1. Osnovni podaci o Grčkoj i 2. Geografija Grčke.-jugoistok Evrope, južni rubni deo Balkanskog poluostrva.-balkanski deo zauzima 130.800km2.-6 regija: Trakija, Makedonija, Tesalija, Epir, Centralna Grčka i Peloponez. Sve, osim poslednje dve, su administrativno podeljene sa susednim zemljama.

km(²) u svetu (mesto)Površina 131.957 96.kopnena granica 1.288 /dužina obale 13.676 10.

Mora-na zapadu Jonsko more, na jugu Sredozemno, na istoku Egejsko (odvaja Evropu od Male Azije); Libijsko more (sastavni deo Mediteranskog) odvaja Grčku od Afrike.*unutrašnja mora:-Kritsko more, između severne obale Krita, Dodekaneza i juga Kikladskih ostrva.-Karpatsko more, prostor istočnog Egeja između ostrva Krita i Rodosa.-Mirtojsko more, od ostrva Hidre do Zapadnih Kiklada.-Tračko more, obala Makedonije, Trakije i severozapadne Turske.

Zalivi-Ambrakijski zaliv, dužine 45km i širine 15km. Preveza, Amfilohija, Vonica.-Patraski zaliv, dužine 40-50km i širine 10-20km. Patra, Mesolongi.-Korintiski zaliv, dužine 130km i širine 8.4-32km. Korint. (Preko tesnaca Rio povezan je sa Patraskim zalivom. Prokopavanja Korintskog kanala 6.3km, završeno je 1893, time je Korintski zaliv povezan sa Egejskim morem.)-Mesinijski zaliv, dužine 42km i širine 72km. Mesinija. (Jugozapadni deo Peloponeza, nad njim je planinski masiv Tajgeta.)-Lakonijski zaliv, dužine 44km i širine 58km. (Jugozapadni deo Peloponeza. Najveći zaliv Peloponeza i najjužniji zaliv Evrope).

Planine-pretežno planinska i brdovita zemlja (oko 80%).-planinski lanci se protežu od severozapada ka jugoistoku.-Pindske planine, zapadni deo kopna.-Rodopske planine, severoistočni deo, granica sa Bugarskom.*Pindske planine-centralni planinski lanac.-od granice s Albanijom na severu i severozapadu do juga i jugoistoka zemlje, severno od Peloponeza.-'kičma Grčke', razdvaja kopneni deo zemlje na egejski i jonski.-ime dobio po planini Pind, nalazi se tačno u središtu (na razmeđi Epira i Tesalije), dužine 160km, a najveći vrh (blizu granice sa Albanijom) 2.637m.-van Grčke pruža se do Šar-planine i Koraba, a na jugu do Parnasa i planina središnjeg Peloponeza.-planine na Jonskim ostrvima, Krfu i Zakintosu takođe pripadaju ovom lancu, čine njegov rubni deo.-većinu stanovništva, oko Pinda, čine Grci.-manjinsko stanovništvo čine Aromuni (Kucovlasi, Cincari), helenizovani Albanci i Albanci emigranti.-region pogodan za šumarstvo i stočarstvo, u novije vreme važan i kao zimski turistički centar.-najvažnije zimsko odmaralište je Arahova (Tesalija).-najvažniji skijaški centri nalaze se na Olimpu i Crnoj planini.-skijaški centri na planinama Fterolaka, Kelarija i Stari Vlah drže prvo mesto, sneg se zadržava i do 6 meseci.*Tajget (Pentadaktil)-vrh Prorok Nikola 2.407m, najviša tačka Peloponeza.-dužine 115km i širine 30km.-na obodu i podnožju brojna naselja, najpoznatija su Sparta i Kalamata.

*Olimp-najviša planina Grčke.-Mitikas 2.917m, najviši vrh i Balkanskog poluostrva.

-osim ovog još 46 vrhova preko 2.000m.-avgusta 1913. vrh je osvojen od strane Grka Hristosa Kakalosa i dva Švajcarca.-pripada Makedoniji i Tesaliji.-dužine 150km i širine 26km.

Ravnice-svega 20%.-uglavnom nastale taloženjem rečnih nanosa.-najveće su u dolinama sledećih reka:*Pinios (Tesalija)-izvorište na gorju Pindskog masiva, uliva se u Termajski zaliv (grad Stomi) i formira jedinstvenu deltu.-klanac Tempe, nastao prosecanjem reke kroz okolni pl. masiv u dužini od 10km. Najuži deo iznosi 25m, a prosečna dubina 500m.-legenda: omiljeno mesto boravka Apolona i Muza.*Vardar (Solunska nizija)-dužina 380km (Grčkoj 76km).-izvor blizu makedonskog grada Gostivara, a uliva se zap. od Soluna u Termajski zaliv.*Marica (Trakija)-dužine 525km (Grčkoj 204km).-uliva se u Egejsko more, 14.5km od Aleksandropulja.*druge velike reke u Grčkoj:IME DUŽINA (km) UŠĆEBistrica 297 Egejsko more, Termajski zalivAhelos 217 Jonsko more, kod MesolongijaMesta(bug)/Nestos 130 Egejsko more, kod KavaleStruma 118 Tračko more, Strumički zalivTijamis/Kalamas 115 Jonsko more, kod IgumeniceAlfej/Alfios 110 Jonsko more, Peloponez, kod PirgosaArahtos 110 Jonsko more, Ambrakijski zaliv

Jezera-najveće slatkovodno jezero u Grčkoj je Trihonida 98.6km2 u prefekturi Etolo-Akarnanija.-u prefekturi Trakija najveće je jezero Vistonida 45km2.*jezera u prefekturi Makedonije:IME POVRŠINA (km2) DODATNA INFORMACIJABešičko jezero 70 /Velika Prespa 273 Grčkoj 39.4km2

Mala Prespa 48.5 Grčkoj 43.5km2

Jezero Kerkini do 72 jedino veštačko, napravljeno 1932. branom na reci StrumiciJezero Koronija 42 neposredna blizina Soluna

-tlo Grčke, veoma nestabilno, nalazi se na sudaru triju velikih tektonskih ploča (evropske, azijske i afričke).-česti zemljotresi.-obala Grčke razuđena, 6.000 manjih i većih ostrva; 227 naseljeno; na 78 manje od 100 stanovnika.-površina ostrva čini 11% ukupne teritorije Grčke.-najuži deo grčkog kopna predstavlja mesto gde je prokopan Korintski kanal > Korintska prevlaka.-ispod kanala postoji čvrsta kopnena masa, Peloponez vezan za Balkansko poluostrvo.

Ostrva*Jonska ostrva-zapadna strana Grčke, 7 ostrva.-Krf, Paksi, Lefkada, Itaka, Kefalonija, Zakintos, Kitera.*Saronska ostrva-od Atine do severoistočne obale Peloponeza, 7 velikih i 24 malih ostrva.

-Egina, Salamina, Poros, Hidra, Speces, Angistri, Dokos.*Sporade-24 ostrva, 5 naseljeno.-Skopelos, Skiatos, Skiros, Peristera, Alonisos.*Kikladska ostrva (Severne Sporade)-220 ostrva.-Andros, Tinos, Siros, Naksos, Tera (Santorini), Mikonos, Milos, Delos, Kea.*Dodekanez (Južne Sporade)-između Samosa, Krita i maloazijske obale, 12 velikih I 150 manjih i uglavnom nenastanjenih.-Rodos, Leros, Karpatos, Kos, Kasos, Patmos, Tilos.

-u Tračkom moru: Samotraka i Tasos.-u Egejskom moru (samostalna ostrva): Eubeja (površine 3.670km2, najveće posle Krita), Ikarija, Lezvos, Lemnos, Hios, Samos.

-Krit (sa svojim okolnim ostrvcima) najveće Grčko i drugo po veličini ostrvo u Mediteranu (posle Kipra).-površine 8.336km2.-peto ostrvo u Mediteranu po gustini naseljenosti.

-obiluje mnoštvom poluostrva i zaliva.-reljef kakav je vekovima u Grčkoj.-otežana komunikacija stanovništva.-more glavna komunikacija sa svetom.-od antičkih vremena do naših dana uslovljen političko-ekonomski razvoj Grčke.

3. Klima-karakteristični geografski položaj > raznovrsna klima.-kontinentalni deo Grčke, do 1.500m > umereno-kontinentalna.-planine i visoravni na severu i severozapadu, iznad 1.500m; na Kritu iznad 2.000m > planinska klima.-Egej, Krit; u žarkim letnjim mesecima > suptropska, severnoafrička klima.-Zapadna Grčka, Zapadni Peloponez, ravničarski i planinski delovi Epira > vlažna mediteranska klima.-Kikladi, Krit, Istočni Peloponez, Atika i Centralna istočna nizija > suva mediteranska klima.-Severozapadna Grčka (Epir, Tesalija, Zapadna Makedonija), centralni delovi Peloponeza, prefekture Ahaja, Arkadija, delovi Lakonije > kontinentalna klima.-zime > vlažne i blage (osim na planinama), temperatura retko pada ispod nule, sneg u Atini za 150 godina samo nekoliko puta.-leta > suva i topla.*Pind klimatski deli Grčku na Istočnu i Zapadnu.-krajevi zapadno od Pinda – blaga i kišovita zima.-krajevi istočno od Pinda – oštrija zima.*vetrovi-dnevni.-etezije (sezonski vetrovi), uzrokuju jake oluje; u Egeju sa severoistoka, u Jonskom moru sa severozapada.-meltemi, duvaju leti sa severoistoka, donose svežinu sa pučine.

4. Nacionalni parkovi Grčke.-od 1938. osnovano 12 nacionalnih parkova.-dva pripadaju akvatorijumu (Nacionalni primorski park na Zakintosu i Nacionalni primorski park na Alonisosu).*Nacionalni primorski park na Alonisosu-Severni Sporadi.-jedinstven morski ekosistem u Evropi.-površine 2.300km2.-stanište 80 vrsta ptica, neke najugroženije (Eleonorin soko, kormoran, orao ribar).-morske životinje: kit ulješura, kit cifija i izuzetno ugrožena vrsta foke mediteranska medvedica.*prvi nacionalni park na Olimpu-1938.

-1981. uvršten u UNESKO-ov Katalog svetskih biosfernih rezervi.-brojne endemske vrste različitih biljaka.-23 endemske vrste hrasta (samo Jankea helreichii živi isključivo na području Olimpa od ledenog doba).-crveni ljiljan (u Evropi se može naći u senovitim dolinama i na padinama Olimpa).*Nacionalni park Parnas-1938.-endemske vrste biljaka (visoki pl. visovi Parnasa, obližnje planine i brda).-šakali, divlje svinje i afrički tvor, posebno se vodi računa o vukovima i srnama.-ptice: žutoglavi bradaš i orao zmijar (ugroženi kako u Grčkoj, tako i u Evropi).*Nacionalni park Enu na Kefaloniji-na najvišoj planini na Kefaloniji, Enu.-osnovan 1962. sa namerom da se sačuva grčka jela (posebna vrsta jele dobro rasprostranjena na Peloponezu).-divlja kruška, dve endemske vrste šipražja.-lisice i zečevi kao zaštićene vrste.*Nacionalni park Sunion-1974.-4 endemske vrste bora: crni bor, mrča, jasen, leska.-2 vrste jela (nigde više u Grčkoj): primorska jela i plutnjak.*Nacionalni park Parnita-severno od Atine.-brojne endemske vrste orhideja, ljiljana, crvenih lala, belog božura.-na celom Atičkom poluostrvu, jedino ovde uspeva grčka jela.-prava endemska vrsta: halepski bor (četinar uspeo još od poslednjeg ledenog doba).*Nacionalni park klanac Samarija-1962.-na Kritu, u prefekturi Hanja, klanac Farangi (18km), sa okolinom i Belom planinom.-najduži klanac u svetu.-pod zaštitom nekoliko endemskih vrsta biljaka.-posebna vrsta kritske divokoze (nar. kri-kri)-Gvozdena Vrata, najuži deo klanca na samom izlazu.*Nacionalni park Eta-planina i obronak Pinda, Eta.-jedan od najlepših parkova netaknute prirode.-jedino prirodno prebivalište medveda u Grčkoj.-najistočniji delovi planine dopiru do Egeja.-Termopile odvaja kopno od mora.-legenda: planina Eta, mesto Heraklove smrti.*Nacionalni park prespanskih jezera-1974.-od 2000. godine područje oba prespanska jezera (Albanija, Grčka, Makedonija) proglašena su za transnacionalni park.-jedino evropsko stanište sivog pelikana.-jez. Mala Prespa uvršteno u Ramsarsku konvenciju o močvarama, jedinstveni ekosistem Evrope.*Nacionalni park Vikos-Aoos-30km od Janjine, pripada pl. masivu Pinda.-glavni deo dva klanca.-klanac Vikos, dužine 12km, dubine 1.000m.-klanac Aoos dužine 10km, dubina do 150m.-Vikos na drugom mestu u svetu po veličini i dubini (posle Kolorada).-u Vikosu raste preko 250 biljaka, za lečenje mnogobrojnih bolesti.-travari iz ovog kraja poznati pod imenom vikodoktori.-pod posebnom zaštitom: ris, divlja mačka, mrki medved, balkanska divokoza (veoma ugrožena), planinski vodenjak (nastanjuje nekoliko malih jezera na pl. Timfi).

5. Etnički sastav stanovništva-poslednji popis stanovništva 2001.-tada manje od 10 miliona, danas (procena) preko 11 miliona.

-gustina naseljenosti 85 st/km2, 111. u svetu.-93% se izjasnilo da su Grci, 7% druge etničke grupe (Turci, Albanci, Aromuni, Makedonci, Jevreji, Srbi i dr.).-više od 95% Grčka pravoslavna crkva, 1.3% Muslimani, 0.7% ostali.-62% po gradovima; najviše oko Atine i njene luke Pireja (3.370.000).-najmanji broj stanovnika u pl. predelima Epira, Trakije i centralnoj Grčkoj.-99% govori grčki kao maternji, 1% ostali (engleski, francuski).-Solun (1.100.000) je drugi po veličini (popis iz 2005).-slede: Patra (131.000), Iraklion (130.000), Larisa (125.000), Volos (85.000), Janjina (62.000), Hanja (55.000), Komotini (46.000), Agrinon (44.000).

6. Državno i političko uređenje Grčke.-8. decembra, 1974. godine, na plebiscitu 70% Grka se izjasnilo za republiku, umesto monarhije.-parlamentarna republika na čelu sa predsednikom koga biraju izabrani narodni poslanici.-od 2005. predsednik Grčke je dr Karolos Papuljas (1921).-mandat predsednika traje 5 godina i može se produžiti.

Parlament Grčke-300 poslanika, na funkciji 4 godine.-svaki poslanik pripada određenoj partiji.-većinu u parlamentu odnosi ona stranka koja je dobila najveći zbir glasova birača.-lider pobedničke stranke postaje mandatar za sastav vlade i predlaže kabinet ministara predsedniku Republike, kada predsednik prihvati predlog formira se vlada, a mandatar postaje premijer.-trenutni premijer je Jorgos Papandreu (1952).-članovi vlade obavezni da polože zakletvu, i prisustvuju svečanoj liturgiji koju obavlja arhiepiskop grčki u Sabornoj crkvi u Atini.

Stranke-dve najjače: PASOK – Svegrčki socijalistički pokret i Nova Demokratija.*PASOK – Svegrčki socijalistički pokret-157 poslanika u parlamentu (većina).*Nova Demokratija-Antonis Samaras (1951).-88 poslanika.*Komunistička partija Grčke – KKE-Alek Papariga (1945).-21 poslanik.*Koalicija radikalne levice – SIRIZA-Aleksij Cipras (1974).-13 poslanika.*Pravoslavno narodno jedinstvo – LAOS-Georgios Karaceferis (1947).-15 poslanika.*Demokratska levica-Foti Kuvelis (1948.)-4 poslanika.*Nezavisnih poslanika ima 6.

-registrovano oko 100 stranaka.-svaki punoletni građanin dužan da izađe na izbore, suprotno snosi oštre zakonske kazne neodazivu.-u slučaju sprečenosti, birač mora dostaviti validne dokaze posebnoj komisiji.

Vlada Grčke-15 ministarstava.-Ministarstvo: spoljnih poslova; unutrašnjih poslova; za ekonomiju; za nacionalnu odbranu; za rad i socijalnu politiku; za regionalni razvoj; za zdravlje i socijalnu zaštitu; za kulturu i turizam; za poljoprivredni razvoj i prehranu; za zaštitu

građana; pravde i ljudskih prava; obrazovanja, doživotnog obrazovanja i vera; za pomorstvo, ribarstvo i ostrva; za ekologiju, energiju i klimatske promene; za infrastrukturu, transport i umrežavanje.

Administrativna podela-administrativno podeljena na 13 regiona (periferija).

periferija glavni gradAtika AtinaCentralna Grčka LamijaCentralna Makedonija SolunKrit IraklionIstočna Makedonija i Trakija KomotiniEpir JanjinaJonska ostrva KrfSeverni Egej MitilenaPeloponez TripoliJužni Egej ErmupoliTesalija LarisaZapadna Grčka PatraZapadna Makedonija Kozani

-posebna administrativna jedinica je Atos – Autonomna manastirska država Svete Gore, kao samoupravna država nalazi se u sastavu Republike Grčke.-svaki region izdeljen je na okruge (srezove) kojih je ukupno 54.-svaki okrug se sastoji od određenog broja opština (900) i zajednica (133).

7. Privreda Grčke-27. mesto u svetu po razvijenosti, a na Balkanu prvo.-tradicija: ribolov, prehrambrena i tekstilna industrija, manje poljoprivreda.-turizam, jedna od najjačih industrijskih grana, tu su i brodogradnja i trgovačka mornarica (glavni oslonac ekonomije).-po broju brodovlasnika prvo mesto u Evropi.-trgovačka mornarica najveća u svetu, njenih 3.079 brodova čini 18% raspoloživih kapaciteta na svetskom nivou.-po broju tankera i teretnih brodova prvo mesto.-po broju brodova za prevoz kontejnera i ostale robe četvrto mesto.-najpoznatiji brodovlasnici na svetu Aristotel Onazis (1900-1975) i Stavros Njarhos (1909-1996).-najbogatiji Grk na svetu danas, brodovlasnik i biznismen, Spiros Lacis (preko 11 milijardi dolara 2008. godine). -za njim slede: Joanis Angelikusis – 120 brodova, kapetan Panajotis Cakos – 82 broda, Nikos i Haris Vafijas – 72 broda, Dimitris Milisanidis – 72 broda, Jorgos Prokopiju – 71 brod, Viktor Restis – 70 brodova, Joanis Kustas – 69 brodova, Jorgos Ikonomu – 61 brod, Evangelos Marianakis – 59 brodova, kapetan Vasilis Konstantakopulos – 58 brodova.*Poljoprivreda-ne toliko uspešna.-siromašno tlo, nedostatak plodnog zemljišta.-biljne kulture: najviše masline, smokve, agrumi i vinova loza, u velikoj meri i pšenica, kukuruz, ječam, pirinač i pamuk.-uzgoj duvana (do 2005. vrtoglavi rast, prinos preko 114 hiljada tona godišnje; promene u agrarnoj politici, posle 2005. 54 hiljada tona).-stočarstvo – uzgoj ovaca i koza.-proizvodnja i izvoz vina, tradicionalni grčki zanati.-vinogradarstvo u Grčkoj počelo pre 6.5 milenijuma.-prema proizvodnji i izvozu vina među prvih 10 zemalja u Evropi.-najpoznatije vinogradarske regije: 1. ostrva u Egeju: Rodos, Limnos, Paros, Samos, Santorini; 2. Krit, sa centrima u: Dafni, Sitiji i Arhani; 3. kontinentalni deo Grčke: Tesalija, Atika; 4. Makedonija: Nausa; 5. Epir: Žiča; 6. Peloponez: Nemea, Mantinija, Patra.

-imena pojedinih svetski čuvenih vina potiču upravo od naziva regija u kojima se proizvode.*Recina-proizvodi se 3 milenijuma, tradicionalno grčko vino.-belo ili roze.-dobija se iz smole alepskog bora (posebna vrsta mediteranskog četinara).-ime potiče od grčke reči za smolu > ρητίνη.-najpoznatije regije gde se proizvodi nalaze se u Atici, Beotiji, na Eubeji.-proizvođači: Kurtakis, Malamatina, Georgijadis.*Uzo-aperitivno piće.-od anisa (biljka veoma jakog aromatičnog mirisa, eteričnog sastava).-svetski brendovi: Cantalis, Plomari, Barbajanis, Uzo12.*Cipuro-poznato i kao rakija.-jako destilisano alkoholno piće, u vidu brendija.-do 45% alkohola.-od komine.-Tesalija, Epir, Makedonija, Peloponez, Krit.-legenda: prvi cipuro napravili su svetogorski monasi u 14. veku.-bogata rudama: manganom, cinkom, sumporom, boksitom, srebrom, sumporom, kamnom solju, itd.-poslednjih 30 godina i hemijska, drvno-prerađivačka, farmaceutska industrija, kožarstvo, obojena metalurgija, petro-hemija (nekoliko rafinerija nafte).

8. Evropa – vlastita imenicaU priči o životu mitološke princeze Evrope skoro svako ime, ličnost ili grad jesu simboli ili to postaju tokom godina. U stvarnosti postoje mnoge varijante i redosled događaja koji šireći se postepeno na kraju obuhvataju sva pitanja našeg kontinenta.*Ovidije – ’Metamorfoze’-poreklo kraljice Evrope božansko.-u njenom rodoslovu prepliću se bogovi, vode, rogata stoka i Mesec.-Evropina prababa bila je Ija (ćerka boga Inaha), koju je Zevs pretvorio u kravu, kasnije joj povratio ljudski lik i oplodio ju je.-Ija je Zevsu rodila sina Epafa, božanski bik Apis koji je vladao Egiptom (imao ćerku Libiju).-Libija je Posejdonu rodila sina Agenora.-Agenor je vlast nad Egiptom prepustio bratu Belu, a onda otputovao u zemlju Hanan.-Agenor se u Hananu oženio nimfom (ili boginjom ili sveštenicom Meseca Agriopom – Telefasom).-njihova ćerka je Evropa.-imali su i 5 sinova, a najpoznatiji je Kadmo.-u Evropu se zaljubio Zevs.-Zevs je Hermesa poslao da stada Agenora otera ka morskoj obali, oko Tira.-Zevs se u obliku bika priključuje stadu, u blizini je kraljica Evropa skupljala cveće.-Zevs se ponašao zavodnički; bio je bleštavo beo sa crnom crtom na nosu, prijatan, ništa nije ukazivalo na njegove prave namere.-Evropi je dozvolio da ga hrani cvećem, okači mu venčić na rogove i konačno da ga uzjaše.-lagano je napustio azijsku obalu i otplivao na zapad; Evropa je preplašena i sa užasom gledala kako iza horizonta nestaje rodna zemlja. (scena prikazana na staroatičkoj vazi)-doplivavši do obale bik se rpetvorio u orla, i silovao Evropu.-Evropa više nije bila preplašena, postaće partnerka boga i biće pramajka nebrojenih pokolenja.*Robert Grejvs-daje 2 tumačenja imenice Evropa.-ako čitamo ’eur-ope’ to bi značilo ’punog lica’, što je sinonim za pun Mesec, čija bi boginja onda bila ona.-ako čitamo ’eu-rope’ to bi značilo ’dobra za vrbe’, dakle zaštitnica vode.-u Evropi zaista ima malo pustinja i oblasti bez vode.-svi u Evropi smo se začeli pod znakom vrbe i Meseca.

-Agenor, otac Evrope, poslao je njenu braću na sve strane sveta da je nađu i da se ne vraćaju bez nje.

-njihove zamršene sudbine dovele su do osnivanja Troje, Fenikije i Kartagine.-najstariji Evropin brat Kadmo je vođen svetom kravom osnovao grad Troju, ubio zmiju koja je čuvala Kastalijanske izvore, polomio joj zube i posejao ih ko zrno (od njih su nastali Spartanci, počeli da se ubijaju međusobno dok ih nije ostalo nekoliko).-prvi pravi Evropljani su bili ubice.-Evropa je Zevsu na Kritu rodila tri sina: Minoja, Radamanta i Sarpedona (posle toga se udala za kralja Krita Asteriona, koji je usvojio dečake).-posle smrti Asteriona vladao je Minoj (za njega je radio Dedal, osim krila i lavirinta, napravio je i drvenu kravu koja je Minojevoj ženi Pasifaji omogućila da prevari muža sa bikom i rodi čudovište, Minotaura).-ostala deca Pasifaje su Arijadna i Fedra (ljubavnica i žena Tezeja), i bila su zakonita.*Da li je princeza Evropa zaista bila Feničanka?-antropolog i etnolog Edmund Levandovski kaže da u semitskim jezicima (kao što su feničanski i akadski) reč ereb/erebu značila je mrak, zalazak sunca ili uopšte zapadnu stranu sveta.-ereb prešao u grčku mitologiju – najmračnije dno carstva mrtvih tako je nazivano.-mogla je da znači i zemlju koja se nalazi na zapadu.-asocijacije nisu bile tako privlačne.

-prva Evropa poistovećivala se sa Grčkom.-Herodot iz Halikarnasa, analizirajući razloge sukoba Evrope i Azije, se poziva na tradiciju da je to bio sukob oko žena.-Feničani su oteli Iju, Krićani Evropu, Jason je iz Kohlide oteo Medeju, a Paris u Troju odveo Jelenu.-Evropa Grka nazivana je i ’ojkumene’, od grčkog ’ojkos’, tj. ’dom’ ili oblast sveopšteg pripitomljenja, nečeg zajedničkog, nečeg što se zasnivalo na jeziku.-grčki jezik je tokom čitavog antičkog doba bio oruđe književnosti, diplomatije i trgovine.

9. Jedinstvo grčke nacijeIako postoji očuvana moćna i razvijena grčka kultura koja svedoči o izvornom grčkom nacionalnom jedinstvu, u antičko doba su postojali mnogi sukobi između pojedinačnih delova iste nacije. Polisi su gajili mržnju jedni prema drugima, a najveća surovost bila je rezervisana upravo za najbliže susede. Ova mržnja prema najbližim polisima, koja je bila dominantno osećanje Grka, smatrana je čak i vrlinom građana. Od 5. veka počinju najnasilniji izlivi mržnje prema gradovima. Ipak, svest o pripadnosti dorskom ili jonskom plemenu bila je odlučujući faktor u sklapanju saveza za vreme velikih nevolja kao što su Peloponeski ili Persijski rat. Za jednog građanina bilo je nezamislivo da bude potčinjen drugom polisu, pa je osvajanje nekog polisa značilo u isti mah i uništenje celokupnog građanstva (istrebljenje tog naroda). Periodi mira, primirja za vreme religioznih svetkovina i hodočašća (kao sto je bila npr. Ekehirija - sveti mir - za vreme Olimpijskih igara) bili su zapravo praktično nastrojeni, nastali su iz straha od osvete i lakomosti za novcem od otkupnine. Jedini glas razuma koji se pobunio protiv besmislene mržnje Grka prema Grcima bili su uzvišeni mislioci, od kojih je najjasniji bio Platon - on je govorio da ''naziv rat zaslužuje samo borba između Helena i varvara.'' Grčko jedinstvo nije bilo prisutno ni u zajedničkoj religiji, zato što su svi polisi postovali različite bogove koji su često bili u zavadi. Više nego išta drugo, Grke je povezivao mit o junacima sa svojom epskom poezijom, budući da je imao karakter zajedničkog poseda. Osnovna razlika između Grka i varvara bila je u kulturi - Grci su za primitivne smatrali narode koji nemaju agoru, gradski život i agone, međutim nipodaštavanje varvara sve se više iskorenjuje, a od 4. veka (helenističko doba) čak se ide i do poštovanja varvara. *Valja dodati da je sam početak deljenja kulture podučavanje dece Homerovim epovima. Jezik epova bio je univerzalan, svi su ih razumeli.

10. Helenizacija GrčkePrvi pisani dokument na grčkom jeziku je Linear B iz 14. veka (Mikena, dešifrovali su ga Ventris i Čedvik). Tradicionalno je shvatanje da su Grci naselili teritoriju Grčke u tri talasa - u 20. veku došli su Jonci, u 16. Ahajci, a u 12. Dorci; oni su po ovom shvatanju doneli sa sobom vec formirani grčki jezik. Alternativna hipoteza govori da se grčki jezik formirao tek na grčkom tlu i to mešanjem ovih plemena sa stanovništom koje je tu živelo i pre njihovog dolaska. O postojanju tog autohtonog stanovništva svedoče toponimi koji nisu grčkog porekla (Korintos, Zakintos, Atika,...). Nije poznato kada su Grci tačno stigli na te prostore. Na Kritu je do 15. veka živeo narod koji nije govorio grčkim - njihov jezik sačuvan je u pismenoj formi - Linear A, do sada nedešifrovan, dokaz minojske kulture. Prirodne nepogode - zemljotresi, vulkani - uticali su na slabljenje minojske moći, pa je bilo moguće da ih osvoji mikenska kultura sa kopna (južna Grčka do Beotije sa Tesalijom).

11. Grci – od mita do razuma

Grčki um je u 5. v.p.n.e. počeo postepeno da racionalno razmišlja o fizičkom svetu i o čovečijem delovanju. Iako Grci nikad nisu odbacili bogove, sve su više naglašavali značaj ljudskog uma i odluka, tvrdili su da razum predstavlja put ka znanju i da su ljudi a ne bogovi odgovorni za svoje ponašanje. Tako su stvorili racionalni pogled koji je odlika zapadne civilizacije.*Filozofija helenskog dobaRazvoj racionalne misli u Grčkoj bio je proces koji je počeo kada su neki originalni mislioci postali skeptični prema Homerovim bogovima, pa su otišli dalje od mitskih objašnjenja za prirodne pojave.*Kosmolozi: racionalno ispitivanje prirode.Prvi teorijski filozofi u istoriji pojavili su se u 6. v.p.n.e. To su bili Jonjani – Tales, Anaksimandar i Anaksimen. Govorili su da ispod prividnog haosa prirode leže principi poredka – opšti zakoni koje ljudski razum može da utvrdi a bogove su izostavljali iz toga. To je početak naučne i filozofske misli. Njih nazivamo još i kosmolozima jer su se bavili prirodom kosmosa ili presokratovcima jer su živeli pre Sokrata, stozernog mislioca u razvoju grčke filozofije.Ideje bitne za naučnu misao pojavile su se u embrionoalnom obliku s kosmolozima: prirodna objašnjenja fizičkih pojava (Jonjani), matematički poredak prirode (Pitagora), logički dokaz (Parmenid) i mehanička struktura svemira (Demokrit).*Grčki matematičari su uredili praktično iskustvo Egipćanina s merenjima zemlje u logičnu i povezanu nauku – geometriju. Iskoristili su podatke o nebu koje su Vavilonci sakupili u verske svrhe, da otkriju geometrijske zakone po kojima su se kretala geometrijska tela. Za razliku od bliskoistočnih magijskih uverenja i prakse, grčki iekari vezani za Hipokratovu medicinsku školu su tvrdili da bolesti imaju prirodan a ne natprirodan uzrok.*Sofisti: racionalno istraživanje ljudske kultureSofisti su bili profesionalni učitelji koji su lutali od grada do grada, učeći druge retorici, gramatici, poeziji, gimnastici, matematici i muzici. Podvrgavali su tradiciju kritici razuma. Tvrdili su da mogu da podučavaju političkim veštinama (aret) – umeću formulisanja pravnih zakona i politike gradova i govorničkoj veštini – mladići sa političkim ambicijama tražili su ih za svoje tutore, naročito u Atini. Primenjivali su razum na zakon potkopavajući tradicionalni autoritet. Zakoni određenog grada nisu proisticali od bogova niti su se zasnivali na načelima pravde i dobra jer takva merila ne postoje, zakon je jednostavno nešto što su napravili najmoćniji građani radi svoje koristi. Neki sofisti su kombinovali osuđivanje zakona sa osuđivanjem stare atinske ideje o sofrosine – umerenosti i samo discipline. Umesto umerenosti podsticali su ljude da do maksimuma uživaju u zadovoljstvima i da pogaze običaje koji ih ograničavaju u potpunom izražavanju želja. Njihove doktrine podsticale su nepokornost zakonima, zanemarivanje građanskih dužnosti i sebični individualizam. *Sokrat: razumni pojedinacSokrat (oko 470-399.p.n.e.) – Njegova glavna preokupacija je dostizanje moralnog savršenstva. Verovao je da je razum jedini pravi vodič do najbitnijih problema ljudskog postojanja – pitanja dobra i zla. On je obezbedio metod ispitivanja koji se zvao dijalektika ilimlogička diskusija. Dijalog je neophodan izvor znanja i primoravao je ljude da izađu iz apatije i svog samozadovoljstva, te da kritički preispitaju svoje misli, da se suprostave nelogičnim, nedoslednim, dogmatskim i nepreciznim tvrdnjama i da izraze svoje ideje jasno definisanim izrazima. Putem neprekidnog unakrsnog ispitivanja Sokrat je navodio sagovornika da objasni i potkrpi svoje mišljenje uz pomoć razuma. Dobar deo života posvetio je misiji ubeđivanja svojih Atinjana da kritički razmišljaju o tome kako proživljavaju svoje živote. Postavljanjem pitanja, pokušavao je da podstakne ljude da izađu iz svog samozadovoljstva, da ih prisili da shvate koliko su njihovi životi bili bez usmerenja i besmisleni. Mnogo godina Sokrat je izazivao Atinjane, a da zbog toga nije trpeo posledice jer se Atina odlikovala slobodom govora i mišljenja. U vreme Peloponeskog rata Sokrat je sebi stvorio neprijatelje, i sa 70 godina bio je optužen da kvari omladinu iz grada i da ne veruje u gradske bogove već u neka druga nova božanstva. Sokrat je odbacio optužbe i držao se veoma dostojanstveno na suđenju, a pošto ga je atinski sud osudio bilo mu je naređeno da ispije otrov. Sokrat svoju filozofiju i uverenja nije zapisivao, o njemu možemo saznati kroz dela njegovog najvažnijeg učenika Platona.

13. Život i društvo u klasičnoj Grčkoj*DruštvoTokom 5. i 4. v.p.n.e. Grci su živeli u zajednicama rasutim duž obala Sredozemlja. Mogućnosti za prikazivanje društvenog i privrednog života tipičnog grčkog rada postoje, npr. Platon u “Zakonima”, Aristotel u poslednje dve knjige “Politike”. Oni su verovali u mogućnost da se kroz nezadovoljavajuću šarolikost postojećih gradova dođe do jednog idealnog tipa. Atina ≠ Sparta-un. odnosi raznovrsniji, sistematičniji, napredniji-bezvlašće i sloboda -red i poslušnost-trgovina i zanatstvo-ograničenje žena -sloboda žena *Ksenofont u knjižici o Sparti ne pominje helote.

Platonovi dijalozi: živo opisivanje Atine kao sveta mladih, bogolikih intelektualaca koji se sastaju po privatnim kućama radi razgovora i pijančenja sa društvom, šetaju parkovima u predgrađu i pešače do Pireja da bi prisustvovali svetkovinama. Slušaju izlaganja poznatih govornika ili filozofa koji dolaze iz svih krajeva Grčke.*Sokratu je u zatvoru pre izvršenja smrtne kazne, dozvoljeno da mu dolaze prijatelji u posetu i na razgovor, a zatim on ispija KUKUTU – otrov.Atina je tokom dobrog dela razdoblja koje Platon opisuje vodila krvavi rat sa kugom i lošom higijenom.*Trovanje kukutom: obamiranje udova, gušenje, veoma otežan govor, konvulzije, nekontrolisano povraćanje. *Polis je bio udruženje muškaraca, koji su se sastajali i donosili zajedničke odluke o dobrobiti zajednice. Poreklo ove pojave je u oblasti ratovanja i pravu ratnika da odobravaju ili odbacuju odluke svojih vođa.Središnje mesto u životu svakog grčkog grada je bila politika. U Atini i Sparti su svi načelno jednaki u politici. Svuda su postojali isti oblici političkog života: skupština građana, uže raspravno telo (veće), i izvršni organi sa mandatom od godinu dana.Raniji oblici udruživanja su bile rodovske skupštine. Građani su se delili na nasledna plemena: dorskih-3 i jonskih-4. Klisten oko 507.p.n.e. uvodi 10 novih plemena. *Selo ili Dema je postalo upravna jedinica sa lokalnim zvaničnikom i lokalnom skupštinom. Postojao je složen postupak za uvođenje u spisak građana i pravni mehanizam za podnošenje žalbe u slučaju izostavljanja. Građanska prava su sticana preko članstva u nekoj demi, a to članstvo je nasleđivano bez obzira na stvarno prebivalište pojedinca. Svaki atinski građanin je prilikom učestvovanja u nekom poslu bio obavezan da navede kojoj demi pripada, pr. “Sokrat, sin Sofroniskov iz deme Alopeke”.Veći značaj od deme imalo je bratstvo (phratria), tj. skup bratstvenika (phrateres). Svaki Atinjanin je pripadao nekoj fratriji i ona je bila u središtu njegovog društvenog života. Svaka fratrija je slavila 1 muško i 1 žensko božanstvo, Zevsa Fratriosa i Atenu Fratriju, na opštegodišnjoj svetkovini na tradicionalnim mestima i pod nadzorom lokalne fratrije. Obredi uvođenja atinskog muškarca u društvo bili su:-otac i rođaci ga u dečačkom uzrastu predstavljaju članovima fratrije kod žrtvenika njegovog, Zevsa.Prihvatanje njegove prve žrtve je označavalo prihvatanje u zajednici.-zatim još jedno predstavljanje kad Bogu posvećuje svoju odsečenu kosu, posle čega pripadnici fratrije glasaju o njegovom prijemu i zapisuju njegovo ime u fratrijski spisak.Pripadnici fratrije prisustvuju obredu zaručivanja koji je središnji javni čin atinskog venčanja. i uz gozbu koju je plaćao mladoženja slave njegovu prvu bračnu noć. Samo se smrt nije ticala fratrije.*U Sparti su postojale Sisitije, grupe koje su zajedno obedovale i na kojima se zasnivala vojna i društvena organizacija države. Od 7. god. su dečaci odgajani u organizaciji države i svrstavani u grupe po uzrastu. U 12. su živeli zajedno i učili razne veštine za izgrađivanje samouverenosti i nagona za samoodržanjem, a da bi očvrsli dobijali su oskudnu odeću i hranu. Sa 20 god su stupali u sisitiju I morali su da žive u njoj do 30te, a i nakon toga su morali svakodnevno da obeduju zajedno.*U Atini su postojala aristokratska verska udruženja – genntai, koja su se pozivala na poreklo jednog zajedničkog pretka i držala monopolne svešteničke položaje u najznačajnijim gradskim kultovima.*Postojala su aristokratska udruženja vinopija. Tokom dana su postajale gimnasie, skupine koje su se okupljale u različitim gradskim vežbalištima.*Postojala su razna udruženja i sva su se odlikovala podmirivanjem zajedničkih potreba, formalizovanim unutrašnjim uređenjem sa rukovodećim organima i razrađenim postupcima za donošenje formalnih odluka koje su često beležene na kamenu i zajedničkim druženjem kroz gozbe i pijanke. Bila su to muška udruženja. Stvarala su osećaj zajedništva i pripadnosti.*PorodicaGrČka porodica je bila monogamna: muž, žena i njihova deca, mada su se negde računali i robovi i rođaci koji su živeli pod istim krovom.Pored ekonomske porodica je imala i funkciju priznavanja građanskog prava. Samo su deca rođena iz braka punopravnih atinskih građana mogla biti građani I imati puna prava, i u nasledstvu.Druga funkcija porodice je bila nasleđivanje imovine. Nije postojao princip primogeniture, već se među sinovima delila na jednake delove, žrebom (kleros).*Zbog toga su brakovi bili endogamni, i ostajali su u krugu porodice, kako se porodična imovina ne bi rasparčala.*Žene:Porodica je služila kao sredstvo za zaštitu i odvajanje žena. Njihove dužnosti su bile brak i rađanje. Van toga nisu imale nikakvu samostalnost, nisu mogle da učestvuju u bilo kakvom poslu čija bi vrednost ibla veća od jednog tovara ječma i nisu mogle da poseduju imovinu. Bile su pod zaštitom KYRIOS-a, staratelja, koji je neudatima bio otac, udatima, muž, a udovicama sin ili neki drugi muškarac sa kojim su bile u krvnom ili bračnom srodstvu. Kyrios je bio dužan da svakoj ženi iz svoje porodice obezbedi miraz, i tek kad bi se on primio, brak je sklopljen. Ipak, miraz nije pripadao njoj, već njenom

mužu, i samo u slučaju razvoda je mogao biti zatražen nazad. Miraz je stvarno prelazio u vlasništvo nove porodice tek kada žena dobije muškog potomka koji će je naslestiti i biti njen kyrios. Žena je mogla da postane naslednica (epikleros), samo ako bi se desilo da nema ni testamenta ni muških naslednika u odgovarajućem stepenu srodstva. Naslednica je dodeljivana najbližem pokojnikovom muškom rođaku koji bi izrazio želju da se njom oženi, najčešće deveru. U 6.v. Semonig sa Amorgosa, opisao je raznovrsnost ženske ćudi koje su bogovi stvorili da budu teret na grbači muškog roda, koristeći poređenja sa zivotinjama, odnosno pčelom.Smatralo se uvredljivim ako neki čovek sa strane, nepozvan od domaćina uđe u kuću u kojoj ima ili bi moglo da bude žena. U većim kućama ženske odaje su se nalazile na suprotnoj strani od ulične kapije koju je budno čuvao rob-vratar, a inače je i postojala podela na ženske i muške odaje u okviru kuće. Činjenica da neka žena radi van kuće predstavljala je ili znak krajnjeg siromaštva ili dokaz da nije u pitanju građanka.

14. Pojam helenizam-period koji obuhvata tri značajna veka antike (od Aleksandrove smrti 323. pre Hrista do vladavine rimskog cara Avgusta 14. godine n.e.).-broj naučnih teorija koje pokušavaju da interpretiraju ovaj period.-sledeće koneptualizacije: 1. proširenje grčke kulture na antičku istočno-orijentalnu; 2. postepeno mešanje dvaju kultura, izvorne grčke (helenske) i istočno-orijentalne (egipatske, hebrejske, azijske i indijske); 3. potvrđivanje kontinuiteta starije grčke kulture u čistoj formi; 4. nastavak i dalji razvoj helenske kulture u izmenjenim istorijskim i društvenim uslovima.

*Tarnova teorija o neohelenizmu-William Woodthorpe Tarn, 1869-1957.-najprihvatljivija teorija.-objedinjuje sva prethodna gledišta.-zastupana teza da svaka prethodna teorija pogađa deo istine, a nijedan ne može obuhvatiti pojam helenizma u potpunosti.-helenistička akulturacija (prožimanje kultura) javlja se na širokom prostoru (od današnjeg Marseja do Indije i od Kaspijskog mora do sliva Nila).-grčki jezik poznatiji kao kojna.-civilizacija podložna promenama.-grčki polisi izgubili svoj identitet i partikularizam (osim Atine i Sparte).-ekumena > sav ondašnji poznati 'nastanjeni svet'.-ekumena > postojanje jedne nove zajednice, svojevrsni globalni dom svih civilizovanih ljudi koji su je činili.-razvijan individualizam (isticanje nepoznate slobode pojedinca).

*Drojzen-Johann Gustav Droysen, 1808-1884.-uveo pojam helenizam u modernu naučnu misao.-1836. u prvom tomu njegove studije pod nazivom 'Istorija helenizma'.-helenizmom označio modernu epohu u istoriji istočnog Sredozemlja, otpočelu osvajanjima Aleksandra Velikog.-relativno brzo stapanje helenske sa svim kulturama staroistočnih naroda.-reči 'ελληνισμός' (hellenismos) i 'ελληνιστής' (hellenistes) su Drojzenu služile za termin helenizam.-izvedene od glagola 'ελληνίζω' - govoriti kao Grk, govoriti čisto grčki, pogrčiti.-u 'Septuaginti' (grčki prevod Starog zaveta) reč 'ελληνισμός' ima značenje podražavanja helenskog načina života i običaja.-u Novom zavetu (u Delima apostola) 'ελληνιστής' - Jevrejin koji je prihvatio helenski jezik i običaje.

-helenska kultura širenjem među varvarima na istoku i zapadu prima nove elemente u sebe.-posle pohoda Aleksandra Velikog, rezultat mešanja sa staroistočnim kulturama je izrazito helenistička kultura.-helenizam (helenističko doba) - epoha u kojoj nastaje ova kultura.

15. Neohelenizam-položaj Grčke - razmeđa puteva triju kontinenta (Evropa, Azija, Afrika).-veoma složen i raznovrsan kulturni, civilizacijski, društveni i politički sloj.

-obejdinjuje tradicije Evrope, Balkana i Mediterana.-svedoče kulturna iskustva i dostignuća grčke.-ponosni na kulturno nasleđe, na njemu grade svoj nacionalni identitet.-težnja - isticanje kontinuiteta u svim kulturnim dostignućima.-ulazak u Evropsku uniju (1981) potvrda grčkim stremljenjima (u to vreme, Grčka jedina članica Evropske ekonomske zajednice sa Balkana, sa nasleđem pravoslavlja i turkokratije).

-pojam neohelenizam sadrži naučnu, istorijsku, filozofsku, umetničku osnovu.-predmet proučavanja neohelenizma bi bila istorija, književnost i jezik, retorika, arhitektura, slikarstvo, vajarstvo, prirodne nauke, muzika, film, pozorište.-osećaj pripadnosti svih Grka jednoj zajednici i religijskoj svesti - osnova formiranja neohelenizma.-prvobitno mit, pa hrišćanstvo.-hrišćanstvo jedan od osnovnih elemenata Vizantijskog catstva.

-problem rešavanja problematike neohelenizma - nemogućnost preciznog razdvajanja vizantisjkog od novogrčkog perioda.-1453, drugi pad Vizantijskog carstva - za mnoge istoričare, prekretnica grčkih društveno-istorijskih tokova.-Grci turkokratiju posmatraju kao samo jednu međufazu - 1821. gledaju kao početak novogrčke istorije.-prvi pad Carigrada, 1204. - mali broj istoričara, grčkih i svetskih, smatra početkom novog helenizma pod okriljem stranih zavojevača.-do velikih turskih osvjanja veliki delovi Vizantije (Kipar, Krit, Jonska ostrva, neki priobalni delovi Peloponeza) bili su pod upravom Mlečana.

*Arnold Tojnbi-Arnold Toynbee, 1889-1975.-gde Grci treba da traže korene svog neohelenizma?-odnos Grka prema antičkom nasleđu se promenio vremenom (pomirenje hrišćanstva i antičke kulture).-nova vera potisnula mitologiju - zaslužno priznanje antičkim Grcima za njihovo posebno mesto u okviru helenske kulture.-mnogi antički običaji preživeli zahvaljujući hrišćanstvu (prihvatilo ih, zadržalo, prilagodilo svojim potrebama).-pravoslavna filozofija crpila je iz antičke književnosti sve neophodne elemente za svoje učenje.-dolazak Turaka na Balkan, bio je i pozitivan: 1. čvrsto jedinstvo kod svih pokorenih naroda; dodatno iskristalisanje nacionalne svesti; čuvanje sećanja na vlastitu prošlost; negovanje narodne tradicije, običaja i hrišćanske vere; balkanski narodi se još više okreću sebi; ujedinjuju se; prilagođavaju se novim istorijskim zahtevima i društveno-političkim okolnostima. 2. duh novog helenizma se dodatno učvršćuje, širi se i poprima nov pravac razvoja.

-ovaj helenizam je 5 vekova (1453-1918) obogaćivan elementima iz dve kulture (tursko-arapske - orijentalne, zapadnoevropske - mletačke, italijanske).

16. Helenistički svet Helenističko razdoblje obuhvata period od smrti Aleksandra Velikog 323. pa do rimskog osvajanja Egipta 30. godine posle Hrista. Helenistički period je period u kome je došlo do krupnih promena na društvenom, političkom i religijskom polju starih Grka. Kod antičkih Grka vladar i božanstvo bili su odvojeni. Vladar je mogao biti miljenik bogova, ali je mogao postati i njihov neprijatelj. Kod istočnih naroda vladar je Bog. Nastupio je period kad je bilo očigledno da je čovek taj koji o svemu odlučuje i da su bogovi od drugorazrednog značaja. Bogovi su se našli u službi čoveka, a čovek više nije bio njihov slepi sluga. Međutim, među nižim i najnižim društvenim klasama i slojevima helenskog društva i dalje su božanstva bila odlučujuća i njima se molilo. Mit, mitologija, hodočašće u Delfe („pupak sveta“, Γας ομφαλός) na Delos, u epirsku Dodonu i drugde, prisustvovanje i učestvovanje na Olimpijskim igrama su i dalje bili glavni panhelenski okvir unutar koga se odvijao uobičajeni život svih Grka. Carstvo stvoreno nakon Aleksandrovih osvajanja iznedrilo je nove ekonomske, društvene i političke činioce koji su obeležili celokupni helenizam.Iznenadna Aleksandrova smrt izazvala je krupne pometnje u staroj Heladi. Prvo je Aleksandrovim naslednikom proglašen njegov polubrat, Filip Aridej, ali pošto se pokazao kao slaba ličnost izbor je pao na Aleksandrovog sina Aleksandra IV, Međutim, on je bio maloletan, pa je presto i dalje ostao upražnjen. Zbog toga su krenuli lični sukobi Aleksandrovih najbližih sledbenika koji su prerasli u ratove. Atinjani i Etolci bili su među prvima koji su ustali protiv dominacije

Makedona. Glavni predvodnici ovog ustanka bili su atinski retori Hiperid i Demosten. Atinjani su doživeli veliki poraz 322. za vreme Lamijskog rata i potom u sukobima u Tesaliji. Atinjani su bili primorani da se odreknu svog demokratskog sistema u korist oligarhije, Hiperid je ubijen, a Demosten je izvršio samoubistvo kako bi izbegao poniženje i suđenje.Etolci su uspeli da izbegnu makedonsku kaznu, budući da su se makedonske vojne snage morale hitno povući u Aziju gde su već otpočeli sukobi naslednika.Prvo razdoblje sukoba (321-301) počelo je ubistvom glavnih naslednika i istaknutih vojskovođa, Tada je vojska proglasila Antipatra carem. Nadmoćnijim se pokazao Antigon koji se sam proglasio carem i istu titulu je preneo na svog sina Demetrija. Preostale vojskovođe su se udružile protiv Antigona. U bici kod Ipsa u Frigiji 301. konačno je pala odluka o daljoj sudbini Aleksandrove države. Antigon je poražen, zarobljen i ubijen, njegov sin je izbegao zarobljavanje, dokopao se makedonskog prestola i bio proglašen kraljem Makedonije. Pobednici iz bitke su 294. podelili sve teritorije između sebe i dogovorili su se da osnuju 4 nezavisne države-kraljevstva: Egipatsko kraljevstvo na čelu sa Ptolemejem, Sirijsko kraljevstvo na čelu sa Seleukom, Makedonsko kraljevstvo na čelu sa Kasandrom i Tračko kraljevstvo na čelu sa Lisimahom.Glavni neprijatelji ostali su Lisimah i Seleuk. Njihovi su sukobi prestali tek posle bitke kod Kuropediona u Lidiji 281. kada je u njoj umro Lisimah, a njegovo kraljevstvo odmah podeljeno između Seleuka i Demetrija Poliokreta. U Maloj Aziji je oformljeno novo kraljevstvo sa centrom u gradu Pergamu. Seleukova država je podeljena na niz manjih državica koje su predvodili lokalni vladari. Tako su nastale Bitinija, Jermenija, Pont, Kapadokija...Helenistički svet je funkcionisao unutar jednog opšteg ekonomskog sistema u kome je kovan jedan zajednički novac, vođena jedna opšta politika i jedan opšti zajednički način života. Kao osnovno novčano merilo vrednosti roba uzimao se grčki novac, drahma. Po svim većim gradovima osnivane su riznice i blagajne.Ovi ekonomski i politički uslovi omogućili su da se postepeno organizuje nova društvena klasa, takozvani građanski sloj, sastavljena isključivo od Grka. Veći deo lokalnog stanovništva činili su radnici i razne zanatlije. Ratovi su ostali najjeftiniji izvor besplatne radne snage, robova. Ssamo su slobodni građani, Grci, a zajedno sa njima i mali broj helenizovanih starosedelaca, imali pravo na političko delovanje. Upravitelji gradova, naselja i oblasti bili su isključivo Grci. Postepeno je jačala i administracija. Unutar četiri navedena kraljevstva postojale su i države-polisi, poput Atine, Rodosa, Delosa, Sparte... Od svih kraljevstava 2 su se posebno istakla- Egipatsko i Sirijsko.Egipatskim kraljevstvom vladao je Ptolemej Lag. Vladao je i Kirenaikom (Libija), Kiprom i povremeno južnim delovima Sirije. Pored Egipćana i Grka, u ovoj ogromnoj državi živeli su i Jevreji, Persijanci, Sirijci. Trgovina je postala najvažnija grana ekonomskog poslovanja. Aleksandrija je vrlo brzo postalanajvažnija i najznačajnija luka na Mediteranu, preuzevši primat Pireju. Egipat je podeljen na 40 “okruga”, svaki okrug na ”oblasti” i na ”sela”. Za svaku jedinicu je odabran poseban službenik koji je bio odgovoran svom nadređenom.Jedino se za Sirijsko kraljevstvo može reći da je bilo pravi naslednik Aleksandrovog carstva. Zahvatalo je teritoriju od maloazijske obale do Inda, Kavkaza i Kaspijskog mora, a na jug se protezalo do Persijskog zaliva i Arabije.Na teritoriji stare Helade se institucija kralja sačuvala. Kralja je uvek biralo veće sačinjeno od najuglednijih vojskovođa. Na grčkom tlu su Makedonsko i Epirsko kraljevstvo obeležile helenistički period.Makedonsko kraljevstvo je obuhvatalo Makedoniju, Tesaliju i severne grčke krajeve. Prestono mesto bilo je Peli. Velika zemljišna imanja kralja obrađivali su ili robovi ili plaćeni radnici. Po podeli Aleksandrovog carstva na čelu Makedonskog kraljevstva nalazio se Kasandar, a drugi znameniti vladar bio je Demetrije Poliokret koji je vladao 7 godina. Sa prestola ga je zbacio epirski kralj Pir. Od 280. pa nadalje Makedonsko kraljevstvo više nije bilo moćno. 168. pre Hrista Rimljani su pokorili Makedoniju i pretvorili je u provinciju.Epirsko kraljevstvo se za vre,me vladavine Filipa i Aleksandra Makedonskog nalazilo pod makedonskom upravom. Tek za vreme vladavine kralja Pira izbilo je na čelo helenskog sveta. Tokom 5 godina neprekidno je ratovao protiv Rimljana, ali je bio poražen. Zato je odlučio da osvoji Makedoniju i severne predele Grčke. Ponovo jke doživeo strahovit poraz, a umro je na neslavan način za vreme uličnih borbi u Argosu.U Atini je po Aleksandrovoj smrti, a na Kasandrov nalog, postavljen za upravitelja grada Demetrije iz Falerona koji je vladao punih 10 godina kao pravi tiranin, a zbacio ga je sa vlasti Demetrije Poliokret. Atina je povela petogodišnji oslobodilački rat kada se na čelu Makedonije nalazio Antigon Gonat. Svaki vid oružane pobune je bio uzaludan, Antigon je zavladao Atinom i celom Atikom.Sparta je donekle ostala pošteđena. Ali broj stanovnika grada je opadao: u samom srcu Sparte živelo je približno 700 građana od kojih je samo stotinu imalo kakav zemljišni posed. Spartom je vrlo brzo zavladalo veliko siromaštvo. Boljitak po Spartu nastupio je za vreme kratke vladavine Agisa I. Međutim, bogati građanski sloj se protivio njegovoj vladavini, te je zbog toga bio ubijen na prevaru. Deset godina kasnije Kleomen I sproveo je promene u celom spartanskom društvu i u politici. Vojskovođa ahajske konfederacije Arat je zatražio pomoć Makedona i u bici kod Selasije 222. potukao je do nogu Kleomena. Tako je u Sparti uvedena makedonska uprava.Rodos je imao veliki ekonomski procvat u vreme helenizma, zahvaljujući snažnim trgovačkim vezama sa skoro svim krajevima Aleksandrovog carstva. Na ruku mu je išao izuzetno povoljan geografski položaj. Bila je to država u kojoj su

vlast držali u svojim rukama bogati građani. Imućni građani su, da bi izbegli nemire u gradu, pružali pomoć u hrani siromašnijim sugrađanima. Rodos nije mogao ostati izolovan od sveukupnih zbivanja u grčkom svetu. Grad je počeo da slabi.Ostrvo Delos se izgradio kao jak ekonomski i trgovački centar. Ostrvo se nalazi u samom centru Egejskog mora. Delosom su zavladali Makedoni. Na ovom ostrvu su se po prvi put formirale javne i privatne banke. Čim su Rimljani 167. osvojili Makedoniju, Delos su proglasili slobodnom lukom i istovremeno su prepustili upravu ostrvom Atini. Pređašnji stanovnici bili su proterani s ostrva, a dovedeni su novi koji su munjevitom brzinom počeli da stiču bogatstvo.Etolska konfederacija je obrazovana u vidu zajednice svih Etolaca sa prilično labavim političkim vezama između njenih članica. Etolci su uspeli da zaštite proročište na Delosu čime su stekli veliko poverenje i ugled kod drugih država. Uređenje je bilo demokratsko.Ahajska konfederacija nastala je po udruživanju nekoliko gradova iz Ahaje, obuhvatajući tako srazmerni deo Peloponeza. Bila je demokratska, ali je ipak u njoj vladala oligarhija. Svaki grad imao je svog gospodara, ali su konfederacijom upravljali: saziv, arhonti i skupština. 17. Helenistička kulturaZa vreme helenističkog perioda kultura je nastavila da se razvija. Narodi sa Istoka postepeno su prihvatali uticaje helenizma, ali su i Grci prihvatali uticaje iz drugih kultura i sredina koje su do tad nazivali „varvarskim“. To je bila prilika da se uvere da drugi narodi nisu bili varvarski i nižerazredni, da su bili na istom ili čak i višem stepenu društvenog, ekonomskog, kulturnog i civilizacijskog razvoja. Tako je došlo do proširenja grčkih pogleda na svet.Grčki jezik upotrebljavao se kod helenizovanih vladara i podanika. Ali, taj jezik je bio u formi drugačijoj od klasične. U lingvistici to je zajednički grčki jezik (kojna) nastao prožimanjem jezičkih elemenata iz različitih grčkih dijalekata. Tako je stvorena jezička osnovica iz koje je potekao savremeni grčki jezik. Dominantan dijalekat u vreme pre i posle Aleksandra bio je atički. Naučnici veruju da se kojna začela u Maloj Aziji. Između grčkih dijlekata vremenom su se pojavile razlike. Postepeno je stvoren zajednički oblik pisane i usmene komunikacije, u vidu panhelenskog jezičkog naddijalekta.U helenski religijski svet počeli su da ulaze elementi iz lokalnih verovanja i običaja. Grci su podizali svoje hramove uglavnom po osnovanim naseljima i gradovima. Za Grke je velika novina bila ideja o boljem životu posle smrti.U helenističkom dobu je doživelo uspeh i književno stvaralaštvo starih Grka. Masovno su se pojavile knjige zahvaljujući lako dostupnim materijalima za pisanje (papirus i pergament) i razvoju nekoliko kulturnih centara (Aleksanrija i Pergam).U ovom periodu pesništvo nije dostiglo nekadašnji sjaj. U svojim himnama i odama pesnici uglavnom veličaju vladare, kao što je činio Kalimah iz Aleksandrije. Apolonije Rođanin je sastavio svoj herojski ep „Argonautika“. Teokrit iz Sirakuze uveo je novu vrstu pesničkog izraza -pastoralu- svojim „Idilama“. Heronda sa Kosa pisao je satiričnu poeziju u vidu mimijamba. Kad je reč o prozi, tada su u modi bili epigrami, a od pozorišnih komada komedije.Od posebnog je značaja za istoriografiju pojava Polibija, koji je 17 godina proveo u Rimu kao talac.Osim Platonove Akademije i Aristotelovog Likeja postojale su i druge filosofske škole. Zenon iz Eleje zastupao je ideju o beznačajnosti života, potrebi da je čovek samom sebi dovoljan. Tome se suprotstavio Epikur sa Samosa koji je zastupao tezu da je neophodno upoznati samu prirodu kako bi se čovek oslobodio straha od nje.Grci su stekli nova znanja iz geografije: admiral Nearh bio je prvi Grk koji je do u detalj opisao obale Indijskog okeana, zatim Arabije i Persijskog zaliva. Piteja iz Masalije uspeo je da stigne do južnih obala današnje Engleske, a matematičar i astronom Eratosten načinio je prvu kartu sveta.Napredovala je i astronomija. Grci su usvojili viđenje da je Zemlja okrugla i da se okreće oko svoje ose i oko Sunca. Ovu teoriju je prvi izneo grčki astronom Aristarh sa Samosa. Matematička saznanja su uznapredovala u Aleksandriji, a naročito za vreme Euklida. Na Siciliji, u Sirakuzi, delovao je prvi fizičar Arhimed.Grci u helenističkom periodu nisu zapostavili ni tehničke nauke, kao ni arhitekturu. Slikarstvo je ovom dobu dostiglo svoj najveći umetnički izraz. Pred sami kraj helenističkog perioda pojavilo se staklarstvo.

18. Imena Grka kroz istoriju-Ko su Grci? – ne postoji celovit odgovor.-o Grcima se govori iz tri različita ugla (antičkog, vizantijskog, savremenog).-čini se da antički Grci nemaju veze sa vizantijskim, a savremeni su nešto posebno.-do sticanja nezavisnosti (19. vek) Grci su bili politički ujedinjeni jedino ako bi bili pokoreni ili u opasnosti.-prvi put 338. god. p.n.e., posle bitke kod Heroneje, za vreme Filipa Makedonskog.-svi koji su dolazili u kontakt sa Grcima smatrali su ih jedinstvenom etničkom grupom, uprkos njihovoj razjedinjenosti.-svi narodi nadevaju imena drugim narodima (po Milanu Budmiru).-Persijanci su Grke nazivali Jauna (Yauna).-odjek imena prvih Grka koje su sreli, jonski Grci (po Homeru Iάwones – Jonci).

-svi stranci su znali Grke samo po imenu plemena sa kojim su bili u kontaktu.-Helen – samo jedan od naziva koji je cirkulisao kao naziv za Grke.-u Ilijadi to je ime nekih naroda iz Ahilejeve domovine – reč je o najvećem junaku, pa se naziv upotrebljava za čitav narod.-od 7. veka p.n.e. ima svegrčki karakter.-poreklo etnonima Helen – prema mnogim lingvistima reč je o mnogo starijoj pozajmljenici iz nekog Balkanskog jezika, ili Male Azije.-mitološki: vezuje se za mitskog praoca Helena (vladar najjužnije oblasti Tesalije, Ftije) – eponimni heroj grčkog naroda.-do pojave hrišćanstva bio u upotrebi, a zatim odbačen kao paganski simbol.-postojala još tri, mnogo starija etnonima (Δαναοί – Danajci, Αργείοι – Argejci, Αχαιοί – Ahejci).-nazivi koje Homer koristi u svojim epovima.-ime Danajci povezuje se sa gradom Argom – jedan od najvažnijih centara Grčke (Homerovo doba).-legenda: Argom vladao kralj Danaj.-ime Argejci je verovatno sinonim Danajcima.-Ilijada: i Argejci i Danajci bili na strani Agamemnona, ratovali protiv Teojanaca.-Ahejci se odnosi na dve etničke grupe: 1. na Grke koji su živeli severno od Peloponeza, u Tesaliji, Meseni, Argu i Itaci. 2. na Grke koji su živeli u Ftiji (pominje se kod Homera – deo Ahilove kraljevine).-Homer: upotreba najšireg i najopštijeg smisla – označava sve Helene.-za Ahejce znali i drevni Hetiti.

-nakon rimskog osvajanja Grčke, 146. godine p.n.e. – novi naziv Romeji (Ρωμαίοι) (vekovima u zvaničnim vizantijskim dokumentima, u grčkom narodu – posprdno značenje).-u grčkim (vizantijskim) učenim krugovima se pridržavaju novog, u zapadnim kulturnim krugovima stari naziv korišten za čoveka koji je živeo u antici, a i za čoveka koji i dalje govori grčkim jezikom.-učeni ljudi (u Carigradu) prave razliku između helenskog jezika (klasični period) i romejskog jezika (jezik i zvaničnoj upotrebi u Vizantiji).-turkokratija: Romej – lukav, prepreden čovek (ponaša se nedolično, udvarački prema novoj vlasti radi sopstvene koristi); termin rezervisan samo za građane.-Riga od Fere (Ρήγας Φεραίος, 1757-1798, grčki revolucionar): postoji termin Helen.-Helenska prefektura (anonimni Grk, 1806): takođe Helen; govori o neophodnosti podizanja Helena na opšti nacionalni ustanak.

-istorijski: Helen prvi put upotrebljen 548. godine p.n.e. (48. Olimpijske igre) – arkadski pesnik Ehembrot (pesma posvećena Heraklu – pobeda na Amfiktioničkim igrama).

-Rimljani: nazivali Grke Graeci (prema Aristotelu – grčke stanovnike današnjeg Epira).-savremnija viđenja: tako su se samonazivali grčki kolonisti s ostrva Eubeje i iz Beotije (Rimljani sa njima dolazili u kontakt u gradu Kuma – današnja Italija).-ime Graeci potiče od imena gradića Graja (južna Beotija) (po Strabonu, blizina grada Oropa).-ime Grk – potiče od latinskog prideva Graecus.

-dve bitne institucije vezane za zajedničko poreklo Grka.-prva: poštovanje zajedničkih proročišta (kao ono u Didimi – Mala Azija, ili u Delfima – posvećeno Apolonu).-druga: učestvovanje na Olimpijkim igrama (Olimpija, Peloponez) (spisak pobednika seže do 776. godine p.n.e.).-Grci smatrali da postoje racionalni razlozi da sebe smatraju posebnim i različitim od Varvara (ostatak čovečanstva).-za varvarske jezike su smatrali da predstavljaju unapređenu verziju bar-bar-a (najobičnija onomatopeja zvukova životinje).-Herodot u 'Istoriji' – jezik etiopskog naroda Trogodita podseća na cičanje i kreštanju slepih miševa.-Euripid u 'Ifigeniji u Aulidi' – razlika između Grka i varvara je što su Grci predodređeni a slobodu, varvari za ropstvo.-Dionisije (iz Halikarnasa, istoričar i retor) u 'Rimskoj arheologiji' – razlika u četiri ključne odlike: prefinjen jezik, obrazovanje, religija, vladavina zakona.

19. Periodizacija grčke istorije-tri najvažnija kulturno-civilizacijska perioda. 1. Stari vek:

-starogrčka ili antička istorija.-od 2. milenijuma p.n.e. do 330. ili do 529. godine (kada je car Justinijan zatvorio Akademiju u Atini).*međufaze: -kritsko-mikensko razdoblje; -homersko doba (11-9. vek p.n.e.); -arhajski period (8-6. vek p.n.e.); -klasično doba (5-4. vek p.n.e.); -helenističko doba (druga polovina 4. veka pre Hrista do sredine 1. veka pre Hrista). 2. Srednji vek: -počinje Konstantinovim osnivanjem Novog Rima (Konstantinopolja) 330. godine, a završava se padom pod Turke 1453. -naziva se i periodom Vizantijskog carstva. *faze: -ranovizantijski period (324/330-610); -srednjevizantijski period (610-1204): ranosrednjevizantijski period (610-1025) kasnosrednjevizantijski period (1025-1204); -kasnovizantijski period (1204-1453). 3. Novi vek: -savremena grčka istorija. -počinje drugim padom Konstantinopolj, traje do danas. *potperiodi: -vladavina Turaka i borba protiv turkokratije (1453-1821); -borba Grka za nezavisnost tokom 19. i 20. veka (1821-1912); -Balkanski ratovi (1912-1913); -Prvi svetski rat (1914-1919); -Maloazijska katastrofa (1919-1923); -međuratni period i Drugi svetski rat (1923-1941); -građanski rat u Grčkoj (1946-1949); -vladavina vojne hunte (1967-1974); -period demokratije (1974-...).

20. Istorijski pregled razvoja grčkog jezika-indoevropska porodica jezika (lingv. jedan od najstarijih).-nema svoje bliže i dalje srodne jezike – jezik izolat (zajedno sa albanskim i jermenskim, mrtvi latinski).-istorija jezika, više od 3000 godina, se odvijala i na Bliskom istoku i na Sredozemlju (oblasti u kojima je grčki danas iskorenjen).

*glavne istorijske faze: -starogrčki jezik (Αρχαία ελληνική γλώσσα), do 330. godine p.n.e./do 323. godine p.n.e. (do smrti Aleksandra Velikog). -helenistička/aleksandrijska kojna (Ελληνιστική/αλεξανδρινή κοινή), od 323. godine p.n.e. do 395. godine. -vizantijski grčki jezik (Βυζαντινή ελληνική γλωσσά), od 395. godine do 1453. godine i pada Konstantinopolja. -grčki jezik tokom turkokratije (Εποχή τουρκοκρατίας), od 1453. godine do 1821. godine. -savremeni grčki jezik (Νέα Ελληνική γλώσσα), od 1821. godine do današnjih dana.

*po grčkom lingvisti Georgiosu Babinjotisu: praistorijski period indoevropski helenski (-3000 g.p.n.e.) -protohelenski (3000-2000 g.p.n.e.) istorijski period -antički helenski (1400-300 g.p.n.e.) -Aleksandrova kojna (300-600 g.p.n.e.) -srednjovekovni: ranovizantijski (6-12. vek) vizantijski (12-15. vek) postvizantijski (15-18. vek) -novogrčki (od 19. veka do danas).

-najpoznatija drevna forma je protogrčki jezik.

-pri kraju 3. milenijuma p.n.e. indoevropska plemena naselila su današnju teritoriju Grčke, nametnula se tadašnjem lokalnom stanovništvu.-glinene pločice, s Krita, 20-19. vek p.n.e. – svedoče o upotrebi pisma lineara A (nije do kraja dešifrovano).-jezik pločica najranija zabeležena faza grčkog jezika.

-15. vek p.n.e. – prvi veći gradski centri (Mikena, Pilos, Tarent).-tada nastali prvi zvanični pisani dokazi o grčkom jeziku.-pisani linearom B – izvor podataka o svakodnevnom životu i trgovini Grka.-pronađeni na Kritu i pojedinim egejskim ostrvima.-prema dešifrovanju lineara B zaključujemo da su Grci prisutni u Grčkoj od oko 1300. godine p.n.e. (od tada potiču i najraniji tekstovi na linearu B).-linear B dešifrovali Džon Čedvik i Majkl Ventris 1952. godine – sadrži 87 znakova.-svaki znak – jedan otvoren slog; njihovim kombinovanjem zapisivane reči.-linear B na sredokraći između ideografskog i alfabetskog pisma.-ovaj period naziva se i mikenskim grčkimm da bi se razlikovao od potonjeg klasičnog grčkog (iz 8. veka p.n.e., kada se prešlo na grčki alfabet – Homerovi spevovi, Ilijada i Odiseja).

-trgovački i kulturni dodiri sa Feničanima – prelaz Grka na sistem alfabetskog pisma.-Feničani – tada najrazvijenija pomorska nacija na Mediteranu.-Feničani imali svoj alfabet od 22 znaka – samo konsonanti (bolje osiguranje jedinstva reči).-postoje mišljenja da su Grci još u 10. veku p.n.e. prihvatili feničanski slogovni alfabet.-većina misli da su se potrebni uslovi za prihvatanje tog uslova stekli tek u 9-8. veku p.n.e. (Grci prihvatili feničanske nazive slova, počeli da zapisuju samoglasnike onako kako su se čuli prilikom izgovaranja).-na početku zapisivanja grčki pisan isključivo velikim slovima, reči jedna za drugom bez prekida i interpunkcijskih znakova (scripta continua).-s leva na desno u prvom redu, s desna na levo u drugom itd. (bustrofedon – βουστροφηδόν – odgovara načinu oranja njive).-alfabet u današnjoj formi pisanja određen je u vreme Vizantijskog carstva, oko 9. veka.

-postojanje podudarnosti između konačnog formiranja grčkog jezika postepenim dolascima Jonjana (ili Jonaca, u 2. milenijumu p.n.e.), zatim Eolaca (oko 1700. p.n.e.), Doraca (1200. p.n.e.).-tri jezička sloja sa svojim osobenostima omogućila postepeno izgrađivanje suštinskog jezgra grčkog jezika.-od 8. veka p.n.e. postojala velika šarolikost dijalekata, svaki na različitom području.

*jonsko-atički dijalekt.-čine ga jonski i atički dijalekat.1. jonski dijalekt.-stanovnici: ostrva Eubeje, nekih centralnih ostrva Egeja (Hios, Samos), srednje-anadolskog primorja, od Halikarnasa do Smirne (Milet i Efes), pojedinih grčkih kolonija u Italiji (grad Kuma na jugozapadnom delu Apeninskog poluostrva, Sicilija).-ne javlja se na kopnenom delu Grčke.2. atički dijalekt.-ogranak jonskog.-u Atini i na atičkom poluostrvu.-kulturni prestiž Atine, posebno 5. vek p.n.e. – potisnuti svi ostali grčki dijalekti.-od 4. veka p.n.e. prihvataju ga svi grčki prozni pisci, kasnije i pesnici.-na njemu pisali: Eshil, Eshin, Sofokle, Euripid, Aristofan, Platon, Aristotel, Ksenofont, Tukidid, Isokrat, Demosten.-danas se smatra klasičnim grčkim jezikom – izučava se na klasičnim naukama (zajedno sa latinskim).*eolski dijalekt Ahajaca.-ostrvo Lezbos, severni predeli Male Azije (od Smirne do Helesponta), Tesalija, Beotija.*arkadsko-kiparski dijalekt (južnoahajski).-Peloponez, Arkadija, Kipar.*severozapadni (dorski) dijalekt-govorno područje Doraca.-svi severozapadni krajevi Grčke: Lokrida, Fokida, Epir.-osim u Sparti, na Kosu, Rodosu, Teri (Santoriniju) dorski se čuo i u grčkim kolonijama u Italiji (gradovi Taranto i Sirakuza).*panfilijski dijalekt

-oblast Panfilije (južne oblast Male Azije).*ahajska dijalekatska grupa.-Peloponez (pre dorske seobe).-kasnije sačuvani u govorima Arkadije, Kipra i Pamfilije (teritorija na jugu Male Azije).*dorska dijalekatska grupa.-govori Peloponeza (Lakonija, Mesenija, Argolida, Korint, Megara), Krita, Rodosa i centralnih i zapadnih oblasti grčkog dela Balkana (tzv. 'severo-zapadni' govori u Epiru, Fokidi, Lokridi, Etoliji, Akarnaniji, Elidi, Ahaji).-govori po dorskim kolonijama na Siciliji, u južnoj Italiji i severnoj Africi.-dijalekt donet dorskom najezdom.

-kada govorimo o grčkom jeziku – nije reč o jednom jedinstvenom jeziku.-skupina dijalekata različitih između sebe.-podela na dijalekte odgovarala političkom sistemu zasnovanom na polisima i regionima.-do Aleksandra Makedonskog Grčka je bila izdeljena na niz nezavisnih država-gradova, međusobno različitih po svemu, pa i po jeziku.-sa kulturne tačke gledišta najvažniji je bio atički dijalekt – jezik grada Atine u njenom najvećem usponu (od sredine 6. veka do sredine 3. veka p.n.e.).-njim govorili i stvarali najveći starogrčki tragičari, komediografi, filozofi, istoričari; na njemu stvarana celokupna antička grčka tragedija.-klasična epoha: u književnosti, naročito u pesništvu, u ograničenoj zastupljenosti i upotrebi i drugi dijalekti prihvaćeni kao ustaljena jezička forma određenog književnog roda.-jonski – epika, eolski – lirsko pevanje u jedan glas, dorski – horska lirika.

-u prvim decenijama 4. veka p.n.e. osvajanja Filipa Makedonskog i kasnije njegovog sina Aleksandra, učinila su da se Grčka teritorijalno objedini i da se grčki uticaj proširi van uskih helenskih granica.-jačanje grčkog nacionalnog identiteta na duhovnom i kulturnom planu, približavanje i ujednačavanje Grka na jezičkom.-ovaj period – helenistički.-u Aleksandrovoj državi – atički dijalekt glavno sredstvo sporazumevanja, uticao na ostale lokalne dijalekte da se menjaju prema njemu.-starogrčki – niz leksičkih, morfoloških i sintaksičkih promena.-rađanje helenističke kojne – naddijalekat s osnovicom na atičkom dijalektu.-u lingvistici: jezik kojim se govorilo od smrti A. Velikog (323. p.n.e.) do kraja vldavine cara Justinijana.-do početka nove ere kojna bliska antičkom modelu izgovora – vekovima kasnije lokalni govori uslovili promene.-u svojoj pisanoj formi jezik Novog Zaveta.-kojna je osnovica iz koje su potekli prvo vizantijski grčki, a potom i savremeni grčki.-u odnosu na starogrčki kojna mnogo više odgovara urbanoj poslovnoj i pomorsko-trgovačkoj sredini (gde su se intenzivno mešali uticajinajrazličitijih kultura i jezika sa Mediterana i šire).-postepeno nestajali svi složeni oblici specifični z prefinjeni antički duh.-uprošćavanje imeničkog i glagolskog flektivnog sistema, pojednostavljanje sintakse.-način govora neobrazovanog stanovništva bio potpuno drukčiji odo onog kojim su govorili malobrojni pismeni ljudi.-pismeni ljudi su po svaku cenu pokušavali da sačuvaju tradicionalne norme klasičnog grčkog jezika.

-Rimljani se sa Grcima susreli realtivno kasno, ipak u latinskom jeziku su već u 6. veku p.n.e. sačuvane prve grčke reči.-ušle preko širenja predanja i usmenih priča iz grčkih kolonija sa juga Italije i sa Sicilije.-rimska aristokratija (u vreme republike) visoko cenila grčki jezik, obrazovan čovek svako ko zna grčki i grčku književnost.-sredinom 2. veka p.n.e. mnogi Rimljani bili su bilingvalni – u latinski uvedene mnoge grčke reči (medicina, nauka, filozofija, pomorstvo, trgovina...).-rimski carevi (Cezar, Marko Aurelije, Neron, Hadrijan) cenili domete grčke književnosti i grčke kulture uopšte.-malo je poznato da je Cezar prešavši Rubikon, svoju čuvenu rečenicu 'Alea iacta est' prvo izrekao na grčkom 'Ο κύβος ερρύφθη!'.

-pad grčke pod rimsku vlast (146. p.n.e.) - u kojnu ulaze latinske reči i izrazi.-Rimsko carstvo i zvanično postalo dvojezičnu – latinski sa vodećom ulogom.-posle podele carstva na istočni i zapadni deo, bilingvizam opada – istok grčki, zapad latinski.-grčki izgubio mnogo od svoje prvobitne čistote u lingv. smislu.-car Iraklije (604. na presto) – grčki postao zvanični jezik Istočnog rimskog carstva.

-tek nakon dva veka latinski biva istisnut iz jezika državne administracije.

21. Grčko jezičko pitanje – pojava diglosije-diglosija – jedno od najvećih obeležja grčkog jezika vekovima.-diglosija (διγλωσσία) – jezička situacija kad jedna zajednica govornika paralelno upotrebljava dve različite varijante istog jezika u direktnoj zavisnosti od komunikacijskog konteksta.-u intelektualnim krugovima – viši/uzvišeni stil, učeni jezički izraz i vokabular; široke narodne mase – živ, neposredan narodni jezik.-diglosija rezultat osporavanja helenističke kojne i težnje ka vraćanju zamišljenom jezičkom idealu, atičkom dijalektu.-atički dijalekt – značaj kad je počeo da se predaje po mnogobrojnim retorskim školama.-pokret aticizam.-književnost – tradicionalni klasični jezik, svakodnevni govor – živi govor narodnih masa (udaljavao se od čvrstih i nepromenljivih jezičkih normi tadašnje književnosti).

-od prvog veka p.n.e. učeni Grci (aticisti) – prvi u okviru helenizma uveli diglosiju.-uvideli da sa protekom vremena nastupilo odvajanje govornog jezika od tadašnjeg književnog normativa, atičkog dijalekta.-posle Aleksandrovih osvajanja atički dijalekt usvojen kao osnovica za trgovanje, poslovanje, upravu i diplomatiju.-vreme prolazi – postepeno odvajanje zvanične norme i govorne norme.-iz govorne norme prvo vizantijski, a potom i savremeni grčki.-politički, filozofski i religijski (hrišćanski) postulati – helenistički grčki, doživeo značajne promene (u fonetici, morfologiji, sintaksi i leksici).-aleksandrijski gramatičari uticali na narod da se vrati svojim pravim jezičkim korenima – atičkom dijalektu.-savetima gramatičari bili priklonjeni jedino učeni ljudi.-kraj prvog veka p.n.e. – gramatičari i retoričari naklonjeni jeziku koji koriste klasični antički autori.-kojna – oličenje nazadnosti i prostote.-naredna dva veka – pokret dobija na značaju, dominacija u nastavi grčko jezika, uticaj na književnu prozu.

-na početku, kojna za pismeno i usmeno prenošenje hrišćanstva.-Stari Zavet preveden na kojnu, Novi Zavet njom pisan.-sveta tri jerarha (Vasilije Veliki, Jovan Zlatousti, Grigorije Bogoslov) – isključivo atički dijalekat (za zvaničnu crkvenu propoved i obraćanje).-Vizantija: ova podela na snazi do kraja carstva.-u rečnik ušle mnoge strane, a od grčkih reči su stvarane mnoge nove; u upotrebu ušle mnoge stare reči, a zadržanim rečima dat novi smisao i značaj.-prvi glosari sa uputstvima za pravilno pisanje i govorenje – prvi vek, Aleksandrija.-najpoznatiji glosar – Frinihov, 2. vek; -čuveni filološki spisi Aristofana Vizantinca (3-2. vek p.n.e.) – prvi put jasno otvorena težnja ka vraćanju na atički jezički model.-u očima obrazovanih Heleni savršen, izabran narod; grčki koji se govorio na Mediteranu – nesavršen.-tragali za uzorom iz prošlosti, zaustavili se kod atičkog dijalekta (5. vek p.n.e. Atina pod Periklom, doživljavala najveći procvat).-za aleksandrijske gramatičare, većinu filozofa i književnika taj jezik je onaj pravi, uzvišen, jezički bogat, najbolji, najreprezentativniji – njemu se vratiti kao pravom istočniku.-od ove ideje se nije odustajalo narednih 2000 godina.-od 2. veka pa nadalje javljaju se jeresi, vremenom ih ima sve više.

22. Vizantijski grčki jezik-faza grčkog jezika od kraja antike do kraja srednjeg veka, čije žarište predstavlja Vizantija – srednjovekovni ili vizantijski grčki.-tri razvojne etape i pojava diglosije.-praktične potrebe podanika zahtevale zvanična državna dokumenta na grčkom.-delovi rimskog zakonika (Corpus Juris Civilis) najviše korišćeni na sudovima – postepeno prevođeni na grčki.-vladavina Iraklija (610-641) – 629. grčki zvanični jezik Istočnog rimskog carstva.-njegovi podanici i dalje Romeji, ne Heleni.-početkom 7. veka – trećina Istočnog carstva (6-10 miliona) – grčki maternji jezik.

-jezik vizantijskih pisaca – prati glavnu književnu crtu helenističke i rimske epohe.-osnova tog jezika i dalje udaljeni atički dijalekat; u grčkom narodu kojna išla dalje razvojnim putem.-živi narodni jezik se neprestano menjao – fonetski, gramatički, sintaktički.-narodna leksika – obogaćivana rečima preuzetim iz drugih jezika.-književni jezik u Vizantiji je govorni jezik – pogrešno!-sa današnje tačke gledišta – krajnje izveštačen.-težak i komplikovan – striktno vezan za visoki književni stil, filozofiju, religiju, dogmatiku.

-sva protivurečnost dva jezika izbila je na videlo.-razlika između jedne i druge forme - svedoče dokumenta patrijarha Fotija I.-Fotije I – ogorčeni protivnik govornog jezika ('varvarski, vulgaran').-njegov primer sledili svi učeni Vizantinci do pada Carigrada 1453, a i kasnije do početka 19. veka.

-živi grčki jezik razvijao se svojim pravcem konačno ustaljenje u fonetskom, morfološkom, leksičkom i sintaktičkom pogledu.-lingvisti smatraju da je savremeni grčki postojao već u 9. veku.-pažljiva filološka analiza zapisa prvih grčkih narodnih pesama, tzv. akritskih (krajišničkih) – 10. i 11. vek.-veliki grčki spev, epska balada Digenis Akrita – narodni jezik; sačuvan do danas.-zbirka pesama na narodnom grčkom jeziku – Ptohoprodromova (život na vizantijskom dvoru, jednostavan, narodni stil izražavanja).

23. Grčki jezik tokom perioda venetokratije i turkokratije-razdoblje turske vladavine od 1453. do 1821. – preiod celokupne stagnacije u razvoju narodnog grčkog jezika.-učeni krugovi – narodni govor nije dostojno sredstvo za izražavanje više kulture.-zvanične i književne svrhe – učeni jezik sa aticističkom kojnom u osnovi.-diglosija u vreme turkokratije se zapažala i čvršće negovala.-fanarioti postali potpuno neomiljeni kod širokih narodnih masa.-smatrani prevrtljivcima i turskim poslušnicima – neukom grčkom narodu pokušavali da se prikažu kao čuvari helenske baštine, pa i jezika.-jezik kojim su govorili i pisali nije bio onaj koji je grčki svet razumeo.-u Zapadnoj Evropi zaživeli svi narodni jezici potekli od latinskog, i svi ostali germanski.-u Evropi su se pojavili moćni gradski centri, ekonomski osnaženi i izgrađeni, iz kojih se osećala kulturna, politička, filozofska i umetnička misao.-kod Grka to nije slučaj – Balkan vekovima van društveno-ekonomskih kretanja Evrope.-Grčko građansko društvo – uspon tek pred sam kraj 18. veka, u velikim osmanlijskim centrima – Carigrad, Smirna, Solun, Hios.-krem visokog društva početkom 80ih godina 19. veka – bogati trgovci , preduzimači, brodovlasnici – retko ko školovan u pravom smislu te reči.

-vaseljenski patrijarh Đirilo Lukaris (1572-1638) pokušao da sprovede reforme u crkvi.-nije poticao iz klerikalne porodice (oni koji znaju i narodni i učeni jezik) – i to mu bio motiv.-hteo je da prevede Sveto pismo na razumljiv grčki, dimotiku, ali grčki kler mu nije dozvolio.-Lukaris – veoma obrazovan; škole u Veneciji, Rimu; širokih pogleda na svet i realnost.-realnost je bila da se više nije moglo blagonaklono gledati na jezičku podvojenost.-institucija svetog jezika u crkvi po njemu prevaziđena faza – dokaz: štampani prevodi Novog Zaveta sa latinskog na žive evropske jezike.-u Lukarisovo vreme klasični grčki je predstavljao veoma udaljenu fazu grčkog jezika – običan govornik nema nikakve veze sa njom.-težnja za osavremenjivanjem Božije reči bila je nasušna potreba.-grčke teritorije pod Mlečanima – na narodnom jeziku nastala dela koja ne pripadaju pravoj usmenoj književnosti, već srednjevekovnoj književnoj tradiciji.-slobodno adaptacije i prevodi poznatih antičkih grčkih dela, zapadnoevropskih viteških romana.-dela nastala u kuturnim centrima izvan Osmanlijskog carstva (Kipar, Dodekanez, Rodos).-najznačajnija uloga novogrčkog književnog centra – Krit (pod mletačkom upravom do 1669).-od početka 16. veka tu cveta književnost na narodnom jeziku – za kratko vreme dostigla približne domete italijanske i zapadnoevropske književnosti.

-tursko osvajanje Kandije – kritska književnost i novi književni jezik doživeli svoj kraj.-Jonska ostrva (pod upravom Venecije do 1797, potom pripala Francuskoj) – četvrti po redu centar grčke književnosti.-na Krfu i drugim mestima glavni jezik komunikacije bio italijanski.-književnost na grčkom jeziku nije imala svoju gradsku publiku.

-opšta pismenost na grčkom jeziku se u Turskom carstvu nalazila na granici nestajanja.-veliki broj stanovnika nepismen i poprilično indiferentan (po pitanju održanja kulturnih tekovina i tradicija).-ovo pospešivali partikularizam i nejedinstvo helenofone populacije (građanski kulturni nivo poprilično nizak).-grčki prestao da bude svetski jezik, iako je Zapadna Evropa pokazivala veliko interesovanje za grčku tradiciju.-centar života selo – narodno eposko pesništvo jača (junačke pesme – kleftske, balade o hajducima – kleftima).

-priliv pozajmljenica iz romanskih jezika Sredozemlja; najviše italijanski i mletački dijalekat.-tokom turkokratije – veliki broj turcizma i arabizma.-turska i arapska leksika – više vezana za grad i gradski način života.-od ukupnog broja svih tih pozajmljenica mali broj se odnosi na poljoprivrednu terminologiju, na imena biljaka i životinja, geografske i topografske termine; broj pozajmljenih pojmova vezanih za apstraktnu sferu razmišljanja i poimanja je relativno ograničen.

24. Grčko jezičko pitanje od prosvetiteljstva do danas (Ελληνικό γλωσσικό ζήτημα)-grčka dijaspora na zapadu (rumunske kneževine, 18. vek) – ponovno rasplamsavanje utišanog plamena borbe za i protiv narodnog jezika.-rasplamsane književno-filološke kontroverze – ljuti protivnici sa obe strane.-pod vođstvom Panajotisa Kodrikasa veoma konzervativni, za očuvanje tradicionalne učene jezičke forme; pojedini – Grci se trebaju odreći svih jezičkih tekovina Srednjeg veka i da se vrate na antičku kulturu, starogrčki jezik, istinski nacionalni jezik.-verovali ako se okrenu svojim korenima da će ući u ondašnju savremenu Evropu.-Evgenije Vulgaris (1716-1806), Dimitrije Darvaris, Neofit Dukas (1760-1845), Konstantin Ikonomos.

-učeni Grci iz rumunske dijaspore, nadahnuti prosvetiteljstvom – vatreni pobornici živog narodnog jezika.-prozvani pežorativno ‘narodnjacima’.-zapadnoevropska filozofska misao 18. veka potpuno dorasla onoj drevnih Grka – ondašnja savremena filozofija ništa manje uspešno iskazana na novim evropskim jezicima, nego što je starogrčka bila na starogrčkom.-deklarativno i praktično pokazali da se može pisati na savremenom grčkom jeziku – uticali na sve ostale da pišu jezikom koji je dostupan i razumljiv.-grčki narod ne može biti prosvetljen upotrebom davno zaboravljenog jezika.-Josipos Mesiodaks (1725-1800), Dimitrije Katardžis (1730-1807).-Mesiodaks – bogata usmena tradicija grčkog naroda najveće blago.-Katardžis zatražio na fanariotskom dvoru u Bukureštu niz obrazovnih reformi (1783, 1791): da dimotika bude zvanični jezik obrazovanja, klasični grčki da se uči preko savremenog grčkog (preko prevoda dela antičke književnosti na savremeni grčki).-Katardžis – prvi prosvetitelj koji sastavio gramatiku savremenog romejskog jezika, kakko je tada nazivan u Carigradu.-njegovi napori bili ignorisani, omalovažavani, osporavani.-sami grčki prosvetitelji uviđali da je starogrčki sasvim nerazumljiv, nije se mogao tek tao vratiti u upotrebu.-ideja o stvaranju nezavisne grčke države – pitanje o jeziku koji će se koristiti u knjievnosti, obrazovanju i državnoj administraciji.-učeni ljudi – narodni jezik uopšte nije negovan, iskvaren, bez mogućnosti da iskaže složene ideje i misli.-problem razrešio klasični filolog i prvi savremeni lingvista Adamantios Korais (1748-1833) – predložio za osnovicu savremenog grčkog uzme živi narodni jezik.-njegovo viđenje bilo i da narodni jezik treba doterati, drugim rečima ‘popraviti’ i ‘očistiti’ od svih stranih uticaja, arhaizma, dijalektizma, usmeriti ga prema idealnoj jezičkoj formi starogrčkom jeziku.-nastala forma grčkog jezika – katarevusa (καθαρεύουσα, ‘pročišćeni jezik') – od 1834. do 1976. zvanični jezik grčke.

-danas nazivamo katarevusom varijantu grčkog koju su predlagali sledbenici Koraisa.-posedovala je jednostavniju gramatiku, brojne arhaizovane oblike modernih reči, strani uticaji svedeni na minimum.-helenista Andre Mirambel – više nego što je osavremenjivala stare, katarevusa je stvarala nove reči.-katarevusa nastala i kao svojevrsni proizvod traženja autentične grčke nacionalne pripadnosti.

-1830-1880. pisani jezik se sve više udaljavao od govornog.-pesnici bili protiv snažnijeg arhaiziranja – imali teškoća sa pisanjem poezije na veštačkom jeziku; za njima digli glas prozni autori i dramski pisci (pisanje o životnim temama na takvom jeziku je neautentično).-interesovanje Grka za narodnu književnost, pojava niza grčkih književnika sa Jonskih ostrva predvođenih pesnikom Dionisijem Solomosom koji su pisali na narodnom jeziku (1798-1857) – pojavljivaje pisaca na narodnom jeziku: Jakov Polilas, Aristotel Valaoritis (1824-1879), Emanuil Roidis (1836-1904).-ugledali se na književne pokrete u Evropi.-aktivno se uključili u tzv. dimotički pokret – pokušaj konačnog razrešenja grčkog jezičkog pitanja.-direktno osporili Koraisova zalaganja za 'pročišćenjem' grčkog jezika.-njihova ideja: grčko jezičko nasleđe se ozbiljno narušava i osporava zalaganjem za jedan veštački jezik koji nema nikakvo uporište u narodnom izarazu.-kruna svih zalaganja za narodni jezik – 1888. delo Janisa Psihorisa (1854-1929) 'Moje putovanje' na dimotici.-oštro osporene sve lažne i zastarele ideje, predubeđenja i sujeverja o narodnom grčkom jeziku nedostojnim za književno izražavanje.-Psihoris utro nov put ka uvođenju dimotike i ka njenom verifikovanju kao savremenog svegrčkog jezičkog izraza.-atinske novine 'Akropolj' – urednik Gavriilidis podržavao Psiharisov pristup o jeziku; poveo se rat za grčki jezik.-Psiharisovi pobornici Emanuil Roidis, I. Polilas napali su aticizam i katarevusu kao zastarele forme jezika i branili dimotiku kao jedino oruđe savremene grčke književne misli.-prelazak iz 19. u 20. vek – grčko jezičko pitanje dobilo i kulturno-civilizacijsku formu.-u 'Akropolju' objavljen prevod Aleksandra Palisa 'Novog Zaveta' na dimotiku 1901. – veliki javni protesti studenata i profesora Atinskog univerziteta, oružani sukobi na ulicama Atine.-izvođenje Eshilove 'Orestije' u Narodnom pozorištu 1903. na dimotici – povod za nove krvave sukobe.-katarevusičari su dimotičare nazivali izdajnicima naroda i države – rade u korist slovena i slaviziranja grčkog naroda, namerno izazvali razjedinjenost helenizma i verske rasprave.-književno-politički časopis 'Numas' urednika D. Tangkopulosa – javno glasilo dimotičara.-1910. Alekos Delmuzos formirao Obrazovni odbor – ograničiti učenje klasičnog jezika, izazvalo otpore u društvu.-Alekos optužen da je komunista, da širi komunističke, ateističke, anarhističke ideje.-sve reforme zamrle, mrtvo slovo na papiru, nisu bile izglasane u Parlamentu (po njima katarevusa zvaničan jezik).-premijer Venizelos 1911. – katarevusa zvanični jezik, proizvod svih osetljivih političkih, istorijskih, religijskih i društvenih težnji.-dimotičari nastavili borbu za narodni jezik.-1917. izvršena prva reforma obrazovanja – dozvoljeno obrazovanje na dimotici (prva tri razreda osnovne škole).-pad vlade liberala 1920. – zakonska odredba povučena, zabranjene knjige (‘lažna dela’).-‘Gramatika savremenog grčkog jezika’ Manolisa Trijandafilidisa 1941; delimično reformisan pravopis univerzitetskog prof. Joanisa Kakridisa – naučno i stručno podržalo dimotiku.-premijer Georgios Papandreu (1888-1968) – poseban zakonski akt 1964, data sloboda izbora između dimotike i katarevuse.-obrazovanje na obe varijante – profesori koristili vaijantu koju su želeli.-dimotika postala zvanično savremeni grčki jezik (jezik drugačiji od jezika Psiharisa – sadrži elemente preuzete iz katarevuse).-Konstantin Karamanlis (1907-1998) na vladu 1974. – velike promene u društvu.-ministar obrazovanja Georgios Ralis (1918-2006) – predložio zakon (1977. usvojen), celokupno obrazovanje u Grčkoj treba sprovoditi na dimotici, dimotika jedini zvanični jezik države.-katarevusa zadržana do 80ih godina u vojsci, pravosuđu, crkvi; danas – pravoslavna crkva, Svete Gore, svih patrijaršija pod grčkom upravom (Vaseljenska, Antiohijska, Aleksandrijska, Jerusalimska).-jezička reforma 1982. – uvođenje monotonskog (jednoakcenatskog) sistema, pojednostavljen pravopis (ukinuti spiritusi, akcenat označavamo samo akutom).-savremeni grčki ezik = savremena grčka kojna.-spoj različitih jezičkih slojeva i elemenata dimotike, katarevuse i starogrčkog jezika – veoma blizu helenističkoj kojni iz prvih vekova nove ere.-diglosija dobrim delom nestala; većina komunikacijskih svrha – jedan, jedinstveni grčki jezik.-katarevusa zastarela forma – elementi starogrčkog vokabulara u gramatike ipak prodrli u dimotiku.

25. Manolis Trijandafilidis kao utemeljivač savremene grčke lingvistike-Manolis Trijandafilidis (1883-1959) – ključna ličnost razvoja savremene grčke lingvističke misli.-zahvaljujući njemu današnji grčki podignut na nivo književnog i standardizovanog jezika.

-jedan od vernih sledbenika liberalne političke stranke – početkom 20. veka vodio je Elefterios Venizelos.-jedan od osnivača Obrazovnog odbora 1910. – odbor od naredne godine počeo sa objavljivanjem prvih udžbenika (odboru osnovni zadatak bio da sprovede reformu osnovnoškolskog i srednjoškolskog obrazovanja).-grčka vlada tražila od Obrazovnog odbora 1917. da aktivno učestvuje u svim reformama – Trijandafilidis glavni supervizor za osnovno obrazovanje.-najvažnija reforma se svakako ticala i jezika.-vlada Venizelosa uvažila potrebu da se u grčke škole zvanično uvede učenje dimotike.-zbog osetljivih političkih i religijskih uslova učinjen kompromis – posebnim dekretom dimotika se predaje u prva tri razreda osnovne škole; pad Venizelosa – prekid sa reformama 1920.

-Trijandafilidis počeo da sastavlja gramatiku dimotike – biće bliža učenicima; dokaz da poseduje razvijen morfosintaksički i leksički sistem kojim se mogu izraziti sve nijanse i suptilnosti.-osnovne studije lingvistike počeo u Atici, nastavio u Nemačkoj.-kod vizantolog Karla Krumbahera odbranio je 1904. doktorsku disertaciju ‘Tuđice u srednjovekovnoj grčkoj narodnoj književnosti’ – odnos između vizantijskog i savremenog grčkog jezika.-s oduševljenjem prihvatio Venizelosov poziv da učestvuje u reformi grčkog obrazovanja – obrazovanje se ne može vršiti na veštačkom, neprirodnom jeziku.-zadržavanje na atičkom dijalektu donelo mnogo štete grčkom narodu.-da se obrazovanje vršilo na narodnom grčkom jeziku bilo bi mnogo više učenih i obrazovanih Grka – značajno bi doprineli da se stanje grčke nacije (ekonomsko, kulturnu, civilizacijsko) unapredi.-naveo primer: Krit – mletačka vlast, književnost i celokupno obrazovanje Grka odvijali su se na lokalnom grčkom dijalektu – ne umanjuje se značaj, vrednost dela napisanih na njemu.-ta dela dokaz da su savremene forme savremnog grčkog bile razvijene – posedovale celokupan leksičko-semantički korpus, gramatički i sntaktički razvijene; misao koju pronose je razumljiva i jasna.-1905. ‘Progon ili izjednačenje, Studija o stranim rečima u savremenom grčkom’ – njegov doprinos razvoju savremene grčke književnosti.-da li treba izbaciti strane reči iz dimotike – njegova teza je da purizam svakako treba da postoji, u primeni tog purizma ne treba biti potpuno isključiv.-veoma pohvalno govori o stvaranju novih grčkih reči, prevedenica (kalkova).-jezička praksa će odrediti koja reč će se koristiti, a koja ne i ne treba to unapred određivati.-time što zvanična jezička politika ne dopušta postojanje stranih reči u grčkom vokabularu, otežaa Grcima učenje stranih jezika.

-posle uključenja u Obrazovni odbor sastavlja prve udžbenike na dimotici.-kruna svih njegovih pedgoških i obrazovnih nastojanja.-‘Knjiga o našem jeziku’ 1912. – prvi pokušaj gramatičkog opisa dimotike preko odabranih tekstova, namenjena učenicima.-1925. osnovan Univerzitet u Solunu.-Univerzitet prihvatio sve njegove ideje bez rezervi – Trijandafilidis se posvetio proučavanju savremenog grčkog jezika.-‘Istorijski uvod’ 1938. – detaljan opis razvija grčkog jezika od klasičnog do dimotike.-1941. ‘Gramatika savremenog grčkog jezika dimotike’ – do danas 26 izdanja (uz izmene).

-njegov rad u Grčkoj doživeo velika osporavanja, ali nije ostao nezapažan.-njegov stav je da je za kulturni procvat potrebno da se narod oslobodi ‘katarevuse, jezika arheomanije’ i okrene se proučavanju vlastitog živog jezika kako bi napredovao.-otvoreno kritikovao Koraisovo srednje rešenje.-razlika između Psiharisa i Trijandafilidisa je to što je ovaj drugi čvršće shvatao Koraisova nastojanja da veže grčki jezički koren za narodni jezik, odnosno dimotiku.-uvideo da se u okviru grčkog jezičkog pitanja prepliću sva goruća društvena i politička suočavanja – prete da zasene potrebu za sprovođenjem obrazovnih reformi.

-njegov rad duboko motivisan.-pokušao dimotici da pruži i međunarodno priznanje.

26. Dijalekti savremenog grčkog jezika

-izučavanje dijalekata – veoma složen i zahtevan poduhvat; još uvek ne posojti lingvistički atlas Grčke, nedostaju opisi dijalekata u pojedinim oblastima.*Robert Brauning.-navodi razloge ovog problema.-opisi zasnovani na zastarelim lingvističkim istraživanjima.-tendencija da se savremeni grčki dijalekti smatraju direktnim naslednicima starogrčkih dijalekata.-naučnici tražili dorizme i eolizme u srednjovekovnom i savremenom grčkom dijalektu; tražili poreklo pojedinih njihovih karakteristika u indoevropskom.

-dijalekti u grčkom bili rezultat dijalekatske diferencijacije unutar kojne, kojom su antički dijalekti u poznohelenističkom razdoblju bili gotovo zamenjeni.-svedočanstva o razvoju dijalekata srednjovekovnog i savremenog grčkog jezika se sastoje od dijalekata koji se govore danas, od dijalekatskih razlika, od izveštaja o dijalekatskim razlikama u spisima gramatičara i drugih; narodne grčke pozajmljenice u slovenskom, albanskom, vlaškom, turskom i italijanskom (posebno mletački dijalekat).-ove komponente moraju se dobro i pažljivo proučiti, pa se povezati grupe savremenih grčkih dijalekata sa političkom i demografskom istorijom grčkih dijalekata.

-kopneni deo Grčke, obližnja ostrva, egejska ostrva, veliki deo priobalja Male Azije, i u Carigradu do 1922/23. – grupa dijalkata sa velikim brojem zajedničkih obeležja.-grčka populacija u Maloj Aziji svedena na grčku enklavu; u Carigradu enklava znatno smanjena posle maloazijske katastrofe.-ti dijalekti, posebno oni sa Peloponeza – osnova opšteg govornog jezika danas, tzv. dimotičkog grčkog.-konačna klasifikacija dijalekata još uvek nije razrešena.-granične linije se ne podudaraju, nema dovoljno prikupljenog materijala na tom polju, koji bi bio u skladu sa načelima moderne dijalektološke nauke.

-grčke zajednice koje naseljavaju druge zemlje – nema posebnog dijalekta; opšta dimotika uz pozajmljenice te zemlje.-postoje dijalekti grčkog, poput marijupoljskog, koji se i danas govore.

-prvi grčki lingvista koji j epokušao da opiše grčki dijalekat bio je Georgios N. Hadzidakis.-grubo ih podelio na dve grupe, na osnovu nenaglašenih poluvokala i zatvorenih vokala.-prvu grupu čine severni, drugu južni dijalekti.-severne dijalekte odlikuju dve glavne karakteristike: 1. svako nenaglašeno /e/ i /o/ prelazi u /i/ i /u/; npr. πεθαίνω /petheno/ se izgovara kao /pithenu/. 2. svako nenaglašeno /u/ i /i/ se sinkopira; npr. κουλούρι izgovaramo kao /klur/, σκυλί kao /skli/.-značajna izoglosa obe dijalekatske skupine je 'završno ni'; u južnim idjalektima se čuva, u severnim gubi.-druga izoglosa se tiče tzv. 'iracionalnog' (umetnutog) intervokala γ; u mnogim krajevima Grčke (Kiklada, Lezbos, Ikarija, Krit) ova gama se nalazi u okviru završnog sloga svake reči koji se sastoji od dva samoglasnika; na Kipru se uočava pojava njegovog bezvučnog parnjaka /k/.

-glavni grčki dijalekti su sledeći:*Dimotički grčki ili dimotika.-naziv se odnosi na sve narodne (lokalne i regionalne) varijetete (od helenističke kojne do danas); veliki stepen uzajamnog razumevanja.-standardna književna varijanta.-razlike na polju fonetike i vokabulara - lokalni idiomi.-dele se na dve pomenute glavne skupine:1. na severne dijalekatske varijetete – rumelijski, epirotski, tesalijski, makedonski, trački; grčko stanovništvo u pograničnim krajevima (Albanija, Makedonija, Bugarska).-linija razgraničenja sa južnim varijetima proteže se u pravcu od grada Halkide (ostrvo Eubeja) do planine Kiteronasa (Atika), dakle zahvata Severne Sporade, sev. deo Eubeje, ostrva Tasos, Samotraka, Limnos, Lezbos i Samos.-kao sasvim odvojeni varijetet pojavljuje se govor Sarakačana – brojni arhaizmi.2. na južne dijalekatske varijetete koji imaju svoje posebne podgrupe sa sledećim lokalnim varijetetima: atičko-jonski – govori Megare, Atine, Egine i poluostrva Mani na Peloponezu. peloponesko-jonski – preostali govori na Peloponezu , južni govori Beotije, govori Severnog Epira, Jonskih ostrva. kritsko-kikladski – govori Krita, Kiklada, Smirne, govori grčkih enklava u Siriji, Libanu, Istanbulu.

jugoistočni – govori na Hiosu, Ikariji, Dodekanezu, svi lokalni kiparski varijeteti koji su i danas mahom puni arhaizma.*Pontski dijalekt – grčki govor sa Ponta (severoistočna Anadolija u Turskoj koja izlazi na Crno more) danas se skoro i ne čuje – većina njegovih govornika prešla u Grčku (razmena stanovništva 1923).-popis iz 2001. u Turskoj u regionu oko Ponta živelo manje od 4000 Grka govornika ovog dijalekta.-istorijski – pontski je evolvirao kao zaseban dijalekt dimotičkog grčkog (s jasno očuvanim jonskim elementima usled prisilne izolacije celokupnog regiona od matice posle bitke kod Mancikerta 1071).-pontski oslikava veliki uticaj turskog jezika, manje persijskog i kavkaskih jezika.-Trijandafilidis podelio pontski na dve podgrupe:1. pontski govori sa crnomorskog priobalja sa centrom u Tapezuntu (današnji Trabzon u Turskoj).2. govori u unutrašnjosti pontske teritorije.-u odnosu na fonetiku savrmenog grčkog pontski dijalekt ima posebne glasove koji se beleže odgovarajućim grafemama.*Kapadokijski dijalekt – jasno jonska osnovica, sličan pontskom (govorio se u turskoj oblasti Kapadokiji do 1923).-dugo se mislilo da nema govornika kapadokijskog.-dva istraživača Mark Džens (s Univerziteta iz Genta) i Dimitrije Papazahariju (Univerzitet u Patri) 2005. pronašli vel. broj govornika kapadokijskog u onim predelima Grčke koje su njihovi preci nasledili.-postoje i u Ukrajini (posebno u Mariupolju) i Rusiji, iz Soluna se emituje radio program na ovom dijalektu.-potiče direktno iz aleksandrijskog dijalekta.-u popunost reflektuje turski fonetski sistem, morfološki umnogome doživeo promenu (skoro da nema rodova, gen. dodavanjem nastavka –γιου).*Italiotski dijalekt (ital. grecanico).-dijalekt sa dva zasebna varijeteta: kalabrijskim, grigo – zahvata jug Apeninskog poluostrva.-kalabrijski se govori u 15ak naselja u oblasti Kalabriji; zvanično u UNESKO-voj grupi ugroženih jezika i dijalekata – njim govori nešto više od 2000 ljudi.-grigo u oblasti Pulji (Apulija) na poluostrvu Salentu govori preko 40 hiljada zvanično registrovanih govornika.-između oba varijeteta postoje prilične razlike.-grčka zajednica na Salentu – zasebna etnička i lingvistička manjina od sredine 80ih godina.-dimotika i italiotski dijalekat se umnogome približili – dva u priličnoj meri razumljiva dijalekta.-u pisanoj formi i na prilagođenoj italijanskoj latinici i na grčkom alfabetu.*Čakonijski dijalekt – desetak naselja u planinskoj oblasti na istočnoj strani Peloponeza u okolini grada Leonide, u oblasti Arkadiji na jugu Peloponeza kao i u pojedinim selima na ostrvu Karpatosu i do 1923. na južnoj obali Mramornog mora.-potiče od drevnog lakonijskog (starospartanskog) – dorska jezička grana tračkog jezika.-poseduje vlastite osobenosti i leksiku – katkad krajnje nerazumljiv dimotičarima i pontičarima.-neki lingvisti ga smatraju zasebnim jezikom.-prvi koji pominje Cakonce je car Konstantin Porfirogent sredinom 10. veka kao specijalne odrede vizantijske vojske.-neko smatra da njihovo ie treba povezati sa Lakoncima.*Katarevusa – danas više nije zvanična forma grčkog.-na ovom dijalektu se i dalje preštampavaju knjige napisane u ranijim periodima.-i dalje veliki broj govornika katarevuse – živ dijalekt, mada mu preti potpuno nestajanje.-od 1834. do 1976. zvanični jezik Grčke.-pročišćen jezik, u odnosu na starogrčki posedovala jednostavniju gramatiku, brojne arhaizovane oblike modernih grčkih reči, strani uticaji svedeni na najmanju moguću meru.-nije bila jednoobrazna – negde se više približavala govornom, a negde klasičnom jeziku.*Jevanijski dijalekt – jedini izumrli grčki dijalekt.-poseban dijalekt-jezik romaniotskih Jevreja – na teritoriji današnje Grčke bili od helenističkog perioda pa do završetka 2. sv. rata, posebno na severu (Solun i šira okolina).-dolazak vel. broja Jevreja Sefarda iz Španije i Portugalije u Osmanlijsko carstvo uticao je na dalji razvoj jevanijskog, posebno leksički.-osnovicu činila grčka kojna obogaćena hebrejskom leksikom – veoma teško razumljiv Grcima.-pisan i hebrejskim prilagođenim pismom, i, u manjem obimu, grčkim alfabetom prilagođenim hebrejskom fonetskom sistemu.

27. Gramatike grčkog jezika (sinoptički istorijski pregled)-prvu gramatiku savremenog grčkog jezika sastavio je, sredinom 16. veka, jedan od prvih grčkih humanista i teologa Nikolaos Sofijanos sa Krfa.-u Rimu sa velikim uspehom završio Grčki koledž došao na čelo Papskog prepisivačkog centra – prepisivale se grčke rukopisne knjige; aktivno učestvovao u prepisivanju.

-po nalogu šp. biskupa Medoze otišao na Svetu Goru 1543. –radio na prepisivanju knjiga.-shvatio da se knjige uzalud prepisuju jer ih niko ne čita.-uvideo veliku razliku jezika knjiga i jezika kojim se govori.-održao prisne kontakte sa tadašnjim brojnim uenim ljudima iz Italijie, diskutovali o jeziku.-Rimokatolička crkva svojim odlukama na Koncilu u Trentu potvrdila vrednost narodnih jezika, dozvolila da se vrše propovedi na njima.-prvi štampani prevodi Novog Zaveta na savremene evropske jezike.-Sofijanos je svu svoju pažnju usmerio na obrazovanje.-njegova primedba kako 'je naš narod klonuo i čak ne priziva više u sećanje trud naših predaka'.-rukopis ovog dela čuva se u Parizu u Nacionalnoj biblioteci.-zvanično objavljena tek 1870. – zahvaljujući francuskom neogrecisti Emilu Legrandu.-ponovo štampana kasnije zajedno sa Sofijanosovim prevodom 'O obrazovanju dece' Plutarha.-u predgovoru – utiče prosvetiteljski na narod putem živog maternjeg jezika.-značaj savremenog grčkog za obrazovanje neprocenljiv – jezik ništa manje nepodesan za širenje nauke od klasičnog.-njegove prosvetiteljske i humanističke ideje nisu naišle na dobar prijem – čitavog života morao da dokazuje da nije jeretik.

-1622. u rimu prva štampana (druga po redu sastavljena) gramatika grčkog jezika, ali na italijanskom jeziku.-autor italijanski jezuit, humanist sa Sicilije Jeronim German.-veoma pregledna i razumljjiva gramatika nalazila se u sastavu Germanovog italijansko-grčkog rečnika.-kratka po svom obima – saml neki od osnovnih elemenata grčke morfologije.-svima koji već nešto znaju o grčkoj gramatici pruža neophodna i najnužnija oaveštenja (posebno ona u vezi sa konjugcijom i deklinacijom).-uz svaki obrađeni gramatički deo (baziran na tabelarnom pregledu) sa malo teksta dao je i po jedno kratko vežbanje.-novo, kritičko obrazovanje ove gramatike objavio je 1907. francuski lingvista Perno za račun Instituta živih istočnih jezika iz Pariza.

-1638. doktor teologije Simon Porcijus objavio je 'Gramatiku romejskog jezika' u Parizu, na latinskom, posvećena kardinalu Rišeljeu.-lišena svih nepotrebnih detaljisanja.-prilično koncizna, skoro potpuno precizna u opisu celokupne morfološke strukture grčkog jezika.-opisivan jezik je grčki iz vizantijskog perioda baziran na atičkom dijalektu.-nastojao da približi taj grčki jezik na što prostiji i jezgrovitiji način – bio svestan da ga nije lako predavati i opisivati.-sadrži puno primera (citata) preuzetih iz dela klasičnih autora, mada ima i njegovih primera.-nizovi kratkih, praktičnih vežbanja.-rekapitulacija u najosnovnijim crtama svega iznesenog, protumačenog i provežbanog.-austrijski lingvist ai romanista Majer-Libke je 1889. ponovio izdanje Procijusove gramatike uz vlastite kritičke osvrte i tumačenja, uvodni deo pisao Psiharis.

-u 18. veku objavljeno 10ak gramatika grčkog jezika, bez većeg značaja.-1703. Žan Bojen, benediktinski opat, objavio u Parizu 'Gramatiku narodnog grčkog jezika' na latinskom; još jedno objavljivanje 1745.-nije donela ništa revolucionarno, predstavlja samo puko preštampavanje starije gramatike čije ime autora nije sačuvano.-njena vrednost je u tome što je korišćena kao osnovni i(li) pomoćni udžbenik na Univerzitetu Sorboni.*gramatike drugih autora takođe na latinskom jeziku:-1705. Nemca Tribehovijusa;-1708. nemačkog protestanta Languisa;-1709. francuskog redovnika Tome;-1732. španskog franjevca Merkada, i na španskom 1740. i na italijanskom 1743;-1747. nemačkog prosvetitelja Kalenberga.*gramtike na grčkom:-1748. u Trstu Kanelua Spanua;-1782. u Veroni pravoslavnog sveštenika i učitelja sa Santorinija Benedikta Kreda.-1799. u Beču Venijerisova.

-od svih ovih gramatika najvrednije su prve tri – najcelishodnije, najvažnije podatke vezane za grčki i njegov morfološki opis.

Gramatike grčkog jezika na srpskom području-prve lekcije iz gramatike grčkog jezika tek početkom 19. veka.-u zemunskoj školi predavao je pisac prvih udđbenika grčkog jezika Georgios Papazaharijadis.-prvi autor 1814. u Veneciji objavio 'Gramatiku grčkog jezika' sa svim tumačenjima i objašnjenjima na slovenskom jeziku.

-Kneževina Srbija 1838. 'Grčka čitanka' prvi štampani udžbenik grčkog, autor naš pionir na polju helenskih i klasičnih studija Vukašin Radišić, profesor u Kragujevačkoj gimnaziji.-učenik Radišića i veliki poznavalac klasičnog i savremenog grčkog jezika Jeftimije Avramović objavio je nekoliko vrednih dela.-sa Georgijem Kiridisom publikovao je prvi udžbenik grčkog jezika kod nas 1845. u Beogradu, a 1846. 'Čitanku novogrčkog jezika za potrebe trgovačke škole'; 1855. 'Gramatika novogrčkog jezika' – katarevuse.

-do 1997. nijedan udžbenik savremenog grčkog.-1997. prof. Miodrag Stojanović, osnivač Katedre za neohelenske studije pri Filološkom fakultetu u Beogradu, objavio je svoj 'Udžbenik savremenog grčkog jezika' (Zavod za udžbenike i nastavna sredstva).-2007. Jasen je objavio prvu gramatiku savremenog grčkog na srpskom autora Predraga Mutavdžića – jedina takve vrste na čitavom nekadašnjem srpskohrvatskom govornom području.

28. Grčko-grčki rečnici-rečnici savremenog grčkog jezika pojavili su se prilično rano.-prvi grčko-grčki rečnik, sadrži i nekoliko dimotičkih reči i fraza, 1523. u Rimu ‘Veliki i veoma korisni rečnik’ – autor, učeni italijanski episkop Gvarino Favorino.-prvi rečnik narodnog (u originalu ‘varvarskog’) grčkog jezika 1610. u Lionu ‘Glossarium Graeco-Barbarum’ – autor holandski filolog Jan fan Meure; dao tumačenja grčkih reči na latinski, na grčkom dao sva objašnjenja reči (ugl. preko sinonima).-u 17. veku postoje pored rečnika klasičnog grčkog, 4 značajna rečnika savremenog jezika.-prvi 1601, jedan od prvih stručnih rečnika u Evropi, ‘Taktički polugrčki rečnik’, celokupna grčka srednjovekovna (vizantijska) vojna terminologija; niz reči iz savremenog grčkog jezika – autor Nikolaj Rigalti.-Germanova gramatika se nalazila u sklopu italijansko-grčkog rečnika; jedinstven u grčkoj i evropskoj leksikografiji – jedan od prvih dvojezičnih rečnika, sadrži konfrontirane reči i korisne faze iz dva živa narodna jezika.-Simon Porcijus – trojezični rečnik (latinski-starogrčki-savremeni grčki) ‘Dictionarium Latino-Graeco-Hellenicum’; prvi put objavljen u Parizu, 1635, imao nekoliko izdanja i dopunjavanja, posl. put preštampan 1797. godine.-najzastupljeniji i najprodavaniji rečnik prvi put objavljen u Veneciji 1659. ‘Enciklopedijski četvorojezični tezaur’ – autor veliki poznavalac stranih jezika, učeni iguman manastira svetog Georgija Skalota sa Krita, Jerasimos Vlahos; za 100 godina 15 izdanja – sve neohelenske reči i brojne faze protumačene na tri jezika (latinskom, italijanskom, klasičnom grčkom).-najvrednije leksikografsko delo ‘Glossarium ad scriptores mediae et infimae Graecitatis’ (‘Rečnik pisaca iz srednjeg i razvijenog helenizma’) 1688; štampan u Lionu, priređivač ondašnji ugledni francuski filolog i erudita Šarl di Fresno, u grčkoj poznatiji kao di Kanž; rečnik i danas izuzetno vredan – sadrži dragocene leksikografske podatke, posebno važan za istoriju savremenog grčkog; brojne reči, fraze i izrazi skupljeni i preuzeti iz najrazličitijih dela grčkih autora iz skoro svih istorijskih perioda; sve reči u njegovom korpusu su i učene i neohelenske, veoma uspešno protumačene na altinskom i starogrčkom; poslednji put objavljen 1907.-u Parizu 1709. izašao iz štampe ‘Tezaur grčkog i italijanskog jezika, odnosno rečnik grčkog i italijanskog’ – veliki dvojezični grčko-italijanski i ital.-grčki rečnik, autor učeni monah Alesio da Somavara; mnogobrojne korisne reči, fraze, razni lokalizmi i dijalektizmi iz savremenog jezika, termini iz gramatike, filozofije, teologije, razni izrazi (idiomi) vezani za neku odrednicu – rečnik izuzetne vrednosti.*druga polovina 18. veka:-1790. u Beču trojezični rečnik (francusko-italijansko-grčki) Georgiosa Ventotisa.-1797. u Lajpcigu trojezični rečnik (prostonarodni grčki-nemački-italijanski) Karl Vajglov.*u 19. veku:-brojni grčko-grčki rečnici.-Koraisov istorijski u okviru njegovih ‘Atakta (Različiti spisi)’.-Dimitrios Skarlat Vizantinac, Georgios Zikida, Stefan Kumanudis.

-‘Istorijski rečnik’ Atinske akademije; rečnik Joanisa Stamatakosa, Georgiosa Papadakosa, Emanuil Kriaras, Fitrakis i Georgios Babinjotis.

-devetotomni rečnik Dimitrakosa (1936-1950) uspeo da spoji sva tri leksička nivoa grčkog – klasični, srednjovekovni, savremeni, pruža skoro savršen dijahronijski razvoj grčkog; mana – nedostatak dimotičkih reči, pod savremenim grčkim podrazumeva se samo katarevusa.-trotomni rečnik Stamatakosa (1952-1955) zvanično uključio dimotiku u celokupni leksički korpus; Stamatakos javno podržavao katarevusu, dobro je znao i dimotiku – omogućilo mu da pruži sva semantička tumačenja i da navede sve vidove upotrebe reči savremenog grčkog (i katarevuse i dimotike).-rečnici Papadakosa, Krijarisa, Fitrakisa, Babinjotisa – rečnici savremenog grčkog s osnovicom na dimotici; svakoj reči daju njeno etimološko poreklo i prate njen istorijski razvoj; etimološki, pravopisni, funkcionišu kao rečnici sinonima i antonima.

29. Rečnici grčkog na srpskom-prvi rečnik grčkog u Veneciji 1803, autora učenog Grka iz Zemuna, profesor u zemunskom Helenomusionu, Georgios Papazaharijadis; rečnik klasičnog grčkog, načinjen potrebama udžbenika starogrčkog; u njemu se nalazi i leksički materijal koji u priličnoj meri pokriva tekstove antičkih autora – sva tumačenja i objašnjenja u njemu takva da omogućavaju čitanje dela klasičnih grčkih pisaca u originalu.-u Beogradu 1853. objavljen rečnik Riste Jovanovića; prvi grčko-srpski rečnik, prvi rečnik za svaku priliku; specifičan po tome što ni grčki, ni srpski nisu autentični (grčki – katarevusa, srpski – slavjanoserpski). (Razlozi njegovog objavljivanja: u to vreme su Cincari i Grci po svim većim varošima Srbije obavljali velike bankarske i trgovačke poslove za račun Srbije i držali su u svojim rukama skoro celokupnu trgovinu u zemlji. Kako su oni predstavljali svojevrsnu društvenu elitu, i grčki je u višim srpkim krugovima postao jezik društvene otmenosti); naišao na široko odobravanje; nekoliko doštampavanja do 1886. kada je poslednji put objavljen.-jedan od obimnijih i značajnijih grčko-srpskih rečnika 1908. Nikolas Papastergiju.-pred kraj 20. veka u većem obimu rečnici savremenog grčkog i srpskog jezika.-jedan od prvih u Grčkoj 1981. ‘Srpskohrvatsko-grčki rečnik’ autorke Ane Vojadži; sadrži oko 65 hiljada reči i fraza prilično uspešno prevedenih na grčki; u Solunu se pojavio grčko-srpski iste autorke sa oko 25 hiljada reči.-kod nas 1988. dvojezični ‘Rečnik srpskohrvatsko-grčki/grčko-srpskohrvatski’ autora Zorana Gačića i Eve Kraus-Srebrić (Narodna knjiga, Beograd), na dimotici, mana – ne daje sasvim precizne prevode ni sa srpskohrv. ni sa grčkog.-Milivoje Zagajac 1995. ‘Grčko-srpski/srpsko-grčki rečnik’ (Prosveta, Beograd); prisustvo katarevuse, starih oblika reči i starog pravopisa pored brojnih dimotičkih reči – nije pogodan za početnika u učenju savremenog grčkog, koristan za upoznavanje sa prevaziđenim oblikom jezika i čitanje dela grčkih autora u originalu.-Petros Daskalidis, dva rečnika – ‘Džepni grčko-srpski rečnik’ i ‘Džepni srpsko-grčki rečnik’ (Pirg, Beogra, 1998); zastupljena dimotika; sasvim dovoljna za uspostavljanje krajnje bazične komunikacije i za najosnovnije razumevanje; izuzetno malo leksički korpus, grčko-srpski daleko veći po obimu – omogućava pokrivanje jednog višeg nivoa učenja (do srednji 1).-slične namene je ‘Osnovni grčko-srpski rečnik (sa gramatikom savremenog grčkog)’ prof. Miodraga Stojanovića (Vajat, Beograd, 1999).-u Grčkoj Aleksandra Marković ‘Srpsko-grčki rečnik’ (Atina, 2001), oko 35000 reči i izraza; nedostatak reči i nepreciznost u prevodu, značaj i korist rečnika.-‘Grčko-srpski rečnik’ M. Stojanovića i A. Balaća (zavod za udžbenike, Beograd, 2002), 50000 reči, fraza i izraza – svojevrsni kapitalni poduhvat; određene manjkavosti, sadrži leksiku koja prilično uspešno pokriva sve nivoe komunikacije.-slične namene je i ‘Grčko-srpski/srpsko-grčki rečnik’ dr Marice Jelić – Kuburidu (Matić, Beograd, 2008).

31. Naši pesnici u grčkoj književnosti 20. veka-Početak grčkog interesovanja za grčku književnost 1860ih-1870ih godina.-1851. u književnom časopisu Pandora objavljen je prepev srpske narodne pesme Zlatija starca Ćeivana epirskog pesnika Georija Zalokostosa. Isti časopis – prevod Rankeovog dela Serbische Revolution (Srpska revolucija).-1862. godine - Prva grčka rasprava o jugoslovenskoj književnosti O srpskoj narodnoj poeziji atinskog profesora književnosti Joanisa Pervanoglu-a.-Andreas Mardžokis u delu Srpska poezija daje prevod 15 srpskih narodnih pesama i 3 pesme Petra Preradovića, i to sa italijanskog jezika – to je bio prvi grčki prevod jednog jugoslovenskog pesnika.-Kostas Pasajanis – prvo u listu Nea Ellas a zatim 1925. u knjizi Servika tragudia prevodi Njegoša, Radičevića, Vojislava Ilića i druge. Pasajanisovi prevodi su više slobodne adaptacije. On je bio novinar na Krfu za vreme Prvog Svetskog rata i

delio je sudbinu sa Srbima. Prvo poglavlje knjige koje se zove Preteče u srpskoj poeziji i umetnosti govori o Vukovoj reformi, Radičeviću i Njegošu kao njegovim sledbenicima. Gorski vijenac upoređuje sa grčkim kleftskim pesmama, zbog motiva oslobođenja od Turaka. Uvod u Gorski Vijenac – Posvetu prahu oca Srbije (koja je inače posvećena Karađorđu) prevodi pod imenom Karađorđe i to uz maksimalnu slobodu. Od Branka Radičevića preveo je pesme: Devojka na studencu (Sti vrisi), Sretan pastir (O viskos), Molitva (Prosevhi), U spomenicu Mini Vukovoj Vukomanovića (Thimima sti Mina Vouk Stefanovits), Gusle (H gousla), Ukor (Parigoria), Vragolije (Pirasmos – Iskušenje). Uporedio je Branka sa najboljim grčkim idiličnim pesništvom. Preveo je i pesme porodice Ilić – Jovana, Vojislava i Dragutina – Jovanovu patriotsku pesmu Sinđelić, Vojislavljevu – Glasnik slobode (posvećenu Rigi od Fere) i Anđeo mira.- 1937. pokrenut mesečnik Balkanska književnost gde su se našli prevodi pripovetke Anoka Laze Lazarevića, Zmajeve Pesme o pesmama, Brankove Kad mlidijah umrijeti i Devojka na studencu, Ostrva Milutina Bojića. Prevodioci – Papandreu i Marketis, nisu govorili srpski već su prevodili sa francuskog posrednika.- 1954. časopis Nea Estia (Novo ognjište) objavljuje dela jugoslovenske književnosti – urednik je Petros Haris i on piše uvod Prvo saznanje – o značaju književnosti za zbližavanje dva naroda. Prevodilac – Jorgos Pracika – Andrićev Most na Žepi, Lalićevo Zlo proleće, Nepromenjeni grad Isidore Sekulić, Krvava bajka Desanke Maksimović…

32. Prva grčka rasprava O srpskoj narodnoj poezijiRasprava Joanisa Pervanoglusa – O srpskoj narodnoj poeziji – 1860. godine. Joanis prvo govori o srpskom narodu kao o junačkom i nežnom u isto vreme, o ljudima čije je srce stecište najplemenitijih osećanja i kako sve to budi divljenje prema Srbima, koji mrze Turke otkad su ih pokorili posle Kosovske bitke 1389. Pošto je plemstvo tada poginulo, ostao je narod, neobrazovan, ali čuvar poezije i sete za Kosovskim poljem, na kome je knez Lazar poginuo i bio pogreben. Kaže da slovenska rasa važi za najpoetskiju. Srpske pesme su mešavina lirske i epske poezije – mogu se podeliti na tri ciklusa, ali sve one imaju uglavnom istu temu. Prvi ciklus – o Marku Kraljeviću, drugi – o Kosovskoj bici, treći – o Karađorđu. Ističe ljubav Slovena – Srba prema poeziji i pesmi. Prvi koji su otkrili i zapisivali srpske narodne pesme: dalmatinski monah Kačić Miošić, jeromonah Joanis Fortis, Gete, Herder, Vuk Karadžić, Talvi, Nikola Tomazeo, Sima Milutinović Sarajlija.

33. Grčke narodne pesme u srpskom prevoduPostoji nesumnjiva sličnost usmenog narodnog stvaralaštva svih balkanskih naroda, ali da bi se otkrila međusobna zavisnost ovih pesama i motiva, potrebno je njihovo proučavanje na komparativnoj osnovi. Uporedno proučavanje ne samo grčkih i srpskih pesama i priča, već i stvaralaštva drugih balkanskih naroda – to uključuje i poznavanje društveno-političkih prilika (sličnih za sve balkanske narode).Prvi je na to ukazao Jernej Kopitar, koji u vreme ustanaka Grka i Srba nalazi sličnosti između pesama dva naroda. On je pisao o prvoj zbirci grčkih narodnih pesama u izdanju Kloda Foriela, profesora sa Sorbone, komparatiste i filhelena. Foriel je, uz pomoć Kopitara, dao osnovu za izučavanje srodnosti poezije Grka i Srba – sličnosti u temama, motivima, istorijskim ciklusima, tužbalicama, svadbenim, dodolskim i hajdučkim (kleftskim) pesmama.Prvi prevodilački pokušaji – bilo je prevođeno prvo na velike evropske jezike (ruski, francuski, nemački), pa tek sa tih jezika na grčki ili srpski, dakle nije bilo direktnih prevoda sa grčkog na srpski ili obrnuto.Godine 1825. Rus Nikolaj Ivanović Gnedić prevodi kleftske pesme na ruski, a sa tog prevoda (sa ruskog) 1833. Teodor Pavlović prevodi na srpski dve kleftske pesme – Grob Dime Ajduka i Andriko. Prva govori o smrti starog klefta u porodičnom okruženju koji prenosi potomcima zavet o uništenju Turaka, a druga o Andrucosu Odiseju, borcu za oslobođenje (u ovoj pesmi pominje se i Karađorđe – Andrucosova majka kune sve glavešine, pa i Karađorđa što su joj oterali sina u rat – ovaj motiv se poredi sa rečima kade Kulinove u pesmi Boj na Mišaru – Crni Đorđe da te Bog ubije...).Krajem 19. veka nepoznati prevodilac preveo je 4 kleftske pesme o suliotskom (isto vrsta klefta) junaku Fotu Caveli.Vojislav Rašić, srpski filhelen je u svojoj knjizi Klefte i suliote sa francuskog preveo 20 pesama o kleftskim dogodovštinama i pojedinačnim kleftima, među kojima su i: Hristos Milionis, kapetan Sturnaras, Janis Bukuvalas, Nikocaras, Giotis, Malamas, Dimosova samrtna poruka. Svi ovi prevodi znatno se razlikuju u metrici u odnosu na original (ako je na grčkom u 8ercu, na srpskom ide od 8erca, do 10erca i 12erca). Najbliža originalu je pesma Klefti iz Valta.Romanista Miodrag Ibrovac preveo je grčku pesmu Dva brata, koja podseća na našu – Predrag i Nenad. U grčkoj verziji jedan brat je trgovac, a drugi kleft, na kraju zajedno umiru. Motiv borbe među bliskim rođacima u grčkim pesmama ima građanski ton, prilagođen je građanskoj sredini, i tu se pravi razlika u odnosu na srpske pesme – Ibrovac zaključuje da srpske balade imaju herojski stav, a grđke – građanski.I prvi i poslednji (do trenutka kada je pisan ovaj tekst) prevodi grčkih narodnih pesama izašli su u Letopisu Matice srpske – prvi 1833. – Teodora Pavlovića, a poslednji 1971. Ksenije Maricki-Gađanski (to su pesme: Prepoznavanje, Dva brata i zla žena, Most u Arti, Konstantin i Areta).Prvi prozni prevodi – 1860tih godina – Stojan Novaković sa češkog prevodi istoričare, filologe, istoričare književnosti. Pisao je i o razvoju grčke narodne pesme. Najstariji događaj o kome je sačuvana pesma je Zauzimanje

Jedrena (1361.), zatim Propast Konstantinopolja (1453.). Novaković je dao prozne prevode jos 4 grčke narodne pesme – dve o borbama suliota i dve o predaji grada Parge Turcima.Svi ovi prevodi značajni su više sa stanovišta istorije prevođenja, nego zbog njihove književne vrednosti. Za razliku od grčkih prevoda srpskih pesama, koji su bili češći, naše prevođenje grčke narodne poezije ne poseduje kontinuitet.

34. Vukašin Radišić, prvi srpski neohelenistVukašin Radišić (1810 – 1843) bio je prosvetitelj, klasičar i romantičar istovremeno. Stvarao je u jednom od najrazuđenijih perioda srpske književnosti – u prvoj polovini 18. veka u kojoj su se prelamali klasicistički i romantičarski uticaji.Svoj pedagoški rad započeo je 1836. u novoosnovanoj kragujevačkoj gimnaziji kao profesor grčkog jezika i poetike. Za svoj predmet napisao je udžbenik Grčka čitanka za potrebe srpske mladeži (Beograd 1837.), čiji je sadržaj podeljen na 9 poglavlja označenih grčkom majuskulom (A’, B’...). U udžbeniku su se našla vežbanja, komični sadržaji, izbor tekstova sedmorice mudraca i drugih helenskih mislilaca, poglavlje Bog koje je sadržalo prevod (na grčki) Stejićevih filozofskih dijatriba, zatim prevod Dositejevog traktata O ljubavi kao i pesme Georgija Sakelarija, novogrčkog klasicističkog pesnika. Posebnu celinu udžbenika čini grčko-srpski rečnik.Kao saradnik mnogih tadašnjih listova i časopisa (Uranija, Golubica,...) Radišić je objavljivao svoje mnogobrojne prevode, članke i pesme, među kojima je i vukovsko-orijentisani članak Misli o srpskom jeziku... i njegovo uvodno predavanje iz poetike – Pobude mojim mladim slušateljima poetike, koje pripada oblasti književne teorije i kritike. U nastavcima je objavljivao prevode Sokratovih dijaloga iz Ksenofonta, kao i skoro sve Anakreontove ode, po jednu idilu Biona i Mosha, Kleantovu Himnu Zevsu, Tirtejevu elegiju, dve pesme Atanasija Hristopulosa, zatim komičnu Galeomahiju ili Boj miševa sa mačkom Teodora Prodroma, vizantijskog pisca iz 12. veka. Preveo je i 5 filozofsko-prosvetiteljskih elaborata Adamantiosa Koraisa, novogrčkog filologa i time približio srpskoj javnosti prosvetiteljsku delatnost u Grčkoj.Radišićevi prevodi Anakreontovih oda predstavljaju osveženje u do tada izrazito didaktički i racionalistički naglašenoj poeziji srpskog klasicizma. Ostaje otvoreno pitanje eventualnog uticaja Radišićevih prevoda Anakreonta na srpsko pesništvo tog doba, zatim njegov doprinos upoznavanju Srba sa jednim od najznačajnijih žanrova filozofske proze – sa sokratskim dijalogom, preko Ksenofontovih Uspomena o Sokratu i popularno-filozofskih i eruditskih članaka novogrčkog prosvetitelja Koraisa.

35. Vukov članak Grci i SrbiNa početku se daje pregled istorijskih okolnosti koje su prethodile Vukovom vremenu i pisanju članka: u 16. veku stvoren je grčki trgovački patricijat, te su Grci (zbog ugleda i novca) bili u vrhu turske administracije. Zatim su njihovo mesto zauzeli Srbi (vreme Mehmed Paše Sokolovića), ali u 18. veku kreće nova kriza srpskog naroda – seobe pod Arsenijem III i IV Čarnojevićem, ukidanje Pećke patrijaršije i Ohridske arhiepiskopije. Grčki vrh (fanarioti) su zbog ukidanja srpske patrijarsije želeli da obnove moć Carigradske, odnosno da prošire njen domen na srpske teritorije, a time i da povećaju prihode. Grčki sveštenici koji su tada dolazili u Srbiju bili su stranci, nisu znali ni bogoslužbeni jezik, ni srpski narodni govor, a u isto vreme bili su i trgovci. Sve ovo je uticalo na to da Vuk, kao i srpski narod, sa nepoverenjem gledaju na Grke, a to je bilo i presudno za određenje Vukovog članka ’’Grci i Srbi’’. Ovaj članak napisan je 1835. godine na nemačkom (pod imenom Griechen und Serben) i trebalo je da izađe u listu Allgemeine Zeitung, ali redakcija ga nije prihvatila, pa je izašao konačno u Lajpcigu, u novinama Der Komet iste godine. Vuk je tu predstavio nepravdu koja je učinjena Srbima – i Grci i Srbi su u isto vreme dobijali nezavisnost, i to Srbija za manji deo teritorije. Zatim, Grci su za svoj ustanak 1821. imali podršku cele Evrope, ne samo intelektualnu, vec i finansijsku, dok Srbe i srpske borbe nisu pominjali ni u novinama; Grci su po njemu pretili da unište sve srpske napore stečene u ustanku. Ovaj Vukov članak bez obzira na sve nije bio objektivan, jer odražava samo jedan način gledanja na ovaj problem, selektivno bira činjenice i poredi stvari koje nisu mogle da se porede. Grčki duhovnici, kao pripadnici velikog pravoslavnog naroda, su se zapravo brinuli za slovensku pismenost i bogosluženja, oni koji su izazivali nepoverenje i strah kod Srba bili su fanarioti. Sa druge strane, grčki uticaji u književnosti i kulturi mogli su biti samo plodonosni.

36. Grci u Prvom srpskom ustankuPrva saradnja Grka i Srba u borbi protiv Otomanske imperije bila je za vreme Napoleonovog pohoda na Italiju, kada je Riga od Fere spremao ustanak koji bi obuhvatio sve balkanske narode. U 18. i 19. veku grčki trgovci, koji su bili glavni posrdnici u trgovini između Turske i Zapadne Evrope, preplavili su balkanske zemlje, i bili su uglavno stacionirani u Beogradu i Zemunu. Postepeno su se stapali sa srpskim narodom i sa njim delili tešku sudbinu pod Turcima. Kada je počeo Prvi srpski ustanak, svi Grci koji su bilo kako bili povezani sa srpskim narodom, učestvovali su u borbama, svako prema svojim prilikama i mogućnostima. Mogu se podeliti u tri grupe:

1) Grci koji su se zatekli u Srbiji, koji su tu živeli ili koji su došli kasnije iz Grčke radi borbe: Vreta iz Kolara, Đorđe, Dimitrije, Pavle i Todor Zagla, Hecim Toma Kostić, Leontije Lambrović, kapetan Konda, Vlahovlas, Nikocaris, Nikola Pangalos, Georges (Jorgaci) Olimpiot.2) Grčki trgovci iz Beograda i Zemuna koji nisu učestvovali direktno u borbama, već su nabavljali hranu i oružje za ustanike: Nano Demetar Bomba, Vulko Gina, Demetar Simon, Georgi i Leontije Paci, Dimca Konstantin, Sterija Pulja, Dimitrije Puljević.3) Istaknuti Grci sa visokim političkim ugledom, diplomate iz Austrije/Rusije/Turske: Konstantin Ipsilanti, Konstantin K. Rodofinikin, Jovan Kapodistrija.

37. O nekim odjecima grčkih ustanaka u srpskoj književnostiKao i svi veći i značajni događaji, i grčki ustanci sa svojim vođama inspirisali su neke srpske pesnike. Najveći uticaj imao je Riga od Fere, revolucionar koji je težio stvaranju balkanskog saveza kojim bi se svi balkanski narodi oslobodili od Turaka. Srbi su 1825. prepevali Riginu Himnu grčke revolucije koja je važila za grčku Marseljezu. Čak i decenijama posle Rigine smrti u Nebojšinoj kuli, bio je Riga prisutan u srpskoj svesti. 1892. godine Vojislav J. Ilić ispevao je pesmu Glasnik slobode, o Riginim idejama i mučeničkoj smrti. Pesma je pisana u vreme sklapanja sporazuma između Srba i Grka u cilju suprotstavljanja Turskoj, tako da je bila i politički motivisana.Godine 1807. je Trandafil Duka, trgovac iz Zemuna, u Pesti izdao Istoriju Slaveno-Srba; bila je nevešto sastavljena u stihovima i posvećena Petru Ičku.Jovan Sterija Popović, delom Grk, oduševljen grčkim ustankom (1821-1829) prepevao je mnoge pesme Rige od Fere, Adamantiosa Koraisa i Jakovaka Rize Nerule. Hteo je da nazove zbirku ovih pesama Sedmostruki cvjetak borećim se Grcima, ali knjiga nikad nije štampana, austrougarska vlast nije blagonaklono gledala na to. Godine 1853. je Popović objavio epsku pesmu Marko Bočaris, posvećenu poznatom ustaniku i članu tajne revolucionarne organizacije Filiki eterija.Grčki ustanak na Kritu 1866. godine imao je izvanredan odziv u srpskoj literaturi (S.V.Kačanski, Jovan Grčiš Milenko, Mita Petrović, Mita Nešković...). Bitno je napomenuti da je ovo srpsko oduševljenje grčkim uspesima bilo iskreno i bez ikakvih interesa, zato što je u ovo doba Srbija imala nezavisnu državu, nije se i ona borila za svoju slobodu, da bi imala neke koristi od favorizovanja oslobodilačke borbe.

Arnold TojnbiEngleski istoričar. Smatrao je da se Grcima postavlja jedno od najvažnijih pitanja – gde da traže korene svog neohelenizma, da li samo u antici ili i u tekovinama hrišćanske kulture vizantijskog doba? Odnos Grka prema antičkom nasleđu se menjao – od negiranja do pomirenja antike i hrišćanstva. Tek kad se nova vera učvrstila i potisnula mitologiju to je bilo moguće – i antičkim Grcima odato je priznanje za doprinos kulturi i tradiciji. Antički običaji – preziveli kroz hristijanizaciju, data im je nova forma i značaj, a Teologija je preuzimala fiolozofske termine, opet dajući im novi smisao. Dolazak Turaka na Balkan vidi kao pozitivan u dva segmenta: 1) kristalisanje i učvršćavanje nacionalne svesti, negovanje tradicije, običaja, hrišćanske vere, ujedinjenje Grka i ostalih balkanskih naroda; 2) dodatno učvršćavanje duha novog helenizma (antika i hrišćanstvo) – od 1453. do 1918. – novi sadržaji: iz tursko-arapskog (orijentalnog) sveta i zapadno-evropskog (mletačkog i italijanskog). Ove dve sasvim oprečne kulture postepeno su se utapale u prethodno izgrađen i učvršćen vizantijsko-pravoslavni helenizam.

Manolis TrijandafilidisKljučna ličnost za razvoj savremene grčke lingvistike. Zahvaljujući njemu se narodni grčki uzdigao na nivo književnog normiranog jezika. Počeo je da sastavlja gramatiku dimotike da bi dokazao da je narodni govor dovoljno morfosintaksički i leksički razvijen da izrazi sve nijanse i suptilnosti mišljenja. Smatrao je da se obrazovanje ne može vršiti na veštačkoj tvorevini, kakva je bila katarevusa, već samo na živom narodnom jeziku. Dokaz – književnost Grka iz oblasti koje su bile pod mletačkom upravom (pisali su izuzetna dela na narodnom govoru). Pisao je studiju o stranim rečima u grčkom gde zaključuje da u jezičkom purizmu ne treba biti sasvim isključiv. Oštro je kritikovao Koraisovo srednje rešenje koje nije pomagalo dimotici. Nije smatrao da je potrebno stvarati na veštački način idealizovani savremeni jezik, već da jezik treba biti čist, konkretan i izvorni.

38. Grčki čovek i oblici društvenog života (Vernan...,str. 233-270) Grčki čovek je biće polisa – to je značenje čuvene Aristotelove definicije da je ,,čovek po prirodi društveno biće’’. Međutim ova Aristotelova definicija počivala je na etičko-biološkoj teoriji, prema kojoj čovek mora u potpunosti da istraži svoje mogućnosti urođene ljudskoj prirodi da bi zaista bio čovek i čijoj je etičkoj hijerarhiji prednost data razumu nad emocijama. Prava religije, porodice i emotivnog života na hijerarhijskoj lestvici nalaze se ispod politike.

-Društveni život i praznična gozbaFenomen praznične gozbe pre svega je u vezi sa ekonomijom. Iza fasade društvenih formi nalaze se ekonomski odnosi koje odlikuje nejednaka raspodela dobara. Društvo se uobličava upravo načinima ponovnog rasporedjivanja viška dobara ispoljavanjem altruizma ili moći. Time se stvara oblik društvenog života koji prožima ostale odnose u društvu. Određeni proizvodi postaju privilegovani simboli društvenog statusa. Gozba definiše društvo kao celinu ili jednu klasu u okviru društva . Najvažniji proizvodi u Grčkoj su meso i vino i oni su rezervisani za posebne prilike i konzumiraju se u posebnim ritualima. Meso je sveta hrana namenjena bogovima i herojima iz ranijeg doba. Bogovi dobijaju miris iznutrica a ljudi uživaju u zajedničkoj gozbi kuvanog mesa. Ove prilike su redovna pojava, grupa vernika zajedno doživljava zadovoljstva i praznuje. Alkohol je prvenstveno društvena droga i njegovo korišćenje u ritualne svrhe vezuje se ili za zbližavanje članova zatvorene grupe ili za katarzičko oslobađanje društvene napetosti za vreme karnevala kada je mnogo toga dopušteno. Varvari uživaju u neprekidnom i preteranom piću a za grčkog čoveka to je ritualni čin kada se vino, pomešano sa vodom, pije u određenoj prilici. Korišćenje vina se pojavljuje u raznim ritualima s Dionisom. Žene su izuzete od zajedničkog uživanja u vinu, smatrane su sklonim pijenju u javnosti.Poezija Grčke povezana je s gozbama pogotovo u arhajskom periodu-simpozion. Poezija ranog perioda Grčke mora se posmatrati u odnosu na mestu izvođenja-za horske pesme je to religijski praznik, a za elegije i solo pesme bila je to zabava grupe aristokrata. Razvojem filozofske literature o prazničnoj gozbi , kasnije se stvorila idealizovana vizija društvene institucije.Atanajevo delo, ‘Gozba učenih’, enciklopedija zajedničke gozbe u Grčkoj krajem drugog veka posle Hrista, napisana je u obliku razgovora na gozbi, u kojem je sadržaj određen prema delanju zamišljenih učesnika.*Čovek herojskog dobaSvet opisan u homerskim epovima uobličen je oko obreda praznične gozbe. Osnovna odličja kuće herojskog poglavara (basileous) su megaron, hol za gozbe i ostava u kojoj se čuva višak proizvoda koji će se iskoristiti za gozbe ili za darovanje gostima koji potiču iz iste klase kao i on. Basileus ugošćuje članove sopstvene klase na ‘gozbama iz zasluge’…U pričama homerskih epova, prikazane su dve vrste poduhvata: privatno pljačkanje ratne elite (koje su činili aristokratske vođe i ‘drugovi’ iz iste klase) i pravo ‘naroda’ da pozove tu klasu ratnika da vodi formalnije ratove. Status se u okviru zajednice određuje hranom.U homerskim epovima dosta je slika jednog društva iz prošlosti i ta slika stvara ‘savremenu’ mentalnu sliku i utiče na budući razboj grčke praznične gozbe. Međutim ova slika nije celovita jer su zanemareni oblici društvenog života u kojima ljudi učestvuju, pogotovo oni u vezi sa verskim praznicima.Homerskoj herojskoj gozbi prethodi žrtvovanje u kojem se životinjske žrtve prinose određenim bogovima tog prazničnog kulta ili bogovima značajnim za tu porodicu. Meso se peče na ražnju, obeduje se u prostoriji (megaron), vino se meša s vodom i služi iz krčaga; naglasak je na jednakosti u svemu.Homer želi da nas ubedi u to da je njegova poezija pratilac veselja.‘Ilijada’ izražava spoljašnju društvenu funkciju ratničke gozbe u okviru vojne aktivnosti a ‘Odiseja’ je unutrašnji ep, sačinjen da bi bio zabava na gozbi.Herojska gozba određuje većinu osnovnih herojskih osobina koje će odlikovati kasnije grčke obrede praznične gozbe. Povezana je sa društvenom ulogom ratovanja a njen unutrašnji naglasak je na zadovoljstvu.*Arhajski čovekU istoriji grčke praznične gozbe ističu se dve njene osobenosti: ležanje i razdvajanje jela i pića.Obe ove osobenosti deo su šireg razvoja grčke praznične gozbe ranog arhajskog doba. Ležanje su Grci preuzeli iz kulture Feničana. Dokazi o ležanju potiču tek s kraja 7. veka iz korintske umetnosti i Alkmanove poezije, ali može se dokazati da je ovaj običaj postojao i čitav vek ranije. On predstavlja temeljnu promenu u grčkoj prazničnoj gozbi. Megaron je prerastao u andron-sobu koja je posebno bila planirana da u nju može da stane odredjen broj kreveta, 11 ili 15 što je značilo da je broj učesnika ograničen – od 14 do 30.Scene uzete iz zajedničkog pesničkog repertoara, kao i života aristokrata: sport, lov, jahanje i homoseksualno udvaranje. Uobičajene su scene herojskih podviga, rata. Poseban naglasak stavljen je na božanske, herojske i savremene predstave.Poezija je izvođena uz muziku. Razvijaju se dva oblika poezije: dvostruka frula (instrument bojnog polja, ali i elegijske poezije) i barbiton dubljeg tona (omiljeni instrument pri pevanju lirske poezije). Najraniji lirski pesnici poput Arhiloha, Alkeja i Sapfo, komponovali su i prvo sami izvodili sopstvene pesme a izgleda da je elegija, uopšteno gledajući ostala područje amatera. U šestom veku stvorena je klasa profesionalnih pesnika poput Mimnerma i Anakreonta. Teme odražavaju interese te društvene grupe i njen aristokratski stil života.Najranija društvena uloga elegijske poezije utvrđuje ratničke prednosti pomoću opomene ,pre nego indirektim opisivanjem koje je primenjivano u herojskoj poeziji.

‘Institucionalizacija gozbe’ može se naći u Sparti, u arhajskom periodu. Spartanska praznična gozba je potekla iz dorskih običaja, poput onih na Kritu. Odrasli građanin, prošavši kroz strogi sistem, biva primljen u grupu ratnika koja se skupljala oko svakodnevne zajedničke gozbe.Atinjani u 4. veku pokušavaju da sprovedu spartansko uzdržavanje ili bar umerenost u piću, vino je imalo istaknutu ulogu u ovom ritualu.Simboli privilegovane i besposlene klase postajali su sve značajniji u arhajskom periodu. Razvijali su se sport i simpozion kako bi zamenili ratovanje i političku kontrolu.Umetnosti u službi zabave bile su često trivijalne, izvodjači su bili profesionalni zabavljači poput flautistkinja, igrača, akrobata, pantomimičara i komedijaša.Grčka praznična gozba imala je najznačajniji uticaj na područije seksualnosti. Homoseksualnost je bila prirodna u muškom svetu ratničke grupe i često je institucionalizovana kao deo obreda inicijacije, a od mladog čoveka je moglo da se očekuje da kroz to treba da prodje. Snažan element idealizacije i uzvišavanja ostvaren je u ritualima udvaranja mladog muškarca i adolescenta, koji su primani u prazničnu gozbu društva zbog jedne takve ljubavne afere.Element slobodne seksualnosti potiče od prisustva robova pratilaca i zabavljača u arhajskom simpozionu. Građanke nikada nisu bile prisutne na grčkim simpozionima. Njihova okupljanja bila su vezana za ritualne proslave, iz kojih su muškarci najčešće bili izuzeti, ili za vežbanja religijskih horova.Arhajski pesnik je zakonodavac simpoziona. Poezija je uglavnom metasimpotička – bavi se podesnim i nepodesnim ponašanjem na simpozionu i propisuje prava i dužnosti. Grčka monodijska poezija jeste proizvod simpoziona i predstavlja složena razmišljanja o različitim oblicima arhajskog društvenog života.Poverenje i zaklinjanje predstavljaju važan deo prelaska s unutrašnjih aktivnosti simpoziona na spoljašnje.Nedolično ponašanje u okviru grupe zapravo je priprema za pijano ponašanje usmereno ka široj zajednici u ritualu komosa. Na kraju simpoziona, pijani učesnici , okićeni vencima, često paradiraju ulicama, plešući bez ikakvog reda i namerno vredjajući prolaznike, demonstrirajući društvenu moć i izazivajući zajednicu nasilničkim ponašanjem i uništavanjem imovine.Religijska praznična gozba tiče se cele zajednice: svetkovine su posvećene bogovima i pravilima smenjivanja godišnjih doba od kojih zavisi opstanak te zajednice. Praznična gozba u religijskoj sferi javno je delanje njeno uređenje , odgovara uredjenju društva u kojem sveštenici dobijaju posebna sledovanja shodno svom radu, ali se članovi zajednice smatraju jednakim. Stoga se sve veći naglasak stavlja na polis.Svaki obred u prazničnoj gozbi pažljivo se odvaja da bi odgovarao značenju odredjenog kulta. Sprati je podignute 9 ‘zaklona’ ili šatora u kojima su gostila desetorica ljudi, u svakom zastoru bila su predstavljena po 3 ‘bratstva’ što je odražavalo originalnu organizaciju društva u 3 plemena i njihove potklase. To je simboličko obnavljanje oblika spartanske praznične gozbe iz vremena pre polisa, čime se podseća na osnove zajednice.Gozbe koje se priređuju u samom gradu, mogu se podeliti na one u kojima žrtveno meso mora da se jede u delu grada u kojem se nalazi hram i na one gde se to vrši na nekom drugom mestu.Posebno su aristokratski tirani arhajskog doba želeli da istaknu luksuz i njegovu primenu u spostvenom simpotičkom načinu života, kao i da razvijaju nove oblike javne svetkovine uobličene po svom shvatanju herojskog sveta.Pitagorejci se početkom 5. veka razdvajaju od zajednice pomoću složenih zabrana u pogledu hrane i života u komuni, koji je počinjao petogodišnjim zakonom ćutanja – njihovo izopačeno shvatanje ritualne čistoće može se protumačiti kao protest protiv utvrđenog polisa.Religijsko iskustvo usredsređeno na polis bilo je zajedničko za sve Grke i preneto je na velike mađugradske svetkovine koje su se razvile u arhajskom dobu i često bile povezivane s igrama (Olimpija, Istmija, Nemeja) ili proročištima (Delfi). Njima je uloga možda bila da povežu narodne prirodne grupe, poput Jonjana, ali svi su oni težili tome da kroz svetkovinu i žrtvovanje dovedu do stvaranja osećanja ‘pripadanja helenstvu’ (to hellinikon) kao posedovanja ‘zajedničke krvi, jezika, hramova, žrtava i običaja’.*Politički čovekPrema rečima Aristotela, čoveku klasičnog doba ‘svi oblici udruživanja su takoreći sastavni delovi jedne opšte državne zajednice’.Poreklo političkog društvenog života najčešće je nalaženo u shvatanju ‘zajedničkog ognjišta’.Gradsko ognjište povezano je sa postojanjem večne vatre i oni predstavljaju simboličnu sliku političke zajednice kao porodice; mlada prenosi vatru iz očevog u svoj novi dom, tako su i kolonizatori preneli vatru iz svog rodnog grada u novoosnovani. Ova simbolika jeste jedan od najranijih znakova stvaranja svesti polisa: vatra i ognjište čuvaju se u svetilištu ili u javnoj zgradi, a kontrolišu ih udije ranog aristokratskog grada. Ovo je u suprotnosti s drugim oblicima gradskog kulta koji sprovode sveštenici, pripadnici grupa čije se članstvo nasleđuje. U Atini, a i u drugim gradovima, čije je ‘zajedničko ognjište’ bilo smešteno u pritanej (prytaneion), zvaničnu nagradu vrhovnog sudije. Pritanej je imao još jednu funkciju – bio je glavno mesto na kome su se održavale javne praznične gozbe. Ovde su sudije, predstavljajući

vladaoce grada, ugošćavali gradske goste. Ova institucija je aristokratska; ritual ne podrazumeva zajednički pa čak ni obred predstavnika već počasno obedovanje elite.Zapravo, pravo na doživotno besplatno obedovanje ima mala elita aristokrata, odredjena zakonom.U religijskim zakonima u Atini klasičnog doba takođe postoji veliki broj ljudi poznati pod imenom parazitosi (parasitoi) –pomoćnici sudija ili sveštenika koji pripadaju određenom verskom kultu. Bili su odgovorni za ubiranje poreza u ječmu i posedovali su sopstvenu zaradu. Otuda pogrdna upotreba reči ‘parazit’. To je odgovor naroda na tradicionalni običaj aristokratije da obeduje na račun naroda dok raspravlja o problemima koji se tiču tog istog naroda.Atinska država posedovala je drugi pogled na javno obedovanje koji je zaista bio demokratski.Atinska demokratska država nikada nije razvila univerzalne obrede praznične gozbe kao što je to učinila Sparta. Narod Atine donosio je zakone da bi stvorio složenu mrežu običaja vezanih za prazničnu gozbu što odaje utisak političke zajednice ujedinjene u religijskom ritualu.Pokušaji tirana da preurede neke od velikih atinskih kultova, uticaće na zajedničko žrtvovanje i obedovanje. Važnija je bila Klistenova (508/7. g. Pre Hrista) organizacija mreže zvaničnih lokalnih institucija, dema i bratstava koji su određivali ulazak u građanstvo pod vrhovnim nadzorom grada od kojih su sve imale (ili su ubrzo stekle) obrede praznične gozbe. Nikomah je prvi put kodifikovao atinske religijske zakone krajem 5. veka.Vraćanje tradicionalnih religijskih običaja vezivanih za konzervativnog demokratskog državnika Likurga (338/322 g. pre Hrista) podrazumevalo je finansijsku i religijsku reorganizaciju i proširenje glavnih rituala gozbe. Rezultat ovoga je spajanje građanskih institucija i društvenog života izraženog u religijskoj gozbi.Velike zajedničke svetkovine u Atini pokazuju složenost ovih odnosa. Jedna od glavnih verskih ili povremenih obaveza bogatog Atinjanina bila je priređivanje gozbe za članove svog plemena tokom praznika Dionisija i Panatenaja.Obrede i postupke koje su prvobitno pripadali bratstvu, grad je preinačio u opštu praksu i oni su od tada služili kao kriterijumi za sticanje legitimnosti i statusa građanina. Sve ove manipulacije prazničnom gozbom u okviru demokratske Atine ukazuju na jedan dugačak proces politizacije društvenih običaja baziranih na hrani u okviru razvijenog polisa.U poznom 5. veku nastaje revolucija oligarha, organizujući ubistva protivnika na ulici i vodeći oružani prevrat 411.g. pre Hrista. Ubistva političkih neistomišljenika opisana su kao oblik zaveta (pistis).Nakon smrti, obredi praznične gozbe bili su primenjivani jer su bili toliko bitni za života da su neki kultovi pokušali svojim pristalicama da otvore verovanje u večni simpozion.Za Grke su lični odnosi između ljubavi i prijateljstva bili društvene pojave. Život čoveka je upotpunjen vezama prijateljstva izraženim u društvenim ritualima često kroz prazničnu gozbu, uključujući religiju, sport, obrazovanje i rat.U Atini nedostaje poimanje pojedinca a ne njegove slobode, jer lična sloboda postoji i deo je atinskog ideala.*Helenistički čovekU helenističkom svetu postojala su dva suprotna oblika društvene organizacije koji su na svoj način uticali na rituale društvenog života. To su bili život na dvoru i transformacija ranijih grđanskih rituala.Makedonska kraljevska gozba prikazivala je mnogo starije grčke običaje, liči na homerski svet, usvaja ležanje, uvek je obuhvatala mnogo ljudi.Tradicija ‘slobonog govora’ dvorjana na simpozionu, kraljevo prihvatanje društvene jednakosti, opisivanje svađa, pijanih prepirki, ubistva koje kralj čini u svom besu, korupciju moći, prikazani su dvema suprotnim anegdotskim obrascima i jako su bitni za helenistički dvor.Novi grčki gradovi helenističkog doba bili su kolonijalne naseobine u nezainteresovanom, a ponekad i neprijateljski nastrojenom okruženju domorodaca. Njihove institucije pokazivale su želju da se zadrži i ojača njihov zajednički i kulturni identitet: dok se u klasičnom periodu grčki čovek iskazivao u politici, biti građanin u helenističkom periodu značilo je pripadati helenističkoj kulturnoj eliti.Obrazovanje je imalo glavnu ulogu. Muškarci između 18 i 20 godina bili su uključivani u obrazovnu i vojnu obuku pod nadzorom državnih zvaničnika. U helenističkim gradovima formalno obrazovanje sticalo se u gimnazijumu (gymnasion) pod nadzorom državnog zvaničnika gimnazijarha (gymnasiarchos).Gradovi grčkog sveta želeli su da kroz kulturološke oblike stvore osećanje zajedništva koje je u ranijim periodima prirodno postojalo.Organizacija učenja sledila je tradicionalni obrazac organizacije kulta kroz zajedničku imovinu i druženje na prazničnim gozbama. Predstave Platonove filozofije i sastanci u aristokratskim kućama ili na ulicama Atine, zamenjeni su trajnijim zdanjima koja se povezuju sa gimnazijcima (Platonova akademija), javnim zgradama (Stoa), svetilištima (Aristotelov licej). Jezgro svake škole činila je grupa prijatelja koji su zajedno koristili zgradu za sastanke i predavanja, gde je knjige svako morao da koristi mada je sve pripadalo upravi škole, a žrtvovanja i obede su su obavljali zajedno. Epikurova bašta je najzanimljiviji primer ovakvog zajedničkog života. Svi ovi odgovori svedoče o tome koliko je bilo teško osloboditi se stega društvenog života koje su u svim periodima definisale grčkog čoveka.

40. Ulazi Dionis Ronald Harvud Pre 2500 godina na padini jednog brežuljka u Atini, rođena je drama kao umetnost. Njena vitalnost izražavala je radost i zgranutost jednog društva koje je otkrilo sredstva da istraži sebe na svakom nivou. Drevno grčko pozorište dostiglo je svoj vrhunac relativno brzo, za 100 godina.Sve počinje još od Starih Sumeraca koji su živeli 3000 godina pre nove ere, oni su slavili novu godinu dva puta godisnje. U jesen su izražavali nadu da zima, kada njihov bog plodnosti kao da je umirao, neće trajati zauvek; a u proleće oni su glumili svoju čežnju za godinom prosperiteta.Njihova nova godina slavljena je uz veličanstavenu povorku, kazivanje mita o stvaranju i izvođenju pamtomime.Istorijski gledano grčka drama kao da se najednom pojavila razvijena i divna. Značajni za to otkriće su Eshil, Sofokle i Euripid. Sem ovih ljudi ne postoji nikakvo svedočanstvo, ni pisano ni arheološko o tome kako su se pozorišta u tom periodu zaista izgledala. Zasigurno se zna da su se drame prikazivale takmičeći se međusobno na otvorenom i da je postojao hor koji je pevao i igrao oko oltara i da je bilo najviše tri glumca koji su nosili maske. Takođe je poznato i koju vrstu odeće su nosili.U ranija vremena plemena su naseljavala mala sela širom kopnenog dela Grčke.Pleme je organizovalo slavlje prema bogovima time što su pevali pesme u njihovu slavu o svetkovinama u čast žetve, igrajući u krugu gde se mlati žito, izražavajuć i time zahvalanost zbog obnavljanja života. Ti obredi počinjali bi igrom i prikazivanjem bogova ili bajanjem, dok je pod na kojem su igrali postao sveto mesto unutar nekog svetilišta, a u pozorištu reč orkestar bukvalno označava mesto za igru.Ditiramb je pesma koja je pratila ove žrtvene obrede ili izrastala iz njih. Prema predanju jedno je iz hora iskoračio napred i započeo dijalog sa vođama ditiramba, to se pripisuje Tespisu, za koga se takođe kaže da je putovao po unutrašnjosti i da je bio prvi glumac čije je ime poznato.Ulazak Dionisa je od presudnog značaja za razvoj pozorišta. Dionis je mitološki lik koji je nastao tako što je Zevs spavao sa smrtnicom Semelom. Došao je kao bog a ne kao prerušeni smrtnik kao što je to obično radio kad je dolazio kod smrtnica, i njegova moć je uništila Semelu, ali ne pre nego što je zavela Dionisa.Zevs je ugrabio sina koji je postao besmrtan zahvaljujući božjoj neobuzdanoj snazi i usadio ga je sebi u bedra tako da se Dionis pojavio kao bog iako ga je rodila obična smrtnica. To ga je činilo jedinstvenim kao Boga i kao ljudsko biće što je dovelo do toga da ga i jedni i drugi progone.Takođe ga nazivaju i Bahus, imao je razne likove i imaće velike uticaje na atinski um. Vodio je poreklo iz Trakije, a njega su obožavali širom Grčke, a i van nje. Pojavljuje se u raznim oblicima; nekim kojih se trebalo plašiti, a nekim koje je trebalo obožavati. Bio je bog vina, nosio je odeću od vinove loze i životinjskih koža i bio je drvo bog, bik bog, bog plodnosti.Njegovi pratioci su bili satiri pola ljudi pola životinje, đavolasti, senzualni, razmetali se svojom seksualnošću i bili odani prekometnostima. Dionis se takođe može videti okružen ženama, njegovim pratiljima, menadama…Mogao je da bude seksualno neopredeljen, ponekad više žena nego muškarac. Voleo je da ga vide kao strogog. Dionois je takođe i bog opsednutosti. Njegovi obožavaovi bili bi opsednuti njime i tako utonuli u trans. Ekstaza je mogla da znači sve od biti van sebe do duboke promene ličnosti I to se vezuje za Dionisa jer je njegovo obožavanje poprimalo oblike orgija, što je tajni obred ili čin posvećenosti; seksualna konotacija je došla kasnije.Dionizijski obred razlikuje se od ostalih verskih obreda u jednom suštinskom pogledu; kod većina obreda učinak zavisi od ponavljanja, dok je ko Dionizijskih obreda važno samo da iziskuje neku vrstu duhovnog oslobađanja koje diktira sopstvene oblike i forme. Obožavanje Dionisa je bilo dinamično, rasklašno i puno uznemirenosti, i skrivalo je u sebi seme drame, opasno neobuzdanu međusobnu igru slobodnih učesnika.Pozorište je postalo medij u kome su napetosti iz života bile prestavljenje bez ograda = čovek protiv bogova, protiv sudbine, protiv prošlosti i naravno protiv samog sebe.Taj sukob je stajao u srcu drame, a oličenje je sam Dionis. Dramski pisac je bio posrednik između njih. U ranijim vremenima sveštenik je bio komunikator između ljudi I bogova, dok mu je dramski pisac bio naslednik.Eshil je bio prva među najuzvišenijim ličnostima pozorišta, prvi visoko individualizovani glas. Rođen je 525. g. p. n. e., a umro je u 70. godini života. Po Aristotelu on je bio taj koji je uveo u pozorište drugog glumca, koji je tako odlučno proširio mogućnosti drame time što je dopustio međusobno delovanje između pojedinih likova.Nasledio je hor od 50 članova koje je podelio u 4 grupe od po 12 članova, a 12 članova ce kasnije ostati i standardna veličina hora. Za Eshila se smatra da je napisao čak 90 pozorišnih komada od kojih je sačuvano samo 7.Sofokle je i kao čovek i kao umetnik predstavljao ideal ljudi svog vremena. U njemu su se pronašli svi oni darovi potrebni za velika dramska dela: da stvori zaplet sa značenjem koje je prevazilazilo početni stav, da iskoristi krajnje mogućnosti jezika, da nagna na dela i da bez odstupanja gura radnju napred. Takva nadarenost neće se ponoviti sve do rođenja Vilijama Šekspira.

Sofokle se pojavljivao i kao glumac a takođe se obučavao i u muzici i gimnastici.Dela:Car Edip: Govori o strašnom proročanstvu koje je izrečeno na rođenju Edipovom; da će odrasti i ubiti svog oca i da će se oženiti svojom majkom.‘’Elektra’’*Grad Dionisija*Grci su voleli da uživaju u takmičenjima, a dramski pisci, kao atlete su se za nagrade borili nedelju dana na slavlju poznatom kao Grad Dionisija, koje se održavalo krajem marta.Dva dana pre nego sto bi pocelo, Atinjani bi se u zoru uputili ka Dionisovom hramu na nizim padinama Akropolja, gde su se muvali i gurali u nadi da će odigrati svoju ulogu u onome što se pretvaralo u versku ceremoniju kojom su rukovodili sveštenici, njihovi pomoćnici i pratioci. Sve se to odigravalo oko Dionisove statue koju bi podigli i stavili na kola a zatim je u povorci odneli sve do svetilišta u Eleusini. Statuu bi vraćali u sumrak, uz svetlost baklji. Proslavljali su dolazak Dionisa u Atinu, tako što su statuu nosili do pozorišta koje je nosilo njegovo ime, pa je tako Dionis bio u svom pozorištu.Prvog jutra Grada Dionisija ljudi su se pripremali za veliko javno pokazivanje umetničkih i književnih vrednosti koje su doprinosile nadmoćnosti njihovog grada među drugima u drevnoj Grčkoj. Taj festival je bio jedan od najznačajnijih trenutaka u toku godine. Smatra se da je tom festivalu prisustvovalo cak 15 000 ljudi. Prvh godina mesto na festivalu se plaćalo i sva mesta su isto koštala, da bi zatim kada je Perikle stupio na vlast Atine, postarao se da država plati za sva mesta siromašnih građana što je umetnosti dalo časno poreklo i pokazuje koliko je pozorište bilo važno Grcima. Gledaoci bi dolazili sa korpama za piknik i sa ručkom jer je trebalo sedeti čitav dan gledajući bar tri tragedije, burlesku i po koju komediju kako bi srećni otišli kućama.Otvaranju Grada Dionisija prisustvovali su verski i građanski velikodostojnici, sveštenici Dionisa i arhont, glavni sudija Atine, čija je dužnost bila da organizuje sistem ocenjivanja i da imenuje nekog bogatog građanina koji je finansirao predstave. Taj čovek bi se nazivao choragus, i mogao je da bude nagrađen za najbolju predstavu.Te godine kada je sponzorisao predstave nije morao da plaća porez, mada je cena svega potrebnog za festival bila mnogo veća nego porez.Korišćene su dve mašine kako bi se pojačala iluzija.Prva je bila ekkuklema – platform na točkovima koja bi se prokotrljala na kraju pojedinih tragedija noseći mnogo leševa.Mekhane – neka vrsta krana koji je omogućavao glumcima da se spuste sa visine kao bogovi.Igranje i pevanje su bile najvažnije karakteristike grčke tragedije. Ukoliko autor ili sam glumac ne bi uspeo da zadovolje publiku oni bi to jasno pokazivali gađajući ih hranom.Skene – predstavljaju mesto za presvlačenje i pripremu glumaca, kao i pripremu maski koje su nosile a maske su smatrane za moćno sredstvo za gubljenje ličnosti.I Eshil I Sofokle su često bili dobitnici nagrada. Od tragedije su stvorili dramski oblik. Pred kraj života Euripid je živeo u samoizgnanstvu u Makedoniji i tamo je napisao dramu koja je bila u oštroj suprotnosti sa njegovim ranijim delima. U njegovom delu ‘Bakhe’ Euripid vidi bogove, naročito Dionisa, kao jednu ogromnu snagu protiv koje nema otpora.Grci su verovali da u životu treba uživati. Ništa im nije bilo sveto i često su se podsmevali svima.Komedija je nastala od grčke reči komos što znači veseliti se, pirovati.

43. Jezik i istorija – ili dilema o grčkim poreklima*Zamisao da se prevede delo Džona Čedvika – Dešifrovanje lineara B. Za 15 godina nije se smanjilo interesovanje za njegovu knjigu. To interesovanje je dvojako – pokazaće mnogima kako je znanje zaposelo novu oblast i kako je do toga došlo. Mikenske studije su se od tada prekomerno razvile zahvaljujući otkriću prikazanom u knjizi.*Samo Čedvik je mogao opisati to otkriće, nakon smrti Majkla Ventrisa (6. septembra, 1956. godine). Čedvik, kao vrsni poznavalac grčkih dijalekata je 1952. imao čast da bude prvi helenista koji se uverio da je Ventris zaista otkrio postojanje novog dijalekta (koji se pojavio čak 6 vekova pre najstarijih poznatih tekstova), pa je i sam učestvovao u završnom delu dešifrovanja. Takođe je, kao dijalektolog, dao najznačajnije doprinose istoriji mikenskog i grčkog sveta. Prvo objavljivanje ovih rezultata, Čedvik i Ventris su zajedno potpisali. Nakon Ventrisove smrti, Čedvik je na raspologanju imao sve njegove beleške i mogao je da rekonstruiše različite delove otkrića. Malo je otkrića čije je odvijanje tako dobro poznato kao dešifrovanje mikenskih pisama, i to zahvaljujući Čedviku. Stvari nisu postale potpuno jasne, jer nije u potpunosti moguće rasvetliti logiku otkrića. Najdivnije je što nailazimo na sve oblike čudesnog (mladić koji se u četrnaestoj godini, nakon slušanja predavanja ser Artura Evansa – istraživač iskopina Knososa, zaklinje da će otkriti tajnu onoga što se nazivalo 'minojskim' pismima) i racionalnog (metodički poduhvat Ventrisa da proučava jezik tablica iz Knososa kao tajni kod, određujući interpretativne mreže i formulirajući pitanja).

*Majkl Ventris nije bio helenista, već arhitekta. (Majka Poljakinja ga je naučila svom jeziku; odgojen je u Švajcarskoj na francuskom i nemačkom.) Nije bio prvi koji je igrao odlučujuću ulogu u otkriću mikenskog sveta. Mikenski svet je otkrio trgovac srećne ruke – Hajnrih Šliman. Otkrio je 1873. deo Troje s kraja 3. veka, a 1876. kružne kraljevske grobnice u Mikeni. Ali, Šlimanovo otkriće više pripada 'divljem' razdoblju istorije arheologije, jer je on više bio vođen verom u Homera, nego metodičnim istraživanjem istine. Ventris, svoj uspeh najviše duguje racionalnoj metodi koju je opisao Čedvik.*Uloga koju tradicionalno igraju latinski i grčki u našem zapadno obrazovnom sistemu, ne podstiče poznavaoce ta dva jezika na inovacije. Žorž Dimenzil je često ponavljao da bilo koja glupost, pod uslovom da je propraćena bibliografijom i obiljem fusnota, može proći kao znanje, a da je svaki obnavljački napor paralizovan teškim bremenom prošlosti. Mada se redovno čini da se to zaboravilo, Grci iz klasične i helenističke epohe nisu imali ni najmanju predstavu o onome što mi nazivamo bronzano doba. Od grada Mikene znali su samo za utvrđenja pripisana Kiklopima i za 'Lavlja vrata', a o Knososu gotovo ništa, osim legendi i homerskih ili platonskih uspomena. Grci su imali pismo čije su poreklom s punim pravom pripisivali Feničanima, a da ništa nisu znali o datumu tog događaja. Nisu znali ništa o ‘hijeroglifskom minojskom’, ‘linearnom A’, ‘linearnom B’ (slogovno pismo za koje je Ventris pokazao da je korišćeno u 2. veku za pisanje na grčkom). Slogovno pismo, delimično nastalo iz ‘linearnog B’, služilo je na Kipru za pisanje jednog grčkog dijalekta, što je naravno rezultat savremenih iskopavanja, a malo je verovatno da su Eshil i Platon to znali. Tu nastaje problem kako uključiti ‘mikenski’ svet u grčku istoriju i o kom društvu i o kojim Grcima nam Homer govori. Suprotstavljena rešenja nude nam Herodot i Tukidid. Herodot u ‘racionalističkom’ smislu postavlja Minosa u vreme bogova i govori samo o ‘vremenu ljudi’, koje u Grčkoj počinje malo pre njega i nije ono o kom je Homer govorio. Tukidid, s druge strane, od Minosa pravi prvi uzor svim grčkim uzastopnim talasokratijama (?), uključujući i onu kojoj je on savremenik, atinsku prevlast. Moderni Grci su imali drugačiju teoriju. U 19. veku engleski istoričar Dž. Grot rekao je da grčka istorija počinje sa Olimpijskim takmičenjima, a najstarija lista pobednika seže u 776. godinu, što znači da su tu ‘ahejska’ ili ‘homerska’ vremena isključena. Da li su arheološka otkrića i dešifrovanje lineara B zaista obnovila celo ovo pitanje, nije toliko sigurno. Rešenje ne nude sami dokumenti, već način na koji ih ispitujemo. Nijedan dokument ne oslobađa istoričara pružanja vlastite definicije.*Niko danas ne veruje da Troja koju je otkrio Šliman (koja seže u 3. vek) ima išta zajedničko sa Prijamovom i Heleninom Trojom.*Ventris je otkrio da su na Knososu, u Pilu, Tebi ili Mikeni, vladari i posluga imali grčka imena, njihovi dokumenti su beleženi grčkim jezikom, ali iz toga ne sledi da je ono što bismo mogli da nazovemo ‘homerskom iluzijom’ otklonjeno, naprotiv. Ovu novost, savremeni konzervativni helenizam je vrlo brzo primio. Postoje i oni koji sumnjaju, ali nijedan ‘ozbiljan’ msililac neće dovesti u sumnju stvarnost dešifrovanja. Među prvima u Francuskoj koji su stali na stranu Ventrisa su lingvista Mišel Lažen i filolog Pjer Šantern.*Kada je 1821. dešifrovao hijeroglife, Šampolion daje obrazac za čitanje tekstova koji pokrivaju razdoblje skoro 4 milenijuma, a da pritom nisu dodate spekulacije o ‘mističnom’ značenju egipatskih tekstova i spomenika, čemu se i ne pridodaje mnogo značaja.*Kada je 1915. dešifrovao jedno od hetitskih pisama, B. Hronzi za ljudski um otvara čitav jedan svet, a da nije podstaknut miticizam.*Grčka i grčki svet su, kako se kaže, izvorište naše civilizacije i našeg humanizma; bilo je neizbežno da humanisti ponekad prihvate otkriće lineara B kao kamen isklesan baš po njihovoj meri. Radilo se o grčkom koji prethodi oko 6 vekova najstarijim svedočenjima o grčkom jeziku, radilo se o Knososu (Minosova prestonica), Mikeni (Agamemnonova), Pilu (Nestorova), Tebi (Kadmosova). Bilo je posla sa grčkom civilizacijom, kao sa celinom, gde razlikujemo: ‘mikensku’, ‘arhajsku’, ‘klasičnu’, ‘helenističko-rimsku’, ‘vizantijsku’.*Svet koji nazivamo ‘mikenski’ razvio se u razdoblju između dvaju velikih kriza koje su različitom trenutku pogodile ceo istočni deo Sredozemlja. Arheološka slika razoblja 2200-2100. godine p.n.e. je slika velikog uništenja većine, a druga katastrofa dogodila se hiljadu godina kasnije, oko 1200. g.p.n.e. Prvi datum se uzima da bi se odredio ‘dolazak Grka’, prodor pri, nama potpuno nepoznatim, okolnostima, populacija koje govore indoevropski, dijalektom koji će kasnije postati grčki. Kako su se uspostavili odnosi među malobrojnim preostalim stanovništvom se ne zna, ali se zna da se 6 vekova kasnije ‘pomalja’ mikenska civilizacija. To je civilizacija koja će kasnije usvojiti pismo kritskog porekla (o kome znamo samo kako nestaje).