ISTORIJSKI RAZVOJ NOVOPAZARSKOG SANDZAKA-Novopazarski Sandzak je istorijska pokrajina koja obuhvata jugozapadni deo danasnje Srbije i severni deo Crne Gore. Novopazarski Sandzak se prostire na povrsini od 8.687 km kvadratnih i ima svoje istorijske i medjunarodnim konvencijama verifikovane granice, potvrdjene odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine kao i Carigradskom konvencijom iz 1879. godine. Kulturno-istorijsku celovitost Sandzaka oduvek su ispunjavale brojne simbioze islamske i pravoslavne sakralne crkve. Iako Sandzak ima bogatu istorijsku proslost, u jugoslovenskoj literaturi o njemu je malo pisano. Uprkos tome, ime Sandzak je uslo u sve svetske udzbenike, istorije, diplomatske recnike, istorijske i politicke karte. -Naziv Sandzak je turskog porekla (od turske reci *sancak*, sto znaci ZASTAVA, odnosno BARJAK). Sandzak je oznacavao vojnu i administrativnu oblast, u pocetku prvog stepena, a od 1361. godine, kada se pojavljuju BEGLERBEGLUCI (pashaluci, ejaleti) je transformisan u oblast drugog stepena po vaznosti. Na celu Sandzaka je postavljen namesnik sandzak-beg, koji je imao u svojim rukama vojnu i civilnu vlast i koji je pri imenovanju dobijao od Sultana, kao simbol vlasti, *sandzak* (zastavu), pod kojom je u svojoj oblasti okupljao odredjeni broj vojnika. Sandzaci su nastajali na sledeci nacin: *Turci su na osvojenoj teritoriji Vizantijskog carstva zatekli vojne jedinice zvane "teme", koje su za odbranu drzave ili za ratne pohode davale odredjenu vojnu jedinicu. Oni su zadrzavali zatecenu vojnu organizaciju, s tim sto su joj davali svoje ifme (tj. sandzak **). Novopazarski Sandzak je jedini od mnogobrojnih sandzaka iz okvira bivse Osmanske imperije, koji je do dan danas zadrzao to ime. Tako, npr., 1865. godine u Osmanskom carstvu je bilo 123 sandzaka, organiziranih u 55 vilajeta, od cega ih je u bosanskom vilajetu bilo 7. -Od 1282. godine, teritorija kasnijeg Novopazarskog Sandzaka postaje periferni deo tada mocnog srpskog kraljevstva, koja je poveravana na upravu mesnim velmozama. To je narocito doslo do izrazaja za vreme vladavine cara Dusana (1331-1335), kada je danasnji Sandzak bio u sastavu velike feudalne oblasti kojom je upravljao najmocniji srpski velikas Vojislav Vojinovic. Posto Vojislav nije imao dece, nasledjuje ga osamnaestogodisnji sinovac Nikola Altomanovic. Ovaj mocni, agresivni i nepromisljeni mladic ubrzo dolazi u sukob sa svojim susedima, knezom Lazarom Hrebeljanovicem i bosanskim banom Tvrtkom I Kotromanicem. Posle nekoliko pojedinacnih sukoba, ban Tvrtko i knez Lazar sklapaju savez, i zajedno napadaju zupana Nikolu, pobedjuju ga, oslepljuju i teraju u progonstvo, a njegovu oblast medjusobno dele. Od te 1373. godine u sastav bosanske drzave ulazi citavo Gornje Podrinje sa Pivom, Tarom, srednjim i donjim Polimljem. Dakle, vec od ove godine znacajan deo kasnije Novopazarskog Sandzaka se vec nalazio u sastavi bosanske drzave. Vec 1377. godine, opet na teritoriji Sandzaka, u manastiru Milesevo kod Prijepolja, Tvrtko je krunisan za kralja *Srbljem, Bosnom, Primorjem, Zapadnim Stranam*, a ostali deo Altomanoviceve oblasti je pripao knezu Lazaru. Posle kosovske bitke, 28. juna 1389. godine, a u kojoj je izmedju ostalih zivot izgubio i knez Lazar, njegovi naslednici, kneginja Milica i dvanaestogodisnji sin Stefan Lazarevic, morali su da priznaju tursku vrhovnu vlast i da postanu turski vazali. Jedini feudalac koji je jos neko vreme pruzao otpor Turcima bio je Vuk Brankovic. Medjutim, Turci su mu vec 1392. godine oteli Skoplje, posle cega je i on morao da prizna vlast *velikog gospodara cara Bajazita*, davati Turcima danak i ustupiti im mnoga utvrdjenja. Vuk, koji je svojom oblascu vladao do kraja 1395. godine, a mozda i do 1396. godine, drzao je pod svojom vlascu izmedju ostalog Sjenicu i Komaran na Limu, kao i Trgoviste (danasnje Pazariste). Posle Vukove smrti sultan Bajazit je nesto od Vukovih zemalja ostavio u nasledje Vukovoj zeni i deci, da bi se imali od cega izdrzavati. -Stefan Lazarevic, kao verni turski vazal (osoba zavisna od druge osobe, preneseno-potcinjeni), nasledio je oblasti svoga oca, koje su bile prosirene delom Vukovih zemalja. Stefan Lazarevic je umro 1427. godine, a nasledio ga je Djuradj Brankovic, sin Vuka Brankovica. Jedno vreme kao njegove oblasti se pominju: Sjenica, Polimlje, Trgoviste (Stari Ras). U Trgovistu je bio despotov trg sve dok ga 1455. godine nisu zauzeli Turci.-Zbog neurednog placanja danka i saradnje sa Ugarskom, Sultan Mehmed II je odlucio da napadne despota Djuradja Brankovica. Vec od prvog juna 1455. godine Osmanlije zauzimaju najbogatiji i najutvrdjeniji srpski grad Novo Brdo. Vec maja 1455. godine izvrsen je popis sela i imanja cele oblasti, koja ce biti poznata pod nazivom Krajiste Isa-bega Ishakovica, u ciji sastav ce uci i Novopazarska oblast. Cela Novopazarska oblast je tada podeljena na cetiri turske administrativne oblasti, zvane vilajeti i to: vilajet Zvecan, vilajet Jelec, vilajet Ras i vilajet Sjenica. Krajisnik Isa-beg Ishakovic, inace Bosnjak, rodom iz Hercegovine, koja ce biti na celu Skopskog i Bosanskog krajista od 1439. do 1463. godine i drugi po redu bosanski sandzak-beg u periodu 1464.-1469. odlucuje da se u sredisnjem delu Novopazarskog polja, na samom uscu Josanice u Rasku, podigne novi grad. Na ovu njegovu odluku verovatno su uticale povoljne prirodne odlike ovoga kraja, kao i strateski razlozi, jer je grad zamisljen kao baza za daljnja turska osvajanja prema severu i zapadu. Nakon velikih turskih osvajanja i pada Bosne, grad ce izgubiti tu ulogu, postajuci prvenstveno znacajan trgovacko-zanatski i komunikacijski centar na sredisnjem Balkanu. ISA-BEG CE OSTATI UPAMCEN KAO OSNIVAC TRI GRADA: SARAJEVA, NOVOG PAZARA I SAPCA. Novi Pazar je osnovan negde u periodu izmedju 1455. godine, kada je izvrsen prvi popis ovih krajeva od strane turske vlasti i 1461. godine, kada imamo prvi pouzdan pomen Novog Pazara u dubrovackim izvorima. Grad dobija ime Jeni Bazar (Novi Pazar) sa ciljem da se naznaci razlika izmedju njega i starog gradskog naselja Trgovista, koje dobija naziv Eski Bazar (Stari Pazar), a koje je danas poznato pod imenom Pazariste. Novopazarsko polje je pruzalo neuporedivo bolje uslove za zivot *od skucenog i brdima pritijesnjenog prostora* na kome je bilo smesteno starije gradsko naselje Trgoviste.-Najstarije Novopazarsko stanovnistvo je formirano, pre svega od doseljenika iz Trgovista, a doseljavalo se i stanovnistvo iz sela, koje je po uobicajenoj turskoj praksi dovodjeno u novopodignuti grad (narocito seoske zanatlije). u Novi Pazar se nastanjuju i dubrovacki trgovci koji su doseljeni iz Trgovista, kao i turski vojnici i sluzbenici. Tako Novi Pazar od samog pocetka ima vaznu ulogu u trgovini Dubrovacke Republike i Turske. To pokazuje i cinjenica da je jos sultan Mehmed II Osvajac potpisao dve povelje o trgovini s Dubrovcanima: prvu u Sjenici 1459., a drugu u Novom Pazaru 1463. godine. Posle pada Despotovine pod osmansku vlast 1459. godine, turske snage predvodjene licno sultanom Mehmedom II i brojnim vojskovodjama, medju kojima je bio i Isa-beg, su iz pravca Skoplja, Kosova i Sjenice, spustajuci se niz Drinu, 1463. godine napale bosansko kraljevstvo i osvojili ga. Iste godine osnovan je Bosanski Sandzak, za cijeg prvog sandzak-bega je imenovan Mehmed-beg Minetovic, koji na tom mestu ostaje samo godinu dana, nakon cega ga na istom mestu nasledjuje Isa-beg Ishakovic. Sediste vilajeta i kadiluka Jelec ce kasnije biti preneseno u Novi Pazar koji ubrzano prerasta u ekonomski i kulturno-administrativni centar cele oblasti. Vec 1468/1469. godine on dobija status sehera i vrsi ulogu sedista nahije. Prvi put se pominje zvanicno u dokumentima vilajeta Jenidze Pazar 1477. a od 1485. godine vilajet Jeni Bazar postaje srediste kadiluka, kojeg je cinilo vise nahija. Zanimljivo je da se stari naziv za kadiluk i vilajet u dokumentima zna ponekad naci sve to cetrdesetih godina XVI stoleca. Kao nahije vilajeta Jelec 1469. godine pominju se: Moravica dobija status nahije, a kao potpuno nove nahije javljaju se Barce i Vrace.