Islam Ansiklopedisi Cilt 35 - Komisyon.pdf

8/12/2019 Islam Ansiklopedisi Cilt 35 - Komisyon.pdf

1/1486


2/1486

RESLLER (

mende 1229-1454 yllar arasnda hkm sren muhtemelen Trkmen asll bir hnedan.

n kurucusu el-Melikl-Mansr Nreddin merin dedesi olup Abbslerin Eyyblere

nderdii eliler arasnda yer ald rivayet edilen Muhammed b. Hrn b. Ebl-Feth er-Resr. Hnedann etnik kkeni hakknda eitli grler ileri srlmtr. nc Resl sultan eelikl-Eref II. merin urfetl-ab adl eserine dayanan muahhar kaynaklarn byk birm, Muhammed b. Hrnun nesebini Kahtnlerin Kehln koluna mensup Gassnlere balaun Arap olduunu, ancak neslinden gelenlerin daha sonra Trkmenlerin yaad blgelererletiklerinden kimliklerini yitirip Trke konumaya baladklarn iddia etmitir (Abdlbkdlmecd el-Yemn, s. 85; Ali b. Hasan el-Hazrec, I, 25-27). Resllerin ikinci sultan el-

elikl-Muzaffer I. Ysufun maviri bn Htimin bu hnedanla ilgili en eski ve en gvenilirynak olarak kabul edilen es-Siml-lis-semen f abril-mlk minel-uz bil-Yemen

emende Ouz meliklerinin tarihi) adl eserine bu ismi vermesi ve iinde yukardaki rivayetlebahsetmemesi bu rivayetlerin sonradan uydurulduu izlenimini vermektedir. Iraka yerleerekbs halifeleri nezdinde Eyyblere birka defa eli gnderilecek kadar itibar kazand ilerilen Muhammed b. Hrnun adna dnemin kaynaklarnda rastlanmamasn ve hangi Abbsifesi devrinde elilik yaptnn belirtilmemesini dikkate alan Zettersten de bu rivayeti phe

rlamaktadr (el-Melikl-Eref er-Resl, neredenin girii, s. 32-33). Arap tarihilerininnellikle, yabanc kkenli hnedanlar Arap nesebine balama eilimi gsterdiini ifade eden btrmaclar da hnedan mensuplarnn Trke konumasna dayanarak Muhammed b. Hrnu

luklu hareketiyle blgeye gelen Ouzlarn bir boyundan olmasn daha muhtemel grmektediosworth, s. 108; EI [ng.], VIII, 455). Resllerin ynetimlerini halka kabul ettirebilmek iinseplerini Kahtnlere balam olmas da mmkndr (tartmalar iin bk. M. Abdll Ahmed-56).

ynaklara gre bir isyan srasnda Badattan ayrlan Muhammed b. Hrn, Eyyblerin hizmedi. Yemenin ele geirildii (569/1173) gnlerde veya hemen ardndan blgeye yerleen oultorunlar Eyybler tarafndan eitli ehirlere vali tayin edildi. Bunlardan Mekke Valisi Nr

mer b. Ali, Yemen Eyyblerinin son hkmdar el-Melikl-Mesd Selhaddin Atsznmnden (626/1229) sonra Yemeni atabeg sfatyla idaresi altna ald. Bylece Msr Eyybltan I. el-Melikl-Kmil Muhammedin tbiiyyetinde Yemene hkim olan Nreddin merrumunu salamlatrnca el-Melikl-Mansr unvanyla bamszln iln etti (632/1235),kmdarl Abbs Halifesi Mstansr-Billh tarafndan da kabul grd. Nreddin mer, 645247) ylnda Zeyd imamyla birleerek ynetime ba kaldran yeeni Esedddin Muhammedindi. Cenedde kendi memlklerinin suikastna uradnda (Zilkade 647 / ubat 1250) kurduuvletin hkimiyeti Mekke ile Hadramut arasndaki blgede tannyordu.

kiplerini bertaraf ederek tahta kan Nreddin merin byk olu el-Melikl-Muzaffer I. Y

celikle iktidar mcadelesi srasnda elden kan Zebd, Tihme, Aden ve Mekke gibi ehirlerirar hkimiyet altna ald. Daha sonra pek ok defa isyan eden byk nfuz sahibi amcazadesi


3/1486

edddin Muhammed ile, onun lmnn ardndan Zeyd imam ve eriflerinin isyanlaryla urarunda kald. 676da (1278) Zeydlere kar baar salayarak 678de (1279) Zafr, ertesi ybm ve Hadramutu topraklarna katt. lmi, adaleti ve dindarlyla tannan Ysuf, Memlktanlaryla ilikilerini yllk belirli bir miktar vergi gndererek dzeltme yoluna gitmiti. Onun

mnden (694/1295) sonra yerini alan oullarndan el-Melikl-Eref II. merin hkimiyetinmayan kardei el-Melikl-Meyyed Dvd bir ara Adeni ele geirdiyse de yenilerek hapseld. Ancak el-Melikl-Eref II. merin ksa sre sonra lm zerine sultan iln edildi96/1296). ncelikle kardei el-Melikl-Mesdu bertaraf eden Dvd Hacce blgesini

ptederek hkimiyetini geniletti (698/1299). Birok defa ba kaldran blge eriflerinin 701 (1ndaki isyann kanl bir ekilde bastrp onlar itaate mecbur etti. 1305-1309 yllar arasndacce blgesindeki baz kaleleri ele geirdi. Zeyd imam Muhammed b. Mutahhar b. Yahyya raklarn bir ksmn alrken onun kkrtt Zemr Krtlerini de blgeden srd (713/1313).

Melikl-Meyyed Dvdun 721de (1321) lmnn ardndan sultan olan olu el-Meliklchid Ali ertesi yl tahttan indirildiyse de ok gemeden tekrar tahta kt; Memlk Sultanuhammed b. Kalavunun gnderdii birliklerin yardmyla dzeni salad (725/1325) ve kayberleri geri ald. Fakat 751de (1350) hac iin gittii Mekkede erifin ynlendirmesiyle Muham

Kalavunun hac emri tarafndan tutuklanarak Msra gtrld ve bir yl orada alkonuldu. Be iinde annesi idareyi elinde tutmakla birlikte devlet neredeyse dalma noktasna geldi. lknen sultan dzeni tekrar kurdu; ancak 764te (1363) lmne kadar eitli kabilelerin veullarnn isyanlaryla uramak zorunda kald. Ondan sonra tahta kan el-Melikl-Efdal Abbnemi de isyanlarla geti. 778de (1377) len Abbasn yerine ok gen yataki olu el-Melikref I. smil sultan oldu. Zeyd imamlar, erifler, Tihme ve Mihlfcaferdeki kabilelerlemlk birliklerinin isyanlar karsnda byk baar kazand; ldnde (18 Reblevvel 803 sm 1400) lkenin birliini tamamen salamt. Resllerin son byk sultan el-Melikn-Nmed ynetimden ayrlan ehirleri tekrar ele geirdi ve 820 (1417) ylnda yaplan bir savata

yd imam el-Mansr Aliyi ar bir yenilgiye uratt.

rdeinin isyann da bastrarak lkede byk lde nizam tesis etti (822/1419). el-Meliklsr Ahmedin 827de (1424) vefatnn ardndan Resller kk hnedanlara blnd vekmdarlk, ocuk yataki sultanlarla bu kk hnedanlarn rakip melikleri arasnda sk sk elitirmeye balad. Resl ordusundaki memlk birliklerinin srekli isyanlar da kargaaltrd. Nihayet bu durumdan yararlanarak Adene saldran Thirler 858 (1454) ylnda Reslraklarnn tamamn ele geirip hanedana son verdiler.

sllerde devletin idar yaps selefleri Eyyblerin siyas nizamna gre dzenlenmiti ve skiltta niblik messesesi vezirliin zerindeydi. Ordu atabekl-cey tarafndan ynetiliyor vkirdeini memlk birlikleri oluturuyordu. Aden, Taiz, Zebd ve Zafr gibi ehirlerde bastrlasl paralarnda dier slm devletlerinin paralarndan farkl olarak balk ve ku gibi hayvanrleri yer almaktayd. Devlet gelirlerinin byk bir ksm milletleraras deniz ticaretinden vensit gei vergilerinden salanyordu. Aden Liman, Dou-Bat ticaretinde nemli bir yere sahltanlar zellikle hurma tarmn desteklemiler ve yeni zira tekniklerin uygulanmasnda bizzat oynamlardr.

nn bir politika takip eden ve hemen tamam lim olan Resl sultanlar yazdklar kitaplar,


4/1486

ptrdklar medreseler ve kurduklar ktphanelerle ilmin gelimesine byk katkdalunmulardr. Vergilerin bir ksm kendilerine tahsis edilen ulem ayrca vakflarla dasteklenmekteydi. el-Melikl-Meyyed Dvdun Taizde ina ettirdii medresenin ktphane0.000 kitap bulunduu rivayet edilir. el-Melikl-Eref smil ve el-Melikz-Zhir Yahynnn ehirde kurduklar Erefiyye ve Zhiriyye medreselerinin de ktphaneleri vard. Sultanlar baplar dardan getirtiyor, nl bir lim geldiinde veya deerli bir kitap getirildiinde bunlazat katldklar trenlerle karlyorlard. Sultanlarn bu tutumu birok limin Yemene

rlemesine vesile olmutur. Yemene dardan gelen veya orada yetien nl limler arasnda

uhibbddin etTaber, Frzbd, Ali b. Hasan el-Hazrec, Abdlbk b. Abdlmecd el-Yemen Htim, Muhammed b. Ysuf el-Cened, bnl-Ehdel ve bnl-Mukr el-Yemen saylabilir.

sl sultanlar imar faaliyetlerine byk nem vermilerdir. Kaynaklarda isimleri saylan camscid, medrese, ktphane, saray, drzziyfe, hankah ve ribt gibi binalarn says 180arndadr ve bunlarn ouna eitli vakflar tahsis edildii belirtilmektedir. Gnmze ulaa

lca eserler arasnda Taizdeki Mansriyye, Muzaffer ve Erefiyye camileri bulunmaktadr.sl eserleri Eyyb mimarisiyle yerel Yemen slbunun bir karmdr.

ESL HKMDARLARI LSTES

Melikl-Mansr I. mer - 626 (1229)

Melikl-Muzaffer I. Ysuf - 647 (1250)

Melikl-Eref II. mer - 694 (1295)

Melikl-Meyyed Dvd - 696 (1296)

Melikl-Mchid Ali - 721 (1321)

Melikl-Efdal Abbas - 764 (1363)

Melikl-Eref I. smil - 778 (1377)

Melikn-Nsr Ahmed - 803 (1400)

Melikl-Eref II. smil - 830 (1427)

Melikz-Zhir Yahy - 831 (1428)

Melikl-Eref III. smil - 842 (1439)

Melikl-Muzaffer II. Ysuf (Taizde) - 845-854 (1442-1450)

Melikl-Mesd (Zebd ve Adende, 1454te Taizde) - 847-858 (1443-1454)


5/1486

Melikl-Meyyed Hseyin (Zebdde, 1454te Taizde) - 855-858 (1451-1454)

BLYOGRAFYA

Melikl-Eref er-Resl, urfetl-ab f marifetil-ensb (nr. K. W. Zettersten), Beyru

12/1992, s. 88-92; ayrca bk. Selhaddin el-Mneccidin girii, s. 32-40; bn Htim, es-Simis-semen f abril-mlk minel-uz bil-Yemen: The Ayybids and Early Raslids in themen (nr. G. R. Smith), London 1974-78, I, 201-568; II, 83-95; Muhammed b. Ysuf el-Cenedlk (nr. Muhammed b. Ali el-Ekva el-Hivl), Sana 1414/1993, bk. ndeks; Abdlbk b.dlmecd el-Yemn, Trul-Yemen: el-Msemm Behcetz-zemen f-tril-Yemen (nr.

ustafa Hicz), Beyrut 1985, s. 85-145; bn Fazlullah el-mer, Meslik (Eymen), s. 149-162; Hasan el-Hazrec, el-Udl-lliyye (nr. M. Besyn Asel), Kahire 1329-32/1911-14,nl-Ehdel, Tufetz-zemen f tri sdtil-Yemen (nr. Abdullah Muhammed el-Habe),zab 1425/2004, I-II, bk. ndeks; Trud-devletir-Resliyye fil-Yemen (nr. Abdullah

uhammed el-Habe), Sana 1405/1984; Eymen Fud Seyyid, Mediru tril-Yemen fil-am, Kahire 1974, s. 19-188; M. Abdll Ahmed, Ben Resl ve Ben hir ve altl-Yriciyye f ahdihim, skenderiye 1980, tr.yer.; M. Yahy el-Haddd, et-Trul-m lilmen, Beyrut 1407/1986, III, 77-214; A. al-Shami - R. B. Serjeant, Regional Literature: Themen, Abbasid Belles-Lettress (ed. J. Ashtiany v.dr.), Cambridge 1990, s. 460-468; C. E.sworth, The New Islamic Dynasties, Edinburgh 1996, s. 108-109; R. Giunta, The Raslidchitectural Patronage in Yemen: A Catalogue, Naples 1997, tr.yer.; G. R. Smith, The Ayyubd Rasulids: The Transfer of Power in 7th/13th Century, IC, XLIII/3 (1969), s. 175-188; a.mlfaslids, EI (ng.), VIII, 455-457; Reb Hmid Halfe, rzl-meskktir-Resliyye (62

8/1229-1454), el-kll, VII/2, Sana 1989, s. 42-66; Neet aatay, Resller, A, IX, 693-

ngiz Tomar


6/1486

RESULZDE, Mehmed Emin884-1955)

erbaycan Cumhuriyetinin kurucusu ve ilk cumhurbakan.

k yaknlarndaki Novhan kynde dodu. Babas tannm bir din limi olan Hac Molla Ali

ber, annesi Zalkz Ziynettir. Kk yalarndan itibaren aile evresinde ald din bilgilernnda belli lde Arapa ve Farsa rendi, ardndan Farsasn gelitirdi. Rus-Tatarktebinde okuduktan sonra bir mddet Bak Teknik Okuluna devam etti. Bu yllarda Baknnonomik, sosyal ve siyasal ortamndan, Rusyada ve Rusya mslmanlar arasnda gittikeygnlaan inklp hareketlerden, Gaspral smil Beyin nderlik ettii usl-i cedd okullarun eitim hakkndaki grlerinden etkilenip mill meselelerle ciddi ekilde ilgilenmeye bala02de Rus smrge ynetimine kar mcadele etmek iin Mslman Genlik Tekilt adyla cemiyet kurdu. Bu cemiyet Mslman Demokratik Msvat Cemiyeti ismini alarak almaladrd. 1904 yl sonlarna doru arkadalar Mr Hasan Mevsimov, Mehemmed Hasan Hacin

birlikte bu cemiyeti, Rus Sosyal Demokrat Fehle (i) Partisinin Bak komitesi ierisinde yn Mslman Sosyal Demokrat Himmet (ksaca Himmet / Hmmet) tekiltna dntrd. M.izbeyov, Neriman Nerimanov ve S. M. Efendiyev gibi inklplarn da katld bu tekiltn04-1905 yllarnda alt say karlan ve gizlice teksir edilip datlan Himmet adl bir yayn ord.

sulzde, i hayatna Bakde Rusa yaymlanan Kaspi gazetesinde mrettiplik yaparak baladha sonra gazetecilik onun asl meslei oldu. Resulzdenin ilk yazs, Tifliste Mehemmedaahtahtlnn kard ark- Rus gazetesinde yaymlanan Saadetl Mehemmedaa Huzuruna aktubudur (2 Mays 1903, sy. 14). Ayn gazetede kan ikinci yazs, amcasnn olu Mehemmeuhammedali) Resulzde ile birlikte yazdklar Himmet ve Gayret Vaktidir balkl makaled

903, sy. 19, 20). Aydnlarn millete kar sorumluluklarnn dile getirildii bu makalede

fkasyada din bilgini yetitirecek bir medresenin ve usl-i cedd eitimi yapacak mekteplerinlmas zerinde duruluyordu. Resulzde ayrca Hseyinzde Ali (Turan) Beyin Bakdeymlad Fyzt dergisine (1906-1907) ve Aaolu Ahmetin kard rad ve Terakkzetelerine (1908-1909) makaleler yazd. Trke ve Ermenice neredilen Davet-Gota (1906)mmet tekiltnn yayn organ olan Tekmlde (1906-1907), bu gazete kapatlnca yerinearlan Yoldata (1907) eitli konularda yazlar kt. Bu yazlarndan onun ilk genliklarndan itibaren Rus smrge siyasetine kar hrriyeti ve inklp bir tavr taknd, sadefkasya mslmanlarnn deil btn Rusya mslmanlarnn, ran ve Trkiyenin problemleriyilendii anlalmaktadr.

sulzde, 1903ten itibaren kurulmaya balayan ve Azerbaycanda mill bilincin, sosyal ve klyatn gelimesinde nemli etkisi bulunan Sefa, Necat, Edep Yurdu, Cemiyyet-i Hayriyye gibirneklerde grev ald. Bir sre Terakknin, 1908de geici olarak radn redaktrln stle yandan siyasal olaylarda, gsteri ve mitinglerde aktif rol ald. Ayn dnemde Bak petrolilerine ve Kafkasyann eitli yerlerine gnderilen inklp brorlerin yazlmas ve datlm


7/1486

ne katld. Amcasnn olu Mehemmedeli Resulzde vastasyla bu yllarda Stalinle tant.alinle birlikte baz faaliyetlere giriti, onu birka defa lmden kurtard. Ayn zamanda edebiilgilenen Resulzde bu dnemde mill duygular uyandran Karanlkta Iklar (1908) ve Ngehl (1908) adl piyesleri kaleme ald. Bu yllarda imparatorluun btnln korumakta sraren, esir halklarn hrriyet isteklerine kar kan Rus sosyal demokratlarna olan inancnybetmeye balad. Dnceleri Azerbaycann ve dier esir halklarn Rusya iinde muhtariyetzanmas ynnde deiime urad.

s Babakan Stolpinin 1907de II. Dumay datarak arl yeniden despot bir ynetimeklemesinin ardndan birok tekilt gibi Himmet tekilt da kapatld. nklp aydnlarn,zeteci ve yazarlarn tutuklanp hapse atld veya srgn tehlikesiyle karlat bu dnemdesulzde, Rus polisinin takibinden kurtulmak ve ran Merutiyet Hareketini izlemek iin ranarada Himmet tekiltnn temsilcisi ve Terakk gazetesinin muhabiri olarak alt. ounluunerbaycan Trklerinin oluturduu merutiyet taraftar aydnlarn sosyal demokrat dncelerlmasnda nemli rol oynad. 1910da ran Demokrat Partisinin kurucular arasnda yer ald v

rtinin merkez komitesine seildi. Bir yandan rn- Nevde (1909) Rus hkmetini eletirenkaleler yazarken dier yandan Bakdeki Terakk gazetesine ran Mektuplar adyla seri yaz

nderdi. Onun bu iki gazetede kan yazlar ran merutiyet hareketinin nemli kaynaklarasndadr.

nda emperyalizme kar alan merutiyet cephesinin ilk hedeflerinden biri Rusya idi. Bu sebk gemeden Rusyann asker mdahalesiyle ran merutiyet hareketi kanl bir ekilde bastrldsulzde Rus hkmetinin istei zerine snr d edildi (Mays 1911). Tahrandaki mcadele

kada Seyit Hasan Tazde ile birlikte stanbula giden Resulzde burada yine kendisi gibierbaycandan ayrlmak zorunda kalan Aaolu Ahmet ve Hseyinzde Ali Beyle bulutu. Kazrklerinden Yusuf Akura ile, bata Ziya Gkalp olmak zere ttihat ve Terakk Cemiyetinin

en temsilcileriyle tant. Trk ocaklarnn almalarna katld. Bu evrede tand baz aydzellikle Ziya Gkalp, Resulzdeyi bir hayli etkiledi. Trk Yurdunda ve Srt- Mstakmdn ve ran Trkleri hakknda yazlar yazd. 1913te Romanov hnedannn 300. yl dolaysylaarlan genel aftan yararlanarak Bakye dnd. Msvat Partisinin bana geerek siyasliyetlerine devam etti. Ekim 1914ten itibaren dnemin en etkin gazetelerinden biri olan kbalnetici ve bayazar olarak alt. Ertesi yl Msvat Partisinin yayn organ Aksz gazetesin915-1918) kurarak bayazarln yapt. Trklemek, slmlamak, muasrlamak lksnvunan bu gazetede Rusya Trklerinin kendi mukadderatn kendilerinin belirlemesi gerektiierinde durdu.

sulzde, 1914-1915te I. Dnya Sava srasnda Dou Anadoluda bir ksm Azerbaycan,fkasya ilerine kamak zorunda kalan, Ermeni baskn ve katliamlarna urayan Osmanl tebaarklere yardm kampanyasn rgtleyenlerden biri oldu; bu yolda hizmet gren Azerbaycanmiyyet-i Hayriyyesinin faaliyetlerini destekledi; 1917de Karda Kmei adl bir mecmua

kararak gelirini bu kampanya iin harcad. 1914-1916 yllarnda Dirilikte kendi milliyetilikayn aklamaya devam etti. 1917 Nisan aynda Bakde toplanan Kafkasya mslmanlar

rultaynda onun Rusyann federal bir yapya kavuturulmas gerektii yolundaki teklifi benims1 Mays 1917de Moskovadaki Btn Rusya Mslmanlar rasnda her halk iin topraa

yal muhtariyet teklifi kabul edildi. Bu dnemde yaymlad kitapklarla grlerini btn Ru


8/1486

slmanlarna ulatrd. Moskova kurultaynda yapt konuma Ahmet Salikovun konumasyllikte basld. Ancak mill istikll yolundaki faaliyetleri ve yazlar sebebiyle hapse atld, 191levik htillinin patlak vermesiyle hapisten kurtuldu. Gaspral smil Beyin damad Nesibbsufbeylinin 1917de Gencede kurduu Trk Adem-i Merkeziyet Partisinin Msvat Partisi leerek Trk Adem-i Merkeziyet Partisi Msvat adn almasnn ardndan gerekletirilenrultayda bakanla getirildi. 1917nin sonbaharnda Rusyada yaplan milletvekili seimlerinm Azerbaycandan hem Trkistandan Rus parlamentosuna seildi.

17 Bolevik htillinden sonra Tifliste Trkler, Grcler ve Ermenilerin katlmylafkasyann idaresini eline alan milletvekillerinin kurduu hkmetin dalmas zerine Azerbamsilcileri Azerbaycan Mill rasn oluturdular. ra bakanlna Resulzde getirildi.erbaycan Mill ras 28 Mays 1918de Azerbaycann bamszln iln etti ve Resulzdevlet bakanlna seildi. Bak igal altnda olduundan Gence devlet merkezi iln edildi. Haz18de Orta Avrupa devletlerinin katlmyla Kafkasya meselelerinin grlecei dnlennferansta Azerbaycan temsil etmek zere stanbula giden Resulzde, burada yabanc devletlri gelenleriyle temas kurarak Baknn igalden kurtarlmas iin teebbslerde bulundu, ancanu alamad. O srada Bak zerine ilerlemekte olan Trk ordusu ve Azerbaycan gnllleri 1

ll 1918de ehri igalcilerden

rtarnca hkmet merkezi Bakye tand. Resulzde, Azerbaycana dnerek devlet bakanlrevine devam etti. 1919da Msvat Partisinin ikinci kongresinde yeniden parti bakanlnaildi. Ancak Boleviklerin 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycanda idareyi ele geirmesi zebaskulu Kzmzde ile birlikte yakalanarak Bakye getirildi ve hapse atld. O srada Bakyen Stalinin yardmyla hapisten kurtulan Resulzde, Stalin tarafndan Moskovaya gtrld

921). Stalin kendisine defalarca resm grev teklif ettiyse de o Boleviklerle i birlii anlamebilecek her trl faaliyetten uzak durdu; sadece Moskova arkiyat Enstitsnde Trke ve

rsa dersleri vermeyi kabul etti.

kde yer alt faaliyetlerini srdren Msvat Partisinin karar uyarnca Resulzde ilmtrmalar yapma bahanesiyle 1922 yl balarnda Petersburga gitti, buradan kat Finlandiay kaldktan sonra Fransaya gidip oradan 1922 yaznda stanbula geldi. Ertesi yl karmay

lad, Kasm 1927ye kadar doksan drt say neredilen Yeni Kafkasya dergisinde Azerbaycrkleri ile arlk ynetimi altndaki Trklerin problemlerini dile getirdi, ran ve Sovyetkmetlerini hedef alan sert yazlar yazd. Yeni Kafkasya 1 Ekim 1927 tarihinde Sovyetlerinsksyla kapatld. stanbulda yaymlanan baz gazetelerde Sovyetler Birlii ve ran aleyhine

kaleler yazmaya devam edince yine Sovyetlerin basklar sonucu 1928de stanbuldan ayrlmrunda kald. Avrupaya geerek eitli lkelerde Azerbaycan davasn dnyaya aklamaya dei. Rusyann hkimiyeti altndaki milletlere mensup gmenlerin oluturduu Prometeus adlmiyetin Paristeki yayn organ Prometede (1929-1939) ve Kafkaz (1932-1938) dergisindekaleler yazd. Berlinde onun ynetiminde kan stikll (1932-1934) ve Kurtulu (1934-1938

zetelerinde, ayrca Msvat Blteninde birok yazs neredildi. 1934te Brkselde Millrcistan ve Kuzey Kafkasya devlet bakanlar ile Kafkasya Konfederasyonunu kurdu. Bu dnesulzde ile baz Azerbaycan temsilcileri arasnda liderlik konusunda anlamazlk ortaya kt;nceli efi Bey Rstembeyli ile Halil Hasmemmedli, Resulzdeye kar tavr aldlar. Ancakhaceretteki Msvatlarn ekseriyeti Resulzdeyi tercih edince dierleri partiden ihra edi


9/1486

sulzde, deien siyas artlar sebebiyle muhaceretteki Msvat Partisi mensuplarn 1936dalonyada toplantya ard. Bu toplantda partinin yeni program kabul edildi ve Msvat Parni Program Esaslar adyla yaymland (Varova 1936). Polonyann Ruslar tarafndan igalierine Berline giden Resulzde, burada arkadalaryla birlikte Azerbaycann gelecei zerindmanlarla yaplan grmelere katld. Nazilerin Azerbaycann haklarn tanma ve istikllin

min etme niyetinde olmadn grerek 1942 sonbaharnda Almanyadan ayrld. Alman siyasetkkndaki olumsuz dncelerini 5 Austos 1943 tarihinde bir muhtra ile aklayarak Bkree

nd. Burada kendisine Trkiye bykelisi Hamdullah Suphi Tanrver yardmc oldu. 1944tleviklerin Bkree de girmesi zerine svireye gitmek istedi, ancak vize alamad. 1944 Enda Almanyaya snmak zorunda kald. 1947 Eyllnde Trkiyeye gelerek Ankaraya yerlece Mill Eitim Bakanl Yaym Mdrln-de, daha sonra Mill Ktphanede memur olat. 1949da Ankarada kurulan Azerbaycan Kltr Derneinin fahr bakanlna getirildi.rnek, 1 Nisan 1952 tarihinde gnmzde de yaymlanmakta olan Azerbaycan adl dergiyiarmaya balad. Bu dergide ve daha baka yayn organlarnda birok makalesi yaymlanansulzde 6 Mart 1955te vefat etti ve Asr Mezarla defnedildi.

dece Azerbaycan Trklerinin deil btn Trk dnyasnn nde gelen fikir ve siyaset adamlasnda yer alan Resulzdenin Azerbaycann arlk Rusyas ve Sovyet dnemi tarihine dairektif deerlendirmeleri ve yorumlar, Sovyetler Birliinin yklmas ve Azerbaycandaki katolojik tavrn yok olmasyla bir hayli deer kazanmtr. Bugn Azerbaycan tarihi, dili ve edeb

kknda yaplan yeni almalarda Resulzdenin fikirlerine yeniden dnld ve onlarn erlendirmeler yapld grlmektedir. Hayatnn birok safhas gibi eitli dillerde yazlmerleri ve makaleleri ciddi aratrmalar beklemektedir. Nitekim yakn dnemde Trkiyede veerbaycanda hakknda aratrmalar gerekletirilmi, eserleri yeniden yaymlanmaya balanm

ehmed Emin Resulzdenin ahs evraknn bir ksm zmirde Fikret Trkmen ve Yavuzpnarn, bir ksm da Ankarada Ycel Hacalolunun elinde bulunmaktadr; Hacalolu elind

rak yaymlanmas iin Yavuz Akpnara vermitir. Sebahattin imirin, Mehmet Eminsulzadenin Trkiyedeki Hayat, Faaliyetleri ve Dnceleri adl eserinin sonunda (Ankara 1

kret Trkmende bulunan evrak hakknda bilgi mevcuttur. Yavuz Akpnar da M. E. Resulzadeivi ve Elyazma Eserleri adl yazsnda (Akademik Aratrmalar Dergisi, sy. 1 [stanbul 199-73) kendisinde bulunan malzemenin listesini vermitir. Ycel Hacalolundaki evrakn birmnn Resulzdenin Trk Ansiklopedisine yazd Azerbaycanla ilgili maddelerin el yazsshalar olduu grlmektedir.

lca eserleri unlardr: Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyeti Teekkl ve imdiki Vaziyetitanbul 1922; nr. Yavuz Akpnar v.dr., stanbul 1990); Das Problem Aserbeidschan (Berlin 1 Sebahattin imir - Perihan Mete, Azerbaycan Problemi, Ankara 1996); stikll Urunda

cadele (Lehe, Varova 1938); Azerbaycan (slm-Trk Ansiklopedisi, stanbul 1942); Misand (Ankara 1978); Asrmzn Siyavuu (haz. Arasolu, Ankara 1989); Azerbaycanmhuriyyeti (nr. Asif Rstemov, Bak 1990); Azerbaycan airi Nizami (2. bs., stanbul 1991)

alinle htill Hatireleri (haz. Nesib Nesibzade, Bak 1991; ayn eser Bir Trk Milliyetisininalinle htill Hatralar adyla, nr. Sebahattin imir, stanbul 1997); Mehemmed Emin Resulerleri, I 1903-1909 (nr. Prof. irmemmed Hseynov, Bak 1992); Mehemmed Emin Resulzd


10/1486

erleri, II 1909-1914 (nr. Prof. irmemmed Hseynov, Bak 2001); Kafkasya Trkleri (nr. Ypnar v.dr., stanbul 1993 [Trk Yl 1928deki yazlar]); ran Trkleri (nr. Yavuz AkpnarYldrm, S. an, stanbul 1993 [1912de Trk Yurdu ve Srt- Mstakmde kan yazlar

ehmed Emin Resulzdenin Meclisi Mebsan Konumalar (1918-1920) (nr. Sebahattin imanbul 2003, Resulzdenin Azerbaycan meclisinde yapt konumalar ierir); Rusyada Siyaziyet (2. bs., stanbul 2005).

BLYOGRAFYA

ehmed Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyeti Teekkl ve imdiki Vaziyeti (hvuz Akpnar v.dr.), stanbul 1990, Yavuz Akpnarn yazs, s. IX-XXIV; Feyzi Akzm, M. Esulzadeye Gre eitli Cepheleriyle Azerbaycan stikll Mcadelesi, Ankara 1977; Nesimankublu, Memmed Emin Resulzade, Bak 1991; a.mlf., Msavat Partiyasnn Tarihi, Bak 1997

mlf. v.dr., Mehemmed Emin Resulzadeye Gar Bhtan Kampaniyas Arhasnda Kimler Durur

silsiz Uydurmalara Cavablar),k 1998; Vakif Sultanl, Mehemmed Emin Resulzadenin Edebi Dnyas, Bak 1993; a.mlf., Alun Yolusu: Mehemmed Emin Resulzadenin Heyat ve Edebi Fealiyeti (Portretmonografiya)k 1996; Elin, Memmed Emin Resulzade (Oerk), Bak 1994; Sebahattin imir, Mehmet Emsulzdenin Trkiyedeki Hayat, Faaliyetleri ve Dnceleri, Ankara 1995; a.mlf.,erbaycanllarn Trkiyedeki Siyasi ve Kltrel Faaliyetleri (1920-1991), Ankara 2001; a.mlerbaycann stiklal Mcadelesi, stanbul 2002; Vgar manov, Azerbaycan-Osmanl likileri

918), stanbul 2006; Mihriban Gasmova, Azerbaycanda Mill Kimliin Oluumunda Dinin R

oktora tezi, 2006), M Sosyal Bilimler Enstits, s. 97-98; M. D. Mercangil, Mehmet Eminsulzade, Trkiye Ktphaneciler Dernei Blteni, III/2, Ankara 1954, s. 234-239; M. Eminsulzadenin Hal Tercmesi, Azerbaycan, III/22-23 (Resulzade zel says), Ankara 1954, s. rza Bala, Mehmet Emin Bey 70 Yanda, a.e., III/22-23 (1954), s. 5-14; a.mlf., Resulzade

ehmet Emin (1884-1955), Dergi, sy. 1 (1955), s. 134-139; Ahmet Caferolu, Bak-Tahran-anbul geninin Byk Mcahidi, Azerbaycan, III/22-23 (1954), s. 15-17; a.mlf., Ziyakalpn Azerbaycan Trkl zerindeki Tesiri, TK, sy. 24 (1964), s. 10-15; Hamdullah Supnrver, Resulzade Mehmet Emin, TY, sy. 243 (1955), s. 782-787; Milli Azerbaycan Mslk Partisinin Ellinci Yldnm Mnasebetile, Milli Azerbaycan Msavat Halk Partisi Blt

4 (zel say), Mnchen 1962.

vuz Akpnar


11/1486

RESLCLT (

m dnemde yahudileri devlet katnda temsil eden cemaat lideri.

l rmce re galuta / galvata (br. ro hagola; Lat. exilarch) olan ve srgnlerin ba, srg

eri mnasna gelen terim Arapaya Kurandaki Clt (Golyat) kii adnn (el-Bakara 2/2491) etkisiyle girmitir (Muhammed b. Ahmed el-Hrizm, s. 24; Brn, s. 16). Srgn yllarndasr boyunca yahudileri ideal kral kabul ettikleri Hz. Dvdun soyundan geldiine inanlan b

mseler ynetmitir.

slcltluun ne zaman ortaya kt kesin olarak bilinmemekte, Buhtunnasr tarafndan miltce 597de Bbile srlen Yahuda Kral Yahoyakinle balad kabul edilmektedir. Ssnresinin son dnemindeki reslcltun ad Bostanay ben Haninaydr (. 660); bu ahsn, Ysesinde Ysuf peygambere ryasnda secde ettii belirtilen yldzlarn adlarn sormak ve tart

ere Iraktan gelerek Resl-i Ekremle gren Bstne isimli yahudi olduu sanlmaktadr (Ebd bn Kesr, II, 513). Hz. mer zamannda yahudilerin cemaat liderlii, doumu ve reslclmas efsanev bilgilerle sslenen Bostanayn uhdesinde idi. Yahudi kaynaklarna gre Halifemer, Bostanaya son kisr Yezdicerdin kzn vermi, bu tutumuyla onu kisrlarn halefi saydstermek istemitir. Hz. Dvd gibi gl bir kraln soyundan gelmesi ve btn yahudilerinetmesi dolaysyla Bostanay, Ored yad (uzun elli/kollu: her eye gc yeten) lakabylanmtr. Baz mslman mellifler tarafndan kelime anlamyla kabul edilen bu tabir,slcltlua getirilecek kiinin parmak ularnn dizlerine kadar uzanmas gerektii eklindealmtr (Muhammed b. Ahmed el-Hrizm, s. 24; Ebl-Mel, s. 23). Hz. Osman ve Alinemlerinde grevine devam eden Bostanayn lmnden sonra ranl prensesten olu olmamen kurum, yahudi hanmndan doan oullar Hisday (660-665) ve Bar Adayn (665-689)ylarnca srdrlmtr. Bu durum, Emevler dneminde reslcltlarla gaonlar (yeivanilen yksek Talmud okullarnn bakanlar) arasnda nfuz mcadelesinin balamasna yolmtr.

snler devrinde olduu gibi slmiyetin ilk yllarnda da Badatn kurulmasna kadarslcltlar yahudilerin ounlukta olduu Sra ehrinde ikamet ediyordu. Badatn inasndanra buraya tandlar, ehrin Skulatka ve Kasr bn Hbeyre semtlerindeki yazlk ve klkklerine yerletiler. Reslcltluk yahudi ve slm toplumlarndaki saygnl, ekonomik imknfuzu dolaysyla byk bir cazibe merkeziydi. XII. yzylda reslcltlarn pazarlardan,carlardan ve uzak diyarlardan getirilen mallardan aldklar haftalk gelirler sebebiyle ok zen

duklar ve Irakta ok sayda misafirhane, ba bahe, arazi ve hastahaneye sahip bulunduklarirtilir (Benjamin - Petachia, s. 66). Bu durum gaonlarla olduu kadar aile iinde de mcadele

anmasna yol amtr. Abbsler dneminde kurum liderlii iin yaplan mcadelelerin enemlisi, Halife Mansr zamannda (754-775) Anan ben David ile Hananya arasnda cereyan

mitir. Reslclt lomonun 762de lmnn ardndan yerine teamle gre ayn aileden An

n Davidin gemesi gerekiyordu. Ancak gaonlar ve cemaat ileri gelenleri reslcltlua dinnularda daha dikkatli davranan ve mtevazi kiiliiyle tannan Hananyay tercih etmiler, Ana


12/1486

cemaatin tasarrufuna kar direnmesi sebebiyle hapse atmlard. Onun hapiste karlat mam Eb Hanfeden, halifenin huzuruna kmas ve kendisinin dier yahudilerden farkl bir yo

duunu sylemesi eklinde bir tavsiye ald rivayet edilir. Eb Hanfenin tavsiyesini tutan Anpisten ktktan sonra taraftarlarnca reslclt kabul edilmitir. Sonradan Karalik adn alanlatt bu hareket Rabbnlerden bamsz bir cemaat oluturmutur.

life Muktedir-Billh zamannda (908-932) Horasann gelirleri konusundaki bir anlamazlkznden Badattan srlen reslclt Mar Ukba, Kayrevana giderek Maribde bamsz bir

hudi cemaatinin domasna zemin hazrlamtr. Onun ardndan gelen Dvd b. Zakkayn (9150) lmnden sonra kurum iyice zayflam, bana Dvd soyundan Musulda yaayan vedattakinden ayr bir cemaat olan Heymanoullarndan biri getirilmi, ancak bu kii bir srenra Hz. Peygambere svd iin idam edilmitir. Bu olayn ardndan kurum bir mddet bom, daha sonra birka aile arasnda el deitirmitir. Halife Kim-Biemrillh tarafndan da bslcltun idam ettirildii bilinmektedir.

yzyln ikinci yarsnda Marib yahudilerinin mstakil bir cemaat olma gayreti,kimiyetlerindeki yahudi cemaatlerinin Abbslerle irtibatn koparmak isteyen Ftmler taraf

steklenmi ve neticede Ftm hkimiyetinde yaayan yahudiler bandaki kimseye nagid adrdikleri bir kurum ihdas etmitir. Dier taraftan Abbslere bal corafyada mahall emirliklrulmas da Yemen gibi uzak blgelerde Badat reslcltluundan ayr cemaatlerin ve nasirilen cemaat liderlerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Abbsler dneminin son reslclmuel b. Daviddir (1240-1258) ve Badat onun zamannda dmtr. Hlg ehre yaklarklife Mstasm-Billhn savunma hazrlklar srasnda reslcltun ve gaonlarn mallarnsadere ettii belirtilir. Badat ele geiren Hlg yahudilere ve reslclta dokunmamtrhudi cemaati, Timurun 1400 ylnda grevlerine son vermesine kadar Hz. Dvd ailesine men

mseler tarafndan ynetilmeye devam etmitir.

00den XVIII. yzyla kadar Irak blgesindeki yahudi cemaatleri yine Hz. Dvdun soyundanen ve sarrafba ad verilen kimseler tarafndan idare edilmi, bu asrdan itibaren yneticil. Dvd

esinin elinden kmtr. 1836da da stanbulda hahambalk makam kurulmu, daha sonra drisindeki deiik eyaletlere de hahamba tayin edilmeye balanmtr. Gnmzde Akenazhudilerinin sebt gn yinleri srasnda yaptklar rmce dualarda reslcltlar da (reevata) andklar grlmektedir.

slcltu dnyadaki yahudilerin ba olarak niteleyen Brn onun pek ok meselede cemaatsnda hkm verdiini belirtir (el-rl-bye, s. 16). Halife Memn zamanna kadar bt

hudi cemaatlerine hkim tayini onun tarafndan yaplyordu. Devletin yahudilere koyduu verglama, cemaatin gvenliini salama, alm satm ve ticar iler iin ruhsat verme, nikh ve boemlerini kayt altna alma, pazarlardaki l ve tart aletlerini kontrol etme, satlan gdaddelerinin din artlara uygun olup olmadn denetleme, cemaatin din ve ahlk yapsn korbunun iin nlemler alma reslcltun grevleri arasndayd; bunlar yaparken hapis dnda

ra, tazr ve herem (cemaatten atma) gibi cezalar verme yetkisine sahipti (Chiz, IV, 27).


13/1486

slcltluun siyas bir kurum olmasndan ve slm idaresiyle irtibat halinde bulunmasndanlay gsterie ok nem verilirdi. Reslclt herhangi bir i iin makamndan ayrlrkenzirlerinkine benzer bir tahtrevana biner, kalabalk bir maiyet alay kendisine elik ederdi.lifenin huzuruna ktnda saraydan kkne hilfet makamna ait bir arabayla dnerdi.kaklardan geerken ndeki bir mnd, Dvd olu efendimize yol an, ona gerektii ekildermet edin! diye barr, ayaa kalkmayan yahudiler krbalanrd (Benjamin - Petachia, s. 65-. Dvd ailesinden olmas reslcltlara mslmanlar nazarnda da saygnlk kazandrmtr.

BLYOGRAFYA

hiz, Kitbl-ayevn, IV, 27; Muhammed b. Ahmed el-Hrizm, Meftul-ulm, Kahire42/1923, s. 24; Makdis, Asent-tesm, s. 121; Natan ha-Bavli, Seder Olam Zuta, Sedehamim ve Korot ha-Yamim (ed. A. Neubauer), Oxford 1887, II, 68-88; Brn, el-rl-bnil-urnil-liye (nr. C. E. Sachau), Leipzig 1923, s. 16; Ebl-Mel, Beynl-edyn (tr

hy Hab, Mecellet Klliyyetil-db [XIX/1], iinde), Kahire 1957, s. 23; Avraham Ibn Dfer ha-Kabala: The Book of Tradition (ed. ve trc. G. D. Cohen), Philadelphia 1967, metin: s. 341-45; trc.: s. 44-45, 54-62; Tudelal Benjamin - Ratisbonlu Petachia, Ortaada ki Yahudi

yyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri (trc. Nuh Arslanta), stanbul 2001, s. 65-67, 71, 7 Ebl-Fid bn Kesr, Tefsrl-urnil-am, Beyrut 1991, II, 513; Ysuf Rzkullah Ganzhetl-mt f tri Yehdil-Ir, Badad 1924, s. 79, 100-109; W. J. Fischel, Re Gaesl-calut) be-Sifrut ha-Aravit, Magnes Anniversary Volume, Jerusalem 1938, s. 181-187;moy, Anan ben David-A re-appraisal of the Historical Data, Semitic Studies in Memory ofmanuel Lw (ed. A. Scheiber), Budapest 1947, s. 239-248; D. S. Sassoon, A History of the Je

Baghdad, Letchworth 1949, s. 16-27, 63-71, 89-94; A. Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel biufat ha-Geonim, Yerualayim 1984, s. 15-21, 45-57, 75-80, 97-102; Nuh Arslanta, Emevlerneminde Yahudiler, stanbul 2005, s. 71-80; a.mlf., Abbasler ve Fatmler Dneminde Yahud

oktora tezi, 2007), M Sosyal Bilimler Enstits, s. 70-83, 108-109; A. D. Goode, Theilarchate in the Eastern Caliphate, 637-1258, The Jewish Quarterly Review, XXXI/2,iladelphia 1940-41, s. 149-169; Eliyahu [Strauss] Ashtor, Prolegomena to the Medieval HistOriental Jewry, a.e., L (1959-60), s. 55-68, 147-166; R. Gottheil - W. Bacher, Exilarch, JE8-293; J. Neusner, Exilarch, EJd., VI, 1023-1027; E. Bashan, Exilarch, a.e., VI, 1027-103

h Arslanta


14/1486

RESLHAYME (

rleik Arap Emirliklerini oluturan yedi emirlikten biri.

, eski Culfr ehrinin yerinde bulunan ynetim merkezi Reslhaymeden gelen emirlik Arabi

rmadasnn gneydou kesinde, Uman krfeziyle Basra krfezini birletiren Hrmz Boazkim stratejik bir noktada yer alr. Zamanla Culfr unutturan Reslhayme (adrba) ad aslkiden beri halk arasnda, denizden bakldnda bedev adrlarna benzetilen kk tepelerdelay btn sahil iin kullanlyordu. XVIII. yzylda Culfra kk bir ehir niteliinde yeni bsim eklendiinde ehirle birlikte merkezi olduu yeni kurulan devlet de

adla anlmaya baland. lke topraklar birbirinden farkl iki coraf blgeden oluur; Basrarfezi sahilindeki birinci blge daha geni ve ovalk, ite kalan ikinci blge ise dalktr. Sahilsiminde yaplan arkeolojik aratrmalar ilk iskn izlerinin milttan nce VII. binyla kadar gitti

stermektedir. Merib Seddinin yklmasnn (m.s. VI. yzyl) ardndan yaanan gler srasndhtnlere mensup Ezd kabilesinin baz kollar bu blgeye intikal etmi, slm dnemde isevsim ve Ys gibi Adnn kabileler Orta ve Kuzey Arabistan ile Iraktan gelerek sahilerlemitir.

. mer zamannda Osman b. Ebl-s, Basra krfezi zerinden rana dzenledii sefere krfeski limanlarndan olan Culfrdan kmtr (16/637). Basra krfezi-Hindistan ticaret yolu

erinde bulunmas sebebiyle tarihinin her safhasnda ticar bir nem tayan Culfr, Emev vebas dnemlerinde Uman bzlerine kar dzenlenen seferler iin de asker s olarakllanlmtr. XV. yzylda inci ticareti ve gemi yapmyla mehur olan Culfr ve Hrmz Boan veren stratejik Hrmz adas smrgecilerin dikkatini ekti. Afrika kylarn dolap Hindlunu aan Portekizliler XVI. yzyln balarnda krfeze ynelerek buralar ele geirdiler ve tap asker garnizona dntrdler (bk. HRMZ). Bylece Portekizliler, Basra krfezinin girntrolleri altnda tutarak ticaret gemilerinden ve deniz yoluyla giden hac kafilelerinden hara allculara eziyet etmeye baladlar. ran ah I. Abbasn 1031de (1622) Hrmz adasn ve Umrub Sultan Nsr b. Mridin 1633te Culfr zaptetmesiyle blge igalden kurtarld. Cul

hiline blgenin kurtarlmasnda byk rol oynayan Kavsim kabilesi yerleti.

r asr sonra Yarublerin k dnemine girmesiyle kabilenin eyhi Rahmet el-Matar serbesvranmaya balad ve yzyln ortalarna doru eski Culfrn yanna kurduu Reslhaymedemszln iln etti. Daha sonra Reslhayme ile rikada gl bir donanma ve kara ordusuuturan Rahmet el-Matar, Ndir ahn ldrlmesi (1160/1747) ve rann krfezdeki nfuzuybetmesi zerine evredeki Kavsim hkimiyetini ve Hrmz Boaz trafiindeki kontrolnkitirdi; bu durum bir asr kadar devam etti.

u Hindistan irketi vastasyla Basra krfezine ynelik ticar ve siyas faaliyetlerini arttrangiltere, XIX. yzyln ilk yllarndan itibaren g kullanarak raz ettii blgedeki baz Arapirlikleri ve kabileleriyle saldrmazlk antlamalar imzalad ve 1819da da bir saldryla ele


15/1486

irip ksa bir sre igal altnda tuttuu Reslhaymeyi ve limandaki gemileri tahrip etti. Bununerine rikaya ekilen (1820) Emr Sultan b. Sakr da bir saldrmazlk antlamas imzalamakrunda kald. 1869da Kavsim topraklar ikiye blnd ve Reslhayme, rika emrinin yeemeyd b. Abdullahn idaresinde mstakil bir emirlik haline geldi. Bu yllarda ngilizlerinrfezdeki nfuzunu zayflatmak iin harekete geen Osmanl Devleti, Arap yarmadasnn Katardar olan ksmn yeniden ele geirdiyse de ngilizleri blgeden karamad. ngiltere, 1892dehil boyundaki Arap emirlikleriyle yeni antlamalar imzalayarak nfuzunu daha da arttrd. Bulamalarla i ilerinde bamszlk hakk verilen emirlikler d ilerinde ve savunma konusund

giltereye balandlar.

celeri krfezdeki emirliklerle yalnz stratejik konumlar asndan siyas ve ticar sebeplerleilenen ngiltere, XX. yzyln ilk yarsnda blgede petrol bulunmas zerine bunlarla daha fazilenmeye balad ve buraya iyice yerlemeye karar vererek 1952de kendisine bal Antlama

mirlikler Konseyini kurdu. Fakat artlarn giderek zorlamas karsnda 1968de krfezdenkileceini aklad. Bunun zerine blgedeki emirlikler 30 Mart 1968de kendi aralarnda birluturma karar aldlar ve 2 Aralk 1971 tarihinde Birleik Arap Emirlikleri Devletini kurdulacak Reslhayme, Ebzab ve Dbey emirliklerinin ayrcalklarn kabul etmedii ve ran ile k

rollerinden pay alma hususunda bir anlama yapt iin ubat 1972de birlie katlabildi. Keli Mill Meclisin alt yesi Reslhaymeye aittir.

zlm 1700 km olan ve nfusu 200.000i aan Reslhayme Emirlii toprak genilii ve nkmndan federasyonun drdnc yesidir. Bol ya alan geni ovalara sahip bulunduu iin yirlik arasnda tarma en elverili olan Reslhaymedir. Son yllarda tarm ve hayvanclknnda byk gelime olmu ve 2000den fazla rnek iftlik kurulmutur. htiyacn zerinde re

bze ve meyveler dier emirliklere ihra edilir. lke topraklar petrol ve doal gaz kaynaklarkmndan pek zengin deilse de gnlk karlan petrol 6500 varili bulmakta ve yllk gelirin %

ten fazlas petrolden salanmaktadr. Nfusun yardan fazlasn petrole baml i kollarndamak zere Hindistan, Pakistan, Benglade ve randan gelen iiler oluturur. Yerli halknunluu Snn mslmandr. Baehir Reslhayme, byk bir kpryle birbirine balanan esknmzde Nahl denilen modern ehirden meydana gelmitir. Liman, petrol ve sanayi tesisleriyluslararas havaalan ehrin kuzeyindeki Rems blgesinde yer almaktadr. 1999 ylndaslhaymede Cmiatl-ittihd adyla bir niversite kurulmutur.

BLYOGRAFYA

hire Kasr- bidn Vesikalar, Mahfaza, nr. 1255, vesika nr. 194, Ks. 3, tarih 4 Mays 1853;glo-Ottoman Convention 1913, BA, Muahede, nr. 366 (bu antlamann ngiltere arivindekishas iin bk. Public Record Office, FO, nr. 78/5113); A Collection of Treaties, Engagements nads Relating to India and Neighbouring Countries (ed. C. U. Aitchison), Calcutta 1892, X, 137; Delll-alc (Tarih), I, 307-328; II, 966-977, 993-1022; Ceml Zekeriyy Ksm, el-al

Arab (1840-1914), Kahire 1966, s. 457-462; J. D. Anthony, Arab States of the Lower Gulf,

ashington 1975, s. 97-122; Cevde Haseneyn Cevde, el-leml-Arab: Dirse fil-corfiy


16/1486

miyye, skenderiye, ts. (Drl-marifetil-cmiiyye), s. 327-364; Sultan Muhammad al-Ksme Myth of Arab Piracy in the Gulf, London 1988, s. 84-150; kir Mustafa, Mevsat dvelilemil-slm ve riclih, Beyrut 1995, IV, 2128-2134; M. smil Det, eiun-numn fil-alc, Dmak-Beyrut 1425/2005, s. 458-461, 476-491; Wahid al-Rifaat, Constitution oA. A., MEJ, XXVII/3 (1972), s. 307-325; G. Rentz, awsim, EI (ng.), IV, 778; G. R. Dng, Ras al-ayma, a.e., VIII, 435-436; G. Nonneman, al-ria, a.e., IX, 349; B. Kelly-Imrt al-Arabiyya al-Muttaida, a.e. Suppl., s. 416-419; Mustafa L. Bilge, Birleik Arap

mirlikleri, DA, VI, 200-203; Mahmd Remz, Resl-ayme, el-Mevsatl-Arabiyye

mak 2004, IX, 702-703.

ustafa L. Bilge


17/1486

RESLML (

aln kr ya da fazlalk iermeyen asl, ana para, sermaye.

zlkte ba anlamna gelen res ile ml kelimelerinden oluan resl-ml terkibi fkhta tica

n gereken ana para ve paraya evrilebilir mallarn btnn ifade eden ana mal, ana para,maye, kapital yannda bir maln kr ya da fazlalk iermeyen asln belirtmek iin kullanlr. F

erlerinde daha ok zekt, irket, mudrebe, selem, rib, karz, by, murbaha, tevliye gibilmlerde geen resl-ml kavram balama gre farkl mnalar tar. Mesel irket akdindeaflarn ortaya koyduu sermayeyi, miras hukukunda vrislere bltrlecek toplam terekeyi,em akdinde alcnn pein olarak dedii semeni, karz akdinde herhangi bir fazlalk / faizrmeksizin bor verilen mal ifade eder. Reslml sahibine rabbl-ml ve sermayedr denirhiliye dnemi Arap toplumunda olduka yaygn olan faiz uygulamalarnda borcun asl reslmlalklar ise rib diye adlandrlmaktayd. Reslml terkibi Kurn- Kermde riby kesin

imde yasaklayan yetlerin ardndan ana parann alacaklya ait olduu ifade edilirken (el-Baka79), ayrca Hz. Peygamberin Ved hutbesinde rib yasa balamnda (Eb Dvd, By

ul ekliyle (rs emvl) geer. Modern Arapada er-res-mliyye veya el-mezhebr-resmapitalizm anlamnda kullanlr. Ekonomi terimi olarak retim srecinde insan emeininrimliliini arttran retim mallar (Unay, s. 12), iletmede kullanlan ve iletmenin tehizatduu iin retime ynelik mallar (Savatier, s. 103) eklinde tanmlanan sermayenin tketimllarndan farkl olarak retime ynelik mallardan oluma zellii n plandadr. lkel dnemle

etime dnk faaliyetler yalnz emek ve doal kaynaklarla yaplrken zamanla sermayeye ihtiyayulmu, retim aralar da srekli deimi, basit aletler yerini makineye ve modern teknolojiyakmtr. Btn bu dnmler retimde sermayeyi son derece nemli bir faktr haline getirmonomi dilinde sermaye dar anlamda mer olan deiik retim yollaryla bir eyi yapmak zeraya konulan nakd serveti ya da beer kabiliyeti, geni anlamda ise toplumun sahip olduuynaklarn tamamn kapsar. Bu sebeple iktisatlar sermayeyi ikiye ayrr.

retim iin gerekli materyalleri ieren ve grnrde art gstermeyen binalarla retimdellanlan makine ve tehizatlardan oluan sbit sermaye. 2. Mal retiminde ve kr elde etmedellanlan ayn ya da nakd sermaye anlamna gelen tedavldeki sermaye. Bundan baka fizik / tmaye, dner sermaye, hukuk sermaye, beer sermaye gibi birok snflandrma yaplmtr (U13).

kh eserlerinin akid irketleriyle ilgili blmnde sermaye anlamnda olmak zere reslmlvram geni bir kullanma sahiptir. Akid irketleri iki veya daha ok kiinin bir szlemeevesinde ortaklaa i yapmasn salayan ortaklk trleridir. Bu amala taraflar mal (emvl)c (aml) ya da kredi ve itibar (vch) ortakl trnde irketler kurabilir. Emvl irketindeaflarn koyduu reslml nakit ve / veya ticar emtia trnden mallar iken aml irketindeaklarn emek ve meslek becerileri, vch irketinde ise piyasadaki kredileridir. Bu irketlerii sermeye, kr zarar paylam ve ortaklarn birbiriyle sadece veklet veya hem veklet hemflet ilikisi iinde olmasna gre mufvada ve inn trlerine ayrlr. Mufvada ortakl emv


18/1486

nden ise reslmlin altn, gm veya nakit para olmas gerekir; ticaret mallar reslmlplamaz. Ortaklarn farkl katklaryla oluan mudrebe irketinde taraflardan biri sadeceslmli, dieri emeiyle ortakla katlr; zarar sermaye sahibi tarafndan karlanr; iletmeciak sermaye sahibinin vekili durumunda olup emeine karlk ayrca bir bedel talep edemez.

slml kavramnn kullanld dier fkh konularn balcalar unlardr: 1. Karz akdi. htiyahiplerine yardmda bulunmann yollarndan biri olan ve dinen tevik edilen faizsiz bor para vrumunda dn alan kimse sadece bor ald miktar (ana paray) demekle ykmldr. 2.

vene dayal satm. Satm parasnn (semen) satcnn maliyet konusundaki beyanna greirlenmesi durumunda gvene dayal satm trlerinden sz edilir; bunlar da fiyat satcnn alddelden dkse vada, yksekse murbaha, ald bedele eitse tevliye diye anlr. Satc, fkhminolojisinde mal alrken borland ey anlamnda kullanlan reslmle (al fiyatna) nhil ettiini mteriye aklamsa bunlarn tamamn sermayeye ekleyebilir. Fakat satcnn, Bliyeti udur veya bana mal olduu fiyata eklinde genel bir ifade kullanmas sk rastlanan brum olduundan fkh doktrinleri nelerin fiyata veya maliyete dahil saylp saylmayaca husuler gelitirmiler ve zmler retmilerdir (bk. MURBAHA). 3. Selem akdi. reticininmaye temin edebilmesini kolaylatran ve parann pein, maln vadeli olarak teslimi esasna

yanan selem / selef akdinde satcya denen sat bedeli reslml diye isimlendirilir. Selemdinin kurulmasyla satc reslmle (semene) hemen, mteri ise mala belirlenen vade dolduhip olur. Selem akdinde reslmlin cinsi, nitelii, miktar belli olmal ve fakihlerin ounluure semen akid meclisinde teslim edilmelidir. Mliklere gre selemde ana parann geciktirilmzdir. 4. Sarf akdi. Para olarak kullanlan altn, gm gibi deerli madenlerin ya da kt parandi cinsinden veya ayr cinsten bir parayla pein olarak deitirilmesi ilemi olan sarftadellerden birinin pein denmemesi halinde akid karza dnr ve akid annda teslim edilen kdel deil reslml olacandan vade (nese) faizi meydana gelir.

BLYOGRAFYA

nl-Arab, mvl, res md.leri; Tcl-ars, mvl, res md.leri; Bc, el-Mnte,yrut 1403/1983, IV, 300; Serahs, el-Mebs, XI, 151, 152, 173, 176, 177; XIII, 86; Ksn,di, VI, 56, 57, 58, 60, 61; VII, 394-396; Abdullah b. Mahmd el-Mevsl, el-tiyr li-

llil-Mutr, stanbul 1987, II, 34, 36; irbn, Munil-mutc, II, 102, 213; bn bidn,

ddl-mutr (Kahire), IV, 501; Elmall, Hak Dini, II, 953; Bilmen, Kamus2, VI, 92, 117; Ahbbaolu, slm ktisadna Giri, stanbul 1979, s. 280; R. Savatier, Hukuk ve Ekonomik Arlar Teorisi (trc. Turgut nen - Tamer nal), Ankara 1980, s. 103; Sad Eb Ceyb, el-mh, Dmak 1988, s. 239; M. Revvs Kalac - Hmid Sdk Kuneyb, Mucem luatil-fuahyrut 1988, s. 217; Nezh Hammd, ktisd Fkh Terimleri (trc. Recep Ulusoy), stanbul 19968; Cafer Unay, Genel ktisat, Bursa 2000, s. 12, 13; S. M. Imamuddin, Bayt al-Mal and BanksMedieval Muslim World, IC, XXXIV/1 (1960), s. 26; Servet Bayndr, Sermaye ve Tarihs

rete Mali Arac Kurumlarn Sermayeye Yaklam Tarz, lhiyat Fakltesi Dergisi, sy. 4,anbul 2002, s. 174-178; Resl-ml, Mv.F, XXII, 6; smail zsoy, Faiz, DA, XII, 110;

md Abdlazm, Resl-ml, el-Mevsatl-slmiyyetl-mme, Kahire 1422/2001, s


19/1486

8.

vket Topal


20/1486

REDk. RD).


21/1486

READk. MEHMED V).


22/1486

REEHT (hreddin Ali Safnin (. 939/1532) Nakibend eyhlerinin biyografisine dair Farsa eseri.

m ad Reet- Aynl-ayttr. Hseyin Viz-i Kifnin olu olan mellif eserin

ukaddimesinde, 889 (1484) ve 893 (1488) yllarnda eyhi Ubeydullah Ahrrn sohbetlerinelarak duyduklarn not ettiini, 909da (1503) bu bilgileri Nakibendiyyeye mensup dier

yhlerden duyduu ve gvenilir eserlerden derledii bilgilerle beraber kitap haline getirdiini, acnn Ubeydullah Ahrrn hayatn ve menkbelerini anlatmak olduunu, esere verdii Reenn eserin tamamland 909 (1503) ylyla ilgin bir ekilde rttn ifade eder.

ukaddimeden sonra bir makale, blm (maksad) ve bir htime eklinde dzenlenen eserinrdan fazlasn oluturan makale ksmnda Ysuf el-Hemednden itibaren doksann zerindekibendiyye riclinin hayat hikyeleri ve grlerine yer verilmi, Abdlhlik- Gucdvny

rlan sayfalarda Nakibendiyyenin on bir temel prensibi de aklanmtr. Birinci blmeydullah Ahrrn soyu ve yaknlaryla birlikte hayatn, ikinci blm hikmetli szlerini, nlm kerametlerini ve bu kerametleri nakleden ocuklaryla nde gelen mridlerinin isimleriniiva etmektedir. Htimede Ubeydullah Ahrrn vefat anlatlmtr. Eserde nemli grlerinarld blmler reha balyla dierlerinden ayrlm, yer yer baz tasavvuf terimlerife bal altnda ele alnmtr.

ellif eserinde, grt ve sohbetlerine katld kimselerden bizzat dinlediklerini kaydetmelikte Muhammed Prsnn Mamt- ce Alddn Ar, Ebl-Ksm Muhammedhrnin Risle-i Bahiyyesi, Mevln ehbeddinin Mamt- Emr Klli, Muhammed merkandnin Silsiletl-rifn ve tekiret-ddni, Mr Abdlevvelin Mesmt,durrahman- Cmnin Nefetl-ns gibi kaynaklardan da yararlanmtr. Bu bakmdan es

VI. yzyl ncesi Nakibend tarih ve kltrn yanstan en gvenilir kaynaklardan birirumundadr. Kitapta baz hatalara da rastlanmaktadr. Mesel Ahmed Yesevnin halifelerindekm Sleyman Ata, Hakm Ata ve Sleyman Ata diye iki ayr

hs gibi tantlm, Aleddin Attrn Baheddin Nakibendin damad olduu (dorusu Aleddtrn olu Hasan Attr) sylenmitir (Reet, I, 140, 163; M. Thir Hrizm, vr. 126a). Birozma nshas bulunan eserin Takentteki arkiyat Enstits Ktphanesinde mevcut (nr. 5418539) tarihli nshas gnmze ulaan en eski nshalarndan biridir. Birka defa baslan kitabneknev 1890; Takent 1329/1911) ilm nerini Ali Asgar Muniyn gerekletirmitir (I-II, Tahr77).

eri Muhammed Hseyin b. Muhammed Hd e-rz Tavur-Reet adyla Farsa olarakhetmitir. Ayrca eyh Cell el-Vizin er-i Ba- Kelimt- Reet adl bir kitap yazdirtilmektedir (M. Him-i Kim, Nesemt, s. 154). Muhy-i Glen, eserin baz blmlerini

etleyip baz blmlerine ilveler yaparak 977 (1569) ylnda Zencr-i Zeheb adyla Trkeyecme etmitir. Reeht- Muhy adyla da bilinen bu evirinin bizzat mtercim tarafndan yazl


23/1486

nshas Yap ve Kredi Bankas Sermet ifter Aratrma Ktphanesinde bulunmaktadr (nr.2). kinci Trke tercme bn Muhammed erf el-Abbs tarafndan 993 (1585) ylndaplmtr. Birka defa baslan bu tercmenin (Bulak 1256; stanbul 1269, 1279, 1291) bazmlar Zbdetr-Reeht adyla zetlenmi (Sleymaniye Ktp., Lleli, nr. 1372, vr. 24a-74b;

ahmud Efendi, nr. 4615, vr. 1b-98b), ayrca Necip Fazl Ksakrek tarafndan zetlenipdeletirilerek Reahat Can Damlalar adyla yaymlanmtr (stanbul 1971). Eserin sadeletiri

yaym daha bulunmaktadr (Reeht: Hayat Pnarndan Can Damlalar, haz. Mustafa zsarayanbul 2005). Eseri Molla Hdybergn aatay Trkesine evirmitir. Bu evirinin bir nsh

kent zbekistan Fenler Akademisi arkiyat Enstits Ktphanesinde kaytldr (nr. 632).tabn rif elebi tarafndan Trkeye tercme edildii belirtilmise de (Pertsch, s. 30-31) buuhtemelen rif diye de bilinen bn Muhammed erf el-Abbsnin tercmesidir. Reet iki dapaya evrilmitir. Tceddin b. Zekeriyy en-Nakibendnin Tarbr-Reet adyla 102620) yapt ilk tercmeyi (Sleymaniye Ktp., Murad Buhr, nr. 170, vr. 1b-205b; Nuruosmanp., nr. 2344, vr. 1b-146b), Muhammed Him-i Kim yanllkla Tceddinin mridi Ahmedlna nisbet etmitir. Muhammed Murd Remzye ait dier tercme baslmtr (Mekke 1307)er Muhtar Holland tarafndan Beads of Dew from the Source of Life adyla ngilizceyevrilmitir (Fort Lauderdale 2001).

eta iki de zeyil yazlmtr. Bunlardan ilki, Muhammed Him-i Kimnin Nesemtl-un adil-ns adl Farsa eseri olup Mahbb Hasan Vst tarafndan Urducaya evrilmiylkt 1990), Mnr-i Cehn Melik eser zerinde bir doktora almas yapmtr (1375 h./1hran niversitesi). Dier zeyil Muhammed Murd Remznin Nefiss-snit f teylil-yti-lit adl Arapa eseridir ve ayn mellifin Reet tercmesi kenarnda baslmtrekke 1307, s. 2-260). Remznin bu zeylini Yahy Marifet 1912de ays-sbt f tanm

yyetir-Reet adyla Farsaya evirmitir (Mehnduht Mutemed, s. 462).

BLYOGRAFYA

hreddin Saf, Reet- Aynl-ayt (nr. Ali Asgar Muniyn), Tahran 1977, I, 140, 163; Mhir Hrizm, Silsile-i Nabendiyye, zbekistan Fenler Akademisi arkiyat Enstits Ktp., nr126a, 157b-158a; M. Him-i Kim, Zbdetl-Mamt, Sleymaniye Ktp., Pertevniyal, nr

6, vr. 39a-b; a.mlf., Nesemtl-uds min adil-ns (nr. Mnr-i Cihn Melik, doktora te

75 h./1996), Tahran niversitesi, s. 154; Kef-unn, I, 903-904; Harrzde, Tibyn, I, vr7b; W. Pertsch, Die Handschriften-Verzeichnisse der Kniglichen Bibliothek zu Berlin:rzeichniss der Trkischen Handschriften, Berlin 1889, s. 30-31; A. A. Semenov, Sobraniestonih Rukopisei Akademii Nauk Uzbekskoi SSR, Takent 1955, III, 339-340; UrunbaevaL. Mifanovoi, Sobranie Vostonih Rukopisei Akademii Nauk Uzbekskoi SSR, Takent 1971, IX, 4

orey, Persian Literature, I/2, s. 962-966, 989-990; Mehnduht Mutemed, Mevln lidbend ve Peyrevn- arat- , Tahran 1368 h./1989, s. 16-17, 417, 462; Butros Abu MaNote on Rashaht- Ain al-Hayat in the Nineteenth Century, Naqshbandis in Western and C

ia (ed. Elisabeth zdalga), stanbul 1999, s. 61-66; Catalogue of the Arabic and Persian

anuscripts in the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna 1993, VIII, 26-27; rif Nevh


24/1486

esemtl-uds min adil-ns, Dninme-i Edeb-i Frs (nr. Hasan Ene), Tahran 13, III, 1049-1050; Necdet Tosun, Baheddn Nakbend: Hayat, Grleri, Tarkat, stanbul 20156-158, 242-243; H. Beveridge, The Rashahat-i-ainal-hayat, JRAS (1916), s. 59-75; Tahszc, Saf, A, X, 61-62; W. L. Hanaway, af, EI (ng.), VIII, 800-801.

cdet Tosun


25/1486

REEN(

ceb, ban ve ramazan aylarnn ksaltmasndan oluan ve kapkuluna ayda bir verilen maaevcib) sz konusu zaman dilimine iaret eden bir mal terim

k. MEVCB).


26/1486

REER, Osman883-1972)

htedi Alman arkiyats.

l ad Oskar Rescher olup Stuttgartta yahudi bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. lk ve o

reniminden sonra Mnih ve Berlinde tahsil grd. Doktora tezini Arap dil bilimi limi bn Cierine yapt (1909). Ardndan kendini Arap edebiyat tarihi almalarna verdi, zelliklekmeler hakknda alt. I. Dnya Savana katld srada ele geirdii Fas savaktuplarndan baz rnekler yaymlad. Savatan sonra gittii Breslauda binbir gece masallarnr incelemelerini tamamlayarak doent ve 1925te profesr oldu. Bunu hayatndaki byk dn

kip etti. Henz bilinmeyen bir sebeple 1928 yllarnda stanbula gelip yerleti. 1937de Trkandalna geti ve Osman Reer adn ald; bu arada slmiyeti kabul ederek btn Msevrumlaryla ilikisini kesti. Onun mslman olmasnda stanbulda yirmi be yl derslerine devaii smail Saib Sencerin etkili olduu sylenir.

man Reer, Arap edebiyat tarihiyle ilgili almalarna stanbul ktphanelerinde bulunanzmalar zerine younlaarak devam etti. Eserlerini Almanca kaleme alan Reer bunlar ok azyda bastrd iin ktphanelere bile intikal etmedi ve muhtemelen birou ilim evrelerindeinmeden kald. Bu arada nemli arkiyatlardan Hellmut Ritter, ayrca Mehmet Necati Lugal kn iliki iinde oldu. Arap edebiyatna dair birok divan kendisinden okuma frsatn bulduusuf Cemil Ararattan byk lde faydalandn belirtir. Bir sre stanbul mam-Hatipulunda Arapa retmenlii yapt. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Arapa ders

rdi. Hocas smail Saib Sencerin grevinden ayrlmasndan sonra onun yerine Edebiyatkltesinde Arap edebiyat tarihi okuttu. stanbuldaki Alman Arkeoloji Enstitsnde danmapt ve Douda yazlm eserlerin Alman niversiteleri iin satn alnmasna araclk etti.azdaki evinde yalnz yaayan Osman Reer 26 Mart 1972de ld. airlik yn de bulunaner Almanca yazd iirlerini yaymlamtr. Kitaplarnn nemli bir ksm Bochumiversitesinde yeniden kurulan arkiyat Seminerine (Orientalische Seminar) satlmtr. Eser

ybolmaktan korunmak amacyla 100. doum yl ansna Biblio Yaynevi tarafndan dzenlenerredilmitir. Osman Reer nemli bir arkiyat olmasna ramen eserleri yaygnlkzanmadndan ilim evrelerinde yeterince etkili olamamtr. Susanne Auer-Faraut, Oskarscher-Osman Reer 1883-1972. Biographie-Liste des publications adyla bir yksek lisans tezrlamtr (Strassburg 1982).

erleri. A) Telifleri. 1. Studien ber Ibn inn und sein Verhltnis zu den Theorien der Basr undd. bn Cinnnin Basra ve Badat dil mektepleriyle ilgisi zerine yapt doktora tezidir (Z

XIII [1909], s. 1-54). 2. Studien ber den Inhalt von 1001 Nacht. Binbir gece masallarna dairmasdr (Isl., IX [1919], s. 1-94). 3. Abriss der arabischen Literaturgeschichte (I-II, Stuttgar25-1933). 4. Reimversuche (I-IV, stanbul - Stuttgart 1958-1971). Osman Reer ayrca Topkapray Mzesi Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalounun hadis ve fkh yazmalarn ieren II.

dinin hazrlanmasnda Fehmi Ethem Karataya yardm etmi ve baz eserlerin indeksinizrlamtr. Bunlar arasnda Selibnin Yetmetd-dehrinin Dmak 1304 basksnn (stanbu


27/1486

14), Buhrnin el-Cmi u-a inin Krehl ve Juynboll tarafndan yaplan nerinin (Stuttga23) ve Yktun Muceml-bldnnn Wstenfeld tarafndan gerekletirilen yaymnnuttgart 1928) indeksleri saylabilir.

Neirleri. Eb Bekir bnl-Enbr, erul-aidis-sebi-vlil-Chiliyyt: eruuallaati Antere (RSO, IV/4 [1911-1912], s. 301-331; V/5 [1914], s. 317-352; VI/6 [1915]1-959); eru Muallaati arafe (stanbul 1329/1911); eru Muallaati Zheyr (MO, VIIris 1913, s. 137-195); bn Cinn, el-Mekker vel-menne (MO, VIII/3 [1914], s. 193-202)

med b. Eb Bekir el-Hanef ve bn Nkynn Mamtlar (stanbul 1914; Osnabrck 1980d Red Ahmed b. Ali el-Gassn, el-Mametl-uaybiyye (MO, VIII, Uppsala 1914); Ebll el-Asker, el-Mucem f bayyetil-ey (Berlin 1915); bn Msellem, Mamtrientalische Miszellen, I, stanbul 1925, s. 13-46) ve Cezyir-Tunus Mektuplar (I-III, Berlin 119); bnl-Mukaffa, el-ade fil-ehrir-rmiyye (Almanca evirisiyle birlikte, Orientaliszellen, II, stanbul 1926, s. 1-29); Molla Lutfi, Hrnme (Orientalische Miszellen, II, stanbu26); Chizin baz risleleri Almanca tercmesiyle beraber (Stuttgart 1931); Fuzl, at ara (sn A) (Mehmet Necati Lugal ile birlikte, stanbul 1943).

Tercmeleri. ok sayda eseri Almancaya eviren Reerin bu almalarndan bazlarnlardr: Bedzzaman el-Hemedn, Mamt (Beitrge zur Maqmen Litteratur, V, Leonberg13); Zemaher, Mamt (Beitrge zur Maqmen Litteratur, VI, Greifswald 1913); AbdlmHibetullah el-sfahn, Abu-eheb (Beitrge zur Maqmen Litteratur, VII, Greifswald 191nl-Mukaffa, el-Edeb-ar (Stuttgart 1915) ve el-Edebl-kebr (Berlin 1917); Eb ManSelib, Asen m semit (Leipzig 1916); Belzr, Ftul-bldnn bir blm (Leipz

uttgart 1917-1923); Zeynelbidn et-Tnis, letl-mere fil-Hind (Berlin 1918); Syt,amt (Beitrge zur Maqmen Litteratur, VIII, Kirchaiun 1918); Ebl-Esved ed-Delninsideleri (Berlin 1918); Kalybnin Nevdiri ile irvnnin Nefatl-Yemeninden baz tar

giler ve hikyeler (Stuttgart 1920); Mttak el-Hindnin Kenzl-ummlindeki cihada dairdisler (Stuttgart 1920); bn Tmertin Muil-Muvaanda ve Mslimin el-Cmiu-indeki cihad hadisleri (Stuttgart 1921); Chiz, Feill-etrk (muhtasar olarak,ientalistische Miszellen, I, stanbul 1925); el-Mesin vel-mesv (stanbul 1926); bnl-Cetbl-Ezkiy (stanbul 1925); Tceddin es-Sbk, Mudn-niam ve mbdn-niamtanbul 1925); Amr b. Klsm, Dvn (Orientalische Miszellen, II, stanbul 1926); Htim, er-sletl-timiyye fm vfaal-Mtenebb f irih kelme Ariso fil-ikme (Islamica, II/3926], s. 439-473); Takprizde Ahmed Efendi, e-eiun-numniyye (stanbul 1927); aftus-sade (eksik olarak, stanbul 1934); Ebl-Athiyenin zhdiyytn ieren Dvn

uttgart 1928); Ksm Emn, Tarrl-mere (Stuttgart 1928); Mverd, Edebd-dny ved-III, Stuttgart 1932-1933; Osnabrck 1984); Hsm Ali elebi, el-dl-manm (Stuttgart 19yrut 1975); Mslim b. Veld, Dvn (Beitrge zur arabischen Posie, II, Stuttgart 1938); Mte

vannn elifr kafiyeleri aras (Beitrge zur arabischen Posie, III/1, Stuttgart 1940); Hasan lcel, Trk Edebiyatna Toplu Bir Bak (stanbul 1941); Seh Bey, Het Behit (Mehmet Necatgal ile birlikte, stanbul 1942); Fuzl, Leyl v Mecnn ile Beng Bde (stanbul 1943); Latzkiret-uar (Tbingen 1950); Eb Firs el-Hamdnnin

itli kasideleriyle birlikte Kb b. Zheyrin adetl-brdesi (Beitrge zur arabischen Po/1 [stanbul 1950], s. 32-41) ve Dvn (Beitrge zur arabischen Posie, VI/3 [1959-1960], s


28/1486

5); Kutm, Dvn (Beitrge zur arabischen Posie, VII/1, stanbul 1960-1961); Alkame b. Abvn (stanbul 1961-1962); Bsr, el-adetl-hemziyye; Antere, Dvn (Beitrge zur arabissie, VIII/1, stanbul 1963-1964).

BLYOGRAFYA

cb el-Akk, el-Msterin, Kahire 1980, II, 447-448; Mahir z, Yllarn zi, stanbul 1990, 7-270; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Fran93, XVII, 70-83; Yahy Murd, Mucem esmil-msterin, Beyrut 1425/2004, s. 412; Buler, Oskar Rescher / Osman Reer. Zum 100. Geburtstag 1. Okt. 1883/1983, Isl., LXI/1 (1912-13; el-msl-slm, II, 620.

dat ensoy


29/1486

REDk. RD).


30/1486

RED(

lahn isimlerinden (esm-i hsn) biri.

zlkte doru yolu bulup onda sebat etmek anlamndaki rd (reed, red) kknden tremi

at olan red kelimesi doru yolda bulunan, doru ile yanl ayrt edebilecek aa girenmektir. Allaha nisbet edildiinde btn ileri isabetli ve hedefine ulac mnasna geldii oru yolu gsteren, irad eden mnasn da ierir (Kmus Tercmesi, rd md.). Rd kavrarn- Kermde hem Allaha hem insanlara nisbet edilmektedir. Bir yette Cenb- Hak kullar

kn olduunu ve isteklerine olumlu cevap verdiini, kendileri de ilh davete olumlu cevap veran ettikleri takdirde doru yola girmi olacaklarn beyan eder (el-Bakara 2/186). Dier bir yAllahn lutuf ve ihsannn bir eseri olarak iman Muhammed mmetine sevdirip gnllerinerletirdii, kfr, fsk ve isyan irkin gsterdii belirtilmekte, bu niteliklere sahip kimseleringisi zerinde bulunduklar bildirilmektedir (el-Hucurt 49/7-8). Kuranda red ismi yer alm

likte zt- ilhiyyeye nisbet edilmemitir. Bunun yannda drt yetin birinde rd (el-Enbiy/51), nde reed kelimesi Allaha izfe edilmitir (el-Kehf 18/10, 24; el-Cin 72/10). Ayrcallah kime hidayet verirse o hakka ulamtr. Kimi de yoldan saptrrsa artk ylesini doru yoneltecek birini bulamazsn melindeki yette (el-Kehf 18/17) mrid ismi dolayl olarak Allafe edilmitir.

d Tirmiznin esm-i hsn listesinde yer alm (Daavt, 82), bn Mcede ise rid ekkledilmitir (Du, 10). Enes b. Mlikten rivayet edildiine gre Hz. Peygamber baz eyursuz saymann temelsiz bir inan olduunu syledikten sonra iyimserlii sevdiini belirtmi vin evinden ktnda, Ey doru olan seen, iini baaran (y rid, y nech) gibi szleri

ymaktan holandn belirtmitir (Tirmiz, Siyer, 47-48). Yine Resl-i Ekremin mrnn bsayna tavsiye ettii u duada rd dolayl olarak Allaha nisbet edilmitir: Allahm! Banadm ilham et ve beni nefsimin errinden koru! (Tirmiz, Daavt, 69).

imler red isminin iki farkl mnasna dikkat ekmilerdir. Bunlardan biri kelimenin aslna barak fiilleri daima yerinde olan, daima hakka isabet eden eklinde ifade edilmi olup btnarruflar -herhangi birinin dorudan veya dolayl olarak yol gstermesi bulunmakszn-amalaan diye aklanmtr. Dieri ise irad kalbndan gelen mrid mnas olup her bir varla

ndi varlk yapsnn zellii ve yaratl amalar dorultusunda yol gsteren, gelimelerinilayan diye yorumlanmtr (bnl-Esr, en-Nihye, rd md.; Hattb, s. 97; Gazzl, s. 161din ikinci mnas her eyin vgyle Allah ycelttii ve iradesinin belirledii hedefe doru biimindeki ilh beyanla (el-sr 17/44) uyum halinde bulunur. Ancak iradeye sahip kln

urlu canllar bundan istisna edilmelidir. nsanlarn birou Allaha secde ediyorken birok kindan imtina ettii iin azaba mstahak olmutur (el-Hac 22/18). Zira Cenb- Hak insann vapsna hem iyilik hem ktlk yeteneini yerletirmitir (e-ems 91/7-8). Buna bal olarak banlar kendi iradeleriyle red isminin etki alannn dna kmaktadr. Allahn zt isim ve

atlar iinde yer alan red yukarda zikredilen birinci mnasna gre hakm, ikinci mnasna gd ismiyle anlam yaknl iinde bulunur.


31/1486

BLYOGRAFYA

gb el-sfahn, el-Mfredt, rd md.; Tcl-ars, rd md.; Hattb, end-du (nmed Ysuf ed-Dekkk), Dmak 1404/1984, s. 97; Kueyr, et-Tabr fit-tekr (nr. brhim

syn), Kahire 1968, s. 94-95; Gazzl, el-Maadl-esn (Fazluh), s. 161; Ebl-Bek, el-lliyyt, s. 476.

kir Topalolu


32/1486

RED AHMED GENGHk. GENGH, Red Ahmed).


33/1486

RED el-ATTR (

l-Hseyn Redddn Yahy b. Al b. Abdillh el-Kure el-mev en-Nablus el-Attr (.2/1264)

dis hfz.

ban 584te (Ekim 1188) Kahirede dodu. Nabluslu olup lim yetitiren bir aileye mensuptur.ta bnn-Natt diye bilinen babas olmak zere amcas Ebl-Ksm Abdurrahman, aabeyuhammed Abdlazz ve Ebl-Ksm Hibetullah b. Ali el-Bsrden ders ald. Suriye ve Hicayahat ederek Ali b. Hamza el-Ktib, Ebl-Ymn el-Kind, bnl-Harestn, mer b. Bedr el-evsl, kraat limi bn Ves, bn Nec (bn Nceyye) ve ei Ftma bint Sad el-Hayr gibimlerden ders okudu. Kendisinden bnl-Adm, bns-Sbn, bn Dakkuld, Bedreddin bnma, bnl-Uhuvve, Kutbddin el-Ynn ilim tahsil ettiler. Bir muhaddis olan olu Eb Sd

mleddin Muhammede birok eseri okutup iczet verdi. Red el-Attr henz gen bir limduu yllarda tanyan bn Nukta kendisinden sika, sebt, zbt diye sz etmi, bnl-Adm,tbddin el-Ynn ve Bedreddin bn Cema gibi talebeleri onun bu zellikleri yannda devrini

dis otoritesi olduunu belirtmi, tabakat yazarlar da kendisini vgyle anmtr. Msr diyarnuhaddisi diye bilinen, Mnzirden sonra alt yl Kmiliyye Drlhadsinin eyhliini yapan vtn kitaplarn vakfeden Red el-Attr 2 Cemziyelevvel 662de (2 Mart 1264) Kahirede vei ve Karfede defnedildi. Sirc el-Verrk kendisi hakknda on drt beyitlik bir mersiye yazm

erleri. 1. urerl-fevidil-mecma f beyni m vaaa f ai Mslim minel-esndidi)l-maa. Mzernin el-Mulim bi-fevidi Msliminde, Eb Ali el-Gassnyeyanarak Mslim b. Hacccn el-Cmiu-ainde on drt makt rivayet bulunduu iddias

ddeden Red el-Attr, Mzernin iaret etmedii bu kabil baka rivayetleri de tesbit etmi, mduu ileri srlen btn bu haberlerin msned olarak rivayet edildiini kantlamak zere bu eseme almtr (Beyrut-Riyad 1417; nr. Sad b. Abdullah l Humeyyid, Riyad 1421/2001). 2fetl-mstefd fil-edi-mniyetil-esnd (mniyytr-Red el-Ar, mnnd el-Attrn Resl-i Ekremden sekiz rvi vastasyla ve olduka l isnadlarla rivayet ettidisleri ieren ve bir czden daha byk olduu anlalan eser Kef-unnda Tufetl-mye kaydedilmitir (I, 374). Mellifin l rivayetlerinden meydana gelen ve Avlir-Red el-Ar diye anlan bir eseri daha vardr. 3. Mcerred es-mir-ruvt anil-mm Eb Abdilik b. Enes el-Aba. Hatb el-Baddnin Mlik b. Enesten rivayette bulunan 993 rvi hakkgi verdii er-Ruvt an Mlik b. Enes ve ikru adin li-klli vid minhm (Esm men ran Mlik b. Enes mbevveben al urfil-mucem) adl eserinin baz ilvelerle birlikte

uhtasar olan bu alfabetik eserin bir nshas Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde kaytldrmed, nr. 624/9, vr. 87b-103b). Sad b. Abdullah Ali Humeyyid, eseri Slim b. Ahmed es-lefnin Mcerred esmir-ruvt an Mlik adyla yaymladn sylemektedir (urerl-vid, s. 25). 4. avicl-Ar f uril-imr. bn Hiccenin hicivlerinden semeleri ihmektedir (Kef-unn, I, 693; Hediyyetl-rifn, II, 533). 5. er-Ruvtl-alm an Mli


34/1486

n Hacer el-Askaln, be czden meydana geldiini belirttii bu eserin iki czn hocalarndanuduunu sylemektedir (el-Muceml-mfehres, s. 175). 6. el-Erbanez-zire fil-edbeviyyetil-fire. bn Reyd, mellifin Ebl-Hasan Ali b. Mukayyirin rivayetlerinden derleseri okuduunu kaydetmektedir (Mill-aybe, III, 393). 7. el-Erban libnil-Cmmeyz

nl-Cmmeyz diye tannan Msrl kraat limi Ebl-Hasan Ali b. Hibetullah b. Selmeninayetlerinden derlenen eser zerinde mellifin Mnte minel-Erban libni Bintil-Cmmeyyla bir alma yapt anlalmaktadr. bn Hacer el-Askaln her iki eseri okuduunuirtmektedir (el-Mecmaul-messes, II, 386; el-Muceml-mfehres, s. 217). 8. el-

uceml-mukem (Mucemu-y). Red el-Attr bu eserde hocalarnn hayatn anlatmayetlerinden sz etmi, cerh ve tadl durumlar hakknda bilgi vermitir. bnl-Adm, Makkaakrz eserden oka nakilde bulunmutur (urerl-fevid, s. 26). 9. ad Emetillh Merynt Ebil-sm el-ure (Meyeat Emetillh) (Drl-ktbil-Msriyye, 1/218 [25603 B])zhetn-nr f ikri men addee an Ebil-sm el-Beav. Zirikl, Cmiatr-Riydn ya

erler blmnde eserin el-Mektebetl-Mahmdiyye bil-Mednede kaytl (Usll-hads, nruz yedi varaktan meydana gelen bir nshasndan alnm mikrofilmini grdn sylemektedilm, VIII, 159).

d el-Attrn bunlardan baka sekiz hadis ihtiva ettii belirtilen bir cz, Meyeatl-Behil-asan Al b. Hibetillh Bintil-Cmmeyz (Rdn, s. 378), el-Mufat (Mufatl-

Ar), on czden meydana geldii sylenen el-Muvfat, er-Ruvt anil-Bur, Vesletr-bn ve tufet-libn fil-edil-erban adl eserleri de kaynaklarda zikredilmitir. Mrca bnlKaysernnin el-Cem beyne kitbey Eb Nar el-Kelb ve Eb Bekr el-fanlil-Bur ve Mslim adl eserine ilvelerde bulunmu, innemel-aml bin-niyyt gibi bdislerin tahrcini yapmtr.

BLYOGRAFYA

d el-Attr, urerl-fevidil-mecma f beyni m vaaa f ai Mslim minel-ndil-maa (nr. Sad b. Abdullah l Humeyyid), Riyad 1421/2001; bn Reyd, Milybe bim cmia bi-lil-aybe (nr. M. Habb bnl-Hoca), Tunus 1402/1981, III, 393; V,heb, Tekiretl-uff, IV, 1442-1443; Ktb, Fevtl-Vefeyt, IV, 295-296; bn Hacer el-kaln, el-Mecmaul-messes lil-mucemil-mfehres (nr. Ysuf Abdurrahman el-Mar

yrut 1414/1994, II, 44, 386; a.mlf., el-Muceml-mfehres (nr. M. ekkr el-Meydn), Be18/1998, s. 175, 217, 360; bn Tarberd, en-Ncmz-zhire, VII, 217; Kef-unn, I, 373; Rdn, latl-alef bi-mevlis-selef (nr. Muhammed Hacc), Beyrut 1408/1988 , s. 37diyyetl-rifn, II, 533; Sezgin, GAS, I, 141; Zirikl, el-Alm (Fethullah), VIII, 159; KettRisletl-mstetrafe (zbek), s. 134, 190, 233, 287; Abdullah Muhammed el-Habe, Cmi vel-av, Ebzab 1425/2004, III, 1683, 1991.

vhit Bakan


35/1486

RED MEHMED PAA1836)

manl sadrazam.

rc veya erkez asll olup Deli Hakk Paann divan ktibi Hac Mustafa Efendinin kle

n Koca Hsrev Paaya satlm ve onun dairesinde yetimitir. Kaptandery Koca Hsrev Pkeliolu brhim Beyi yakalamakla grevlendirildiinde beraberinde gitti (1814). Daha sonrarhac Ali Paann maiyetinde alt ve yararlk gsterdiinden Mr-i mrn rtbesini ald.rahisarshib sancann ardndan Mentee sanca mutasarrfl ile Tul muhafzlna tayinldi. Ktahya Valisi Bekir Paann Moraya gnderilmesi zerine vali kaymakam olarak ona

klet etti. 1821de Tepedelenlizde Veli ve olu Mehmed paalarn idam iin grevlendirildin yln Austosunda mkfat olarak vezirlik rtbesiyle Konya (Karaman) valisi oldu. Daha som isyannn bastrlmas iin srdrlen asker harekta katlmak iin Moraya gnderildi. Bun Narda zerine sevkedildi ve Karaman valiliine Akehir ve Aksaray sancaklar mutasarrfl

endi (Sahaflar eyhizde Esad Efendi, s. 53, 64). Ardndan Delvinede si Rumlarn tedibiyrevlendirildi ve Atinann muhafazasna alt. Mart 1823te Trhala sanca tevcih edildi. Krfezinde Blblcede isyan eden Rumlara kar gnderildi ve baar kazand. Serasker Ebleehmed Paa ile rekabete girdii ve ztlat iddiasyla seraskerin ricas zerine Trhaladanedildi (a.g.e., s. 268). Fakat az sonra Vidin valiliine getirildi (Ekim 1823) ve buraya uramasm 1824te Rumeli ve Yanya valisi olarak Rumeli seraskeri oldu (a.g.e., s. 752). Arnavutluk

ayiin salanmas ve blgenin slahyla urat.

ays 1825te Meslenge (Mesolongion) yrd ve burada Msrl brhim Paa ile beraber alg.e., s. 401 vd.). Meslengi kara tarafndan kuatt (Austos 1825). Yaralanmasna ramen burnmasnda etkin rol oynad (a.g.e., s. 548). Navarin basknndan (20 Ekim 1827) sonra bir mdanastrda oturdu ve Rumeli eyaleti slahatyla megul olmasna izin verilmesini istedi (Lutf, Iei yerine getirilince zellikle Arnavutlukta asayiin salanmas ve yeni asker tanzimi ve

mininde hizmet etti (1828). Rus sava sebebiyle gerekli asker tedbirleri almaya alan verarghn Aydostan umnuya nakleden Sadrazam zzet Mehmed Paann Varnadaki baarsbebiyle azli zerine Rum sileri karsnda baaryla mcadele etmi olmasndan dolay sadririlerek cilen umnuya gelmesi emredildi (28 Ocak 1829). Arnavutluktaki icraatnn aynen

vamna ve gerekli asker tedarikine kolaylk olmak zere Rumeli valilii de zerinde brakld

dret dneminin en kritik iki savandan birini yapmak zere harekete geen Reid Mehmed P000 sekin askeri umnuda toplad. Rus tarafndan ise yannda az sayda topu birlikleri oldude General Roth, Silistre nlerindeki esas ordu ile evredeki garnizonlarn irtibatn salamaksuretle Rus filosunun Varnaya getirecei malzemelerin esas orduya intikalini temin etmek iirna ve Pravadiye doru harekete gemiti. Reid Mehmed Paa bu irtibat nlemeye alt.neral Rothun yaklak 3000 kiilik kuvvetine saldrarak on yedi saat sren kanl bir arpma

nunda Ruslar Pravadiden ekilmeye mecbur etti (25 Mays). Bu zaferin ardndan Pravadihasaraya alnd. Bylece Ruslar zor durumda brakm oluyordu. Ancak bunun ardndan Rus

kumandan Dibiin kalabalk ordusu karsnda byk gayretine ramen tutunamad ve Klef


36/1486

aznda Rus hcumu karsnda yenildi (Haziran 1829). Bu gelime Ruslarn Balkanlarmasn (14-17 Temmuz) ve Edirneye kadar gelmelerini kolaylatrd (Rosen, I, 80-87).

drazam Reid Paa, Edirne barnn (14 Eyll 1829) ardndan ilk defa stanbula geldi ve on dktan sonra 12 Haziran 1830da tekrar Edirneye dnd. Yanya, Manastr, Arnavutluk tarafla

ah ve peyderpey nizmiye taburlar yetitirme istei zerine Ohri ile Elbasan ve Dukakinncaklar da kendisine tevcih edildi. Olu Emin Paa da Arnavutlukun Gegalk cihetinin slah revlendirildi (Lutf, III, 669). Rumeli valisi ve sadrazam olarak yann varlna kar idi. Bu

kmdan ncelikle kodral Mustafa Paann nizmiye askeri tekiliyle ilgili muhalefetini bertmek ve isyann bastrmak zere harekete geip Pirlepe yaknlarndaki dalk Babuna blgesindu hezimete uratt (21 Nisan 1831). Daha sonra Bosnadaki huzursuzluun ortadan kaldrlmast. Temmuz 1831de Pritine civarndaki muharebelerde Bonaklar sadrazam karsnda bazandlar. Bu baar Gradaacl Hseyin Kaptan nderliindeki ayaklanmaya g kazandrd.drazam bu isyan denetim altnda tutmak istiyor, Hseyin Kaptan ise Bosna valiliine getirilmeu ediyordu. Bosnadaki ayaklanmalar nihayet asker harektla bastrld ve sadrazam merkezrenin kurulmasnda nemli bir hizmet ifa etmi oldu. Reid Mehmed Paann Rumelidekiaatlar arasnda tevzi defterlerinin denetimi ve ekilebilen arazi (ift) yzlm tahriri yaptrm

emlidir (Ursinus, s. 79, 166-167). Ayrca Sofya yannda gittike daha fazla ne karak Rumellk idaresinin merkezi olan Manastr kazasnda sandk eminlikleri oluturdu (1833), byleceanlara ekonomik ynden nemli bir darbe vurdu. Reid Mehmed Paann vergi tahsildarlar tap deruhdecilii ilga etmesi, vergi mltezimlerinin yerine maal vergi tahsildarlar koyan Mslisi Kavalal Mehmed Ali Paa rneinden ilham almas eklinde yorumlanmtr (a.g.e., s. 18

sna meselesini baaryla halleden Reid Paa, Aa Hseyin Paann baarszl sebebiyle Mdusuna serdar tayin edildi (Temmuz 1832) ve Hseyin Paa zerindeki eyaletler kendisine verrca Msr, Cidde, Girit, Halep ve Rakka valilikleri bunlara eklendi. Sadrete tayininden bu y

nci defa olarak Eyll 1832de stanbula geldiinde fevkalde ihtiram ve misli grlmemi bhar nian ile taltif edildi. lerin kendisinin stanbula gelmesiyle dzelecei ve Msr

vvetlerinin brhim Paa kumandasnda ileri harekt sebebiyle, Rumeli ve Bosnada baarl id Paann bu tehlikeyi bertaraf edecei beklentisi hkimdi. Serasker Koca Hsrev Paa ise

drazamn nfuzunu krmak iin urayordu (Lutf, IV, 716-719). Bu arada ordunun hazrlanmaehmed Emin Rauf Paaya verildi. Sadrazamn Rumelinin eitli vilyetlerinden toplad 30.ilik bir ordu ile stanbula gelmesi halkn gven duygularn arttrmt. Sadrazam yeni kurulantilmi topu birlikleriyle takviye edilmi olarak yola kt (4 Kasm 1832) ve 20 Kasmda to000 askerle brhim Paann karsna kmak zere Konyaya ulat. Daha nce Mesleng n

him Paa ile beraber muhasaray ynetmi ve Msr ordusunun manevra kabiliyetine yakndanhit olmutu. Msr ordusunun bu kabiliyetini ve kendi kuvvetlerinin bu konudaki zafiyetini hesatndan bir meydan sava yapmak niyetinde deildi. evirme harekt ve gerilla taktiiyle onpalamay ve bylece yenmeyi planlamaktayd. Ancak Serasker Koca Hsrev Paann, kendisimen saldrya geilmesi iin tlimat verilmesinde etken olmas ordunun felketini hazrlad (R160-161).

Aralkta Osmanl ncleri Konyada grnd. Msr ordusunun says Osmanl kuvvetlerindeha azd. Bu arada nizam olmayan 5-600 askerden oluan Arnavut kuvveti brhim Paa tarafnti. Disiplin ve eitim bakmndan daha stn olduu ak olan Msr kuvvetleriyle 21 Aralk


37/1486

32de yaplan meydan savanda Osmanl ordusu dald. Sadrazam yaral olarak esir dt,dret mhr yannda olmadndan brhim Paann eline gemedi. Esareti srasnda brhimann yannda yer ald, hatta II. Mahmudun tahttan indirilip yerine olu Abdlmecidinirilmesi hususunda brhim Paa ile anlat yolunda dedikodular kt. Fakat byle bir kompnde bulunmayaca daha sonraki gelimelerle sabit olmutur. ki ay kadar sonra stanbulanmesine izin verilen (Lutf, IV, 747) Reid Paa esareti dolaysyla 18 ubat 1833te sadretteedilmi bulunuyordu.

Martta stanbula dnen Reid Paaya Baltalimanndaki yalsnda ikamet etme izni verildig.e., IV, 747). 3 Kasm 1833te itibar iade edilerek muhassllk yoluyla Sivas eyaletine vali tldi (a.g.e., s. 828). Sivas valiliine ilveten 19 Mart 1834te Diyarbekir ve Rakka valilii vekesimde blgenin asayi ve slahna alt. zellikle Krt ekyasndan ele geirdii reisleri

eleriyle birlikte Rumeliye srp iskn ettirdi (a.g.e., V, 867). Ancak Diyarbekirde stmastalndan ld (ban 1252 / Kasm 1836). Bu srada altm

nda olduu tahmin edilir (a.g.e., V, 887-891).

rt yl yirmi bir gn sren sadreti yaklak elli gn hari stanbul dnda gemitir. Askertimi II. Mahmudun lgn bir megalesi olarak grm ve tam anlamyla destek vermemi, z sava taktiklerinde srar etmitir. II. Mahmud da kendisinin bu tutumunu bildiinden btneneine ramen onu mmkn mertebe merkezden uzak tutmay tercih etmitir. Dier taraftan Ksrev Paann bu eski klesinden hi holanmad belirtilir (Rosen, I, 155-156). Sadretkamna, zellikle Rumelide zm kendisine havale edilen asker ve mlk ilerin stesindeebilmek amacyla bu makamn otoritesinin kendisine yardmc olaca dncesiyle getirilmi

duu tahmin edilebilir. Bu durumda stanbulda sadret makamnn gerek otoritesinin bizzat IIahmud dnda Serasker Koca Hsrev Paa ve Pertev Efendi gibi devlet adamlar tarafndan

llanlm olduu ileri srlebilir.

BLYOGRAFYA

haflar eyhizde Esad Efendi, Trih (haz. Ziya Ylmazer), stanbul 2000, tr.yer.; G. Rosen,schichte der Trkei von dem Siege der Reform im Jahre 1826 bis zum Pariser Tractat vom Jah

56, Leipzig 1866, I, 80-87, 155-156, 160-161; J. M. Bastelberger, Die Militrischen Reformeer Mahmud II., Dem Retter des Osmanischen Reiches, Gotha 1874, tr.yer.; Ahmed Rifat, Verdik, Freiburg 1970, s. 30-34; Cevdet, Trih, X, 148; Lutf, Trih (haz. Ahmet Hezarfen - Ycmirel), stanbul 1999, I-VIII, tr.yer.; Kmil Paa, Trh-i Siys-i Devleti Aliyye-i Osmniyyanbul 1327, III, 135-137; Sicill-i Osmn, II, 391-392; inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali an: Msr Meselesi 1831-1841, Ankara 1945; Ahmet Cevat Eren, Mahmud II. Zamannda Bosrsek, stanbul 1965, s. 116-124, 133, 135-136; Danimend, Kronoloji2, V, 74; M. Ursinus,gionale Reformen im Osmanischen Reich am Vorabend Tanzimat, Berlin 1982, s. 79, 139, 1634, 166-167, 187, 213; Kemal Beydilli, II. Mahmud Devrinde Katolik Ermeni Cemati ve

lisesinin Tannmas (1830), Harvard 1995, s. 9; Muhammed H. Kutluolu, The Egyptian Ques


38/1486

831-1841), stanbul 1998, s. 77, 80-81, 84, 90, 92, 112, 116-117, 119-120; Mustafa L. Bilge,Mustafa Paa, Buatl, DA, XXXI, 344-345.

mal Beydilli


39/1486

RED b. MUHAMMEDk. MEVLY RED).


40/1486

RED el-MMNk. ABDLVHD er-RED).


41/1486

RED PAAk. MUSTAFA RED PAA).


42/1486

RED PAA1918)

ecelle-i Ahkm- Adliyye zerine yazd Rhul-Mecelle adl erhiyle tannan Osmanl limi

k. RHUl-MECELLE).


43/1486

RED RIZ (

865-1935)

da slm dncesinin nclerinden, slahat lim.

uhammed Red Rz, 27 Cemziyelevvel 1282 (18 Ekim 1865) tarihinde bugnk Lbnan snnde yer alan Trablusam yaknlarndaki Kalemnda dodu. Babas Ali Rz, Irak asll olup Hseyin soyundan geldii iin seyyid veya Hseyn olarak bilinen saygn bir aileye mensuptur. R

z, Trablus Rdiyesinde bir yllk tahsilden sonra Hseyin el-Cisrin hocaln yapt,ogramnda modern bilimlerin de yer ald el-Medresetl-vataniyyede okudu. Ayrca zelmalarla kendini yetitirmeye gayret etti. Bilhassa Gazzlnin y ulmid-dn adl esegul oldu ve ondan ok etkilendi. Cemleddn-i Efgn ve Muhammed Abduhun srgnde ike

kardklar el-Urvetl-v dergisiyle karlamas fikir hayatnda bir dnm noktas oldu.

rgideki yazlar kendi ifadesiyle onu elektrik gibi arpm ve aydnlatmt (Trul-st, I3). Efgn ile grme frsat bulamadysa da Abduhla ilk Lbnan srgnnde (1882) tant; nra onun Paris dnnde 1889a kadar yerletii Beyruttaki derslerine katld ve yakn rendu. Abduhun tesiriyle slahat dncesini benimsedi; onun izinde ilim ve yayn faaliyetlerinelmak zere 1898 yl banda Msra gitti.

hiredeki ilk faaliyeti hocasn glkle ikna ederek el-Menr dergisini karmak oldu. Muhamduh dergilerde daha ok siyas meselelere itibar edildiini, ayrca Msrda yaymlanan el-

eyyed, el-Muaam, el-Ehrm gibi gl dergiler karsnda bunun tutunamayacan syledRed Rz slahat izgisinde bir dergiye olan ihtiya konusundaki srarn srdrd ve neticeaf tutmama, polemie girmeme ve resm zevata hizmet etmeme artyla hocasndan onay ald. Rz dergide Abduhun konuma ve ders notlarn onun tasvibinden geirdikten sonra yaymlyorndisi de birok konuda yazlar kaleme alyordu. el-Menr bundan sonra Red Rz ile zdelemrnn sonuna kadar onu karmaya devam etti. Derginin ilk dneminde Abduhun tercihirultusunda daha ok mslmanlarn eitimi, toplumun slah, dinin doru anlalmas gibi siya konulara arlk verdi. Aralarndaki bu uyum kskanla ve ikyetlere sebep olduysa da Abnlarn kendisine intikal ettirilmesi iin yaplan giriimleri ho karlamad (Bussol, LXVI/4 [1281-282). Muhammed Abduhun 1905 ylnda vefatndan sonra Red Rz siyas konularla dala ilgilenmeye balad. nce r-y Osmn Cemiyetine (Cemiyyet-r el-Osmniyye)

kan oldu. 1907de kurmay planlad modern medresenin alt yapsn tekil edecek olan ed-Dl-ird cemiyetini kurdu. Daha ak siyas mesajlar vermeye, otoriter ve merkeziyeti ynetimayna muhalif yazlar yazmaya balad. eitli lkelere gerekletirdii seyahatlerde yaptnumalar slm dnyasnda byk yank uyandrd. 1908de Suriyeyi, II. Merutiyetin ilnndnra 1909da stanbulu ziyareti srasnda eitli temaslarda bulundu. 1912de Nedvetl-ulemkan ibl Numnnin davetiyle Hindistana gitti. Hindistanda ilm grmelerin yan sraarlad projeler iin yardm toplad ve ayn yl Msrda Drd-dave vel-ird okulunu ku

cak ngiliz igali yznden okul iki yl iinde kapand. 1916da Hicaza giderek erf Hseyinrt. Suriyenin Franszlar tarafndan igal edilmesi zerine 1920de orada bir yl kalp kurtu


44/1486

cadelesine ve Suriye Kongresine destek verdi. 1925te baz Avrupa lkelerine seyahat etti vni kurulan Suud

allnn himayesinde Mekkedeki hilfet konferansna katld. slm niversitesi kurulumalarnda Filistinlilerin yannda olmak iin 1931de Kudse gitti. Btn bu geziler srasnMenr dergisi ve Drl-Menr yaynlarnn aksamamas iin byk aba gsterdi. 23 Austo35 tarihinde gerekletirdii Svey seyahati dnnde vefat etti (Red Rznn hayatyla ilrntlar el-Menr vel-Ezher adl otobiyografisinde yer almaktadr; ayrca bk. Gerek slmda

rlik, tercme edenin girii, s. 141-214).

ncesi. Red Rz din ilimlerin yeniden canlandrlmas, toplumda etkin ve saygn bir konummesi iin Cemleddin Efgn ve Muhammed Abduhun abalarn srdrmeye almtr. el-

enr dergisinde din ilimler alannda yazd makaleleri sonradan kitap halinde yaymlam, basik kaynaklar neretmi ve bu alandaki telif faaliyetine byk hareketlilik getirmitir. Ayrcam ilimlerinde sz sahibi olabilmek iin Arap dil bilimlerine ve terminolojiye vkf olmannrunlu olduunu, bunlar bilmeyenlerin yanllklardan kurtulamayacan, her eyden nce salArapa eitimine ihtiya bulunduunu vurgulamtr. Din dncede Selef aklclk olarak

elenebilecek ynteminde slm ilimlerin yeniden ihyas, dinin mezhep bamllndanrtarlmas ve gnn problemlerine cevap verecek ekilde yorumlanmas balca hedeflerindenmutur. almalar incelendiinde onun hem gelenekten kaynaklanan metodolojiye sahip ktm de an ihtiyalarn gz nnde bulundurarak ictihad anlayna ve yenilie byk nemrdii grlr. Bu sebeple temel inan ve ibadet esaslar dndaki konularda akl ve ilm izahlmekten kanmam, hkim ilim anlayn aynen devam ettirmek isteyen medrese mensuplarntirmitir. Bununla birlikte slm ilimleri tamamen devre d brakmak isteyen Bat yanlsdnlarla da her ortamda mcadele etmitir.

Vayl-Muammed adl eserinde Kurn- Kerme dayal bir inan metodolojisi zerinde dd Rz, Gazzl gibi kelm ilminin slm inanlarn koruma fonksiyonuna iaret eder ve ihtilunmad dnemlerde teorik tartmalara younlamann doru olmadn syler. Kurannlca hedeflerini on maddede toplayan Red Rz bunlar dinin temel rknlerini ortaya koymbvvetle insanlara ilh mesaj iletmek, ftrat aklayp taklitten korumak, toplumun slah vetluluunu kolaylatrmak, idar konularda yol gstermek, mal meselelerde hakkaniyeti nearmak, kadnlara ve btn insanlara haklarnn verilmesini salamak ve kleliin kaldrlmasclk etmek eklinde sralar. Birinci hedef olarak zikrettii dinin temel rknlerini de Allahaan, hiret inanc ve bunlara uygun iyi davranlar eklinde zetler (el-Vayl-Muammed, s.

0). Btn bu esaslarn gerek anlamda zmsenmesi iin insanlarn vahye ve ilh rehberlieiya duyduunu, Kurann bu esaslar anlamalar hususunda insanlara yeni bir motivasyonzandrdn ve onun evrensel arsnn tazeliini her zaman koruduunu belirtir. Red Rzyre slmn ftr bir din olmas, ayrca dnya ve hiret mutluluunu hedeflemesi onun her adaanlara hitap etmesini kolaylatrmtr, gnmzde de hatrlatc olmaya devam etmektedir. Alahn varlk leminin ileyii iin koyduu tabiat kanunlar ile insan hayatnn ileyii iinnderdii din kanunlarnn birbiriyle uyumlu yrmesini salamak amacyla din prensiplerinnamik hayatn ihtiyalarn zebilecek bir usule balanmasn zaruri grr; aksi takdirde buaslarn zamanla yneticiler tarafndan terkedilecei uyarsnda bulunur. Zira tabiat kanunlarnnemesi insann iradesine braklmam, buna karlk din kanunlarnn hayata geirilmesi istee


45/1486

lanmtr. Eer irade bu ynde kullanlmazsa din hayattan uzaklar ve denge ksa srede ortakar (Muvertl-muli, s. 50).

khta ictihadn iletilip mevcut sorunlara zm getirilmesinin nnde hibir engelin bulunmadnen Red Rz mctehidde aranan vasflara sahip ilim adamlarn yetitirmenin zor olmadmutlak taklidin slma uymadn syler. badetlerle hell ve haramlarn kaynann naslar

duunu ve bunlarn deimezliini vurgularken mumelta dair hkmlerin ayrntlarnda zamatlarn deimesiyle temel ilkeler nda limlerin ictihadyla yeniliklerin yaplmasn mmk

rr. Naslarn ak hkmlerine dayal deimezlerle mctehidlerin yorumlar zerine kuruluiebilirler arasndaki ayrma ska vurgu yapar ve bu ayrm sayesinde slmn hem asliyetiuhafaza etme, hem hayatn akyla irtibat iinde bulunma gcn elde ettiini belirtir. Burultuda zellikle mumelt konularnda kyas yerine maslahat prensibine yer verilmesi gerekte srer (el-Menr, IX/10 [1334], s. 745-746). Red Rz, deien meselelere zm bulmaktasnda mslmanlarn tek mezhebe bal kalmalarn uygun grmez, Allaha daha iyi kulluk eacyla dier mezheplerin zm ve fetvalarna da bavurulabileceini ifade eder (Muvert

uli, s. 59).

erevede kendisi de birok konuda fetva vermi, kendisine yneltilen sorular delil ve tahlilyal olarak cevaplandrmtr. Kutuplara yakn blgelerde namaz ve oru konusunda en yaknsafedeki yrenin esas alnabilecei, inenin orucu bozmayaca, kadnlarn erkeklerlenumasnda dinen saknca bulunmad, zikirlerin yin ve merasim halinde yaplmasnn mnevvaya uygun olmad eklindeki fetvalar bunlardan bazlardr. Ribya dair gr ise (er-Ribl-mumelt, s. 74-84) tartmalara yol amtr. te yandan irtidad ve cihadla ilgili yaklamkonulardaki geleneksel tavrn farkl biimlerde yorumlanabileceini gsteren rneklereliindedir. slma dmanlk ve mmete zarar gayesi tayan irtidadla ferd dnce olarakrekleen irtidad arasnda bir ayrm yapan Red Rz, birinci durumda lm cezasnn

gulanabileceini sylerken ikincisinde bunun gerekmediini ne srer. Cihadn da slmvunmaya ve slm yaymaya ynelik iki trnn bulunduunu, birincisinin daima mer olduuncisinin ise slmn barl yollarla tebliinin yasaklanmas durumunda devreye gireceiniirtir (Jomier, s. 272, 290).

savvufun znn nefis terbiyesi asndan fert ve topluma yksek hasletler kazandrdn dkendisi de bu terbiye ile yetien Red Rz, baz kimselerin slmda bulunmayan fikir vevranlar tasavvuf kltrne kartrdklarn ve eitli yanllklara yol atklarn syler.rafelerin tasavvufa bu ekilde girdiini belirtir. Vahdet-i vcd gibi felsef kaynakl fikirlerin

slar zerinde btn yorumlarn, tarikat eyhlerine nisbet edilen olaan st hallerin ve bilhassyhlerle rbta kurup tevessle bavurmann gerek tasavvufla badamadn ifade eder. Kerastermeyi mmkn v

Documents

Islam Ansiklopedisi Cilt 35 - Komisyon.pdf