Islam Ansiklopedisi Cilt 19 - Komisyon.pdf

7/14/2019 Islam Ansiklopedisi Cilt 19 - Komisyon.pdf

1/1393


2/1393

HSEYN MRZA (

1139/1726)

fev hkmdar (1694-1722).

fev Hkmdar ah Sleymann byk oludur. Tahta getiinde yirmi be-yirmi alt yalarlunduuna gre 1668 veya 1669da domu olmaldr. Din (i) akdelere nem vermesindena kanaat etmesinden dolay Molla Hseyin adyla da anlr. ocukluk ve genlik yllarn sarayirdii iin kaynaklarda gerek fizik gerek zihn bakmdan hkmdarla uygun bir kii olmadlirtilmektedir.

basnn lm zerine 14 Zilhicce 1105te (6 Austos 1694) halas Meryem Begm ve haremalarnn desteiyle tahta kt. Hseyin de babas gibi eyhlislm Muhammed Bkr el-

eclisnin etkisi altna girdi ve sflik klcn onun elinden kuand; iki imeyi, sava tlimlergvercin uurtma sporunu yasaklad. Mollalarn etkisi altnda hkm srmeye balayan Hserzann saltanatnn ilk yllar sakin geti. Osmanllarla iyi geinmeye alt; hatta 1109da

697-98) Basrann, urbn reislerinden Ben Mntefk eyhi Mniin isyan neticesinde Huveyzreti tarafndan igali zerine buray kurtararak o sralarda batda birok devletle savat iilgeyle yeteri derecede ilgilenemeyen Osmanllara geri verdi. II. Mustafa bu dostluktan okemnun kald ve Basrann anahtarlarn getiren eli Rstem Hana deerli hediyeler verdiefterdar Sar Mehmed Paa, s. 636, 637).

h Hseyin idaresindeki Safev Devletinde sknet nce Belcistanda kan bir ayaklanma ilzulduysa da isyan hemen bastrld. te yandan Grcistann Grc Valisi XI. Giorgi de isyan

mi, fakat daha sonra kendini affettirmek iin sfahana gitmiti. slmiyeti kabul ettiini bildirorgi, Gurgin veya Navaz Han adyla Kandehara vali tayin edildi. Ancak bu tayin halknnunluu Snn olan, ayrca teden beri Hindistandaki Bbrl Devleti ile Safevler arasndatma konusu bulunan Kandeharda byk bir isyana yol at. Glzey oymann reisi olan veekkedeki din limlerinden dinsiz Grclerle savamak iin fetva alan Mr Veys Snnleri aya toplayarak 1708de isyan etti. Kandehar Kalesini ele geirip Gurgin Han ldrd. Bu hh Hseyini uzun sre uratrd. 1715te Mr Veysin lm zerine yerine geen kardei

bdlazzin (baz kaynaklarda Abdullah) Safevlerle anlama teebbs, Safev idaresine girmemeyen Snn Kandehar halknn tepkisine yol at. Halkn desteiyle Mr Veysin olu Mrahmud Kandeharn idaresini eline geirdii gibi Herat civarndaki Abdl kabilesi de ayaklana tbi olmutu. te yandan kuzeydoudan zbekler Safev topraklarna girmiler, Maskat ArapII. Sultan bn Seyf idaresinde Bahreyni ele geirmilerdi (1717). ki yl sonra Gneystandaki Lezgiler, Grclerin topraklarna saldrmlar, fakat Grcistan Valisi VI. Vahtangh Hseyin adna onlar geri pskrtmt.

fev Devletindeki bu i karklklar Osmanl Devletinin dikkatini ekmeye balad. Pasarofntlamasndan (1718) sonra Osmanl-Safev mnasebetlerinde gerginleme olmu, baz devlet


3/1393

amlar batda kaybedilen topraklarn douda telfi edilmesi yolunda tekliflerde bulunmulardncak Nevehirli Damad brhim Paann sadrazamla getirilmesiyle Osmanl-Safevnasebetlerinde yeni bir dneme girildi. te yandan 1711 Prut Savanda yenilen Ruslar, Hazradeniz arasndan gneye ilerleme siyasetine balamlard. Dastandaki Snn-i mcadelmanllarn bu blgeyle ilgilenmesini gerektiriyordu. randaki olaylarn i yzn iyice reneyen Damad brhim Paa, 1132 evvalinde (Austos 1720) Drr Ahmed Efendiyi eli olarakeye gnderdi. Safev merkezinde nce timdddevle (bavezir), sonra da ah Hseyin Mirzren Ahmed Efendi, brhim Paadan ald zel emir gereince Safev Devletinin i durum

kknda bilgi toplayp 15 Safer 1134te (5 Aralk 1721) stanbula dnd. Verdii raporda Safevletinin yklmaya yz tuttuunu belirtiyordu. Ruslar ise daha nce 1715-1717 yllar arasndolynskyyi gndererek Safev Devletinin i durumundan haberdar olmulard.

e yandan Safevlerle yeniden mcadeleye balayan Kandehar hkimi Mr Mahmud 1132de720) Kirman, ardndan Mehedi zaptederek sfahana yaklat ve Safev baehrini kuatt134/1722). Bu esnada baz Safev devlet adamlar Safev hnedan mensuplarnn esir dmesrkarak ah Hseyinin olu Tahmasb Kazvin taraflarna kardlar. Ayn yl Hac Dvud Beyerliindeki irvan Snnleri ise emh, aburan, Ere vb. yerleri zaptettikten sonra Osmanl

vletine katlmak iin mracaat etmiler, Osmanl hkmeti de Dvud Beyi irvan hanlnatirmiti.

arada 1133 Saferinde (Aralk 1720) Lutf Ali Hann bakumandanlnda Mr Mahmud Hanerine yryen Safev ordusu onu geri ekilmeye zorlad. Ancak onun nce Bahreyn zerinemesini isteyenler Lutf Ali Hana gerekli mhimmat gndermeyince o da Kirmandan dnteaza kadar btn iftlikleri ve mlikneleri yamalatarak ald levazmat askerlerine dattylece Mr Mahmud Han rahata sfahann kuzeydousundaki Glnbda geldi. Fakatganllarn ordusu az ve sava aletleri eksik olduundan kuatma uzuyordu. O srada balayan

bebiyle ah Hseyin teslim oldu ve sfahan Mahmuda brakarak onun lehine tahttan feragat eMuharrem 1135/Ekim 1722). Onun tahttan indirilip hapse atlmas srasnda daha nce veliaht t

lmi olan olu Tahmasb kuvvet toplamaya alyordu. Ancak babasna yardm iin ge kald ahmudun basks zerine Safev ah olarak iln edildii Kazvinden kat. Daha sonra Ndirnn destei ve himayesi altnda

ganllar ile mcadelesini srdrmeye alt. Mr Mahmudu bertaraf eden (1725) Glzeylerdref Han, bu kuvvetlere kar baarl olamaynca hem intikam almak hem de o srada rann blmn ele geirmi olan Osmanllarn tahta karmalarn nlemek iin mahpus bulunan Hs

h ldrtt (Muharrem 1139/Eyll 1726). Baz kaynaklarda Hseyin ahn esir iken Osmanlkmdarna gizlice mektup gnderdii, rann Afganllardan, kendisinin de esaretten kurtarlma ettii, bunun zerine Sadrazam brhim Paann Erefe sfahan brakp Kandehara ekilmn ihtarda bulunduu, sadrazamn mektubunu alan Erefin de Hseyinin kesik ban eliyestererek meselenin klla halledilebileceini ima ettii rivayeti naklolunur (A, XI, 650). ah

seyin, vesyet altnda olmadan hkm sren son Safev hkmdar olup baz tarihilerce msfev hkimiyetinin sona eri tarihi onun tahttan ekildii 1722 yl olarak kabul edilir.

BLYOGRAFYA


4/1393

fterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekyit (nr. Abdlkadir zcan), Ankara 1995, s. 636, 6rr Ahmed Efendi, Sefretnme-i rn, Ktp., TY, nr. 3228, V, 136-164, 371-408, 432-435;id, Trih, II, 418-420, 428-431; elebizde sm, Trih, stanbul 1282, s. 20-24; T. Krusinsrh-i Seyyh (trc. brhim Mteferrika), stanbul 1277, s. 20 vd., 46-68; Ebl-Hasan Kazvnvid-afeviyye (nr. Meryem Mr Ahmed), Tahran 1368, s. 78-82; J. Malcolm, History orsia, London 1815, I, 592-594; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/2, s. 250; IV/1, s. 150, 172 vd.

ckhart, The Fall of the Safavi Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge 1958,; a.mlf., usayn, EI (ng.), III, 603-604; Ahmed Tcbah, rn der Zamn- afeviyye, Teb40 h., tr.yer.; Mnir Aktepe, 1720-1724 Osmanl-ran Mnsebetleri, stanbul 1970, bk. nd

mlf., Drr Ahmed Efendinin ran Sefreti, BTTD, I/1 (1967), s. 56-60; I/2 (1967), s. 60-63967), s. 64-66; I/4 (1968), s. 60-62; I/5 (1968), s. 53-56; I/6 (1968), s. 82-84; Zambaur, Manu1; Bosworth, slm Devletleri Tarihi, s. 213-216; H. R. Roemer, The Safavid Period, CHIr.0-324; Hseyin, A, V/1, s. 643-645; Tahsin Yazc, Safevler, a.e., X, 56; Bekir Ktkoahmasb II, a.e., XI, 648-650; Dihhud, Luatnme (Mun), VI, 7958-7959; R. Matthee, Sul

usayn, EI (ng.), IX, 854.

hmet Taal


5/1393

HSEYN b. MUHAMMED en-NECCRk. NECCR, Hseyin b. Muhammed).


6/1393

HSEYN MNS (

912-1996)

srl slm tarihisi, gazeteci-yazar.

veyte dodu. 1934te Kahire niversitesi Edebiyat Fakltesinin Tarih Blmn bitirdi vn niversitede e-arul-slm fil-aril-ad balkl yksek lisans tezini hazrlad. Dahnra Fransaya giderek Paris niversitesi Ortaa Tarihi Krssnden ve Ecole des Hautesudesden mezun oldu. 1939-1945 yllar arasnda Zrih niversitesi Edebiyat Fakltesinde drdi ve bu arada Essai sur la chute du califat umayyade de Cordoue adl tezle doktor unvann a943). Msra dndkten sonra 1954te Kahire niversitesinin slm Tarihi Krssne hocaarak tayin edildi; ayrca 1955te Tlim ve Terbiye Bakanl Kltr Dairesi genel mdrlntirildi. 1957-1969 yllar arasnda spanyada Msr Bykelilii kltr ataeliinde bulundu

adrid slm Aratrmalar Enstitsnn yneticiliini yapt. 1969-1977 yllarnda Kveytniversitesi Tarih Blmnde nce retim grevlisi, ardndan blm bakan oldu. Hseyin Mhirede vefat etti.

srn kltr hayatnda nemli rol oynayan Hseyin Mnis, ilm eserlerinin yan sra ok saydkye ve roman trnde eser kaleme ald gibi baz dergi ve gazetelerde editrlk yapm veralarda ok sayda yaz yaymlamtr. Sleyman Cevdetin verdii bilgiye gre Heyetl-kitlad 3000 ciltlik ktphanesi Msrda tarih ve zellikle Endls tarihi konusunda en zenleksiyona sahiptir (Cerdetl-Vefd [19.III.1992]).

seyin Mnis slm tarihi ve slm tarih terimlerini tenkit ederek slm ve mslmanvramlar arasnda ayrm yaplmas gerektii grn savunmutur. nk sz konusu tarih darak slmn tarihi deil mslmanlarn tarihidir. Ona gre Araplarn ve mslmanlarn hatalu tarihini dine mal etmemek gerekir (Sm Diyb, el-Ehrm [05.V.1996]). Ayrca mslmanlndilerine ekidzen vermeye ve slm savunmak iin kuvvetli olmaya aba harcamadklarnna karlk slm dmanlarnn ok altn, bunun ise evklerini bsbtn krdnylemektedir. md el-Mizl, Hseyin Mnisin mslmanlarn geri kalmasnn slmla birisinin bulunmadn sylediini bildirmektedir (Cerdetl-Vefd [30.III.1992]).

m tarihindeki baz olaylarn birtakm devlet adamlarnn mdahalesi sebebiyle yanl aktarldri sren Hseyin Mnise gre baz devlet adamlar tarihilere bask yapmlar ve gereklerizmalarn engellemilerdir. Hseyin Mnis, bu yzden baz tarihilerin kitaplarndaki yanllazeltmek iin sonradan eksiltme ve ilveler yaparak eserlerini tekrar kaleme aldklar kanaatin

Muhammed Bekir, Cerdetl-enbil-Kveytiyye [03.XI.1995]).

rli ve yabanc birok kuruluun yesi olan ve eitli lkelerdeki niversitelerde dersler veren

seyin Mnis almalarndan dolay birok dl ald. nc dereceden Msr cumhuriyet nisr devlet takdir dl ve Alfonso nian (spanya) bunlarn balcalardr.


7/1393

erleri. 1. e-arul-slm fil-aril-ad (Kahire 1935, 1938). Yksek lisans tezi olup houhammed efk Gurblin bir giriiyle yaymlanan eserde Msrn Franszlar tarafndan igalinnraki slm leminin durumu anlatlr. 2. Fetul-Arab lil-Marib (Kahire 1947). 3. Essai suute du califat umayyade Cordoue en 1009 (Kahire 1948). Endls Emev halifeliinin yklkkndaki doktora tezidir. 4. uver minel-bule (Kahire 1949, 1956). 5. Mr ve risleth (K55, 1956). 6. Historical Atlas of Muslim Peoples (Amsterdam 1957; R. Roolvink v.dr.). 7.crl-Endels; dirse f tril-Endels minel-fetil-slm il ymiddevletil-Emeviyye

ahire 1959). 8. Nruddn Mamd (Kahire 1378/1959, 1984). 9. Riletl-Endels

Madrid 1963; Kahire 1985). Endls tarihi hakkndadr. 10. Dirst f evre 1919 (Kahire 197 el-Mescid (Kveyt 1981). Bu kitapta mescidlerin nemi anlatlarak eitli mescidler zerin

atrma yaplmtr. 12. Baavt ve suber baavt: ret Mr f areyn (Kahire 1984). Kavehmed Ali Paa zamanndan balamak zere Enver Sedata kadar Msrn siyas hayatnda rolnam devlet adamlar hakkndadr. 13. et-Tr vel-merrin; dirse f ilmit-trhiyeth ve mevth, mehibh ve medrish indel-arb ve ilm klli medrese f felsefetit-tr ve medal il fhit-tr (Kahire 1984). 14. Dirst fis-sretin-nebeviy

ahire 1985). 15. er-Rib ve arbd-dny (Kahire 1986). 16. yul-ar fil-Endelsahire 1986). 17. Alas tril-slm (Kahire 1987). 18. el-slml-fti (Kahire 1987). 19.leml-slm (Kahire 1989). 20. el-Kabetl-mria vel-udvn aleyh (Kahire 1991)d mntefil-leyl (Kahire 1993). 22. el-slm f rn ye (Kahire 1993). 23. el-Criye ir (Kahire 1993). 24. Trul-Corfya vel-corfiyyn fil-Endels (Madrid 1967; Kahire06/1986). drs, Bekr, Brn, bn Hazm, bn Haldn gibi ok sayda mslman lim ve onladlsn corafyasyla ilgili eserleri hakknda bilgi vermektedir. 25. Trul-mslimn fil-ril-mevasst: el-evus-siysiyye vel-itidiyye vel-ictimiyye (Kahire 1411/1991brl-ar f in devleti Ben Nar (Kahire 1992). 27. Trul-Marib ve areth

yrut 1412/1992). Bu eserde Kuzey Afrika tarihi ve kltr geni bir ekilde ele alnmtr. Hnis, Rilet bn Baay nerettii gibi (bn Baa ve realth, Kahire 1980) Corcydnn Trut-temeddnil-slm adl eserini gzden geirerek yaymlamtr (Kahire 1968

BLYOGRAFYA

seyin Mnis, Nruddn Mamd, Kahire 1959, s. 421-423; a.mlf., el-Mescid, Kveyt 1981;uhammed Nasr, afat min aytihim, Kahire 1968; Sleyman Cevdet, Cerdetl-Vefd, KahiIII.1992; md el-Mizl, ivr maad-duktr seyin Munis, a.e., Kahire 30.III.1992;

uhammed M. Osmn, Mecellet Nfid-dny, 29.III.1992; Muhammed Bekir, ad maadktr seyin Munis, Cerdetl-Enbil-Kveytiyye, Kveyt 03.XI.1995; Sm Diyb, el-rm, Kahire 05.V.1996.

uhammed Harb


8/1393

HSEYN NZAMAH (972/1565)

zamhler Devletinin nc hkmdar (1554-1565).

uzey Dekken blgesinde 748 (1347) ylnda kurulan Behmenler Devletinin 934te (1527)klmasndan sonra ortaya kan be sultanlktan (dilhler, Berdhler, mdhler,utubhler) biri olan ve Ahmednagarda I. Ahmed Nizamah Barh tarafndan kurulan Nizamvletinin ikinci hkmdar I. Burhan ahn en byk oludur. 1554 ylnda el-meyyed min

dillh lakabyla tahta geti. Baz kaynaklarda i temayll olduu yazldr. Saltanatnn ilklarnda nce kendisine rakip kan kardei Abdlkadirin isyann bastrd. Daha sonra dierrdeleri Mrn ah Haydar ve Mrn ah Ali ile mcadele etti.

ht iddiasnda bulunan kardelerin Bcpra snmasyla bu defa Nizamhlerle dilhlerasnda aralklarla savalar meydana geldi. Bu savalar srasnda dilhler safnda yer alannd Vicayanagar racalnn Dekkendeki mslman varln tehdit etmeye balamas zerine

lknde, dilh ve Bdrl sultanlklar Nizamhler ile ittifak yaptlar. Hseyin Nizamahnde bulunduu mttefik ordu, Raca Rm Rayn idaresindeki Vicayanagar ordusu ile savamakere Talikotaya (Rakasa-Tangadi) geldi ve yaplan savata 32.000 atl, 300.000 yaya ve 1500dar filin bulunduu kalabalk Hind kuvvetleri bozguna urad (5 Ocak 1565). Raca Rm Raykalanarak ldrld. Mttefiklerin ordusu racala girdi ve be ay boyunca blge yama edildva Hindistann gney ksmnn kaderinde nemli rol oynad. Hseyin Nizamah bu savandndan lkesine dnd, fakat ksa bir sre sonra vefat etti (7 Zilkade 972/6 Haziran 1565).

zamhlerin byk hkmdarlarndan biri kabul edilen Hseyin Nizamah dil ve cesur birareci olarak tannr. Ancak sonu gelmeyen karklklarla uramak zorunda kald iinhmednagarda kalc bir istikrar salanamamtr. Bununla birlikte Talikota Savandan sonrahmednagar saray air ve sanatkrlarn topland bir merkez haline gelmitir.

BLYOGRAFYA

yur, Hindistan Tarihi, I, 450-453, 466; T. W. Haig, Turks and Afghans, New Delhi 1965, s. 440; a.mlf. v.dr., The Cambridge Shorter History of India, New Delhi 1969, s. 177-178; J. Burtge, usayn Nim Shh, EI (ng.), III, 625-626; M. H. Martin, Nim Shhs, a.e., VIII, 7

ver Konuku


9/1393

HSEYN PAA, Aa776-1849)

nieri Ocann kaldrlmasnda nemli rol oynayan Osmanl veziri, Askir-i Mansre-iuhammediyyenin ilk seraskeri.

irnede dodu. Ruuklu bir aileye mensup olup babasnn ad Hac Mustafadr. Ailesiyle birirneden Bendere giderek burada Yenieri Ocana girdi. 1203te (1788-89) stanbula geldnra 1807de yaplan Rusya seferine katld ve cesaretiyle dikkati ekti. Ardndan Sadrazamhdar Ali Paaya intisap etti ve yeniliki fikirlerle yetiti. Ocak iinde hzla ilerleyerek ksarede zaarcbala ykseldi. II. Mahmud Yenieri Ocan kaldrmak iin yksek rtbeli ocbitliklerine kendi fikrinde yeniliki adamlar yerletirirken Hlet Efendinin engellemeyemasna ramen Ali Paann tavsiyesiyle Hseyin Aay nce kul kethdlna, sonra danieri aalna getirdi (1823).

seyin Aa, yenilik dman olan ocak ileri gelenlerini birer bahane ile ya ortadan kaldrd veyndan uzaklatrd. Ustalarn ocak iindeki nfuzunu iyi bildiinden odabalar gizlice toplayak ustalarnn tahriklerine alet olmamalarn syledi. Bylece ustalarla odabalarn arasn ayn ekilde ocaktaki tayn ustalar ile seirdim a ustalarn da birbirine drd (Cevdet, XI-73). Amac, ocak iindeki nfuzlu kimseleri temizleyip yerlerine kendi adamlarn yerletirmfaaliyetleri esnasnda Kethdyeri Celleddin Aann byk yardmlarn grd. Yenieri a

asnda ayrca stanbulun Asmaalt, Tahtakale, Balkpazar gibi yerlerdeki isiz gsz takmrnd bekr odalarn ve kahvehaneleri yktrd (Lutf, I, 153). Bylece ksa sre iindeanbulda byk temizlik yapt, bu arada ok sayda dman kazand. Bu hizmetlerine karlk 2im 1823 tarihinde vezirlikle taltif edildi ve bundan byle Aa Paa unvanyla anlmaya

land (BA, HH, nr. 90). Fakat herhangi bir suikasta uramamas iin yenieri aalndan alnn yln sonlarnda, zerinde Bursa ve zmit sancaklar mutasarrfl da olduu halde vezirliklanbul Boaznn Rumeli yakas muhafzlna getirildi (BA, HH, nr. 17480). stanbuldanaklatrlmamasnn sebebi gerektiinde emrindeki kuvvetlerle hemen yardma komas idi.

seyin Paann asl nemli rol Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas srasnda oldu. Onunrarl tutumu ve tavsiyesiyle Ekinci Ocann tekilinden sonra, yenierilerin yeni tlim ekillddedip 15 Haziran 1826 tarihinde ayaklanmalar zerine emrindeki sekban askerleri ve topultierek Boazn Anadolu yakas muhafz Darendeli zzet Mehmed Paa ile birlikte yenierilalarn top ateine tuttu (Lutf, IX, 77). Bu hizmetlerine karlk, zerinde eski grevleri oldulde yeni kurulan Askir-i Mansre-i Muhammediyye seraskerliine getirildi. Bu grevi srasnzellikle si yenierilerin bertaraf edilmesinde nemli hizmetleri geen Aa Hseyin Paa, M27de seraskerlikten istifa ettiyse de Boaz muhafzl grevi zerinde kald. 1828-1829 Osms savanda ordu seraskeri olarak umnu ve Balkanlarn savunmasyla grevlendirildi (a.g.e.). umnuyu azimle mdafaa etti, fakat Ruslarn Aa Tunadaki istihkmlar ele geirmesinegel olamad. Daha sonra sevhil seraskeri unvanyla Kam Suyuna, ardndan Rusukuhafzlna tayin edildi, savatan sonra Edirne valiliine getirildi (1831). kodradaki Arnavu


10/1393

an dolaysyla skpe gnderildi. 1832de Mehmed Ali Paann olu brhim Paamandasndaki Msr kuvvetlerine kar gnderilen ordunun banda serdar olarak Halepe gittiz kaynaklara gre Hseyin Paa bu greve sadret pyesiyle getirilmitir (Sicill-i Osmn, II6). Ancak Osmanl kuvvetlerinin nce Humus civarnda, sonra da Belen Geidinde arka arkayalp olmas zerine ayn yl iinde serdarlk grevinden ve Edirne valiliinden alnd (Lutf, I). Bir sre stanbulda ikamet etti ve bu srada II. Mahmud tarafndan iftihar nianylallendirildi. Halepten dnerken yannda bulunan pek ok para, mcevherat, deerli eya ve blesinin hazine memurlarnca bir ecnebi gemisine yklenmesine ve bu geminin de firar etmesin

len Hseyin Paa 1833 Austosunda Vidin muhafzlna getirildi. Uzunca bir sre bu grevdldktan sonra 1843 ylnda stanbula arld. Burada Kl-i Hkniyye nzrl yapt ve bazclislerde grev ald. 1847de ikinci defa tayin edildii Vidin muhafzl srasnda 25 Nisan ihinde vefat etti. nce burada kale iine defnedildiyse de Vidin ve dolaylarnn Bulgarlarafndan igali zerine kemikleri r-y Devlet zasndan olu Ali evket Paa tarafndananbula getirildi ve Topkap Mezarlna gmld.

ki, gayretli, cesur, sadk, ciddi bir kimse olan Hseyin Paann geceleri huzurunda kitap okutunledii, Sultan Abdlmecidin kendisini huzuruna kabulde ona sayg gsterdii ve oturmasna

saade ettii nakledilmektedir (a.g.e., I, 236; VIII, 180).

seyin Paann grev yapt yerlerde pek ok hayrat vardr. Boaz muhafz iken Kl-ikniyye denilen yirmi sekiz kaleyi, Baltaliman ve akalburnu tabyalarn tamir ettirmi, bazni sarnlar yaptrm, Kalender Kasrna dadan tatl su getirtmitir. Bb- Seraskerdeki kgngn kulesini de (bk. BEYAZIT YANGIN KULES) II. Mahmudun emriyle Aa Hseyin Paaptrmtr. Hatta kule inaatnn tamamlanmasna tarih dren Keecizde zzet Mollaya grelunduu umnudan cize gndermitir (a.g.e., VIII, 181). stanbul Emirgnda iskele banda muvakkithnesi de bulunan Hseyin Paa umnuya drt saatlik mesafeden tatl su getirtmi v

nun iin bir eme, yine umnuda kgir olarak Fedi ve engel adlarnda iki tabya yaptrmtyrca Semendirede kprs, Silistrede cami, mektep ve medresesi, Lom kasabasnda i kaledmisi ve Lom Suyu zerinde yedi gzl kgir bir kprs de mevcut olup Niboluda iki emezak ambar ina ettirmi ve Nibolu Kalesini onartmtr. Ayn ekilde Belgradck kazasndakki Kaleyi stratejik nemi sebebiyle yeniden ina edip geniletmi, burada yeni tabyalar ve yirpu alacak byklkte bir kale ile eme yaptrmtr. Vidinde ko denilen byk ambarlarla

topu alacak ekilde cephaneli bir karakolhane ile Kumbayr Kapsnda yirmi sekiz topu alacpasitede kgir bir kale yaptran Hseyin Paa Vidin ve Varnada asker hastahaneler inairmitir. Filibeye iki buuk saat mesafeden getirttii tatl su iin krk adet eme ile kgir b

adrvan, Edirnede Havss- Mahmud Paada (Hasky) eme ve adrvan yaptrd gibileburgaz Camiini tamir ve buras iin de yine bir adrvan ina ettirmitir (a.g.e., VIII, 182).

seyin Paa, Edirne valilii srasnda ehrin manzaral bir yerinde ina ettirdii byk konakta46 ylnda Sultan Abdlmecidi arlamtr (DA, X, 433).

BLYOGRAFYA


11/1393

A, HH, nr. 18, 90, 130, 134, 17480, 42987; TSMA, nr. E. 5216/41; H. von Moltke, Trkiyeektuplar (trc. Hayrullah rs), stanbul 1969, s. 101-102; Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul 12109-110; Cevdet, Trih, XII, 55, 70, 72-73, 146-148, 176; Lutf, Trih, I, 128, 153-155, 236; I-26, 39, 72; IV, 17-18; VIII, 178-182; IX, 77; Sicill-i Osmn, II, 226; Uzunarl, Kapukuluaklar, I, 410, 442, 519, 522 vd., 548 vd.; Gvsa, Trk Mehurlar, s. 16-17; Karal, Osmanlrihi, V, 120, 129-130, 146, 151; Kmsl-alm, I, 225; IV, 3189; Aa Hseyin Paa, TA, 0; J. H. Mordtmann, Aa Hseyin Paa, A, I, 147-148; H. A. Reed, usayn Pasha, EI (F 649-650; Ali Ekber Diynet, A seyn, DMB, I, 437-439; Semavi Eyice, Edirne

Mimari), DA, X, 433.

bdlkadir zcan


12/1393

HSEYN PAA, Amcazdek. AMCAZDE HSEYN PAA).


13/1393

HSEYN PAA, Cezayirlik. CEZAYRL HSEYN PAA).


14/1393

HSEYN PAA, Deli1069/1658)

rit serdar ve sadrazam.

rsa Yeniehirde dodu (Silhdar, I, 178). Gen yata stanbula gitti. nce Eski Sarayda,

dndan Topkap Saraynda eitildi. Zlfl baltaclar snfna girerek burada aa dairesinde hi. Enderunda bulunan pehlivanlar arasnda ad geen ve bedenen ok gl bir yapya sahip o

seyin Aa, ran elisinin kimsenin kuramayacan iddia ettii yay kurunca IV. Muradn dikkkti ve onun yaknlar arasnda yer ald. Daha sonra kk mrhurlua, ardndan da bykrhurlua getirildi, buradan vezirlik rtbesiyle kaptan- deryla tayin edildi (Haziran 1634).

onanma ilerini kethds Piyle Beye brakarak derya kalemine bal zemet ve timarhipleriyle birlikte IV. Muradn yannda Revan Seferine katld (1635). Revan Kalesinin fethellikle topuluktaki maharetiyle padiahn gzne girdi. Daha sonra katld Tebriz Seferiasnda Msr valisi oldu ve bu grevde bir yl dokuz ay kadar kald. Msrda ad baz

stimallere karnca grevinden alnd, bir sre inili Kkte

psedildi, mal ve emlkinin msdere edilmesiyle cezalandrld.

sa sre sonra eski itibarn elde ederek padiahn nedimi olan Hseyin Paa vezirlik rtbesininiden kazand. 1638 Badat Seferine padiah mushibi olarak katld ve ordu Konyayaklarken Anadolu beylerbeyiliine getirildi. Badat muhasarasnda iki kulenin ele geirilmesdat sokaklarndaki arpmalarda ve i kaledeki Narin Kulenin alnmasnda byk hizmetlerld. IV. Murad tarafndan sefer dnnde tekrar kubbe vezirliine tayin edildi. O srada

drazam Kemanke Mustafa Paa aleyhindeki faaliyetlerde nemli rol oynad ve sadret kaymabanyass Mehmed Paann ldrlmesi hadisesinde etkili oldu; ardndan ondan boalanymakamla getirildi (16 Aralk 1639). Ocak 1640ta ikinci defa kaptanpaala tayin edildi; aiinde Karadenizde ticareti engelleyen Rus-Kazak korsanlarn takiple grevlendirildi. Ele

irdii otuz kadar korsan gemisini stanbula gnderdi. Sekiz ay sonra zi muhafz oldu. Burevde iken Rus igaline urayan Azak Kalesini kurtarmakla vazifelendirildi. Maiyetinde Silisvvetleriyle Kaptandery Siyavu Paa, yenieri kethds Haydar Aazde, Krm Han Baharay ve Kefe Valisi Ysuf Paa olduu halde Azak kuatt; ancak mhimmatn bitmesi ve Siyaa ile olan anlamazlk yznden ay kadar sonra muhasaray kaldrmak zorunda kald.

42 ubatnda Bosna, ardndan Badat valiliklerine getirilen Hseyin Paa, buralarda bir sredri bozulmu olan asayii salad gibi Badatta at zerindeki Kameriye Camiini onartt. Tildii yerlerdeki baarl hizmetlerinden dolay itibar ykseldi ve padiah musahiplii iindattan arldysa da rakiplerinin tesiriyle stanbulda fazla kalamad, Budin valiliine tayinldi. Bu arada Girit seferi balam, tayinler de hzlanmt. Hanyann fethi zerine ikinci vezbesiyle Hanya muhafzlna getirildi. Emrindeki kuvvetlerle Anaboludan Girite hareket ede

seyin Paa kuvvetli bir frtna kmas zerine Benefe Limanna snd. Venedik donanmashdidinden orada klayaca sylentisini yayarak kurtuldu; bir sre sonra stanbuldan gnderildi kadrga ve on Rodos gemisinin himayesinde gnde Hanyaya ulat (1646). Burada nce


15/1393

vam etmekte olan Venedik saldrlarn nledi, zellikle Hanya-Tuzla arasnda gvenlii salaarada da Venediklilerin tevikiyle eteler kurarak etraf rahatsz eden atl da kyllerine ka

ada 300 kiilik bir svari birlii meydana getirdi. Daha sonra Girit serdar Civan Kapcbaehmed Paann maiyetinde Suda kuatmasna katld. Bu srada serdarn lm zerine vekleatmay srdrd, bir sre sonra da Girit serdarlna getirildi (1646). Hseyin Paa hemen oknn toplayarak ok muhkem olmasndan ve deniz tarafndan donanmann yetersiz kalmasndalay Suda Kalesinin muhasarasnn kaldrlmasn teklif etti ve bu teklifi benimsendi. Daha sokalenin civarnda bir miktar kuvvet braklarak Resmonun kuatlmas kararlatrld. Hseyi

a kumandasndaki Osmanl kuvvetleri krk gnlk bir kuatmadan sonra 14 Kasm 1646da Rlesini fethetti. stanbulda byk sevinle karlanan bu baars zerine Sultan brhim bazdiyeler gndererek Hseyin Paay tebrik etti. Bylece Hseyin Paann Girite geliinden ssamo, Apokorano, stirni, Deirmenlik, Granbosa, Milapotomo ve Resmo gibi kale ve mstahevkiler alnarak adann dou ksm Trk hkimiyetine girmi oldu. Hseyin Paa Resmoda biriseyi Sultan brhim adna camiye evirip kendi adna da bir cami, medrese ve hamam ina et

yrca ehrin imar iin eitli tedbirler ald.

san 1647de Kandiyeyi kuatmak iin Resmodan ayrlan Hseyin Paa nce ehir civarndak

stahkem yerleri ele geirdi. Kandiye adann en mstahkem kalesiydi, iinde bol miktarda top fek vard. Durum stanbula bildirilmi, top ve cephane istenmiti. Ancak anakkale Boaznpatan Venedikliler Giritteki Osmanl kuvvetlerine yaplacak yardm engelliyorlard. Ayrca oalarda hkmet merkezindeki karklklar devlet erknna Giritteki sknty deta unutturmuylece bir yldan fazla zaman geti. Hseyin Paa btn bunlara ramen kuatmay srdrd. 1ll 1649da Kandiye Kalesine yaplan nc hcumdan da olumlu bir sonu alnamad. Fakle abluka altnda tutulmaya devam edildi. Bu arada Hseyin Paa mstahkem Kandiye Kalesintrol altnda tutabilmek iin yeni yaplacak bir kalenin planlarn ve masraf defterini stanbulanderdi. Fakat merkezden gerekli 250.000 kuruu demenin imknsz olduu belirtilerek masra

rit vridtndan karlanmak zere kalenin inas hususunda serdar serbest brakld. Bunun zseyin Paa drt buuk ayda ndiye Kalesini ina ettirdi.

yldr Giritte bulunan Hseyin Paa btn imknszlklara ramen yava yava adann fethinrekletirirken ald yeni idar tedbirler, dzenlemeler ve dil vergi sistemiyle halk Trkaresine sndrm, hatta bazlarnn mslman olmasn salamt. Onun bu faaliyetlerini kskaanbuldaki rakipleri tekrar entrikalara baladlar. ndiye Kalesinin inas dolaysyla eksilenrit gelirlerini gzden geirmek zere adaya mfetti gnderilmesi onu olduka etkiledi. Bu araunca bir sreden beri ulfe alamayan asker de otan yamalad. Bu isyann planlaycs o sr

meli beylerbeyi olan Zurnazen Mustafa Paa idi. Bu hadise zerine Hseyin Paa istifa ettiysendisine grevinde kalmas bildirildi; az sonra da 28 ubat 1656da Sleyman Paann yerinedrazamla tayin edildi, mhr Girite gnderildi. Zurnazen Mustafa Paa da sadret kaymakamdu. Ancak sadret mhr daha

rite ulamadan Mustafa Paa asaleten vezrizamla getirildi; bylece Hseyin Paa haberi bmakszn azledilmi sayld.

seyin Paa, Kprl Mehmed Paann sadrazaml zamannda Kandiye muhasarasnda baaduu ithamyla Girit serdarlndan alnarak merkeze arld. Edirnede IV. Mehmed tarafnda


16/1393

zura kabul sadrazam tedirgin etmiti. Kprl, Giritteki kuvvetlere gnderilen paray ktyllanma ve Kandiyenin fethinde geveklik gsterme gibi sulamalarla kendisine rakip olarakrd Hseyin Paay ortadan kaldrmak istiyordu. Hatta bunun iin dnemin eyhlislm Boustafa Efendiden fetva istemi, fakat alamamt. eyhlislmdan baka Drssade aasnn lide Turhan Sultann da himayesi sayesinde Kprl rakibini kaptan- deryla tayine mecbuld. Bu onun nc kaptanpaal idi.

seyin Paa, Kprlnn kendisi aleyhindeki emellerini bildii iin kaptanpaal esnasnda

kkatli davranp herhangi bir ikyete frsat vermemeye alm, hatta derya beylerinin kaptan-ryya sunmalar gelenek olan hediyeleri bile almamt. Bunun zerine Kprl onu 13 Aralk58de geni yetkilerle Rumeli beylerbeyiliine tayin etti. Bu grevi srasnda Hseyin Paa, klknn masraflarn karlamak zere halktan bir miktar cerme talep etmiti. Kprl tarafndareketi takip edilen Hseyin Paann bu talebi zerine Filibe Kads Sleyman Efendi merkezeyetnme gnderdi. Ayrca Rumeliden baz ikyetilerin de gelmesi zerine Hseyin Paarevden alnarak stanbula arld. Aslnda bu ikyet olaylarnn sadrette rakipsiz kalmakeyen Kprlnn bir tertibi olduu anlalmaktadr. Padiahn huzurunda sorgulanan Hseyina, suu sabit grlerek dostlarnn ricasna ramen Yedikule Zindannda idam edildi (3

blhir 1069/29 Aralk 1658). Bu olay halk arasnda byk bir infiale sebep olmutur. Hseann mezar Yedikule dahilindeki has bahede Yaldzl (Mcevher) kapdadr. Mezarta spulu olup kitbesizdir. Olu Sar Mustafa Paa III. Ahmedin kz Sliha Sultanla evlenmit

lk arasnda Er, atlganl, cesareti ve pervaszlndan dolay da Deli lakabyla tannanseyin Paa gl vcut yapsna sahip bir vezirdi. Revan ve Badat kuatmalarnda zellikleritin fethinde gsterdii kahramanlklarla halk arasnda hakl bir hret kazanmt. Hanya,ndiye ve Ayatodori kaleleri dnda Giritin fethinde byk pay olduunda phe yoktur. Har

natnda mahir, kararlarnda isabetli bir kumandan olan Hseyin Paa Hanya, Resmo ve ndiye

mi, mektep, medrese, tekke, hamam, eme vb. eserler yaptrmtr (Silhdar, I, 178 vd.).prlzde Fzl Ahmed Paa Kandiyenin fethini tamamladktan sonra bir kiliseyi Deli Hseya adna camiye evirterek kadirinalk rnei gstermitir.

BLYOGRAFYA

uylu brhim, Trih, II, 447; Ktib elebi, Tuhfetl-kibr (s.nr. Orhan aik Gkyay), stanb73, s. 177, 180 vd., 193, 196, 214; a.mlf., Fezleke, II, 171, 221, 289, 357 vd.; Solakzde, Tri7; Karaelebizde Abdlaziz Efendi, Ravzatl-ebrr, Bulak 1248, s. 595; Mehmed Halfe, Tlmn, stanbul 1346, s. 36; Vech Hasan Efendi, Trih, Kprl Ktp., Hfz Ahmed Paa, nr. 4b, 16a, 20a, 33a, 64a-b, 65a, 95a, 109b; Abdurrahman Abdi Paa, Vekyinme, TSMK,

oular, nr. 915, tr.yer.; Muhibb, ulatl-eer, II, 123-124; Nam, Trih, III, 33, 169, 4003, 405, 420, 428; IV, 157 vd., 201 vd., 380, 387, 417, 430 vd.; V, 22-24, 41 vd., 82, 213, 2193, 299, 388; VI, 50, 133, 149, 155, 158, 255, 315, 325-327, 384 vd.; D. Kantemir, Osmanlparatorluunun Ykseli ve k Tarihi (trc. zdemir obanolu), Ankara 1980, III, 398-39

hdar, Trih, I, 178-180; eyh, Vekyiul-fuzal, I, 88, 89, 150, 151, 153; Sefnetl-vzer,


17/1393

leymaniye Ktp., Hafd Efendi, nr. 245, vr. 5b, 6a, 7b; Ayvansary, Vefeyt- Seltn, s. 15;mmer (At Bey), IX, 209, 215, 231, 267; XI, 33, 34, 47; At Bey, Trih, II, 217; Sicill-i Osm193-194; Mehmed Ziya, stanbul ve Boazii, stanbul 1336, I, 86; Uzunarl, Osmanl Tarih/1, s. 200, 206, 219 vd., 231, 262, 288, 290, 328 vd., 395, 420; III/2, s. 476; Danimend,onoloji, III, 400 vd., 512, 549, 550; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Anka85, s. 105, 107; smet Parmakszolu, Hseyin Paa, A, V/1, s. 650-654; a.mlf., usaynsha, EI (ng.), III, 626.

cteba lgrel


18/1393

HSEYN PAA, Kk1218/1803)

manl kaptan- derys ve veziri.

fatnda krk alt yalarnda olduu belirtildiine gre 1172de (1758-59) domu olmaldr. B

ynaklarda erkez veya Grc asll olduu, aslen Ahskal olan Vezir Silhdar brhim Paaafndan 1181de (1767-68) III. Mustafaya takdim edildii belirtilir. Enderunda renimrdkten sonra ehzade Mehmedin hizmetinde bulundu. III. Selim hkmdar olunca (7 Nisan 1beyincilik ve tebdilcilik greviyle hne-i hassaya nakledildi ve be alt ay kadar sonrauhadarlk makamna getirildi. Cevdet Paa bu tayinin usule aykr olduunu belirtmektedir.seyin Aa bu grevde iken hkmdarn Beiktata Ihlamurdaki nian tlimlerinde bulunduuansz elisi H. Sebastiani ile shak Bey arasnda Osmanl ordusuna verilecek yeni nizammalarna da katld. Bylece III. Selimin sevgi ve takdirini kazanarak 16 Receb 1206da (1

art 1792) vezret rtbesiyle kaptan- deryla tayin edildi ve lmne kadar bu grevde kald

yrca I. Abdlhamidin kz Esm Sultanla nikhlanarak (7 evval 1206/29 Mays 1792) saraymat olmutur (dn tarihi 5 Cemziyelevvel 1207/19 Aralk 1792).

seyin Paann kaptandery ve vezir olarak faaliyetlerini drt grupta toplamak mmkndr.nlardan ilki Ege denizinde korsanlarla yapt mcadeledir. Bu sralarda Ege denizinde bazsndral pek ok korsan Osmanl tccar gemilerinin seyr seferine engel olmakta, bunlarmalamakta, kylara da basknlar dzenlemekteydi. Bu sebeple Kk Hseyin Paa grevivralr almaz denize alm ve korsanlardan on be para tekne ile etraf kasp kavuran Lambrmli korsan etkisiz hale getirmi, Karakaan adl bir dieri de yakalanarak idam edilmiti. Onua sredeki bu baarlar padiah nezdinde itibarn arttrmakla birlikte dier devlet adamlarnkandrmtr. kinci grev alann Vidin seraskerlii srasndaki faaliyetleri oluturur. 1794te

nra silerin merkezi haline gelen Vidinde Pazvandolu Osmann itaate alnmasna allmkat baarl olunamaynca 27 Kasm 1797de Bblide toplanan Meclisi Ummde onun berilmesine karar verilmiti.

nun zerine 1 Aralk 1797de Kaptandery Kk Hseyin Paa Vidine serasker tayin edildnun stanbuldan uzaklatrlmasn isteyen rakipleri bu tayinde etkili olmular ve baarszllinde de itibarnn azalacan dnmlerdi. Hseyin Paa bu grevi ilkbahardan nce cephereket etmemek, grevi sona ermeden donanmaya dnmesi istenmemek ve Anadolu Valisi Seyyi Paa (Alo Paa) Eflaka gnderilmek kaydyla kabul etti. Kendisine seraskerlik krk ve unvrilmemesi teklifi ise uygun bulunmad. Kk Hseyin Paa, 23 evval 1212de (10 Nisan 17dine hareket ederek 22 Nisanda kale yaknlarna ulat. Rumeli Valisi Mustafa Paa, Anadollisi Seyyid Ali Paa ve Tepedelenli Ali Paa ile dier civar vilyet valileri de orada

planmlard. Vidin Kalesi karadan ve ince donanma vastasyla Tunadan muhasara edildi. Etpu atei ehirdeki baz binalarn yklmasna, yangnlar kmasna yol atysa da yeterli askerlzeme bulunmadndan beklenen sonu alnamad ve muhasara uzad. Souk ve hastalklar as

asnda lmleri arttrd, kumandanlar arasnda geimsizlikler de kuatmay etkiledi. 2 Temmuz98de Napolyonun Msra kmas zerine Hseyin Paa geri arld. Bunun zerine Hsey


19/1393

a, Pazvandolu Osmann af taleplerini merkez hkmet nezdinde destekleyerek hakknda idvas olan siyi balatt ve ona kapcbalk rtbesi verdirdi. Bylece bu meseleyi halletmiarszln rtbas ederek Ocak 1799da stanbula dnmt.

nun nc faaliyet sahasn Msr meselesi tekil eder. Kk Hseyin Paa, Vidin dnnanma ile Akdenize alarak Msr sahillerini abluka altna alan ngiliz donanmasna katld.

ncak bu ablukaya ramen Napolyonun Msrdan gizlice Fransaya kamas nlenemedi (Aus99). Hseyin Paa Mart 1801de kethds Hsrev Aay 6000 kiilik bir kuvvetle karaya k

d ve Rahmniye ehirleri alnd, Franszlar malp edilerek teslim olmaya zorland. 27 Haz01de ise antlama yapld. Kahirede Kansu Gavri Saraynda Msr ulems toplanarak III. Sna fetih hutbesi okunduu gibi kale anahtarlar da stanbula hkmdara yollanmt. Hseyinann bu faaliyetleri ve kazand baarlar III. Selimi ok memnun etmitir.

seyin Paann drdnc grupta zikredilebilecek en nemli faaliyetini donanmada yaplan slauturur. Bu yolda ncelikle tersane ve donanma nizamnda birtakm deiiklikler yapt. Seferdnte gemi mrettebat bahriyelilerin memleketlerine gnderilmeleri usul kaldrlarak bunlarlarnda da tersanede kalp tlim ve terbiyelerinin devamnn salanmas, donanma kaptanlarn

liyetlerine gre snflandrlmas, kabahati olmayanlarn rtbelerinin indirilmesinin nlenmesiarangozlarn donanma gediklileri arasna alnp ustaii snf meydana getirilmesi, kalyonlarnyk ve kk olarak ayrlmas saland. Ayrca eitime byk nem verilerek 1793te gemiasndaki uzmanl herkese kabul edilen Fransz gemi mimar Jacques Balthasard le Brun, ikstan Jean Baptiste Benoit ve Toussaint Petit ile birlikte stanbula getirildi. Le Brunn teklifsanedeki mhendishnede eitim hesap-hendese, gemi resim ve plan ile renilen nazar bilgbikat olmak zere grupta dzenlendi. rencilere corafya ve harita bilgisi de veriliyordu

renci says yirmi olarak sabit tutulmutu. Herhangi bir boalma durumunda tersane mensuplarcuklarnn onlarn yerlerine alnmas ngrlmt. rencilere aylk da balanmt. Eitim

zmetleri yannda bu dnemde gemi yapmna hz verildi. Osmanl donanmas 1789-1798 arasnk be yeni sava gemisiyle takviye edildi. Bunlardan 1796da denize indirilen Selimiye 122 to00 mrettebata, 1797de tamamlanan Bd-i Nusret ve ertesi sene donanmaya katlan Tvs-ihr seksen iki topa ve 900 bahriyeliye sahipti. Donanmann ate gc 2156 topa, asker says d000e ulamt. Bylece Osmanl donanmas Avrupann en gl donanmalarndan biri halin

lmiti. Haskydeki Bahriye Mhendishnesinde le Brunn yannda Trk mhendisler yetitinlar baka tersanelerde grevlendirildi. Tersanede birka havuz ina edilmi, Tersane Saray arlmt.

tn bu faaliyetler srerken Kk Hseyin Paa 1803 Kasmnda verem hastalna yakalandeceini hissettii iin bir vasiyetnme yazp bunu III. Selime sundu. Burada esas olarakrlarnn denmesi iin hkmdardan ricada bulunmu ve mallarnn satn istemiti. okmeden ayn yln 8 Aralnda vefat ederek Eypte Mihriah Vlide Sultan Trbesinin yannfnedildi. Glen-i aden ola mesken Kapudan Paaya msra Tarihi Vsfn onun lmnerd tarihtir.

seyin Paann Napolyonun Msrdan ayrlmasndan sonra Franszlarla Osmanl Devletiasndaki dostluk mnasebetlerinin tesisinde katks byktr. Bundan dolay lm Pariste zkarlanm, bizzat Napolyon Osmanl elisi Hlet Efendiye en sadk dostlarnn Hseyin Pa


20/1393

duunu, onun lmyle III. Selimden baka dostlarnn kalmadn sylemiti.

ynaklarn bildirdiine gre Kk Hseyin Paa kendini beenmi, haris, abuk kzan bir mizhipti. Bu sebeple vezirler arasnda pek ok dman vard. Onun tersanedeki faaliyetleriyle ilgarak G. A. Ollivier tenkid bir yaklamla bir devlet adamna yarar grlere ve bilgiye sahilunmadn, iyi niyetli olduunu, en ince ayrntyla bizzat urap iilerin bandan ayrlmadonlar tevik ettiini, ancak snrl bilgi ve dnceleri sebebiyle pek ok gemi yaptrmaklahriyeyi ihya ettiini zannettiini, tayfa yetitirilmesinde herhangi bir plan bulunmadn, ticar

vik etmediini, tersanedeki mektebe de gereken himayeyi gstermediini belirtir. Bununla birl Selime sunduu, ona atfedilen lyihada yer alan bilgiler tersane ve donanma hakkndakirlerini, bu konudaki derinliinin derecesini ortaya koyar. Ayrca 1801de Msrda Franszlr giritii harekt konu alan Gazavt- Hseyin Paa adl bir rislenin varl bilinmektedirevend, s. 159). Mehmed Hafd Efendi eserini onun denizcilikteki

arlarndan dolay kaleme almtr. Kasmpaada Hastahane Yokuunda bir eme yaptrdlirtilir.

BLYOGRAFYA

A, MD, nr. 201, s. 73, 169, 173; BA, MAD, nr. 8882, s. 121-122; BA, Cevdet-Bahriye, nr. 584A, HH, nr. 2185, 2252, 2378, 2521, 3624, 3960, 4497, 4500, 4546, 5766, 6605, 6856, 8263, 8262, 12505, 14965, 15482; TSMA, nr. E. 6693; III. Selimin Srktibi Ahmed Efendi Tarafndtulan Rznme (nr. V. Sema Arkan), Ankara 1993, s. 63, 81, 266, 305; mer, Trh-i Sultn

lm Hn- Slis, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, TY, nr. 2152, vr. 24a, 27a, 62a, 76b, 135a vri, Trih, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, TY, nr. 239, vr. 34b, 90a, 135a vd.; Vsf, Trih, Mp., Ali Emr, TY, nr. 608, s. 213-217, 233; nr. 609, s. 197 vd.; Mehmed Hafd Efendi, Sefnetzer, Sleymaniye Ktp., Hafd Efendi, nr. 245, vr. 12a; Yorga, Osmanl Tarihi (trc. Bekir Stkykal), Ankara 1948, V, 124 vd.; At Bey, Trih, II, 197; Cevdet, Trih, VI, 294 vd.; VII, 266 vA. Ollivier, Voyage dans lempire ottoman et lEgypte, Paris 1801, 5. ksm; Enver Ziya Karalim III. n Hatt- Humayunlar, Ankara 1942, s. 30, 78, 87, 141-142, 164; a.mlf., ngilterenin

kdeniz Hakimiyeti Hakknda Vesikalar, TV, I/2 (1941), s. 122-134; a.mlf., Selim III Devrindmanl Bahriyesi Hakknda Vesikalar, a.e., I/3 (1941), s. 203-211; Uzunarl, Merkez-Bahri

2-504, 508, 528-537; Levend, Gazavatnmeler, s. 159; S. J. Shaw, Between Old and New: thetoman Empire under Sultan Selim III: 1789-1807, Harvard 1971, s. 155 vd.; Kemal Beydilli, Tlim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishne, Mhendishne Matbaas ve Ktphnesi: 1776-anbul 1995, s. 23-25; a.mlf., lk Mhendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizm- Cedde Daslesi, TED, XIII (1987), s. 394-402; dris Bostan, Osmanl Bahriyesinde Modernlemereketleri, Tersnede Byk Havuz ns: 1794-1800, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992-90; Zarif Orgun, Osmanl mparatorluunda Kaptan Paalar ve Donanmaya Yaplan Merasim

V, I/2 (1941), s. 135-144; Tahsin z, Selim III.n Srktibi Tarafndan Tutulan Rznme, a./13-15 (1944-49), s. 26-35, 102-116, 183-199; Nejat Gyn, Kapudan- Dery Kk Hse

a, TD, II (1952), s. 35-50.


21/1393

jat Gyn


22/1393

HSEYN PAA, Mere1033/1624)

manl vezrizam.

navut aslldr. Baz eserlerde Merre ( ) imlsyla yazlan lakabnn, cezalandrlmasn istemseler iin yakn adamlarna, Arnavuta aln gtrn anlamndaki bu kelimeyle seslenme dlaysyla verildii belirtilir.

uhtemelen Enderunda yetitikten sonra avu olarak 1597 Hazirannn ilk gnlerinde Macar sedarlna getirilen Satrc Mehmed Paann hizmetine girdi ve onun abalar arasnda yeropular Ktibi Abdlkadir Efendi, s. 158). Ardndan Enderunda a olduuna dair bilgi gibicill-i Osmn, II, 188) sipahilie getikten sonra sokak silhdar olduu yolundaki ifadeler deadkatl-vzer, s. 69) ihtiyatla karlanmaldr. Satrc Mehmed Paann azledilip 6 Temmu99da ldrlmesine kadar onun maiyetinde bulundu. Daha sonra Defterdar Ekmekizde Ahm

a ve Drssade aalarna intisap etti. Malko Ali Paann 16 Ekim 1603te vezrizamlaacar seferi serdarlna tayininde koyun emini, Kara (kz) Mehmed Paann ayn makamaliinden (17 Ekim 1614) hemen sonra avuba, Kayserili Halil Paann vezrzam oluuasnda (17 Kasm 1616) kapcba olmutu. Ardndan kapclar kethdlna, mrhr- snKara Mehmed Paann 18 Ocak 1619daki ikinci vezrizamlnda mrhr- evvellie getiropular Ktibi Abdlkadir Efendi, s. 196, 207, 326, 446, 504, 506, 519). Bu son vazifede ikedefterdar Bekir Paann teftiinde bulundu. Nisan 1620ye kadar bu grevde kaldlalmaktadr (BA, MAD, nr. 7027, s. 60).

Osmann dikkatini ekerek ban 1029da (Temmuz 1620) Msr beylerbeyiliine tayin edileseyin Paa 23 Austosda Kahireye vard (Abdlkerm b. Abdurrahman, nr. 705, vr. 39a). Buyecek maddeleri darl, fiyatlarnn kontrol ve uzun sren veba salgnyla megul oldu. Ancar harcamalar sebebiyle tenkide urad. Beylerbeyilik gelirlerini alkoyduuna ve dier bazstimallerine dair ikyetlerin stanbula ulamas zerine azledildi. Halefi Mustafa Paannraya 7 Ocak 1622de tayin edilmesi (BA, KK, nr. 257, s. 47, 63, 84) bu tarihten bir sre ncerevden alndn gsterir.

seyin Paa stanbula geldiinde kendisini II. Osmann saltanatna kar meydana gelen olaylnde buldu. I. Mustafann 19 Mays 1622de ikinci defa clsu, Vezrizam Kara Dvud Paaanclarla olan ba karklklar sona erdiremedi. Bu srada gizlice eyhlislm Zekeriyyzhy Efendinin konana giderek askerlerin kontrolnn temini vb. taahhtlerde bulunan Hsea sadrete tlip oldu. eyhlislmn vlide sultana yazd ve devrinde de garip karlanan bkirenin ardndan 3 ban 1031de (13 Haziran 1622) vezrizamla getirildi (BA, KK, nr. 372b). Vezrizamla tayininde Msrda iken elde ettii paralarn rol olduu belirtilir.

zrizam olduktan sonra iyice sarslm olan idarenin ve dzenin yeniden kurulmas iin birtak

dbirler ald. Uzun zamandr toplanamayan Dvn- Hmyuna ilerlik kazandrd. Yenieri veahilere koyun bahas adyla para datarak onlar yattrd ve kendisine balamaya alt


23/1393

bi II. Osmann ihmal ettii cuma selmlna I. Mustafay byk merasimlerle kararak padikkndaki olumsuz fikirleri bertaraf etmeye gayret etti. Erdel Beyi Bethlene (Gabor) yardm irho brhim Paay Bosna beylerbeyiliine getirdi. Bunun sonucunda nemli bir Avusturya tkol yaknlarnda yenilgiye uratlarak kumandanlaryla birlikte esir alnd. Ancak hazinedensapsz para sarfna engel olunamad. Ayrca onun, sultanlarn vakflarnn tevliyet ve nezretleahilerin eline geerek harap olmasna gz yumduu, silhdar ve sipahi mlzmlarnn sreklitma konusu olan dirlik meselelerine nem vermeyip bunlar birer bahane ile stanbuldanaklatrmaya alt belirtilir. Bu arada yenieri aas Dervii Karaman beylerbeyiliine tay

mesi, 7 Temmuz gecesi bir Mudanya kay ile Burgazadaya gnderdii yenieri aasnndrld yolundaki yalan haberler, azliyle neticelendi. Nitekim eski sadrazam Kara Dvudann tahrikiyle hareket eden ocak ihtiyarlarnn onun azlini temin iin I. Mustafann adinmeyen annesiyle (mestre olarak) emsaline daha nce rastlanmad zere grtkleriinmektedir (28 ban 1031/8 Temmuz 1622; Hseyin Tg elebi, s. 47-48). Bir gn sonra Lustafa Paa vezrizam olurken Dervi Aa da vezretle eski grevine iade edildi (BA, KK, nr7, s. 106-107). Hayatndan endie ettii iin saklanan Hseyin Paa, II. Osmann katlineranlar ortadan kaldrmaya alan Grc Mehmed Paann sadreti srasnda yeniden buakam elde etmek iin birtakm tertiplere giriti. Vezrizamn kendilerine ynelik hareketlerin

emnun olmayan yenieri ve sipahileri para datmak suretiyle elde etti (Hseyin Tg elebi, slakzde, s. 730). Nitekim divann topland gn hazrlanan plan uyarnca yenieriler isyan eddrazamn azli ve Hseyin Paann tayinini istemiler, Mehmed Paa da mhr iade ederekrevden ekilmiti. Saraydan kan hatt- erifte Kayserili Halil Paann vezrizamla uygunrld, Hseyin Paann kabul edilmediinin yazl olduu olaylarn iinde bulunan Bostanzhy Efendi

afndan aktarlmaktadr. Bostanzde yine Kaptandery Kayserili Halil Paann kargaalaysyla bunu kabule yanamadn, reslkttb ile birlikte yazdklar yeni bir telhisle ortal

tmas iin vezrizamln Mere Hseyin Paaya tevcihinin gerekli olduunu belirttiklerini,vab hattn da bu ynde verildiini kaydeder (Vaka-i Sultan Osman Han, vr. 50a-b). Byleceamlarndan haber beklemekte olan Hseyin Paa, ksa srede buraya gelip 4 Reblhir 1032bat 1623) ikinci defa sadreti ele geirmi oldu (BA, KK, nr. 372, vr. 61b).

ikinci vezrizamlnda ilkinin aksi bir yol takip eden Hseyin Paa, yenieri ve sipahilerinsteinin devamn salamaya itina gsterdi. Evkaf tevliyetlerinin birounu bunlar arasndaylatrd gibi ocan bulunduu Etmeydann ska ziyaret ederek alarna ayrca ilgi gstburadaki Orta Camiyi ibriim hallarla detip cuma namazlarn da ok defa burada kld. A

ndisini de yenieri yazdrd. Bu srada uzun sredir Kamaniede bekleyerek stanbula gelmeyciktiren Leh elilik heyeti zorla getirtildi ve ngiliz elisi T. Roenin de katksyla daha ncekitin Muahedesinin hkmlerine uygun on dokuz maddelik bir antlama 18 ubatta imzaland.

arada II. Osmann kann dava ederek Anadoluda hkmet merkezine kar byk bir isyankaran Abaza Paa zerine Cigalazde Mahmud Paa serdar olarak gnderildi. Beypazarna kaden Cigalazde, Ankaray kuatm bulunan Abaza Paa ile birtakm temaslarn sonunda Bursakilmek zorunda kald. Eski vezrizam Grc Mehmed Paa merkezden uzaklatrld; Halil PaMalkaraya gnderildi (Nisan 1623). Krm hanl Mehmed Giraya tevcih edilirken II. Osm

cca gitmeye tevik ettii bilinen hocas mer Efendiye Mekke eyhlharemlii verildi. Bu ar


24/1393

datta beylerbeyinin ldrlmesiyle balayan ekimeler Diyarbekir Beylerbeyi Hfz Ahmea tarafndan yattrld.

olaylar cereyan ederken Hseyin Paa mal ilerle urayordu. Artan ake talebine karlklide sultanla anlaarak darphneyi Enderuna tatt ve altn, gm eyann eritilmesiyle askevciblerini karlad. Yerinde braklmasna karlk ykl bir mebla gndereceini bildii Eyinden byle bir giriim sonucunda istediini elde etti (Hammer, VIII, 255). Ancak ayar deden dolay ska toplanarak seslerini ykselten sipahi mlzmlarn yattrmakta zorland.

dndan divanda mr-i mrn pyeli bir ihtiyara dayak attrmasnn lmle sonulanmas, sdttduu belirtilen bir kady ikindi divan srasnda tahkir etmesi ve dvdrmesi ulemnn bykkisine yol at. lmiye mensuplar Ftih Camiinde toplanarak sadrazamn azlini ve muhakeme

ilmesini istediler. Eski kazaskerlerin stanbul kadsnn ve dier ileri gelen mderrislerinalarnda bulunduu kalabalk bir ulem topluluunun bu nmayii byk bir yank uyandrd.radaki toplantya istemeyerek gelen eyhlislmn nce azlin gerektiini sylemesi saray ve o

masa geilmesine yol at. Aakapsndan gelimeleri takip etmekte olan Hseyin Paa, ulemtlmas iin ilerinde Abdlmecid Sivs ile Nakbleraf Gubr Ksm Efendinin delunduu nasihat heyetleri gnderdi. 6 Haziran 1623te cereyan eden ve benzerine pek rastlanm

olaya dair devrin kaynaklarna yansyan birok haber arasnda, I. Mustafann clsunucikmeyle kabullenmi olan ulemnn Abaza Paa ile mektuplatna, ehzade Murad tahtakarmak dncesinde olduklarna dair bilgiler de yer alr. Ayn gn ikindi vaktinde vezrizamyhlislm, kazaskerler, mlzmlar, acemi olanlar ile birlikte ehzade Camii avlusuna kadarldii, ulemnn bir ksmn kendi yanna ektii, ancak bu srada Ftih Camiinde balayancadele sonucu on dokuz kiinin ld kaynaklarda tafsiltl ekilde anlatlr.

ne sert tedbirlerle otorite kurmak isteyen Hseyin Paa, kendisini de zaman zaman zor durumdakan sipahileri ortadan kaldrma planlar kurdu. Hazrlanan plana gre Msr askerleri gibi

natlan bostanc ve yenieriler saraya yerletirilerek eli kabul ve dirlik tevcihi bahanesiyle van gn toplanan sipahileri ortadan kaldracaklard. Fakat kurban bayram dolaysyla ertelenplann aa kmas zerine Hseyin Paa Aakapsna snd. Tarada ve seferde sipahile

k olduunu ve kendilerine dman olacaklarn anlayan yenieriler vezrizama destek vermekzgeti, bunun zerine mhr vermemekte direnen Hseyin Paa makamn brakmak zorunda knieri aasnn kefaletiyle hapisten kurtuldu ve sakland (4 Zilkade 1032/30 Austos 1623). An. Muradn clsuyla birlikte entrikalarndan ekinildii iin, Vezrizam Kemanke Ali Paaarl aramalar sonucunda 8 evval 1033te (24 Temmuz 1624) yakalanarak ldrld (At, s9). Mezarnn Karacaahmette Miskinler yaknlarnda bulunduu belirtilmektedir.

manl melliflerinden ilmiye mensubu olanlar Hseyin Paay kaba, cahil, zalim gibi ardelerle anarlar (a.g.e., s. 679; Mehmed b. Mehmed, vr. 34b; Kara elebizde Abdlaziz Efen2). Bunda Ftih Camiindeki hadise etkili olmutur. iddet ve hiddetle hareket ettii belirtilenasanbeyzde Ahmed, II, 347) Hseyin Paay seyfiyyeye mensup tarihiler dil bir vezir ol

ntrlar (Hseyin Tg elebi, s. 85; Topular Ktibi Abdlkadir Efendi, s. 623). Msrdandisini tanyanlara gre ise grnd kadar sert bir kimse deildi (Abdlkerm b. Abdurrahm4877, vr. 33a). Bostanzde Yahy Efendi, bana buyruk olmakla beraber akllca hareketleri

neye izin vermediine, ancak yanl ilerinin okluuna iaret etmektedir (Vaka-i Sultn Osmn, vr. 51b-52b). Hseyin Paa pekte (Pe) bir cami, han ve hamam yaptrmtr.


25/1393

BLYOGRAFYA

A, KK, nr. 257, s. 47, 63, 84, 106-107; nr. 372, vr. 2b, 61b; BA, MAD, nr. 7027, s. 60, 124;seyin Tg elebi, Musbetnme (haz. Nezihi Aykut, doentlik tezi, 1988, Ed. Fak.), s. 43-

-49, 81-86, 89-95; At, Zeyl-i ekik, s. 678-680, 715; Bostanzde Yahy Efendi, Vaka-i Suman Han, Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi, nr. 611, vr. 31b-32a, 34b, 42a-b, 47b-62b;sanbeyzde Ahmed, Trih (haz. Nezihi Aykut, doktora tezi, 1980), Ed. Fak. Genel Kitaplk

E 57, II, 345-353, 356; III, 599; Topular Ktibi Abdlkadir Efendi, Trih (haz. Ziya Ylmazerktora tezi, 1990), Ed. Fak. Genel Kitaplk, nr. TE 80, s. 158, 196, 207, 326, 446, 504, 506,7, 555-556, 559, 606, 609-624, 629-631; Mehmed b. Mehmed, Trh-i l-i Osmn, Sleymanp., Lala smail Efendi, nr. 300, vr. 34b-35a; Peuylu brhim, Trih, II, 352, 374, 389-393, 398; Ahmed b. Hemdem Sheyl, Trh-i Msril-cedd (nr. brhim Mteferrika), stanbul 1142b-63a; Rdvanpaazde Abdullah, Trh-i Msr, Sleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 900, vr. 11

8a; Abdlkerim b. Abdurrahman, Tevrh-i Msr, Sleymaniye Ktp., Hekimolu Ali Paa, nr.39a-b; a.e., Hac Mahmud Efendi, nr. 4877, vr. 33a-b; Ktib elebi, Fezleke, II, 25-26, 34-3lakzde, Trih, s. 721-723, 730-738; Karaelebizde Abdlaziz Efendi, Ravzatl-ebrr, Bul48, s. 550-555; Abdurrahman Hibr Efendi, Defteri Ahbr, Ktp., TY, nr. 3648, vr. 22a-b, 2m, Trih, II, 176, 206, 233-236, 241, 250-269, 291-292; Hadkatl-vzer, s. 68-70; Hasbkdr, Vefeyt- Ekbir-i slmiyye, Millet Ktp., Ali Emr, Tarih, nr. 620, vr. 40b; Ayvansarfeyt- Seltn, s. 49; Cedvel-i vzer, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3622/2, vr. 46a;mmer (At Bey), VIII, 232-235, 239, 245-248, 252-261; Kmsl-alm, III, 1956; Sicill-imn, II, 188; Danimend, Kronoloji, III, 313-323; Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimr Eser

/3, 44-45.

kret Sarcaolu


26/1393

HSEYN PAA, Mezemortak. MEZEMORTA HSEYN PAA).


27/1393

HSEYN PAA, Tunus Beyi1152/1739)

nusta hkm sren Hseyn hnedannn kurucusu (1705-1735).

bas, Giritin Kandiye ehrinden geldii rivayet edilen ve Tunusta uzun zaman Arap kabileler

r yapt arpmalarla hret kazanan Ali et-Trk adl bir Osmanl sipahisidir. Hseyin Tunyleri Mehmed, Ramazan ve Muradn dnemlerinde tecrbeli bir asker ve idareci olarak temai. Murdler sllesine son verip (1702) day, bey ve paa unvanlarn ahsnda toplayan brhrif zamannda nemli bir kumandan oldu ve 1116 (1704) Tunus-Cezayir sava esnasnda sipaal grevini yrtt. Cezayir beylerbeyinin Tunusu istils ve brhim erifin esir dmesierine ileri gelenler ve ocak aalarndan oluan emret meclisi (divan) 20 Reblevvel 1117 (1mmuz 1705) tarihinde Muhammed Hocay day, Hseyini de bey seti. Hseyin Bey, ayn yzayirlilerin saldrsn pskrttkten sonra Muhammed Hocay ve serbest braklan brhimrifi ldrtp Tunusun idaresini tek bana ele geirdi (1117/1705). stanbuldaki Osmanl

arecileriyle kurduu iyi mnasebetler sayesinde kendisine paalk unvanyla birlikte Tunusylerbeyiliinin verilmesi (1708) nfuzunu daha da arttrd. Balangta ocuu olmadndaneni Ali Beyi kendisinden sonra beylie aday gstermesine ramen daha sonra bir criyesindcuu dounca meclisi toplayarak iktidarn kendi ocuklarna intikali iin karar aldrd (1710).ylece Tunusta ksa bir kesintiden sonra 1957ye kadar hkm sren Hseyn hnedan kurulm

du.

seyin Paann otuz yl sren iktidarn iki dnemde incelemek mmkndr. 1705-1729 arasndnem sknet iinde geti. mar ileriyle bizzat uraan Hseyin Paa i karklklar srasn

rar gren Kayrevann surlarn ykseltti; birok camiyi ve su yollarn tamir ettirdii gibi pek pr ve sarnla Tunus, Sefkus, Kafsa, Nefta ve Ss ehirlerinde cami ve medreseler yaptrd.lkn vergi ykn hafifletti. Yakn yardmclarndan biri Raynaud adl bir Fransz olan Hseya Avrupa lkeleri ile iyi mnasebetler ierisindeydi. Osmanl Devletinin himayesi altnda F710, 1728), ngiltere (1716), spanya (1720), Avusturya (1725) ve Hollanda ile (1728) denizareti ve korsanlk konusunda ikili antlamalar yapt. Ancak Tunuslu korsanlar faaliyetlerinirdrdler, hatta Fransa 1728 ve 1731de Goletta nne donanma gndererek bu durumu protesi.

29-1735 aras, Hseyin Paann btn gcn iktidarn koruma savana harcad dhilrklk yllardr. Hseyin Paann, on be yl nce emret meclisinden kartt iktidarnndisinden sonra ocuklarna geeceine dair karar erevesinde byk olu Mehmedi resmenliaht tayin edip lkede ylda iki defa yaplan vergi toplama iiyle grevlendirmesi yeeni eskiliaht Ali Beyin infialine sebep oldu. Hseyin Paa, Sultan III. Ahmed ve sadrazam Damadhim Paaya mracaatla Tunus beylerbeyiliinin yeenine verilmesini salad (1138/1725).

ncak stanbuldan gelen paalk ferman ve kaftan Ali Beyin honutsuzluunu gidermeye yetmenk beylerbeyilik sadece isimden ibaret bir makamd. Asl g ve nfuz ise Tunus Oca

ylerinin banda bulunan ve vatan beyi olan amcasnn elindeydi ve ondan sonra bu grevcuklarna geecekti. Bu durumu kabullenemeyen Ali Paa, olu Ynusla birlikte baz kabilele


28/1393

aklandrarak Cebelssalt mevkiinde direnie geti (1729). Hseyin Paann karsnda yenilCezayire kat (lter, II, 24, 31) ve 1734e kadar orada kald. Bbli, Ali Paa ile olununanbula gnderilmesi iin Cezayir beylerbeyine emir verdi. Fakat emre uyulmad. Cezayir Day

r Abdi, Hseyin Paa ile anlaarak kendisini hapse attrdysa da halefi brhim serbest braktunla birlikte Tunus topraklarna girdi. Emrindeki Arap birliklerinin bir ksm tarafndan terked

seyin Paa, 4 Eyll 1735te Simencede malp oldu ve Kayrevana ekilmek zorunda kald.ylece Ali Paa hem beylerbeyilii hem de vatan beyliini ele geirdi; yardmn grd Cezaysna da daha nce sz verdii gibi yllk hara demeyi taahht etti. Bu srada Hseyin Paa

yrevanda kuvvet toplayp tekrar saldrya geerek Ali Paann olu Ynusu yendi (3 Kasm35) ve Tunus surlarna kadar ilerledi; fakat ehri kuatma cesaretini gsteremeyip tekraryrevana ekildi. Kayrevanda be yl kuatma altnda yaayan Hseyin Paa, 16 Safer 1152

5 Mays 1739) ehrin dmesi zerine Cezayire kaarken yakaland ve Ynus tarafndandrld. Bu gelimeler karsnda fiilen bir ey yapamayan Bbli, Ali Paann beylerbeyiliVatan beyliini kabul ve tasdik etmek zorunda kald (1739). Hseyin Paann oullar Mehmi beyler sahil ehirlerinde tutunmaya altlarsa da bir sonu elde edemediklerinden Cezayirkildiler (bk. HSEYNLER).

BLYOGRAFYA

Rousseau, Annales tunisiennes, Alger 1864, IV, 93 vd.; bn Ebd-Diyf, tf ehliz-zamn bri mlki Tnis ve ahdil-emn (nr. Ahmed Abdsselm), Tunus 1964, II, 83-84, 98-99, ; Aziz Samih lter, imali Afrikada Trkler, stanbul 1937, II, 24, 31, 150-155; Zirikl, el-A269; M. H. Chrif, Pouvoir et socit dans la Tunisie de Husayn Ben Ali: 1705-1740, Tunis 1

I-II; Muhammed b. el-Hoca, afat min tri Tnis (nr. Hammd es-Shil - Cln b. Yahyrut 1986, bk. ndeks; Hseyin Mnis, Trul-Marib ve arath, Beyrut 1412/1992, II/2,0; Abdurrahman ayc, La question tunisienne et la politique ottomane: 1881-1913, Ankara 194; . Hakk Uzunarl, Tunusun 1881de Fransa Tarafndan galine Kadar Burada Valilik Eseyn Ailesi, TTK Belleten, XVIII/72 (1954), s. 547-549; Mehmet Maksudolu, Tunusunmanl Devletinden Ayrlmas, MFD, IV (1986), s. 143-145; G. Yver, Hseyin, A, V/1, 0-641; R. Mantran, al-usayn, EI (ng.), III, 604-605.

illa etin


29/1393

HSEYN RC EFEND1902)

ha ok Trihe-i Vaka-i Zara adl eseriyle tannan Osmanl limi.

nmzde Bulgaristan snrlar iinde kalan Karinbd kasabasna bal Mollaeyh kynde do

basnn ad Hac Hasandr. Rci Efendi, memleketinde balad tahsilini stanbulun eitliedreselerinde tamamlad. Tasavvuf terbiyesini,

rpanda ktphanecilik yapan ve daha sonra ehid olan Nak eyhi el-Hc smil Efendiden rok mektepte hoca ve mdr olarak grev yapt. Doksan Harbi devam ederken balayan b srasnda Eski Zaradan ailesiyle birlikte nce Edirneye, oradan da stanbula gitti (28 Au77). Eski Zara ve evresinde olduu kadar stanbulda da sevilip saylan Rci Efendi bu sraer muhacirler gibi olduka skntl gnler geirirken Eski Zarada ve g srasnda bandanenleri kaleme ald. Rci Efendinin gten sonra stanbulda ok kalmad anlalmaktadr.

mmuz 1878de imzalanan Berlin Antlamas ile, Ruslar ve Bulgarlarn byk zulmler yapargal ettikleri blgenin Eski Zara sancann da bulunduu gney ksmnda Rumeli-i ark Vilyrulunca 1879 Eyllnden itibaren muhacirler eski topraklarna dnmeye baladlar. Rci Efensrada Eski Zaraya dnm olmaldr. Nitekim 17 Ekim 1881de Eski Zara mftlne taldii ve ihtiya sebebiyle 22 Mart 1883te mftlkten ayrlp muallim olarak rdiyeye getinmektedir (Aydn, s. 207, 225). Ayrca Bulgarlarn vilyeti ilhak faaliyetleri, mslman ahaplan zulmler ve bunlara kar alnmas gereken tedbirlerle ilgili olarak Bulgaristan Cemat-imiyyesi tarafndan Bbliye sunulan 1302 (1885) tarihli lyihann altnda Mft ve Cemmiyye Reisi unvanyla imzasnn bulunmas 1885 yl sonlarnda Eski Zarada bulunduunu

stermektedir (Dervi Vahdet, s. 170). Rci Efendinin Malmatta Yunan harbi dolaysylazd tebrik ve tarih manzumesinde de (12 Haziran 1897) Zara-i Atk Cemat-i slmiyyesiisi imzas vardr. Ancak ayn derginin 27 Zilhicce 1317 (27 Nisan 1900) tarihli saysndaki

Meclisi Kebr-i Marif zsndan unvanyla yaymlandndan 1897den sonraki bir tarihteanbula geldii anlalmaktadr. Eski Zara Mfts olarak tannan Rci Efendi Meclisi Kebarif yelii grevinde iken vefat etti ve Eypsultan Mezarlnda topraa verildi.

erleri. Manzum ve mensur baz eserleri bulunan Rci Efendinin yaymlanan kitaplar unlardlhsl-in (stanbul 1313). Salnda yaymlanan tek eseri olan bu kitab mellif, Zaradadiye mektebinde muallimi evvel olarak alt srada kaleme almtr. Gzel okuma ve dor

zmay retmek amacyla orta renim seviyesine uygun tarzda hazrlanm bir ders kitabdr. rihe-i Vaka-i Zara (stanbul 1326). Mellifi hayatta iken basm iin gerekli izin alnd hava yznden yaymlanamayan eser daha baslmadan okuyanlarca ok beenilmi, baz nshalamk Kemal, Recizde Ekrem gibi devrin tannm edebiyatlarna da gnderilmi ve onlarafndan takdir edilmitir. Rci Efendinin son eklini 1897de verdii, lmnden sonra olu

nbas Necmi Rci tarafndan yaymlanan eser Trihe-i Vaka-i Zara, Hercmerc-i Ktmeli ve Hicretnme balklar altnda blmden meydana gelmektedir. Banda Necmi mellifin ksa birer sunu yazs bulunan ilk blm htra tarznda kaleme alnm olup RuslarHaziran 1877 tarihinde Tunay geerek Osmanl topraklarna girmesiyle balamakta; Eski


30/1393

raya ulaan igal haberleri, buradaki tedirgin bekleyi, Bulgarlarn Rus igali srasndaptklar zulm, Sleyman Paa ynetimindeki Osmanl ordusunun kasabay kurtarmas anlatlmkasndan balayan g ve yaanan facialarn tasviriyle son bulmaktadr. Bu ilk blm yazarn bhit olduu veya duyduu olaylarn hikyesidir. Kitapta yer alan birok trajik olayn anlatl eeb bir hviyet kazandrmaktadr. kinci blmn ilk ksmnda Doksan Harbi esnasnda Rumphesindeki asker harekt zetlenmekte, bu srada yaplan hatalar ve bunlarn nelere mal oldulatlmaktadr. Eserin nshalarndan biri o srada Badatta srgnde bulunan Doksan Harbimandanlarndan Sleyman Paaya gnderilince paa eserde yer alan asker konularla ilgili ol

nkid mahiyette bir mektup gndermitir (bu mektup Rci Efendinin olu Binba Necmi Beyafndan ayrca yaymlanmtr). M. Erturul Dzda, Hseyin Rcinin bu blmn ilk ksmnleyman Paann bu mektubunda verdii bilgileri baz deiikliklerle iktibas suretiyle hazrladlirtmektedir. Rci Efendinin kaleminden kan ikinci ksmda, Ruslarn Zaray ve evresinldeleri ikinci defa igal ettikleri 1878 yl Ocak ay bandan itibaren meydana gelen olaylar,slmanlarn katledilii ve ikinci gn ackl manzaralar anlatlmakta, bu faciay gren yabanzetecilerin yazlarndan da paralar nakledilmektedir. Eserin nc blm 364 beyitlik biranzumeden olumaktadr. Mfteiln mfteiln filn vezniyle yazlan bu manzumede g ve asnda yolda ekilen skntlarla stanbula gelen yz binlerce muhacirin burada karlat

rluklar dile getirilmektedir. Henz yaymlanmadan Recizde Ekremin Talm-i Edebiyyttanbul 1299/1882, s. 185-186) ve Mehmed Cellin Osmanl Edebiyat Numneleri (stanbul 64) adl eserlerine baz paralarn aldklar Trihe-i Vaka-i Zara, Yahya Kemalincukluunda Talm-i Edebiyytta okuduu blmyle dikkatini ekmitir. Yaymlandktan sonair kitabn bandaki, Azz-i kavm idik ad zell kld bizi / Esr-i bend-i bel v sefl kld

zi beytini uzun zaman dilinden drmemitir. Yahya Kemal, Trklerin vatan edebiyatnda mimi, yksek bir heseri olarak niteledii eseri Falih Rfk Atay gibi nesir statlarna da tavmitir (Dergh, II/14 [1921], s. 17-20). Arif Nihat Asya bu msralardan ilham alarak her bendinunda ilk msran tekrar edildii bir mersiye yazmtr (iirler, stanbul 1976, II, 47). Trihe-

ka-i Zara, M. Erturul Dzda tarafndan sadeletirilerek Hercmerc-i Kta-i Rumelilmndeki Sleyman Paaya ait ksm karlp geni aklamalarla birlikte yaymlanmtrtanbul 1973).

almatn 11 Muharrem 1315 (11 Haziran 1897) ve 27 Zilhicce 1317 (28 Nisan 1900) tarihliylarnda drt manzumesi yaymlanan Hseyin Rci Efendinin Eser-i Ak, Bedreka, lzm- Am- Hisn adl manzum eserleriyle bir ksm iirlerini toplad divanesinin ne olduuinmemektedir.

BLYOGRAFYA

seyin Rci Efendi, Zara Mftsnn Hatralar: Tarihe-i Vaka-i Zara (haz. M. Erturulzda), stanbul 1990; Sleyman Paa, 1293 Trk-Rus Muharebesi Hakykndan Hulsa-i Vukrbiyye (nr. Necmi Rci), stanbul 1324, s. 55; Dervi Vahdet, Volkan (stanbul 1908-1909; nErturul Dzda), stanbul 1992, s. 134, 140, 154, 170; Osmanl Mellifleri, II, 207; Mahir

ydn, ark Rumeli Vilyeti, Ankara 1992, s. 207, 225; Yahya Kemal, Balkana Seyahat, Der


31/1393

14, stanbul 1921, s. 17-20; Ali Canip Yntem, Yakn Tarihimizin Tek Bir Faslna Dair Kkat Deerli Bir Eser: Tarihe-i Vaka-i Zara, Yakn Tarihimiz, VI/41, stanbul 1962, s. 39-4Erturul Dzda, 93 Hicreti ve Bulgar Zulmne Dair Manzum Bir Risle, slm Edebiyat, stanbul 1991, s. 12-16; Rci Hseyin Efendi, TDEA, VII, 265.

ustafa Uzun


32/1393

HSEYN RAHM GRPINARk. GRPINAR, Hseyin Rahmi).


33/1393

HSEYN AHk. HSMEDDN HSEYN AH).


34/1393

HSEYN AH, Aleddin (925/1519)

ngalde hkm sren Hseyinhler hnedannn kurucusu ve ilk hkmdar (1494-1519)

k. HSEYNHLER).


35/1393

HSEYN AH ARGUN962/1555)

gun hnedan hkmdarlarndan (1524-1554).

6da (1471-72) veya 896da (1491) Kandeharda dodu. ah Hasan Argun ve Mirza ah Hasa

laryla da anlr. Soyu Cengiz Hana kadar ulamaktadr. Bbrller Kandehar ele geirinceseyin ahn babas ah (ah c) Bey ndus kysndaki Bakkar baehir yapt (1522). ayin 1524te lm zerine yerine daha nce Sultan Bbrn hizmetine girmi olan olu Hsh geti ve Bbr adna hutbe okutarak balln bildirdi. Daha sonra hkimiyetini tanmayan z zerine yrd ve onu malp ederek Tattay ele geirdi. Vekyde Hseyin ahn

aliyetlerinden sk sk bahsedilmektedir.

ltandaki Lengh hnedan Argunlular iin tehlike arzetmekte ve zaman zaman Argunlu arazisidrmaktayd. Mltan sk bir muhasaraya alnd ve uzun sren bir kuatmadan sonra ehir

ptedildi (1526). Hseyin ah, kalenin idaresini gvenilir bir kimse olan Hce emseddinhnye brakarak geri dnd. Daha sonra da Argunlulara kar hcum hazrl iinde olan Kkimi Ry Hangra kar sefere karak onu da ar bir bozguna uratt. Bu dnemde Bbrlltan Hmyun ile Delhi Sultan rah arasndaki mcadele Argun Hnedann da etkiledi. rsnda malp olan Hmyun Sinde snd, fakat Hseyin ah rahtan ekindii iin onardm edemedi. Hmyun daha sonra Sinde saldrp Sihvn kuatt. Hseyin ah, Argununarl mdafaas karsnda hibir sonu alamadan Cna ekildi. Hseyin ah hayatnn sonlarnda akl dengesini kaybetti. Bunun zerine devlet ileri gelenleri onu tahttan indirdiler ve yecek olu bulunmadndan ayn soya mensup Mirza Muhammed s Tarhan sultan iln ettile554).

manl kaptan- derylarndan Seydi Ali Reis Hint sahillerine yapt sefer srasnda frtnayaulup Gucerta snmt. Geri dn esnasnda Hseyin ah tarafndan huzura kabul edilmidan ilgi ve itibar grmtr (Mirtl-memlik [nr. Ahmed Cevdet], s. 37).

Melikl-Meyyed unvanyla anlan Hseyin ah 12 Reblevvel 962de (4 ubat 1555) Alipynde ld ve Tatta yaknnda Maklde topraa verildi. ki yl sonra naa Sindden alnarakekkeye nakledildi ve Cennetl-Muallda babasnn yanna defnedildi. Onun lmyle Argunnedan sona ermi oldu. Hseyin ah ilimle de megul olup Muslihuddn-i Lr ve eyh Ynusmerkand gibi limlerden ders okumutu. lim adamlarn sever, onlara ihsanda bulunurdu.

BLYOGRAFYA

br, Vekyi (Arat), II, 238, 244, 253, 257, 262, 266, 267, 271, 273, 275-276, 374; Seydi Aliis, Mirtl-memlik (trc. A. Genceli), Tahran 2535 ., s. 78-88; a.e. (nr. Ahmed Cevdet),


36/1393

anbul 1313, s. 36-37; Nizmeddin Ahmed, abat- Ekber (nr. B. De), Kalkta 1935, III, 521-544; Glbeden Begm, Hmyunnme (trc. Abdrrab Yelgar - Eymen Manyas), Ankara 194, 72-73, 80-81, 82-84, 87, 89, 99, 170-171, 173-174, 178, 184, 196, 211; Mr Muhammedasm, Tr-i Mam (nr. U. M. Duodpota), Poona 1938, s. 144-184; Abdlkdir Bednnteabt-tevr, Kalkta 1886, I, 436-442; Abdlhay el-Hasen, Nzhetl-avr, IV, 92-Collin Davies, Arghn, EI (ng.), I, 627-628; A. S. Bazmee Ansari, usayn Shh Arghn632-633; Abdlkerim zaydn, Argun, DA, III, 357.

ver Konuku


37/1393

HSEYN AH CAM ve TRBESkp yaknnda XVI. yzyl ortalarnda ina edilen cami ile bnisinin trbesi.

akedonyada skp ehrinin 10 km. kadar dnda, Kalkandelene giden eski anayolun kenarnray kynde bulunan cami, kaps stndeki drt beyitlik Arapa kitbeye gre 961 (1554) yl

seyin ah tarafndan yaptrlmtr. Ancak kitbede bni iin kullanlan merhum ibaresi kab

ndaki 974 (1566-67)

ihiyle tezat tekil etmekte, baz aratrmaclar, buradan hareketle ilk tarihin inaata balama yabileceini ve mbedin muhtemelen 974ten sonra bitirilmi bulunduunu ileri srmektedir (Liumbaradi-Bogoevi, s. 76-77).

minin bnisi Hseyin ah Rumelide vakflar bulunan Karlili beyleri soyundandr. Bulgaristrlova kasabasnda da vakflar vardr (bk. AL BEY CAM). Yine ayn ailenin skpte 192

ktrlan bir camisiyle bir trbesi vard. Elezovi, bu aileye dair inanlmas g baz sylentiler

yanarak Toko adnda Maribli bir Fransz soyundan geldiini bildirir ve caminin Avusturyalils srasnda XVII. yzyl sonlarnda harap olarak o tarihten beri ylece kaldna iaret edeyrca 1915te skpn Bulgar istilsna uramas srasnda caminin mihrap ve mahfeli ykldbi trbe de tahrip edilmitir. 1963 skp depreminde zarar gren mbed, ancak 1977de Tariherler Koruma Kurumunun hazrlatt proje uyarnca restore edilmitir. Cami ile kurucusununbesinin Saray adn tayan bir kyde olmas Karlili beylerinin saraylarnn burada bulunduusterir. Nitekim burann eskiden Hseyin ah adyla anldn Bogoevi de belirtmektedir (a.g).

seyin ah Camii 8,25 8,25 m. llerinde kare planl bir yap olup harimi bask sekizgen, skasnaa oturan bir kubbe rter. Duvarlarn kubbe kasna eteinde drt kesi aaya doru

eyillidir. Bu pahlar ve kubbe 1160 (1747) ylna ait bir bilgiye gre kurunla kapl iken imditurka kiremitle rtlmtr. Moloz talardan ina edilen binann d cepheleri svanmtr. M

duka gsterili bir eser olmasna ramen kgir bir son cemaat yerine sahip deildir. Fakat girphesinde grlen kiri deliklerinden ahaptan bir son cemaat yerinin varl anlalmaktadr.rimde kareden kubbeye gei kelerde tromplarla salanmtr. Bunlarn altnda keyi trompkenarna yediren birka dizi mukarnas grlr. Mekn cephede alm pencerelerle

dnlanmtr. Bunlar altta iki, ortada iki ve en stte tek olmak zere beer adettir. Alt srancerelerin sivri biimli boaltma kemerleri beyaz ve krmz renkli talardan yaplmtr.ukarnasl mihrap kavsarasnn dnda ieride sanat deerine sahip baka bir mimari unsur yoknber ise alelde tahtalardan yaplm ok basit ve perian grnldr. Caminin belki bir yairdii ve bu yzden mimarisiyle badamayan bu duruma girmi olduu dnlebilir.

k keli bir krs stnde ykselen minare 22,5 m. olup Rumelideki birok benzeri gibinndaki camiye nisbetle ok uzundur. ok keli gvdesi yass talardan yaplm, erefe altkmalar ise mukarnasl olarak ilenmitir. 1929da yaymlanan eski fotorafnda erefe korkulukken sonralar bu eksiklik giderilmitir.


38/1393

minin yannda yer alan trbenin kaps stnde vakfn kurucusu olan Hseyin ahn adn ver4 (1566-67) tarihli, drt kartu iine istiflenmi sekiz satrlk bir kitbe yer almtr. Sekizgeniminde ve st kiremit kapl bir kubbe ile rtl olan trbe, yanndaki cami ile yarrcasnamen hemen onunla ayn yksekliktedir. Bunun da her cephesinde altl stl iki pencere vardr vta olanlarn kemerleri camidekiler gibi ift renkli talardandr. Kubbe sekizgen bir kasnaa otunndaki hazrede Hseyin ahn 1032de (1622-23) vefat eden olu Ali Beyin stvne

iminde, kavuksuz ve ok sade mezar hidesi bulunmaktadr.

BLYOGRAFYA

cill-i Osmn, II, 183; Glisa Elezovi, Turski Spomnenici u Skoplju, Glasnik Srpskog Naucnustva, Skopje 1929, s. 254-267, rs. 5-7; Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimr Eserleri III, s. 36382-6383, rs. 1473-1478; Z. Palov, Evidencija na Nedvizno Kulturno Nasledstvo na Teritopublika Makadonija Islamski Sakralni Spomenici, Skopje 1994, III/1, s. 18; Lidija Kumbarad

goevi, Osmanliski Spomenici vo Skopje, Skopje 1998, s. 76-78; Mehmed brahimi, Burmalamija vo Skopje, el-Hill, III/13, Skopje 1989, s. 12; Olga olanevska, Islamskite SpomeArhtekturata vo Skopje, a.e., III/14 (1989), s. 12; Dragica Zivkova, Nekolku Natpisi narbinjata vo Skopje, Mlada Mesecina, X/80, Skopje 1996, s. 6.

mavi Eyice


39/1393

HSEYN AH LENGH (

908/1502)

ltanda hkm sren Lengh hnedannn kurucusu ve ilk hkmdar (1469-1502)

k. LENGHLAR).


40/1393

HSEYN AH ARK (

seyn h b. Mahmd h ark (. 911/1505)

vnprda hkm sren ark Sultanlnn son hkmdar (1458-1495).

lhi Sultan Behll-i Ldye kar balatlan bir savata len aabeyi Muhammed ahn yerinhta geti (863/1458) ve hemen ardndan Behll ile drt yllk bir antlama imzalad. Bundanydalanarak Tirhut ve Orissaya doru gl bir ordu sevketti. Her iki yeri de ele geirip Orissnd emrini ykl bir fidye demeye mahkm etti. 871de (1466) Racpt veliahd Mn Singhndeki Gvalyor Kalesini muhasara altna ald ve sava tazminatn deterek bar yapt. Mltelhi Sultan Aleddinin kz olup Melike-i Cihn diye mruf olan gzde melikesi Bb Hunzanbasnn tahtn tekrar ele geirmesi ynndeki basklar neticesinde 878de (1473) Behllnncaptan uzakta olmasn frsat bilerek Delhi zerine yrd. Olduka kalabalk bir orduya sah

masna ramen bar isteyen Behlln bu talebini reddetti. Fakat atmalar sonunda artlaryhine dnnce cann kurtarmak iin kamak zorunda kald. Aralarnda melikenin de bulundu

remi Behlln eline geti. Hseyin ah, 879 (1474) ylnda bu yenilginin intikamn almak iutub Han Ldnin elindeki Etveye saldrd ve yine yenildi. nc giriiminin sonunda da aybete urad. 883te ise (1478) asker taktikleriyle Ldleri yenmeyi baard. Ancak ordusu gnerken Behll tarafndan arkadan vuruldu ve Kanpl, Patil ve Dobdaki dier ehirlerdenkilmek zorunda kald. Bu darbeden sonra Hseyin 892de (1487) Sunharda (Etve blgesi) Bkarlatysa da bozguna urad. Bunun zerine Cavnpr dt ve ilk nce Mbrek Hann, sBehlln olu Brbek ahn eline geti. Zor durumda kalan Hseyin Bihra kat, Behllafndan Ganj zerindeki Haldiye kadar takip edildi. Bihrda kald mddet zarfnda, Cavnpkim olan Brbek ah ile Delhi Sultanlnn bandaki kardei skenderi Ldyi birbirinermek iin entrika evirmeye devam etti. Sonunda skender baarl bir manevra ile Brbekindi ve esir alnan Brbekin hkimiyetindeki topraklar Delhi Ld Sultanlna katld. 900 (1nda Bihrda skenderi Ldye malp olarak

ybettii tahtn ele geirmekten midini kesen Hseyin ah Bengaldeki Kahlgaona (Colgong)kildi ve 911 (1505) ylnda lmne kadar Bengal Sultan Aleddin Hseyin ahn eman altad. Onun 905te (1500) ld de rivayet edilir (EI2 [ng.], III, 632). Bylece ark Sultanllk-ark) sona ermi oldu. Arzusu zerine naa Cavnpra nakledilerek eyh s Tc b.

hmed snn el-Cmiu-arkn yaknndaki hankah iinde bulunan aile kabristanna defnedilseyin ah dneminde tamamlanan bu cami ark Sultanl mimarisinin en gzel rneidir. Gnatlara dkn olan ve kltrl bir emr olarak temayz eden Hseyin ah ayn zamanda birzisyendi ve Hint msikisinde hayl adyla bilinen nameyi icat etmiti. Msiki alanndakibiliyet ve ehliyeti ona Nik (msiki stad) lakabn kazandrmtr (S. kbl Ahmed, s. 548-5).

BLYOGRAFYA


41/1393

zmeddin Ahmed, abat-i Ekber, Kalkta 1935, III, 284-287; Firite, Glen-i brhm (Tite), Leknev 1864, II, 309-310; Zlfikar Ali, Corafy-i Drs-srr Cavnpr, Leknev 1874metullah b. Habbullah el-Herev, Tr-i n Cihn (nr. S. M. mmddin), Dakka 1960, I0-183; Hayreddin Muhammed lhbd, Cavnprnme, Leknev 1874; Seyyid Gavs Ali, Selvnpr, Kanpr 1286; J. Fergusson, History of Indian and Eastern Architecture, London 1876, 5; A. Fhrer - E. Simith, The Sharqi Architecture of Jaunpur, Calcutta 1889; H. R. Nevill,

zetteer of Jaunpur, Allahbd 1908, s. 159-164, 244-245; [Anomim], Beynl-ensb Sdt-iydiyye, Allahbd 1914, s. 129-130; Nezrddin, Tr-i Cavnpr, Kanpr 1921; Mohammadsih-ud-Din, Kings of the East, Allahbd 1922; a.mlf., Sharqi Monuments of Jaunpur, Allahb22; Cambridge History of India, Cambridge 1929-37, III, 231-234, 236 vd., 239, 254-260, 275, 628; Nreddin Zeyd Zaferbd, ir- Nr, Kanpr 1932; Abdullah, Tr-i Dvd (nryh Abdrred), Aligarh 1954, s. 18-42, 47-49, 53; S. kbl Ahmed, Tr-i rz-i Hind Cavnnpr 1963, s. 156-177, 183, 190, 546-559; K. A. Nizami, The Sharq Kingdom of Jaunpur,

HIn., V, 710-732; a.mlf., Shars, EI (ng.), IX, 355-356; Hseyin ah, A, V/1, s. 663; J.rton-Page, Djawnpur, EI (ng.), II, 498-499; A. S. Bazmee Ansari, usayn Shh, a.e., III

A


42/1393

HSEYN TEVFK PAA832-1901)

manl devlet adam ve matematikisi.

nmzde Bulgaristan snrlar iinde yer alan Vidinde dodu. Hem bundan dolay hem de ken

bi matematiki olan snf arkada Tevfik Paadan ayrt edilmek iin daha ok Vidinli lakabyld. Babas Hasan Tahsin Efendidir. lk okulu ve rdiyeyi Vidinde okuduktan sonra on be- yalarnda iken stanbula giderek Haskydeki Mhendishne-i Berr-i Hmyunun resimfna kaydoldu. Resim hocasnn perspektif zerine yapt aklamalar kavrayamadndanyet etmesi zerine daha nce klid geometrisi okumad anlalnca Makadaki asker iddmesi uygun grld. Bu okulu bitirdikten sonra Mektebi Harbiyyeye girdi. Burada Cambridge

niversitesi mezunu matematik retmeni Thir Paa onun stn matematik yeteneini farkederendisine zel dersler verdi ve yanna yardmc alp baz gnler kendi yerine derslere girmesinilad. Bylece Hseyin Tevfik bir yandan renim grrken bir yandan da kk snflara

retmenlik yaparak ksa srede hem hocalar hem renciler arasnda hrete kavutu. Sonralarseyin Tevfik, Her ne elde ettimse Thir Paa sayesinde olmutur diyerek ona kar besledinnet duygusunu dile getirmitir. 1859da diplomasn alnca Erkn- Harbiyyeye girdi ve 186nda buradan mezun olduktan sonra muallim kadrosuyla Harbiyeye ve muallim muavini kadrokn- Harbiyyeye tayin edildi. Thir Paann vefat zerine st snflara cebir, yksek cebir,ometri, analiz, diferansiyel ve entegral hesap, mekanik ve astronomi derslerini de o verdi. Bualarda Thir Paann Avrupal matematikiler tarznda yazd cebir kitabna da trevler veiler bahislerini eklemitir (a. bk.).

seyin Tevfik 1863 ylnda kolaasla, 1867de binbala ve 1869da kaymakamlakseltilmesinden sonra pek iyi geinemedii snf arkada evket Paann Harbiye kumandanmas zerine Harbiyedeki dersleri de uhdesinde kalmak artyla Tophne-i mirede kurulancrbe ve Muayene Komisyonuna ye tayin edildi. Bunun zerine Harbiyeden Bahriyeye geediyse de kendisinden ok ey bekleyen yeni serasker Hseyin Avni Paa onu, nce balistik vefek imalt zerine incelemelerde bulunmak zere Fransaya gndereceini syleyerek ikna ettseyin Tevfik iki yl Pariste kald ve bu sre zarfnda bir silh fabrikasnn yan sra Parisniversitesine ve College de Francea da devam ederek matematik bilgisini gelitirdi; bu aradamk Kemal bata olmak zere orada bulunan zamann aydnlarndan da byk itibar grd. 18nda geri dndnde miralayla terfi etti ve Tophne-i miredeki grevine balad. Bu grasnda silhlar hakknda Pariste elde ettii bilgileri daha da gelitirmi, ayrca drstl vekanl ile de tannmtr. 1 Austos 1872de Winchester irketine 200.000 ve 1873te de

ovidence Tool Kumpanyasna 500.000 adet Martini-Henry tfei sipari edilmiti. Tfeklerintlara uygun imal edilmesini denetlemek ve silhlar teslim almak zere grevlendirilenmisyonda bulundu. maltn balamasndan alt ay nce ngilizce renmek amacyla Amerikati. Bu grevi esnasnda mirlivlk rtbesini ald. Sz konusu silhlar 1876da Hseyin Avniann seraskerlii zamannda askerlere datlmaya balanmt.

hlarla birlikte geriye dndnde feriklie ykseltilen Hseyin Tevfik Paa Mhendishne-i


43/1393

rr-i Hmyun nzrlna, henz bir yl dolmadan Tophne-i mire Meclisi reisliiyle berabmr- Nfia Komisyonu yeliine tayin edildi. Ardndan 23 Aralk 1880de Maliye nzrlnatirildiyse de 27 Temmuz 1881de grevden alnd. 15 Austos 1882de Tophne-i mirebrikalar mfettiliine ve 1883 ylnda ortaelilikle Washington sefirliine gnderildi. ylnra Asker Tefti Kurulu yeliine getirildi. Bu grev erevesinde Mauser tfeklerinin (mavzuayenesi iin Almanyaya yollanan komisyonun bakanln yrtrken bir jurnal zerine gerirlp Roma sefirliine tayin edildi, fakat bu greve gitmedi; 1891de Ticaret ve Nfia nzrltirildi. 1893te mir oldu ve be yl kadar Nfia nzrl yaptktan sonra Dvn- Muhsebt

sliine tayin edildi. 2 Ekim 1897de ikinci defa Maliye nzr oldu ve

esi yl yine Asker Tefti Kurulu yeliine getirildi ve bu grevde iken 16 Haziran 1901de vei; mezar Eypte Beybaba soka kenarndaki kabristandadr.

anszca ile ngilizceyi ok iyi bilen ve byk bir matematiki olan Hseyin Tevfik Paa resmrevleri dnda kalan zamanlarn zellikle Amerika Birleik Devletlerinde bulunduu yllard

mamen matematie ayrmtr. Linear Algebra adl ngilizce eserini Amerikada yazm, zerink alt halde bir sonuca ulatramad Argand sistemindeki eksiklikleri de ikinci defa

merikaya giderken yolda tamamlamtr. nl matematiki Slih Zeki, Hseyin Tevfik Paanoblemi kamarasnda deta Allahtan gelen bir ilhamla bir sigara paketinin arkasnda zdnndisinin bu sigara paketini grdn, ancak bunun paann vefatndan sonra evrak arasndankmadn yazmaktadr. Hseyin Tevfik Paa, Amerikada bulunduu yllarda urat ilmnulara ait btn kitaplar toplayp Trkiyeye getirmitir; bunlardan 1873te Kelland ve Taidafndan yaymlanan kuaterniyonlara (stn karmak saylar) dair kitabn hemen her sayfasnaitli aklama ve ilveler yapt grlr.

seyin Tevfik Paa Ysuf Ziy Paa, Gazi Ahmed Muhtar Paa, Sakzl Ahmed Esad Paa ve A

k Efendi ile beraber fakir mslman ocuklarn eitim ve retimlerine yardmc olmak amacMart 1864te Cemiyyet-i Tedrsiyye-i slmiyyeyi kurdu. Bu cemiyetin 1867 ylndan itibar

lk olarak neretmeye balad Mebhis-i lmiyye adl dergide makaleler yaymlad.

erleri. 1. Linear Algebra. XVII. yzyldan itibaren slm leminde fen alannda yazlan eserlermamnn Doudan veya Batdan yaplm derlemelerden ibaret olmasna karlk 1882degilizce olarak kaleme alnan ve o dnemdeki matematiin en yeni konularndan kuaterniyonlareyen kitap tamamen orijinal ieriiyle nemli bir istisna tekil etmi ve 1920lere kadar bueliini korumutur. Hseyin Tevfik Paa bu eserinde, 1843te rlandal matematiki-astronom

lliam Rowan Hamilton tarafndan bulunan ve fizie uygulanmasyla byk nem kazananaterniyonlar zerinde younlatrd almasnn sonunda, kompleks saylar cebrini iine alaboyutlu uzay vektrleri kmesini oluturan boyutlu cebiri in etmitir. Bu metodun eleman

ometriye ait eitli problemlere tatbikini de gsteren bu orijinal eser Trk ve slm bilim tarihkmndan ok nemli bir yere sahiptir. 1882 ylnda stanbulda yaymlanan kitabn birinci bas, 1892de gerekletirilen geniletilmi ve dzeltilmi ikinci basks ise 185 sayfa olup Kzmen tarafndan bu basknn ofset neri yaplmtr (bk. bibl.). Eserin ok az sayda yapldlalan ilk basksnn bir rnei Kandilli Rasathnesi Ktphanesinde (nr. A 401/1776), ikincsksnn iki rnei de stanbul Teknik niversitesi Merkez Ktphanesinde (nr. 2635/236)lunmaktadr. 2. Zeyl-i Usl-i Cebr. Thir Paann Usl-i Cebr adl ta basmas kitabna yazd


44/1393

evler ve Taylor, Mc. Lauren serileri gibi konular ieren ektir (stanbul 1278, 2. basks da yaer bulunamamtr). 3. Cebr-i Al (bulunamamtr). 4. Fenn-i Makina (stanbul, ts.). 5. Usl-i sb (yalnz 224 sayfas baslan eser bulunamamtr). 6. Mahsst ve gayr-i mahsst (felsefeilidir, bulunamamtr). Hseyin Tevfik Paann bunlardan baka astronomi ve rubu tahtasnkitap daha kaleme ald ve Mebhis-i lmiyye dergisinde eitli yazlarnn yaymlandinmektedir (bu dergi stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl katalogunda olmasna ramenlunamamtr).

BLYOGRAFYA

A, Sicill-i Ahvl Defteri, nr. 1, s. 574-575; Salnme-i Nezret-i Hriciyye (1302), stanbul 134-385; Osmanl Mellifleri, III, 258-259; Mehmed Esad, Mirt- Mektebi Harbiyye, stanbul10; a.mlf., Mirt- Mhendishne-i Berr-i Hmyun, stanbul 1986, s. 103, 135; Salih Zeki,ms- Riyziyyt, Ktp., TY, nr. 908, V, 450-452; Hseyin Tevfik Paa ve Linear Algebra

az. Kzm een), stanbul 1988, hazrlayann girii, s. 18-43; Slih Zekinin Hatrat,uallimler Mecmuas, II/22, stanbul 1924, s. 682-707; Halis Ayhan - Hakk Mavi, DrafaA, IX, 7.

zm een


45/1393

HSEYN TG1032/1623ten sonra)

Osman Vakasna dair Musbetnme adl eseriyle tannan mellif.

ha ziyade iirlerinde kulland Tg mahlasyla tannr. Musbetnmenin ba ksmnda knye

seyin b. Sefer b. Abdullah olarak kaydeder. Eserin son ksmlarnda yer alan ve Arz- Hl-i g-i Kesrt-taksr baln tayan altm bir beyitlik iirde hayat hikyesini anlatan mellilgrad civarnda Srem blgesinde Egrebeli adl yerde doduunu, kul asll olduunu belirtir.ndisini kul olu kul olarak tantmas, babas Seferin muhtemelen bu blgeden devirilmi ve

nra buraya yerlemi olduunu gsterir. Kk yalarda stanbula giderek Yenieri Ocana seyin, yine bu iirinden anlaldna gre Kuyucu Murad Paann sadrazaml zamannda (111) Canbolatolu Ali Paa ve Kalenderolu Mehmed gibi Celllere kar yaplan savalaratld. Murad Paann 1610 ylnda kt ran seferine de itirak etti, bu seferden sonra solaklkseltildi. Padiah muhafz olan solaklar cesur, kuvvetli, boylu poslu, sz dinlenir ve gvenil

nieriler arasndan seildiinden Hseyin Tgnin de bu vasflar tad anlalmaktadr. Sedevam eden solaklk hizmetinden sonra emekliye ayrlan Tg Yenieri Oca evresiyle yak

nasebetini srdrm ve baz ileri gelen ocak mensuplarnn madd desteiyle emeklilik yllairmitir. Bu yllar zarfnda baka bir grev aldna dair bir bilgi bulunmayan ve hangi tarihtefat ettii bilinmeyen mellif muhtemelen IV. Muradn hkmdarlk dneminin ilk yllarn idrmitir.

Osmann ldrlmesiyle sonulanan olaylarn grg ahidi olan Hseyin Tgninusbetnmesi bretnm (Hseyin Tg, Tg Trihi, s. 489; Ktkolu, s. 42), Vaka-i Sultanman (Babinger, s. 173), Trh-i Tg (Ktib elebi, Fezleke, II, 9) ve Tg Trihi (Nam, II,

bi adlarla da anlr. Babingere gre eser IV. Muradn clsundan bir sre sonra yazlmtr. Tihi veya bunu ima eden bir kayt yoksa da baz ipularndan eserin 10 Receb 1031 (21 Mays22) - 1 evval 1031 (9 Austos 1622) tarihleri arasnda yazld, ancak daha sonra birka deellifi tarafndan ele alnd ve IV. Muradn clsunun ardndan

uhtemelen Zilhicce 1032ye (Ekim 1623) doru son eklinin verildii anlalmaktadr.

usbetnmede esas olarak II. Osmann hali ve katliyle ilgili vakalar anlatlmaktaysa da I.ustafann birka aylk ikinci saltanat dnemi olaylar hakknda da bilgi verilmekte ve eser IVuradn clsunu mteakip sona ermektedir. Eserin birka telif merhalesi vardr. lk yazmndalunan mukaddime dier teliflerde mevcut deildir. Muhteva bakmndan Musbetnme stanbultarada vuku bulan hadiseler olarak iki blme ayrlabilir. lk blmde gn gn II. Osmann

lsu ve haliyle sonulanan olaylar, ikinci blmde Sultan Osmann lkenin her tarafnanderdii gizli emirler zerine taradaki yenierilere kar taknlan tavr ele alnmtr. Eserderca baz tayin, azil ve lmler de yer almaktadr.

tib elebi, Solakzde Mehmed Hemdem, Karaelebizde Abdlaziz Efendi ve Mneccimbahmed Dede gibi XVII. yzyl tarihileri Musbetnmeyi kaynak olarak kullanmlardr. Ancak


46/1393

nlar eserden alntlar yaparken bazan tarih kaytlarn, mansb, ahs ad, sfat ve lakaplarnlirtmeyip yer yer olaylar arasnda takdim-tehirler yaparak baz tasarruflarda ve hatal nakillerlunmu, hadiselerin anlalmasn gletirmilerdir. Hammer-Purgstall, II. Osman ve I. Mustanemleri iin kendi koleksiyonundaki mellif hatt nshay kullanmtr. Hseyin Tg olaylaronolojik srayla aktarmakta, bazan da olaylar arasnda sebep-sonu ilikisi kurmaktadr.usbetnme, dier Osmanl tarihilerinin ele almad bu olayn yenieri muhitindeki grn vrumunu yanstmas bakmndan ayrca nem kazanmaktadr. Eser sade bir slpla yazlm, yesra, beyit, kta, gazel, mersiye, methiye ve mseddes gibi manzum paralarla sslenmitir.

usbetnmenin stanbul, Konya, Avusturya, Almanya, Fransa ve ngilterede dokuz yazmashasnn varl bilinmektedir. stanbuldakiler Nuruosmaniye (nr. 3134, vr. 175a-222b) ve Ra (nr. 987, vr. 361a-389a) ktphanelerinde mevcut Hasanbeyzde tarihlerinin iinde, Konyazet Koyunolu Mze ve Ktphanesinde (nr. 13316), Avusturyadakiler Wientionalbibliothekte (nr. H. O. 74, H. O. 19, vr. 303b-326b, nr. H. O. 65, vr. 144b-185a),manyadaki yazma Dresden Landesbibliothekte (nr. 178, vr. 27a-51b) bulunmaktadr. Bunlardien Nationalbibliothekte kaytl nsha (nr. H. O. 74) bizzat mellif tarafndan yazlm ve yer hih edilmitir. Fransadaki yazma Bibliothque Nationalede (Suppl. Turc, nr. 871) kaytldr

lochet, II, 80). Bu nsha, stanbuldaki Fransz elilii tercmanlarndan Philibert Deval tarafv diye birine izfe edilerek 1733te istinsah edilmi ve Franszcaya evrilmitir (Vaka-i Sman Han [nr. Fahir z], s. 120). ngilteredeki nsha ise Cambridge niversitesi Ktphaneslunmaktadr (Babinger, s. 173).

usbetnme, ilk olarak Antoine Galland tarafndan Relation de la mort du sultan Osman et duuronnement sultan Mustapha adyla Franszcaya evrilerek

Documents

Islam Ansiklopedisi Cilt 19 - Komisyon.pdf