivanje HIV-om inficiranih i od AIDS-a obolelih osoba, v Održavanje niskih stopa polno prenosivih infekcija, v Poboljšanje kvaliteta i obima zdravstvenih usluga iz oblasti prevencije, v Stvaranje uslova za efikasniji odgovor potrebama osoba koje žive sa rizikom. MERE PREVENCIJE: v Upoznavanje ljudi sa načinima kako se prenosi bolest, v Bezbednost tokom seksualnih odnosa, v Bezbednije ponašanje ljudi koji znaju da žive sa HIV-om, v Donošenje zdravog potomstva na svet kod trudnica kod kojih je dijagnostifikovana Hiv infekcija, v Pružanje antivirusnog lečenja, v Kod narkomana, sprovođenje programa razmene igala i bezbedno uklanjanje iskorišćenih, v Ograničavanje donatora krvi, v Lična zaštita medicinskih radnika.

STRATEŠKE KOMPONENTE – Informisanje i zdravstveno vaspitanje stanovništva potrebno je radi obezbeđenja odgovornog ponašanja pojedinca, obrazovanja širokog kruga zdravstvenih i prosvetnih radnika i radnika u oblasti socijalne i zdravstvene zaštite, kao i osnovne mere prevencije i suzbijanja AIDS-a. * Prevencija u opštoj populaciji ima za cilj smanjenje rizičnog ponašanja za HIV infekciju. MERE: dostupnost informacija o rizicima prenošenja HIV infekcije, polno prenosivih bolesti i mogućnostima zaštite. * Prevencija među omladinom ima za cilj smanjenje novih infekcija. MERE: povećanje obima znanja i veština mladih da izbegnu HIV infekciju i PPI. * Prevencija prema osetljivim grupama stanovništva – koju čini 59 % populacije u Srbiji (deca od 0 – 19 godina, žene u vezi sa materinstvom, nezaposleni, socijalni slučajevi, stariji od 65 godina, izbeglice, romi, invalidi, osobe sa HIV-om, oboleli od TBC-a, malignih bolesti, HBI, dijabetičari i oboleli od psihoze); Osobe sa rizičnim ponašanjem (posebno osetljivi IV korisnici narkotika, lica koja se bave prostitucijom i njihovi klijenti, homoseksualna populacija, profesionalni vozači kamiona, sezonski radnici, zatvorenici i njihovi čuvari, vojska, primaoci transfuzije, deca bez roditeljskog staranja i dr). MERE: Informisanje, dostupnost sredstava zaštite (muški i ženski kondomi), umrežavanje i upućivanje na druge programe i različite usluge. * Pozitivna prevencija – Ključnu ulogu u aktivnostima pozitivne prevencije imaju zdravstveni radnici i savetnici u savetovalištima za HIV, kao i zaposleni na odeljenjima za tretman i negu osoba koji žive sa HIV-om i AIDS-om. Takva odeljenja postoje u Beogradu, Novom Sadu, Nišu, Kragujevcu kao i GAK “Narodni front”, Beograd koji se bavi zdravljem žena koje žive sa HIV-om a imaju za cilj donošenje zdravog potomstva na svet. Osnovno načelo pozitivne prevencije je uvažavanje realnosti i okolnosti u kojima žive osobe sa HIV-om. * Savetovanje kao mera pozitivne prevencije – I pored savremene terapije za HIV, saznanje da je HIV pozitivan, na pacijenta može imati duboke posledice u svim oblastima njegovog života i rada. Zato zdravstveni radnici moraju posedovati znanje o merama za unapređenje zdravlja kao i da pruže adekvatnu informaciju o pravima, podršku i negu. Empatija koju prepozna HIV pozitivan pacijent doprineće da ne izgubi samopoštovanje, da bolje sarađuje u terapiji i realnije sagleda situaciju, te će preventivna poruka i podrška biti uspešno prihvaćena.

STIGMATIZACIJA I DIKRIMINACIJA OSOBA INFICIRANIH HIV – OM

Poremećaji mentalnog zdravlja su neraskidivo povezani sa HIV/AIDS-om kao faktor uzroka i kao posledica, dok je lečenje mentalnih poremećaja i podrška za ljude koji žive sa HIV/AIDS-om ključ i za poboljšanje kvaliteta njihovih života i za prevenciju daljeg širenja infekcije. Iako je savremena medicina uspela za kratko vreme da utvrdi i izoluje uzročnika novog oboljenja, da započne primenu brojnih efikasnih lekova, kao i da značajno očuva dužinu i kvalitet života, relativno mali uspeh postignut je u eliminaciji stigmatizacije i diskriminacije osoba zaraženih HIV-om. Važno je istaći da je veći deo

psihološkog tereta HIV infekcije povezan sa stigmom vezanom za HIV: izolacija, samoizolacija i diskriminacija. Iskustva diskriminacije trajno oštećuju nečiji osećaj sopstvene vrednosti i dostojanstva, povećavaju patnju, smanjuju osećaj kontrole nad sopstvenim životom i povećavaju šanse za razvoj poremećaja mentalnog zdravlja. Često citirana definicija opisuje stigmu kao «diskreditornu karakteristiku», a stigmatizovane osobe kao one koje imaju «nepoželjne razlike». Stigma je način na koji društvo pokušava da kontroliše osobe sa određenim karakteristikama, marginalizujući ih, isključujući ih i pokazujući moć nad njima. Zbog određenih osobina, neke osobe se percipiraju kao pretnja i pošto ova pretnja ne može biti uništena, stigmatizacija ovih osoba je način bega od pretnje i opšteg odgovora društva. Uzroci stigmatizacije i diskriminacije vezane za hiv su: pojava bolesti u već ranije stigmatiziranim grupama, nerazumevanje bolesti, mitovi o transmisiji, predrasude, nedostatak lekova, neizlečivost bolesti. Dva osnovna uzroka stigma su: strah, prouzrokovan nedovoljnim znanjem o HIV/AIDS-u i dominantne vrednosti, norme i moralno osuđivanje. Ljudi se često plaše da se HIV može preneti uobičajenim, dnevnim interakcijama sa osobama koje žive sa HIV-om. Ovaj strah proizilazi delom iz socijalnih konstrukcija HIV/AIDS-a koje povezuju HIV sa smrću, krivicom, strahom i užasom i činjenicom da je bolest infektivna i neizlečiva. U nekim slučajevima koren stigme je, zapravo, nedostatak specifičnih znanja, ali vrlo često, bez obzira na svest o tome kako se prenosi HIV, većina ljudi ima iracionalne strahove koji potiču iz drugih izvora. Zbog istorije ostalih epidemija, prirodan odgovor na takav strah je izolacija i isključivanje inficiranih osoba. Iz tog razloga HIV se pripisuje određenim grupama, prethodno marginalizovanim i stigmatizovanim u društvu – seksualni radnici, zavisnici i homoseksualci. Ovakva percepcija osoba koje žive sa HIV-om vodi ka eksternoj stigmatizaciji i diskriminaciji, ali i unutrašnjoj, doživljenoj stigmi (interna stigma). Često, uzroci stigme su duboko ukorenjeni u nekim stavovima i moralnim osudama. Posledice su ugrožavanje ljudskih prava i kršenje bazičnih principa etike profesije. SEKUNDARNE METE stigme povezane sa HIV-om uključuju partnere, članove porodica, prijatelje, kao i one koji brinu o njima. Ovaj fenomen je poznat kao «courtesy stigma». Na ovaj način i ljudi koji okružuju osobe koje žive sa HIV-om pate, što slabi njihov kapacitet da pruže podršku. Znajući kolika je važnost adekvatnih međuljudskih odnosa za mentalno zdravlje, lako je razumeti kako ovakva vrsta stigme uskraćuje osobama koje žive sa HIV-om veoma važne resurse za prevenciju ili oporavak od poremećaja mentalnog zdravlja. Unutrašnja stigma je pod uticajem spoljne stigme i obe dimenzije rezultiraju onesposobljavanjem osoba koje žive sa HIV-om. Neznanje i neuspeh u borbi sa stigmom i diskriminacijom ograničava potencijale osoba koje žive sa hiv-om da žive produktivan i kvalitetan život i da ostvare svoja ljudska prava i društvene koristi. Svakodnevni život osoba koje žive sa HIV-om je ispunjen tajnama, stidom, sramotom, krivicom i konačno izolacijom.

Mesto zdravstvenih radnika u odgovoru na Hiv epidemiju

Od kada su 1981. godine prvi put u svetu, a svega tri godine kasnije i u našoj zemlji registrovani prvi slučajevi HIV infekcija, pa sve do danas, one predstavljaju jedan od najaktuelnijih zdravstvenih problema. Verovatno se ni o jednom drugom oboljenju nije toliko pričalo, pisalo i istraživalo, a u isto vreme tako malo, ili pogrešno, znalo. Dok je na početku epidemije prva asocijacija vezana sa AIDS-om bila fokusirana na neminovni i brzi smrtni ishod, danas prvenstveno razmišljamo o mogućnostima rane dijagnostike, uspešnog lečenja i očuvanja kvaliteta i dužine života zaraženih osoba. Ipak, kod određenih zdravstvenih radnika strah je i dalje prisutan. On je, sa jedne strane, posledica nepoznavanja puteva prenošenja HIV-infekcije, kao i mogućih izvora infekcije, a sa druge strane nesigurnosti u sopstvene mogućnosti da se na potrebe osoba koje imaju HIV infekciju, koje često nisu samo zdravstvene prirode, adekvatno odgovori. Prisutna praksa da se o HIV infekciji misli najčešće kada je zaražena osoba hospitalizovana u terminalnom stadijumu AIDS-a, dovela je do toga da je mogućnost farmakoterapijskog lečenja i psihosocijalne podrške značajno redukovana. Međutim, poslednjih godina i u našoj zemlji, odgovor najvećeg dela zdravstvene službe na epidemiju HIV infekcija se intenzivno menja. Raspoloživost visokoefikasne terapije, koja se koristi u lečenju HIV infekcija naglasila je potrebu rane dijagnostike.

Stavovi medicinskih stručnjaka prema osobama koje žive sa Hiv-om

«Možemo li kriviti HIV pozitivne osobe za dobijanje virusa, a ostale osobe koje žive sa HIV-om ne?» Zdravstveni radnici na ovo pitanje nude obrazloženje da kao profesionalci ne bi smeli da imaju diskriminatorne stavove, ali da postoji mala razlika između nekoga ko je inficiran putem transfuzije krvi i onih kod kojih je HIV posledica rizičnog ponašanja: «Ne možemo reći da ih krivimo (osobe koje žive sa HIV-om), to je jaka reč, ali možda bi se moglo reći da imamo više saosećanja za hemofiličare nego za zavisnike, iako, i za takvo ponašanje postoji razlog zašto neko uzima drogu.» (Anketni upitnik zdravstvenim radnicama u vezi sa Hiv – om, AP Vojvodina, Žensko, 35, doktor, Beograd). Čini se da postoji kontinuum između krivice i nevinosti u odnosu na to «kako» se neko inficirao. Na strani kontinuuma na kojoj su nevini nalaze se deca, osobe koje su dobile HIV transfuzijom kao i zdravstveni radnici koji su se inficirali pružajući zdravstvenu negu i lečenje svojim pacijentima; Na drugom kraju kontinuuma nalaze se korisnici narkotika, seksualni radnici i homoseksualci.

Pozicija osoba koje žive sa Hiv-om u sistemu zdravstvene zaštite

Dobijanje zdravstvene nege je problem za osobe koje su HIV pozitivne, jer sistem zdravstvene zaštite, sam po sebi, je često izvor stigma i diskriminacije. Kao rezultat straha i diskriminacije u institucijama zdravstvene zaštite, mnoge osobe koje žive sa HIV-om se obraćaju Centru za HIV, čak i kada njihovi problemi nisu povezani sa HIV/AIDS-om. Zdravstveni radnici, naročito oni koji retko dolaze u dodir sa HIV pozitivnim osobama, mogu biti bezosećajni u odnosu na brigu njihovih pacijenata koja je vezana za stigmu. Uz to, zdravstveni radnici nisu uvek upoznati sa odgovarajućim procedurama koje se tiču poverljivosti. Iako je pravo pacijenata na tajnost podataka zagarantovano pravom, u Srbiji se ne poštuje uvek. Takođe, procedure predostrožnosti nisu dostupne u svim zdravstvenim institucijama i moguće je da nedostatak jasnih procedura ostavlja prostor za špekulacije, strah i nepoštovanje pravila. Sve ovo može doprineti nesigurnosti zdravstvenih radnika i zajedno sa nedostatakom znanja o HIV-u, može pojačati strah od HIV pozitivnih pacijenata, što vodi ka diskriminaciji. Strah od diskriminacije među osobama koje žive sa HIV-om čini pristup zdravstvenoj nezi težim. U

pojedinačnim slučajevima zdravstveni radnici smatraju da je važnije zaštititi zdravstvene radnike od HIV-a nego sačuvati poverljivost podataka!

Podrška osobama koje žive sa Hiv–om

Ogleda se kroz više aktivnosti:

1. Stvaranje nediskriminišućeg okruženja – Pored svoje etičke opravdanosti, stvaranje tolerantnog okruženja u svim segmentima društva ima i veliki praktičan značaj. Jedan od vodećih razloga zašto osobe koje su svesne sopstvenog rizika za HIV ne pristupaju testiranju, što za posledicu ima veliki broj HIV infekcija koje se otkriju u uznapredovaloj fazi, kada su terapeutski efekti manji, a mogućnost širenja infekcije, zbog duge asimptomatske faze izražena, je strah od diskriminacije u slučaju pozitivnog nalaza. Poznato je i da osobe koje znaju svoj HIV status značajno smanjuju svoje rizično ponašanje, za razliku od onih koji ne znaju svoj HIV status, koji u manjoj meri menjaju svoje navike. 2. Eliminisanje stigmatizacije iz zdravstvenih ustanova – Dok se stigmatizacija osoba koje žive sa Hiv-om u nekim segmentima društva donekle i može razumeti (mada ne i opravdati), pa tako ni visokorazvijene zemlje nisu u potpunosti uspele da se suoče sa ovim problemom, makar da je reč i o „tihoj diskriminaciji“, koja se ne može regulisati zakonskim aktima, dotle u zdravstvenim ustanovama ne bi smelo da bude mesta ni za najmanji oblik stigmatizacije i diskriminacije. Izolovanje, odvajanje, poseban tretman, posebne procedure, obavezna testiranja, pribavljanje nalaza, javno izlaganje nalaza, neformalna diskusija o oblicima ponašanja i hiv statusu pacijenata su nešto što je nedopustivo u savremenoj zdravstvenoj zaštiti. Označavanje ili na bilo koji način isticanje hiv statusa na zdravstvenoj dokumentaciji takođe nije opravdano. Kolokvijalan govor, pežorativno izražavanje, nepridržavanje profesionalnih i etičkih načela prema osobama koje su posebno osetljive na HIV ne bi smelo da se dešava u zdravstvenim ustanovama. Zdravstvene ustanove moraju da predstavljaju uzor za tolerantnu i nediskriminišuću sredinu, u kojima etičan i stručan pristup pacijentu imaju prioritet! 3. Redukcija stigmatizacije u svim segmentima društva – Vidovi diskriminacije osoba koje žive sa Hiv-om mogu se javiti u školama, fakultetima, zatvorskim ustanovama, ustanovama socijalne zaštite, tržištu rada, policijskim službama. Poseban problem predstavlja nekritičko izveštavanje u medijima, gde se, u potrazi za senzacijom, zanemaruje primarni cilj osoba koje žive sa Hiv-om, odnosno takvim načinom izveštavanja kako ove osobe, tako i one koje su posebno osetljive na Hiv, se destimulišu za uključivanje u sistem zdravstvene zaštite. Zdravstvena služba mora da bude lider sveopšte redukcije stigmatizacije i diskriminacije u svim aspektima društvenog života. 4. Medijska promocija tolerantnog okruženja za osobe koje žive sa Hiv‐om – Uspostavljanje saradnje zdravstvene službe sa nacionalnim, regionalnim, a posebno lokalnim sredstvima informasanji je preduslov za kontinuiranu medijsku promociju stvaranja tolerantnog nediskriminišućeg okruženja. Kontinuirana edukacija novinara trebala bi da rezultuje pozitivističkom pristupu medija problemu Hiv infekcija i na taj način njihovom adekvatnom uključivanju u odgovor na Hiv epidemiju. 5. Specijalizovani timovi podrške – Stvaranje timova stručnjaka iz oblasti medicine, psihologije, socijalne zaštite, prava i zapošljavanja, koji uključuju pojedince koji su visokostručni, ali isto tako i posebno senzibilisani za problematiku HIV infekcija osnov je celovitog pristupa odgovoru na HIV infekciju. I pored visoke motivisanosti zdravstvenih radnika koji se svakodnevno susreću sa ljudima koji žive sa HIV-om, bez podrške drugih segmenata društva, rezultat rada neće biti potpun. Timski multisektorski pristup trebao bi da rezultuje stvaranjem zakonske regulative, kojom će biti regulisana na moderan način sva pitanja od značaja za život ljudi zaraženih HIV-om. 6. Razvijanje mehanizama za registrovanje i sankcionisanje slučajeva diskriminacije – Svako moderno društvo moralo bi da ima izgrađene sistem za registrovanje i sankcionisanje slučajeva stigmatizacije i diskriminacije, kao i razvijene mehanizme za pristup ovom sistemu. 7. Uključivanje lokalne zajednice – Uključivanje svih nivoa vlasti, od Republike, Pokrajine, Okruga, Opštine do nivoa naseljenog mesta jedini je pristup koji može da obezbedi održivost odgovora na Hiv epidemiju. Takav odgovor ne sme da bude ekskluzivitet pojedinih ustanova ili pojedinaca. Adekvatan odgovor lokalne zajednice na epidemiju uključuje donošenje LOKALNIH PROGRAMA PREVENCIJE i PODRŠKE osobama koje žive sa Hiv-om i njihovo finansiranje, umrežavanje svih aktera na nivou lokalne zajednice, sa lokalnom zdravstvenom službom kao liderom ovim aktivnosti.

Uključenost ljudi koji žive sa Hiv-om

Kada ljudi koji žive sa problemom odluče da otvoreno govore o svom Hiv statusu društvo će početi ozbiljno da radi na rešavanju problema stigme i diskriminacije. Mora se učiniti sve da društvo shvati da je i Hiv deo svakodnevne zajednice, a ne samo „tuđi problem“! Unutrašnja stigma, odnosno, strah od osude i diskriminacije od strane drugih može duboko da utiče na način na koji osobe koje žive sa Hiv-om vide sebe, izlaze na kraj sa svojim HIV statusom i ostvaruju svoja prava na lečenje i druge društvene koristi. Obe dimenzije zajedno mogu duboko da utiču na prevenciju Hiv-a, lečenje i zdravstvenu negu, rezultirajući kontinuiranim rizičnim ponašanjem i odbijanjem da se zatraži pomoć. (Sl.2. shematski prikaz uticaja stigma i diskriminacije osoba koje žive sa Hiv-om)

Sl.2 Stigma i diskriminacija osoba koje žive sa Hiv-om

Stigma i diskriminacija prema osobama koje žive sa Hiv-om u Srbiji i njihovi uzroci prožimaju sve nivoe društva, kao i različiti faktori koji svojim udruživanjem stvaraju viskorizično okruženje za prenošenje Hiv–a. Visok stepen stigme i diskriminacije, nedostatak sistemske i adekvatne edukacije, negativni i puni predrasuda mediji su osnovni razlozi stvaranja visoko rizičnog okruženja. Negativni stavovi mnogih medicinskih radnika su česti kao i kršenje poverljivosti i drugi oblici diskriminatornog ponašanja. Takvo ponašanje neizostavno ima uticaj na način na koji osobe koje žive sa Hiv-om stupaju u interakciju sa svetom i onima koji su oko njih. Osobe koje žive sa Hiv-om suočavaju se sa stidom i negativnim tretmanom (kao i oni koji su povezani sa njima) tokom svakodnevnog života, bez zakona koji bi ih zaštitili od takve stigmatizacije. Smanjenje stigmatizacije i diskriminacije je od suštinskog značaja za uspeh univerzalnog pristupa HIV/AIDS lečenja, prevenciju, negu i podršku programima. Kvalitet takvih programa ne zavise od stepena na kojem zdravstveni centri i bolnice poštuju prava pojedinaca koji žive sa HIV-om i AIDS-om.

“ Mi možemo zaustaviti ove suze.Možemo ih zaustaviti priznavanjem da Hiv utiče na ljude svih rasa,veroispovesti i socoi-ekonomskih klasa. Мi možemo da ih zaustavimo ako se približimo Hiv-u kao što to činimo kod dijabetesa i hipertenzije. Мi možemo da ih zaustavimo ako prihvatimo Hiv-pozitivne ljude bez osude ili kritike. Znam da možemo pobediti diskriminaciju i stigmu, jer to je naša sopstvena kreacija. Аli da bi uspeli u tome moramo govoriti o Hiv-u u našim zajednicama, u našim crkvama, u našim društvenim krugovima i u našim domovima. Hajde da svako radi svoj deo da ih oslobodi njihove tajne tereta, jer sam umorna od gledanja njihovih suza..."

LITERATURA - REFERENCE 1. “Karakteristike HIV infekcije i mogućnost prevencije i

kontrole”, D. Zarić, Novi Sad 2. “Mesto zdravstvenih radnika u odgovoru na hiv epidemiju”,

Asist. dr P. Đurić, Dr S. Ilić, Novi Sad 3. “Stigma i diskriminacija ljudi koji žive sa HIV-om”, J.

Stojanovski, M. Stojanović, M.Prvulović, Beograd, Jul 2007. 4. “Surveillance of exposure to blood borne viruses (HIV, HBV,

HCV) and its menagement 1999-2004.” Special preventive

Programme Centre for health Protection. Department of Health, Hong Kong , January 2006.

5. “Hiv infekcija i zdravstveni radnici”, P.Đurić, S.Ilić, Novi Sad, 2007.

6. “HIV/AIDS, stigma i diskriminacija – Pojmovnik HIV/AIDS-a”, Škola narodnog zdravlja “Andrija Štampar, Zagreb, 2004, dostupno na adresi: http://www.eurasiahealth.org/toolkits/healthycommunities/resources/HIV-AIDS-Stigma-Discrimination-cr.pdf

KLINIČKI STANDARD - CLINICAL STANDARD DATUM ODOBRENJA ZA OBJAVLJIVANJE: 17.02.2012. UINARS RASPOLAŽE SA SPECIJALNIM ODOBRENJEM AUTORA ZA OBJAVLJIVANJE STRUDIJE U NAUČNO - STRUČNOM ČASOPISU „INSPIRIUM“

Position Statement on Post-registration Critical Care Nursing Education within Europe

The Declaration of Madrid (1993 and 1999) has been revised and updated in order that member Associations which comprise of the European federation of Critical Care Nursing associations, can consider its adoption as a framework for developing educational standards for critical care nursing across Europe, particularly beyond the period following registration.

September 2004 EfCCNa Revised by Birte Baktoft (Denmark), John Albarran (UK) and Elio Drigo (Italy) on behalf of the Education committee, which also counts: Maria Kalafati (Greece), Anne Kokko (Finland) Heike Strunk (Germany) and Marusa Bvar (Slovenia)

1. PREAMBLE Critical or intensive care is a complex specialty developed to serve the individual and delicate health care needs of patients and families with actual and potential lifethreatening conditions. The role of the critical care nurse is essential in delivering evidenced-based care to critically ill patients and remains a vital component of the multidisciplinary team. Critical care nursing embraces a holistic approach to the care of patients bringing a unique combination of knowledge, skills, attitudes and competencies not typically included in pre-registration nursing. Due to the increasing complexity of care, demographic changes in the population, increased accountability, demands of patients and European Union directive on junior doctors working hours, it is envisaged that nurses’ roles will expand and develop new ways of working [1]. This could include leading services based on protocols [2,3]. Nurses should therefore be equipped theoretically and practically to assume a growing number of clinical responsibilities at specialist or advanced levels. Performing clinical assessments, interpreting patient data and making discretionary judgements will be important expectation of those authorised to operate at an independent level. Governmental, professional and educational bodies with influence on the practice of nursing must recognise the importance of designing specialised educational programmes for critical care nurses in order to impact on physical and psychological patient outcomes. This declaration presents a set of guidelines revised, by critical care professionals within European Federation of Critical Care Nursing Associations (EfCCNa), from previous published documents [4, 5] in

order that they may be adapted to support the development of critical care educational programmes and standards. 2. CENTRAL PRINCIPLES 2.1 Patient and families with specialist health care needs, have the right to receive individualised critical care from appropriately qualified professional nurses. 2.2 Critical care nurses must posses the appropriate knowledge and skills to assess and effectively respond to the complex needs of patients, to the demands of a changing society, and to challenges of advancing technology. 2.3 Nurses with specialised knowledge and expertise in the provision of care to critically ill patients should play an integral part in the education of critical care nurses, even when a multi-disciplinary approach to care is utilised. 2.4 The preparation of critical care nurses must be based on the most current available information and research. This should include learning how access and utilise sources of evidence. 2.5 Critical care education must be coherent and structured and be delivered by qualified nurses with the relevant expertise, ideally at masters or doctoral level. 2.6 The notion of Life-long Learning should be fostered in every critical care nurse and the completion of a course should not be seeing as end of personal development. 3. RECOMMENED CONTENT AREAS As a minimum, dimensions of the following topics should be included in programmes, which prepare critical care nurses to function in a modern health care system. The following topic areas are not listed in order of

Declaration of Madrid on the Educational preparation of critical care nurses (as modified by EfCCNa, 2004)

importance, but merely as suggestions: Anatomy & physiology · Pathophysiology · Pharmacology · Clinical (physical) assessment · Illnesses & alternations of vital bodily functions · Medical indications and prescriptions with resulting nursing care responsibilities · Psychological, social and spiritual aspects · Use of, and application of technology · Patient and family education · Legal and ethical issues · Multicultural issues · Plans of care and nursing interventions · Clinical examination & diagnostic reasoning · Hygiene and Microbiology · Health Promotion and safety standards · Professional and nursing roles in critical care · Evidence based multidisciplinary care · Appropriate use of current research findings · Information technology· Communication and interpersonal skills 4. RECOMMENDED EDUCATIONAL PRINCIPLES The European federation of Critical Care Nursing associations (efCCNa) believes that nurses with specialist skills and knowledge must care for patients with specialist needs. To support this objective the following educational principles are also proposed and previously endorsed by the Australian College of Critical Care Nursing [5] and the European Network of Nurses Organisations [6]. 4.1 All post-registration nurse education that is concerned with preparing nurses to function and perform at a specialist level, or equivalent, should be provided by Higher Education institutions or similarly professionally accredited organisations [5, 6]. 4.2Post-registration critical care education programmes must provide a minimum of 50% practice [4]. There must be a clear emphasis on the application of theory to practice with the assessment of clinical competence as an essential component. It is also recommended that the European Credit Transfer system [7] be adopted in designing the curriculum and for the purposes of determining the academic credit to be awarded for each unit of study. 4.3 Post-qualifying programmes in Critical Care must comprise of a series of core modules (units of study) relating to specialist critical care subjects as listed above, as well as include quality assurance concepts and research methods (critical appraisal skills, epidemiology, searching the literature and application of evidence basedpractice) [8]. Optional modules relating to professional (ethics) and clinical practice (management of change, pain control) may be offered as alternatives to specific awards, (certificate, diploma or degree, see table 1). 4.4 The competence of nurses undertaking critical care programmes must be assessed regularly and according to nationally recognised frameworks. Assessors must be appropriately trained. 44.5 The preparation of nurses for specialist practice should also involve the input of other members of the multidisciplinary team. 4.6 Methods of educational delivery should be flexible and interactive as well as incorporate classroom teaching, e learning, simulations, practical skills, Objective Structured Clinical Examinations (OSCEs), which are underpinned by learning contracts and personal portfolios. In addition to enhancing clinical skills, the aim of teaching and learning strategies should be about developing analytical and problem-solving skills to enable nurses to demonstrate competency in decisionmaking and discretionary judgments. The

emphasis on teaching and learning strategies should adopt a philosophy of andragogy or adult-centred learning 4.7 Links between theory and practise: nurses must be able to demonstrate a detailed understating of the application of relevant theories to the delivery of care, problem solving and analytical reasoning skills. As stated earlier, it is recommended that curriculum should reflect a mix of 50% theory and 50% practice. The measure of competency should be according to nationally recognised standards. The development of research skills, access to researchers and integration of evidence base practice is vital to promoting excellence in care [6,12] 4.8 EfCCNa supports the recommendations of the Australian College of Critical Care Nurses [4] that there should be appropriate opportunities and resources to enable nursing students to meet the learning objectives in practice. The role of a personal mentor is one way of facilitating the student maturing into a competent professional. The European federation of Critical Care Nursing associations (EfCCNa) supports the principle all critical care learners should be provided with an appropriately experienced and educated mentor who can facilitate the development of skills, knowledge and achievement competency in the critical care students [4]. The mentor should be pedagogically trained, motivated and enthusiastic in their role as mentor. They must take responsibility for the student’s learning and to determine the individuals competency based on recognised standards. Mentors should demonstrate evidence of ongoing personal development. Where relevant, mentors from other disciplines may be involved in supporting the critical care student to meet specific learning objectives whether in the form of knowledge, skills or attitudes.For the student to develop into a competent and confident critical care nurse, they should have close and regular contact with their supervising mentors. The use of a learning contract or portfolio of learning experiences must be reviewed jointly between student and mentor and structured feedback on progress provided accordingly. It is also important that students and clinical mentors meet with academic staff to evaluate the achievements of the learner and identify areas for future developments. 4.9 The success of a student accomplishing their objectives depends on the learning environment; the quality of mentorship and educational input, for this reason EfCCNa agrees that close collaboration between higher education institutions and health service providers is crucial. It is essential that the learning environment be audited on a regular basis to ensure that high standards of practice education, mentorship, and 5 scholarship are being maintained and further promoted. Along with other proposals [3], EfCCNa endorses the recommended methods of fostering close cooperation, this include: • Collaboration in the design development, monitoring

and evaluation of critical care programmes; • Curricula must be current and equip nurses with a

mix of knowledge and skills to manage the complexity of practice, the needs of a multicultural society and age groups

• Dissemination and generation of research should be vital components in any postregistration programme

• Involvement of clinical personnel in the delivery of content for critical care programmes;

• The appointment of joint posts between education and practice;

• The implementation of research projects that are developed in collaboration and that feed into the curriculum;

• The implementation of professors in critical care nursing with a clear remit of developing practice and patient care services.

4.10. Those responsible for developing critical care nursing programmes must standardise the number of educational hours of delivery and student-learning time to an appropriate tariff as agreed by the Treaty of Bologna in 1998 [7]. The arrangements of credits must relate to hours of theory and the relevant level of academic study. Policies on credit transfer must be clearly expressed, be flexible and approved by educational authorities in each country. Mechanisms must be organised to enable potential students to be awarded academic credit for evidence of learning in practice in relation to agreed objectives. There must be a standardised method for accessing post registration programmes of critical care nursing, which must take into account the individuals previous clinical experiences, level of expertise and contributions to service delivery in addition to their prior educational learning. It is recommended, that the decisions to support critical care nursing students to undertake further study should involve the manager and the academic representative. 4.11 It is recognised that accessibility to critical care courses which require regular attendance can be problematic for students in terms of travel or being released from the clinical environment. In addition face-to-face education is but one way of delivering taught components, higher education institutions must therefore consider alternative, innovative and flexible methods such as e-technology, CD-roms and study block options to ensure wider accessibility to critical care courses. Post-registration students working in small units or rural centres may be limited in the range of clinical experiences available to them. EfCCNa therefore recommends that such issues be addressed fully by the manager, academic staff and student prior to commencing the course. It is important 6 that students are not disadvantaged from achieving the learning outcomes and clinical competencies of their respective programmes. Facilitating a range of learning opportunities (i.e. specific practise placement in another hospital) to enable students to succeed and equipped to be “fit for practice” is a priority. However, critical care education must be responsive to healthcare trends and local requirements, which may be addressed by a needs analysis [9]. The economic situation of each country within Europe varies moreover government support to meet the cost of critical care courses differs significantly. In some countries there is financial support to meet the costs of postregistration courses, in others nurses must pay the fees if they wish to attend and complete a post-registration in critical care nursing. EfCCNa therefore recommends equal assistance for all those nurses wishing to develop in the area of critical care nursing so they can serve the community at large.

Summary The European federation of Critical Care Nursing associations believes that appropriately trained and educated nurses with specialist expertise must care for the critically ill patient with specialist needs. Nurses working in critical care areas should have a combination of transferable skills and knowledge to enable them to provide high quality holistic patient care and to perform their role efficiently and affectively. Key to the successful preparation of critical care nurses is the completion of nationally recognised clinical and professional competencies, which can promote nurses to be confident in their duties. Appropriately qualified educators in the field of critical care practice, theory and research should provide the education of critical care nurses. There is an expectation that critical care nursing programmes are delivered in higher education institutions or professionally accrediting organisations and that certification of completion is recognised by relevant health service authorities and users. It is further proposed that in the fullness of time these certificates and associated competencies will be widely accepted across the European Community allowing nurses to move freely within countries of the EU. EfCCNa recognises that within Europe there is a variation in terms of economic resources, Information Technology infrastructure and educational developments, but would encourage that member countries of the EU work together towards promoting greater equity of opportunity in accessing high quality education for all nurses. The challenges facing health care providers are becoming more complex and decisions have to be made within financial constraints. However, it is well established that investment in post-basic nursing education can translate to improvements in meeting the needs of critically ill patients [10, 11] welleducated workforce is also associated with high quality of nursing care and a reduction in the number of complications, which directly impacts on the outcomes of morbidity and mortality. EfCCNa believes that nurses remain the most valuable and talented resource in healthcare and their contribution to the patient and relatives experience is positive and unique. Nurses do not work in isolation but as part of the multidisciplinary team and through their coordinated efforts make a difference to the care and management of the critical ill patient. It is the collaboration with other disciplines that guarantees the patients’ care remains 7 individualised, deliberate, holistic and relates to their specialist needs. This document adopts the principles laid down by ACCCN (1999), and embody many of the values and beliefs held by EfCCNa. This set of guidelines has been prepared with the aim of developing and improving standards in critical care nurse education within the European Countries; as such the content within should not be interpreted to be prescriptive. It is also our vision that these guidelines begin the process of unifying critical care education to support the free movement of critical care nurse specialists within the EU.

References. 1. NHS Modernisation Agency (2004) New ways of working, www.modern.nhs.uk/workforce 2. McKenna H. Keeney S. Bradley M. (2003) Generic and specialist nursing roles in the community: an investigation of professional and lay views, Health & Social Care in the Community. 11(6): 537-45 3. Loftus LA. Weston V. (2001) The development of nurse-led clinics in cancer care. Journal of Clinical Nursing 10(2):215-20 4. World Congress of Critical Care Medicine. Declaration of Madrid on the preparation of critical care nurses (1993) Australian Critical Care, 6 (2): 24 5. Marianne Underwood et al (1999) Position statement on post-graduate nursing education, developed by the Critical Care Education Advisory Panel on behalf of the Australian College of Critical Nurses 6. European Network of Nurses Organisations (2000) Recommendations for a European Framework for specialist Nursing education, ENNO, Paris, France 7. Bologna Declaration 1999. “Joint Declaration of the European ministers of education”. The European higher education area. 8. D’Innocenzo M, Massai D, Rocco G, Sasso L, Silvestro A, Valrio G, Vallicella F, (2002) Linee guida per il Master di Primo Nivello- Infermeristica in area critica, IPASVI 9. Royal College of Nursing (2004) The future nurse: Evidence of the impact of registered nurses, RCN London

10. Wood I., Douglas J, Priest H (2004) Education and training for acute care delivery: a needs analysis, Nursing in Critical Care, 9 (4): 159-166 11. Needleman J, Buerhaus P, Mattke S, Stewart M, and Zelevinsky K (2002) Nurse-staffing levels and the quality of care in hospitals. New England Journal of Medicine, 346 (22): 1715-22

Additional reading

Barr H (2002) Inter-professional Education: Today, Yesterday and Tomorrow

www.health.ltsn.ac.uk/miniproject/hughBarrFinal.htm

Royal College of Nursing (2004) The future nurse: The future of nurse education~ a discussion paper,

http://www.rcn.org.uk/downloads/futurenurse/nurse-education.doc

Scholes J, Endacott R (2002) Evaluation of the effectiveness of

educational preparation for critical care nursing. English National Board (ENB), London

Swallow V. Coates M. (2004) Flexible education for new

nursing roles: reflections on two approaches. Nurse Education in Practice, 4(1):53-9

BODOVI ZA STRUČNE RADOVE U ČASOPISU UINARS „INSPIRIUM” Sa velikim zadovoljstvom Vas pozivamo da budete deo profesionalnog tima UINARS i zajedno sa nama učestvujete u kreiranju STRUČNOG glasnika UINARS. Časopis „INSPIRIUM“ ima za cilj stručno informisanje i edukaciju svih medicinskih sestara koje rade sa kritično obolelima, unapređenje sestrinske profesije, iniciranje naučno – istraživačkog rada u sestrinstvu, kao i podizanje struke na akademski nivo koji svakako i zaslužuje. „INSPIRIUM“ je namenjen medicinskim sestrama i tehničarima koje rade sa kritično obolelima u intenzivnim negama, anesteziji i reanimaciji, medicinskim sestrama i tehničarima koje na svojim radnim mestima primenjuju savremene inovacije, koje se bave istraživanjima u sestrinstvu, koje rade u polju biomedicine, tehnologije i sestrinske informatike. Visoki kriterijumi, koje u samom startu postavljamo, imaju za cilj da isfiltriraju najbolje kojima će se ukazati prilika da upišu značajnu referencu u svoj CV, steknu bodove KME i učestvuju u kreiranju moderne sestrinske prakse u Srbiji. Podsećamo Vas da objavljivanje rada u neindeksiranom časopisu donosi 6 bodova autoru, prvih 6 koautora stiču po 1 bod, a ostali po 0,5.

ISTORIJAT MEDICINE I ZDRAVSTVENE NEGEHISTORY OF MEDICINE AND HEALTH CAREDATUM ODOBRENJA ZA OBJAVLJIVANJE: 10.03.2012. AUTOR: VLADIMIR GAJIĆ, Zavod za hitnu medicinsku pomoć, Kragujevac

UINARS RASPOLAŽE SA SPECIJALNIM ODOBRENJEMPREGLED“ ZA OBJAVLJIVANJE STRUDIJE U NAUČNO

ORGINALAN RAD OBJAVLJEN

LXIV (3-4): 234

KARDIOPULMONALNA REANIMACIJA KROZ VEKOVECARDIOPULMONARY RESUSCITATION THROUGH

Sažetak – Mnoge rane civilizacije ostavile su svedočanstvo o prohujalim vremenima, pa i o reanimaciji. Neki su to radili uspešnije, neki manje uspešno, međutimžive. Prve verodostojne tragove o reanimaciji nalazimo u Bibliji, Starom zavetu, gde se vrlo realistično opisuje jedna kardiopulmonalna reanimacija deteta. Srednjovekovni naučnici Parapacijenata u petnaestom i šesnaestom veku. Onivazduha u usta uz pomoć kovačkog meha. Prva defibrilacija zabeležena je u osamnaestom veku u Engleskoj, koju je obavio član jednog dobrovoljačkog društva. S razvojem tehnike i mehanike uvode sdevetnaestom veku. Doba savremene kardiopulmonalne reanimacije nastaje sredinom dvadesetog veka, kada dr Piter Safar uvodi kombinaciju veštačke ventilacije i srčane masaže kao standarde za izvođenje reanimacije. Dokuvodi adrenalin, a dr Kuvenhoven defibrilaciju, čime započinje sprounapređenja održao do danas. Ključne rečiMasaža srca; Defibrilatori; Adrenalin Prapočeci Reč reanimacija je izvedena od latinske reči znači duša, pa bi reanimacija bukvalno značila duše. Razne civilizacije, od sumerske, preko egisve do helenske opisivale su razne vrste posamopomoći. Neke su bile manje ili više uspešne i zasnivale su se uglavnom na tadašnjim verovanjima i znanjima. Međutim prvi opis reanimacije koji se može smatrati važećim i najsličnijim današnjoj kardiopulmonalnoj reanimaciji, nalazi se u Bibliji, Starom zavetu, Drugoj knjizi o carevima:

„4.32. I Jelisije uđe u kuću i gle dete mrtvo leži na njegovoj postelji. 4.33. I ušav zatvori se s detetom i pomoli se Gospo4.34. Potom stade na postelju i leže na dete, metnuvusta svoja na usta detetu, i oči svoje na oči njegove, i dlanove svoje na njegove dlanove, i pruži se nad njim, te se zagreja telo detetu. 4.35. Potom usta i pređe po kući jednom tamo i jedamo, potom otide opet i pruži se nad detetom. I kihnu dete sedam puta i otvori dete oči svoje.”

Sličan opis reanimacije nalazimo i u Starom zavetu, Prvoj knjizi o carevima, Poglavlje 17. U rana vremena postojale su razne pretpostavke, a jedna od njih bila je da se život završava hlađenjem tela, pa je telo posipano pepepolivano vrelom vodom kako bi se zagreu život. Osim toga korišćene su i neke surove metode kako bi se umirući „vratio u život”, kao što su vrištanje na uvo, šibanje, batinanje, a neka plemena američkih Indijanaca uvlačila su zapaljene cigare u prirodne otvore pokojnika ne bi li ga povratili. Dugo vremena nije bilo nekih pomaka

IJAT MEDICINE I ZDRAVSTVENE NEGE HISTORY OF MEDICINE AND HEALTH CARE DATUM ODOBRENJA ZA OBJAVLJIVANJE: 10.03.2012.

Zavod za hitnu medicinsku pomoć, Kragujevac

SPECIJALNIM ODOBRENJEM AUTORA I UREDNIŠTVA ČASOPISA „MEDICINSKI

ZA OBJAVLJIVANJE STRUDIJE U NAUČNO – STRUČNOM ČASOPISU „INSPIRIUM“

ORGINALAN RAD OBJAVLJEN – Medicinski Pregled 2011; 4): 234-239. Novi Sad: mart-april. UDK 615.816/.817(091)

KARDIOPULMONALNA REANIMACIJA KROZ VEKOVE

CARDIOPULMONARY RESUSCITATION THROUGH THE CENTURIES

Mnoge rane civilizacije ostavile su svedočanstvo o prohujalim vremenima, pa i o reanimaciji. Neki su to radili uspešnije, neki manje uspešno, međutim, svima je bila zajednička težnja da se unesrećenom pomogne i da se vrati među

ove o reanimaciji nalazimo u Bibliji, Starom zavetu, gde se vrlo realistično opisuje jedna kardiopulmonalna reanimacija deteta. Srednjovekovni naučnici Paracelzus i Vesalijus opisuju prve pokušaje reanimacije pacijenata u petnaestom i šesnaestom veku. Oni su uspešno primenili metode ventilacije pacijenata uduvavanjem vazduha u usta uz pomoć kovačkog meha. Prva defibrilacija zabeležena je u osamnaestom veku u Engleskoj, koju je obavio član jednog dobrovoljačkog društva. S razvojem tehnike i mehanike uvode se i prve preteče današnjih respiratora u devetnaestom veku. Doba savremene kardiopulmonalne reanimacije nastaje sredinom dvadesetog veka, kada dr Piter Safar uvodi kombinaciju veštačke ventilacije i srčane masaže kao standarde za izvođenje reanimacije. Dokuvodi adrenalin, a dr Kuvenhoven defibrilaciju, čime započinje sprovođenje mera više životne potpore koji se uz manja

Ključne reči: Istorija medicine; Kardiopulmonarna resuscitacija; Pulmonarna ventilacija;

Reč reanimacija je izvedena od latinske reči anima, što znači duša, pa bi reanimacija bukvalno značila vraćanje

. Razne civilizacije, od sumerske, preko egipatske, pa pisivale su razne vrste pomoći i

samopomoći. Neke su bile manje ili više uspešne i zasnivale su se uglavnom na tadašnjim verovanjima i znanjima. Međutim prvi opis reanimacije koji se može smatrati važećim i najsličnijim današnjoj kardiopulmo-

aciji, nalazi se u Bibliji, Starom zavetu,

„4.32. I Jelisije uđe u kuću i gle dete mrtvo leži na

4.33. I ušav zatvori se s detetom i pomoli se Gospodu. 4.34. Potom stade na postelju i leže na dete, metnuvši

ta svoja na usta detetu, i oči svoje na oči njegove, i dlanove svoje na njegove dlanove, i pruži se nad njim, te

4.35. Potom usta i pređe po kući jednom tamo i jednom amo, potom otide opet i pruži se nad detetom. I kihnu

puta i otvori dete oči svoje.” Sličan opis reanimacije nalazimo i u Starom zavetu, Prvoj knjizi o carevima, Poglavlje 17. U rana vremena postojale su razne pretpostavke, a jedna od njih bila je da se život završava hlađenjem tela, pa je telo posipano pepelom ili je polivano vrelom vodom kako bi se zagrejalo i time vratilo u život. Osim toga korišćene su i neke surove metode kako bi se umirući „vratio u život”, kao što su vrištanje na uvo,

na američkih Indijanaca u zapaljene cigare u prirodne otvore pokojnika

ne bi li ga povratili. Dugo vremena nije bilo nekih pomaka

na ovom polju. Prvi značajniji pomak napravio je Paracelzus. On (Phillippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim 1493verovatno najveći doktor svojereanimaciju na leševima koristedošao čitajući stare arapske medicinske zapise Avicene i njegovih sledbenika [1]. Njegov savremenik, Vesalius (Andreas Vesalius 1514-1564), otac modtada piše o uspešnom korišćenju kovačkog meha za oživljavanje prethodno ugušenih pasa. Osim toga, ovu metodu uduvavanja vazduha koristile su i babice za oživljavanje novorođenčadi [2]. Godine 1740. Francuska akademija nauka preporučuje utopljenika (Slika 1). Ova metoda vremenom dobija sve više pobornika pa je 1670. godine, Džon Majou (John Mayow) demonstrirao da vazduh uvučen u pluća uvećava torakalnu šupljinu. On je napravio model koristeći mehove u koje je usađen mokraćni mehur. Širenje mehova uzrokuje da vazduh uđe u mehur i pritiskom na mehove vazduh se izbacuje iz mehura. Ovo je bio prvi put prikazan princip veštačke ventilacije nazvan „spoljašnja ventilacija negativnim pritiskom” koja je vodila pronalaspluća i drugih modela savremenih respiratora. Posle toga, čitavih 100 godina, nije bilo nekih većih otkrića. Tek je 1744. godine Tosah (Tossach) uspešno primenio tehniku usta na usta za oživljavanje utopljenika, a prvu uspešnu reanimaciju izveo je na rudaru koji je stradao u eksploziji mine u rudniku. Ali dolaskom doba puritatehnika se polako napušta ustupajući mesto nekim, nažalost, manje uspešnim tehnikama [3].

AUTORA I UREDNIŠTVA ČASOPISA „MEDICINSKI STRUČNOM ČASOPISU „INSPIRIUM“

UDK 615.816/.817(091)

KARDIOPULMONALNA REANIMACIJA KROZ VEKOVE CENTURIES

Mnoge rane civilizacije ostavile su svedočanstvo o prohujalim vremenima, pa i o reanimaciji. Neki su to radili svima je bila zajednička težnja da se unesrećenom pomogne i da se vrati među

ove o reanimaciji nalazimo u Bibliji, Starom zavetu, gde se vrlo realistično opisuje jedna celzus i Vesalijus opisuju prve pokušaje reanimacije

su uspešno primenili metode ventilacije pacijenata uduvavanjem vazduha u usta uz pomoć kovačkog meha. Prva defibrilacija zabeležena je u osamnaestom veku u Engleskoj, koju je obavio

e i prve preteče današnjih respiratora u devetnaestom veku. Doba savremene kardiopulmonalne reanimacije nastaje sredinom dvadesetog veka, kada dr Piter Safar uvodi kombinaciju veštačke ventilacije i srčane masaže kao standarde za izvođenje reanimacije. Doktor Reding

vođenje mera više životne potpore koji se uz manja : Istorija medicine; Kardiopulmonarna resuscitacija; Pulmonarna ventilacija;

na ovom polju. Prvi značajniji pomak napravio je Paracelzus. On (Phillippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim 1493-1541), alhemičar i

vatno najveći doktor svojega vremena, probao je reanimaciju na leševima koristeći kovački meh. Do toga je došao čitajući stare arapske medicinske zapise Avicene i njegovih sledbenika [1]. Njegov savremenik, Vesalius

1564), otac moderne anatomije, nom korišćenju kovačkog meha za

no ugušenih pasa. Osim toga, ovu metodu uduvavanja vazduha koristile su i babice za

čadi [2]. Godine 1740. Francuska poručuje ovu metodu za oživljavanje . Ova metoda vremenom dobija sve

više pobornika pa je 1670. godine, Džon Majou (John rao da vazduh uvučen u pluća uvećava

nu. On je napravio model koristeći mehove usađen mokraćni mehur. Širenje mehova

uzrokuje da vazduh uđe u mehur i pritiskom na mehove vazduh se izbacuje iz mehura. Ovo je bio prvi put prikazan princip veštačke ventilacije nazvan „spoljašnja ventilacija

tivnim pritiskom” koja je vodila pronalasku čeličnih pluća i drugih modela savremenih respiratora. Posle toga, čitavih 100 godina, nije bilo nekih većih otkrića. Tek je 1744. godine Tosah (Tossach) uspešno primenio tehniku usta na usta za oživljavanje utopljenika, a prvu uspešnu

je na rudaru koji je stradao u eksploziji mine u rudniku. Ali dolaskom doba puritanizma, ta tehnika se polako napušta ustupajući mesto nekim, nažalost, manje uspešnim tehnikama [3].

Doba stvarnog napretka U vreme renesanse, a naročito u vreme baroka, bilo je moderno razmišljati i baviti se postupcima oživljavanja. O jednom takvom postupku govori ovaj citat iz državne publikacije izdate 1766. godine u Cirihu: „Iskustvo je pokazalo da davljenici koji su proglašeni mrtvim i proveli neko vreme ispod vode, mogli su da budu oživljeni nekim pravilnim manevrima. Ovi primeri ukazuju da život davljenika nije potpuno ugašen, te postoji nada da se mogu spasti od smrti, ako se brzo izvade iz vode i hitno se primene mere pomoći.”

Slika 1. Metoda kovačkim mehom Fig. 1. Bellows method Slike preuzete sa/Figures taken from: www.texasonsitecpr.com/Hi-story.html i www.lifesaving.com /issues/articles/10evolution.html

Slika 2. Inverzna metoda Fig. 2. Inversion method

Osim toga 1770. godine opisana je inverzna metoda koja se zasnivala na tehnici koja je korišćena u Starom Egiptu pre 3 500 godina kada je pacijent vezivan za noge i podizan uvis naglavačke, pa mu je pritiskan grudni koš, čime se ostvarivao ekspirijum, a oslobađanjem od pritiska dolazilo je do pasivnog inspirijuma (Slika 2). Od 1773. u reanimaciju se uvodi veliko vinsko bure, kada pacijent leži preko bureta, a reanimator povlačenjem za noge prevlači unesrećenog napred i nazad preko bureta izazivajući kompresiju grudnog koša i ekspirijum, a zatim pasivni inspirijum (Slika 3) [3].

Slika 3. Metoda sa buretom Fig. 3. Barrel method

Ovo vreme predstavlja i prvu značajniju stepenicu u otkrivanju preteča savremenih metoda oživljavanja pa-cijenata, pa lekari Vilijam Hejs (William Hawes 1736-1808) i Tomas Kogan (Thomas Cogan 1736–1818), osni-vaju 1774. godine, u Londonu, društvo volontera pod nazivom „Društvo za oživljavanje davljenika” [4]. Oni su tada postavili 5 načela za rad društva: Objavljivanje informacije o tome kako spasavati davljenike; Plaćanje dve gvineje svakome ko pokuša spasavanje u području Vestminstera u Londonu; Plaćanje četiri gvineje svakome ko uspešno vrati nekoga u život; Plaćanje jedne gvineje svakom, često vlasniku krčme – paba, ako dopusti da se spasavanje odvija u njegovoj kući; Opremanje dobrovoljnih medicinskih pomoćnika nekom opremom za spasavanje života. Dovoljno je napomenuti da je jedna gvineja vredela oko današnjih 77 £ sterlinga ili oko 100 €. Tri meseca po osnivanju društva jedan od članova, apotekar po imenu Skvajers (Squires) pozvan je da pruži pomoć trogodišnjem detetu (Catherine Sophie Greenhill) koje je palo sa sprata i proglašeno je mrtvim. Tokom dvadesetak minuta dao je nekoliko elektrošokova sa portabl električnim generatorom koji je poneo sa sobom i detetu se povratilo disanje i puls pa se dete potpuno oporavilo. To je verovatno prva zabeležena defibrilacija modernog doba [4,5].

Tako ovo društvo prerasta u „Kraljevsko humano društvo”, a 1788. godine Čarlsu Kitu (Charles Keith), članu ovog društva, dodeljena je srebrna medalja časti koji je u to vreme reanimirao uduvavanjem vazduha kovačkim mehom, a pri tome je intubirao pacijente raznim cevčicama. I ne samo to, takođe je razvio posebnu elek-tričnu mašinu, preteču današnjih modernih defibrilatora [5]. „Kraljevsko humano društvo” (Royal Humane Society) 1782. godine, podržalo je primenu mehova kao najbolji način za inflaciju vazduha kod veštačkog disanja. Ovaj metod je široko podržan po celoj Evropi preko 40 godina dok ga Francuz Leroj (Leroy) nije 1829. godine kritikovao zbog nedostatka kontrole prilikom korišćenja mehova i preporučivao je tip mehova koji može biti primenjen na različite pacijente, zavisno od visine i težine. Kao rezultat kritike, mehovi su izgubili podršku i postepeno su bili izbačeni, pri čemu su se lekari vratili nekim ranijim metodama. To je rezultiralo stagnacijom na polju veštačke ventilacije. A 1832. godine, dr Džon Delzil (John Dalziel) iz Škotske razvio je kutiju za ventilaciju utopljenih mornara. Četvrt veka kasnije, 1856. godine u svome delu „Asfiksija, njena racionalnost i njen lek” (Asphyxia, its rationale and its remedy) Maršal Hol (Marshall Hall 1790–1857) uvodi metodu okretanja unesrećenog sa stomaka na stranu 16 puta u minuti, što je takođe dovodilo do naizmeničnih kompresija i dekompresija grudnog koša. Osim toga, on je istakao da je potrebno žrtvi izvaditi jezik iz usta i pominje disajni put i veštačko disanje kao obavezne stepenice kardiopulmonalne reanimacije [6]. Tokom ranih dana Francuske buržoaske revolucije, 8.5.1794. godine pogubljen je hemičar Antoan Lavoazije, naučnik koji je otkrio kiseonik. Svojim saradnicima je rekao da će što duže treptati očima pošto mu sečivo giljotine bude odrubilo glavu. Treptao je čitavih 15 se-kundi! (i time dokazao da mozak ne može da radi bez kiseonika). Od 1812. godine u timove za spasavanje davljenika na plažama uvode se konji. Žrtva izvučena iz vode se prebacuje preko sedla, a konj goni da trči, pa je truckanje konja dovodilo do naizmenične kompresije i relaksacije grudnog koša (Slika 4) [7].

Slika 4. Metod kasajućeg konja Fig. 4. Trotting horse method

A 1775. godine Abilgard (Peter Christian Abildgaard) eksperimentisao je na kokošima prekidajući im život jednim električnim impulsom, da bi ih potom vraćao u život elektrošokom izvršenim na sredogruđu. Godine 1849. Ludvig (Frederick Ludwig) i Hofa (Albert Hoffa) demonstrirali su mogućnost da jedan električni impuls može izazvati fibrilaciju srca. Dr Voale E. J. (Woillez E. J.) 1876. godine dizajnirao je preteču čeličnih pluća, koja je usavršio dr Drinker pola veka kasnije. Kenig (Koenig) je opisao uspešno oživljavanje posle primene kompresija zatvorenog grudnog koša 1885. godine. Veliki američki pronalazač Aleksandar Grejem Bel (Alexander Graham Bell) osamdesetih godina devetnaestog veka, čak je sagradio test-verziju „vakuum jakne” koja je radila sa ručno-operišućim mehovima koji su mnogo nalik kasnijim čeličnim plućima. Razvoj veštačke ventilacije nastavlja se godine 1889, kada je dr Do (O.W. Doe) izvestio Ginekološko društvo Bostona o razvoju dečje reanimacione kutije, izuma dr Egona Brauna iz Beča. Ova rana forma veštačkog respiratora omogućavala je životno spasavajuću veštačku ventilaciju [8]. Moderno doba Nov, značajniji pomak nastaje 1888. godine, kada klinički doktor Mak Vilijam (Mac William) konstatuje da naprasna srčana smrt može da nastane usled srčane fibrilacije. Godine 1892. se u Francuskoj uvodi ritmično izvlačenje i uvlačenje jezika iz usne duplje kod pacijenata sa srčanim zastojem [7]. Vođeni izveštajima Tafijea (Tuffier) i Haliona (Hallion) 1898. godine vodeća tehnika oživljavanja postaje masaža na otvorenom grudnom košu. Profesori Prevost (Jean-Louis Prevost) i Bateli (Frederic Batelli) 1899. godine izveštavaju o prekidanju ventrikularne fibrilacije na otvorenom srcu psa primenom naizmenične struje. Početkom dvadesetog veka Krile (Crile) je opisao sračanu masažu na otvorenom i zatvorenom grudnom košu. On je istakao važnost adekvatne koronarne perfuzije i vrednost epinefrina u reanimaciji. Time je srčana masaža ušla na velika vrata i postala sastavni deo kardiopulmonalne reanimacije. Skoro istovremeno, 1926. godine Rudolf Ajzenmenger (Rudolf Eisenmenger) u Evropi i 1927. godine dr Drinker (Cecil K.Drinker) u Americi proizveli su aparat za veštačku ventilaciju. Ajzenmengerova mašina zvala se „biomotor za kompresiju/dekopresiju”, a Drinkerova „čelična pluća” (Slika 5). Ova dva vrsna naučnika prokrčila su put savremenoj veštačkoj ventilaciji i svako na svoj način, pružili su ogroman doprinos nauci s obe strane Atlantika [9,10].

Slika 5. Eisenmengerov respirator Fig. 5. Eisenmenger respirator

Interesovanje za ventrikularnu fibrilaciju poraslo je tokom prve polovine XX veka zbog povećane upotrebe električne energije. Visoka smrtnost među električarima naterala je Kona Edisona (Con Edison) da podrži razvoj električnog defibrilatora pronalazača Hukera (Hooker), Kuvenhovena (William Bennett Kouwenhoven) i Lengvortija (Langworthy) u bolnici „Džons Hopkins” (Johns Hopkins) u Baltimoru. Tako, 1932. godine, dr Kuvehoven, razvija uređaj, preteču današnjih defibrilatora, koji je mogao da izazove srčanu defibrilaciju, električnim udarom [11]. Tako se on može smatrati ocem modernih defibrilatora. A 1947. godine, u Klivlendu (Ohajo), hirurg Klod Bek (Claude Beck) izveo je prvu uspešnu defibrilaciju na ljudskom srcu [12]. Vrtoglavi uspon kardiopulmonalna reanimacija doživljava sredinom XX veka radovima dr Ilama (James Otis Elam) i dr Safara (Peter Saffar) koji 1954. godine lansiraju ventiliranje ekspiratornim vazduhom, dr Cola (Paul Maurice Zoll) koji 1956. godine uvodi spoljašnju električnu defibrilaciju srca, Kuvenhovena 1960. godine (spoljašnja srčana masaža), Redinga (Redding) i Pirsona (Pearson) 1963. godine (uvode adrenalin u reanimaciju), dok je ključnu ulogu odigrao anesteziolog dr Piter Safar (1924-2003) (Slika 6) koji je 1961. godine uveo kombi-novanje ventilacije pod pozitivnim pritiskom sa spoljaš-njom srčanom masažom [14,15]. Tako su 1954. godine

Slika 6. Dr Piter Safar (1924-2003) Fig. 6. Peter Safar PHD Kuvenhoven i Milnor defibrilirali psa kroz zatvoreni grudni koš sa defibrilatorom na baterije. Nastavak uspona defibrilacije nastao je 1961. godine kada su Aleksander (Alexander), Klajger (Kleiger) i Loun (Lown) prvi opisali upotrebu električne struje za konverziju ventrikularne tahikardije (VT) [14,23]. Već 1967. godine, u Belfastu Pantridž (Pantridge) i Gede (Geddes) objavili su značajan porast vanhospitalnog preživljavanja pacijenata sa srčanim zastojem, uvođenjem mobilne koronarne jedinice

opremljene defibrilatorom na baterije. Kasnih šezdesetih dr Mirovski (Micheal Mirowski) započeo je rad sa implantabilnim defibrilatorima. U Portlandu (Oregon) je 1969. godine paramedik izveo prvu defibrilaciju, pri čemu nije bilo lekara u blizini. Sedamdesetih godina dvadesetog veka dr Safar i njegovi saradnici inicirali su istraživanja cerebralne reanimacije kod srčanog zastoja (spuštanjem temperature), a 1979. godine dr Safar osniva Internacionalni centar za istraživanje resuscitacije (International Resuscitation Research Center) u Pitsburgu [18,19,22]. Od 1974. do 1980. doktori Daiak (Arch Diack), Rulmen (Robert Rullman) i Velborn (W. Stanley Welborn) razvili su prototip automatskog eksternog defibrilatora, a 1980. godine pojavljuje se i prototip vodiča srčanog ritma (pace-maker). Jedna od poslednjih stepenica u nizu, 1973. godine na međunarodnoj konferenciji u Vašingtonu Američko kardiloško udruženje (American Heart Association) ovlašćeno je da standardizuje mere osnovne životne potpore (basic life support – BLS) i više životne potpore (advanced life support – ALS). Tako su 1974. godine publikovani prvi standardi CPR (Standards for Cardiopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiac Care). Do dana današnjeg osnova tih standarda se nije mnogo promenila, mada se na svakih 3 do 5 godina na međunarodnom nivou usklađuju sa najnovijim saznanjima iz ove oblasti. U Americi to radi Američko kardiološko udruženje (American Heart Assosiation), a u Evropi Evropski savet za reanimaciju (European Resuscitation Councuil). Obe organizacije su novembra 2005. godine objavile najnovije preporuke iz oblasti CPR, sa napomenom da se ove sugestije što pre ugrade u nacionalne vodiče kako bi se pacijentima što adekvatnije pomoglo. Ono što je vinulo reanimaciju „u nebesa” jeste potez američke kompanije United Airlines, koja je 1999. godine, prvi put postavila automatske defibrilatore u svojim avionima tipa boing 747. Postupci reanimacije i dalje se razvijaju. Iako je bilo puno lutanja i traženja, pogrešnih i pravilnih postupaka, mnoge generacije lekara ostavljale su neizbrisiv trag iza sebe, krčeći put sve modernijim načinima oživljavanja pacijenata. Ovde smo pokušali da pomenemo one najvažnije, koji su dali ključni značaj veštačkoj ventilaciji ili masaži srca. Oni će ostati upamćeni po svojim delima. Zahvaljujem svojim pobratimima dr Draganu Milojeviću, dr Aleksandru Raškoviću i dr Bojanu Jovanoviću na pomoći i podršci. Adresa autora: Dr Vladimir Gajić, Zavod za hitnu medicinsku pomoć, 34000 Kragujevac, Zmaj Jovina 32, E-mail: drgaja@sbb.rs

Rad je primljen 19. IV 2010. Prihvaćen za štampu 22. IV 2010. BIBLID.0025-8105:(2011):LXIV:3-4:234-239.

Literatura 1. Conner CD. A peoples history of science: miners, midwives and low mechanicks. New York: Nation Books; 2005. p. 306. 2. Porter R. Vesalius: The biographical dictionary of scientists. 2nd ed. New York: Oxford University Press; 1994. 3. Baker A. Artificial respiration, the history of an idea. Med Hi-story. 1971;15(4):336-51. 4. Cary RJ. A brief history of the methods of resuscitation of the apparently drowned. John Hopkins Hosp Bull 1918;270:243-51. 5. Safar P. History of cardiopulmonary-cerebral resuscitation. In: Kaye W, Bircher N, eds. Cardiopulmonary resuscitation, New York: Churchill Livingston; 1989. p. 1-53. 6. Elam JO. Rediscovery of expired air methods for emergency ventilation. In: Safar P, ed. Advances in cardiopulmonary resuscitation. New York: Springer Verlag; 1977. p. 263-5. 7. Karpovich PV. Adventures in artificial respiration. New York: Association Press; 1953. 8. Eisenberg M. The quest to reverse sudden death: a history of cardiopulmonary resuscitation. In: Paradis HH, Nowak RM, eds. Cardiac arrest: the science and practice of resuscitation medicine. Baltimore: Williams & Wilkins; 1996. p. 1-27. 9. Eisenberg M. Life in the balance: emergency medicine and the quest to reverse sudden death. New York: Oxford University Press; 1997. 10. Kouwenhoven WB, Jude JR, Knickerbocker GG. Closed-chest cardiac massage. JAMA. 1960;173:94-7. 11. Beck CS, Pritchard WH, Feil HS. Ventricular fibrillation of long duration abolished by electric shock. JAMA. 1947;135: 985-6.

12. Greene N. Anesthesia and the development of surgery (1846-1896). Anesth Analg 1979;58(1):5-12. 13. Hammonds WD, Steinhaus SE, Crawford WL. Pioneer physician in anesthesia. J Clin Anesth 1993;5(5):163-7. 14. Safar P. On the history of modern resuscitation. Crit Care Med, 1996;24(2):S3-S11. 15. Elam JO, Elder JD. Artificial respiration by mouth-to-mask method. N Engl J Med 1954;250(18):749-54. 16. McIntyre J. History of Anesthesia: oropharyngeal and nasopharyngeal airways: I (1880-1995). Can J Anaesth. 1996;43 (6):629-35. 17. Safar P. From control of airway and breathing to cardiopul-monary-cerebral resuscitation. Anesthesiology. 2001;95(3):789-91. 18. Safar P, Elam JO. A comparison of the mouth-to-mouth and mouth-to-airway methods of artificial respiration with the chest-pressure arm-lift methods. N Engl J Med 1958;258(14):671- 7. 19. Waters RM. Artificial respiration: comparison of manual maneuvers. Anesth Analg 1936;15:151-4. 20. Waters R. Simple methods for performing artificial respirati-on. JAMA. 1943;123:559-61. 21. Safar P. From Vienna to Pittsburgh, for anesthesiology and acute medicine. 1st ed. In: Fink MK. Careers in anesthesiology: an autobiographical memoir. Park Ridge, IL: Wood Library Museum 2000. 22. Lown B. Cardioversion of arrhythmias I. Mod Concepts Car-diovasc Dis 1964;33:863-8.

Summary

The Ancient Times Many early civilisations left testimonies about ancient times and resuscitation, as well. Some of them did it successfully and some of them did it less successfully; however, all of them wished to help a dying person and to bring him back to life. The first trustworthy note can be found in the Bible - Old Testament as a very realistic description of resuscitation of a child. The Middle Ages The medieval scientists, Paracelsus and Vesalius, described first successful resuscitation attempts in the 15th and 16th

century. These two men successfully applied ventilation methods by air inflation with blacksmith bellows. The Modern Era The first defibrillation was recorded in the 18th century in England, which was conducted by one of the volunteer society members. With the development of mechanics and techniques, the first precursors of modern respirators were introduced in the 19th century. The age of modern cardiopulmonary resuscitation began in the middle of 20th century, when Dr Peter Safar brought in the combination of artificial ventilation and chest compressions as the standard for implementing resuscitation. Adrenalin and defibrillation were introduced into the resuscitation techniques by Dr Redding and Dr Kouwenhaven, respectively, thus beginning the advance life support administration, which has been applied, with minor changes, until today. Key words: History of Medicine; Cardiopulmonary Resuscitation; Pulmonary Ventilation; Heart Massage; Defibrilators; Epinephrine

UPUTSTVA AUTORIMA - INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

Gordana DRAGOŠEV – Sanja PAUNIĆ

Autori su u obavezi da se prilikom pripremanja svog rukopisa za štampanje u INSIPRIUM-u pridržavaju datih, a u skladu s Vankuverskim pravilima i Jednoobraznim zahtevima za rukopise koji se podnose biomedicinskim časopisima (v. Srpski arhiv, posebno izdanje, 2002/1). INSPIRIUM objavljuje originalne radove, koji nisu štampani na drugom mestu, kao i stručne radove koji su usmeno prikazani na naučnim skupovima, radovi koji su dopuna ranije objavljenih prethodnih saopštenja i radovi koji nisu štampani u celini (npr. samo u vidu abstrakta) i Vaši Diplomski radovi (skraćena verzija). Rukopise slati na email adresu: insiprium.uinars@gmail.com. U časopisu se mogu objaviti sledeći tipovi radova: ORIGINALNI RADOVI (do 7 strana) koji su rezultat istraživanja, dokumentovani dovoljnim obimom i sa jasnim zaključcima. Sadrže sopstvena istraživanja reprezentativna za određenu oblast, obrađena i izložena tako da se, ako su eksperimenti, mogu ponoviti, a analize i zaključci mogu proveriti. PREGLEDNI ČLANCI (do 5 strana) su radovi informativnog karaktera. Predstavljaju celovit pregled nekog područja ili problema na osnovu već publikovanog materijala koji se analizira i raspravlja. PRIKAZI SLUČAJEVA (do 3 strane) donose kazuistiku iz prakse s kratkim teoretskim uvodom. Ovi stručni radovi – prikazi su, po pravilu, od najveće koristi praktičarima, imaju karakter stručnih radova. STRUČNI RADOVI (do 5 strana) Odnose se na proveru ili reprodukciju poznatih istraživanja i predstavljaju koristan materijal u širenju znanja i prilagođavanja izvornih istraživanja potrebama nauke i prakse. PRETHODNA SAOPŠTENJA (do 4 strane). Sadrže naučne rezultate čiji karakter zahteva hitno objavljivanje, ali ne mora da omogući i ponavljanje iznesenih rezultata. ISTORIJA MEDICINE (do 4 strane). Obrađuje se prošlost s ciljem stvaranja kontinuiteta medicinske i zdravstvene kulture, a imaju karakter stručnih radova. AKTUELNI PROBLEMI: Ovi radovi mogu obraditi kratko savremene teme, nove termine i probleme, sa ciljem informacije i edukacije bez zahteva za sveobuhvatnost. Tu spadaju i manji problemi iz svakodnevne prakse koji će se povremeno štampati (zapažanja, mišljenja, problemi).

U časopisu se objavljuju i feljtoni, prikazi knjiga, izvodi iz strane literature, izveštaji s kongresa i stručnih sastanaka, saopštenja o radu pojedinih zdravstvenih organizacija, podružnica i sekcija, saopštenja Uredništva, pisma Uredništvu, Novine u medicini, pitanja i odgovori, stručne i staleške vesti i „In memoriam“.

1. Priprema rukopisa Rukopis treba otkucati samo na jednoj strani bele hartije formata A4, bez proreda i marginom od najmanje 25 mm, odnosno koristiti font Times New Roman, veličina slova 12. Dozvoljeni obim rukopisa, uključujući sažetak, sve priloge i spisak

literature, iznosi 4-12 strana, kako je prethodno navedeno za pojedine kategorije radova.

Rukopis pripremiti prema sledećim uputstvima: 1.1. Naslov rada mora biti kratak, jasan i bez skraćenica, ispisan na posebnoj strani zajedno sa kratkim naslovom rada (short title), sa ne više od 40 karaktera. Ispod naslova rada, navode se imena i prezimena autora (najviše 6), indeksirana brojkama koje odgovaraju onima pod kojim se u zaglavlju ove strane navode puni nazivi i mesta ustanova u kojima autori rade. Na dnu ove strane staviti „Adresa autora:“ i u nastavku navesti punu adresu i titulu prvog autora. Iza adrese navode se eventualno fusnote (zahvaljivanja, obaveštenja i slično). Naime, kako se pravo na autorstvo zasniva isključivo na suštinskom učešću u izradi rada, za određeni doprinos, autori se mogu pojedincima ili timovima, uz njihovu dozvolu, zahvaliti u samom tekstu ili u fusnoti. Telefon, adresa autora za korespondenciju, e- mail adresa, kao i podatak o kategoriji rada, navode se u propratnom pismu uz rukopis. 1.2. Sažetak na srpskom i engleskom jeziku mora biti kratak, 200 reči, bez skraćenica, sa preciznim prikazom problema, cilja rada, metoda i postupaka, glavnih rezultata i osnovnih zaključaka, ispisan na posebnoj strani. U nastavku navesti do deset ključnih reči (deskriptora i kvalifikatora) iz spiska medicinskih predmetnih naziva (Medical Subjects Headings MeSHj) Američke Nacionalne medicinske biblioteke. 1.3. Tekst rada treba da bude napisan u duhu srpskog jezika, oslobođen suvišnih skraćenica, čija prva upotreba zahteva navođenje punog naziva. Ne upotrebljavati ih u zaključku rada. 1.4. Na posebnom papiru potrebno je dostaviti spisak i objašnjenje svih skraćenica korišćenih u tekstu. 1.5. Koristiti mere metričkog sistema prema Internacionalnom sistemu mera (International System Units - SI), navesti postupke i metode, uključujući i statističke, za lekove upotrebljavati generička imena fonetski napisana. Ne navoditi imena bolesnika, inicijale ili brojeve istorija bolesti. 1.6. U tekstu rada na margini označiti mesta za slike, sheme, tabele i grafikone, ne ostavljajući prazan prostor ili oznake u tekstu za njih.

2. Prilozi (tabele, grafikoni, sheme i fotografije) 2.1. Tabele, grafikoni i sheme dostavljaju se na posebnim stranama, u crno-beloj tehnici, u formatu koji obezbeđuje da i pri smanjenju na razmere za štampu ostanu jasni i čitljivi. Upotreba skraćenica u tekstu priloga dozvoljava se samo izuzetno, uz obaveznu legendu. Prilozi se označavaju zasebnim arapskim brojevima. 2.2. Fotografije je potrebno da budu dostavljene u visokoj rezoluciji – najmanje 600x800 pxl. Fotografije osoba moraju prikriti njihov identitet, ili se mora dostaviti pismena saglasnost za objavljivanje.

3. Literatura Vankuverska pravila precizno određuju redosled podataka i znake interpunkcije kojima se oni odvajaju, kako je u nastavku dato u pojedinim primerima. Navode se svi autori, a ukoliko ih je preko šest, navesti prvih šest i dodati "et аГ.

Članci u časopisima: *Standardni članak Goate AM. Haynes AR. Ouen MJ. Farrall M, James LA,Lai LY, et al. Predisposing locus for Alzheimer's disease on chromosome 21. Lancet 1989:1:352-5. * Organizacija kao autor The Royal Marsden Hospital Bone-marro\vTransplantation Team. Failure of syngeneic bone-marrou graft uithout preconditioning in post-hepatitis marro\v aplasia. Lancet 1977:2:742-4. *Nisu navedena imena autora Coffec drinking and cancer of the pancreas [editorial]. BMJ1981:283:628. * Volumen sa suplementom Magni F, Rossoni G. Berti F. BN-52021 protects guinea pig from heart anaphylaxis. Pharmacol Res Commun 1988:20 Suppl 5:75-8. *Sveska sa suplementom Gardos G, Cole .10, Haskcll D. Mnrbv D. Parne SS. Moore P. The natural history of tardivc dvskinesia. J Clin Psvchophar macol 1988:8(4 Suppl):31S-37S. *Sažetak u časopisu Fuhrman SA. Joiner KA. Binding of the third component of complement СЗ by Toxoplasma gondi [abstract]. Clin Res 1987;35:475A. Knjige i druge monografije: *Jedan ili više autora Hisen IIN. Immunology: an introduction to molecular and cellular principles of the immune response. 5th cd. Ne\v Vork: Harperand Rovv; 1974.

*Poglavlje u knjizi Weinstein L, Shwartz MN. Pathologic properties of invading microorganisms. In: Soderman WA Jr. Soderman WA. eds. Pathologic phvsiologv: mechanisms of disease. Philadelphia: Saunders: 1974. p. 457-72. *Rad u Zborniku radova Harley N11. Comparing radon daughtcr dosimetric and risk models. In: Gammage RB, Кпуе SV, eds. Indoor air and human heallh. Proccedings of the Seventh Life Sciences Symposium: 1984 Oct 29-31: Knoxville (TN). Chelsea (MI): Leuis: 1985. p. 69-78.

Elektronski materijal: *Clanak u časopisu u elektronskoj formi Morse SS. Factors in the emergence of infectious diseases. Lmerg Infect Dis [serial online] 1995 .lan-Mar [cited 1996 Jun 5]:I(1):[24 screensl. Availablc from: URI.:http://w\v\\.cdc.gov/ ncidod/EID/eid.htm. *Monografije u elektronskoj formi CDL slinical dermatology illustrated [monograph on CD- ROM]. Reeves JRT, Maibach H. CM HA Multimedia Group. producers. 2nd ed. Version 2.0. San Diego: CMEA:1995. * Kompjuterski dokument (Jile) Hemodvnamics III: the ups and douns of hemodvnamics [computer program]. Version 2.2. Orlando (FL): Computerized Educational Svstems; 1993.

4. Dodatne obaveze – Ukoliko rad bude prihvaćen za štampu, autori su dužni da, po uputstvu Redakcije, izvrše sve ispravke i unesu dopune u tekst, te da dostave takvu konačnu, korigovanu verziju svog rada sa nazivom dokumenta („file“) i programa u kojem je sačinjen rukopis na email adresu uredništva i redakcije inspirium.uinars@gmail.com. Tekst je potrebno pisati u kontinuitetu, ne vršiti nikakve modifikacije veličine ili vrste slova i rasporeda reči. Jedino pasuse treba odvajati komandom „Enter“. Na isti način kucati i tabele, s tim što se kolone međusobno odvajaju pomoću komande za tabulator (obično „Tab“), a redovi komandom „Enter“.

Uredništvo zadržava pravo da sve radove koji nisu u skladu sa pravilom odbaci ili vrati na doradu autoru.

AUTORSKA IZJAVA – Nakon pristizanja Vašeg rada, uredništvo će na Vašu email adresu poslati obrazac za AUTORSKU IZJAVU koju ste u obavezi popuniti, potpisati i orginalnu verziju proslediti na fax ili adresu UINARS. Autorska izjava odnosi se na sledeće: Svojim potpisom potvrđujem da sam stvarni autor navedenog dela, te da su svi sadržaji koji nisu original mog autorskog dela ispravno citirani. Potvrđujem i prihvatam da se sadržaj mog dela u potpunosti i/ili u delovima bez promene sadržaja objavi u časopisu UINARS „INSPIRIUM“. Svojim potpisom preuzimam punu moralnu i materijalnu odgovornost za kompletni sadržaj navedenog dela (tekst, slike, tabele, grafikoni, informacije itd). Na istom obrascu predviđen je prostor za potpis autora i svih kooautora stručnog rada koji su u obavezi svojeručno potpisati.

NAPOMENA. Uređivanje naučno-stručnih sadržaja časopisa je potpuno nezavisno. Odgovornost za tačnost prezentovanih informacija i originalnost autorskih sadržaja u sopstvenim radovima snose sami autori. Sva autorska prava publikovanih sadržaja preuzima izdavač časopisa. Uz citiranje izvora, dozvoljeno je nekomercijalno korišćenje publikovanih sadržaja na fer način u naučno – stručne svrhe i to: edukacije, istraživanja, kritike i pregleda. Izdavač, uredništvo i saradnici naučno – stručnog časopisa INSPIRIUM odriču se svake odgovornosti za bilo kakvu štetu koja može da nastane korišćenjem bilo koje informacije publikovane u časopisu.

Nakon obrade, prihvatanja i recenzije Vašeg Stručnog rada UINARS dostavlja Vaš rad na klasifikovanje stručne oblasti po sistemu UDK broja koji se štampa na početnoj strani stručnog rada, iznad naslova. Nakon toga Vaš stručni rad

UINARS dostavlja Zdravstvenom savetu Srbije i Komori MSZT Srbije za akreditaciju

.

Konkurs za prijem Vaših stručnih radova za časopis UINARS „INSPIRIUM“ traje u toku cele godine. Ukoliko planirate da Vaš stručni rad objavite u časopisu „INSPIRIUM“ u obavezi ste da nameru najavite na email insiprium.uinars@gmail.com dva meseca pre izlaska narednog broja kako bi Uredništvo kreiralo sadržaj časopisa u celosti. U slučaju da pošaljete Vaš stručni rad bez najave on će biti štampan u nekom od narednih brojeve kada se za to ukaže prostor, jer se sadržajne celine časopisa kreiraju kroz najave.

Ukoliko Vam je potrebna konsultacija u vezi sa objavom Vašeg stručnog rada, slobodno kontaktirajte uredništvo i redakciju časopisa na email insipirium.uinars@gmail.com.

Tekst prema upustvima navedenim u časopisu Medicinski pregled

Na osnovu Pravilnika o bližim uslovima za sprovođenje kontinuirane edukacije za zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike član 9. D) Publikacije Precizirano je da se u svakom pojedinačnom slučaju vrši bodovanje autorstva odnosno

uredništva, o čemu se izdaje potvrda. Članak objavljen u neindeksiranim stranim i domaćim publikacijama boduje se na sledeći način: PRVI AUTOR – 6 bodova, PRVIH 6 KOAUTORA – po 1 bod, OSTALI KOAUTORI – 0,5 bodova BODOVI SE DODELJUJU.

OBJAVA STRUČNOG RADA U NAUČNO STRUČNOM ČASOPISU „Inspisrium“ JE BESPLATNA, A IZDAVANJE POTVRDE SA LICENCNIM BODOVIMA ZA AUTORE KOJI NISU ČLANOVI UINARS JE 3000RSD.

Svaki naučni i stručni rad ocenjuju minimum dva recenzenta. Recenzentima se ne otkriva identitet autora i obratno, izuzev onda kada obe strane izraze spremnost na neposrednu komunikaciju.

PRIKAZ KNJIGE - Book Review

Gordana Dragošev, Sanja Paunić, Marko Jovanović

OSNOVI INFORMATIKE I TEHNOLOGIJE U SESTRINSTVU

Udruženju UINARS se kroz svoj višegodišnji uspešan rad i edukaciju, nametnula potreba usaglašavanja postojećih znanja medicinskih sestara i tehničara sa zahtevnim znanjima i veštinama moderne medicine. Kako smo svedoci savremnog, intenzivnog i izuzetno dinamičnog razvoja različitih medicinskih tehnologija, uočili smo kontinuirani fokus na edukaciji lekara iz različitih oblasti, dok edukacija sestara koje su, ne retko, češći konzumenti modernih tehnoloških dostignuća, ostaje na izrazito niskom nivou. Kako nauka ne čeka, savremene medicinske informaciono – komunikacione tehnologije sve češće zahtevaju intenzivan angažman medicinskih sestara bez predhodne, neophodne obuke i bez savladavanja elementarnih znanja i veština. Medicinske sestre i tehničari su zaokupirani obukom za savladavanje znanja i veština u domenu stručnog rada koji se svakodnevno uvećava, dok zanemaruju globalni uticaj razvoja informaciono komunikaccionih tehnologija ugrađenih u medicinske intervencije. U svetu medicine koristi se 5000 vrsta medicinskih informaciono komunikacionih tehničkih uređaja za pružanje oko 1.000.000 usluga zdravstvene zaštite, a svaki dan u svetu nastane približno 10.000 naučno stručnih radova. Kako tehnologija napreduje medicinske sestre i zdravstveni radnicu se često nađu u situaciji u kojoj im je potreban set umeća koje je jedino moguće pratiti upotrebom informaciono komunikacionih tehnologija. Razvoj zdravstva je uslovljen globalnim okolnostima, uslovima i okruženjem u kome zdravstvo funkcioniše. Zdravstveni sistem kao osnov društvene zajednice nemože sam primeniti sva savremena dostignuća niti izvršiti pravovremenu obuku zdravstvenih radnika za primenu tih dostignuća. U skladu sa ovim činjenicama UINARS tim i Ministarstvo kulture, informisanja i informacionog društva Republike Srbije pokrenuli su zajednički Projekat „Medicinska informatika – kompjuter kao član tima“ sa ciljem da se preuzme odgovorna uloga u promociji informaciono – komunikacionih tehnologija u sestrinstvu Srbije.