Instrumenti monetarno-kreditne kontrole

Centralna banka reguliše novac i kredit u jednoj ekonomiji kako bi ostvarila nekoliko,ponekad konfliktnih ciljeva.Ti su,prije svega,postizanje pune zaposlenosti,stabilnosti cijena,održivog ekonomskog rasta i stabilnog platnog bilansa.Centralna banka koristi više instrumenata da bi uticala na obim rezervi bankarskog sistema,koji su inače raspoložive za kreditiranje i na nivo kamatnih stopa u ekonomiji.Neki od instrumenata su u funkciji opšte kontrole kredita koja,praktično,linearno djeluje na kompletan bankarski i finansijski sistem.Druga vrsta instrumenata su mjere selektivne kreditne politike kojima se djeluje na specifične grupe ili sektore u finansijskom sistemu.Moralni apeli i marginalne obavezne rezerve na kupovine hartija od vrijednosti koje kotiraju na berzama su primjeri selektivne kreditne kontrole u razvijenoj tržišnoj ekonomiji.

Linearna kreditna kontrola Obavezne rezerveObavezne rezerve su,istorijski posmatrano,prvenstveno bile uvedene radi zaštite deponenata.Međutim,vremenom je taj mehanizam evoluirao u pravcu postizanja primarnog cilja da centralna banka raspolaže izuzetno moćnim instrumentom novčane kontrole u kritičnim situacijama.Mehanizam obaveznih rezervi se primjenjuje tako što se od depozitnih ustanova traži da izdvajaju sredstva rezervi u određenom procentu od nivoa depozita.Kao sredstva obaveznih rezervi priznaju se samo gotovina u trezorima banaka i depoziti na računu kod centralne banke.U praksi Centralne banke Bosne i Hercegovine,od maja 2003.godine,gotovina u trezorima banaka nije uključena u obračun sredstava obavezne rezerve već se tom rezervom smatraju isključivo sredstva koja se nalaze na računima banaka kod centralne banke.U sistemu regulacije SAD obavezne rezerve se smatraju izuzetno“potentnim“instrumentom regulacije.No,činjenica je da je primjena ovog mehanizma u praksi centralne banke SAD bila najmanje prisutna.Obavezne rezerve su ispočetka primjenjivane samo na banke članice sistema FED.Od osamdesetih godina prošlog vijeka uvodi se obaveza primjene sistema obaveznih rezervi za sve depozitne institucije(kreditne unije,štedionice,štedno-kreditne zadruge i druge).

Djelovanje promjene stope obaveznih rezervi na depozite ispoljava se na tri različita načina:

Prvi je djelovanje na depozitni multiplikator ili koeficijent ekspanzije koji utiče na iznos depozita i novih kredita koje bankarski sektor može kreirati sa svakim novim prilivom rezervi u sistem.Isto tako,stopa obaveznih rezervi djeluje na veličinu novčanog multiplikatora koji utiče na stopu porasta ponude novca.Ako centralna bana povećava stopu obaveznih rezervi,depozitni i novčani multiplikator se smanjuju usporavajući rast novca,depozita i kredita.

Obrnuto,smanjenje stope obaveznih rezervi povećava multiplikator depozita i novca čime se sa svakom novom novčanom jedinicom rezervi ubrzava rast ukupnog obima novca,depozita i kredita.

Drugi efekat je u tome što promjene stope obaveznih rezervi mijenjaju strukturu miksa između viška rezervi i obaveznih rezervi.Ako pretpostavimo da su banke sva slobodna sredstva plasirale u kredite i praktično nemaju viška rezervi,onda se,u situaciji smanjenja stope obaveznih rezervi,na njihovim računima kod centralne banke pojavljue višak slobodnih rezervi.Depozitne institucije će,u tom slučaju,vrlo brzo,ta slobodna sredstva,ili samo njihov dio,plasirati u vidu kredita ili na drugi način investirati povećavajući tako ponudu novca.Ukoliko su sve institucije angažovale slobodne rezerve u potpunosti,povećanje stope obavezne rezerve će za njih značiti da im nedostaju sredstva kako bi udovoljile postavljenom zahtjevu.One to nadoknađuju prodajom hartija od vrijednosti iz svog portfelja,zatim preko povlačenja dijela plasiranih kredita i preko pozajmljivanja od drugih finansijskih institucija.Ponuda novca će,u takvim okolnostima,rasti sporije ili će,čak doći do njenog pada.

Promjene nivoa obaveznih rezervi,takođe,imaju efekte na nivoe kamatnih stopa.Povećanje stope obaveznih rezervi može uticati na rast kamatnih stopa.To se naročito odnosi na novčano tržište na kome finansijske institucije u novonastaloj situaciji intenzivno traže sredstva da bi zadovoljile zahtjev za dodatnim obaveznim rezervama.U uslovima pojačane tražnje novca kredit postaje manje raspoloživ što djelujue na porast njegove cijene odnosno on poskupljuje.Prema tome,rast stopa obaveznih rezervi može,preko djelovanja na nivo kamatnih stopa,posredno uticati na smanjenje agregatnih investicija u ekonomiji a time i snižavanje GDP preko smanjenja poslovnih kredita banaka.Obrnuto djelovanje ima snižavanje stope obaveznih rezervi čime se praktično povećava raspoloživa količina novca u ekonomiji i djeluje na snižavanje kamatnih stopa,a time i na rast investicija i dohodaka u ekonomiji.

Ako predpostavimo da se od depozitnih institucija zahtijeva da drže 10% svojih depozita u vidu obaveznih rezervi,to znači da će za svakih 1000 novčanih jedinica biti potrebno 100 novčanih jedinica u vidu obaveznih rezervi.ako postoji dovoljna tražnja pozajmljivih sredstava,institucije će preostalih 900 novčanih jedinica investirati u vidu odobrenih kredita preduzećima i domaćinstvima.Pretpostavimo da centralna banka poveća stopu obavezne rezerve sa 10% na 15%.Rezultat takve operacije centralne banke će biti da je potrebno izdvojiti više rezervi u odnosu na isti obim depozita i institucije će imati deficit od 50 novčanih jedinica na svakih 1000 novčanih jedinica depozita.

Deficit sredstava obavezne rezerve banke mogu pokriti prodajući kredite(pretvarajući ih u gotov novac)ili hartije od vrijednosti koje su prethodno kupile(investirale u taj oblik finansijske aktive),pozajmljujući sredstva(uzimajući kredite od drugih institucija i kreditora)ili smanjujući depozite.Jedna depozitna institucija može,na taj način povećati svoje obavezne rezerve dok sve depozitne institucije ne mogu simultano udovoljiti obaveznoj rezervi.Ukupan obim postojećih rezervi ne može promijeniti samo jedna depozitna institucija ili čak,sve depozitne institucije razmjenjujući međusobno aktivu i rezerve.

Ipak,depozitne institucije mogu povećati ukupan nivo rezervi pozajmljujući od centralne banke ili prodajući vrijednosne papire centralnoj banci.Depozitne institucije raspolažu,takođe,opcijom da ispune zahtjev za obaveznom rezervom ako odobravaju manje kredita i ne obnavljaju kredite nakon njihovog dospijeća za naplatu.

Nasuprot tome,ako pretpostavimo da su stope obaveznih rezervi smanjene sa 10% na 8%,pojavljuje se sada višak rezervi u iznosu od 20 novčanih jedinica na svakih 1000 novčanih jedinica depozita i taj višak se može plasirati u vidu kredita ili investirati u hartije od vrijednosti.Ukupne rezerve bankarskog sistema nisu rezultat samo promjena obaveznih rezervi,već su posljedica i samog ponašanja banaka u držanju viškova rezervi.Promjena nivoa stopa obaveznih rezervi utiče na strukturu miksa između obaveznih rezervi i viškova rezervi.

Efekti promjena u stopama obaveznih rezervi na depozite,kredite i investicije finansijskih institucija

Sa 10% obaveznih rezervi,100n.j.je potrebno da podrži svakih 1000 n.j.depozita.

Porast obaveznih rezervi:Ako su obavezne rezerve povećane sa 10% na 15%,potrebno je više rezervi u odnosu na isti obim depozita.Svaki nedostatak(negativni višak rezervi)mora biti pokriven povratom(likvidacijom)kredita i investicija ili uzimanjem kredita.

Snižavanje stopa obaveznih rezervi:

Ako su obavezne rezerve snižene od 10% na 8%,kreiran je višak rezervi koji može biti usmjeren prema javnosti ili uložen u hartije od vrijednosti.

U SAD,npr.,tri vrste depozita su podložne određivanju stope obaveznih rezervi.To su transakcioni računi u koje spadaju sredstva kojima se vrše plaćanja;dakle,čekovni računi ili računi sa transferabilnim instrumentima(NOW računi)i svi drugi računi preko kojih se automatski prenose sredstva.Nepersonalni oročeni depoziti nose kamatu(uključujući štedne depozite i depozitne račune novčanog tržišta-„-money market deposit accounts“-MMDAs)a drže ih preduzeća i državni organi uprave raznih nivoa,ali ne i pojedinci.Evrovalutne obaveze su,u stvari,pozajmljeni depoziti od banaka i filijala lociranih izvan SAD:

Krajem devedesetih godina prošlog vijeka,nivo stopa obaveznih rezervi na transakcione depozite je bio 3% za iznos transakcionih depozita do 52 miliona dolara kod svake depozitne institucije.Na depozite iznad tog nivoa propisana je obavezna rezerva od 10%.Pri tome je Federalna rezerva imala mogućnost da mijenja taj nivo u rasponu od 8% do 14%.Ovaj iznos od 52 miliona dolara se svake godine prilagođava (indeksira)sa 80 % promjene u ukupnim transakcionim računima kod svih depozitnih institucija tokom prethodne godine.Uz to je,početkom osamdesetih godina,dozvoljeno da svaka institucija ne izdvaja obaveznu rezervu na određeni minimum transakcionih računa,nepersonalnih oročenih i štednih računa i evrovalutnih depozita koji se,takođe,prilagođavaju za 80% od rasta ukupnih obaveza koje podliježu izdvajanju obaveznih rezervi.Prosječne stope obaveznih rezervi su obično veće na transakcione račune nego na oročene i štedne račune pošto su ova sredstva na transakcionim računima manje stabilna u odnosu na kretanje nivoa oročenih i štednih depozita.

Najveće depozitne institucije u svojim bilansima drže više od 52 miliona dolara i podložne su obavezi izdvajanja stopa obaveznih rezervi u većem procentu.Razlog za to je što one drže kod sebe depozite hiljada manjih depozitnih posrednika.Propast velike depozitne institucije bi uzrokovao veliki šok koji bi se mogao proširiti na kompletan bankarski sistem i tako bi zaprijetio ekonomskoj životnosti mnogih ostalih institucija.

Depozitne institucije ne moraju zadovoljiti uslov održavanja tražene stope obaveznih rezervi na dnevnoj osnovi,već se,umjesto toga,izračunava prosjek njihovih rezervi tokom dužeg perioda.Sistem obračuna rezervi je tzv.gotovo istovremeno računovodstvo rezervi.Naime,depoziti podložni obaveznoj rezervi(ukupni depoziti po viđenju umanjeni za zbir gotovinskih pozicija koje se naplaćuju i potražnih salda od drugih banaka koja su dospjela na račune)se obračunavaju četrnaestodnevno kako bi,na bazi toga,banke u narednom periodu održavale stopu obaveznih rezervi.Razdoblje održavanja traje,takođe,četrnaest dana sa pomakom od dva dana kako bi se omogućilo izračunavanje depozita i obaveznih rezervi koje će se održavati u narednom dvonedjeljnom periodu.Tokom bilo kojeg izvještajnog perioda dnevni prosjek obaveznih rezervi je jednak procentu prosječnih neto depozita u banci tokom izvještajnog perioda.

Obavezna rezerva u BiH se obračunava na depozite po viđenju u domaćoj valuti i na depozite po viđenju u stranoj valuti i pozajmljena sredstva koji zajedno čine osnovicu za obračun obavezne rezerve.Stanje tih stavki se utvrđuje na kraju svakog redovnog dana u toku deset kalendarskih dana koji prethode periodu održavanja(u periodu obračuna obaveznih rezervi).Banka je obavezna da,najkasnije u roku od tri radna dana po isteku perioda obračuna,dostavi centralnoj banci izvještaj o stanju svojih depozita i pozajmljenih sredstava.Ukupna obavezna rezerva banke predstavlja zbir prosječnih dnevnih obaveza za radne dane u toku perioda održavanja.

Prosječna dnevna obavezna rezerva se obračunava množenjem osnovice za obračun obavezne rezerve sa stopom obavezne rezerve.Stopa obavezne rezerve koju primjenjuje Centralna banka Bosne i Hercegovine od maja 2003.godine iznosi 5%.Banka može održavati obaveznu rezervu sredstvima u saldu na računu rezervi na kraju svakog radnog dana kod centralne banke.Na obavezne rezerve centralna banka bi trebala da plaća tržišnu kamatnu stopu,odnosno kamatnu stopu koju je centralna banka ostvarila na svoje“over-night“depozite.Ako neka banka ne drži dovoljan iznos obaveznih rezervi,dužna je da plaća kaznene kamate(Centralna banka Bosne i Hercegovine,2001).

Zašto postoje obavezne rezerve?Isprva se smatralo da su obavezne rezerve potrebne radi zaštite deponenata.Međutim,i u sistemu nulte obavezne rezerve smatra se da bi banke predvidjele i dobrovoljno držale neki iznos sredstava u procentu od njihovih depozita kao neke razumne rezerve koje bi služile za očekivana povlačenja sredstava iz banaka.To znači da,i u slučaju odsustva obaveznih rezervi,rezerve banaka ne bi bile na nuli.Deponenti mogu biti sigurni da će im banka isplatiti sredstva samo ako drži 100% rezerve.

Međutim iako su postojale obavezne rezerve,u doba velike krize mnoge banke u SAD su propale tako da je danas argument o zaštiti deponenata irelevantan.Osiguranje depozita je danas eliminisalo brigu deponenata da neće moći povući svoje depozite u slučaju navale na banke.

Osnovni razlog za prisustvo obavezne rezerve u savremenim monetarnim sistemima je što ona služi kao instrument monetarne politike.Centralna banka,kao što smo vidjeli,može direktno promijeniti stopu obavezne rezerve i ,na taj način,promijeniti nivo količine novca.Argument u korist obaveznih rezervi se odnosi na stabilnost monetarnog multiplikatora.Ako su obavezne rezerve stabilne,onda će i monetarni multiplikator biti stabilan unutar određenih limita.To znači da centralna banka može kontrolisati stanje novca uz veću tačnost kada vrši operacije na otvorenom tržištu.Dobrovoljna stopa rezervi bi sigurno bila manje stabilna nego obavezna rezerva pa bi zato kontrola količine novca bila znatno teža.

Stope obaveznih rezervi su moćan instrument jer čak i kad se malo promijene,imaju efekte u hiljadama miliona dolara ukupnih rezervi.Međutim,to nije mnogo poželjan instrument.stopa obaveznih rezervi se ne može često mijenjati pošto bi to uzdrmalo bankarski sistem.Nije iznenađujuće što se promjene stopa obaveznih rezervi u SAD ne događaju često,prosječno jednom u dvije godine.

Diskontna stopa centralne banke

Svaka depozitna institucija koja prima transakcione depozite i nepersonalne oročene i štedne depozite može,u standardnom monetarnom sistemu,pozajmljivati rezerve od centralne banke(diskontni šalter).Ta sredstva su samo privremeni izvor likvidnih sredstava za finansijske institucuje.Centralna banka zahtijeva od finansijskih institucija da pozajmljuju sredstva na otvorenom tržištu a da se obraćaju centralnoj banci samo u izuzetnim okolnostima.Ukoliko je to obraćanje učestalo,centralna banka tražioce kredita kažnjava naplaćujući više kamatne stope.

Termin diskontovanje označava operaciju kojom centralna banka odobrava kredite depozitnim institucijama.Taj naziv vuče porijeklo od metoda koji se koristi prilikom takvog kreditiranja.Depozitne institucije diskontuju vrijednosne papire ili komercijalne kredite odgovarajućeg kvaliteta,prodajući ih centralnoj banci na veoma kratak rok u zamjenu za povećanje salda na svom računu rezervi kod centralne banke.Centralna banka diskontuje takvo potraživanje(kredit)povećavajući stanje na računu rezervi dotične banke za iznos koji je umanjen za kamatu do dospijeća kredita od iznosa koji je naznačen u potvrdi o zaduženju.Depozitna institucija,po roku dospijeća,ponovo otkupljuje to potraživanje(kredit)po njegovoj nominalnoj vrijednosti.U praksi Centralne banke SAD depozitne ustanove češće koriste kredite u obliku avansa koji se odobrava na bazi zaloga državnih vrijednosnih papira.Ipak,obično se svi krediti koje centralna banka odobrava depozitnim institucijama(članicama sistema)nazivaju diskontovanjem.One te kredite dobijaju preko federalnih banaka u distriktima preko takozvanog diskontnog šaltera.(„discount window“).

Politika diskontnog šaltera označava uslove pod kojima centralna banka odobrava kredite depozitnim institucijama.Diskontna ili eskontna stopa je kamatna stopa koju zaračunava centralna banka na sredstva koja institucije koriste zadužujući se kod nje.Kada bi centralna banka bila spremna da pozajmljuje neograničene količine sredstava rezervi,po bilo kojoj utvrđenoj diskontnoj stopi,ona bi onda mogla direktno kontrolisati i praktično diktirati kamatne stope na kratkoročnom kreditnom tržištu.Ako bi naprimjer željela smanjiti kamatne stope,mogla bi ponuditi bankama neograničen obim kredita po sniženoj diskontnoj stopi u odnosu na tržišne kamatne stope.To znači da depozitne institucije mogu doći do kredita kod centralne banke čija je cijena niža od one po kojoj mogu plasirati kredite.

Međubankarska konkurencija bi mogla dovesti do pada svih kratkoročnih kamatnih stopa u uslovima kada bi svim depozitnim institucijama bilo omogućeno da pozajmljuju sredstva kod centralne banke po kamatnim stopama koje su niže od vladajućih tržišnih kamatnih stopa.Pozajmljivanje sredstava kod centralne banke bilo bi profitabilnije nego pribavljanje kredita na druge načine kao što je npr.prodaja certifikata o depozitu ili prodaja nekih drugih vrijednosnih papira koje posjeduje depozitna institucija ili međubankarskim pozajmicama na tržištu kratkoročnih sredstava-federalnih sredstava(„federal funds“).

Diskontna stopa predstavlja cijenu pozajmljenih sredstava rezervi koje depozitne institucije pozajmljuju kod centralne banke.snižavanje diskontne stope utiče na povećano korišćenje kredita centralne banke od strane depozitnih institucija dok povećanje diskontne stope utiče na promjene pozajmljenih rezervi u bankarskom sistemu.Mada djeluje slično kao operacije na otvorenom tržištu ,politika diskontnog šaltera nije toliko direktan instrument kontrole kao što su to operacije na otvorenom tržištu.Naime,kada centralna banka želi promijeniti količinu novca u opticaju,ona može odrediti koliki obim nivoa rezervi treba promijeniti da bi se cilj postigao,ali ne bi mogla precizno znati za koliko treaba promijeniti diskontnu stopu kako bi se došlo do željenog efekta.Zato što nema sasvim direktne povezanosti politike diskontnog šaltera i nivoa rezervi,politika diskontnog šaltera se smatra manje efikasnim instrumentom kontrole.

Eskontnu stopu određuje odbor direktora centralne banke i ona je približna nivou tržišne kamatne stope.Nivo diskontne stope nije isti već zavisi od svrhe kredita koji centralna banka odobrava finansijskim institucijama i dužine korišćenja tih kredita.

U osnovi,postoje tri vrste kredita koje odobrava centralna banka.

Kredit za prilagođavanje je kredit koji se odobrava po fleksibilnoj kamatnoj stopi,nešto većoj od tekuće tržišne kamatne stope.Taj kredit institucija može dobiti od centralne banke za period duži od 30 dana.Ona taj kredit koristi kada su joj potrebna sredstva zbog izuzetnih okolnosti u kojima se našla.Dobijenim kreditom depozitna institucija prilagođava svoj portofolio neočekivanim kretanjima svoje kreditne aktivnosti i kretanja nivoa depozita koje drži.

Kratkoročni kredit je druga vrsta kredita centralne banke.Ovaj kredit se odobrava po bazičnoj stopi od 5% na godišnjem nivou(krajem devedesetih godina je toliko iznosila u praksi američke centralne banke).Kredit se odobrava kada banka ima privremene teškoće sa likvidnošću,a ne može pribaviti sredstva iz alternativnih izvora pod razumnim uslovima.

Sezonski kredit predstavlja podršku centralne banke institucijama čija likvidna sredstva imaju karakter sezonskih oscilacija a koje se ne mogu podržati pribavljanjem sredstava iz drugih izvora.Diskontna kamatna stopa na te kredite iznosi 5,20%.Obično se radi o kreditima banaka za podršku poljoprivrednog sektora u kome su neophodna sredstva za podršku sezonskim poslovima(kampanje sjetve,žetve i sl.)ili da bi institucije imale dovoljno sredstava u sezoni godišnjih odmora.Sezonski krediti su uspostavljeni zbog institucija koje nemaju pristup nacionalnim tržištima novca.Banke koje se ne mogu prilagoditi tekućim tržišnim oscilacijama,promjenama uslova na tržištu,ili imaju dugoročne probleme sa likvidnošću,mogu koristiti tzv.produženi kredit po diskontnim stopama koje variraju u procentu od 5,20% do 5,70%,zavisno od sezonskih pritisaka,dužine pozajmljivanja sredstava i tekućih tržišnih uslova.

Instrumenti monetarne kontrole u svjetskon centralnom bankarstvu

Različite centralne banke širom svijeta koriste i različite instrumente regulacije.Primarni cilj Evropske centralne banke je održavanje stabilnosti cijena.Ova banka djeluje preko operacija na otvorenom tržištu.Na novčanom tržištu dolazi do usklađivanja ponude i tražnje bankarskih rezervi,odnosno primarnog novca,prevashodno između komercijalnih banaka.U ponudi i tražnji bankarskih rezervi centralna banka interveniše utičući na nivo kamatnih stopa na tom tržištu.Važno je da kretanje kamatnih stopa na tom tržištu shvate ekonomski učesnici(banke,institucionalni investitori,preduzeća)kao signal koji im sugeriše kakvu politiku likvidnosti vodi centralna banka pri čemu će se oni,pri donošenju poslovnih odluka,adekvatno ponašati.

Osnovni regulativni mehanizam Evropske centralne banke su nedeljne transakcije refinansiranja.Radi se aranžmanima ponovne kupovine i prodaje na bazi kolaterizovanog aranžmana o rekupovini(„reverse REPO“)u kome se državne i druge hartije od vrijednosti kupuju i prodaju uz obavezu ponovne prodaje ili otkupa istih papira u roku od nekoliko dana.Ove transakcije se vrše u redovnom nedjeljnom ritmu.Aranžmani imaju rokove dospijeća do dvije nedjelje.Na aukcijamamogu učestvovati sve komercijalne banke iz zone evra.Centralna banka određuje ukupan obim primarnog novca (rezervi9koje emituje kod nedjeljnjih operacija refinansiranja.Kod svake sukcesivne operacije refinansiranja centralna banka određuje visinu kamatne stope na novčanom tržištu.

Efekti instrumenata monetarne politike idu preko obima primarnog novca koji utiče na likvidnost i nivoa kamatnih stopa kao signalnih medija.drugi instrument su mjesečne transakcije refinansiranja komercijalnih banaka sa rokovima vraćanja do mjesec dana,dva ili tri mjeseca.

Time se obezbjeđuje dodatna dugoročnija likvidnost finansijskih institucija i smatra se da ove akcije ne predstavljaju prave signale odnosa monetarnih vlasti prema monetarnoj politici.Operacije finog dotjerivanja(„fine tuning“)se vrše na ad hoc bazi radi upravljanja likvidosnom situacijom na tržištu i radi uticaja na kamatne stope a naročito ublažavanja efekata koje imaju neočekivane fluktuacije likvidnosti na kamatne stope.

Stope obaveznih rezervi,naporedo sa razvojem tržišnih instrumenata regulacije postepeno gube svoj raniji značaj u evropskom monetarnom sistemu.Već prije ulaska u jedinstveni monetarni sistem u Velikoj Britaniji i Švedskoj su potpuno ukinute obavezne rezerve s tim što banke zadržavaju određeni nivo operativnih rezervi radi obezbjeđenja likvidnosti.Evropska centralna banka je zadržala sistem obavezne rezerve jer je ocijenjeno da taj sistem utiče na stvaranje jednog konstantnog obima tražnje za primarnim novcem.Držanje obaveznih rezervi,isto tako,pomaže bankama da kompenzuju efekte privremenih fluktuacija likvidnih sredstava.To takođe ima efekat i na stabilizovanje nivoa kamatnih stopa na tržištu i smanjuje potrebu za intervencijom centralne banke na tom tržištu.Nivo stopa obaveznih rezervi je nizak(1,5% do 2,5%)i centralna banka plaća kamatnu stopu koja odgovara tekućoj tržišnoj kamatnoj stopi na sredstva sličnog karaktera.

Kanadska centralna banka svoje intervencije ostvaruje preko operacija na otvorenom tržištu,kupovinom i prodajom obveznica državnog trezora i RP aranžmanima.Ta centralna banka utiče na nivo rezervi bankarskog sistema prenoseći državne depozite između centralne banke i privatnih komercijalnih banaka unutar kanadskog finansijskog sistema.Ova centralna banka je ukinula sistem obavezne rezerve na depozite u 1994.godini.

Japanska centralna banka,bank of Japan,koristi trgovinu hartijama od vrijednosti,primarno komercijalne hartije od vrijednosti ali i u sve većoj mjeri hartije od vrijednosti japanske vlade,kako bi uticala na domaće kreditne uslove.Centralna banka vodi dnevne operacije sa kreditima koje odobrava komercijalnim bankama preko diskontnog šaltera.Promjene kroz diskontni šalter pomažu centralnoj banci da upravlja neočekivanim promjenama u obimu bankarskih rezervi.U ostalim azijskim zemljama(Indonezija,Koreja,Tajvan,Hong Kong i Filipini)centralne banke emituju i trguju vlastitim hartijama od vrijednosti radi kontrole rasta novca i vlastitog uticaja na uslove u ekonomskom sistemu.Švajcarska nacionalna banka(Swiss National Bank)koristi valutni swap između američkog dolara i švajcarskog franka sa nekoliko privatnih komercijalnih banaka kako bi uticala na domaće kreditne uslove i cijene valuta.Ona,slično nekadašnjoj njemačkoj Bundes banci može takođe da transferiše državna sredstva sa svog računa na račun komercijalnih banaka čime utiče na promjenu nivoa rezervi kod banaka.Centralne banke ne mijenjaju svoje instrumente novčane politike tako često.sa procesima deregulacije finansijskih tržišta i ujednačavanjem uslova za poslovanje finansijskih institucija širom svijeta,centralne banke,u sve većoj mjeri prelaze na tržišne načine monetarne kontrole odnosno na kupovinu i prodaju državnih i korporativnih hartija od vrijednosti ili drugih finansijskih instrumenata čime se mijenjaju kreditni uslovi na tržištu.

Netržišni instrumenti kontrole,kao što su stope obavezne rezerve i krediti centralne banke(diskontni šalter)ili diskontne stope,postaju u sve manjoj mjeri,zastupljeni instrumenti kontrole,ili se izbacuju u praksi centralnih banaka industrijalizovanih zemalja.Izuzev centralne banke Japana,direktni krediti centralne banke se koriste samo izuzetno u situaciji kada treba pružiti pomoć posustaloj pojedinačnoj finansijskoj instituciji,a ne da bi se tim instrumentom postigli neki širi ciljevi monetarne politike.

Instrumenti monetarne regulacije u zemljama u razvoju

Razvijeno novčano i uopšte financijsko tržište utiče da centralne banke ne mogu efikasno koristiti operacije na otvorenom tržištu,odnosno djelovati na količinu novca u opticaju kupovinom i prodajom državnih vrijednosnih papira.Njima na raspolaganju ostaje krući sistem monetarne kontrole.One su mahom orjentisane na reeskontne operacije odnosno kreditiranje depozitnih institucija ili kreditiranje neposrednih komitenata(npr.države).

U zemljama Latinske Amerike,čije se ekonomije karakterišu značajnijim stepenom industrijalizacije,visokim dugovima prema inostranstvu,centralne banke koriste mješavinu instrumenata kreditnog i monetarnog regulisanja preko direktne kontrole kredita i kamatnih stopa.Stope obaveznih rezervi su obično vrlo visoke i u nekim zemljama su,ponekad,prelazile nivoe od preko 50%.To se sprovodilo u zemljama u kojima su centralne banke željele da imaju visok stepen kontrole nad kreditnim plasmanima banaka.Te visoke stope obaveznih rezervi su negdje bivale kombinovane sa velikim obimom diskontnih kredita bankama.Razlozi za pretjeranu kreditnu aktivnost centralne banke,odnosno odobravanje diskontnih kredita komercijalnim bankama su bili u tome što su komercijalne banke morale reprogramirati svoje kredite odobrene preduzećima iz privatnog sektora koja su se našla u pretjeranoj zaduženosti.Tako su kreditom centralne banke refinansirani krediti komercijalnih banaka kako bi ovi krediti bili prevedeni na niže kamatne stope.

U nekim zemljama je na snazi bilo korišćenje metoda selektivnog uticaja na strukturu kreditnih plasmana bankarskih institucija.Radi se o metodima direktnog regulisanja kreditnih plasmana(„loan portfolio requirements“).To znači da se određuje da jedan značajniji procenat kreditnog potencijala banaka mora biti usmjeren na određene,izabrane,selektivne namjene(krediti sitnim farmerima,malim preduzećima,za izgradnju jeftinih stanova).Osnovna karakteristika ovakvog minetarno-kreditnog djelovanja centralnih banaka u zemljama u razvoju upućuje na zaključak da centralna banka utim zemljama utiče na značajan obim preraspodjele sredstava kreditnih institucija kroz podršku određenih djelatnosti po beneficiranim kamatnim stopama.Selektivna kreditna politika nastoji nadomjestiti neefikasno djelovanje tržišnih mehanizama u zemljama u razvoju.Nerazvijeno finansijsko tržište ne može izvršiti optimalnu alokaciju finansijskih resursa odnosno usmjeriti ih u najefikasnije upotrebe što država nastoji nadoknaditi preko svoje selektivne kreditne kontrole i usmjeravanja sredstava.

Ukoliko na postoje specijalizovani fondovi preko kojih se usmjeravaju sredstva za financiranje razvoja određenih sektora u ekonomiji,onda se selektivnom kreditnom politikom usmjeravaju krediti u prioritetne sektore definisane u ekonomskoj politici zemlje.Centralna banka odredi,u sklopu određene ekonomske politike zemlje,sektore koji će biti podržavani od strane banak i drugih finansijskih institucija.Te kredite centralna banka refinansira odobravajuči kredite finansijskim institucijama za te namjene.Krediti koje odobrava centralna banka su jeftini i kao takvi se odobravaju preduzećima iz prioritetnih sektora.Praktično,preraspodjeljuju se krediti u korist prioritetnih sektora.Problem koji prati takav sistem usmjeravanja kredita je u tome što praktično nema jedinstvenih kriterija vrednovanja upotrebe sredstava(niža kamata za kredite u prioritetnim sektorima),administriranje je pretjerano,a ekonomija postaje manje efikasna jer se ne oslanja na tržišne kriterije privređivanja.

Da bi se omogućio razvoj finansijskog tržipta,odbacuje se selektivno kreditiranje tako da bankarske institucije posluju na bazi jedinstvenih kamatnih stopa kako bi se izbor tražilaca kredita a time i sektora u ekonomiji vršio na bazi mikroekonomskih kriterija efikasnosti ulaganja.Stimulisanje razvoja prioritetnih sektora u pravcu preraspodjele finansijskih resursa u zemljama u razvoju je naročito djelovalo plafoniranje,odnosno maksimizacija nivoa kamatnih stopa po kojima banke mogu odobravati određene vrste kredita.Politika depresiranih kamatnih stopa(nižih nego što bi bila tržišno formirana kamatna stopa)je često dovodila do bijega kapitala(„capital flight“)iz tih zemalja u potrazi za povoljnijim kamatnim stopama.Visoke stope inflacije i depresirane kamatne stope nisu uticale samo na premještanje depozita stanovništva i privrede iz domaćih banaka u strane,već je i obim novčane mase,u odnosu na društveni proizvod,padao na jako mali procenat učešća(4%)dok je u zemljama sa sličnim dohotkom to učešće bilo i četiri puta veće.Niske kamatne stope su značile da se korisnici kredita,naročito u industriji,subvencionišu,a imaoci novca i štednje plaćaju inflacioni porez.

Jaka intervencija države dovodila je do iskrivljenog djelovanja tržišnih mehanizama u finansijskom sektoru.Banke su imale loše aktive(loše,teško naplative kredite).To ih je tjeralo da plaćaju niske kamate na depozite sa odgovarajućim posljedicama u vidu destimulacije domaće štednje.I država je koristila kredite komercijalnih banaka i centralne banke za finansiranje obaveznica državnog duga.Rezultat svega je bila slaba konkurencija na finansijskom tržištu i opšta neefikasnost finansijskog sektora što se prenosilo na ekonomiju u cjelini.Državni budžet u mnogim latinoameričkim zemljama je deficitno finansiran.To je slabilo mogućnosti centralne banke da djeluje antiinflaciono jer je bila prisiljena da intenzivno povećava obim novčane mase zbog ogromnih potreba države i privrede za kreditima.Sve je to uticalo da su ove zemlje decenijama bile suočene sa velikim inflacijama a na tako rijetko i sa hiperinflacijama.Na kraju je,krajem devedesetih godina prošlog vijeka,u Argentini npr.,uveden sistem monetarnog odbora kao gotovo jedini mogući način da se izađe na kraj sa dugotrajnim inflacijama i ukorijenjenim inflacionim očekivanjima.Brazil je,nakon velike valutne krize 1999.godine,napustio režim fiksnog deviznog kursa valute i uveo plivajući devizni kurs.U tom kontekstu,plivajući devizni kurs je branjen visokim kamatnim stopama koje su značile restriktivnu monetarnu politiku.

Uz to,orjentacija je bila paralelno usmjerena ka smanjenju budžetskih deficita.kako su inače kamatne stope u prethodnom periodu bile drastično povećane,to je tržište moralo biti stavljeno na fiksnu politiku.Prethodni stabilizacioni program je bio zasnovan na pretpostavci fiksnog deviznog kursa.Međutim,kako se prešlo na fluktuirajući devizni kurs,usvojeno je inflaciono targetiranje kao tzv.nominalno sidro monetarne politike.Istovremeno,to je bio prvi slučaj da jedna zemlja u razvoju usvaja ciljnu inflaciju kao target monetarne politike što je inače tokom devedesetih godina bilo rašireno u monetarnim politikama razvijenih industrijskih zemalja.Centralna banka je dobila zadatak da kontroliše stope rasta neto domaćih aktiva čiji je rast morao biti usklađen sa ciljanim opadajućim stopama inflacije vodeći računa o projektovanim stopama rasta društvenog proizvoda i kretanja u platnom bilansu(tekućem i kapitalnom).Centralna banka je imala zadatak da fleksibilno upravlja kamatnim stopama tako da se kamatne stope smanjuju paralelno sa snižavanjem inflacije.Prioritetni cilj je bio da se stopa inflacije do kraja te godine svede na jednocifrenu.Za naredne godine je projektovano snižavanje stopa inflacije mjerenim indeksima potrošačkih cijena,sve do konačnog nivoa od 4%godišnje.