Ivanisevic-Bugarski Margum STARINAR broj 62

239

S trate{ki zna~aj poloàja na u{}u Moraveu Dunav bio je uo~en veoma rano, po svemusude}i jo{ pre rimskih osvajawa ovog

podru~ja. Na mestu starijeg latenskog naseqa nadesnoj obali Morave, kod wenog u{}a u Dunav, nadana{wem potezu Ora{je u ataru sela Dubravice,ve} u 1. veku n. e. zasnovan je rimski grad Margum.Na toj zna~ajnoj ta~ki Rimqani su, izgleda, ve} po-~etkom na{e ere podigli utvr|ewe uz koje se raz-vijala naseobina, koja se od vladavine cara MarkaAurelija pomiwe kao municipijum – MunicipiumAurelium Augustum Margum. Podaci o ranijim pe-

riodima istorije utvrde su veoma oskudni, ali ina osnovu malo epigrafske gra|e moè se zasnova-no pretpostaviti da je tu privremeno, od kraja 1. ipo~etka 2. veka, bila sme{tena legio IV Flavia. Po-sle osvajawa Dakije i pomerawa granice Carstva,Margum privremeno gubi na vojnom zna~aju. Legij-sko sedi{te preme{teno je u Singidunum, a naoru-ànu posadu grada od tog vremena verovatno ~inesamo pomo}ni odredi, doma}a milicija i deo du-navske flote. U pisanim istorijskim izvorimaMargum se spomiwe tek od kraja 3. veka, odnosno odvremena vladavine cara Dioklecijana. Na nekim

PRIMENA LiDAR TEHNOLOGIJEU ANALIZI TOPOGRAFIJE MARGUMA/MORAVE

I KULIÂ

VUJADIN IVANI[EVI], Arheolo{ki institut, Beograd

IVAN BUGARSKI, Arheolo{ki institut, Beograd

UDK: 902.3:528.8.044.6(497.11)"2011" DOI: 10.2298/STA1262239I

Prilog

e-mail: [email protected]

Primqeno: 20. februar 2012. Prihva}eno: 21. jun 2012.

Apstrakt. – Anti~ki Margum i sredwovekovno naseqe Morava, koji su sme{teni na u{}u Velike Morave u Dunav, do sada nisu mogli da budu preciznije sagledani, kako zbog razornih pomerawa vodotokova reka i erozije tla

usled delovawa re~nih voda, tako i zbog gustog {umskog pokriva~a koji se razvio na vla`nom tlu. Dostupni izvori o ovom zna~ajnom nalazi{tu ~esto pruàju kontradiktorne podatke, pa su saznawa iz pisane istorijske gra|e,

svedo~anstva putopisaca, kao i stara kartografska gra|a, u ovom radu su~eqena sa dosada{wim arheolo{kim saznawimai, posebno, podacima dobijenim nakon nedavnog laserskog LiDAR skenirawa terena iz vazduha. Analizom dobijenih snimaka jasno je ome|en sa~uvani prostor na kojem su se razvijali ti gradovi, definisana je isto~na ivica rimske

aglomeracije i odre|ena funkcija jednog kanala koji preseca ~itavu povr{inu. Po{to je to bila prva primena nove tehnologije daqinske prospekcije u srpskoj arheologiji, deo ~lanka je posve}en obja{wavawu samog metoda.

Kao posebna celina obra|eno je i obli`we utvr|ewe Kuli~, za koje je zakqu~eno da je bilo podignuto u doba osmanskeprevlasti. Zahvaquju}i izvr{enom skenirawu terena, prepoznato je i podgra|e Kuli~a o kojem se dosad znalo

samo iz pisanih izvora.

Kqu~ne re~i. – u{}e Velike Morave u Dunav, anti~ki Margum, sredwovekovno naseqe Morava, Kuli~, kartografski izvori, LiDAR.

* ^lanak je nastao kao rezultat rada na projektima: ArchaeoLandscapes Europe i Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnogdru{tva Ministarstva prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije (br. 177021).

STARINAR LXII/2012IVANI[EVI], BUGARSKI, Primena LiDAR tehnologije u analizi topografije… (239–255)

opekama koje poti~u s kraja 4. veka Margum se spo-miwe kao kao castrum, a u isto vreme pada i pomengrada u spisu Notitia Dignitatum.1

U uslovima krize kasnorimske dràve, koja }ese nu`no preliti i u period koji se danas ozna~avakao ranovizantijski, Margum ponovo dobija zna~ajvojnog upori{ta. Posle planskog napu{tawa pro-vincije Dakije 271. godine, strate{ko opredeqeweCarstva na dunavskoj granici ponovo je postalo de-fanzivno. Funkcija vojnog upori{ta u Margumu, okojem se i do danas vrlo malo zna, prenela se na si-stem od najmawe dva utvr|ewa, na obe obale Dunava.Kasnoanti~ki Margum se ~esto pomiwe u istorij-skim izvorima kao meta raznih zavojeva~a Carstva,odnosno mesto prelaza romejskih trupa u Barbari-kum.2 Na to veoma ilustrativno ukazuje prikaz najednoj istorijskoj geografskoj karti,3 gde se Mar-gum uo~ava kao upori{te naspram uske zone suvezemqe koja preseca mo~varno banatsko priobaqeDunava – idealnog mesta prelaska preko reke iz Bar-barikuma i, kroz dolinu Morave, daqe u Carstvo.4

Na osnovu rezultata najnovijih iskopavawa,koji jo{ uvek nisu objavqeni, moè se zakqu~iti daje kasnoanti~ki Margum postradao krajem 4. ili,eventualno, na po~etku 5. veka.5 O potowim doga-|ajima svedo~e kako podaci iz izvorne istorijskegra|e, tako i pojedini stariji arheolo{ki nalazi.Poznati su doga|aji oko pada Marguma u hunskomnaletu i kasnijeg prelaska romejskog poslanstvana pregovore sa Atilom.6 Posle hunskog ru{ewarimske granice i razdobqa prevlasti Ostrogota iGepida na podru~ju Srpskog podunavqa tokom 5.veka, Romeji svoju vlast obnavqaju tek u doba caraJustinijana. Iako do sada nije otkrivena gra|evin-ska faza obnove grada iz 6. veka, o onovremenomMargumu re~ito svedo~i nekoliko otkopanih gro-bova. Te germanske sahrane bile su pripisane ge-pidskim7 ili, verovatnije, herulskim federati-ma.8 O nesigurnosti koja se ose}ala na ovom delugranice govori i ostava novca iz Marguma datova-na oko 582. godine.9

Nakon sloma odbrane dunavske granice Carstva,u prvim decenijama 7. veka, Margum, ~ini se, zadugonije bio zna~ajnije naseqen. Obnova grada na sma-wenom prostoru, kako sada izgleda prema arheolo-{kim podacima i rezultatima daqinske detekcije,odvijala se od kraja 9. veka, da bi se intenzivira-la krajem 10. stole}a, od vremena kada zapo~iwevizantijska rekonkvista Podunavqa. Sli~no kasno-anti~kom Margumu, i sredwovekovni grad Morava

bio je episkopsko sredi{te.10 Nad slojem 10. i 11.stole}a, kako su pokazala nedavna arheolo{ka is-kopavawa, otkriven je i posebno mo}an horizontstanovawa iz 12. veka.

Najpozniji fortifikacioni objekat u {irempodru~ju re~nog u{}a predstavqa tvr|ava Kuli~ naDunavu, podignuta prema levoj obali reke Morave.Oko tuma~ewa uloge i hronologije Kuli~a i danaspostoje razli~ita mi{qewa, pa se ponegde u lite-raturi vodi kao Castra Margensia. Na osnovu po-znatih podataka iz istorijskih izvora, me|utim,moè se zakqu~iti da Kuli~ predstavqa znatno po-znije, tursko utvr|ewe, podignuto krajem 15. veka.11

O tom pitawu bi}e jo{ re~i, a na ovom mestu ̀ eli-mo da istaknemo da ve}ina istraìva~a utvrducontra Margum koja se spomiwe u zapisanoj istori-ji sme{ta na suprotnu obalu Dunava, a ne Morave, uKovin, gde su na dominantnom poloàju, lokalitetuGrad koji je obuhva}en sredwovekovnom tvr|avom,uo~eni i tragovi rimskih fortifikacija.12

ISTORIJAT ISTRA@IVAWA

Poloàj Marguma zabeleìo je jo{ AntonioBonfini u svom delu o Ugarskoj kraqevini iz 1543.godine.13 Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, kojije krajem 17. veka obi{ao ove krajeve i kartiraoutvr|ewa du` Dunava, nazna~io je poloàje Smede-reva, Kuli~a, Kovina i Brani~eva, koje je obeleìokao Kostolac.14 Za Kovin i Kostolac/Brani~evonaveo je da predstavqaju rimske starine. U{}e Mo-rave u Dunav prikazano je kao {iroka delta, s nizomparalelnih rukavaca koji se ulivaju u veliku reku

1 Mirkovi} 1968, 50–51; Mirkovi} 1986, 207–211.2 Mirkovi} 1986, 208–209.3 Kir 1938.4 Bugarski, Ivani{evi} forthcoming.5 Arheolo{ka istraìvawa 2011. godine, v. nap. 23 i 24.6 Prisci Frag. 2, 280, 20–281, 6; 8, 291, 9–15. 7 Cuwak 1992; Jovanovi}, Cuwak 1994.8 Bugarski, Ivani{evi} forthcoming.9 Popovi} 1978, 610; Morrisson et al. 2006, Cat. no. 265.

10 Pirivatri} 1997, 173–201.11 Stojanovi} 1927, 254, 257, 298; Dini} 1978, 88–89. 12 \or|evi} 2007, 100. 13 Bonfini 1543, 109.14 Marsigli 1726, II, 121; Popovi}, Ivani{evi} 1989,

125–179.

240

(sl. 1). Marsiqi nije uneo Margum u svoju kartu.Leva obala reke, prema Kovinu, data je kao izrazi-to prostrana mo~vara, {to samo delimi~no odgova-ra topografiji terena. Upravo na tom delu banatskogpriobaqa nalazio se pomenuti uzani zemqani po-jas, tj. mesto prelaza reke iz Kovina prema Kuli~u.

Ubikacija anti~kog Marguma, potom, ve} vi{eod jednog i po veka zaokupqa pa`wu i na{ih istra-ìva~a. Na ostatke grada prvi je skrenuo pa`wuistaknuti lekar i pisac A}im Medovi} 1852. godi-ne, kada je razvaline na Kustaru u Dubravici po-vezao sa starim Margumom, gde je, prema wegovimre~ima, bila „ve}a prilika za naseonije i ìvqemesto, po {to Kuli~ izgleda tek kao kakva kula ma-weg izgleda“.15 Wegova razmi{qawa sledila su jo{dvojica onda{wih predanih traga~a za starinama,Milan \. Mili~evi} i oficir Jovan Draga{evi},koji je izneo tezu da je utvr|ewe na levoj obali Mo-rave, odnosno Kuli~, castra Augusta Flaviensis contraMargum.16 Najvi{e podataka o Margumu ostavio jeFeliks Kanic. U svom prvom radu posve}enom na-{em prostoru, Die Römischen Funde in Serbien iz1861. godine, znameniti balkanski putopisac iistraìva~ ne beleì utvr|ewe u Kuli~u i ru{e-vine Marguma kod Ora{ja.17 Tek kasnije on je obi-{ao ove lokalitete i sa~inio prve skice Kuli~a,koji je nazvao Castell Margum, i ozna~io poloàjgrada Marguma, {to je objavio u svom delu RömischenStudien in Serbien, koje je iza{lo u Be~u 1892. godi-

ne. Opisuju}i civitas Margum, Kanic je zapisao daje on pravougaonog oblika, dimenzija 864 m x 720 m(sl. 2).18

Prva iskopavawa na lokalitetu izveo je Milo-je Vasi} 1909. godine, kada je istraìvao nekropo-lu iz kasnog bronzanog doba. O arheolo{kom po-tencijalu dubravi~kog nalazi{ta najboqe svedo~ito {to je ono bilo uneto u prvi istraìva~ki pro-gram Arheolo{kog instituta kao lokalitet koji jetrebalo da donese saznawa o razli~itim epohama,od praistorijskih do modernih vremena.19 Tokomtri kampawe s kraja ~etrdesetih godina pro{logveka, kojima su rukovodili \or|e Mano-Zisi i Ras-tislav Mari}, uo~eni su ostaci naseqa predrim-skog i rimskog vremena, iz kojeg se posebno isti~ezna~aj na|enog kupatila (Velike terme), kao i izsredweg veka. Sistematska arheolo{ka istraìva-wa vr{ena su do 1954. godine, ali rezultati do ko-jih se do{lo nisu u potpunosti objavqeni.20

15 Medovi} 1852, 185. 16 Mili~evi} 1876, 139; Draga{evi} 1877, 18. 17 Kanitz 1861.18 Kanitz 1892, 13–16.19 Mano-Zisi et al. 1950, 143.20 Mano-Zisi et al. 1950; Mari} 1951. Propratna terenska

dokumentacija danas se ne nalazi u dokumentaciji Arheolo{koginstituta.

STARINAR LXII/2012

241

IVANI[EVI], BUGARSKI, Primena LiDAR tehnologije u analizi topografije… (239–255)

Sl. 1. Prikaz u{}a Morave u Dunav prema L. F. Marsiqiju (Marsigli 1726) Sl. 2. Skica poloàja Marguma i Kastela (Kuli~) prema F. Kanicu (Kanitz 1892)

Fig. 1. Confluence of the Morava and the Danube following L. F. Marsigli 1726Fig. 2. The postition of Margum and Castel Kuli~ following F. Kanitz 1892


Nastavak istraìvawa usledio je tek 1989. i1990. godine, u okviru projekta za{tite priobaqaod poplava. Tom prilikom, Regionalni zavod za za-{titu spomenika kulture u Smederevu vr{io je is-kopavawa ~iji su rezultati, koji se prete`no od-nose na doba antike i seobe naroda, objavqeni unekoliko navrata.21 Tokom tih radova otkrivenesu jo{ jedne terme, tzv. Male terme, koje, me|utim,nisu bile istraène u potpunosti. Od velikog zna-~aja je tada{we otkri}e nekoliko germanskih gro-bova na kasnoanti~koj nekropoli Marguma. Posleduèg prekida, arheolo{ka iskopavawa u Margumuponovo su vr{ena 2004. godine. Odvijala su se usredwovekovnim kulturnim slojevima, ta~nije is-traìvana je onovremena nekropola.22

Tokom svih tih ranijih radova, na ~etiri istra-ìvana poteza ispitana je, kako je to dokumentova-no, povr{ina od 1195 m². Po~etna etapa budu}ihsistematskih arheolo{kih istraìvawa u Margu-mu izvedena je 2011. godine u okviru projekta TheTown of Margum, u saradwi Narodnog muzeja u Po-àrevcu i Arheolo{kog isntituta.23 Na najdomi-nantnijoj ta~ki o~uvanog Marguma, na lokalitetuVelike terme, otvoren je {iroki iskop u okviru ko-jeg su istraìvani bogati horizonti iz 12. i 10–11.veka i horizont doba kasne antike, odnosno poznog4. veka. Na lokaciji Obala Tre}e bare, preventiv-no je, u mawoj meri, istraèn jedan kasnoanti~kiobjekat prese~en rukavcem Morave. Od ve}eg zna-~aja za daqi istraìva~ki proces je indikacijamargumskog bedema na tom prostoru, o ~emu }e jo{biti re~i. Na sektoru Male terme bilo je ne{toskromnih naseobinskih nalaza iz kasne antike,dok je na mestu margumske nekropole otkrivenojo{ desetak kasnoanti~kih grobova.24

Pored ovih obimnih iskopavawa, u jesen 2011.godine, u izvedbi stru~waka iz Römisch-Germa-

nischen Kommission iz Frankfurta, izvr{ena su igeofizi~ka ispitivawa terena,25 a krajem novem-bra iste godine izvedeno je i lasersko LiDAR ske-nirawe ovog nalazi{ta iz vazduha. U ovom pregle-du istorijata istraìvawa trebalo bi naglasitida je to, uz istovremeno snimawe Cari~inog grada,prva primena ove tehnologije u srpskoj arheologi-ji. Re~ je o najsavremenijem metodu kojim se dobijarealan, veoma precizan 3D model terena, na osno-vu kojeg je mogu}e mnogo boqe sagledati nalazi{ta,posebno ona koja su, poput Marguma, pod gustom ve-getacijom. Do ovog metodolo{kog pomaka do{lo jezahvaquju}i u~e{}u Arheolo{kog instituta u me-

|unarodnom projektu ArchaeoLandscapes Europe,26

u okviru kojeg je iste godine izvr{eno i aerofoto-grafisawe nekih na{ih lokaliteta, izme|u osta-lih i Marguma (sl. 3).27

Oko obimnih multidisciplinarnih istraì-vawa Marguma/Morave 2011. godine okupili su se,tako, istraìva~i angaòvani na raznim projekti-ma iz razli~itih poqa delovawa i iz raznih zema-qa. Do takvog pregnu}a do{lo je upravo zbog davnoprepoznatog zna~aja ovog vi{eslojnog nalazi{ta,koje, me|utim, do sada nije bilo istraèno ni pri-bli`no u dovoqnoj meri. Sti~e se utisak da je pret-hodne istraìva~e, osim uobi~ajenih finansij-skih pote{ko}a koje ~esto prate po~etne korakevi{egodi{wih sistematskih arheolo{kih istra-ìvawa, bar donekle odbijala i nemogu}nost da seovo konkretno nalazi{te sagleda u punijoj meri.

Stari Margum, podignut na re~nom u{}u, bioje izloèn razornoj eroziji voda Morave, te je pre-trpeo veoma veliku {tetu od dvomilenijumskihpomerawa vodotokova obe velike reke. Vla`no i

21 Cuwak 1992; Jovanovi}, Cuwak 1994; Cuwak 1995–1996.22 Sem preliminarne publikacije numizmati~kih nalaza

(Crnobrwa 2007), rezultati istraìvawa nisu objavqeni. Na-vodimo ih prema usmenom podatku dobijenom od Dragane Spa-si}-\uri} i Dragana Jacanovi}a iz Narodnog muzeja u Poà-revcu, na kojem im ovom prilikom zahvaqujemo.

23 Projekat prekograni~ne saradwe muzeja u Poàrevcu iTemi{varu izvodio se u okviru Cross-Border Programme Serbia– Romania 2007–2013. Sa srpske strane, Narodni muzej u Poà-revcu usmerio je sredstva na arheolo{ka istraìvawa Marguma/Morave. Nau~ni rukovodilac istraìvawa bio je Vujadin Iva-ni{evi}, dok su rukovodioci terenskih radova bili Perica[pehar i Ivan Bugarski, svi iz Arheolo{kog instituta, i Teo-dora Brankovi} iz Narodnog muzeja u Poàrevcu.

24 Rezultati {estomese~nih istraìvawa 2011. godinenisu publikovani.

25 Rummel et al. 2012.26 Projekat je odobren u okviru programa Culture 2007–2013,

sa Römisch-Germanischen Kommission kao vode}im partnerom,cf. Posluschny 2010; http://www.archaeolandscapes.eu/. U~e{}eArheolo{kog instituta u projektu koji okupqa vi{e od 40 in-stitucija iz Evrope izvodi se uz podr{ku i sufinansiraweMinistarstva kulture, informisawa i informacionog dru-{tva Republike Srbije. Realizacija petogodi{weg projekta sana{e strane otpo~ela je 2011. godine i nastavi}e se primenomi promovisawem savremenih tehnika detekcije na najzna~ajni-jim arheolo{kim i istorijskim lokalitetima u Srbiji i pri-kupqawem podataka o postoje}oj arhivskoj gra|i.

27 Na ovom mestu bismo èleli da najsrda~nije zahvalimogospo|i Darji Grosman sa Filozofskog fakulteta Univerzite-ta u Qubqani, koja je u okviru rada na pomenutom projektu izdvo-jila vreme i sredstva da organizuje i li~no izvede snimawa.

242

mo~varno tlo pogodovalo je bujawu vegetacije, paje nalazi{te i danas u svojim strukturama veomate{ko sagledivo. Tako je ovaj grad na mestu jedneod najva`nijih balkanskih komunikacija ostaoskriven pod {umom, me|u mnogobrojnim starim inovim koritima Morave koja je ~esto mewala svojtok. Do sada poznati ostaci arhitekture i nekro-pola na desnoj obali Morave, tako, ne pruàju do-voqno podataka da bi se preciznije odredila pro-storna dispozicija anti~kog Marguma, kao niosnova ni karakter sredwovekovne naseobine.Oteàvaju}u okolnost predstavqa i ~iwenica daje arhitektonska ostav{tina Marguma bila kori-{}ena kao izvori{te gra|evinskog materijala zaizgradwu Smederevske tvr|ave, Poàrevca i okol-nih sela, {to je jo{ davno zabeleìo Feliks Ka-nic. U vreme wegove posete nalazi{tu, krajem 19.veka, zidane strukture su ve} bile poru{ene u to-likoj meri da je bilo te{ko vaditi kamen iz teme-qa nekada{wih zdawa.28

Budu}i da jasniju sliku nisu pruìle ni dostup-na satelitska gra|a ni postoje}e aerofotografije,od kojih su i najnovije mogle tek da nagoveste o~u-vani areal nalazi{ta, vaqalo je pristupiti, s jed-ne strane, detaqnoj analizi kartografskih izvorau poku{aju da se boqe razumeju zakqu~ci ranijihistraìva~a o topografiji grada, te, s druge, pri-meni razli~itih tehnologija daqinske prospek-cije kako bi se omogu}ila izrada strate{kih doku-menata za budu}a arheolo{ka istraìvawa.

ANALIZA KARTOGRAFSKE GRA\E I TOPOGRAFIJA MARGUMA/MORAVE

Poznati istorijski izvori pruàju malo poda-taka o lokaciji Marguma. Poloàj grada moè se

28 Kanitz 1892, 13–16.

STARINAR LXII/2012

243


Sl. 3. Aerofotografija Marguma (snimak D. Grosman, 2011. godina)

Fig. 3. Aerial photograph of Margum (D. Grosman, 2011)


posredno izvesti na osnovu retkih pisanih dela,kao {to je Chronographus Anni CCCLIIII gde je nave-deno da je rimski car Karin ubijen in campo Mar-gense.29 Jordanes u svom delu Istorija Gota dajesli~ne podatke, pomiwu}i Margo Planum, quae interDanubium Margumque fluminibus adiacebat.30

Dugotrajni erozivni procesi izazvani snagomvode, dakle, doprineli su da topografija Margumaod antike, preko sredweg veka, do dana{wih danabude u velikoj meri izmewena. Pomenute procesebilo je te{ko sagledati zbog nepostojawa preci-znih karti i geodetskih podloga.

Poloàj anti~kog grada A}im Medovi} i Milan\. Mili~evi} odredili su na potesu Kustar,31 doksu Feliks Kanic i kasniji autori Margum loci-rali na potesu Ora{je, severno od sela Dubravice.Najpreciznije podatke ostavio je upravo Kanic,koji je dao i skicu sa prikazom Dunava i Morave,poloàjima sela Kuli~a i Dubravice, lokacijomSkele, lokalnim putevima i osnovama Marguma iKastela, tj. tvr|ave Kuli~. Isti autor je ostaviodimenzije rimskog grada – utvr|ewa od 864 x 720 m,sa duìm stranama ka severozapadu i jugoistoku.Putopisac daqe navodi da je u isto~nom delu na-lazi{ta, kojeg je lokalno stanovni{tvo raskopalou potrazi za gra|om, ali i blagom, video „mnoge tr-gove i ulice“. U jednom od tih udubqewa, jo{ 1885.godine mogao je da se zapazi „dobro o~uvan svodhrama sa veoma jakim zidovima, stubovima i kolo-nama“. Kanic spomiwe ostatke mozaika u jednoj odku}a, kao i mnogobrojne elemente arhitektonskeplastike „razbacane na sve strane“, ta~nije bogatoukra{ene frizove, pilastre, stubove… Pored ovo-ga, on navodi da je grad jednim isu{enim kanalompodeqen na dva nejednaka dela!32

Podaci Feliksa Kanica umnogome se razlikujuod onoga {to se danas uo~ava na terenu. Areal gra-da koji je ostao sa~uvan iznosi pribli`no 350 m x

250 m, {to je znatno mawe od onoga {to je zabele-ìo Kanic. Povr{ina koju je on naveo (864 m x

720 m) ukazivala bi na utvr|enu celinu zna~ajnihrazmera, povr{ine od ~ak 62 hektara, {to bi te-{ko moglo da se prihvati. Vaqa ista}i da je legij-ski logor u Singidunumu bio znatno mawih dimen-zija – 560 m x 330–380 m, tj. povr{ine od skoro 20hektara,33 te da je legijski logor u Viminacijumu,dimenzija 443 m x 386 m, imao povr{inu od 17 hek-tara. Utvr|eni grad koji se pruào uz logor zahva-tao je prostor od 850 m x 600 m, ili 51 hektar, paje ~itav braweni prostor Viminacijuma zauzimao

68 hektara,34 {to je samo ne{to vi{e od pretpo-stavqenog Kanicovog Marguma. Podesno je i pore-|ewe sa veli~inom Sirmijuma, najve}eg grada uPanoniji, koji ni u vremenu najve}eg uspona u do-ba tetrarhije i imenovawa za prestonicu Carstvanije prema{ivao povr{inu od 75 hektara.35

Imaju}i u vidu ove ~iwenice, ~ini nam se dasu duìnske vrednosti Marguma kako ih je videoFeliks Kanic predimenzionirane, posebno ako seima u vidu sastav vojne posade utvr|ewa. Kao {toje istaknuto, pretpostavqa se da je u Margumu, presvog preseqewa u Singidunum, jedno kra}e vremebila sme{tena IV Flavijeva legija. Potvr|ene voj-ne jedinice stacionirane u Margumu pomiwu se teku izvorima iz 4. veka, u spisu Notitia Dignitatum. Re~je o garnizonima pomo}nih odreda Auxilium margen-se, a tu je bilo i sedi{te prefekta re~ne flote –Praefectus classis Stradensis et Germensis. U KontraMargumu, prema istom izvoru, bilo je sedi{te Pra-efectus militum …, contra Margum in castris. Postajeu kojima su stacionirane sli~ne jedinice na pro-storu Prve Mezije bile su mawih veli~ina, kao{to je to slu~aj sa Auxiliares Tricornienses, Cuppense,Gratianense, Taliatense i Aureomontanum.36

Plan koji je sa~inio Feliks Kanic otvara jo{niz drugih problema. Osim dimenzija, u pitawu jei sam poloàj utvr|ene celine u odnosu na tok Mo-rave i wena korita. U Kanicovom planu nisu ucr-tana sva korita, kao ni mrtvaje. Moè se, najpre,primetiti da je autor imao predloàk na osnovukojeg je izradio svoju kartu. U pitawu je podlogakoja je bila kori{}ena za izradu \eneral{tabnekarte Kraqevine Srbije iz 1896. godine. Na tompredlo{ku i Kanicovom planu poklapaju se obale,ostrvo na Dunavu, uz desnu obalu reke, zatim polo-àji Kuli~a i Carine, kao i put koji od Carinevodi ka Margumu. Taj put se, {to vaqa posebno na-glasiti, u potpunosti poklapa sa prikazom na \e-neral{tabnoj karti, {to predstavqa najboqi do-

29 Chronographus anni CCCLIIII, 143–148.30 Jordanes, Get., LVIII, 300.31 Medovi} 1852, 185; Mili~evi} 1876, 139. 32 Kanitz 1892, 13–16; doslovni prevodi prema Kosti} 2011,

66–67.33 Popovi} 2006, 35, nap. 10.34 Spasi}-\uri} 2002, 31.35 Jeremi} 2008, 38.36 Notitia Dignitatum, or. XLI, 24–39.

244

kaz da je upravo ona upotrebqena kao predloàk zaKanicov plan. Pri preklapawu ta dva plana uo~a-va se da je i Kanicov Margum bio prese~en tokomMorave, kao i starim koritima reke. Na wegovojkarti, me|utim, tok Morave je znatno pomeren uodnosu na prikaz sa karte \eneral{taba srpskevojske (sl. 4). Naàlost, budu}i da ni sama \ene-ral{tabna karta nije dovoqno precizna, ovde senu`no zavr{avaju na{e analize. Nije mogu}e utvr-diti koja je korita Morave prikazao Kanic. Ima-ju}i ovo u vidu, moèmo samo da zakqu~imo da je iFeliks Kanic morao zate}i anti~ki grad uvelikouni{ten brojnim pomerawima toka reke Morave,{to se iz wegovog plana ipak ne vidi. Ne moèmose oteti utisku da je autor dao idealnu rekonstruk-ciju Marguma, uz sopstvenu „rekonstrukciju“ ne-

kada{weg toka Morave. Na postojawe brojnih ru-kavaca Morave ukazuje nam i znatno starija kartaLui|ija Ferdinanda Marsiqija, i pored toga {toje i na woj prikaz umnogome neprecizan.

Kada se pak poloàj Marguma sa skice Felik-sa Kanica preklopi sa savremenim topografskimkartama, ispostavqa se i da je wegova osnova gra-da pomerena ka jugozapadu. Ta pozicija, dakle, neodgovara prostoru na kojem se danas nalaze ostaciMarguma/Morave otkriveni tokom arheolo{kihistraìvawa. Uprkos tome, sasvim je izvesno da seosnova i opis Marguma Feliksa Kanica odnoseupravo na potvr|eni deo grada koji je opstao do da-nas. Poloàj tvr|ave Kuli~a, pak, precizno je lo-ciran zahvaquju}i brojnim prikazima na kartama iopisima samog utvr|ewa, o ~emu }e jo{ biti re~i.

STARINAR LXII/2012

245


Sl. 4. Skica poloàja Marguma i Kastela (Kuli~) prema F. Kanicu (Kanitz 1892 – crveno) preklopqena preko \eneral{tabne karte iz 1896. godine

Fig. 4. The position of Margum and Castel Kuli~ following F. Kanitz 1892 (in red), overlapping the Headquarters map from 1896


PRIMENA LiDAR TEHNOLOGIJE

Po{to su sve opisane predradwe uz neospornukorist pokazale i znatna ograni~ewa, a u skladu sjednim od glavnih teì{ta projekta ArchaeoLand-scapes Europe, uvo|ewem savremenih metoda pro-spekcije i detekcije iz svemira, vazduha i sa zemqei analize dobijenih snimaka u ciqu otkrivawa idefinisawa kulturno-istorijskih celina i spo-menika Evrope, odlu~eno je da se ~itav prostoru{}a Morave u Dunav, povr{ine 12 km², podvrgneLiDAR skenirawu. Kao {to je ve} nagla{eno, re~je o prvoj primeni ove tehnologije u srpskoj arhe-ologiji, ali i jednoj od prvih u okruèwu.

LiDAR (Laser Imaging Detection and Ranging) jejedna od najmodernijih tehnologija koja se koristiu premeru i izradi topografskih planova i karataza razli~ite namene. Iako je razvijana jo{ od 1960.godine za potrebe otkrivawa podmornica, nakonpionirskih poku{aja iz sredine osamdesetih godi-na pro{log veka, wena primena u arheologiji po-~iwe tek oko 2000. godine. Prva zna~ajna snimawa irezultati ostvareni su sredinom prethodne deceni-je, od kada otpo~iwe i ne{to {ira primena LiDARtehnologije u detekciji arheolo{kih nalazi{ta. Uokvirima na{e struke, jo{ uvek je re~ o novom meto-du prospekcije. Ipak, zbog sve {ire i raznorodni-je primene ove tehnologije, weni rezultati postajulak{e dostupni, pa se ve} u bliòj budu}nosti mo-è o~ekivati da }e se i ona, sli~no geofizi~kimsnimawima terena, na}i u intenzivnijoj primeni,kako u stranoj, tako i u doma}oj arheologiji.

U dosad objavqenim radovima o primeni LiDARsnimawa u arheologiji, izdvajaju se najpre oni po-sve}eni otkrivawu nalazi{ta, a potom oni koji seti~u otkrivawa ogoqenih reqefa u {umovitimoblastima. Vaqa ista}i i one radove koji pokazu-ju rezultate kombinovawa ove i drugih metoda pro-spekcije, kao i ~lanke koji se ti~u vizuelizacijedobijenih podataka.37

LiDAR tehnologija zasniva se na prikupqawutri razli~ita seta podataka. Pozicija senzora od-re|uje se primenom Globalnog pozicionog sistema(GPS). Koriste}i fazna merewa u reìmu relativ-ne kinematike, upotrebom Inertial Measurment Unit(IMU) odre|uje se orijentacija. Posledwu kompo-nentu predstavqa laserski skener. Princip merewaje jednostavan. Skener emituje impulse sa visokomfrekvencijom, koji se od povr{i snimawa reflek-tuju natrag do instrumenta. Ogledalo unutar la-

serskog transmitera pomera se rotiraju}i uprav-no na pravac letewa, ~ime se omogu}ava merewe u{irem pojasu. Vreme proteklo od emitovawa doprijema signala i ugao otklona od vertikalne oseinstrumenta koriste se za odre|ivawe relativnepozicije svake merene ta~ke. U isto vreme, apso-lutna pozicija senzora odre|uje se GPS-om svakesekunde, dok IMU obezbe|uje orijentaciju. Podacilaserskog skenirawa kombinuju se s vrednostimapozicije skenera i orijentacijom da bi se dobilatrodimenzionalna koordinata laserskog otiska napovr{i terena.38

Emitovani zrak moè imati vi{estruku re-fleksiju, {to uzrokuje da odre|ena ta~ka ima istekoordinate, ali razli~itu visinu. Prva refleksi-ja moè poticati od vegetacije ili povr{ine objek-ta, vode ili sli~nog, dok posledwa najverovatnijepoti~e od povr{i Zemqe ili ve{ta~kog objekta.Ukoliko je prvi impuls gotovo jednak posledwem, popravilu je re~ o ta~ki na povr{i Zemqe. Ne moèse izdvojiti podatak da li refleksija poti~e odZemqine povr{i ili nekog objekta, ali to naj~e{}epostaje o~igledno prilikom obrade podataka.

Na opisan na~in dobija se Digital Elevation Model(DEM), odnosno kontinualni matemati~ki modelkoji prikazuje snimqenu povr{ Zemqe. Va`no jerazlikovati dve vrste tog modela. Digital SurfaceModel (DSM) jeste digitalni model koji reprezen-tuje Zemqinu povr{ sa svim prirodnim i ve{ta~-kim objektima na woj, ukqu~uju}i ku}e, zgrade, ve-getaciju, dok Digital Terrain Model (DTM), tj.digitalni model terena, pokazuje ogoqenu Zemqi-nu povr{ bez vegetacije i savremenih objekata. To-kom izrade topografskih planova i u raznim faza-ma projektovawa koriste se oba modela. Za potrebena{e struke posebno je koristan DTM, koji se iz-vodi iz prvog modela prilikom obrade podataka.

Da bi se dobio DTM, potrebno je, primenom tzv.inteligentnih algoritama, izvr{iti klasifikaci-ju ta~aka u tri kategorije. Po principu prve i po-sledwe od sli~nih po visini, grupi{u se ta~ke kojepripadaju Zemqinoj povr{i, objektima ili vegeta-ciji. Na osnovu identifikovanih ta~aka kreirajuse poligoni. Bez dubqeg zalaèwa u detaqe, prin-cip klasifikacije je slede}i: sve ta~ke posledweg

37 Cf. [tular 2011, 393–394.38 Elaborat 2012.

246

eha koje padaju u detektovane poligone i imaju sli~-nu visinu s ta~kama prvog eha najverovatnije pri-padaju objektu, dok sve ta~ke prvog eha koje padajuu detektovane poligone i imaju zna~ajno razli~i-tu visinu od posledweg eha najverovatnije pripa-daju vegetaciji. Na osnovu ta~aka koje su klasifi-kovane kao ta~ke terena, dakle, pravi se DTM.39

Kad je re~ o na{em poqu delovawa, podrazume-va se da je, kao i kod aerofotografije, neophodaninterpretativan rad arheologa na DTM-u. Razlikaje u tome {to DTM pruà znatno ve}e mogu}nostiobrade podataka. Na~ini vizuelizacije zapravo subeskrajni, jer se uvek i nanovo moè kombinovatis razli~itim spektrima boja, kontrastima, posta-vqawem izohipsi i sl., a posebno sa osvetqavawem(hillshading), tj. birawem ugla pod kojim svetlo„sunca“ nagla{ava reqefne razlike.40

Nakon obrade GPS vektora od baznih stanicado svake merene pozicije senzora, orijentacije i

odre|ivawa relativnih pozicija na zemqi u odno-su na senzor, dobijaju se slede}i podaci: oblak ta-~aka prvog i posledweg eha, DSM prvog i posledwegeha, RGB snimci (Red-Green-Blue = crveno-zeleno-plavo) u malom opsegu talasnih duìna vidqivogdela elektromagnetskog spektra i NIR snimci(Near InfraRed – snimci bliski infracrvenim).

Na osnovu RGB i NIR snimaka i DSM prvogeha, vr{i se ortorektifikacija i georeferenci-rawe, pa se kao finalni rezultat dobijaju ortofo-to planovi u boji i u spektru NIR, dok se, kao {toje obja{weno, digitalni model terena – DTM – do-bija klasifikacijom ta~aka LiDAR podataka, od-nosno kreirawem modela od ta~aka koje pripadaju

39 Elaborat 2012.40 Doneus, Briese 2006, 99–100, 102–104.

STARINAR LXII/2012

247


Sl. 5. Ortofoto snimak u{}a Morave u Dunav (novembar 2011); R 1:25.000

Fig. 5. Orthophotograph of the confluence of the Morava and the Danube (November 2011); Scale 1:25.000


terenu.41 Uz LiDAR podatke, tako, po pravilu se dobi-ja i ortofotografija snimqenog terena (sl. 5), kojase, zavisno od povr{ine, softverski sklapa od ve}egbroja aerofotografija, koje tako|e ostaju u tzv. siro-voj gra|i podataka kao vredni dokumenti za daqi rad.

REZULTATI LIDAR SNIMAWA MARGUMA/MORAVE I KULIÂ

LiDAR snimawe Marguma/Morave izvedeno jena {iroj povr{ini u{}a Velike Morave u Dunav,koja je iznosila 12 km². Nalet je izvr{en 29. 11.2011. godine u organizaciji GeoGIS Consultants,privrednog dru{tva za projektovawe, inèweringi usluge iz Beograda i izvedbi wihovog partner-skog preduze}a Flycom d. o. o. iz Slovenije.

Pri letu u 16 paralelnih traka po {irini zo-ne snimawa, uz dva kontrolna popre~na naleta, na

prose~noj brzini od 50 ~vorova (93 km/h) i nadmor-skoj visini od 600 m, interval snimawa iznosio je5 s. Snimawe je izvr{eno objektivom od 50 mm, dokje frekvencija lasera bila 180 khz. Za potrebesnimawa Marguma kori{}ena je slede}a oprema:helikopter Euro copter EC120B, digitalna kameraHasselblad H39, laserski skener Riegl LM5600 iGPS prijemnik Novatel OEV/OEM4 internal.

Obradu podataka laserskog skenirawa obavilisu inèweri iz pomenuta dva preduze}a, u okruè-wu softvera Microstation v2004 Terrasolid, dok jeobrada GPS merewa izvr{ena u okruèwu softve-ra Grafnav IGI AeroOfflce. Arheolo{kom institutusu isporu~eni, uz sirove podatke snimawa, digi-talni model terena i digitalni ortofoto plan

41 Elaborat 2012.

STARINAR LXII/2012

248

Sl. 6. DTM u{}a Morave u Dunav; R 1:25.000

Fig. 6. DTM of the confluence of the Morava and the Danube; Scale 1:25.000

{ire zone lokaliteta.42 Daqi rad na DTM-u, pri-kazan ovde u vidu izbora podesnih ilustracija, vr-{ili su potpisnici ovog teksta (sl. 6).

Ve} prve analize LiDAR snimaka, tj. digital-nog modela terena, omogu}ile su preciznu ubika-ciju ostataka rimskog grada Marguma i sredwove-kovnog naseqa Morave, koji su sme{teni na jednomplatou, u velikoj meri o{te}enom pomerawima ko-rita reke Morave. I pored toga, ostao je sa~uvanznatan deo anti~ke i sredwovekovne aglomeracijesme{ten izme|u rukavaca Morave, povr{ine 7–8hektara. Zona u kojoj je urbano tkivo ostalo sa~u-vano, koja je prepoznata naknadnim nagla{avawemvisinskih razlika terena, dala se lako premeriti(sl. 7). Plato na kojem su sa~uvani ostaci Margu-ma/Morave leì na kotama iznad 72 m, sa najvi-{im terenom na koti ne{to vi{oj od 74 m, koji se

javqa samo u dve omawe zone u severozapadnom de-lu lokaliteta. Plato ~ine dve celine odeqene ro-vom, pribli`ne orijentacije sever–jug. Budu}i dau zapadnim, severnim i jugoisto~nim partijamazapadnog, maweg dela sa~uvanog terena kote prela-ze 73 m, moè se pretpostaviti da se tu nalaze do-bro o~uvane strukture. Na severnom delu zapadneceline jo{ ranije su bile otkrivene tzv. Veliketerme, kao i delovi ve}eg anti~kog objekta 2011.godine. U pomenutoj sondi, kao i onoj iz 2004. go-dine, konstatovani su odli~no o~uvani sredwove-kovni slojevi. Isto~na celina je znatno ve}a, alisu u woj, sude}i prema nivoima terena, strukture

42 Elaborat 2012.

STARINAR LXII/2012

249


Sl. 7. Obra|eni DTM u{}a Morave u Dunav sa nazna~enim neplavqenim povr{inama – tamnoplavo; R 1:25.000

Fig. 7. Processed DTM of the confluence of the Morava and the Danube with unflooded areas (in dark blue);Scale 1:25.000


slabije sa~uvane. Naime, samo u severozapadnom ijugozapadnom delu uo~avaju se delovi terena na ko-tama iznad 73 m. U isto~nom delu teren pada i is-pod 72 m. Sasvim je mogu}e, kao {to je to slu~aj idaqe ka istoku, da je teren bio o{te}en prilikomizgradwe obaloutvrde koja danas preseca ostatkeMarguma.

Opisani plato moè jasno da se poveè sa opi-som anti~kog grada koji je ostavio Feliks Kanic,gde se spomiwe i isu{eni kanal koji deli grad nadva nejednaka dela.43 Taj kanal predstavqa jedinizabeleèni reper koji danas moèmo da prepozna-mo na digitalnom modelu terena. Preciznost do-bijenih podataka dozvoqava nam da pomenuti isu-{eni kanal protuma~imo na sasvim drugi na~in.Analiza nekada{wih tokova Morave i rukavaca,kao i izohipsi terena interpoliranih na snimakjasno ukazuju da kanal nije bio u vezi s tokom reke. Sjedne strane, dno kanala je na znatno vi{oj koti odbrojnih rukavaca, a uz to, s druge, u wegovoj struk-turi ne nalazimo tragove re~ne erozije koji se ja-

sno prate na mestima nekada{wih tokova Morave.Na osnovu ovih pokazateqa kao i karaktera samekonstrukcije, najverovatnije je re~ o odbrambenomrovu sredwovekovnog naseqa Morave.44

Za razliku od nekih drugih nalazi{ta, za kojaodli~an primer predstavqa nedavno snimqen Ca-ri~in grad, mikrotopografska slika Marguma ko-ju pruà dobijeni DTM ne omogu}ava bliè prepo-znavawe urbanisti~kih matrica niti samih zdawapod zemqom. Razlog je u tome {to su, kako su to po-kazala i skora{wa iskopavawa na lokalitetu Ve-like terme, ostaci zidane arhitekture zate~eni nasrazmerno velikoj dubini, nad kojom su se formi-rali mo}ni sredwovekovni slojevi sa ukopanimlako gra|enim ku}ama i jamama.45 Uz to, ve} je na-pomenuto da je Margum vekovima bio razgra|ivanzarad pribavqawa gra|evinskog materijala.

Pored toga {to je pokazala preciznu zonu o~u-vanosti Marguma/Morave, analiza LiDAR snimakapotvrdila je i isto~ni rub utvrde na lokalitetu,gde je trasa bedema bila naslu}ena tokom arheolo-{kih iskopavawa 2011. godine. Prilikom obilaskaterena uo~eno je da se on prema istoku blago spu{tau jednoj pravilnoj liniji, nakon ~ega se prime}i-vala promena u boji tla i umawena koncentracijapovr{inskih nalaza keramike. Tako|e, u visini togpada terena, na Obali Tre}e bare, jednog rukavcaMorave koji je presekao nalazi{te, konstatovana sudva masivna tesana kamena bloka, za koja je pretpo-stavqeno da su mogla biti uzidana u bedem Marguma.Zbog toga je na najpogodnijem mestu postavqena son-da, koja, me|utim, nije mogla da bude istraèna dopotrebne dubine. Ipak je pretpostavqeno da je po-vr{ina zapadno od prese~ene linije bila intra mu-ros, dok bi prostor na niòj koti ka istoku ostao

extra muros.46 Isticawem visinskih razlika na do-bijenom digitalnom modelu terena (DTM), utisakkoji se stekao na terenu potvr|en je u potpunosti47

43 Kanitz 1892, 13–16.44 Cf. Rummel et al. 2012.45 Margum 2011 – Lokalitet Velike terme, Dnevnik isko-

pavawa, iz dokumentacije Narodnog muzeja u Poàrevcu i Arhe-olo{kog instituta.

46 Margum 2011 – Lokalitet Obala Tre}e bare – Bedem,Dnevnik iskopavawa, iz dokumentacije Narodnog muzeja u Po-àrevcu i Arheolo{kog instituta.

47 Ovaj detaq vaqa spomenuti i zbog toga {to su prime}e-ne promene na terenu u punoj meri sagledane tek po{to je tajdeo nalazi{ta o~i{}en, makar provizorno. Dok je Margum, bar u

STARINAR LXII/2012

250

Sl. 8. Detaq obra|enog DTM-a o~uvanog dela Marguma/Morave sa nazna~enim rimskim bedemom i sredwovekovnim rovom; R 1:5.000

Fig. 8. Detail of processed DTM of the preservedparts of Margum/Morava, indicating Roman rampartand Mediaeval trench; Scale 1:5.000

(sl. 8). Identifikovawe anti~kog bedema, tako|e,osnaùje iznesenu pretpostavku o datovawu kana-la – rova. Budu}i da se i isto~no i zapadno od we-ga nalaze tragovi zidane anti~ke arhitekture, ja-sno je da je on morao biti mla|eg datuma, odnosno,imaju}i u vidu dosad utvr|enu vertikalnu strati-grafiju nalazi{ta, iz sredweg veka.48

* * *

Kao {to je ve} istaknuto, neki raniji istraìva-~i su smatrali da Kuli~, utvr|ewe poligonalnogoblika duìne 60–70 m, sa isturenim kulama nauglovima i bedemima debqine 2,5–3 m, predstavqarimsku fortifikaciju, nad kojom je kasnije podig-nuta turska utvrda. Feliks Kanic je bio tog mi-{qewa, s obzirom na to da je znao za rimski kastelpentagonalne osnove kod Rgotine na Timoku.49 Semtoga, autor je u bedemima uo~io, pored tursko-srp-ske nadgradwe, ostatke ~vrstih „rimskih“ zidina.Bedeme su krasile, kako je jo{ ranije zabeleìoMarsiqi, spolije – votivni kamen s predstavomgenija sa girlandom, kao i baza stuba sa osmored-nim natpisom u kojem se spomiwe rimska carina.50

Oslawaju}i se na ove utiske starijih pisaca i nami{qewe Aleksandra Deroka,51 Miroslava Mir-kovi} je ocenila da je upravo kod dana{weg Kuli~abilo sme{teno romejsko, a mo`da i starije rimskoutvr|ewe contra Margum, poznato iz istorijskihizvora. Svoje zakqu~ke autorka je zasnivala naanalizi avionskih snimaka koji su, po wenom mi-{qewu, ukazivali na „tip utvr|ewa karakteristi-~an za poznorimsku ili ranovizantijsku gradwu“,{to je bilo potkrepqeno i pogre{nom konstataci-jom da je kastrum „arheolo{ki potvr|en kao vizan-tijski“.52 Ovu tvrdwu ubedqivo je osporio MihailoMilinkovi},53 a danas, kao {to je ve} pomenuto, ve-}ina autora smatra da je to utvr|ewe bilo u Kovinu,na banatskoj obali Dunava.

Precizna analiza samog mesta na kojem je po-dignut Kuli~, kao i topografije okoline na osnovuLiDAR snimaka, jasno ukazuju na to da je utvr|ewebilo sagra|eno radi za{tite samog u{}a Morave uDunav, u blizini nekada{weg toka prve i na obalidruge reke. Isto tako, moè se zakqu~iti da je ~i-tav prostor Kuli~a pre izgradwe utvrde bio nasut,tako da se to mesto u DTM-u pokazuje kao ostrvonad plavqenom povr{inom na kojoj je voda izbri-sala veliki deo anti~kog Marguma i sredwovekovneMorave. To nasipawe je, dakle, moglo da se dogodi

samo kasnije, u tursko vreme, {to umnogome iskqu-~uje ranije datovawe Kuli~a.

Utvr|ewe je bilo opasano rovom kojim je nekadatekla voda, kako su to jasno uo~ili jo{ AleksandarDeroko i Ivan Zdravkovi}.54 Na DTM-u se jasnoocrtava {iroki vodeni rov oko utvr|ewa, ali suvidqivi i ostaci naseqa koje se prostiralo ju`noi jugoisto~no od fortifikacije, koje do sada nijeuo~io nijedan istraìva~. Utvr|ewe Kuli~ podig-nuto je na kru`noj platformi koja se izdiè nadokolnim terenom, koji leì niè od kote 71 m. Naj-vi{e kote o~uvanih kruni{ta fortifikacije sune{to iznad 75 m. Re~ je o kulama na severozapad-nom, isto~nom i jugoisto~nom uglu bedema.

Naseqe je, kao i utvrda, podignuto na blago iz-dignutom terenu iznad kote 71 m. Re~ je o omawojplatformi nepravilne osnove. Mesta na kojima suzabeleène strukture iznad kota 72 m po svoj pri-lici odgovaraju ostacima gra|evina, s obzirom nato da se radi o malim konstrukcijama pravilnihosnova. Evlija êlebi i Abdulah Uskudari su jo{u 17. veku zabeleìli naseqe uz utvr|ewe. êlebinavodi postojawe, pored unutra{we, i spoqa{wetvr|ave, „sa dve mahale u kojima ima svega 140 da-skom pokrivenih ku}a, dve bogomoqe (mihrab) idve medrese“.55 Abdulah Uskudari, koji se 1690. go-dine zadrào kod Kuli~a kada je osmanska vojskaprelazila Moravu, opisuje „Napredne varo{i od60 do 70 rajinskih ku}a“.56 Na digitalnom modeluterena jasno se uo~avaju okviri naseqa sa osnovamaku}a i ve}ih objekata, mahom u orijentaciji istok-–zapad. Naseqe, povr{ine oko pola hektara, biloje sa ju`ne i isto~ne strane opasano mawim rovom,najverovatnije sa palisadom, {to bi odgovaraloopisu Evlije ̂ elebija, koji spomiwe spoqno utvr-

skorije vreme, bio zarastao u ve}oj meri, nikakvi tragovi bede-ma nisu ni mogli da budu prepoznati, {to je ~ak dovelo do nu`nopogre{ne pretpostavke da je grad i u vreme antike i u dobasredweg veka bio za{ti}en, uz same pogodnosti svog poloàja,tek zemqanim nasipom ili palisadom (Pirivatri} 1997, 182).

48 Cf. Rummel et al. 2012.49 Kanitz 1892, 13–16.50 Marsigli 1726, II, 121. 51 Deroko 1950.52 Mirkovi} 1968, 51, nap. 12–13.53 Milinkovi} 1998, 208.54 Deroko 1950; Zdravkovi} 1958, 293–298. 55 êlebi, Putopis, 547–548.56 Kati} 2000, 107.

STARINAR LXII/2012

251



|ewe. Prema dostupnim snimcima, dakle, pre bibila re~ o nekakvoj prepreci u vidu palisade, ka-kve su bile svojstvene tom vremenu.

Sa zapadne strane Kuli~a naziru se, mogu}e je,tragovi jo{ jedne naseqene celine sa „objekatima“(sl. 9–10). Mo`da bi na toj lokaciji trebalo po-traìti drugu mahalu koju spomiwe Evlija êlebi.Ovo na{e tuma~ewe ipak bi trebalo primiti s re-zervom, imaju}i u vidu da se radi o zoni na nièmtlu i sa „strukturama“ nejasnih kontura. Wih bitrebalo proveriti drugim metodama prospekcijei, kona~no, arheolo{kim iskopavawima. Najve}ideo okolnog terena danas leì ispod kote 71 m. Toje mo~varno tlo, a jo{ je Abdulah Uskudari zabele-ìo da je Kuli~ „okruèn trskom i baru{tinama“,dok je obala Morave „{umovita i mo~varna“.57

Trebalo bi navesti i to da je Olga Zirojevi} u svo-joj analizi turskog Kuli~a pomenuto naseqe sme-stila na prostor dana{weg sela Kuli~.58

ZAKQUÂK

Velika vrednost dobijenih podataka pomogla jeda se u znatnoj meri dopune zapaàwa prethodnihistraìva~a ovog prostora. Iskorak u sagledava-wu topografije Marguma/Morave i Kuli~a bio jeomogu}en pre svega zahvaquju}i kompletnoj i pre-ciznoj slici terena dobijenoj LiDAR snimawem,naro~ito analizama sprovedenim na osnovi izve-denog digitalnog modela terena (DTM). Ovaj pri-

stup omogu}io je korekciju dostupne kartografskegra|e, jasno locirawe ostataka Marguma/Morave iKuli~a, kao i otkrivawe poloàja naseqa uz osman-sko utvr|ewe.

Bez sumwe, dobijeni rezultati pomo}i }e u od-re|ivawu strategije budu}ih sistematskih arheo-lo{kih istraìvawa dubravi~kog nalazi{ta.Osim toga, oni su pruìli jasan prostorni okviru kojem }e se obavqati i budu}a geofizi~ka ispi-tivawa. Margum/Morava su se pokazali kao ideal-no poqe za su~eqavawa razli~itih vrsta prospek-cije koje su, kako to proisti~e iz teksta koji slediu ovoj svesci Starinara,59 komplementarne. Dok sugeomagnetska ispitivawa podzemqi{ta pokazalaglavne orijentacije sa~uvanih objekata u zonama ukojima ih je bilo mogu}e izvr{iti, imaju}i u vidugustu {umu, LiDAR nam je dao sliku ~itavog pro-stora bez {ume, jasno pokazuju}i areal u kojem jenalazi{te sa~uvano.

Razmere uni{tewa Marguma/Morave prouzroko-vanog stalnim pomerawem korita reke Morave, alii qudskom delatno{}u, bi}e mogu}e sagledati upunoj meri tek nakon ekstenzivne geofizi~ke pro-spekcije i sistematskih arheolo{kih iskopavawao~uvanih celina.

57 Kati} 2000, 107. 58 Zirojevi} 1967, 241. 59 Rummel et al. 2012.

STARINAR LXII/2012

252

Sl. 9. Detaq obra|enog DTM-a utvr|ewa Kuli~ i podgra|a; R 1:5.000 Sl. 10. Detaq obra|enog DTM-a utvr|ewa Kuli~ i podgra|a; R 1:5.000

Fig. 9. Detail of processed DTM of the fortress of Kuli~ and the suburbs; Scale 1:5.000Fig. 10. Detail of processed DTM of the fortress of Kuli~ and the suburbs; Scale 1:5.000

STARINAR LXII/2012

253


T. Mommsen, “Chronographus Anni CCCLIIII”, MGH

AA 9: Chronica minora saec. IV–VII. (I), Berlin 1892.Jordanes, Getica, ed. T. Mommsen, MGH, AA 5,Berlin 1882.O. Seeck, Notitia dignitatum, accedunt Notitia urbisConstantinopolitanae et Latercula provinciarum,Berlin 1876.Prisci Fragmenta (prev. F. Bari{i}), Vizantiskiizvori za istoriju naroda Jugoslavije I (ur. G.Ostrogorski), Beograd 1955, 7–16.Evlija êlebi, Putopis, odlomci o jugoslovenskimzemljama, Sarajevo 1979.

Chronographus Anni CCCLIIII . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jordanes, Get. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Notitia Dignitatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prisci Frag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

êlebi, Putopis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IZVORI:

Bonfini 1543 – A. Bonfini, Rerum Ungaricarum de-cades tres nunc demum industria Martini, Basileae 1543.

Bugarski, Ivani{evi} forthocoming – I. Bugarski,V. Ivani{evi}, Migration-Period Finds from Margum:Results so far and Research Perspectives, Wanderingand settled Barbarians in the Carpathian Region andneighboring areas (1st–5th cent.), Proceedings of the

international archaeological conference held in 2010 inNyíregyháza and Satu Mare, forthcoming.

Deroko 1950 – A. Deroko, Kuli~ i Ram kastrumina rimskom Dunavskom limesu, Starinar I, Beograd1950, 169–173.

Dini} 1978 – M. Dini}, Brani~evo u sredwemveku, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978,84–112.

Doneus, Briese 2006 – M. Doneus, C. Briese, Full-waveform airborne laser scanning as a tool for archaeo-

logical reconnaissance, From Space to Place. Proceedingsof the 2nd International Conference on Remote Sensingin Archaeology, BAR International Series 1568, Oxford

2006, 99–106.Draga{evi} 1877 – J. Draga{evi}, Arheolo{ko-

geografska istraìvawa, Glasnik dru{tva srbskeslovesnosti 45, Beograd 1877.

\or|evi} 2007 – M. \or|evi}, Arheolo{ka nalazi{tarimskog perioda u Vojvodini, Beograd 2007.

Elaborat 2012 – Elaborat o realizovanom laserskomskeniranju arheolo{kih lokaliteta Cari~in grad i Margum,Beograd 2012: GeoGIS Consultants.

Zdravkovi} 1958 – I. Zdravkovi}, Kratki teren-ski podaci o na{im gradovima, Vesnik Vojnog muzeja5. II, Beograd 1958, 293–308.

Zirojevi} 1967 – O. Zirojevi}, Grad Kuli~, Voj-noistorijski glasnik 3, Beograd 1967, 233–246.

Jeremi} 2008 – M. Jeremi}, Istraìvanje fizi~ke

strukture Sirmijuma, Coopération franco-serbe dans ledomaine de l’archéologie – Francusko-srpska saradnjau oblasti arheologije, Beograd 2008, 26–43.

Jovanovi}, Cuwak 1994 – A. Jovanovi}, M. Cu-wak, Arheolo{ka istraìvawa u Dubravici (anti~-kom Margumu) tokom 1989. i 1990. godine, Saop{-tewa 26, Beograd 1994, 107–122.

Kanitz 1861 – F. Kanitz, Die römischen Funde in

Serbien, Sitzungsberichte der Philosophisch-HistorischenClasse der kaiserlichen Akademie der Wissenschaftenin Wien 36, Wien 1861, 195–203.

Kanitz 1892 – F. Kanitz, Römische Studien inSerbien. Der Donau-Grenzwall, das Strassennetz, dieStädte, Castelle, Denkmale, Theremen und Bergwerkezur Römerzeit im Königreiche Serbien, Wien 1892.

Kati} 2000 – T. Kati}, Suvozemni put od Beo-grada do Vidina, Istorijski ~asopis XLVII, Beo-grad 2000, 103–115.

Kir 1938 – A. M. Kir, Földmuvelésügyi MinisztériumVízrajazi Intézete, Budapest 1938.

Kosti} 2011 – \. S. Kosti}, Dunavski limes FeliksaKanica, Beograd 2011.

BIBLIOGRAFIJA:

IVANI[EVI], BUGARSKI, Primena LiDAR tehnologije u analizi topografije… (239–255) STARINAR LXII/2012

254

Mano-Zisi et al. 1950 – \. Mano-Zisi, R. Mari},M. Gara{anin, Iskopavawe na Ora{ju. Prethodniizve{taj o radovima u 1947 godini, Starinar I,Beograd 1950, 143–165.

Mari} 1951 – R. Mari}, Iskopavawa na Ora{ju.Prethodni izve{taj o radovima u 1948 i 1949 godini,Starinar II, Beograd 1951, 113–132.

Marsigli 1726 – L. F. Marsigli, Danubius Panno-nico-Mysicus, the Hague, 1726.

Milinkovi} 1998 – M. Milinkovi}, Germanskaplemena na Balkanu. Arheolo{ki nalazi iz vremenaSeobe naroda, nepubl. disertacija, Filozofski fa-kultet, Univerzitet u Beogradu, 1998.

Medovi} 1852 – A. Medovi}, Okruìje poàre-va~ko sa strane dràvopisne i povestne, GlasnikDru{tva srbske slovesnosti 5, Beograd 1852.

Mili~evi} 1876 – M. \. Mili~evi}, Kneèvi-na Srbija, Beograd 1876.

Mirkovi} 1968 – M. Mirkovi}, Rimski gradovi naDunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968.

Mirkovi} 1986 – M. Mirkovi}, Inscriptions de laMésie Supérieure II: Viminacium et Margum, Beograd

1986.Morrisson et al. 2006 – C. Morrisson, V. Popovi},

V. Ivani{evi}, Les Trésors monétaire byzantins des Bal-kans et d’Asie Mineure (491–713), Réalités byzantines

13, Paris 2006.Pirivatri} 1997 – S. Pirivatri}, Vizantijska

tema Morava i „Moravije“ Konstantina VII Por-firogenita, Zbornik radova Vizantolo{kog insti-tuta 36, Beograd 1997, 173–201.

Popovi} 1978 – V. Popovi}, La descente des Koutri-

gours, des Slaves, et des Avares vers la mer Égée: Le

témoinage de l’archéologie, Comptes-rendus de l’Aca-

démie des Inscriptions et Belles-lettres 12, Paris 1978,596–648.

Popovi} 2006 – M. Popovi}, Beogradska tvr-|ava, drugo dopuweno izdawe, Beograd 2006.

Popovi}, Ivani{evi} 1989 – M. Popovi}, V.Ivani{evi}, Grad Brani~evo u sredwem veku, Sta-rinar XXXIX/1988, Beograd 1989, 125–179.

Posluschny 2010 – A. Posluschny, ArchaeoLand-

scapes Europe: Five Years of Pan-European Collabora-

tion to Foster Education and Research in Aerial Archae-

ology and Other Advanced Surveying Techniques, TheEuropean Archaeologist 34, Praha 2010, 24–25.

Rummel et al. 2012 – C. Rummel, D. Peters, G.Schafferer, Report on the Geomagnetic Survey at Margum

in October 2011, Starinar LXII/2012, Beograd 2012.Spasi}-\uri} 2002 – D. Spasi}-\uri}, Vimi-

nacijum, Glavni grad rimske provincije Gorwe Mezije,Poàrevac 2002.

Stojanovi} 1927 – Q. Stojanovi}, Stari srpskirodoslovi i letopisi, Beograd – Sremski Karlovci1927.

Crnobrwa 2007 – A. N. Crnobrwa, Nalazi no-vaca sa istraìvawa lokaliteta Ora{je (Margum)2004. godine, Arhaika I, Beograd 2007, 197–207.

Cuwak 1992 – M. Cuwak, Prilog prou~avawuprisustva Gepida u Podunavqu, Glasnik Srpskogarheolo{kog dru{tva 8, Beograd 1992, 34–40.

Cuwak 1995–1996 – M. Cuwak, Terme naOra{ju–Dubravici kod Poàrevca, Viminacium 10,Poàrevac 1995–1996, 105–120.

[tular 2011 – B. [tular, The use of lidar-derived

relief models in archaeological topography. The Koba-

rid region (Slovenia) case study, Arheolo{ki vestnik 62,Ljubljana 2011, 393–432.

STARINAR LXII/2012

255


Roman Margum and Mediaeval town of Morava, situated on the

Ora{je site in Dubravica at the confluence of the Velika Morava

and the Danube, could not have been analysed more thoroughly

in the past because of the damage caused by the river bed displace-

ments and soil erosion on the one hand, and dense vegetation

growing on such a moist terrain on the other. Archaeological re-

search has so far failed to produce even a site plan. Available

data on this important site are contradictory to a considerable

extent, so the information one could obtain from the written and

cartographic sources needed to be confronted with the archaeo-

logical ones and, especially, those derived from the recent LiDAR

scanning of the terrain, conducted within the scope of the Archaeo-

Landscapes Europe Project. Among the most important plans of

the confluence area are those left by Marsigli in the 18th and

Kanitz in the 19th century. Felix Kanitz, the famous Balkan trav-

eler, also provided us with a textual description of his visit to the

site in 1887. Our analyses of the two plans have revealed a num-

ber of inaccuracies.

Through analyses of the obtaineded LiDAR scans, however,

the preserved area of the two settlements has been clearly de-

marcated, measuring 7–8 hectares, and the eastern edge of the

Roman agglomeration – presumed already in the course of the

2011 excavations – was confirmed. Most probably it was the

eastern rampart of the Roman fortification. Apart from this, the

purpose of a canal stretching along the whole plateau, and men-

tioned by Kanitz, has been established. Given that to the east of

the canal there was the presumably Roman rampart, and to the

west of it there were recently excavated ruins of Roman buildings,

the canal itself must have been of a more recent date. Bearing in

mind the established vertical stratigraphy of the site, we con-

clude that it was in fact a Mediaeval defence trench.

The topography of the nearby fort Kuli~ has been studied

as well. It is often believed that this fortification was originally

built in Roman times, but the analyses of DTM have shown the

fort erected on an embankment, round in shape, i.e. on the more

elevated terrain in comparsion to the largest part of the confluence

area, where most of Roman Margum and Mediaeval Morava

has been wiped out by water.

So the Kuli~ fortification could have been originally erected

only afterwords, i.e. in Turkish times. There are some data from

the written sources to corroborate such a date, and we also know

of two later accounts describing the 17th century settlement in

front of it. There has been no field confirmation so far, but

thanks to the results of LiDAR scanning one may observe the

traces of a small settlement south of the fortification, protected

by a trench.

Translated by Ivan Bugarski

Summary: VUJADIN IVANI[EVI], The Institute of Archaeology, Belgrade

IVAN BUGARSKI, The Institute of Archaeology, Belgrade

APPLICATION OF LiDAR TECHNOLOGY IN ANALYSES OF THE TOPOGRAPHY OF MARGUM/MORAVA AND KULI^

Key words. – Confluence of the Velika Morava and the Danube, Roman Margum, Mediaeval town of Morava,

Kuli~, cartographic sources, LiDAR.

Documents

Ivanisevic-Bugarski Margum STARINAR broj 62