Izdavač Ekonomski fakultet u Beogradu Centar za izdavačku ...cid.ekof.bg.ac.rs/.../uploads/2019/04/ZBORNIK-EKONOMSKA-POLITIKA-18.pdf · TEMATSKI ZBORNIK RADOVA EKONOMSKA POLITIKA

Izdavač Ekonomski fakultet u Beogradu

Centar za izdavačku delatnost Kamenička 6, Beograd

tel. 3021-045, faks 3021-065 http://cid.ekof.bg.ac.rs mail: [email protected]

Recenzenti

prof. dr Biljana Jovanović Gavrilović prof. dr Siniša Zarić

dr Velimir Lukić

Dekan Ekonomskog fakulteta Prof. dr Branislav Boričić

Direktor i odgovorni urednik

Dr Đorđe Mitrović

Dizajn korice MaxNova Creative www.maxnova.rs

Štampa

ČUGURA PRINT – Beograd www.cugura.rs

Godina 2018.

ISBN: 978-86-403-1575-3

© 2018. Centar za izdavačku delatnost – Ekonomski fakultet u Beogradu

Sva prava su zadržana. Ni jedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kojem obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora i izdavača.

TEMATSKI ZBORNIK RADOVA EKONOMSKA POLITIKA I RAZVOJ

Redaktori

prof. dr Ljubodrag Savić dr Irena Janković

dr Svetlana Popović

Beograd, decembar 2018.

Predgovor

Skoro jednu deceniju, Katedra za ekonomsku politiku i razvoj veoma uspešno realizuje Seminar, na kome se razmatraju različita pitanja ekonomskog i dru-štvenog razvoja Srbije. Najveći broj autora je sa Ekonomskog fakulteta, što je i očekivano, ali su u radu uzeli učešće i koleginice i kolege iz Srbije, kao i iz ne-kih evropskih zemalja. To znači da je Seminar prerastao katedarske okvire i po-stao interesantan i autorima koji se ne bave samo ekonomskom politikom i raz-vojem, već razmatraju i šira, teorijska i praktična pitanja funkcionisanja ukupne ekonomije.

Tokom prethodne školske godine na Seminaru je prezentovano ukupno šest za-nimljivih i aktuelnih radova. U okviru prva dva rada su razmatrana neka veoma važna pitanja međunarodne ekonomije.

U prvom članku razmatrana je buduća politika FED-a i njen uticaj na svetska monetarna i ekonomska kretanja. Drugi rad je posvećen analizi razmera i uzro-ka globalnih neravnoteža tekućeg računa i mogućih implikacija na (neočekivan) rast protekcionizma u svetu.

U trećem prilogu našeg kolege iz Bugarske učinjena je veoma interesantna i ko-risna analiza politika na tržištu rada, naročito zbog činjenice da je Bugarska članica EU, a da se Srbija nalazi u završnoj fazi ispunjenja uslova za prijem u članstvo. U četvrtom prilogu Zbornika razmatra se primena i značaj metoda scenarija u turističkom predviđanju za nosioce ponude na nivou zemlje.

Peti rad je posvećen analizi ključnih performansi realnog sektora, dok je u še-stom prilogu učinjen interesantan osvrt na uticaj reformi javnog sektora i sa njima povezanih reformi računovodstva javnog sektora (osim državnih preduze-ća) na ciljeve, svrhu i aspekte vrednovanja performansi entiteta javnog sektora.

Zahvalni smo autorima na učešću, kvalitetnim prezentacijama i pisanim radovi-ma, posetiocima Seminara Katedre za ekonomsku politiku i razvoj na podršci i aktivnom učešću, uglednim recenzentima na korisnim sugestijama, kao i ruko-vodstvu Fakulteta, koje je omogućilo štampanje ove publikacije.

Redaktori

S A D R Ž A J

Đorđe Đukić, Mališa Đukić

NOVI PREDSEDNIK FED-a I IZGLEDI MONETARNE POLITIKE SAD..................................................................... 1

Radovan Kovačević Globalne neravnoteže tekućeg računa – IZAZOVI OŽIVLJAVANJA PROTEKCIONIZMA?................................................................................... 11 Venelin Terziev SOCIJALNE POLITIKE NA TRŽIŠTU RADA U BUGARSKOJ .............................................................................................. 45 Branislava Hristov Stančić, Bojan Zečević, Igor Kovačević PRIMENA I ZNAČAJ METODA SCENARIJA U TURISTIČKOM PREDVIĐANJU ZA NOSIOCE PONUDE NA NIVOU ZEMLJE.................................................................... 65 Milutin Živanović DETERMINANTE LIKVIDNOSTI, PROFITABILNOSTI I SOLVENTNOSTI REALNOG SEKTORA PRIVREDE SRBIJE ............. 85

Danica Jović VREDNOVANJE PERFORMANSI ENTITETA JAVNOG SEKTORA − ZAŠTO I KAKO? ................................................ 111

1

Đorđe Đukić1 Mališa Đukić2

NOVI PREDSEDNIK FED-a I IZGLEDI MONETARNE POLITIKE SAD

NEW FED CHAIRMAN AND PROSPECTS FOR THE US MONETARY POLICY

Apstrakt

Predsednik SAD Tramp ima moć koju nije imao ni jedan njegov prethodnik u pogledu imenovanja funkcionera koji će upravljati najmoćnijom centralnom bankom u svetu - Sistemom federalnih rezervi (FED-om). On je u poziciji da imenuje ne samo predsedni-ka FED-a, već i pet od sedam guvernera FED-a u periodu od samo dve godine. Time će de facto predodrediti buduću monetarnu politiku FED-a. Za predsednika FED-a je ime-novao Džeroma Pauela (Jerome Powell) koji je nakon potvrđivanja imenovanja od stra-ne Senata preuzeo dužnost od Dženet Jelen (Janet Yellen) 5. februara 2018. Prognoza FED-a je da će tokom 2018. ključna kamatna stopa biti povećana tri puta (sa po 0,25 p.p.) na nivo od 2,00-2,25%. Postupno povećanje kamatne stope FED-a bi predstavljalo malu podršku USD. Nakon kratkotrajnog oporavka početkom februara 2018. moglo bi se očekivati njegovo slabljenje prema EUR jer će paralelno postojanje budžetskog defi-cita i deficita tekućeg platnog bilansa u SAD-u verovatno izazvati novi talas prodaje do-lara od strane investitora. U poslednjih pet godina kurs USD prema EUR je beležio ve-like oscilacije (od 0,71784 do 0,96231). Prema procenama investicionih banaka USD je precenjen i ranjiv na pad od 10% na duži rok. Ovo nakon najnovijih podataka o pove-ćanju budžetskog deficita SAD-a u prva četiri meseca tekuće fiskalne godine za 11%, na 176 mlrd. dolara u odnosu na isti period prethodne godine (što je najveća razlika od 2013) i povećanju spoljnotrgovinskog deficita (isključujući proizvode od nafte) na re-kordnih 50 mlrd. dolara, u decembru 2017. Tramp želi dalje slabljenje USD radi pod-sticanja američkog izvoza. Nastavak slabljenja USD bi uticalo na popravljanje dužnič-ku poziciju zemalja kod kojih je značajan deo duga nominiran u dolarima, a izvozne prihode ostvaruju uglavnom u EUR. To je slučaj sa prezaduženom Srbijom jer je od ukupnog javnog duga (opšte države) na kraju decembra 2017. godine 29,03% bilo no- 1 Redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. 2 Redovni profesor Beogradske bankarske akademije – Fakulteta za bankarstvo, osiguranje i finansije Univerziteta Union. Napomena: Rad je prezentovan na seminaru održanom 28.02.2018, a finalna verzija je predata za publikovanje 4.04.2018.


2

minirano u USD, a 42,18% u EUR. Na drugoj strani, prognozirani visok rast BDP-a američke privrede od 2,6% u 2018. i 1,9% u 2019. i očekivani visok rast BDP-a u evro-zoni i Evropskoj uniji, u celini, od 2,3% u 2018. i 2,0% u 2019. (prognoze Evropske ko-misije) ukazuju na mogući izuzetno povoljni ambijent za povećanje izvoza Srbije i po tom osnovu povećanje stope privrednog rasta. Da li će biti iskorišćen takav ambijent i ostvarene stope rasta realnog BDP-a od 3% u 2018. i 3,5% u 2019. (kako prognozira Svetska banka) ostaje da se vidi.

Ključne reči: novi; predsednik; FED; izgledi; monetarna; politika; SAD. Abstract

US President Donald Trump has a power as none of his predecessor in terms of nomi-nation of officials who are going to govern the most powerful central bank in the world - Federal Reserve System (FED). The US President is in position to nominate not only the president of the FED, but five out of seven governors in a period of two years. Ac-cordingly, he will de facto predetermine future monetary policy. Donald Trump nomina-ted Jerome Powell as new Chairman of FED who took over the position from Janet Yel-len February 5th 2018, after confirmation of his nomination in the Senate. FED foreca-sted that interest rates will be raised three times (25 basis points each) during 2018 re-aching 2,00 to 2,25%. Gradual increase of FED interest rate would be small support to the US dollar. Following the short-term recovery at the beginning of February 2018, the weakening of US dollar against EUR could be expected because of budget deficit and balance of payments deficit in US that will probably cause additional sales of USD by investors. During the last five years USD/EUR exchange rate recorded significant fluctuations (from 0,71 to 0,96). According to the estimates of investment banks USD is overvalued and vulnerable to drop in value by 10% on the long run. Such estimates we-re made after data release on increasing US budget deficit during the first quarter of the current year by 11% compared to the first quarter in 2017 reaching and reaching USD 176 billion. In addition, a record high increase in balance of payments deficit (ex-cluding products from oil) to USD 50 billion in December 2017 was made. Continua-tion of USD weakening could improve debt position of countries whose significant sha-re of the debt is nominated in USD and which realize export income mainly in EUR. That is the case with over indebted Serbia because 29,03% of total public debt (general state) was nominated in USD and 42,18% in EUR at the end of December 2017. On the other hand, forecasted high GDP grow of American economy of 2,6% in 2018 and 1,9% in 2019 and expected GDP growth in European Union, as a whole, of 2,3% in 2018 and 2,0% in 2019 (European Commission forecast) indicates possible exceptionally good conditions for export growth of Serbia and based on that increasing rate of economic growth. The time will show if real GDP growth rate of 3% in 2018 and 3,5% in 2019 (as forecasted by the World Bank) will be realized.

Key words: new; chairman; FED; prospects; monetary; policy; USA.

Novi predsednik FED-a i izgledi monetarne politike SAD

3

1. Uvod

S obzirom na nedavno imenovanje Džeroma Pauela (Jerome Powell) na funkci-ju predsednika Sistema federalnih rezervi u SAD-u, kao najmoćnije institucije u svetu, te položaja predsednika SAD Trampa u pogledu broja guvernera američ-kog FED-a koje treba da imenuje zbog sticaja istorijskih okolnosti, nameće se pitanje da li će uslediti bitne promene u vođenoj monetarnoj politici u odnosu na politiku koju je formulisao i sprovodio FED dok je na čelu bila Dženet Jelen (Janet Yellen). Cilj rada je da se sagledaju: prvo, implikacije promena upra-vljačke strukture FED-a − predsednika FED-a i članova Odbora guvernera na buduću dinamiku povećanja referentne kamatne stope FED-a (federal funds ra-te), u sklopu normalizacije monetarne politike FED-a koja se sprovodi od 2014. godine; drugo, mogući efekti promena u monetarnoj politici FED-a na kurs američkog dolara; i efekti budućeg kretanja kursa dolara prema evru na dužnič-ku poziciju prezaduženih zemalja kod kojih je veliki deo spoljnog duga nomini-ran u dolarima, poput Srbije.

2. Neviđena moć predsednika SAD Trampa u poređenju sa prethodnicima prilikom

imenovanja upravljačke strukture FED-a

Kao predsednik SAD-a Donald Tramp ima moć kojoj nije imao ni jedan pret-hodni predsednik u pogledu imenovanja ličnosti koje će upravljati najmoćnijom centralnom bankom u svetu − Sistemom federalnih rezervi (FED-om). On je u poziciji da imenuje ne samo predsednika FED-a, već i pet od sedam guvernera FED-a u periodu od samo dve godine. Prema zakonu iz 1935. od već izabranih guvernera predsednik SAD imenuje predsednika i potpredsednika FED-a na pe-riod od četiri godine, sa mogućnošću da budu ponovo izabrani, dok im ne istek-ne mandat člana Odbora guvernera od 14 godina.

Za predsednika FED-a je imenovao Džeroma Pauela (Jerome Powll) koji je na-kon potvrđivanja imenovanja od Senata preuzeo dužnost 5. februara od Dženet Jelen (Janet Yellen), prve žene na čelu Fed-a u njegovoj stogodišnjoj istoriji. Funkciju guvernera na koju je imenovan od strane predsednika SAD Baraka Obame obavljao je od kraja maja 2012. Da proces potvrđivanja imenovanja gu-vernera FED-a podrazumeva kritičko preispitivanje nivoa znanja i politike koju je zastupao pre toga, pokazuje slučaj Mervin Gudfrida (Marvin Goodfriend), profesora sa Karnegi Melon (Carnegie Mellon) univerziteta. Tramp ga je kandi-


4

dovao novembra 2017, a ishod glasanja u Odboru za bankarstvo Senata je bio tesan − 13:12, pri čemu je republikanac Rend Pol (Rand Paul) najavio da će gla-sati protiv u Senatu u kome republikanci imaju većinu (51:49). Demokrate su bile jednoglasno protiv jer su se njegovi stavovi o pretećoj inflaciji pokazali ne-tačnim. Senator Šerod Braun (Sherrod Brown) ističe: „Ulozi su mnogo veliki za radnike, za privredu – mi ne možemo da rizikujemo sa nekim sa deceniju du-gom prošlošću davanja prioriteta hipotetičkoj inflaciji nad stvarnim ljudima.”3

U svedočenju pred demokratama u Senatu koje su ga unakrsno ispitivale branio je svoje usredsređivanje na inflaciju u prošlosti, ali je priznao da su se njegova ranija upozorenja o povećanju cena nakon izlaska privrede SAD-a iz krize po-kazala pogrešnim. Pitamo se kada će se ovakve rasprave voditi u parlamentu Sr-bije prilikom izbora guvernera i članova drugih organa odlučivanja Narodne banke Srbije? Blagotvorne su u borbi protiv negativne selekcije kadrova zbog rizika kompromitacije predlagača (partije) i samog kandidata koji ne bi mogao da prikrije svoje neznanje!

Tramp je do sada ispoljio obazrivost u određivanju upravljačke strukture FED-a, ne želeći da FED postupno povećava kamatne stope radi sprečavanja ulaska američke privrede u fazu u kojoj se u periodu dužem od uobičajenog beleže vi-soke stope privrednog rasta koje bi imale za posledicu visoke stope inflacije (overheated economy). Međutim nije izvesno ko će biti tri kandidata za guver-nere, tim pre ukoliko bude slušao populiste u njegovoj partiji koji su protiv FED-a. Ostvareni rast realnog BDP-a u četvrtom kvartalu 2017. iznosio je 2,6% na godišnjem nivou, a Bela kuća želi rast od 3−4%.

Prilikom kandidovanja Paula novembra 2017. Tramp je istakao da je on „sigu-ran” izbor koji uživa naklonost Volstrita i da je iskusan član FED-a. S obzirom na nastavak privredne ekspanzije, tj. rast realnog BDP-a iznad trendne stope ra-sta, tržišni akteri su sredinom decembra 2017. izrazili očekivanja da će Paul da se pridržava politike postupnog povećanja kamatne stope i smanjivanja bilansne sume FED-a od neviđenih 4,5 hiljada mlrd. USD koju je, inače, sprovodio FED na čelu sa Dženet Jelen. Ovo nakon što je FED po treći put u 2017. povećao ka-matnu stopu (za 0,25 p.p) na 1,25-1,50%, što je peto povećanje od pre dve godi-ne, posle dugog perioda nulte kamatne stope (slika 1).

3 Izvor: Reuters Staff (2018). “U.S. Senate panel narrowly backs Marvin Goodfriend for Fed bo-

ard”, Reuters, February 8, https://www.reuters.com/article/us-usa-congress-goodfriend/u-s-senate-panel-narrowly-backs-marvin-goodfriend-for-fed-board-idUSKBN1FS2LE, 24.02.2018.


5

Slika 1. Efektivna kamatna stopa na prekonoćne međubankarske pozajmice (Federal Funds Rate) (1.7.1954−1.1.2018)

Izvor: FRED Economic Data, https://fred.stlouisfed.org/series/FEDFUNDS, 16.2.2018.

Volstrit i drugi na Pauela gledaju kao na „centristu” u pogledu vođenja monetar-ne politike, u smislu da će više da nadzire članove Federalnog komiteta za otvo-reno tržište (Federal Open Market Committee − FOMC) koji određuje kamatne stope, a koji svojim stavom daju signale da bi Fed mogao agresivnije povećava-ti kamatne stope. Takav odnos prema članovima tog tela nije upražnjavala Dže-net Jelen. To ukazuje koliko će buduću dinamiku povećanja kamatnih stopa FED-a de facto odrediti Tramp kroz kandidovanje tri nova guvernera FED-a i verovatno potvrđivanje njihovog mandata u Senatu.

3. Najave novog predsednika američkog FED-a o monetarnoj politici na početku mandata

Prvo obraćanje Pauela javnosti posle imenovanja usledilo je nakon što su finan-sijska tržišta zabeležila veliku kolebljivost, praćenu najvećim podom cena akci-ja na Volstritu (5. februara) u poslednjih šest godina kojim su zbrisane milijarde vrednosti akcija u svetu. Pri tom rastuće nadnice bi mogle da podstaknu inflaci-ju. On ističe:

„Mi ćemo biti oprezni prema bilo kojim nastupajućim rizicima po finansijsku stabilnost… Mi smo u procesu da postupno normalizujemo politiku kamatne


6

stope i naš bilans stanja sa pogledom da produžimo oporavak i održavamo te-žnju”4 ka njegova (FED-ova) dva zakonom propisana cilja.

Tu se misli na postizanje maksimalne zaposlenosti i održavanje stabilnosti cena, pri čemu Kongres traži od FED-a i umerene dugoročne kamatne stope. Od janu-ara 2012. FOMC smatra da je na dugi rok godišnja stopa inflacije od 2% najpri-kladnija za ispunjenje zakonske obaveze FED-a, a u svojim projekcijama iz de-cembru 2017. navodi kao cilj da se dugoročna „normalna stopa nezaposlenosti” kreće u intervalu 4,3−5%, sa srednjom vrednošću od 4,6%.

Dobri poznavaoci mašinerije odlučivanja unutar FED-a smatraju da to što Paul kao predsednik nije ekonomista (prvi put posle 70-ih) i što je radeći u privatnom sektoru kao pravnik više upoznat sa investicionim bankarstvom i finansijama nego sa monetarnom politikom, učiniti više verovatnim da će slediti konsenzus među članovima Odbora guvernera i FOMC oko politike kamatne stope, koji je često upravljan prognozama zaposlenih u FED-u.

Prognoza FED-a je da će tokom 2018. ključna kamatna stopa biti povećana tri puta (sa po 0,25 p.p). Široka baza investitora očekuje da će prvo povećanje usle-diti na sastanku FOMC 20−21. marta. To potvrđuje cena fjučersa na međuban-karske pozajmice tokom noći (30Day Federal Funds Futures) kao podesna alat-ka za merenje verovatnoće promene monetarna politika FED-a na datom sastan-ku (slika 2).

Regulativu finansijskih tržišta. Tramp je oštro kritikovao važeću regulativu fi-nansijskih tržišta i drugih oblasti, najavljujući talas deregulacije. Međutim, Pa-uel je istakao da će FED „sačuvati glavna postignuća u finansijskoj regulaciji dok traži da obezbedi da su naše politike toliko efikasne koliko je moguće.”5 S obzirom na postignuti konsenzus dve partije u Kongresu prilikom usvajanja ve-će regulacije finansijskih tržišta tokom Obaminog mandata - Dodd-Frank Zakon o reformi Volstrita i zaštiti potrošača, 2010 (Dodd–Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act) koja treba da spreči izbijanje krize poput one iz 2008, malo je verovatno da će nastupiti bitnije promene. Postoji samo predlog da se male i regionalne banke oslobode tereta rastućeg nadzora koji važi za veli-ke, jer bi se takav nadzor odnosio na banke sa bilansnom sumom od minimalnih 250 mlrd, a ne kao sada od 50 mlrd. USD.

4 Miller, R. and C. Condon (2018). „Powell Suggests Fed to Go Ahead With Rate Hikes Despite Market

Turmoil,” Bloomberg, February 13, https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-02-13/po-well-suggests-fed-to-go-ahead-with-rate-hikes-after-share-rout, 22.02.2018.

5 Izvor: Ibid.


7

Slika 2. Tekuće verovatnoće ciljane kamatne stope FED-a za sastanak FOMC 21. marta 2018.

Izvor: Chicago Board of Trade Company (2018). „30-Day Federal Funds Futures and

Options,”http://www.cmegroup.com/trading/interest-rates/countdown-to-fomc.html, 16.2.2018.

Slika 3. Tekuće verovatnoće ciljane kamatne stope FED-a za sastanak FOMC

13. juna 2018.

Izvor: Ibid.


8

Budući kurs dolara. Prognozirano postupno povećanje kamatne stope FED-a će predstavljati malu podršku dolaru. Nakon kratkotrajnog oporavka početkom fe-bruara (slika 4), može se očekivati njegovo slabljenje prema evru i drugim valu-tama jer će paralelno postojanje budžetskog deficita i deficita tekućeg platnog bilansa u SAD-u izazvati novi talas prodaje dolara od strane investitora. Udeo navedenog kombinovanog deficita u BDP-u se približava nivou od 6%. Počet-kom februara Kongres je usvojio povećanje javnih izdataka za blizu 300 mlrd. USD, a tokom naredne dve godine smanjenje poreza bi moglo da iznosi 1,5 hi-ljada mlrd. USD, što bi moglo da poveća domaću tražnju kao motor privrednog rasta SAD-a, ali i spoljnotrgovinski deficit. Devizna tržišta sve to registruju. Slika 4. Kurs USD prema EUR u poslednjih pet godina (17.2.2013 – 16.2.2018)

Izvor: https://www.xe.com/currencycharts/?from=USD&to=EUR&view=5Y,

16.2.2018.

U poslednjih pet godina najniži kurs dolara prema evru je bio 0,71784, a najviši 0,9623. Prema procenama Credit Suisse i drugih banaka, dolar je precenjen i ra-njiv na pad od 10% na duži rok. Ovo nakon najnovijih podataka o povećanju budžetskog deficita SAD-a u prva četiri meseca tekuće fiskalne godine (oktobar 2017-januar 2018) za 11%, na 176 mlrd. dolara u odnosu na isti period prethod-ne godine (što je najveća razlika od 2013) i povećanja spoljnotrgovinskog defi-cita (isključujući proizvode od nafte) na rekordnih 50 mlrd. dolara u decembru 2017. zbog većeg uvoza od izvoza.


9

Nastavak slabljenja dolara će bitno uticati na popravljanje dužničku poziciju ze-malja kod kojih je značajan deo duga je nominiran u USD, a izvozne prihode ostvaruju uglavnom u evrima. To je slučaj sa prezaduženom Srbijom – jer je od ukupnog javnog duga (opšte države) na kraju decembra 2017. godine 29,03% je bilo nominirano u USD, a 42,18% u evrima. Na drugoj strani, prognozirani visok rast BDP američke privrede od 2,6% u 2018. i 1,9% u 2019. i očekivani visok rast BDP-a u evrozoni u Evropskoj uniji, u celini, od 2,3% u 2018. i 2,0% u 2019, prema prognozama Evropske komisije6 predstavljaće povoljni ambijent za povećanje izvoza Srbije i po tom osnovu povećanje stope privrednog rasta. Da li će biti iskorišćeno izuzetno povoljno okruženje i ostvarene stope rasta re-alnog BDP od 3% u 2018. i 3,5% u 2019. (kako prognozira Svetske banke) ostaje da se vidi. Mesta budućim izgovorima izvršne i monetarne vlasti Srbije za zaostajanje izvoza i privrednog rasta u odnosu na zemlje u regionu nema!

4. Zaključak

Za novog predsednika FED-a je imenovao Džeroma Pauela (Jerome Powell) ko-ji je nakon potvrđivanja imenovanja od strane Senata preuzeo dužnost od Dže-net Jelen (Janet Yellen) 5. februara 2018. Prognoza FED-a je da će tokom 2018. ključna kamatna stopa biti povećana tri puta (sa po 0,25 p.p.) na nivo od 2,00-2,25%. Široka baza investitora očekuje da će prvo povećanje uslediti na sastan-ku Federalnog komiteta za otvoreno tržište (Federal Open Market Committee) 20-21. marta 2018. To potvrđuje cena fjučersa na međubankarske pozajmice to-kom noći (30Day Federal Funds Futures). Postupno povećanje kamatne stope FED-a bi predstavljalo malu podršku USD. Nakon kratkotrajnog oporavka po-četkom februara 2018. moglo bi se očekivati njegovo slabljenje prema EUR jer će paralelno postojanje budžetskog deficita i deficita tekućeg platnog bilansa u SAD-u verovatno izazvati novi talas prodaje dolara od strane investitore.

U poslednjih pet godina kurs USD prema EUR je beležio velike oscilacije (od 0,71784 do 0,96231). Prema procenama investicionih banaka USD je precenjen i ranjiv na pad od 10% na duži rok. Ovo nakon najnovijih podataka o povećanju budžetskog deficita SAD-a u prva četiri meseca tekuće fiskalne godine za 11%, na 176 mlrd. dolara u odnosu na isti period prethodne godine (što je najveća razlika od 2013) i povećanja spoljnotrgovinskog deficita (isključujući proizvode

6 Izvor: European Commission (2018). „Winter 2018 Interim Economic Forecast: A solid and

lasting expansion,” https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/economic-performance-and-forecasts/economic-forecasts/winter-2018-economic-forecast_en , February, 18.02.2018.


10

od nafte) na rekordnih 50 mlrd. dolara, u decembru 2017. Tramp želi dalje sla-bljenje USD radi podsticanja američkog izvoza.

Nastavak slabljenja USD bi uticao na popravljanje dužničku poziciju zemalja kod kojih je značajan deo duga nominiran u dolarima, a koje prihode od izvoza ostvaruju uglavnom u EUR. To je slučaj sa prezaduženom Srbijom jer je od ukupnog javnog duga (opšte države) na kraju decembra 2017. godine 29,03% bilo nominirano u USD, a 42,18% u EUR. Na drugoj strani, prognozirani visok rast BDP-a američke privrede od 2,6% u 2018. i 1,9% u 2019. i očekivani visok rast BDP-a u evrozoni u Evropskoj uniji, u celini, od 2,3% u 2018. i 2,0% u 2019. (prognoze Evropske komisije) ukazuju na mogući izuzetno povoljni am-bijent za povećanje izvoza Srbije i po tom osnovu povećanje stope privrednog rasta. Da li će biti iskorišćen takav ambijent i ostvarene stope rasta realnog BDP-a od 3% u 2018. i 3,5% u 2019. (kako prognozira Svetska banka) ostaje da se vidi.

Vreme do momenta publikovanja tematskog zbornika radova Katedre za eko-nomsku politiku i razvoj će pokazati u kojoj meri će iznete sudove u ovom radu potvrditi ili osporiti praksa. Rastuće geopolitičke napetosti su početkom aprila 2018. manifestovane mogućim trgovinskim ratom između SAD i Kine zbog uvođenje carina na uvoz čelika i aluminijuma iz Kine i kontra merama Kine, uvođenjem carina na brojne poljoprivredne proizvode koji se uvoze iz SAD-a.

Literatura

Chicago Board of Trade Company (2018). „30-Day Federal Funds Futures and Options,” http://www.cmegroup.com/trading/interest-rates/countdown-to-fomc.html, 16.2.2018.

Federal Reserve Bank of ST. Louis (2018). „FOMC Summary of Economic Projections for the Fed Funds Rate, Median,” https://fred.stlouisfed.org/series/FEDTARMD, 22.02.2018.

Miller, R. and C. Condon (2018). „Powell Suggests Fed to Go Ahead With Rate Hikes Despite Market Turmoil,” Bloomberg, February 13, https://www.bloomberg.com/news/articles/ 2018-02-13/powell-suggests-fed-to-go-ahead-with-rate-hikes-after-share-rout, 22.02.2018.

Reuters Staff (2018). „U.S. Senate panel narrowly backs Marvin Goodfriend for Fed board,” Reuters, February 8, https://www.reuters.com/article/us-usa-congress-goodfriend/ u-s-senate-panel-narrowly-backs-marvin-goodfriend-for-fed-board-idUSKBN1FS2LE, 24.02.2018.

11

Radovan Kovačević1

GLOBALNE NERAVNOTEŽE TEKUĆEG RAČUNA – IZAZOVI OŽIVLJAVANJA

PROTEKCIONIZMA?2

GLOBAL CURRENT ACCOUNT IMBALANCES - CHALLENGES TO REVIVAL OF PROTECTIONISM?

Apstrakt

U ovom radu se analiziraju razmere i uzroci globalnih neravnoteža tekućeg računa. Em-pirijska istraživanja su pokazala da postoje dve grupe zemalja prema predznaku salda te-kućeg računa. U jednoj se nalaze zemlje koje ostvaruju deficite, a u drugoj su one sa kon-tinuiranim suficitima. Najveći deficit tekućeg računa u grupaciji zemalja koja generiše de-ficite imaju SAD. U ovom radu je učinjen pokušaj da se ispitaju determinante koje imaju najveći uticaj na formiranje globalnih spoljnih neravnoteža. Analizirani su trendovi ovih neravnoteža, a zatim su ispitani fundamentalni uzroci trgovinskog deficita i deficita teku-ćeg računa SAD. Na osnovu analize eksternih neravnoteža po grupama zemalja, namet-nuo se zaključak da se one mogu posmatrati i iz ugla odnosa štednje i investicija. Zemlje koje su imale suficite tekućeg računa su istovremeno imale višak domaće štednje u odnosu na investicije, tako da su ovaj višak mogle da transferišu zemljama sa deficitom tekućeg računa. Na taj način su deficitne zemlje finansirale neravnotežu tekućeg računa. Najveći korisnik ovih sredstava su SAD, jer nemaju teškoća da prikupe sredstva zbog statusa dola-ra kao glavne svetske rezervne valute. Polazeći od činjenice da su SAD vodeća zemlja po veličini trgovinskog deficita u grupi zemalja sa kontinuiranim deficitom tekućeg računa, u radu smo ispitali performanse trgovinskog deficita SAD, kao glavnog generatora deficita njihovog tekućeg računa. Raspodela trgovinskog deficita SAD po zemljama je otkrila da se njegov preovlađujući deo formira iz robne razmene sa Kinom. Međutim, to nije dovo-ljan razlog za protekcionističke mere, jer trgovinski deficit može nastati i zbog kompara-tivnih prednosti usled nižih troškova proizvodnje u zemlji trgovinskom partneru, a ne sa-mo zbog valutnih manipulacija. Deficit tekućeg računa SAD koincidira sa njihovim bu-džetskim deficitom. U radu je analiziran uticaj rasta cena akcija i cena nekretnina u SAD na širenje deficita njihovog tekućeg računa u periodu pre izbijanja krize. Polazeći od uočenog pada deficita tekućeg računa neposredno kad je došlo do strmoglavog pada cena akcija i cena nekretnina, ocenjeno je da aktuelni rast ovih cena može biti uzrok povećanja deficita tekućeg računa. U empirijskom delu analize je uočeno da cene akcija i cene ne- 1 Redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. E-mail: [email protected] 2 Rad je deo istraživanja na projektu 179065 Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije „Uloga države u novom modelu rasta privrede Srbije”


12

kretnina u SAD ponovo beleže uspon, i da to može biti nagoveštaj pogoršanja tekućeg ra-čuna, kao i signal za oprez kako bi se izbeglo formiranje mehurova na tržištu aktiva i ne-kretnina, kao što je to bilo u periodu pre izbijanja globalne krize 2008. godine.

Ključne reči: deficit tekućeg računa, trgovinski deficit, cene aktiva, budžetski deficit, međunarodna investiciona pozicija.

Abstract

This paper analyzes the conditions and causes of global imbalances in the current account. Empirical research has shown that there are two groups of countries according to the sign of the current account balance. One group includes countries that are experiencing deficits, and the second group includes countries with continuous surpluses. The United States has the largest current account deficit in the group of countries that generate deficits. In this paper, an attempt to examine the most important determinants of the global external imbalances has been made. The trends of these imbalances were analyzed, and then the fundamental causes of US trade deficit and current account deficit were examined. Based on an analysis of external imbalances by groups of countries, the conclusion was drawn that they could be viewed from the point of view of savings and investment relations. Countries that had current account surpluses at the same time had a surplus of domestic savings in relation to investments, so they could transfer this surplus to countries with a current account deficit. In this way, the deficit countries have financed their current account imbalance. The largest beneficiary of these funds is the United States, as it has no difficulty in collecting funds due to the dollar status as the world's leading reserve currency. Based on the fact that the United States is the leading country by the size of the trade deficit in the group of countries with a continuous current account deficit, we examined the performance of the US trade deficit as the main generator of its current account deficit. The distribution of the US trade deficit by countries has revealed that its dominant part is formed from trade in goods with China. However, this is not a sufficient reason for protectionist threats, because the trade deficit can also be generated by comparative advantages due to lower cost of production in the trading partner country, and not just because of currency manipulations. The US current account deficit coincides with its budget deficit. The paper analyzes the impact of the rise in stock prices and house prices in the United States on its growing current account deficit in the perid before the outbreak of the crisis. Starting from the decline in the current account deficit registered quickly after a sharp fall in the stick and house prices, it is estimated that the actual growth of these prices can be the cause of an increase in the current account deficit. In the empirical part of the analysis, it was noticed that stock and house prices in the United States are again recording an upswing, and this may be a hint of worsening of the current account, as well as a warning signal to avoid the bubbles in the asset and property market, such as it was in the period before the global crisis erupted in 2008.

Key words: current account deficit, trade deficit, asset prices, budget deficit, international investment position.

Globalne neravnoteže tekućeg računa – izazovi oživljavanja protekcionizma?

13

1. Uvod

Eksterne neravnoteže su jedna od centralnih tema savremene međunarodne ekonomije. One su to bile i u 1980-im kad je širenje tekućeg računa razvijenih zemalja dovelo do međunarodne koordinacije između članica grupe zemalja G7 sa konkretnim obavezama koje su definisane u Plaza sporazumu i Sporazumu u Luvru. Sa velikim neravnotežama tekućeg računa svet se suočio u prvoj polovini 2000-ih, pri čemu su debalansi eskalirali pred izbijanje krize 2008. godine. Nakratko je, po izbijanju krize, oživela ideja koordinacije između razvijenih zemalja u cilju prevladavanja krize i recesionih trendova. Međutim, ova koordinacija je utihnula relativno brzo posle smirivanja prvog udara krize. Svet se danas opet suočava sa velikim spoljnim neravnotežama. Pitanja kada i kako ih prevazići još uvek su otvorena. U literaturi postoje različita gledišta o tome koji nivo neravnoteže se može smatrati održivim. Neretko je povod za ove diskusije gubitak radnih mesta, izmeštanje proizvodnje u zemlje sa nižim nadni-cama, valutna manipulacija, gomilanje deviznih rezervi kod nekih zemalja, ili preduzimanje protekcionističkih mera, kao što je to slučaj u skorašnje vreme. Polazeći od navedenih pitanja, namera ovog rada je da ispita uzroke savremenih eksternih neravnoteža, njive razmere i moguće posledice. Nekoliko karakteristi-ka odvaja današnje eksterne neravnoteže od onih iz ranijih perioda. Pre svega, danas neke zemlje iz grupe zemalja sa tržištem u nastajanju (eng. emerging markets), naročito Kina, igraju sve važniju ulogu u svetskoj trgovini. Drugo, po-sle izbijanja krize 2008. svet se suočio sa omekšavanjem monetarne politike vo-dećih razvijenih zemalja (RZ), što je dovelo do pada kamatnih stopa na istorij-ski niske nivoe. Oživljavanje svetske privrede, podstaknuto jeftinim finansira-njem i ogromnom likvidnošću, iznova je otvorilo mogućnost širenja globalnih eksternih neravnoteža. Treće, širok talas finansijske globalizacije, nakratko usporen po izbijanju krize 2008, ponovo je u punom zamahu. Integrisna finan-sijska tržišta u svetu pružaju mogućnost brzog kretanja kapitala i međunarodnu portfolio diverzifikaciju neslućenih razmera. Zahvaljujući brzom kretanju kapi-tala, uvećane su mogućnosti finansiranja deficita tekućeg računa.

Predmet istraživanja u ovom radu su aktuelne globalne eksterne neravnoteže, doprinosi pojedinih zemalja njihovom kreiranju i moguće posledice.

Globalne neravnoteže tekućeg računa su eskalirale u prvoj polovini 2000-ih. Produbljene neravnoteže su poljuljale makroekonomsku stabilnost. Situacija je pogoršana kad je izbila velika recesija.

U našem radu se analiziraju razmere i pokretači globalnih neravnoteža tekućeg računa. Mada ova tema nije nova u međunarodnoj ekonomiji, ona svakako za-


14

služuje pažnju zbog savremenih rizika oživljavanja protekcionizma većih raz-mera u svetskoj privredi. Doprinos ovog rada je dvostruk. Prvo, u radu smo su-gerisali okvir u kome se ukazuje na značaj trgovinskih tokova u kreiranju glo-balne neravnoteže tekućeg računa, na jednoj strani, i ulogu finansijskih tokova, preko cena aktiva, na drugoj strani. Naši nalazi pokazuju da obe grupe faktora (faktori koji opredeljuju trgovinske tokove na bazi konkurentnosti, na jednoj strani, i cene aktiva, na drugoj strani) uporedo deluju na formiranje performansi tekućeg računa. Međutim, imajući u vidu naglašenu ulogu finansijskih varijabli u generisanju globalne ekonomske i finansijske krize 2008. godine, u ovom ra-du se ukazuje na njihov značaj u reduciranju neravnoteža tekućeg računa. Po-sebno iz ugla naznaka novijeg oživljavanja cena nekretnina u SAD i drugim ze-mljama OECD.

Cilj ovog rada je da prikaže i empirijski ispita trendove globalne eksterne nerav-noteže, kao i da identifikuje glavne pokretače ovih neravnoteža. Cilj je, takođe, da se ukaže na rizike koji mogu nastati ako se neravnoteže budu uvećavale, ima-jući u vidu performanse svetske privrede u periodu pre izbijanja globalne eko-nomske i finansijske krize 2008. godine.

Preostali deo rada je organizovan na sledeći način. U drugom delu se daje pre-gled literature koja obrađuje istraživanu materiju. U trećem delu se formulišu hipoteze istraživanja i opisuje primenjena metodologija. U četvrtom delu se iz-lažu empirijski nalazi i diskusija. Peti deo sadrži zaključke istraživanja.

2. Pregled literature

U literaturi postoje dve opšte grupe radova koji se bave uzrocima neravnoteže tekućeg računa. U jednoj se nalaze radovi u kojima dominira trgovinski pristup neravnoteži tekućeg računa. Naglasak u ovom pristupu je na tražnji za robom i u slugama kao dominantnom faktoru kreiranja neravnoteže tekućeg računa, dok tokovi kapitala imaju uravnotežujuću ulogu. U ovu grupu spadaju sledeći rado-vi: Bernanke (2005),3 Cheung et al. (2010),4 Onaran et al. (2011),5 Belke and 3 Bernanke, B. (2005). „The Global Savings Glut and the US Current Account Deficit,” Sandridge Lecture, Virginia Association of Economics. https://www.federalreserve.gov/boarddocs/speeches/2005/200503102/ Pristupljeno 15.02.2018. 4 Cheung, C., D. Furceri, and E. Rusticelli (2010). „Structural and cyclical factors behind current-

account balances.” OECD Economic Department Working Papers, no. 31. http://www.oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?doclanguage=en&cot

e=eco/wkp(2010)31. Pristupljeno 15.02.2018. 5 Onaran, O. et al. (2011). „Financialisation, income distribution and aggregate demand in the

USA,” Cambridge Journal of Economics, 35(4), pp. 637–661.


15

Dreger (2013).6 Bernanke ne smatra da bi uravnoteženje federalnog budžeta u velikoj meri smanjilo deficit tekućeg računa SAD. Mišljenja je da bi smanjiva-nje kamatnih stopa usled smanjivanja federalnog budžeta pre moglo imati efekta na povećanje potrošnje i investicija u SAD, nego što bi uticalo na smanjivanje deficita tekućeg računa. Pri tome, Bernanke navodi rezultate novije studije po kojoj smanjivanje budžetskog deficita za 1 dolar može dovesti do smanjivanja deficita tekućeg računa za manje od 20 centi (Erceg et al., 2005).7 Polazeći od ovih nalaza, Bernanke ocenjuje da bi trenutno uravnoteženje američkog budžeta imalo za rezultat smanjivanje deficita tekućeg računa SAD u srednjem roku za manje od jednog procentnog poena BDP-a.

Cheung et al. (2010) su ispitivali vezu između strukturnih i cikličnih faktora i bilansa tekućeg računa na panelu od 94 zemlje u periodu od 1973. do 2008. go-dine. Ovi autori su došli do zaključka da se srednjoročno kretanje globalne eks-terne neravnoteže u velikoj meri može pripisati strukturnim činiocima, uključu-jući razlike između zemalja u demografskom profilu, fiskalnom deficitu, zavi-snosti od nafte, fazi privrednog razvoja, razvoju finansijskog tržišta i kvalitetu institucija. Isti autori su takođe utvrdili da se sužavanje bilansa tekućeg računa posle finansijske krize iz 2008. godine može pripisati različitim cikličnim fakto-rima, uključujući promene privrednog rasta, cene nafte i devizni kurs.

Belke and Dreger (2013) ističu da je evrozona skrenula značajniju pažnju na se-be posle izbijanja finansijske krize. Dok je tekući račun u ravnoteži na nivou ce-le zone, autori su zaključili da su razlike između pojedinih članica porasle, jer je uvođenje zajedničke valute deo ekstenzivne procedure. U istraživanju ovih autora se analiziraju determinante neravnoteže pomoću ekonometrijske tehnike panela. Dobijeni rezultati pokazuju da je nedovoljna konkurentnost glavni fak-tor eksternog deficita zemalja koje se nalaze u središtu dužničke krize evrozone.

U drugoj grupi se nalaze radovi u kojima se ističe ključna uloga međunarodnih tokova kapitala, dok trgovinski tokovi nemaju aktivnu ulogu u generisanju ne-ravnoteže tekućeg računa. Ovi radovi naglašavaju ulogu cenovnih mehurova na tržištu aktiva i špekulativnih aktivnosti na finansijskim tržištima. Ovde se mogu svrstati radovi koji ispituju uzroke finansijske krize (Reinhart and Reinhart,

6 Belke, A. and C. Dreger (2013). „Current Account Imbalances in the Euro Area: Does Catching

up Explain the Development?,” Review of International Economics, 21(1), pp. 6–17. 7 Erceg, Ch. et al. (2005). „Expansionary Fiscal Shocks and the Trade Deficit,” International Fi-

nance Discussion Paper 2005-825. Washington: Board of Governors of the Federal Reserve System (January 2005).


16

2009;8 Efremidze et al., 2017),9 kao i radovi u kojima dominira portfolio pristup tokovima kapitala. Doduše, radovi poslednje grupe dopuštaju da i trgovinski to-kovi mogu uticati na formiranje neravnoteže tekućeg računa (Christensen and Krogstrup, 2017;10 Unger, 2017).11

Reinhart and Reinhart (2009) su posebnu pažnju obratili na međunarodne toko-ve kapitala. Ovi autori su izvršili katalogizaciju preokreta u kretanju tekućeg ra-čuna, odnosno naglih prekida u tokovima kapitala. Detaljno je prikazan zastoj u prilivu kapitala u RZ i zemljama sa tržištem u nastajanju (ZTN) u periodu 1980-2007. za 181 zemlju, i u periodu 1960-2007. za poduzorak od 66 zemalja iz svih regiona. U skladu sa nalazima ranijih studija, autori su zaključili da globalni faktori, kao što su cene sirovina, međunarodne kamatne stope, i rast najvećih privreda u svetu, sistematski utiču na ciklus globalnih tokova kapitala.

Christensen and Krogstrup (2017) su izložili portfolio model efekata cena imo-vine koji potiču od velikih kupovina centralne banke, ili od kvantitativnog opu-štanja (eng. quantitative easing – QE). Rezultati istraživanja sugerišu zaključak da uvećanje rezervi centralne banke može uticati na cene dugoročnih obveznica čak i kad one nisu predmet kupovine.

Unger (2017) je zaključio da su krize evrozone često povezane sa pojavom ne-ravnoteža tekućeg računa. U ovom radu autor je pomoću specificiranog panel modela sa korekcijom ravnotežne greške istraživao vezu između kretanja doma-ćih kredita evrozone i bilansa tekućeg računa. Ocenjeni rezultati pokazuju da je kretanje bankarskih zajmova u nefinansijski privatni sektor značajna determi-nanta tekućeg računa, i da ovo kretanje i promene konkurentnosti predstavljaju najznačajnije faktore koji su uticali na neravnoteže tekućeg računa deficitnih ze-malja. Shodno ovom nalazu, sprečavanje povećanog zaduživanja privatnog sek-tora izgleda kao obećavajuće rešenje da se spreči formiranje neodrživih nerav-noteža tekućeg računa.

8 Reinhart, C. and V. Reinhart (2009). „Capital Flow Bonanzas: An Encompassing View of the

Past and Present.” In: J.A. Frankel and C.A. Pissaridēs, eds., NBER International Seminar on Macroeconomics 2008. Chicago: University of Chicago Press, pp. 9–62.

9 Efremidze, L. (2017). „The relationships among capital flow surges, reversals and sudden stops,” Journal of Financial Economic Policy 9(4), DOI: 10.1108/JFEP-03-2017-0021.

10 Christensen, J.H.E. and S. Krogstrup (2017). A Portfolio Model of Quantitative Easing, Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper Series 2016-12. https://doi.org/10.24148/wp2016-12 Pristupljeno 15.02.2018.

11 Unger, R. (2017). „Asymmetric credit growth and current account imbalances in the euro area,” Journal of International Money and Finance, vol. 73, pp. 435–451.


17

Behringer and Treeck (2015)12 su istraživali da li promene u raspodeli dohotka mogu da objasne kretanje tekućeg računa u uzorku od 20 zemalja u periodu 1972-2007. godine. Analizirani su međusobni odnosi između lične i funkcional-ne raspodele dohotka. Autori su utvrdili da rastuće personalne nejednakosti smanjuju finansijski bilans domaćinstava i bilans tekućeg računa. Takođe su po-kazali da su promene lične i funkcionalne raspodele dohotka značajno doprinele širenju bilansa tekućeg računa.

Kina i druge ZTN su znatno povećale suficite tekućeg računa od početka 1990-ih. Akumulacija deviznih rezervi je jedan od glavnih pokretača ovog procesa. Choi and Taylor (2017)13 su pokušali da objasne međuodnos između realnog deviznog kursa i holdinga spoljnih aktiva. Brojni ekonomisti su dugo vremena tvrdili da je realni devizni kurs povezan sa neto međunarodnom investicionom pozicijom, tako što sa porastom eksternog bogatstva nastupa apresijacija kursa. Choi and Taylor (2017) smatraju da efekat spoljnih aktiva u posedu javnog sek-tora (akumulirane rezerve) na realni devizni kurs može da bude sasvim drugačiji od efekta spoljnih aktiva u privatnom posedu, pri čemu je kontrola kapitala fak-tor koji uslovljava ove razlike. Marginalni efekat privatne akumulacije aktiva na realni devizni kurs je, prema nalazima ovih autora, apresijacija, što se poklapa sa ranijim gledištima. Međutim, marginalni efekat spoljnih aktiva u javnom sek-toru je suprotan. Variranje realnog efektivnog deviznog kursa, prema ovim autorima, u kritičnoj meri zavisi od kontrole kapitala. U finansijski zatvorenim privredama, kontrola kapitala je u tesnoj vezi sa depresijacijom. Choi and Taylor (2017) su utvrdili, za vremenski period 1975-2007, da je jedan procentni poen rasta spoljnih aktiva u odnosu na GDP (neto rezerve) povezan sa 0,24% apresijacije realnog deviznog kursa. U finansijski otvorenim privredama (niska kontrola kapitala), porast rezervi u odnosu na BDP od jednog procentnog poena skoro da nije uticao na realni devizni kurs, dok je u finansijski zatvorenim ze-mljama (visoka kontrola kapitala) bio povezan sa 1,65% depresijacije deviznog kursa. Sledeći korak u empirijskom dokazivanju je da je akumuliranje rezervi povezano sa trgovinskim suficitima u zemljama sa visokom kontrolom kapitala.

12 Behringer, J. and T. van Treeck (2015). „ Income distribution and the current account: a secto-

ral perspective,” ECINE Working Paper Series, no. 379. 13 Choi, W.J. and A.M. Taylor (2017). „Precaution versus Mercantilism: Reserve Accumulation,

Capital Controls, and the Real Exchange Rate,” CEPR Discussion Paper 11963. Washington, D.C.: Center for Economic Policy Research.


18

3. Hipoteze, korišćeni podaci i metodologija istraživanja

Osnovna istraživačka hipoteza (H1) u ovom radu je: da se globalne spoljne ne-ravnoteže uvećavaju poslednjih godina, i da su posledica trgovinskih i finansij-skih faktora. Sa ovom je povezana druga hipoteza (H2), po kojoj: američki trgo-vinski deficit predstavlja glavni generator kreiranja deficita tekućeg računa ne samo SAD, već i celog bloka deficitnih zemalja.

U istraživanju se koriste primarni izvori podataka: podaci Zavoda za ekonomske analize SAD – Bureau of Economic Analysis (BEA) U.S. Department of Com-merce – za trgovinski bilans i bilans tekućeg računa SAD, kao i za njihovu me-đunarodnu investicionu poziciju i budžetski deficit; podaci IMF, World Econo-mic Outlook 2017 (weodata) za eksternu neravnotežu izabranih zemalja; Stati-stička baza OECD za poređenja između zemalja. U radu se navode i sekundarni izvori podataka iz korišćene literature. U našem radu se koriste odgovarajuće statističke mere i proseci, kao i grafičke prezentacije. Prilikom eksploatacije re-levantnih izvora, u nekim delovima rada je zastupljena komparativna analiza. Takođe se koristi metod analize i sinteze, kao i metodi indukcije i dedukcije.

4. Empirijski nalazi i diskusija

Empirijska istraživanja u ovom radu pokrivaju četiri područja. U prvom delu se ispituju trendovi globalne neravnoteže tekućeg računa i njihov regionalni raspo-red. Drugi deo se odnosi na neravnotežu trgovinskog bilansa SAD kao generato-ra deficita njihovog tekućeg računa. U trećem delu se ispituje povezanost bu-džetskog deficita SAD sa deficitom njihovog tekućeg računa. Četvrti deo istra-žuje međuzavisnost između deficita tekućeg računa i neto mađunarodne investi-cione pozicije SAD. U petom delu se izlažu empirijski nalazi međuodnosa cena aktiva i tekućeg računa SAD.

4.1. Trendovi globalne neravnoteže tekućeg računa

Spoljne neravnoteže su važna tema međunarodne ekonomije danas. Početkom 1970-ih su uslovile raspad bretonvudskog sistema. Tokom 1980-ih, narasle nerav-noteže su podstakle snažniju koordinaciju zemalja G7 u cilju stabilizacije devi-znih kurseva. Tokom 1990-ih, velike spoljne neravnoteže su dovele do nekoliko finansijskih kriza u ZTN. U prvoj polovini 2000-ih, u predvečerje globalne eko-nomske i finansijske krize, širila se neravnoteža trgovinskog i tekućeg bilansa SAD kao najrazvijenije zemlje (grafikon 1). Ova kretanja su doprinela oživljava-nju ideje o kordinaciji ekonomske politike RZ, a neravnoteže su osetno ublažene.


19

Trgovinske barijere i pooštravanje regulatornih mehanizama može umanjiti investi-cije, uz pogoršanje efikasnosti proizvodnje, sa neizbežnim posledicama na privredni rast kako RZ, tako i zemalja u razvoju (ZUR) i ZTN. Širenje spoljnih neravnoteža u nekom zemljama, kao što je to u SAD, može povećati pritiske u pravcu sprovođenja politike usmerene ka domaćem tržištu (eng. inward-looking policies).

Grafikon 1. Globalna neravnoteža bilansa tekućeg računa u procentima od svetskog BDP-a, 2000-2016. godine

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka IMF-a, https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/02/weodata/download.aspx Pristupljeno

3.02.2018. godine. Mada je disperzija globalnog deficita ili suficita tekućeg računa nešto smanjena u odnosu na predvečerje izbijanja globalne krize iz 2008. godine, još uvek po-stoji značajna neravnoteža, koja može da ugrozi finansijsku stabilnost. Deficit tekućeg računa SAD je smanjen od 1,6% svetskog BDP-a u 2006. na 0,6% 2016. godine. U istom vremenskom intervalu je smanjen suficit tekućeg računa Kine od 0,5% u 2006. na 0,3% 2016. godine14 (grafikon 1). Međutim, deficit te-kućeg računa SAD se povećava od 2014. godine, a očekuje se nastavak njego-vog rasta i u narednim godinama.

Od sredine 1970-ih SAD su ostvarile rastući trgovinski deficit, što je podstaklo apetite stranih investitora da kupuju američke hartije od vrednosti (HoV) deno-minovane u dolarima. Ovaj trend se pojačao početkom 2000-ih, dostižući vrhu-nac u predvečerje izbijanja globalne krize 2008. godine. Javila se i zabrinutost

14 http://data.imf.org/?sk=7A51304B-6426-40C0-83DD-CA473CA1FD52&sId=1484149272260

Pristupljeno 16.02.2018. godine.

U procentima


20

međunarodne zajednice, poput one sa kraja 1960-ih godina. Naime, nagli pad priliva kapitala u SAD bi doveo do depresijacije dolara i oštrog porasta kamat-nih stopa, sa potencijalno nepovoljnim efektima na privredni rast.

Već je istaknuto da pitanje globalnih neravnoteža nije novijeg datuma. Trgovin-ski bilans je i ranije pokazivao značajne neravnoteže. U vreme pre izbijanja Pr-vog svetskog rata, Velika Britanija je hranila kapitalom SAD, Kanadu i Austra-liju, zemlje koje su se mogle klasifikovati u grupaciju manje razvijenih zemalja. Tokom 1970-ih zemlje izvoznice nafte su ostvarivale značajne suficite tekućeg računa. U vreme 1990-ih, ZTN su pozajmljivale sredstva od RZ. U nekim sluča-jevima, zemlje kreditori su bile više pogođene krizom nego zemlje koje su neto dužnici. Širenje deficita tekućeg računa je ponekad povezano sa korekcijom ce-na aktive i manjom stopom rasta BDP-a. Prilagođavanja u drugim slučajevima bila su praćena opadanjem realnog rasta BDP-a i depresijacijom u deficitnim zemljama. Dakle, današnja globalna neravnoteža nije specifična situacija u od-nosu na ranije epizode poremećaja ravnoteže, jedino što danas ZTN transferišu neto štednju u RZ. Kratkoročna prognoza kretanja bilansa tekućeg računa u sve-tu daje se u grafikonu 2.

Grafikon 2. Tekući račun, saldo, 2012-2019. (prognoza za period 2017-2019)

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka OECD-a, OECD (2018). Current account balance (indicator). doi: 10.1787/b2f74f3a-en Pristupljeno 07.02.2018. godine.


21

Na globalnom nivou je u periodu 2009-2014. registrovan rast suficita tekućeg računa (od 0,3% svetskog BDP-a 2009. do 0,6% BDP-a 2014), da bi, zatim, usledio pad ovog suficita na 0,4% globalnog BDP-a 2016. godine. Među deset zemalja sa najvećim deficitom tekućeg računa u 2016. nalaze se SAD, Velika Britanija, Australija i Kanada (njihov ukupan deficit je 690 milijardi dolara). Ukupni iznos deficita ovih deset zemalja u 2016. je iznosio 834 milijarde dola-ra.15 Na drugoj strani, u grupi od deset zemalja sa najvećim suficitom tekućeg računa nalaze se Nemačka, Kina i Japan (njihov suficit u 2016. je dostigao 670 milijardi dolara). Ukupan suficit deset zemalja sa najvećim suficitom u 2016. je iznosio 1.043 milijarde dolara.16 Podaci navode na zaključak da se na jednom polu nalazi klub zemalja sa kontinuirano visokim deficitom tekućeg računa, dok su u drugoj grupi zemlje koje beleže suficite. Globalna neravnoteža je očigled-na, pri čemu deficitne zemlje koriste neto štednju suficitnih zemalja, i na taj na-čin finansiraju višak svojih investicija u odnosu na manju domaću štednju. U to-me prednjače SAD. Razmere ovih neravnoteža upozoravaju na potrebu koordi-niranih akcija u cilju njihovog smanjivanja. Zemlje sa suficitom tekućeg računa teško da su u mogućnosti da pojedinačno povećanjem svoje tražnje utiču na značajnije smanjenje deficita tekućeg računa SAD. Prilikom ocene globalnih eksternih neravnoteža treba imati u vidu i okolnost da je, sve do izbijanja krize 2008. godine, rasla trgovina u okviru proizvodnih mreža. Naime, mnoge tran-snacionalne kompanije su izmestile svoju proizvodnju iz RZ sa visokim nadni-cama u zemlje gde su one znatno manje. To je uticalo i na tokove trgovine, sa-mim tim i na saldo trgovinskog bilansa, odnosno saldo tekućeg računa.17

15 Grupu od deset zemalja čine: SAD, Velika Britanija, Brazil, Australija, Saudijska Arabija, Ka-

nada, Turska, Meksiko, Alžir i Indija. 16 U grupu od deset zemalja sa najvećim suficitom u 2016 spadaju: Nemačka, Japan, Kina, Repu-

blika Koreja, Švajcarska, Ruska Federacija, Holandija, Singapur, Tajland i Norveška. -http://data.imf.org/?sk=7A51304B-6426-40C0-83DD-CA473CA1FD52&sId=1484149272260 Pristupljeno 05.02.2018. godine.

17 Cingolani et al. (2015). „External Imbalances in the European Union and International Fragmentation of Production: Is There a Link?,” https://www.ucm.es/data/cont/media/www/pag-18789/Felice_paper%20seminar%20IFP.pdf Pristupljeno 16.02.2018. su ispitivali da li ekspanzija međunarodne fragmentacije proizvodnje utiče na trgovinske neravnoteže u okviru Evropske unije (EU). Izvoz poluproizvoda i uvoz finalnih i sklopljenih proizvoda pružaju mogućnost preduzećima da povećaju konkurentnost i osvoje nova tržišta, ali to utiče na trgovinski bilans. Međutim, neto efe-kat na trgovinski bilans nije najjasniji. Ovi autori su empirijski testirali znak ovog efekta, koristeći podatke o međunarodnim proizvodnim vezama unutar EU. Njihovi nalazi pokazuju da se tekući račun članica EU više pogoršava u slučaju ofšoringa sa partnerima koje karakteriše nizak dohodak -(proizvodi niskog kvaliteta). Nasuprot tome, tekući račun se popravlja u slučaju ofšoringa sa ze-mljama visokog dohotka (proizvodi visokog kvaliteta). Ovi nalazi su, prema rezultatima istraživanja, posebno značajni za zemlje Istične Evrope.


22

U grafikonu 3. su prikazani podaci za zemlje članice OECD-a, koji ukazuju na pozitivan odnos između prosečnog salda tekućeg računa i prosečnog fiskalnog salda u periodu između 2010. i 2016. godine. Budžetski deficit SAD posle 2012. pokazuje značajnu redukciju. Isti trend je zapažen i u drugim zemljama OECD-a. Može se očekivati da će smanjivanje budžetskog deficita pozitivno delovati na saldo tekućeg računa zemalja OECD, mada uticaj drugih faktora na agregat-nu tražnju može na nadjača efekte smanjivanja budžetskih izdataka. U zemlja-ma u kojima je multiplikator javne potrošnje veći od jedan, smanjivanje budžet-skog deficita može u većoj meri uticati na tekući račun.

Grafikon 3. Fiskalni bilans i bilans tekućeg računa OECD zemalja (prosek perioda 2010-2016. kao procenat BDP-a)

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka iz sledećih izvora: OECD (2018). -

Current account balance (indicator). doi: 10.1787/b2f74f3a-en (Pristupljeno 0-7.02. 2018) and OECD (2018). General government deficit (indicator). doi: 10.1787/77079edb-en, https://data.oecd.org/gga/general-government-deficit.htm Pristupljeno 07.02.2018. godine.


23

RZ pristupaju postepenoj normalizaciji monetarne politike, kako bi se izbegli mogući rizici za finansijsku stabilnost. Može se očekivati da će ovaj zaokret biti praćen promenama na području fiskalne i strukturne politike, u cilju jačanja po-tencijalnog autputa. Većina RZ je 'omekšala' fiskalnu politiku zbog niskih tro-škova pribavljanja sredstava. Međutim, očekivani rast kamatnih stopa će uticati na fiskalni bilans. Sekretarijat OECD ocenjuje da bi fiskalna relaksacija koja se planira za 2018. trebalo da bude sa težištem na mere koje bi podstakle dugoroč-nu ponudu i inkluzivni rast.18 Prema istom izvoru, čak i dugotrajan rast prinosa na 10-to godišnje državne obveznice od jednog procentnog poena mogao bi da pogorša budžetski bilans u proseku za samo 0,1% i 0,3% BDP-a godišnje u na-redne tri godine. Mada rast kamatnih stopa povećava teret servisiranja duga, on se neće značajnije osetiti u zemljama u kojima se veći deo državnog duga nalazi u portfelju centralne banke, jer se profiti centralnih banaka na kraju transferišu u državnu kasu. Zadatak strukturnih mera bio bi da stvore okruženje stimulativno za rast produktivnosti. Očekivani rast nadnica i BDP-a bi trebalo da osnaži fi-skalnu održivost na duži rok, ali bi svakako uticao i na rast uvoza. Krajnji efekti na tekući račun svake zemlje pojedinačno bi zavisili od izvoznih rezultata, oce-njeno je u navedenom izvoru OECD-a.

Koncentracija deficita tekućeg računa na nekoliko zemalja povećava verovatno-ću primene protekcionističkih mera. Da bi se neravnoteže smanjile, u literaturi se uglavnom preporučuju standardne mere. Navešćemo neke od njih. Pre svega, zemlje sa prekomernim deficitom bi trebalo da preduzmu mere fiskalne konsoli-dacije, uz postepenu normalizaciju monetarne politike u skladu sa kretanjem in-flacije. Zemlje sa suficitom tekućeg računa, koje imaju manevarski budžetski prostor, trebalo bi da smanje oslonac na relaksiranu monetarnu politiku i omo-guće veće fiskalne podsticaje. Kad je upotreba monetarne politike ograničena, kao što je to slučaj kod članica evrozone, zemlje treba da primene fiskalne i strukturne politike, kako bi omogućile prilagođavanje relativnih cena. Kretanje deviznih kurseva bi trebalo da bude usklađeno sa njihovim fundamentalnim ni-voom, dok intervencije treba ograničiti na slučajeve rešavanja neuređenih trži-šnih uslova, kao što je to bilo poslednjih godine kod većine zemalja. Uobičajeno je gledište da zemlje sa suficitom tekućeg računa treba da se fokusiraju na otkla-njanje prepreka koje ograničavaju trgovinsku konkurenciju ili domaću tražnju. Zemljama koje formiraju deficite tekućeg računa se preporučuje da unaprede spoljnu konkurentnost i povećaju domaću štednju. Na ovom mestu se može ak-tivirati staro pitanje: ko treba da snosi teret prilagođavanja? SAD su već duže 18 OECD (2017). OECD Economic Outlook, Volume 2017 Issue 2, p. 41. Paris: Organization for

Economic Cooperation and Development.


24

vreme „pretplaćene” na deficit tekućeg računa, i, kao po pravilu, oštricu kritike usmeravaju prema zemljama sa suficitom tekućeg računa. Zemlje sa suficitom se uglavnom pozivaju na veću produktivnost i spoljnu konkurentnost, tako da ne prihvataju kritike, a još manje neku vrstu pritiska da povećaju potrošnju i sma-nje štednju. U sličnoj situaciji su bile SAD posle Drugog svetskog rata, kada ni-su prihvatile preporuke da troše više i štede manje. Danas je, kao i pre izbijanja finansijske krize 2008. godine, vidljivo da SAD poreskom politikom podstiču zaduživanje domaćinstava na uštrb domaće štednje, dok međunarodna konku-rentnost SAD opada zbog usporenog rasta domaće produktivnosti. Brojni eko-nomisti u SAD smatraju da to nije dobra ideja, bez obzira na činjenicu što SAD mogu da bez teškoća finansiraju deficite tekućeg računa, zahvaljujući statusu dolara kao glavne svetske rezervne valute. Tako je bilo i pre krize iz 2008. godi-ne. I tada su SAD imale mogućnost, koju nisu propustile, da finansiraju svoje ekonomske neravnoteže jednostavnim zaduživanjem u inostranstvu. Zbog toga zemlja nije pokazala interes da primeni nepopularne ekonomske mere koje su mogle da spreče krizu. Doduše, i druge zemlje koje su imale spoljne neravnote-že pre krize, slično su se ponašale. Ovakva makroekonomska klima je veoma pogodan okvir za lansiranje protekcionističkih mera, što sadašnja američka ad-ministracija sve češće čini.

4.2. Trgovinski bilans SAD

Tekuće debate o trgovinskoj politici ističu pitanje perzistentnosti deficita teku-ćeg računa SAD, pri čemu se akcenat stavlja na velike trgovinske deficite SAD sa pojedinim partnerskim zemljama, pre svega sa Kinom, Japanom, Meksikom i Nemačkom (sa ove četiri zemlje, SAD su 2017. imale deficit trgovine robom od 586 milijardi dolara, odnosno 72% ukupnog deficita trgovine robom u toj godi-ni) (grafikon 4).19 Na ove zemlje se odnose kritike SAD da sprovode nefer trgo-vinsku praksu. Oštrica optužbi je usmerena na Kinu.

19 Podaci su preuzeti sa: https://www.bea.gov/international/index.htm#bop Pristupljeno 23.03.2018. godine.


25

Grafikon 4. Bilateralna trgovina SAD – trgovinski deficit sa izabranim zemljama (roba)

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka BEA,

https://www.bea.gov/international/index.htm#bop Pristupljeno 22.03.2018. godine.

Deficit SAD u trgovini robom je iznosio oko 20% ukupne robne trgovine SAD (robni izvoz plus robni uvoz) u 2014, 2015, 2016. i 2017. godini, pojedinačno. Prilikom navođenja uzroka trgovinskog deficita treba imati u vidu da deficit sa pojedinačnim zemljama ne mora biti direktna posledica stimulisanja izvoza kod partnera.

Ako ekonomska politika u SAD podstiče investiranje, onda postoji velika vero-vatnoća da će investicije biti veće od štednje, i da će sa te strane doći podsticaji

U milijardama dolara


26

za veći uvoz, pre svega jeftine kineske robe.20 Povoljnija cenovna konkurent-nost kineskih izvoznika (zbog nižih nadnica), nezavisno od eksterne vrednosti juana, otvara prostor za kreiranje robnog deficita SAD u razmeni sa Kinom. Uz povoljniji kurs juana za kineske izvoznike se samo pojačava izvozna motivacija. Odluke o štednji i investicijama teško da mogu biti pod uticajem instrumenata trgovinske politike, što bi na primeru SAD značilo da oživljavanje protekcioni-zma ne donosi željeni rezultat u platnom bilansu.21 To bi se, zatim, lančano pre-nelo na američke trgovinske partnere, posebno one sa jačima trgovinskim veza-ma sa SAD. Usporavanje privrednog rasta, usled potencijalnog povećanja carina u SAD, najviše bi se osetilo u Kanadi i Meksiku, kao privredama koje imaju te-sne trgovinske veze sa SAD. Simetrično reagovanje trgovinskih partnera bi mo-glo takođe da umanji rast BDP-a u SAD, sa posledicama na pad američkog iz-voza, i čak da pogorša postojeće stanje u tekućem računu SAD.22

U novije vreme iz SAD dolaze ne samo poruke da je trgovinski deficit SAD lo-ša stvar za američke radnike, već se i preduzimaju određene trgovinske mere sa ciljem da se smanji trgovinski deficit. Pri tome se zaboravlja da priliv stranih di-rektnih investicija (SDI) u američku privredu predstavlja drugu stranu medalje trgovinskog deficita, i da to, takođe, može nepovoljno delovati na američke rad-nike. Zapravo, veći priliv SDI u američku privredu može imati kontraproduktiv-ne efekte. Naime, SDI koje uglavnom odlaze u nekretnine i američke državne hartije od vrednosti (HoV), ne stvaraju dodatu vrednost i ne doprinose poveća- 20 Empirijski nalazi do kojih je došao Gagon, J.E. (2017). Do Governments Drive Global Trade

Imbalances?, Washington, DC: Peterson Institute for international economics working paper, December 2017, p. 13, https://piie.com/system/files/documents/wp17-15.pdf Pristupljeno 06.02.2018. pokazuju da članice G-20 imaju potrebne instrumente za postizanje ranije proklamovanog cilja o smanjivanju neravnoteža tekućeg računa. Autor podseća da su predse-dnik Tramp i pojedini članovi njegove administracije predlagali trgovinske barijere kao instrument za sužavanje deficita tekućeg i trgovinskog računa SAD. Međutim, nalazi ovih empirijskih istraživanja pokazuju da trgovinske barijere nemaju značajniji uticaj na trgovinski bilans SAD, već da fiskalna politika i neto zvanični tokovi predstavljaju mere koje mogu uticati na trgovinski bilans. U ovom istraživanju je ocenjeno da je fiskalni deficit SAD u 2017. značajno doprineo trgovinskom deficitu SAD, kao i da bi uvećanje fiskalnog deficita moglo da izazove dalje širenje trgovinskog de-ficita.

21 Na osnovu novih kenzijanskih modela privrede sledi da uvođenje carina može čak pogoršati trgovinski bilans na kratak rok (videti: Ganelli, G. and J. Tervala (2015). „Value of WTO trade agreements in a New Keynesian model,” Journal of Macroeconomics, Vol. 45, September, pp. 347-362), https://doi.org/10.1016/j.jmacro.2015.06.001 Makroekonomski efekti povećanja carina u krajnjoj liniji bi zavisili od usklađivanja izvoznih cena kod trgovinskih partnera SAD. Ako izvoznici postepeno smanjuju izvozne cene svojih proizvoda, prodajne cene njihovih proi-zvoda na tržištu SAD ne bi se menjale, pa bi cenovni šok postepeno iščezao.

22 Videti Buiter, H.W. (2017). Exchange rate implications of border tax adjustment neutrality, -CEPR Discussion Paper No. DP11885. London: Centre for Economic Policy Research.


27

nju proizvodnih kapaciteta. Čak i kad se radi o grinfild investicijama, nema pou-zdanih dokaza da one vode smanjivanju trgovinskog deficita. Američki protek-cionizam bi mogao čak i da pogorša postojeće stanje. Pettis (2013)23 podseća da rebalansiranje trgovinske neravnoteže nastaje usled preokreta u tokovima kapi-tala. Ukoliko obaveze nastale usled priliva stranog kapitala nisu usklađene sa porastom domaće aktive, to može, kao tvrdi Pettis, prisiliti zemlju na rebalansi-ranje trgovinskog salda.

Za razliku od gore navedenih pristupa problemu deficita u trgovini robom SAD, Xing (2017)24 iznosi argumente po kojima statistika spoljne trgovine u određe-noj meri ne obuhvata na odgovarajući način trgovinu u okviru globalnih lanaca vrednosti (eng. global value chains), i na taj način potcenjuje stvarnu vrednost američkog izvoza, odnosno precenjuje trgovinski deficit. Ovaj autor ističe da konvencionalna statistika trgovine uzima u obzir samo fizički prelazak robe pre-ko nacionalne granice. Zahvaljujući globalizaciji, globalni lanci vrednosti su transformisali način i mesto gde se dobra proizvode i gde se njima trguje na svetskom tržištu. Preduzeća iz brojnih zemalja su uključena u proizvodnju sva-kog proizvoda kojim se trguje na svetskom tržištu, ocenjuje Xing (2017). Doda-ta vrednost, povezana sa pravima intelektualne svojine, i sadržana u fizičkim proizvodima koji se proizvode u inostranstvu, ne registruje se ni u izvozu niti u uvozu. Zbog toga, trgovinska statistika, po mišljenju ovog autora, precenjuje tr-govinski deficit. On podseća da se svako preduzeće specijalizuje u izvršavanju jednog ili više proizvodnih zadataka, i da doprinosi jednim delom u stvaranju celokupne dodate vrednosti datog proizvoda. Xing nadalje ističe da su mnoge američke multinacionalne kompanije, kao npr. Apple i Nike ustanovile globalne lance vrednosti za svoje proizvode i optimalno alocirale proizvodne faze po ze-mljama (počev od dizajna proizvoda, preko istraživanja i razvoja, do proizvod-nje i marketinga). Spomenute kompanije se, prema analizi Xing-a, prvenstveno koncentrišu na brend marketing, proizvodni dizajn i tehnološke inovacije, dok industrijsku proizvodnju i sklapanje proizvoda autsorsuju. Prema nalazima Xing-a, kad bi se dodata vrednost intelektualne svojine koju je Apple prodao stranim kupcima knjižila kao deo američkog izvoza, ukupan izvoz SAD bi po-rastao za 3,7%, dok bi trgovinski deficit opao za 7,5%. Rezultati ovih istraživa-nja razvodnjavaju argumente američke administracije o potrebi uvođenja zaštit-nih mera kako bi se smanjio trgovinski deficit.

23 Pettis, M. (2013). The Great Rebalancing: Trade, Conflict, and the Perilous Road Ahead for

the World Economy. Princeton: Princeton University Press. 24 Xing, Y. (2017). Global Value chains and the missing exports of the United States. ADBI Wor-

king Paper Series, No. 791 November 2017.


28

Sem ovih nalaza, treba imati u vidu da su američke kompanije u velikoj meri zavisne od uvoza poluproizvoda iz inostranstva, kao i da strane kompanije koje izvoze finalne proizvode u SAD, u njihovoj proizvodnji koriste američke polu-fabrikate. Američki izvoz motornih vozila, benzina i proizvoda od nafte, kao i izvoz baznih metala, u velikoj meri zavisi od stranih poluproizvoda. S obzirom na isprepletane trgovinske tokove, veća integrisanost američkih kompanija u globalne proizvodne mreže otežava primenu protekcionističkih trgovinskih me-ra, jer bi one nanele direktne štete američkim kompanijama. Ako bi se i uvele, neke američke kompanije bi mogle pokušati da supstituišu uvoz poluproizvoda iz zemalja na koje se odnose protekcionističke mere. Međutim, ovo prilagođa-vanje bi zahtevalo vreme kao i prelazne troškove. Neizvesno je, takođe, u kojoj meri bi to moglo pomoći da se smanji trgovinski deficit SAD.

Na formiranje trgovinskog deficita SAD utiču i drugi faktori. Ne treba izgubiti iz vida da su SAD učinile snažan zaokret od industrijske proizvodnje prema vi-soko produktivnom uslužnom sektoru, što je uslovilo pad njihove robne proiz-vodnje i dovelo do povećanja trgovinskog deficita. Takođe, porast američkih SDI u inostranstvu (pre svega u Meksiku i Kini) doprineo je povećanju deficita SAD. Visoka sklonost potrošnji, uz hronični budžetski deficit, podsticala je rast izvoza iz zemalja sa tržištem u nastajanju u SAD, što je doprinelo povećanju de-ficita tekućeg računa SAD. Potrebno je, dakle, da SAD otklanjaju strukturne uzroke svog trgovinskog deficita, izbegavajući protekcionističke mere, koje mo-gu imati neželjene posledice i na SAD.

Gubitak radnih mesta u industriji, na koje ukazuje aktuelna američka admini-stracija, više se može pripisati tehnološkim unapređenjima nego liberalizaciji tr-govine. Protekcionistička politika sprečava efikasnu alokaciju resursa, ograniča-va konkurenciju i vodi smanjivanju nacionalne konkurentnosti.

Za razliku od trgovine robom, u međunarodnoj razmeni usluga SAD ostvaruju suficite. Zahvaljujući ovim suficitima, potire se jedan deo deficita trgovine ro-bom, odnosno smanjuje se negativan bilans trgovine robom i uslugama (grafi-kon 5). Najznačajnija kategorija u izvozu usluga su poslovna i lična putovanja, koja su SAD donela priliv od 203 milijarde dolara 2017. godine. Priliv po osno-vu prava intelektualne svojine je iznosio 128 milijardi dolara, pri čemu se domi-nantan deo odnosi na industrijske procese. Izvoz transportnih usluga je iznosio 87 milijardi dolara, a izvoz finansijskih usluga 106 milijardi dolara.25

25 https://www.bea.gov/international/index.htm#bop Pristupljeno 23.03.2018. godine.


29

Grafikon 5. Bilateralna trgovina SAD – trgovinski deficit po zemljama (roba i usluge)

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka BEA, https://www.bea.gov/international/index.htm#bop Pristupljeno 22.03.2018. godine.

Za razliku od robne trgovine, SAD u trgovini uslugama sa Kinom beleže zna-čajne suficite. U 2017. suficit sa Kinom je iznosio skoro 38,5 milijardi dolara, dok je sa zemljama EU ostvaren suficit od oko 51 milijarde dolara.26 Najveći suficit u trgovini uslugama sa jednom zemljom SAD ostvaruje upravo sa Ki-nom. Zahvaljujući suficitu u trgovini uslugama, deficit SAD u razmeni robom i uslugama je manji od deficita robne trgovine.

4.3. Tekući račun SAD

Deficit tekućeg računa SAD se smanjivao posle 2006. godine, kao što je to gore navedeno, ali se od 2013. beleži njegov rast, tako da je 2016. dostigao 2,4% BDP-a SAD, odnosno 0,6% svetskog BDP-a. Deficit tekućeg računa SAD u 2017. takođe je iznosio 2,4% njihovog BDP-a.

26 https://www.bea.gov/international/index.htm#bop Pristupljeno 23.03.2018. godine.

U milijardama dolara


30

O deficitu tekućeg računa SAD u novije vreme se diskutuje u svetlu mogućih mera trgovinske politike. Pre izbijanja globalne krize, deficit tekućeg računa SAD 2006. je dostigao skoro 6% njihovog BDP-a, pa se postavljalo pitanje nje-gove održivosti. Međutim, u talasu recesionih pritisaka koji su usledili 2008. i 2009. godine, došlo je do brze redukcije ovog deficita na 2,6% BDP-a 2009. go-dine. Pri tome je nagli skok budžetskog deficita SAD postao glavni kanal formi-ranja deficita tekućeg računa. Međutim, od 2013. se registruje konsolidacija jav-nih finansija, a deficit tekućeg računa je i dalje upola manji u odnosu na rekord-ni iznos iz 2006. godine. Posmatrano iz ugla manjeg deficita, i potreba za njego-vim prilagođavanjem nije tako urgentna kao 2006. godine.

Smanjivanje deficita tekućeg računa SAD na duži rok bi zahtevalo da se pristupi redukciji domaće tražnje. Mada bi to, na kratak rok, moglo usporiti privredni rast, na duži rok svakako bi doprinelo smanjivanju deficita tekućeg računa. U osnovi ovog procesa leži svođenje domaće potrošnje SAD u okvire stvorenog BDP-a. Ako bi se istovremeno aktivirao proces koordiniranog porasta tražnje u zemljama sa suficitom tekućeg računa, i sa te strane bi došlo do smanjivanja de-ficita SAD. Stepen ovog uticaja na eksternu poziciju SAD zavisi od marginalne sklonosti uvozu suficitnih zemalja.27 U mesečnom izveštaju Bundes banke za jul 2017. godine je izračunato da bi simultani porast tražnje sedam zemalja sa naj-većim suficitom28 za 1% njihovog BDP-a, doveo do poboljšanja bilansa tekućeg računa SAD za ¼ procentnog poena na dug rok.29 Ovako skroman efekat pora-sta tražnje na tekući račun SAD vezuje se za činjenicu da bi dodatna uvozna tra-

27 Primenom NiGEM globalnog ekonometrijskog modela koji je razvijen u National Institute of

Economic and Social Research (NIESR) u Londonu, u Bundesbanci je izračunato da bi deficit-no finansiranje nemačkih javnih investicija za 1% njihovog BDP-a u vremenskom horizontu od dve godine, dovelo do porasta nemačkog uvoza za oko 2%. Dodatni nemački uvoz bi podsta-kao izvoz trgovinskih partnera, pri čemu razmere ovog uticaja zavise od intenziteta međusobne trgovine i značaja trgovine za posmatrane zemlje, veličine zemlje i blizine tržišta. Izračunato je da bi najznačajniji efekti bili za neke male zemlje i zemlje srednje veličine, nemačke susede, dok bi uticaj na GDP velikih evropskih zemalja (Francuska, Italija i Španija) bio manji i kretao bi se oko +0,1% za svaku zemlju. Ocenjeno je da bi suficit nemačkog tekućeg računa u odnosu na BDP Nemačke bio smanjen za 0,7 procentnih poena u proseku u prve dve godine, dok bi bi-lans za ostatak evrozone porastao za manje od 0,1 procentni poen. Na osnovu ovih nalaza za-ključeno je da nemačka ekonomska politika ne bi mogla da olakša teret prilagođavanja ostalih zemalja, jer je, bez obzira na visok uvozni sadržaj, porast uvozne tražnje u maloj meri usmeren na robu i usluge koju isporučuju posebne partnerske zemlje (Deutsche Bundesbank (2016). „The international spillover effects of an expansion of public investment in Germany,” Monthly Report, August, 68(8), pp. 13-17. Na osnovu ovih rezultata ekonometrijskog modela ocenjeno je da bi uticaj porasta nemačke uvozne tražnje na eksternu poziciju SAD bio marginalan.

28 Kina, Japan, Nemačka, Južna Koreja, Holandija, Švajcarska i Tajvan. 29 Deutsche Bundesbank (2017). „The danger posed to the global economy by protectionist tendencies,”

Monthly Report, July 2017, 69(7), p. 84.


31

žnja suficitnih zemalja bila usmerena ne samo na uvoz dobara iz SAD, već i na uvoz iz ostalih zemalja, koje, u nekim slučajevima, imaju suficit tekućeg raču-na. Na osnovu ovih nalaza, u navedenoj cenjenoj publikaciji Bundesbanke je ocenjeno da su male mogućnosti da se nesklad između štednje i investicija u SAD reši putem stimulisanja tražnje u suficitnim zemljama.

Smanjivanje deficita tekućeg računa SAD zahteva povećanje domaće štednje, efikasnu alokaciju resursa i fiskalnu stabilnost. Na spoljnom planu, suficitne ze-mlje bi trebalo da povećaju potrošnju i državne rashode, a SAD bi trebalo da sa-rađuje sa ovim zemljama u cilju uravnoteženja razmene, i da odbace protekcio-nizam. Rastuće globalne neravnoteže (asimetrije u tokovima robe, usluga i kapi-tala između zemalja) su prvenstveni uzrok američkog trgovinskog deficita a ne nefer trgovinska praksa. Međunarodna saradnja je put da se izgrade finansijske sigurnosne mreže, kako bi se umanjili rizici izbijanja nove finansijske krize.

4.4. Budžetski deficit SAD i njegova povezanost sa tekućim računom

U literaturi je često obrađivana tema dvostrukog deficita (budžetski deficit i de-ficit tekućeg računa) (popularno nazvani „deficiti blizanci”) (eng. twin deficit). Ekonomska logika koja stoji iza ove hipoteze je da vlada smanjivanjem poreza umanjuje svoje prihode i povećava deficit, što se pretvara u povećanje potrošnje jer poreski obveznici troše njihov novostečeni novac. Povećana potrošnja sma-njuje stopu domaće štednje, što dovodi do porasta zaduživanja u inostranstvu. SAD su tipičan primer zemlje na kojoj se može dokazivati postojanje dvostru-kog deficita (grafikon 6).

U grafikonu 6. se zapaža usklađeno kretanje ova dva deficita sredinom 1980-ih, koje karakterišu velike fiskalne neravnoteže. Međutim, krajem 1990. formira se uočljiv nesklad između ove dve vremenske serije. Slaganje u kretanju se ponovo uočava početkom 2000-ih i od 2009. godine. Povremena neslaganja u kretanju vremenskih serija nastaju zbog ciklične prirode trgovinskog i fiskalnog bilansa. Udari, kako na strani ponude tako i na strani tražnje uslovljavaju kontracikličnu reakciju trgovinskog bilansa, dok se fiskalni bilans popravlja u fazi ekonomskog uspona. Zbog ovakvih reakcija može da nastane zabuna o stvarnim efektima fi-skalne politike na trgovinski bilans.

Budžetska potrošnja u SAD je porasla posle izbijanja finansijske krize 2008. go-dine, da bi se ublažile njene posledice. Usled toga je povećan deficit tekućeg ra-


32

čuna. Gagnon (2017)30 je izračunao da je na vrhuncu globalne neravnoteže 2007. godine, oko 25% trgovinskog deficita SAD nastalo usled budžetskog defi-cita. Ovi nalazi pokazuju da bi smanjivanje budžetskog deficita SAD u nared-nim godinama uticalo na smanjivanje trgovinskog deficita, a time i deficita te-kućeg računa.

Grafikon 6. Budžetski deficit i tekući račun SAD

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka BEA, https://www.bea.gov/iTable/

Pristupljeno 03.04.2018. godine.

Studije zasnovane na ekonometrijskim modelima sugerišu da postoji mala ela-stičnost trgovinskog bilansa SAD na promene fiskalne politike. Erceg et al. (2005)31 su pomoću DGE modela (SIGMA) utvrdili da porast fiskalnog deficita od jednog procentnog poena BDP-a povećava deficit tekućeg računa SAD za oko 0,20 procentnih poena BDP-a. Modeli u kojima rast državne potrošnje ima multiplikativno dejstvo na domaću tražnju veće od 1, uz direktnu vezu između državnog duga i pozicije neto strane aktive, kao što je model MMF-a, predviđa-ju znatno jači uticaj fiskalne politike na trgovinski bilans (videti Faruqee et al.,

30 Gagnon, J.E. (2017). „We Know What Causes Trade Deficits.” Washington, D.C.: Peterson Institute

for International Economics. 31 Erceg, C. et al. (2005). Expansionary Fiscal Shocks and the Trade Deficit, Board of Governors

of the Federal Reserve System. https://www.federalreserve.gov/pubs/ifdp/2005/825/ifdp825.pdf Pristupljeno 15.02. 2018. -godine.


33

2006,32 navedeno prema Bracke et al., 2010).33 Slaba reakcija trgovinskog bilan-sa na promene fiskalnog stava, prema teorijskim gledištima, nastaje i zbog pada investicija. Međutim, ovo može da umanji potencijalni privredni rast, i na taj način ugrozi sposobnost zemlje da izmiruje svoje buduće obaveze (Corsetti and Müler, 200634, navedeno prema Bracke et al., 2010).35

4.5. Međunarodna investiciona pozicija SAD

Usled velikog priliva kapitala u SAD tokom 1990-ih, SAD su preuzele lidersku ulogu kao najveći neto međunarodni dužnik.36 Pogoršanje dužničke pozicije je koincidiralo sa širenjem deficita trgovinskog bilansa i deficita tekućeg računa. U prvoj polovini 2000-ih, negativan saldo neto međunarodne investicione pozi-cije (u daljem tekstu NMIP) je imao trend pada, dok je deficit tekućeg računa bio sve veći i veći, dostižući vrhunac 2006. godine (805 milijardi dolara, odno-sno 5,8% BDP-a). Zatim je usledio trend smanjivanja deficita tekućeg računa (452 milijarde dolara ili 2,4% BDP-a 2016. godine), uz dinamično povećanje -NMIP-a na 8,3 biliona dolara (44,7% BDP-a) krajem 2016. godine, naravno sa negativnim predznakom. Deficit tekućeg računa od 2,4% BDP-a zadržan je i u 2017, dok je NMIP opala na 7,8 milijardi dolara (40,5% BDP-a). Time su SAD

32 Faruqee, H. et al. (2006). „Smooth landing or crash? Model-based scenarios of global current

account rebalancing,” published in R. Clarida (ed.), „G7 current account imbalances: sustainability and adjustment,” NBER conference volume, Chicago: University of Chicago Press.

33 Bracke et al. (2010). „A Famework for Assessing Global Imbalances, ” The World Economy, Vol. 33(9), p. 1169.

34 Corsetti, G. and G. Müller (2006). „Twin deficits: squaring theory, evidence and common sense,” Economic Policy, 48, October 2006, pp. 597-638.

35 Bracke, Th. et al. (2010). Op. cit., p. 1169. 36 Reč „dužnik” u ovom kontekstu ne znači dug u pravom smislu reči, jer američka imovina u vla-

sništvu stranaca, sem obveznica koje emituju američki entiteti, uključuje i vlasnički i fizički ka-pital koji se nalazi u SAD. Preovlađujući deo međunarodnih potraživanja u SAD denominovan je u dolarima. Evropska komisija smatra da NMIP u visini od -35% predstavlja indikativni prag preko koga se prelazi u zonu povećanog rizika spoljne nesolventnosti (European Commission (2012). European Economy, Occasional Papers 92). Prema podacima Eurostat-a, odnos izme-đu NMIP-a i BDP-a nekoliko evropskih zemalja krajem 2016. godine je bio blizu ili preko 100% (Irska-176%, Grčka-139%, Kipar-128% i Portugal-105% u okviru EU-28, kao i Srbija-105%) (Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/web/products-datasets/-/tipsii10 Pristupljeno 03.04.2018). Kao indikativni prag koji upozorava na izbijanje krize, Evropska komisija je u pomenutom izvoru definisala NMIP kao -35% BDP-a. Iznad ovog praga se pogoršavaju uslovi zaduživanja zemlje u inostranstvu i zaoštrava pitanje njene spoljne solventnosti.


34

potvrdile poziciju najvećeg dužnika na svetu (grafikon 7) (svi podaci o SAD iz https://www.bea.gov/iTable/).

Grafikon 7. Tekući račun i neto međunarodna investiciona pozicija SAD

Izvor: Obračun autora na osnovu podataka iz https://www.bea.gov/iTable/ Pristupljeno

03.04.2018. godine.

Deficit tekućeg računa SAD od 5,8% njihovog BDP-a u 2006. godini bio je ekvivalentan iznosu od 1,6% svetskog BDP-a. Dinamičan rast ovog deficita to-kom 1990-ih sve do 2006. nosio je rizik kolapsa tražnje za dolarom kao rezer-vnom valutom. Međutim, međunarodna tražnja za američkim aktivama nije po-puštala, ni tada niti danas, što je omogućilo SAD da finansira porast deficita te-kućeg računa. Na taj način, SAD su pokrivale razliku između većih investicija i manje domaće štednje. To praktično znači da su SAD, na makroekonomskom nivou, više trošile nego što su stvarale. Priliv kapitala iz inostranstva je održa-vao dolar jačim nego što bi inače bio, što je podstaklo uvoz i destimulisalo iz-voz. Rezultat je rast trgovinskog deficita i deficita tekućeg računa sve do 2006. godine. Jaka strana tražnja za dolarskim aktivama bila je podstaknuta željom in-vestitora da u svom portfelju naprave najbolju kombinaciju rizika i prinosa na međunarodnom tržištu kapitala. Ista motivacija nagoni investitore širom sveta


35

da i danas kupuju aktive denominovane u dolarima, pre svega trezorske HoV.37 Seoba dela domaće tražnje na inostrano tržište je imala za posledicu smanjiva-nje stope privrednog rasta u SAD 2001. godine, što je podstaklo deficitno bu-džetsko finansiranje, kao mehanizam za jačanje domaće tražnje (grafikon 6). Potrošnja američkih domaćinstava se finansirala zaduživanjem. Snažna inostra-na tražnja za američkim aktivama omogućila je da SAD finansiraju rastući defi-cit tekućeg računa po relativno niskim kamatnim stopama.38 Posle izbijanja glo-balne krize 2008. kamatne stope su imale opadajući trend, a pristupilo se i spro-vođenju ekspanzivne monetarne politike. Privremene kratkoročne nestašice do-larske likvidnosti u svetu se premošćene putem svop aranžmana između Fed-a i stranih centralnih banaka.

4.6. Cene aktiva i deficit tekućeg računa SAD

Aktuelne niske kamatne stope na međunarodnom tržištu kapitala će verovatno porasti u srednjem roku. Sadašnji holderi dolarskih aktiva, pre svega Kina, su započeli proces smanjivanja dolarskih rezervi. Snažnija redukcija ovih zaliha bi mogla oslabiti dolar, što bi podstaklo rast cena u SAD. Verovatno bi usledila re-akcija Fed-a u vidu porasta kratkoročnih kamatnih stopa. Ako bi došlo do pora-sta cena nafte, njihovo prelivanje na domaće cene bi podstaklo Fed na istovetno postupanje. Smanjivanje dolarskih rezervi može biti i posledica sumnje holdera da će dolar depresirati. Porast kamatnih stopa se očekuje posle dugog oporavka američke privrede, koji je bio podržan ekstremno niskim kamatnim stopama i širenjem kvantitativnih okvira monetarne politike. Rast kamatnih stopa, najve-rovatnije kao kombinacija svih pobrojanih faktora, mogao bi ponovo aktivirati mehur na tržištu nekretnina, ali bi takođe mogao privredu uvesti u recesiju. Upravo ta vrsta straha sprečava Fed da agresivnije pristupi podizanju primarne kamatne stope (prekonoćna kamatna stopa na federalna sredstva).

Sadašnje kamatne stope na državne HoV u SAD su veoma niske (donedavno je realna kamatna stopa bila negativna). Investitori u ove aktive godinama su ostvarivali niže prinose u poređenju sa prinosima na druge valute. Zbog toga postoji rizik da preusmere ulaganjima u obveznice koje glase na druge valute. Bio bi to, ujedno, zaokret od dolara prema drugim valutama. Kineska centralna banaka već je pristupila diverzifikaciji svog portfolija, smanjujući dolarske hol-dinge. Slični se potezi registruju kod OPEC zemalja.

37 Strane centralne banke su pre izbijanja krize kupovale trezorske HoV da spreče apresijaciju

sopstvenih valuta, a kod nekih zemalja bili su zastupljeni i opreznosni razlozi. 38 Dugoročne kamatne stope su bile na prilično niskom nivou, čak ispod kratkoročnih kamatnih

stopa (tzv. Grinspenov konundrum).


36

Očekivani privredni rast SAD je još uvek po stopama većim od ostalih zemalja. Zbog toga je atraktivnost dolarskih aktiva na visokom nivou, mada kamatni di-ferencijali idu na štetu dolara.

Produženo stanje niskih kamatnih stopa je doprinelo jačanju globalne likvidno-sti, uz visok koeficijent leveridža. Nagoveštaji povećanja deficita tekućeg raču-na SAD u narednom godinama (projekcije MMF-a) nose opasnost ne samo za devizno tržište, već i za stabilnost globalnog finansijskog sistema. Niske kamat-ne stope u SAD su navele neke investitore da preusmere sredstva u rizičnije fi-nansijske aktive. Permanentan deficit SAD nosi rizik da finansijski prilivi iz drugih zemalja naglo opadnu, aktivirajući bolno prilagođavanje u američkoj pri-vredi.

Deficit tekućeg računa SAD je rastao u periodu od 1991. do 2006, kad je dosti-gao skoro 6% BDP-a. Posle izbijanja globalne krize, deficit je za nekoliko godi-na sveden na 3%, odnosno na 2% 2013. godine (grafikon 8). U vremenskom in-tervalu kad je rastao deficit tekućeg računa, cene akcija u SAD su pokazale stre-lovit uspon. Cene stanova (imovine) su takođe rasle, što je doprinelo povećanju bogatstva stanovništva. Porast vrednosti aktive nastao je zbog pojave finansij-skih balona. Cene aktive su odmah po izbijanju krize 2008. godine naglo opale, što je koincidiralo sa velikom redukcijom deficita tekućeg računa. Koreliranost ovih kretanja se uočava u grafikonu 8.

Povećanje privatne potrošnje u SAD, u odnosu na raspoloživi dohodak, doprine-lo je porastu deficita tekućeg računa u razdoblju pre 2008. godine. Pad privatne štednje u odnosu na raspoloživi dohodak, zarad rasta potrošnje, značio je da su investicije veće od štednje, i time je otvoren prostor za širenje deficita tekućeg računa. Povećanje vrednosti imovine uvećava bogatstvo stanovništva, stvarajući okvir za povećanje potrošnje. Zapravo, to je samo posledica nastojanja doma-ćinstava da troše relativno stabilan deo svog bogatstva. Rast cena akcija u pose-du domaćinstava znači da se prodajom jednog broja akcija može finansirati po-većana potrošnja. Do finansijskih sredstava za povećanje potrošnje domaćinstva su mogla doći podizanjem kredita, pri čemu je kao kolateral mogla da se koristi kuća ili stan čije su cene bile u usponu.


37

Grafikon 8. Deficit tekućeg računa, cene akcija i cene stanova u SAD

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka OECD-a,

https://data.oecd.org/price/share-prices.htm Pristupljeno 06.02.2018. godine.

Da bismo ocenili u kojoj su meri domaćinstva u SAD mogla da potroše na osnovu porasta cena aktiva, poslužiće nam grafikon 9. U grafikonu 9. su prikazane kompo-nente američkog finansijskog računa, pomoću kojih se finansira deficit tekućeg ra-čuna. Dinamičan porast priliva stranih sredstava sredinom 2000-ih zasnivao se na međunarodnoj neto prodaji dužničkih HoV, kako državnih tako i onih iz privatnog sektora. Druga dva izvora, neto priliv SDI i međunarodna neto prodaja akcija, nisu bila naročito izdašna u finansiranju deficita tekućeg računa, i vrlo brzo su počela da daju negativan doprinos. U razdoblju koje je usledilo posle izbijanja globalne eko-nomske krize 2008. godine, emisija dužničkih HoV je i dalje glavni izvor neto prili-va stranih sredstava za finansiranje deficita tekućeg računa (izuzetak je 2009). Od 2007. do 2014. godine registrovan je neto odliv SDI iz SAD (u 2015. i 2016. je ostvaren neto priliv), dok je bilans vlasničkih portfolio investicija bio pozitivan u periodu 2007-2012, a zatim se beleži neto odliv kapitala po ovom osnovu. Ispoljena kretanja u finansijskom računu otkrivaju sklonost američkih investitora da ulažu u kupovinu stranih akcija sa većim prinosima i višim rizikom, dok strancima prodaju svoje dužničke HoV, koje nose manji rizik ali i manje prinose. Povećanje vrednosti svoje imovine američka domaćinstva su uglavnom koristila kao kolateral za uzima-nje kredita i pozajmice na američkom finansijskom tržištu. Deo emisije dužničkih HoV završio je u posedu stranih investitora.


38

Grafikon 9. Finansijski račun SAD i njegove komponenete, 1999-2017. godine

Izvor: Proračun i prikaz autora na osnovu podataka BEA, https://www.bea.gov/ international/

bp_web/tb_download_type_modern.cfm?list=1&RowID=2 Pristupljeno 05.04.2018. godine.

Na osnovu gore opisanih kretanja, postavlja se sledeće pitanje: U kojoj je meri rast cena aktiva odgovoran za povećanje američkog deficita tekućeg računa u prvoj polovini 2000-ih? Jedan deo odgovornosti za rast deficita verovatno se može pripisati porastu cena akcija i nekretnina u SAD.39 Zapravo, rast ovih cena je slabio štednju američkih domaćinstava i delom podsticao uvoz. Na ovaj za-ključak navodi nagla redukcija deficita tekućeg računa SAD kad je došlo do ko-lapsa cena ovih aktiva. Time je pad ovih cena odigrao značajnu ulogu u svođe-nju deficita tekućeg računa u održive okvire. Tendencija rasta cena akcija i ne-

39 Fratzscher, M., L. Juvenal and L. Sarno (2007). Asset Prices, Exchange Rates and the Current

Account, ECB Working Papers No. 790. Frankfurt: European Central Bank, p. 25. su pomoću VAR modela zaključili da su cene aktiva znatno važniji faktor trgovinskog deficita SAD nego devizni kurs. Prema njihovom nalazu, 32% kretanja trgovinskog bilansa SAD posle 20 kvartala može se pri-pisati cenovnim šokovima, a samo 7% realnom deviznom kursu dolara. Guschansji, A. and E. Stoc-khammer (2017). Are current account driven by competitiveness or asset prices? A synthetic model and an empirical test, Post Keynesian Economics Study Group, Working paper 1716. http://www.postkeynesian.net/downloads/working-papers/PKWP1716.pdf Pristupljeno 15.02.2018. su primenili model na uzorak 28 zemalja OECD za period 1971-2014. Dobijeni rezultati pokazuju da troškovna konkurentnost kao i cene aktiva utiču na tekući račun, ali da cene aktiva dominiraju u poslednje dve decenije. Ovaj nalaz je bitan za formulisanje ekonomske politike, jer se ranije akcenat stavljao na mere konkurentnosti u cilju rebalansiranja tekućeg računa, uglavnom posredstvom smanjivanja jediničnih troškova rada u deficitnim zemljama, ili njihovog povećanja u suficitnim zemaljama. Rezultati ovog istraživanja pokazuju da je oslanjanje samo na mere konkurentnosti, bez regulisanja finansijskih tokova i tržišta aktiva, nedovoljno za rebalansiranje tekućeg računa.


39

kretnina u SAD poslednjih godina nameće pitanje da li se ponavlja obrazac iz prve polovine 2000-ih, kad je upravo ova pojava omogućila širenje deficita te-kućeg računa. Mada je finansijska stabilnost u SAD ojačana posle krize, ranji-vost se pojavila usled produženog perioda monetarnih olakšica. Cene kuća su u nekim većim gradovima SAD danas veće nego pre krize. Njihov rastući trend će se verovatno nastaviti i u 2018. godini, s obzirom na očekivani rast američkog BDP-a. Ispoljene tendencije nalažu posebnu pažnju nosilaca ekonomske politi-ke u SAD, sve sa ciljem da se izbegne moguća nova finansijska kriza.

4.7. Ocena globalnih neravnoteža

Debata o globalnim neravnotežama, začeta ranije, dobila je na intenzitetu u po-slednje dve godine. Zapravo, kritičke opaske američke administracije da su ze-mlje sa suficitom tekućeg računa odgovorne za deficite koje nagomilavaju SAD, podgrejale su diskusije u vezi ovih neravnoteža. S druge strane, oživljava-nje svetske privrede, praćeno produbljivanjem neravnoteža tekućeg računa, iz-nova je nametnulo potrebu da se ispita održivost sadašnjih neravnoteža. U tim nastojanjima, često se suficiti i deficiti tekućeg računa koriste kao sinonim glo-balne neravnoteže. Mada tekući račun pruža značajne informacije o jednoj privre-di, ne bi trebalo samo na osnovu njegovog salda izvoditi zaključke o neodrživosti globalne neravnoteže. Za to ima više razloga. Prvo, ekonomski subjekti u svakoj zemlji donose poslovne odluke koje utiču na saldo tekućeg računa. U zavisnosti od faze privrednog razvoja, demografskih faktora i nivoa dohotka, u svakoj ze-mlji se formira proporcija između štednje i investicija. Stanje tekućeg računa odslikava ovaj odnos. Zbog toga deficite i suficite tekućeg računa ne bi trebalo automatski označiti kao problematične. Oni to mogu postati ukoliko se oceni da su neodrživi. Drugo, neravnoteže tekućeg računa mogu nastati usled strukturnih ili cikličnih razloga. Anticiklične mere ekonomske politike su opravdane u slu-čajevima kad ciklični faktori utiču na formiranje neravnoteže tekućeg računa. Međutim, primena ovih mera u slučajevima kad strukturni činioci utiču na deba-lans tekućeg računa može prouzrokovati finansijske neravnoteže u privredi. Na-stojanje da se postigne ravnoteža tekućeg računa, može u tom slučaju da generi-še destabilizujuće impulse u privredi. Treće, zahvaljujući globalizaciji i liberali-zaciji svetske privrede, međunarodni tokovi kapitala po obimu znatno nadilaze prekogranične tokove robe i usluga. Sem toga, rastuća trgovina finansijskim de-rivatima nalaže dodatnu opreznost prilikom ocene globalnih neravnoteža. Ako se pri tome ima u vidu dostignuto ubrzanje tokova kapitala, kao i preokreti u smeru njegovog kretanja, postaje jasnije da trgovinski bilans i tekući račun pru-žaju samo parcijalnu sliku jedne privrede. Stoga je pri ocenjivanju održivosti globalnih neravnoteža potrebno uzeti u obzir više pokazatelja, a ne samo saldo tekućeg računa.


40

5. Zaključak

U ovom radu smo istraživali fenomen globalnih eksternih neravnoteža. Težište analize se odnosi na ispitivanje uzroka koji su doprineli formiranju ovih nerav-noteža. Mada se globalne neravnoteže ne mogu svesti na reduciranje deficita te-kućeg računa SAD na održiv nivo, ustanovljeno je da najveći pojedinačni dopri-nos formiranju ovih neravnoteža daju upravo SAD. U bloku zemalja koje tradi-cionalno beleže deficit tekućeg računa, SAD imaju najveći ponder. Zbog toga smo u ovom radu istraživali u kojoj meri trgovinska neravnoteža SAD vrši priti-sak na formiranje globalnih eksternih neravnoteža. Sem toga, u radu je pokuša-no da se izdvoje i analiziraju oni faktori koji imaju najveći uticaj na generisanje globalne neravnoteže.

Dugotrajne neravnoteže trgovinskog bilansa, kao i bilansa tekućih transakcija, su razlog što se neke zemlje, poput SAD, odlučuju na preduzimanje mera trgo-vinske politike koje imaju protekcionistički efekat. Zbog toga smo u radu prvo analizirali trendove globalne eksterne neravnoteže, a zatim ispitali doprinos SAD njenom kreiranju. U nastavku su obrađeni faktori koji utiču na formiranje trgovinskog deficita i deficita tekućeg računa SAD.

Ispitivanje regionalne razdeobe globalne eksterne neravnoteže je pokazalo da se mogu izdvojiti dve grupe zemalja. U jednoj grupi se nalaze zemlje koje u dužem vremenskom periodu ostvaruju znatne deficite tekućeg računa, dok u drugu gru-pu spadaju zemlje koje beleže kontinuirane suficite. Na osnovu analize je prois-tekao zaključak da zemlje koje ostvaruju suficite, ujedno imaju višak domaće štednje od investicija, i da taj višak plasiraju u zemlje koje imaju kontinuirane deficite. Zapravo, zemlje sa deficitom tekućeg računa koriste stranu štednju da bi finansirale svoj deficit. Lider u ovoj grupaciji zemalja su SAD sa najvećim deficitom tekućeg računa.

Razmere deficita tekućeg računa SAD su opredeljene deficitom trgovinskog bi-lansa. Glavnina ovog deficita potiče od trgovine sa Kinom. To je razlog za uče-stale optužbe američke administracije da Kina primenjuje stimulativne mere ka-ko bi podstakla izvoz. Pri tome se gubi iz vida da jeftinija kineska roba nastaje angažovanjem znatno jeftinije radne snage, i da odatle potiče komparativna prednost Kine na tržištu SAD. Rast američkih investicija i povećanje potrošnje domaćinstava su pogodan okvir za rast uvoza, a time i pretpostavka za nastanak deficita u trgovini sa Kinom. Nametanje zaštitnih mera sa američke strane bi moglo da pokrene simetrične odgovore drugih zemalja, što bi verovatno smanji-lo obim trgovine, ali ne bi značajnije doprinelo smanjivanju deficita tekućeg ra-čuna SAD.


41

Za SAD je karakteristično da se paralelno sa deficitom tekućeg računa javlja i budžetski deficit. U većem delu analiziranog perioda otkrivena je saglasnost u kretanju vremenskih serija ove dve varijable, mada postoje i intervali kad su kretanja divergentna pod uticajem cikličnih faktora. Slaganje u kretanju karakte-riše početak 2000-ih i ponovo od 2009. godine. Kod izvođenja zaključka u kojoj meri budžetski deficit uslovljava formiranje deficita tekućeg računa SAD pre-vladala je opreznost u pogledu uzročnosti ove dve pojave. Korelisanost ove dve vremenske serije nije bio dovoljan uslov da se budžetski deficit označi kao iza-zivač trgovinskog deficita. Rezervisanost je potekla od nalaza studija zasnova-nih na ekonometrijskim modelima u kojima je otkriveno da postoji mala elastič-nost trgovinskog bilansa na promene fiskalne politike. Zapravo, jaka tražnja stranih investitora za američkim HoV, posebno onim koje emituje država, služi kao izvor za finansiranje deficita tekućeg računa SAD. Čak i negativne realne kamatne stope na državne HoV nisu bile prepreka za strane investitore da upra-vo sa ovim hartijama sprovedu prestrukturiranje svog portfelja. Ekspanzivna monetarna politika SAD u razdoblju posle izbijanja globalne krize 2008. uticala je na opadanje kamatnih stopa, ali to nije umanjilo apetite stranih centralnih ba-naka da i dalje kupuju američke HoV. Privremenu nestašicu dolarske likvidnosti po izbijanju finansijske krize 2008. SAD su premostile pomoću svop aranžmana između Fed-a i stranih centralnih banaka. S obzirom da je u toku usporen rast kamatnih stopa ne samo na američkom tržištu, već i u ostalim zemljama, javlja-ju se upozorenja da bi ponovo moglo doći do naduvavanja balona na tržištu ne-kretnina, što je i dovelo do izbijanja krize 2008. godine. Zbog toga smo u radu analizirali uticaj rasta cena akcija i cena stanova na bilans tekućeg računa SAD.

Na osnovu kretanja cena akcija i cena stanova na tržištu SAD pre izbijanja krize 2008. godine moglo je da se pretpostavi da se deo rastućeg deficita tekućeg ra-čuna SAD može pripisati porastu ovih cena. Na takav zaključak je navodio na-gli pad ovog deficita kad je došlo do stropoštavanja cena akcija i cena nekretni-na 2008. godine. Usled pada cena došlo je do korekcije deficita tekućeg računa SAD i njegovog svođenja na manji iznos. Koreliranost kretanja ovih varijabli je značajna za procenu potencijalnih efekata aktuelnog rasta cena akcija i cena sta-nova u SAD na deficit tekućeg računa, koji se takođe uvećava. Ujedno je skre-nuta pažnja da bi rast cena akcija i nekretnina na američkom tržištu mogao po-novo da aktivira mehanizam koji je 2008. godine doveo do krize globalnih raz-mera.


42

Literatura

Belke, A. and C. Dreger (2013). „Current Account Imbalances in the Euro Area: Does Catching up Explain the Development?,” Review of International Economics, 21(1), pp. 6–17.

Bernanke, B. (2005), „The Global Savings Glut and the US Current Account Deficit,” Sandridge Lecture, Virginia Association of Economics. https://www.federalreserve.gov/ boarddocs/speeches/2005/200503102/ Pristupljeno 15.02.2018.

Bracke, Th. et al. (2010). „A Famework for Assessing Global Imbalances,” The World Economy, 33(9), pp. 1140-1174.

Buiter, H.W. (2017). Exchange rate implications of border tax adjustment neutrality, CEPR Discussion Paper No. DP11885. London: Centre for Economic Policy Research.

Cheung, C., D. Furceri, and E. Rusticelli (2010). Structural and cyclical factors behind current-account balances. OECD Economic Department Working Papers, no. 31. Paris: Organisation for Economic Cooperation and Development. http://www.oecd.org/ officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?doclanguage=en&cot e=eco/wkp(2010)31. Pristupljeno 15.02.2018. godine.

Choi, W.J. and A.M. Taylor (2017). „Precaution versus Mercantilism: Reserve Accumulation, Capital Controls, and the Real Exchange Rate,” CEPR Discussion Paper 11963. London: Center for Economic Policy Research.

Christensen , J.H.E. and S. Krogstrup (2017). A Portfolio Model of Quantitative Easing, Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper Series 2016-12. https://doi.org/10.24148/wp2016-12 Pristupljeno 15.02.2018. godine.

Corsetti, G. and G. Müller (2006). „Twin deficits: squaring theory, evidence and common sense,” Economic Policy, 48, October 2006, pp. 597-638.

Deutsche Bundesbank (2016). „The international spillover effects of an expansion of public investment in Germany,” Monthly Report, August 2016, 68(8), pp. 13-17.

Deutsche Bundesbank (2017). „The danger posed to the global economy by protectionist tendencies,” Monthly Report, July 2017, 69(7), pp. 77-91.

Efremidze, L. (2017). „The relationships among capital flow surges, reversals and sudden stops,” Journal of Financial Economic Policy 9(4), DOI: 10.1108/JFEP-03-2017-0021.

Erceg, C. et al. (2005). Expansionary Fiscal Shocks and the Trade Deficit, Board of Governors of the Federal Reserve System. https://www.federalreserve.gov/ pubs/ifdp/2005/825/ifdp825.pdf Pristupljeno 15.02. 2018. godine.

European Commission (2012). European Economy: Scoreboard for the surveillance of macroeconomic imbalances, Occasional Papers 92. https://www.bea.gov/iTable/ Pristupljeno 03.04.2018. godine.


43

Faruqee, H. et al. (2006). „Smooth landing or crash? Model-based scenarios of global current account rebalancing,” published in R. Clarida (ed.), G7 current account imbalances: sustainability and adjustment, NBER conference volume, University of Chicago Press.

Fratzscher, M., L. Juvenal and L. Sarno (2007). Asset Prices, Exchange Rates and the Current Account, ECB Working Papers No. 790. Frankfurt: European Central Bank.

Gagon, J.E. (2017). Do Governments Drive Global Trade Imbalances?, Peterson Institute for international economics working paper, December 2017. https://piie.com/ system/files/documents/wp17-15.pdf Pristupljeno 06.02.2018.

Ganelli, G. and J. Tervala (2015). „Value of WTO trade agreements in a New Keynesian model,” Journal of Macroeconomics, Vol. 45, September, pp. 347-362, https://doi.org/10.1016/j.jmacro.2015.06.001

OECD (2017). OECD Economic Outlook, Volume 2017 Issue 2, p. 41. Paris: Organisation for Economic Cooperation and Development.

Onaran, O. et al. (2011). „Financialisation, income distribution and aggregate demand in the USA,” Cambridge Journal of Economics, 35(4), pp. 637–661.

Reinhart, C. and V. Reinhart (2009). „Capital Flow Bonanzas: An Encompassing View of the Past and Present.” In: J.A. Frankel and C.A. Pissaridēs (eds.), NBER International Seminar on Macroeconomics 2008, Vol. 5, No. 1. Chicago: University of Chicago Press, pp. 9–62. DOI: 10.1086/595995.

Socijalne politike na tržištu rada u Bugarskoj

45

Venelin Terziev1

SOCIJALNE POLITIKE NA TRŽIŠTU RADA U BUGARSKOJ

SOCIAL POLICIES ON LABOR MARKET IN BULGARIA

Apstrakt

Abstract: Current paper presents challenges to development of labor market and social policies in transition periods through the example the transition from planned to market economy in the Republic of Bulgaria. Some important implications are made about passive and active social programs as a whole and in particular about advantages and disadvantages of national social programs targeted to overcoming social marginalization. The specific example of the National program „From social support to employment” is discussed as a good practice in the attempts to conduct an active social policy addressing to some extent education and qualification problems and providing useful recommendations for future development of social policies in the country, organization and implementation of social programs and measures on different levels and assessments of their effectivess.

Key words: labor market, employment, unemployment, social programming.

1. INTRODUCTION

In the economic literature there are a number of definitions about the term „labor market.” The diversity is substantiated by different points of view on the labor market concerning spatial, economic or institutional aspects. From the last one the labor market is scrutinized as a system of legislative norms, principles, institutions and organizations which determine and control the relations between persons participating in labor demand and supply. As an economic category, labor market denotes the aggregate of economic relations emerging and implementing in the process of the interaction between employers and employees where buyers and sellers deal and agree on labor contracts [1]. The

1 Corresponding Member of the Russian Academy of Natural History, Moscow, Russia, Prof. D.Sc. (Ec.),

D.Sc. (National Security), D.Sc. (Social Activities), Ph.D.


46

main characteristics of labor market are connected to the interactions between labor demand and supply. Labor market is a dynamic system in which labor demand and supply interact, as well as employees and employers. Its main components are the demand and supply of labor force and labor, labor, labor force, labor price, competition between labor demand and labor supply [2]. Labor supply is determined by the expressed wish and opportunity for labor by the owners of labor having certain qualitative characteristics in a defined period of time in terms of relevant payment of labor and other conditions.

The above-stated implications on the labor market do not exhaust all relevant points but give a common notion about its versatility and complexity mostly connected to the specificities of the labor as a trading goods and the object of deal on the labor market. Additionally spatial / geographical criteria should be noticed putting the basis of national and world labor markets embracing different levels and forming different kinds of labor markets (local, regional, etc.) each having its own peculiarities and bearing the common features of the abstract model and determined by the mobility of labor force. On the other hand, the professional criteria should not be excluded on which basis various types of labor markets are distinguished as markets of qualified and non-qualified labor, specialized / branch labor markets having different determining and motivation factors connected to the essence of work and security of work places [3].

Another important implication is connected to the adequacy of preliminary information and arising discrepancies between parties’ expectations and real time conditions. On the other side, the significance of specific legislation is underlined, as well as the role of state through implemented programs in the frameworks of active and passive policies. The state intervention is substantiated by the sharpening of social problems, labor discrimination practices, poverty considerations, unhealthy labor environment, etc. The problems on the labor market are connected to the most often cases of social conflicts but the role of state connected to the policies on the labor market and the influence on employment and unemployment is sometimes underestimated [25].

When the unemployment levels are high, big social tension is created and government apply varied policies for increase of employment and/or labor market regulation. The last one is interlinked to the use of different measures and stimuli famous as passive or active policies on employment. The passive policy on labor market includes the governmental measures on payments of compensations and support in cases of unemployment, the establishment and functioning of institutions on labor market. The active policy embraces


47

measures, programs and plans directed towards turning back the unemployed to employment for their inclusion in the sphere of labor. In cases of high unemployment and economic crises when labor demand is low or insufficient, government often use different programs and measures creating temporary places of work. They are mainly targeted to long-term unemployed. First of all, these are programs creating employment in the public sector and/or different activities of common social benefits (cleaning, afforestation, etc.) [26]. In that case the use of the notion „places of work in socially useful activities” means places of work opened in activities inherent to the municipalities as community services, public utilities and production areas, municipal property and protection of environment, historical monuments, objects, etc.

Analogous programs have been met in some economic activities and in real business organizations as subsidized programs or subsidized places of work. The most often cases are those financed by the state budget (or other public resources) and the financing is for the inclusion of unemployed into the programs (salary, insurance, etc.). Such places of work are created artificially for decrease of unemployment and are an opportunity for the unemployed to turn back, although for a certain period) to employment, incomes and insurance. Such a program in the Republic of Bulgaria is the National program „From social support to employment” [16] which in practice is a system of regional programs. In policies for regulation of unemployment and increase of employment an important place is rendered to the raise in capacity and potential of employed and unemployed persons through trainings, education and qualification [26]. Professional qualification is accepted as vocational training for initial or additional qualification, as well as re-qualification of persons in capable for work age out of the educational system awarding educational degrees.

Current study considering the different implications in the notion „labor market,” the need of state interventions on it and the influencing factors underlines the importance of social policies implementation, especially in conditions of transition. The state influence on the inner labor market is substantiated by the characteristics of employment and places of work on national, regional and local level as a mechanism of distribution and re-distribution of labor force in its condition of incessant dynamics. The special attention is grounded by the fact that the processes running on the inner labor market predetermine employment and unemployment levels and determine the value of different kinds of labor. All these considerations impose the need of profound analyses on labor market statuses and functioning.


48

2. MAIN CHARACTERISTICS OF LABOR MARKET AND SOCIAL POLICY DEVELOPMENT IN

BULGARIA

The transformation of Bulgarian economy in a market one reveals a lot of characteristics and paradoxes in the establishment of labor market. The uniqueness of Bulgarian transition period was considered as such because of the notion that macroeconomic strategy has created conditions to avoid the serious problems on the labor market but that success is accompanied by the hypertrophic emergence of some intermediate forms in the status of the employees who are not completely unemployed but also they are not working.

Bulgaria as a country in the Eastern Europe is characterized by the following structural changes in employment in the transition period [27]:

• Drastic decrease in employed persons in the state sector and increase in employed in private sector as a result of privatization and establishment of small and medium-size enterprises;

• Significant decrease of employed persons in industry and increase of employed persons in services;

• Development of a new structure of employment (according to the status) and emergence of a new trend of increase of self-employed persons, entrepreneurs and employers;

• Development of informal economy and employment;

• Diversification of employment forms and labor contracts decreasing security and stability in employment in principle.

Regarding unemployment rates the registered unemployed have prevailed many times over the number of offered places of work for long time. Among the unemployed the groups of women, youths up to 29 years old and persons over 50 years, persons having low education and long-term unemployed. The unemployment parameters rank Bulgaria at one of the first places among the European countries. While in 2000 the average unemployment is 12.4% for the region, for Bulgaria it is 19.7% (the highest one). Comparing changes from 1990 (1.5%) till 2001 (17.9%) the annual alterations are not even and it is connected to the irregularity and delay in the economic reforms directed towards liquidation or strong limitation of ineffective industries. Irregular for


49

90s is also the economic growth experiencing drops and booms in different years which influences the unemployment rates remaining high however. At the same time the employment of capable for work population significantly decreases. Only just following 2000 the employment starts increasing [4-15]. Among the reasons for those processes are not only the above-mentioned ones connected to the restructuring of employment but also the intensive emigration flows, especially embracing high qualified persons [30]. It should be mentioned however that the very low and non-realistic unemployment rate for 1990 are partially explained by the fact that those are the first attempts for making official registries of unemployment in the country during the last several decades. The payments of compensations and social support in cases of unemployment have unfavorable reflections on demand of employment and long-term unemployment. Along with the increase of unemployment (in absolute values, rates and duration) the „grey” economy raises, as well as non-formal employment, productions avoiding taxations and labor contacts and insurance payments. For this hidden economy one could judge on the basis of a number of indirect indicators as the great number and percentage of population in capable for work age that does not officially work and it is not registered in the groups of unemployed and does not receive social support (none the less for many years) and the difference between the incomes of households and their expenditures. On the other hand, the high percentage of the persons in capable for work age out of the economically active population (employed or registered as unemployed), i.e. inactive, has a negative impact on economic development, state budget and insurance funds. Furthermore, it is a source of social insecurity not only for the concrete moment but in long- term perspective [27].

From the beginning of 2000 and mainly after 2003 the decrease in unemployment in the country is connected to the slowing down in the processes of privatization and extinction of losing enterprises, as well as to the active policy conducted creating a high percentage of the offered subsidized places of work. From the midst of 2008 the unemployment rates are again increasing which is explained by the usual season fluctuations in production and employment, but also by the start of the world financial and economic crisis influencing Bulgaria as a country having an open economy and significant export and import levels with other countries touched by the crisis. In next years the conditions for growth are improved and for 2007 some of the best results for the whole period of the functioning of labor market in the country are reported and the unemployment amounts to 6.9% [4-15, 17].


50

The decrease of the share of the industry in GDP and collective employment is a regular process marking the transition from industrial to information society. That cardinal change in the structures of national economies are accompanied by radical changes in the professional career of employed persons, increase of unemployment and poverty, and sharpening of social conflicts. The transition to development of services is difficult and very often it has a very high value [31].

Deindustrialization in the country has many specific characteristics in difference to Western economies because it is predetermined not so much by the natural processes of economic development but the started political changes and the policies of reforms for transition to market economy. That way the processes of deindustrialization are meant to solve economic and political tasks. The reforms have started by the change in the ownerships, limitations of monopoles and environmental pollution, liquidation of ineffective industries and continued with the establishment of a functioning market economy in accordance to the standards and rules in the EU policies and the requirements and challenges of the globalizing economy as a whole. Those transition periods – to market economy and to integration with the European Union, lead to significant changes in production and employment. In comparison to other countries in central and Eastern Europe experiencing similar transitions, in Bulgaria those processes have had a very high social price and significant consequences on population incomes, its security and employment.

Institutions and legislation in the field of labor market are created in the beginning of the transition period which makes possible to establish a system in accordance to the existing ones in the countries of the European Union. In fact there are two contradictory trends in the established and functioning state agency of employment – decentralization of the bigger part of functions and along with centralization, administration regarding provision of resources on different levels by the institutions on the labor market, development of strategies and measures of active policies on employment and others. The role of the main intermediary on the labor market is given to the labor offices which functions have undergone significant development in last years enriching and changing priorities. In first years they implement mostly functions on registering the unemployed persons, announcements about offered places of work and payments of social support and compensations for the unemployed. Those activities as part of the so called „passive policy” were about 90-95% of the activities of labor offices. Consecutively, activities of „active” policy gained momentum as [26]:


51

• Intermediary services on labor market including offered places of work and labor conditions, professional orientation, motivation and qualification aiming at employment;

• Encouragement of self-employment and entrepreneurship;

• Implementation of programs and measures of the state policy concerning labor market regulation;

• Specialized control over the observance of relevant legislation, payments of compensations and social support; proper use of the stimuli when the unemployed are hired, entrepreneurial initiatives, etc.

While in the first years the passive measures prevail and the share of expenditures vary from 93.7% (1991) to 68% (1999), the predominant part of the measures are compensations for unemployment lacking organization and control, later a more restrictive system has been introduced. Policies are more oriented towards labor supply and less to labor demand. There is absence of a purposeful state policy on employment restructuring – a fact giving preponderance to development of social and passive policies on labor market having unfavorable long-term consequences regarding economic activity of certain groups of population in the country [29].

From the end of the 90s and especially in the beginning of the new millennium the strategy regarding labor supply has been changed from passive to active measures, from social support to employment, from separate measures and programs towards national action plans in the field of employment. Employment policy is included in macroeconomic and regional policy. A new understanding has emerged that employment policy is much more economic than social problem and that the solution of the high unemployment and poverty problems could be found in the economy and not in social policy, social support, temporary and subsidized employment. Employment policies become more and more of regional character and there is an expansion in the programs reflecting social and economic priorities of concrete regions [24].

Business encouragement and softening social problems is one of the main directions. The actions are targeted to [33]:

• Support of the establishment and functioning of small and medium- size enterprises, especially in regions needing diversification of economic structure - areas of industrial decline, underdeveloped rural areas, etc.;


52

• Projects of employment and restructuring of production plants mostly in regions with high unemployment and risk of sharpening of social problems;

• Creation of entrepreneurial and innovative environment, establishment of networks for collaboration, regional marketing and distribution of information, support to market and technology infrastructure, business services, improvement in the quality of human resources, improvement of the qualities of environment as a common prerequisite for increase in investment attractiveness, etc.

Along with the changes in the framework of the political and economic sphere, the transition period embraces a number of steps and characteristics of the transition in social sphere too interconnected to all the processes. The loss of the previous centralized system lead to significant changes on the labor market and a number of situations of inequalities and state incapabilities of regulation. While, the legislation connected to the new economic realities requires less time, the establishment of new institutions and instruments of support to employment could not be done in the short periods of time needed. Furthermore, the necessity of some time for improvements after the initiation lead to a number of cases of ineffectiveness which caused some negative opinions to the new programs and measures on the labor market [32].

Introduced as a response to significantly increasing unemployment, аctive social policies incessantly expand the variety of programs and measures including the following main elements: intermediary services on the labor market; opening new places of work (programs of temporary employment); qualification / re-qualification of unemployed and employed persons; entrepreneurship encouragement; subsidized employment [28].

The active programs could be scrutinized, in the most general plan, as an instrument of support to the effective functioning of the labor market. They contribute to the elimination of barriers and problems in the functioning of market economy. The active programs have a multidirection impact on the labor market. Emerged as a means of unemployment limitation, nowadays expected impacts of their application are too broad. Despite the availability of a number of modifications and concrete varieties for the implementation of the mentioned directions of active policies, the qualification is an important issue of consideration for all the countries, including conducted in the Republic of Bulgaria active policy on the labor market.


53

The active programs are a means of raising the competitiveness of labor force, mobilization of labor resources and increase in economic activity of population [28]. The active policy also implements a very important socially distributing function, especially in conditions of availability of vulnerable groups on the labor market. For the last the participation into active programs is the only one chance of employment, avoidance of entering endmost poverty and social deprivation (isolation). Not the least, from the right determination of goals and expected results in active programs and measures and their appropriate announcement in the public space are dependent the extent, trust and support of implemented social and economic reforms.

3. ADVANTAGES AND DISADVANTAGES OF NATIONAL SOCIAL PROGRAMS IN OVERCOMING

SOCIAL MARGINILIZATION

The starting point in the assessment of active programs and measures are the activities of clarification of goals, tasks and expected results for a concrete program. Studies of different active programs in the field of labor market worldwide show ambiguity and often contradictory results regarding their effectiveness [22]. Results are highly influenced by the examined country’s peculiarities, period and way of implementation of programs. The outlined great variety of active programs gives an evidence that during the assessments of their effectiveness all probable aspects of the effectiveness should be measured, all the impacts should be considered and compared – increase in the chances of employment, increase in the level of payment, social impact, etc. Furthermore, it is important an analysis of benefits and expenditures to be made which would give an opportunity to provide a clear answer to the question to what extent spent financial resources are economically and socially justifiable [21].

The analyses of the implemented programs of temporary employment during the transition period show the relatively low effectiveness which is easily to be proved by the kept level of unemployment during and after the end of the programs. Such programs are characterized by the following more important peculiarities [26]:

• employment is provided only for a certain period of time and after that the hired unemployed persons are again without jobs and register in labor offices;


54

• comparatively identical selection of activities is offered, usually unattractive and non-qualified connected to cleaning, planting, afforestation, communal infrastructure, etc. which do not contribute to acquisition of new and specific professional skills;

• acquisition of professional qualification is not offered nor through practicing qualified activities, neither through participation in courses of professional qualification;

• negative attitude of participating employers who isolate the most risky groups in the selection processes.

Along with negative social consequences (some of which will be commented later) the practice of „social support” instead of „labor employment” creates also economic problems as far as it leads to irrational, economically ineffective and non-perspective re-distributions of incomes from working to unemployed and socially vulnerable who could work and realized economic benefits not only for themselves but also for the state in different forms.

In conjunction with the rest of the changes in economic system and social structure of the country, the transition processes lead to significant impoverishment of a big part of the population. A common conviction is that the unemployed persons from different risky groups are among the most influenced and one of the main reasons for that is the labor isolation and subsequent social marginalization. The motivation to get out of the poverty has many dimensions, incl. how the citizens see the trends in economic development, how they estimate their own position on the background of the overall development of the country and in comparison to the way of life of the rest. The way out of the poverty is not a problem of the society only but also a question of personal position and wish for a change. The search of some contact points between what the society wants to achieve through the National program „From social support to employment” and to what extent socially supported poor want to change their economic status and are ready for the corresponding efforts is a matter of investigation of the success of the program [23]. Namely socially supported unemployed persons’ way of assessments of their own situations, their vision for perspectives in economic development and about their personal perspectives are the initial point in determination their readiness to participate in the program.

Changes in the economic development of the country as a whole and in separate regions, districts and municipalities, create a completely different economic


55

environment in which the labor activities are implemented. The concentration of a significant contingent of risky groups in municipalities with low economic characteristics makes the unemployment problems especially sharp. In general terms, the economic environment and labor opportunities could be presented by the indicator „GDP per capita,” and the municipalities with the higher shares of representatives of risky groups take one of the last ranks in such classifications [26].

From the transition’s beginning in the country labor demand stays under the level of its supply. The decrease in demand is bigger than the rest of the countries in Central and Eastern Europe and the demand continues to be lower in comparison to the starting period. Services’ sector which is now generating comparatively higher employment do not offer places of work corresponding to the qualitative characteristics of unemployed persons registered in labor offices. On the other hand, a generator of work places is the private sector, and particularly small and medium-size enterprises which also experience a number of financial and other problems [19]. Thus, in the availability of low demand and far exceeding supply, the unemployed persons from the risky groups are not enough competitive. The lack of education and professional qualification are among the main factors for the high level of unemployment in the investigated risky groups.

At least two problems could be underlined as general regarding the opportunities for improvements in the positions of the representatives of the risky groups on the labor market [20]: literacy problems and the opportunity through literacy programs the quality of the risky groups to be improved regarding labor market; problems of early dropping out of the educational system in the group of children and subsequent direct hit into the risky groups.

The price of the labor force is an important lever of balancing labor demand and supply and it could be turned into a factor which could in part compensate the education and qualification slowing, and finally to raise the competitiveness. Although still undeveloped market mechanisms, the opportunities for lower payments of some types of work would be actively used by employers. In that sense, if it is supposed that the risky groups offer more inexpensive labor (respectively the expectations are for lower remunerations), they could have bigger chances for being preferred and hired. However, despite the fact that unemployed have no or low levels of education and qualification, a significant part of them have not so low claims regarding payments of their work.


56

The territorial mobility of population from places with lower opportunities for employment to places with higher labor demand and better economic environment is an opportunity from which many people benefit being in conditions of high unemployment and low incomes based on the discrepancies in the development of separate regions. For such analyses the statistical data of the census of the population could provide significant information about population mobility in the country and give further implications about the characteristics of the territorial mobility.

Among the most important reasons for the observed situation about the unemployed, and particularly the risky group under the study of the national program, are the following [26]:

• The low educational level of the majority of the long-term unemployed receiving monthly social support and the limited opportunities for vocational training, re-qualification, change of the professional sphere and successful labor adaptation;

• The chronic poverty which makes different training and qualification forms inaccessible in practice;

• The lack of training forms directed towards professional activities requiring dexterity and skills rather than educational degrees;

• Discriminatory practices, independently of what if they are rare or often, which easily discourage the unemployed and create models of isolation on the labor market;

• The common situation of economic stagnation limiting the number of places of work, incl. those in non-qualified activities. When combined with the strong competition on the labor market, it makes the successful professional mobility extremely difficult.

The critical notes on the principles and organization of the organized employment programs till now could be summarized as follows [26]:

Only temporary employment is provided and after the end of financing or work the hired are again unemployed;

Non-qualified activities are offered which are a result of the lack of qualification as a whole, but on the other they are unattractive and repel the unemployed, they do not contribute to acquisition of concrete professional skills and realization on the labor market;


57

Qualification is not offered nor through practicing qualified activities, neither through qualification and training courses;

Some negative and discriminatory attitudes exist, especially in private employers and about the group of the gipsies.

The general change in social policies in the field of unemployment, employment and social support is substantiated by the philosophy based on the re-consideration of the place and scope of direct money support and gradual replacement with services providing opportunities to cope with own problems by their own regarding unemployment issues too. This shift imposes the complex investigation of circumstances, programs and measures which will be implemented in achieving the global goals. The main instrument used is the application of the model of a national program embracing a huge part of those risky groups, i.e. National program „From social support to employment” [18]. The program is an object of a national investigation embracing program’s beneficiaries, main institutional bodies conducting the state policy in the sphere of unemployment and employment (as National employment agency, Social assistance agency, directorates of regional services of employment, regional directorates of social support, directorates of labor offices, directorates of social support, regional and municipal administrations), as well as non-governmental organizations, about the new elements of the social policies and the system of social support and participation in the shift as mentioned above. The study of the readiness the unemployed persons to participate in such a program would help the development of new and update of existing social practices, as well as in achieving conformity of the policies in the sphere of employment to real life conditions, social and economic, educational, qualification and cultural characteristics of the population.

The general conclusions regarding motivation considerations that could be made from the study are the following:

• The target groups have readiness and wish to participate in the National program „From social support to employment”. Among them the readiness to work in such programs are bigger than the average for the country. In difference to the public as a whole and the beneficiaries, social workers are not so optimistic about the preferences of the unemployed persons receiving social support which they meet. The impressions are that they’d rather prefer social support than work for the minimum salary.


58

• From the qualitative investigations it is shown that in some municipalities (mostly in villages and small towns) people are easily included in the program, while in bigger towns there is hidden employment and more opportunities for illegal incomes which leads to refusals of participation.

• The common opinion is that the payments under the programs are insufficient. Furthermore, sometimes people were misinformed and were not expecting the insurance expenses covered by the net amount.

• As a whole the public opinion approves the restrictive norms. • The opinion that the effect of the program would not be long-term and the

impact on the target group will be only for the time of its duration is predominant.

The general analysis of the National program „From social support to employment” defined the positive attitude in two directions:

• employment is created which is temporary but relatively longer than previous temporary employment programs;

• the program returns the unemployed persons in the system of organized labor creating good conditions for restoration of labor discipline.

The determined weakness are much more and could be summarized in the following directions:

• the program creates temporary employment only; • the program does not change the level of qualification of the participants

significantly; • in its practical realization it reduces the employment to one-type and low-

qualified activities; • the program has started without any preliminary preparation and in bad

organization; • there are gaps in its financing and some obscurity in the financial

participation of employers; • the payments to beneficiaries are comparatively low; • the selection of participants follow formal criteria; • the level of information for different parties is low;

• there is no good connection between non-governmental organizations and participating unemployed persons.


59

The impossibility of the implementation of the program according to the planned is explained by the real limitations, besides procedures, of the financial opportunities and resources of municipalities and other organizations. Among the reasons could also be stated:

• low level of information for the parties involved in the program; • the complexity of application procedures and the documentation for

reporting; • lack of a central management board/s on national and regional level; • lack of planning activities and some state of chaos in inclusion of additional

activities, sub-programs and components; • frequent changes in the program rules; • lack of substantiation about the real needs of the work places created by the

program.

However, the overall economic assessment of the program could be reported in the most real way by the decrease in the level of unemployment in the country which during the period under study is 1 to 3%.

The following recommendations regarding the National program „From social support to employment” could be made:

• change in the rules and providing opportunities for inclusion of some specific activities;

• provision of additional state and other financing, as well as other resources; • access of the private sector’s employers to a broader circle of activities

under the program; • assurance of better coordination, monitoring and control activities.

Tracking out the essential moments in the practical realization of that program give answers to some of the most significant questions posed by the implementation of active social policies, and connected to their effectiveness, through the example of the National program „From social support to employment. Furthermore, it makes some important conclusions about the social system and its connection to economic development, social planning, implementation and assessment activities, and some general implications for future development.


60

4. CONCLUSION

Unfavorable negative demographic trends in the country leading to processes of decreasing and aging of labor resources, sustainably unbalanced character of labor market, characterized by high unemployment and low labor demand, the availability of vulnerable groups and significant regional discrepancies in labor market development are among the most serious challenges before the country in the XXI century. Among the macroeconomic policies and means a significant place is rendered to the so-called active programs and measures on the labor market which are an object of increasing attention not only because the expectations of tangible effects but also because comparatively significant financial resources necessary for their implementation. Furthermore, the problem of еffective spending of resources gains bigger sharpness in the current situation of limited social expenses in the country and poses questions to the effectiveness of the implementation of different programs and control. The building up of a capacity for executing regularly monitoring activities and assessment of the effectiveness of conducted active policies is one of the priority tasks in the strategies on the European level too. In the practical assessments of the active programs and measures, the problems most often arising are substantiated by their multigoal and multiaspect nature and they are connected to the lack of a common and consolidated methodology for assessment, as well as to mistakes in measurements and the absence of adequate statistical information, resulting in the objective impossibility to trace the persons and state „benefits” of participation in such programs.

The labor market policy in the Republic of Bulgaria in the transition period and nowadays has in different extents reflected the needs of the economy. Initially developing along with the labor market, its character is mainly preventive. Later, it includes more active programs and activities targeted at adequate answers to the changes of macroeconomic environment and periods of economic development. The anti-crisis policy in the country from 2008 till now is mostly directed to the financial stability and consolidation and strongly limits the support to employment. However, as a whole the active policy has a secondary and temporary role in employment support and could not exchange the investment activities for creation of places of work.

Economic development is the determining one for demand and supply on the labor market and the balance during the periods of its development. Consideration of the peculiarities in economic development and of probable


61

impacts on the labor market is consecutively turning into an inseparable element of the development process of labor market policies. In initial periods of labor market development its policies are mainly directed to overcoming consequences of the economic reforms on employment but now the policy is of clearly expressed active character and targeted to impacts on the processes and behavioral development in target groups according to the preliminary set goals. The functional labor market in the country is an adequate mechanism of the market environment and the conducted policy is more and more accorded to the existing dependencies and interactions between economic development and labor market. The adequacy and timing of the conducted policy have a determining significance for the effective support to the labor markets parameters and economic development.

REFERENCES

1. Dulevski, L., (1992). Employment and labor market

2. Kanev, D., (1993). Labor economics

3. Kanev, D., (1997). Mechanisms of labor market

4. Labor market 1999. (2000). National employment service Annual survey

5. Labor market 2000. (2001). National employment service Annual survey

6. Labor market 2001. (2002). National employment agency Annual survey










16. National program „From social support to employment.” Available at: http://www.mlsp.government.bg/bg/projects/.


62

17. National statistical institute: http://nsi.bg/.

18. Terziev, Venelin. (2005). A common analysis of the impact of the National program „From social support to employment” on the national labor market. UNITECH’05, Gabrovo, Bulgaria, p.75-80.

19. Terziev, Venelin. (2015). Analyses of labor market development in the Republic of Bulgaria and the influence of the transition period. Monograph “Contemporary model of the effective business”, Novosibirsk, Russia, ISBN 978-5-00068-332-3, p.198-244.

20. Terziev, Venelin. (2015). Analysis of the national program “From social assistance to employment”. Monograph “Contemporary humanitarian problems: man and society”, Novosibirsk, Russia, ISBN978-5-00068-317-0, p. 136-213.

21. Terziev, Venelin. (2013). Employment and unemployment policy in Bulgaria – goals and tasks. UNITECH’2013, Gabrovo, Bulgaria, p.179-184

22. Terziev, Venelin. (2014). Impact of labor market policies on employment. New knowledge Journal of science, Vol 3, No 3, p.55-65.

23. Terziev, Venelin. (2002). National program “From social support to employment”. Labor and law, Number 11, p.38-41.

24. Terziev, Venelin. Social and economic policies in a period of active transformations in Bulgaria. Proceedings of the First International Scientific Conference „Sustainability Challenges in Modern Organizations - Knowledge and Innovation in Management & Operation”, p. 9-40.

25. Terziev, Venelin. (2013). The role of the social policy in economic development. Proceedings of the Annual scientific conference of Vasil Levski National Military University, Volume 6, p.154-164.

26. Terziev, V., Arabska, E. (2014). Assessment of active social policies’ impacts on labor market in the Republic of Bulgaria. Collective monograph „Social, economic and law development of economics”, Ufa-Aeterna, ISBN 978-5-906769-97-8, p.3-57.

27. Terziev, V., Georgiev, M. (2017). The active model of a social programme and ITS stra-tegic advantage. Medical Teacher. Тaylor & Francis, 39, N 12 (2), pp. 1418-1437, ISSN: 0142-159X (Print), ISSN: 1466-187X (Online).

28. Terziev, V., Georgiev, M. (2017). Impact of the labor market policies for ensuring em-ployment. Proceedings of Academics World 57th International Conference, Paris, France, 13th -14th February 2017, pp. 24-31, ISBN: 978-93-86083-34-0.


63

29. Terziev, V., Georgiev, M. (2017). Importance of human resources to social development. Proceedings of Academics World 57th International Conference, Paris, France, 13th -14th February 2017, pp. 32-34, ISBN: 978-93-86083-34-0.

30. Terziev, V., Banabakova, V., Georgiev, M. (2017). Social support as part of social policy. International journal scientific papers Vol 23.4 Promoted in Budva, Montenegro 24-27.05.2018, IKM - Skopje, 23, N 4, pp. 973-980, ISSN 1857-923X (for e-version) ISSN 2545 - 4439 (for printed version).

31. Terziev, V., Georgiev, M. (2017). Active social programs development in Bulgaria: Contemporary challenges and social management instruments. International Journal of Humanities and Social Science Invention. www.ijhssi.org, 6, N 1, pp. 94-101, ISSN (Online): 2319 – 7722, ISSN (Print): 2319 – 7714.

32. Terziev, V., Stanchev, S. Challenges to labor market development in Bulgaria. Proceedings of the First International Scientific Conference „Sustainability Challenges in Modern Organizations- Knowledge & Innovation in Management and Operation”, p.41-62.

33. Terziev, V., Stanchev, S. Development of active social policies in Bulgaria. Proceedings of the First International Scientific Conference „Sustainability Challenges in Modern Organizations - Knowledge & Innovation in Management and Operation”, p.63-79.

Primena i značaj metoda scenarija u turističkom predviđanju za nosioce ponude na nivou zemlje

65

Branislava Hristov Stančić1 Bojan Zečević2 Igor Kovačević3

PRIMENA I ZNAČAJ METODA SCENARIJA U TURISTIČKOM PREDVIĐANJU ZA NOSIOCE

PONUDE NA NIVOU ZEMLJE

APPLICATION AND IMPORTANCE OF THE SCENARIO METHOD IN TOURISM FORECASTING FOR OFFER

STAKEHOLDERS ON THE NATIONAL LEVEL

Apstrakt

Turizam predstavlja jedan od najvećih i najbrže rastućih privrednih sektora svetske ekonomije. S obzirom na signifikantan uticaj turizma na bruto domaći proizvod i devi-zne prilive, predviđanje turističkih trendova i tražnje je od vitalnog značaja. Kako su tu-ristički tokovi pod značajnim uticajima koji potiču iz makroekonomskog okruženja, kao što su ekonomske krize, političke nestabilnosti, teroristički napadi i sl., uloga predviđa-nja je još očiglednija. Prilikom turističkog planiranja, predviđanje obima turističkih do-lazaka je od posebne važnosti s obzirom da je reč o indikatoru turističke tražnje koji može obezbediti osnovne informacije u planiranju i kreiranju politika. Svaka informaci-ja u pogledu buduće procene turističkih trendova i tražnje je od neprocenjivog značaja za hotelijere, turoperatore, prevozne kompanije, kao i druge aktere na strani turističke ponude. U slučaju turističke tražnje, bez pouzdane prognoze teško je pa čak i nemoguće, kreirati smislene razvojne planovi i politike.

U poslednjih nekoliko decenija, veliki broj istraživača bavio se pitanjem međunarodne turističke tražnje putem različitih tehnika predviđanja. Najvažniji kriterijum za odabir tehnike predviđanja jeste preciznost u predviđanju. Tehnike predviđanja mogu se pode-liti u dve grupe, kvantitativne i kvalitativne.

Kako dinamično turističko tržište karakteriše izraženo prisustvo neizvesnosti, prilikom donošenja planskih odluka, kreatori turističke politike kao i menadžeri, često pribega-vaju kvalitativnom metodu scenarija. Ovaj metod ne služi samo u svrhu predviđanja već i strateškog planiranja. Snaga metoda scenarija u domenu turističkog predviđanja i planiranja počiva na slabostima kvantitativnih tehnika. Naime, ove tehnike nisu u mo- 1 Master ekonomista-asistent, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu 2 Doktor ekonomskih nauka- redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu 3 Doktor ekonomskih nauka- docent, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu


66

gućnosti da uzmu u obzir promene u ponašanju turista kao ni realizaciju određenih do-gađaja koji bi verovatno imali direktne posledice na turističku tražnju i trendove.

Svaka od tehnika poseduje određene prednosti i nedostatke i nijedna ne daje najbolje rezultate u svim situacijama, pa tako ni metod scenarija. Da bi se pospešila preciznost u predviđanju poželjno je vršiti kombinovanje više tehnika predviđanja, što predstavlja i jedan od zaključaka ovog rada. Key words: Predviđanje, Turizam, Kvalitativne tehnike, Metod scenarija Abstract Tourism is one of the largest and the fastest-growing economic sectors of the world economy. With regards to the significant impact of tourism on gross domestic product and foreign exchange incomes, forecasting of tourism trends and demand is of vital importance. Since that tourist flows are under significant impacts stemming from the macroeconomic environment, such as the economic crisis, political instability, terrorist attacks and etc., the importance of prediction is even more obvious.

In the case of tourism planning, forecasting the volume of tourist arrivals is of particular importance since it is an indicator of tourism demand that can provide the basic information in planning and policy making. Any information regarding the future evaluation of tourists’ flows is extremely important for hoteliers, tour operators, transport companies and other stakeholders of the tourism supply. In the case of tourism demand, without reliable forecast it is difficult, even impossible, creation of meaningful development plans and policies.

In recent decades, a large number of researchers dealt with the issue of international tourism demand through various forecasting techniques. The most important criterion for selection of forecasting technique is accuracy in forecasting. Forecasting techniques can be divided into two groups, quantitative and qualitative.

Since the dynamic tourism market is characterized by the presence of uncertainty, in the process of the decisions making, tourism policy makers and managers often use the qualitative scenario method. This method does not serves only for the purpose of forecasting, but also for strategic planning.

The power of the scenario method in the field of tourism prediction and planning rests on the weaknesses of quantitative techniques. Namely, these techniques are not able to take changes in the tourist`s behavior and the realization of certain events which would probably have direct impact on tourist demand and trends, into account.

Each technique has certain advantages as well as disadvantages and none of them provides consistently best results applied to all situations. In order to enhance accuracy in forecasting it is desirable to combine multiple forecasting techniques, which is one of the conclusions of this paper.

Key words: Forecasting, Tourism, Qualitative methods, Scenario method


67

1. Uvod

U poslednjih nekoliko decenija turizam karakteriše izražen trend rasta, što je rezulti-ralo da on postane jedan od najvećih i najbrže rastućih sektora u drugoj polovini 20. veka.4 Prema podacima Svetske turističke organizacije (UNWTO) u mnogim ze-mljama turizam predstavlja značajan izvor generisanja deviznog priliva kao i izvor rasta zaposlenosti. U prilog ovoj tvrdnji govori činjenica da je broj stranih turista u konstantnom porastu i da se nakon ekonomske krize turizam brzo vratio u fazu sta-bilnog rasta. Broj stranih turista povećan je u 2017. godini u odnosu na prethodnu za 7%, odnosno evidentirano je 1,3 milijarde turista, koji su generisali 1.340 milijar-di dolara prihoda od turizma, što predstavlja povećanje od 5% u odnosu na prethod-nu godinu.5 Do 2030. godine procenjuje se da će broj međunarodnih dolazaka turi-sta biti na nivou od 1,8 milijarde.6 Ostvarenim međunarodnim putovanjima treba dodati i 5-6 milijardi domaćih turista na globalnom nivou.7 Turizam doprinosi glo-balnom ekonomskom razvoju kroz kreiranje 4.6% svetskog BDP-a, a kada se na to dodaju i indirektni efekti (koji nastupaju usled multiplikativnih efekata), ukupni uti-caj turizma na globalni BDP je 10.4%. Još jedan njegov direktni uticaj na privredu ogleda se u činjenici da je 9.9% od ukupnog broja zaposlenih u svetu upravo zapo-slen u sektoru turizma. 8

S obzirom na multiplikativne uticaje turizma na bruto domaći proizvod koji se ostvaruje kroz direktan devizni prihod, identifikacija budućih trendova i predvi-đanje tržišnih promena, sa posebnim akcentom na predviđanja u domenu turi-stičke tražnje je od vitalnog značaja. Na dinamičnom i turbulentnom turističkom tržištu, ove aktivnosti doprinose lakšem suočavanju sa neizvesnošću, kao i br-žem i kreativnijem prilagođavanju na krupne promene.

Predviđanja u turizmu su od velikog ekonomskog značaja kako za državni tako i za privatni sektor. Svaka informacija u pogledu buduće procene turističkih tokova od neprocenjivog je značaja za hotelijere, turoperatore, prevozne kompanije kao i druge aktere na strani turističke ponude jedne zemlje. Različiti elementi tehnika

4 Goh, C., & Law, R. (2002). „Modeling and forecasting tourism demand for arrivals with stochastic nonstationary seasonality and intervention,” Tourism Management, 23(5), pp. 499. 5 UNWTO Tourism Highlights, (2018), https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/ 9789284419876, pristupljeno: 14.10.2018. 6 Statista, Dossier Tourism Worldwide (2015), https://www.statista.com/topics/962/global-tourism/, pristupljeno: 15.10.2018. 7 UNWTO Tourism Highlights, (2013), https://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284414833, pristupljeno: 15.10.2018. 8 WTTC, Travel & Tourism Economic Impact 2018 World (2018), https://www.wttc.org/-/media/ files/reports/economic-impact-research/regions-2018/world2018.pdf, pristupljeno: 15.10.2018.


68

predviđanja, kao što su preciznost, troškovi primene, lakoća upotrebe i brzina ko-jom predviđanje može biti sprovedeno, uzeti su u obzir prilikom donošenja odlu-ke pri odabiru adekvatne tehnike predviđanja. Ipak najvažniji kriterijum za odabir tehnike predviđanja jeste preciznost u predviđanju. Tehnike predviđanja mogu se podeliti u dve grupe, kvantitativne i kvalitativne, a u zavisnosti od postavljenih is-traživačkih ciljeva, dostupnosti podataka, vremenskih i novčanih ograničenja, kao i niza drugih faktora, zavisiće odabir odgovarajućih tehnika istraživanja.9

2. Značaj predviđanja u turizmu

Predviđanje se može definisati kao tehnika prognoziranja odvijanja događaja pre nego što se oni zapravo dese. Prognoze omogućavaju planerima i kreatorima politi-ka da donose odluke pre realizacije predviđenih dešavanja, pa time zauzimaju ključ-no mesto u procesu planiranja.10 Preciznost predviđanja je od krucijalne važnosti za efikasno planiranje na makro nivou zemalja. Tačna (precizna) predviđanja kretanja broja turista su oslonac u donošenju adekvatnih mera turističke politike ma makro i mikro nivou, kako bi se podstakao ekonomski rast i standard lokalnog stanovni-štva.11 Previđanje turističkih kretanja je posebno bitno za zemlje u razvoju, gde je turizam jedan od ključnih nosilaca razvoja ekonomije,12 pri čemu u predviđanjima moramo voditi računa da istraživane varijable mogu istovremeno uticati i na razvoj turizma i na ukupan rast.13 Istraživanja u oblasti predviđanja u turizmu započinju u periodu nakon Drugog svetskog rata kada dolazi i do omasovljavanja u turizmu, a neka od njih su istraživanja autora Greja (1699), Smita i Toma (1967), Artusa (1970), Gapinskog i Tukmana (1976) i Vita (1980).14

9 Chu, F. L. (1998). „Forecasting tourism: a combined approach,” Tourism Management, 19(6), pp. 515. 10 Archer, B. H. (1980). „Forecasting demand: quantitative and intuitive techniques,” International Journal of Tourism Management, 1(1), pp. 1. 11 Gounopoulos, D., Petmezas, D., & Santamaria, D. (2012). “Forecasting tourist arrivals in greece and the impact of macroeconomic shocks from the countries of tourists’ origin,” Annals of Tourism Research, 39(2), pp. 642. 12 Antonakakis, N., Dragouni, M., & Filis, G. (2015). “How strong is the linkage between tourism and economic growth in Europe?,” Economic Modelling, 44, pp. 143. 13 Balcilar, M., van Eyden, R., Inglesi-Lotz, R., & Gupta, R. (2014). “Time-varying linkages between tourism receipts and economic growth in South Africa”Applied Economics, 46(36), pp.4397. 14 Goh, C., & Law, R. (2002). „Modeling and forecasting tourism demand for arrivals with stochastic nonstationary seasonality and intervention,” Tourism Management, 23(5), pp. 499.


69

S obzirom na specifičnosti u kreiranju i prodaji turističkog proizvoda, destinaci-je kako na makro tako i na mikro nivou moraju razumeti ulogu i značaj predvi-đanja. Na makro nivou moraju se precizno proceniti kretanja turista, kako bi se obezbedila adekvatna infrastrukturna mreža u smislu smeštajnih kapaciteta, re-storana, saobraćajne i komunalne infrastrukture i dr. Sa druge strane, na mikro nivou, uloga predviđanja je od velikog značaja za hotelski sektor. Naime, nepro-data hotelska soba predstavlja izgubljen prihod, pa je na menadžerima da pravil-nim prognozama i planovima ovakve gubitke svedu na minimum.15 Prema to-me, sa aspekta destinacije (bilo da je reč o makro ili mikro nivou), predviđanja turističkih kretanja upravo služe, ne samo za planiranje generalno ponude i raz-voja infrastrukture, već i za kreiranje strateških i operativnih marketing ciljeva u kratkom i dugom roku, planiranja neophodnog nivoa kadra i zaposlenih i pred-viđanja ekonomskih uticaja koji se potencijalno mogu ostvariti.16

U zavisnosti od donosioca odluka, zavisi i vremenski period za koji će se pred-viđanje vršiti, kao i nivo agregiranja podataka. Kratkoročna predviđanja najče-šće se vrše za potrebe upravljanja zaposlenima i pravljenja rasporeda aktivnosti. Predviđanja u srednjem roku vrše se za potrebe turoperatorskog poslovanja, dok se dugoročna predviđanja pre svega vrše za potrebe investiranja u avio industri-ji, hotele i infrastrukturu.17 Vlade država, kao nosioci nacionalnih politika turi-stičkog razvoja, zainteresovane su za agregirane podatke, pa tako turističke iz-datke posmatraju na nivou države kako u slučaju dolazaka, tako i u slučaju odla-zaka turista. Hoteli su na nivou destinacije zainteresovani za turističku tražnju na nivou grada ili regiona, a avio kompanije za turističku tražnju na nivou rute. Najveći broj studija fokusira se pre svega na kratkoročna i srednjoročna predvi-đanja, kao i visoko agregirane podatke tj. podatke na nivou država.18

3. Tehnike turističkog predviđanja

Činjenica da je turizam postao jedna od najbrže rastućih globalnih industrija do-vela je do potrebe preciznijih predviđanja u ovom domenu. Iz tog razloga zna- 15 Gunter, U. & Onder, I. (2015). “Forecasting international city tourism demand for Paris: Accuracy of uni- and multivariate models employing monthly data,” Tourism Management, 46, pp. 134. 16 Frechtling, D. C. (2001). Forecasting tourism demand: Methods and strategies. Burlington, MA: Butterworth Heinemann., UK. 17 Witt, S. F., & Song, H. (2000). „Forecasting future tourism flows,” in S.Medlik and A. Lockwood (eds.), Tourism and hospitality in the 21st century., Oxford: Butterworth-Heineman, pp. 106-107. 18 Witt, S. F., & Witt, C. A. (1995). „Forecasting tourism demand: A review of empirical research,” International Journal of Forecasting, 11(3), pp. 447-448.


70

čajno se povećao i broj studija koje se bave pitanjem predviđanja u turizmu sa posebnim akcentom na predviđanja turističke tražnje. Empirijska istraživanja potvrđuju da ne postoji jedan model koji ima superiornu moć predviđanja, već je uvek reč o kombinaciji različitih parametarskih i neparametarskih modela vremenskih serija, kao različitih ekonometrijskih modela.19

U literaturi je prisutan veliki broj tehnika za turistička predviđanja, međutim u praksi je taj broj značajno limitiran. Tehnike predviđanja podeljene su u dve ka-tegorije: kvantitativne i kvalitativne tehnike. Song i Turner (2006) sproveli su istraživanje na bazi kog su doneli zaključak da je najveći broj publikovanih stu-dija iz domena predviđanja turističke tražnje sproveden na bazi kvantitativnih tehnika. Kvantitativne tehnike mogu se podeliti u dve podkategorije: nekauzalne modele vremenskih serija i kauzalne ekonometrijske modele. Razlika između njih leži u činjenici da li model identifikuje uzročnu vezu između turističke tra-žnje i odgovarajućih varijabli.20

U literaturi prisutna je tvrdnja da kvantitativne tehnike pružaju preciznija pred-viđanja nego ona koje su zasnovane na sudovima i procenama prodajnih ekspe-rata i korporativnih menadžera.21 Kvalitativna istraživanja daleko su manje pri-sutna u literaturi u domenu predviđanja turističke tražnje, zbog njihove subjek-tivnosti i oslanjanja na mišljenja i znanja eksperata. Prema tome, rezultat pred-viđanja na bazi kvalitativnih tehnika zavisi od akumuliranog iskustva stručnjaka ili grupe eksperata okupljenih da zajedničkim snagama predvide verovatan is-hod događaja. Ovaj pristup je najprikladniji u situacijama gde ne postoji dovolj-na količina kvantitativnih podataka za obradu ili kada se dese određene prome-ne koje su učinile da se kvantitativna analiza ne može adekvatno primeniti.22

Empirijska istraživanja pokazala su da se za potrebe kvalitativnih istraživanja u studijama najčešće koristi Delfi metod, kao i metod scenarija.23

19 Hassani, H., Silva, E.S., Antonakakis, N., Filis, G. & Gupta, R. (2017). „Forecasting accuracy evaluation of tourist arrivals,” Annals of Tourism Research, 63, pp. 112. 20 Song, H., & Li, G. (2008). „Tourism demand modelling and forecasting-а review of recent research,” Tourism Management, 29(2), pp. 204. 21 Makridakis, S., Hibon, M., & Moser, C. (1979). „Accuracy of forecasting: An empirical investigation,” Journal of the Royal Statistical Society. Series A (General), pp. 97. 22 Archer, B. H. (1980). „Forecasting demand: quantitative and intuitive techniques,” International Journal of Tourism Management, 1(1), pp. 9-10. 23 Witt, S. F., & Witt, C. A. (1995). „Forecasting tourism demand: A review of empirical research,” International Journal of Forecasting, 11(3), pp. 449.


71

4. Kvantitativne tehnike turističkog predviđanja

Broj publikovanih studija na bazi kvalitativnih metoda predviđanja u domenu turizma je poprilično ograničen. Ovi metodi naročito su dobri u slučaju potrebe dugoročnih prognoza turističke tražnje kada je izvesno da će se desiti krupne i jedinstvene promene.24 Najpoznatije kvalitativne tehnike su Delfi metod i metod scenarija.

Delfi metod podrazumeva davanja profesionalnog mišljenja od strane grupe eksperata, kako bi se dobio grupni konsenzus u vezi sa budućim ishodom doga-đaja. Ovaj metod pretpostavlja da će opseg različitih odgovora opadati kada se postigne konvergencija ka središnjem delu distribuiranih odgovora.25

Delfi metoda smatra se korisnom, jer se kvantitativne tehnike oslanjaju na isto-rijske podatke koji ne mogu da sadrže informacije o budućim događajima, što dovodi do nesigurnosti u vezi sa budućim dešavanjima.26

Pored Delfi metoda, prisutno je i predviđanje na bazi scenarija. Kako se akteri na turističkom tržištu svakodnevno suočavaju sa dinamičnim promenama u okruženju, oni imaju potrebu za pripremanjem planova kako bi se na promene odgovorilo, pogotovo jer one mogu biti neočekivane i iznenadne. U uslovima gde je neizvesnost prisutna, menadžeri prilikom donošenja planskih odluka, če-sto pribegavaju metodu scenarija. Ovaj metod ne služi samo u svrhu predviđa-nja, već i planiranja, jer izrada scenarija podrazumeva anticipaciju odluka koje će biti primenjene u slučaju realizacije nekog od mogućih scenarija. U uslovima u kojima današnji turistički entiteti posluju, neophodno je fleksibilno strateško planiranje, što metod scenarija može da pruži. Planiranje na bazi scenarija odgo-vara na neke od briga u vezi sa formalnim metodama planiranja, obezbeđujući fleksibilnost putem definisanja nekoliko mogućih budućih alternativa.27

24 Lee, C. K., Song, H. J., & Mjelde, J. W. (2008). „The forecasting of International Expo tourism using quantitative and qualitative techniques,” Tourism Management, 29(6), pp. 1086. 25 Witt, S. F., & Witt, C. A. (1995). „Forecasting tourism demand: A review of empirical research,” International Journal of Forecasting, 11(3), pp. 460-461. 26 Prideaux, B., Laws, E., & Faulkner, B. (2003). „Events in Indonesia: Exploring the limits to formal tourism trends forecasting methods in complex crisis situations,” Tourism Management, 24(4), pp. 485. 27 Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). „Does scenario planning affect performance?

Two exploratory studies,” Journal of Business Research, 51(3), pp. 223.


72

5. Predviđanje na bazi scenarija

Predviđanje na bazi scenarija nastalo je kao posledica postojanja neizvesnosti. S obzirom na visok stepen promena i izazova koji su svakodnevno prisutni, orga-nizacije prilikom ostvarivanja svojih ciljeva se svakodnevno suočavaju sa neiz-vesnošću. Metod scenarija, tehnika razvijena sedamdesetih godina 20. veka, je-ste tehnika koja je uzela u obzir postojanje konstantne neizvesnosti pri donoše-nju odluka. Planiranje na bazi scenarija nije isto što i predviđanje. Za potrebe dugoročnog planiranja i strateške analize, metod scenarija tokom vremena dobio je daleko više na značaju u poređenju sa predviđanjem. Njegovoj većoj primeni doprineo je neuspeh modela predviđanja na bazi trenda, koji nije dao verodo-stojne prognoze, naročito u periodima velikih strukturnih promena. Predviđanje putem metoda scenarija odgovorilo je na ove probleme usmeravajući pažnju menadžera na skup različitih opcija u budućnosti, koje su kreirane tako da budu izvodljive, ali ne i najverovatnije. Budući scenariji predstavljani su ili kao slika budućih dešavanja ili kao prihvatljiva evolucija od sadašnjosti ka budućnosti. Proučavajući ovako definisane scenarije, menadžeri su naučili da bolje razume-ju ulogu neizvesnosti, kao i da odluke donose na bazi informacija koje će uticati na budući potencijalni razvoj događaja. Široko prihvatanje metoda scenarija ukazivalo je da su efekti boljeg donošenja odluka zaista bili prisutni.28

U literaturi je prisutan veliki broj definicija metoda scenarija, ali gotovo sve u osnovi imaju identičan stav o tome šta konstituiše scenario. Rana definicija koju su dali Kahn i Wiener (1967) opisuje scenario kao hipotetičku sekvencu doga-đaja koji su konstruisani radi usmeravanja pažnje na uzročne procese i kritične tačke za donošenje odluke. Formalnija definicija prikazuje scenario kao rutu kroz proces donošenja odluka, koja se sastoji od niza mogućih događaja i prili-ka. Krucijalno je pak da analiza na bazi scenarija ne podrazumeva nužno anali-zu svake moguće opcije u procesu donošenja odluka. Novije definicije scenarija ukazuju da se isti izrađuje u potpunosti u skladu sa tekućom situacijom i na bazi toga se dalje razvija razuman budući tok događaja. Na taj način scenariji obez-beđuju kontekst za donošenje odluka i pomažu donosiocima odluka da se nose sa neizvesnošću na strukturiran i lako razumljiv način.29 U najboljem slučaju, scenariji mogu otkriti nove strateške mogućnosti i pretnje, jer prate eksplicitne

28 Bunn, D. W., & Salo, A. A. (1993). „Forecasting with scenarios,” European Journal of Opera-

tional Research, 68(3), pp. 291-292. 29 Comes, T., Hiete, M., Wijngaards, N., & Kempen, M. (2009). „Integrating scenario-based reasoning

into multi-criteria decision analysis,” in Proceedings of the 6th International Conference on In-formation Systems for Crisis Response and Management., ISCRAM Association: Gothenburg.


73

pretpostavke o budućnosti i obezbeđuju zajednički okvir za diskusiju, što dalje doprinosi i poboljšanju komunikacije između menadžera.30

Pored činjenice da scenario može biti definisan na različite načine, tri osnovna elementa koji svaki scenario sadrži odnose se na:31

a) Dinamički opis i analizu postojećeg stanja, koji predstavljaju polaznu tačku za dalji razvoj scenarija tzv. prvobitno stanje ili osnovna analiza;

b) Jednu ili više slika tj. alternativa željenog i/ili mogućeg ishoda u budućnosti tzv. buduća slika;

c) Jedan ili više razvojnih procesa koji sadrže opis razvoja od postojećeg do budućeg, željenog stanja tzv. buduće staze.

Analiza na bazi scenarija može se koristiti kao dopuna primene kvantitativnih metoda. U prilog činjenici porasta popularnosti metoda scenarija govori tvrdnja da teorija poslovne prognoze uključuje mnoge aspekte ovog metoda. U praksi ne postoji velika razlika između toga šta predstavljaju scenariji, već između na-čina na koji su izgrađeni.

6. Vrste i elementi scenarija

Ideja koja leži u osnovi planiranja na bazi scenarija jeste utvrđivanje plana bu-dućnosti koji će minimizirati neprijatna iznenađenja i otvoriti šire vidike mena-džerima u rešavanju različitih problema.32

Pojam scenarija je dovoljno uopšten da može da pokrije veliki broj različitih pristupa istom, koji se pre svega razlikuju prema načinu njegovog konstituisa-nja. Ducot i Lubben (1980) napravili su razliku između eksplorativnog i antici-pativnog scenarija. Za eksplorativne scenarije, početna tačka je u sadašnjosti, a njegove konsekvence se odvijaju u budućnosti, pa stoga razvoj podrazumeva donošenje zaključaka unapred, što formira uobičajen način razmišljanja o bu-dućnosti. Posledično, scenariji postaju često realistični, ali ne naročito iznenađu- 30 Huss, W. R. (1988). „A move toward scenario analysis,” International Journal of Forecasting, 4(3),

pp. 387. 31 van Doorn, J. W. (1986). „Scenario writing: A method for long-term tourism forecasting?,” Tourism

Management, 7(1), pp. 36. Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). „Does scenario planning affect performance? Two exploratory studies“, Journal of Business Research, 51(3), pp. 224.


74

jući i mogu zanemariti pojave koje se javljaju kao posledica većeg broja teže identifikovanih uzroka. Eksplorativni scenariji istražuju mogući razvoj eksternih faktora u poslovnom okviru. U ovakvim situacijama izrada scenarija oslanja se pre svega na kreativne i kvalitativne podatke, pa stoga intuitivni pristup baziran na logičkom razmišljanju, predstavlja odgovarajući način za izradu scenarija.33

Sa druge strane, anticipativni scenariji, nastali su kao posledica potrage za po-tencijalnim uzrocima koji mogu izazvati buduća stanja. Kako je akcenat na bu-dućnosti, anticipativni scenariji stavljaju daleko veći naglasak na ciljeve, kao i na uzroke i objašnjenja, a ne na posledice. Ovi scenariji stoga sadrže faktore iz-nenađenja i nastoje da otkriju bolje opcije za realizaciju u budućnosti.34

Scenariji se mogu sagledati i sa drugog aspekta. U literaturi prepoznata je razli-ka između deskriptivnih sa jedne i normativnih scenarija sa druge strane, kao i razlika između trend scenarija i perifernih scenarija. Deskriptivni scenariji opi-suju buduće događaje bez komentarisanja njihove poželjnosti, dok normativni uključuju i interese i motivaciju korisnika scenarija. Razlika u okviru druge gru-pe scenarija leži u stepenu iznenađenja koje se javlja u scenariju. Scenariji na bazi trenda oslanjaju se na postojeće šeme pri definisanju budućnosti i uključuju malo ili ni malo neočekivanih elemenata. Za razliku od njih, periferni scenariji pripisuju ekstremne vrednosti varijablama i uključuju daleko veći broj faktora i neočekivanih elemenata.35

Bez obzira o kom tipu scenarija je reč, svaki se može posmatrati kao kontinuira-ni proces analize budućnosti, tj. potencijalnih ishoda u uslovima neizvesnosti. Osnova scenario analize može biti prikazana kroz ciklus razvoja scenarija:

33 Amorim Varum, C., Melo, C., Alvarenga, A., & Soeiro de Carvalho, P. (2011). „Scenarios and

possible futures for hospitality and tourism,” Foresight, 13(1), pp. 22. 34 Ducot, G., & Lubben, G. J. (1980). „A typology for scenarios,” Futures, 12(1), pp. 53. 35 Bunn, D. W., & Salo, A. A. (1993). „Forecasting with scenarios,” European Journal of Operational

Research, 68(3), pp. 293.


75

Slika 1: Ciklus scenarija

Izvor: Prilagođeno prema Postma, A. (2015). „Investigating scenario planning-a uropean tourism perspective,” Journal of Tourism Futures, 1(1), pp. 49.

Sa akademskog aspekta u slučaju ovakvog scenario ciklusa identifikovano je nekoliko nedostataka. Prvi nedostatak vezuje se za njegovu preveliku opštost, kao i to što se u potpunosti zanemaruje perspektiva vremena i brzine promena koje mogu nastati. Model ne uzima u obzir niti trend, niti ekstrapolaciju trenda, ali se ne ograđuje od neizvesnosti. Takođe, on sugeriše kontinuirano poboljšanje kroz ciklus što često nije realno. Međutim, i pored pomenutih ograničenja, na ovaj način pružaju se odgovarajuće informacije kreatorima politika i strateškim planerima, koji će iste pretočiti u konkretne akcije.

Prema ovom ciklusu postoji nekoliko faza putem koji će se stvoriti konekcija iz-među teorije i prakse, tj. putem kojih će teorijski problemi dobiti svoju praktič-nu primenu i odgovore. Ove faze podrazumevaju: 36

1. Definisanje poslovne paradigme i planiranje na bazi scenarija 2. Analiza i razumevanje okruženja 3. Definisanje pokretačkih sila i neizvesnosti 4. Izrada scenarija 5. Implikacije scenarija 6. Formulisanje politika i strategija na bazi scenarija 7. Implementacija odabranog scenarija 36 Postma, A. (2015). „Investigating scenario planning-a European tourism perspective,” Journal

of Tourism Futures, 1(1), pp. 49-51.


76

7. Primena metoda scenarija u turizmu

Predviđanja u domenu turizma predstavljaju jedan od glavnih izazova sa kojima se suočavaju kreatori politika, planeri i akteri turističke industrije, a sve to sa ci-ljem uspostavljanja balansa između ponude i tražnje. Mnoge studije iz oblasti turizma ističu porast značaja potrošački fokusirane turističke tražnje, a ipak po-stoji tek nekolicina objavljenih studija koje se bave dugoročnim prognozama tu-rističkih kretanja i obima tražnje na bazi promena u ponašanju turista. S obzi-rom da su kvantitativne metode često nemoćne u nastojanjima da daju potpune odgovore u domenu predviđanja i planiranja turističke tražnje, primena kvalita-tivnih metoda, kakav je metod scenarija, je u potpunosti opravdana.

Opsežne studije iz ove oblasti sprovedene su pre svega kako bi se dobile ade-kvatne prognoze budućih turističkih dešavanja. Kako postoji potreba planiranja i razvoja infrastrukture i turističkih objekata u budućnosti, ključno je identifiko-vati razumne alternative mogućeg turističkog razvoja. Vrednost ovakvih istraži-vanja ne leži samo u dobijenim rezultatima, već u razvoju svesti o potrebi strate-škog planiranja i suočavanja sa neizvesnošću. S obzirom da je turistička tražnja izuzetno podložna eksternim uticajima, kao što su globalne kreditne krize, poli-tičke nestabilnosti, prirodne nepogode, teroristički napadi i sl., jasno je zašto je suočavanje sa neizvesnošću i upravljanje istom od krucijalne važnosti. U tom smislu, primena metoda scenarija za potrebe, kako prognoziranja tako i planira-nja turističkih trendova i turističke tražnje na primeru jedne zemlje, može pomo-ći drugim zemljama u njihovom individualnom suočavanju sa neizvesnošću.37 Potvrda opravdanosti upotrebe metoda scenarija za predviđanje i planiranje turi-stičke tražnje leži u činjenici da kvantitativni metodi ne uzimaju u obzir prome-ne u ponašanju turista u smislu njihovih želja i preferencija, kao ni uticaj reali-zacije određenih događaja na turističku tražnju. Prema tome, ukoliko bi u ne-kom slučaju došlo do pojave krize ili nepogode, kvantitativnim metodama ne bi bio obuhvaćen njihov uticaj na turističku tražnju, pa su u tom smislu kvalitativ-ne metode, kakav je i metod scenarija, ocenjene kao daleko pouzdanije.38

Upotreba scenarija u turizmu je raznovrsna, a značenje i tehnike primene veoma variraju. I pored toga, oni mogu biti grupisani u tri velike grupe. Jedan od najče-šće korišćenih metoda scenarija jeste tzv. IPCC model tj. međuvladin panel o

37 Page, S. J., Yeoman, I., Connell, J., & Greenwood, C. (2010). „Scenario planning as a tool to understand uncertainty in tourism: the example of transport and tourism in Scotland in 2025,” Cur-

rent Issues in Tourism, 13(2), pp. 100. 38 Song, H., & Li, G. (2008). „Tourism demand modelling and forecasting-A review of recent research,” Tourism Management, 29(2), pp. 217.


77

klimatskim promenama. Ovaj metod scenarija razvijen je od strane Svetske me-teorološke organizacije, a služi kako bi se pružile tehničke i društveno-ekonom-ske informacije relevantne za razumevanje rizika nastalog kao posledica klimat-skih promena indukovanih ljudskim faktorom.39 Drugi metod koji se pre svega koristi za planiranje turističkih tokova i trendova u budućnosti, jeste tzv. driving forces metod, na osnovu koga se identifikuju ključne pokretačke sile u budućem razvoju turizma. U literaturi prisutni su i metodi scenarija koji se koriste za op-šta turistička predviđanja, kao i za određivanje učešća zajednica u generalnom turističkom razvoju. Ipak metod scenarija daleko se manje koristi u ove svrhe u poređenju sa prethodno pomenutim razlozima.40

Tabela 1: Primeri upotrebe scenarija u turizmu

Primeri upotrebe metoda scenarija u turizmu

Tema Primeri i metod

Turizam i klimatske promene Amelung & Viner (2006), [IPCC scenario]; Peeters & Dubois (2010) [IPCC scenario];

Upravljanje resursima u turizmu Daconto & Sherpa (2010) [driving force metod]

Planiranje turističkih destinacija Formica & Kothari (2008) [driving forces metod]; Yeoman & Lederer (2005) ;

Planiranje u turizmu

Haywood (1988) [metod scenarija za opšte turističko predviđanja i planiranje]; Kovačić et al. (2015) [metod scenarija za prostorno i razvojno planiranje]

Dugoročno prognoziranje u turizmu

van Doorn, 1986, [normativno-deskriptivni scenario]; Prideaux, Laws, & Faulkner (2003) [deskriptivni scenario];

Predviđanje ponašanja turista Yeoman, I. (2010). [deskriptivni scenario];

Izvor: Prilagođeno prema Moriarty, J. P. (2012). „Improving the utility of tourism scenario analysis: A spoonful of theory helps the medicine go down,” in CAU-THE 2012: The new golden age of tourism and hospitality; Book 1; Proceedings of the 22nd Annual Conference., La Trobe University.

39 https://www.ipcc.ch/pdf/special-reports/spm/sres-en.pdf- pristupljeno 30.08.2016. 40 Moriarty, J. P. (2012). „Improving the utility of tourism scenario analysis: A spoonful of theory

helps the medicine go down,” in CAUTHE 2012: The new golden age of tourism and hospitality; Book 1; Proceedings of the 22nd Annual Conference., La Trobe University.


78

U tabeli 1 prikazani su primeri primene metoda scenarija u turizmu, tačnije defi-nisane su teme studija u kojima se primenjuje neki od relevantnih metoda scena-rija.

Jedno od opsežnih istraživanja na bazi scenarija urađeno je od strane Yeoman i Lederer (2004), gde je predmet studije razumevanje uloge turizma u budućem privrednom razvoju Škotske. Oni su razvili četiri potencijalna scenarija koja su predstavljala suprotstavljene slike škotskog turizma u periodu do 2015. godine. Prema prvom scenariju tzv. dinamičkom scenariju, turizam sa svojih 10 mlrd funti prihoda, definisan je kao privredna grana od ključnog značaja za budući razvoj Škotske. Drugi scenario tzv. beg za vikend, definiše turizam u okvirima konzumerizma i zabave. Vrednost sa kojom turizam doprinosi privrednom raz-voju iznosi 7,6 mlrd funti. Na bazi trećeg scenarija tzv. jučerašnja destinacija, turizam je okarakterisan kao nekompetitivna i zatvorena grana, sa godišnjim ra-stom od svega 1% i ukupno generisanim godišnjim prihodima od 5,1 mlrd funti. Prema četvrtom scenariju, tzv. ekskluzivna Škotska, utvrđeno je da su posledice deflacije imale značajne negativne efekte na privredu, ali i da je ovakva situaci-ja uticala na slabljenje domaće valute, što je dovelo do značajnog porasta turi-stičke potrošnje u ekskluzivnim rizortima. Prema ovom scenariju doprinos turi-zma privredi jeste 2,6 mlrd funti. Izrada ova četiri scenarija podrazumevala je različito definisane okolnosti, a na nosiocima turističke politike bilo je da odlu-če koji od potencijalnih scenarija će uzeti u razmatranje, kako bi se maksimizi-rao turistički potencijal. Zaključeno je da prvi tip scenarija najadekvatniji kako bi turizam postao vodeća grana u Škotskoj, ali isto tako je utvrđeno da bi prime-na ovog scenarija bila vrlo ambiciozna i pretenciozna za period do 2015. godi-ne. Stoga je preporučeno da se do tog perioda akteri turističkih politika oslone na drugi scenario, koji će predstavljati kamen temeljac za kasniju primenu dina-mičkog scenarija.41

Izveštaj pod nazivom Tourism in the Mediterranean: Scenarios up to 2030 koji je sastavljen na bazi sprovedenog trogodišnjeg projekata MEDPRO (Mediteran-ske perspektive), a koji je finansiran u okviru programa socijalno-ekonomskih i humanističkih nauka u okviru istraživačkog programa Evropske komisije, uka-zao je na buduće trendove razvoja turizma u 11 zemalja jugoistočne mediteran-ske regije. U studiji je korišćen metod scenarija kako bi se bolje razumelo, ana-liziralo i opisalo ponašanje kompleksnih sistema koji su u skladu sa njihovim akterima, ciljevima i mehanizmima, kao i uzroci i efekti promena. Prema ovom

41 Yeoman, I., & Lederer, P. (2005). „Scottish tourism: Scenarios and vision,” Journal of Vacation

Marketing, 11(1), pp. 71.


79

izveštaju definisano je četiri moguća scenarija: referentni scenario; zajednički scenario održivog razvoja; polarizovani (regionalni) razvojni scenario i scenario neuspeha/pada i konflikata. Scenariji se međusobno veoma razlikuju, ali ono što je zajedničko za svaki jeste tvrdnja da će se broj međunarodnih i domaćih turi-sta povećati. Takođe, identifikovana su tri glavna faktora koji će snažno uticati na razvoj sektora turizma u zemljama jugoistočnog Mediterana, a to su sigur-nost, konkurentnost vezana za efikasno korišćenje informaciono-komunikacio-nih tehnologija i prilagođavanje klimatskim promenama.42

Zbog svog deskriptivnog, a opet naučnog karaktera, metod scenarija smatra se vrlo adekvatnim za sprovođenje studija u domenu turizma. Na osnovu svega prethodno napisanog može se zaključiti da metod scenarija u turizmu ima široku primenu i da pored predviđanja i planiranja u domenu turističke tražnje, on daje efikasne rezultate i prilikom istraživanja drugih segmenata u turizmu.

8. Zaključak

Turizam i turistička tražnja su pod značajnim uticajima koji dolaze iz makroe-konomskog okruženja, a koje poslednjih decenija karakteriše pojava kriza, tero-rističkih napada, političkih nestabilnosti i sl., pa je stoga jasno zašto je njihovoj analizi i istraživanju posvećena velika pažnja kako u literaturi, tako i u praksi. Za istraživače je od krucijalnog značaja razvijanje odgovarajućeg metoda za pravljenje prognoza u domenu tražnje kako bi se identifikovao odgovarajući smislen algoritam budućeg toka dešavanja, na osnovu koga bi se formirali ade-kvatni planovi.

Najveći deo istraživanja u domenu predviđanja u turizmu, jesu iz oblasti predvi-đanja opsega turističke tražnje, dok je daleko manji broj istraživanja posvećen uzrocima koji mogu dovesti do promena u prognoziranim budućim tokovima. Ovako uzak pristup istraživanju, dovodi do potrebe sprovođenja detaljnijih i op-sežnijih istraživanja u ovom domenu. Najveći broj studija koje se bave predvi-đanjem turističke tražnje, oslanja se na kvantitativne tehnike predviđanja, sa ak-centom na ekonometrijske modele.

Uprkos uvođenju naučnih metoda analize i strukturiranog pristupa formulisanja mišljenja u vezi sa budućim tokovima turističke tražnje kao i turističkim trendo-vima, predviđanje i dalje nije sasvim precizno i velikim delom je zasnovano na 42 http://aei.pitt.edu/58341/1/MEDPRO_Report_No_1.pdf- pristupljeno 10.10.2018.


80

subjektivnim procenama. Kako čak i kompleksni numerički pristupi zahtevaju dopunu na bazi subjektivnih stavova i sudova o budućnosti, predviđanje turistič-ke tražnje podjednako može predstavljati kako deo nauke tako i umetnosti. Naj-bolje prognoze budućih tokova tražnje dobijaju se na bazi kombinovanog pristu-pa, u smislu primene rigorozne kvantitativne analize sa konsenzusom stručnog mišljenja. Stoga se smatra da je usmeravanje ljudskih misli na naučnu trasu naj-pouzdaniji metod predviđanja turističke tražnje.43

Turizam je industrija u kojoj tražnja neminovno prethodi ponudi, pa je stoga ve-oma bitno da se izvrše pravilne procene u domenu turističke tražnje, kako bi ho-telijeri, turoperatori i drugi akteri na strani ponude jedne zemlje bili u stanju da istu na pravilan način formiraju. Kako je današnje turističko tržište izuzetno di-namično, neophodno je pronaći adekvatne tehnike predviđanja budućnosti, koje će u uslovima neizvesnosti, dati dobru osnovu za planiranje. Metod scenarija omogućava turističkim preduzećima da u takvim promenljivim uslovima reagu-ju strateški i fleksibilno, što je uslov opstanka i progresa na tržištu. S obzirom na specifičnost turizma kao delatnosti, njegovu zavisnost od ljudskog faktora i već pomenutu dinamičnost, metod scenarija pokazao se kao veoma pogodan za pravljenje analiza budućnosti. Metod scenarija se u turizmu koristi u razne svr-he, pa se tako pored primena za predviđanje turističke tražnje koristi i za upra-vljanje resursima, prostorno planiranje, identifikovanje uticaja klimatskih pro-mena i planiranje održivog turističkog razvoja, kao i za predviđanje generalnih turističkih trendova.

Metod scenarija, danas koristi sve više organizacija u nastojanjima da razmotre neizvesne elemente u poslovnom okruženju, kao i da poboljšaju mere predostro-žnosti u suočavanju sa potencijalnim izvorima nestabilnosti i pretnji, a sve sa ciljem postizanja boljih performansi.44

43 Archer, B. H. (1980). „Forecasting demand: quantitative and intuitive techniques,” International Journal of Tourism Management, 1(1), pp. 10. 44 Page, S. J., Yeoman, I., Connell, J., & Greenwood, C. (2010). „Scenario planning as a tool to

understand uncertainty in tourism: the example of transport and tourism in Scotland in 2025,” Current Issues in Tourism, 13(2), pp. 101.


81

Literatura Amorim Varum, C., Melo, C., Alvarenga, A., & Soeiro de Carvalho, P. (2011). „Scen-arios and possible futures for hospitality and tourism,” Foresight, 13(1), pp. 19-35. Antonakakis, N., Dragouni, M., & Filis, G. (2015). „How strong is the linkage between tourism and economic growth in Europe?,” Economic Modelling, 44, pp. 142-155.

Archer, B. H. (1980). „Forecasting demand: quantitative and intuitive techniques,” International Journal of Tourism Management, 1(1), pp. 5-12.

Balcilar, M., van Eyden, R., Inglesi-Lotz, R., & Gupta, R. (2014). “Time-varying linkages between tourism receipts and economic growth in South Africa,” Applied Economics, 46(36), pp. 4381–4398.

Bunn, D. W., & Salo, A. A. (1993). „Forecasting with scenarios,” European Journal of Operational Research, 68(3), 291-303.

Chu, F. L. (1998). „Forecasting tourism: a combined approach,” Tourism Management, 19(6), pp. 515-520.

Comes, T., Hiete, M., Wijngaards, N., & Kempen, M. (2009). „Integrating scenario-based reasoning into multi-criteria decision analysis,” in Proceedings of the 6th Intern-ational Conference on Information Systems for Crisis Response and Management., ISC-RAM Association: Gothenburg.

Ducot, G., & Lubben, G. J. (1980). „A typology for scenarios,” Futures, 12(1), pp. 51-57.

Frechtling, D. C. (2001). Forecasting tourism demand: Methods and strategies. Burlington, MA: Butterworth Heinemann., UK

Goh, C., & Law, R. (2002). „Modeling and forecasting tourism demand for arrivals with stochastic nonstationary seasonality and intervention,” Tourism Management, 23(5), pp. 499-510.

Gounopoulos, D., Petmezas, D., & Santamaria, D. (2012). “Forecasting tourist arrivals in greece and the impact of macroeconomic shocks from the countries of tourists’ origin,” Annals of Tourism Research, 39(2), pp. 641–666.

Gunter, U. & Onder, I. (2015). “Forecasting international city tourism demand for Paris: Accuracy of uni- and multivariate models employing monthly data,” Tourism Management, 46, pp. 123-135.

Hassani, H., Silva, E.S., Antonakakis, N., Filis, G. & Gupta, R. (2017). „Forecasting accuracy evaluation of tourist arrivals,” Annals of Tourism Research, 63, pp. 112-127.

Huss, W. R. (1988). „A move toward scenario analysis,” International Journal of Forecasting, 4(3), pp. 377-388.


82

Lee, C. K., Song, H. J., & Mjelde, J. W. (2008). „The forecasting of International Expo tourism using quantitative and qualitative techniques,” Tourism Management, 29(6), pp. 1084-1098.

Makridakis, S., Hibon, M., & Moser, C. (1979). „Accuracy of forecasting: An empirical investigation,” Journal of the Royal Statistical Society. Series A (General), pp. 97-145.

Moriarty, J. P. (2012). „Improving the utility of tourism scenario analysis: A spoonful of theory helps the medicine go down,” in CAUTHE 2012: The new golden age of tourism and hospitality; Book 1; Proceedings of the 22nd Annual Conference., La Trobe University.

Page, S. J., Yeoman, I., Connell, J., & Greenwood, C. (2010). „Scenario planning as a tool to understand uncertainty in tourism: the example of transport and tourism in Sc-otland in 2025,” Current Issues in Tourism, 13(2), pp. 99-137.

Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). „Does scenario planning affect performance? Two exploratory studies,” Journal of Business Research, 51(3), pp. 223-232.

Postma, A. (2015). „Investigating scenario planning-a European tourism perspective,” Journal of Tourism Futures, 1(1), pp. 46-52.

Prideaux, B., Laws, E., & Faulkner, B. (2003). „Events in Indonesia: Exploring the limits to formal tourism trends forecasting methods in complex crisis situations,” Tourism Management, 24(4), pp. 475–487.

Song, H., & Li, G. (2008). „Tourism demand modelling and forecasting-A review of recent research,” Tourism Management, 29(2), pp. 203-220.

Song, H., & Turner, L. (2006). „Tourism demand forecasting,”, in L. Dwyer and P. Forsyth (eds.), International handbook on the economics of tourism., Cheltenham: Edward Elgar.

van Doorn, J. W. (1986). „Scenario writing: A method for long-term tourism forecasting?,” Tourism Management, 7(1), pp. 33-49.

Witt, S. F., & Song, H. (2000). „Forecasting future tourism flows,” in S.Medlik and A. Lockwood (eds.), Tourism and hospitality in the 21st century., Oxford: Butterworth-Heineman, pp. 106–118.

Witt, S. F., & Witt, C. A. (1995). „Forecasting tourism demand: A review of empirical research,” International Journal of Forecasting, 11(3), pp. 447-475.

Yeoman, I., & Lederer, P. (2005). „Scottish tourism: Scenarios and vision,” Journal of Vacation Marketing, 11(1), pp. 71-87.


83

Web stranice: http://aei.pitt.edu/58341/1/MEDPRO_Report_No_1.pdf- pristupljeno 10.10.2018.

Statista, Dossier Tourism Worldwide (2015), https://www.statista.com/topics/962/global-tourism/, pristupljeno: 15.10.2018.

UNWTO Tourism Highlights, (2018), https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419876-pristupljeno: 14.10.2018.

UNWTO Tourism Highlights, (2013),https://www.eunwto.org/doi/book/10.18111/9789284414833- pristupljeno: 15.10.2018.

WTTC, Travel & Tourism Economic Impact 2018 World (2018), https://www.wttc.org/ /media/files/reports/economic-impact-research/regions-2018/world2018.pdf-pristupljeno: 15.10.2018.

Determinante likvidnosti, profitabilnosti i solventnosti realnog sektora privrede Srbije

85

Milutin Živanović1

DETERMINANTE LIKVIDNOSTI, PROFITABILNOSTI I SOLVENTNOSTI REALNOG SEKTORA PRIVREDE

SRBIJE

DETERMINANTS OF LIQUIDITY, PROFITABILITY AND SOLVENCY OF REAL SECTOR IN SERBIA

Apstrakt

Finansijske performanse realnog sektora privrede Srbije u poslednje dve godine su poboljšane. Deo poboljšanja je rezultat efikasnijeg obavljanja osnovne delatnosti dok je drugi deo posledica promena spoljnih faktora, kao što su jačanje dinara, smanjenje kamatnih stopa, promena cena pojedinih vrsta dobara na svetskim tržištima, rast cena nekretnina u Srbiji. Neke od spoljnih promena, kao što je smanjenje kamatnih stopa predstavljaju posledicu unapređenja makroekonomske stabilnosti i privrednog ambijenta i od njih će privreda imati koristi u dužem vremenskom periodu. Druge egzogene promene koje su uticale na poboljšanje poslovanja privrede (volatilnost deviznih kurseva, promene cena na svetskim tržištima) su ciklične prirode i njihov uticaj na poslovanje privrede u budućnosti je neizvestan. Ukoliko posmatramo tri osnovne dimenzije finansijskih performansi, likvidnost, solventnost i profitabilnost, najuspešniji sektore domaće privrede predstavljaju sektor informisanja i komunikacija i sektor rudarstva. Kao najmanje uspešan sektor u prethodnoj godini mogao bi se izdvojiti sektor poljoprivrede. Ako se vrši poređenje finansijskih performansi preduzeća prema kriterijumu njihove veličine, najuspešniju grupu preduzeća čine mala preduzeća, dok su ubedljivo najmanje uspešna mikro preduzeća. Ključne reči: realan sektor, likvidnost, solventnost, profitabilnos. Abstract

The financial performance of the Serbian economy has been improved since two years ago. Part of the improvement is due to higher efficiency of the core business activities, while the part is due to changes in external factors, such as local currency appreciation, interest rate cuts, price changes in world markets, sharp rise of the real estate prices in 1 Asistent, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu


86

Serbia. Some of the external changes, such as interest rate cuts, are the result of the improved macroeconomic stability and better economic conditions, from which the economy will benefit over a longer period of time. Other exogenous changes that have affected the improvement of the economy (volatility of exchange rates, price changes in world markets) are cyclical by their nature and their impact on the economy in forthcoming years is highly uncertain. If we take a look at three basic aspects of financial performance, liquidity, solvency and profitability, the most successful industries of real sector in Serbia were information and communication technology industry and mining industry. The least successful industry was the agriculture industry. When comparing the financial performance of the companies according to size criterion, the most successful companies are small enterprises, while the least successful are micro-enterprises. Key words: real sector, liquidity, solvency, profitability

1. Uvod

Iako se tehnike finansijske analize u najvećem broju slučajeva primenjuju prili-kom analize poslovanja pojedinačnih preduzeća ili grupa preduzeća, nije neuo-bičajeno da se ove tehnike primenjuju i prilikom analize performansi privrede kao celine. Međutim, akademska zajednica nije posvetila veliku pažnju ovoj problematici, budući da se relativno mali broj radova bavio izazovima na pod-ručju analize performansi privrede. U ovom radu su tehnike finansijske analize primenjene na agregatne finansijske izveštaje realnog sektora domaće privrede, zatim, na granske finansijske izveštaje za one sektore za koje se smatra da imaju najznačajniji uticaj na makroekonomska kretanja i, na kraju, analizirani su zbir-ni finansijski izveštaji preduzeća u zavisnosti od njihove veličine. Ovakva anali-za ima za cilj da dijagnostifikuje stanje u realnom sektoru domaće privrede u pogledu njenog finansijskog zdravlja, a pre svega u pogledu likvidnosti, sol-ventnosti i profitabilnosti. Osnovni cilj istraživanja je identifikovanje determi-nanti koje imaju dominantan uticaj na performanse domaće privrede sa poseb-nim akcentom na njihovu predvidljivost i održivost. Na taj način moguće je de-finisati preporuke i smernice na koji način bi preduzeća koja posluju u domaćoj privredi trebalo da se ponašaju kako bi unapredila svoje finansijske performan-se2. Rad je fokusiran na analizu uzroka i eventualnih posledica koje uočena kre-tanja finansijskih performansi mogu imati na domaću privredu i njene najzna-čajnije sektore.

2 Malinić, D., Milićević, V. (2011), „Performance evaluation of real sector in Serbia,” Ekonomika

preduzeća, str. 335 – 351.


87

2. Analiza finansijskih performansi realnog sektora

Dinamika finansijskih performansi privrede se analizira na osnovu pokazatelja likvidnosti, solventnosti i profitabilnosti. U radu se analiziraju performanse is-ključivo realnog sektora privrede, korišćenjem podataka Agencije za privredne registre.

2.1. Analiza likvidnosti

Ukoliko likvidnost privrede ocenjujemo na bazi kretanja opšteg racija likvidno-sti3 možemo da zaključimo da se kratkoročna finansijska sigurnost privrede u posmatranom periodu blago poboljšala. Međutim, ona se i dalje nalazi na rela-tivno niskom nivou, budući da je vrednost pomenutog pokazatelja u svim po-smatranim periodima iznosila manje od 1. To znači da preduzeća u proseku nisu bila u stanju da obrtnom imovinom pokriju svoje kratkoročne obaveze. U perio-du 2013–2016, vrednost ovog pokazatelja se nije značajnije menjala imajući u vidu da se kretala u relativno uskom intervalu 0,89–0,91. Nešto značajniji skok zabeležen je tek u 2017. u odnosu na 2016. godinu kada je njegova vrednost po-rasla sa 0,91 na 0,95. Ovaj nešto značajniji skok racija opšte likvidnosti predsta-vljao je posledicu bržeg rasta obrtne imovine u odnosu na rast kratkoročnih oba-veza preduzeća.

Ukoliko za analizu likvidnosti koristimo rigorozni racio likvidnosti4, onda se u brojiocu umesto ukupne obrtne imovine5 nalazi samo jedan njen deo, monetarna imovina. Ovo je stroži i realniji pokazatelj likvidnosti u odnosu na prethodno korišćeni, budući da iz brojioca izbacuje zalihe kao najmanje likvidan oblik obrtne imovine6. Analizirajući kretanje ovog pokazatelja dolazimo do zaključka da je nivo likvidnosti privrede u 2017. godini (0,65) na gotovo identičnom ni-vou na kojem se nalazio i u 2013. godini (0,64). Pri tome bi trebalo istaći da, 3 Opšti racio likvidnosti predstavlja odnos između obrtne imovine i kratkročnih obaveza i pokazuje sa koliko dinara obrtne imovine je pokriven svaki dinar kratkoročnih obaveza. 4 Rigorozni racio likvidnosti predstavlja odnos između monetarne imovine i kretkoročnih obaveza i

pokazuje sa koliko dinara monetarne imovine je pokriven svaki dinar kratkoročnih obaveza. 5 Obrtna imovina pored monetarne imovine obuhvata još i zalihe. Ovde bi trebalo naglastiti da

smo u monetarnu imovinu pored potraživanja, kratkoročnih finansijskih plasmana i gotovine i gotovinskih ekvivalenata uključili i AVR.

6 Malinić, D., Milićević, V., Stevanović, N., (2012), Upravljačko računovodstvo, Beograd: Cen-tar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, pp. 85–91.


88

iako je vrednost ovog pokazatelja ostala nepromenjena u analiziranom periodu, struktura monetarne aktive koja se nalazi u njegovom brojiocu nije ostala ista. Posebno treba obratiti pažnju na konstantno smanjivanje učešća kratkoročnih fi-nansijskih plasmana u strukturi monetarne aktive uz istovremeni rast učešća go-tovine i gotovinskih ekvivalenata. Vrednost kratkoročnih finansijskih plasmana je u 2017. godini bila za 3,34% manja nego u 2013. godini, dok je vrednost go-tovine i gotovinskih ekvivalenata u istom periodu porasla za čak 49,75%. Ova-kva promena u strukturi monetarne aktive mogla bi se povezati sa trendom kon-tinuiranog smanjenja kamatnih stopa. Dok se navedena promena pozitivno odra-žava na trenutnu likvidnost privrede ona se dugoročno gledano može negativno odraziti na profitabilnost, budući da je očigledno da preduzeća gomilaju sve ve-ću količinu gotovine koja nije plasirana i koja samim tim ne donosi nikakav pri-nos.

Poređenjem prethodna dva pokazatelja možemo zaključiti da je povećanje li-kvidnosti privrede u analiziranom periodu, na koji ukazuje racio opšte likvidno-sti, pre svega posledica povećanja učešća zaliha u strukturi obrtne imovine. Sa-mim tim je kvalitet rasta likvidnosti na koji ukazuje ovaj indikator upitan. Uko-liko u budućnosti ne dođe do značajnijeg povećanja efikasnosti u pogledu upra-vljanja zalihama (većeg obrta zaliha) i upravljanja potraživanjima (veći stepen naplate potraživanja uz skraćivanja perioda naplate) ne može se očekivati zna-čajnije poboljšanje pozicije likvidnosti privrede. Pored toga, neophodno je na-staviti sa trendom skraćivanja perioda isplate obaveza prema dobavljačima koji i dalje značajno prevazilazi rokove od 45 dana (kada se u ulozi dužnika javlja entitet iz javnog sektora) i 60 dana (kada je dužnik privredni subjekt koji ne po-sluje u javnom sektoru) koji su definisani Zakonom o rokovima izmirenja nov-čanih obaveza u komercijalnim transakcijama.7 Na kraju, neophodno je razviti scenario za uticaj eventualnog slabljenja domaće valute na rast kratkoročnih fi-nansijskih obaveza koji bi uz ostale nepromenjene okolnosti negativno uticao na likvidnost privrede.

7 Zakon o rokovima izmirenja novčanih obaveza u komercijalnim transakcijama, Službeni glasnik RS, 119/12.


89

Grafikon 1. Dinamika likvidnosti realnog sektora privrede Srbije, 2013–2017.

Izvor: Proračun autora na bazi podataka APR

2.2. Analiza solventnosti

Neto obrtni kapital (NOK)8 pokazuje koji deo obrtne imovine se finansira iz du-goročnih izvora finansiranja. NOK se može koristiti kao jedan od indikatora du-goročne finansijske sigurnosti privrede. Iako postoje različiti faktori koji opre-deljuju visinu NOK-a, polazi se od toga da što je veća vrednost ovog pokazate-lja to je pozicija solventnosti privrede bolja.

Ukoliko analiziramo kretanje NOK-a u realnom sektoru domaće privrede za pe-riod 2013–2017. možemo da zaključimo da je u svim posmatranim godinama vrednost ovog pokazatelja bila negativna, što bi značilo da se deo stalne imovi-ne9 kontinuirano finansirao iz kratkoročnih izvora. Počevši od 2016. njegova vrednost počinje da se povećava i postaje manje negativna. Ukoliko se ovakva tendencija nastavi i u budućim godinama može se očekivati poboljšanje dugo-ročne finansijske sigurnosti privrede. Međutim, da bi moglo da bude reči o odr-živosti ovakvog trenda trebalo bi sagledati koji su osnovni izvori povećanja NOK-a u 2016. i 2017. godini.

Povećanje NOK-a u 2016. i 2017. godini posledica je bržeg rasta dugoročnih iz-vora finansiranja u odnosu na rast ulaganja u stalnu imovinu. Ukoliko posmatra-mo poluge rasta dugoročnih izvora finansiranja vidimo da one pre svega leže u

8 Neto obrtni kapital se obračunava kao razlika između dugoročnih izvora finansiranja i stalne

imovine 9 Stalna imovinu čine: Nematerijalna imovina, Nekretnine, postrojenja i oprema, Biološka sred-

stva, Dugoročni finasijski plasmani i Dugoročna potraživanja.


90

porastu sopstvenog kapitala, budući da se njegovo učešće u dugoročnim izvori-ma finansiranja povećalo sa 65,3% u 2015. na 66% u 2016. godini i konačno na 67,1% u 2017. godini.

U 2016. godini, povećanju sopstvenog kapitala najviše je doprinelo povećanje osnovnog kapitala. Pod pretpostavkom da je reč o svežem prilivu kapitala, usled osnivanja novih ili dokapitalizacije postojećih privrednih subjekata, ovo pred-stavlja krajnje pozitivnu tendenciju. Ukoliko se uzme u obzir da je u 2016. godi-ni u Srbiji poslovalo za 3% više preduzeća u odnosu na 2015,10 možemo da za-ključimo da je porast osnovnog kapitala prevashodno posledica osnivanja novih privrednih subjekata.11 Takođe, treba imati u vidu da je prema podacima Agen-cije za privredne registre (APR) povećanje broja privrednih društava u 2017. godini za 4.114 jedinica manje nego u 2016. godini na šta ukazuje i duplo manji iznos povećanja osnovnog kapitala u 2017. u odnosu na 2016. godinu. Samim tim, na ovakav izvor povećanja sopstvenog kapitala i solventnosti privrede ne može se računati trajno. Ovo je očigledna posledica nedovoljnog poboljšanja opštih uslova privređivanja kao što su pravna sigurnost, efikasnost administraci-je, nivo korupcije, itd.

Za razliku od 2016, u 2017. godini, rast sopstvenog kapitala je u prvom redu po-sledica rasta neraspoređenog dobitka i smanjenja gubitaka ranijih godina, što je posledica veće profitabilnosti privrede u 2017. Međutim, ovde bi trebalo voditi računa o izvorima rasta dobitka koji je zadržan u preduzeću i koji je korišćen za pokriće prenetih gubitaka. Naime, rast neto dobitka koji je ostvaren na nivou re-alnog sektora privrede u 2017. godini posledica je: (1) naglog povećanja dobita-ka iz finansiranja, odnosno, rasta pozitivnih kursnih razlika koje su se javile usled jačanja domaće valute i (2) daljeg pada kamatnih stopa. Dakle, rastu neto dobitka i solventnosti celokupne privrede je u mnogo manjoj meri doprineo rast poslovnog rezultata. To dalje znači da su na solventnost u 2017. godini uticali faktori koji su u velikoj meri nezavisni od preduzeća i na koje preduzeća koja posluju u srpskoj privredi teško mogu da utiču. Neke od spoljnih promena, kao što je smanjenje kamatnih stopa, predstavljaju posledicu unapređenja makroe-konomske stabilnosti i očekuje se da će privreda od njih imati koristi u dužem vremenskom periodu. Druge egzogene promene koje su uticale na poboljšanje solventnosti, kao što je volatilnost deviznih kurseva, ciklične su prirode i njihov uticaj na poslovanje privrede u budućnosti je neizvestan.

10 U 2016. godini osnovano je 8.429 novih privrednih društava, dok su u istoj godini prestala da

posluju 5.542 privredna društva. 11 Ovo je između ostalog posledica olakšanog i ubrzanog postupka osnivanja i registracije privrednih

subjekata.


91

Kao što je ranije naglašeno, ulaganja u stalnu imovinu su rasla po nižoj stopi u odnosu na dugoročne izvore finansiranja, što je dovelo do toga da vrednost NOK-a bude manje negativna. Ukoliko posmatramo promene u strukturi stalne imovine od 2013. do 2017. godine možemo da primetimo da su se najveće pro-mene desile na pozicijama nekretnina, postrojenja i opreme i dugoročnih finan-sijskih plasmana. Dok je učešće nekretnina u ukupnoj imovini konstantno raslo, sa 45,89% u 2013. na 48,51% u 2017. godini, učešće dugoročnih finansijskih plasmana u ukupnoj imovini beležilo je konstantan pad sa 10,12% u 2013. godi-ni na 7,32% u 2017. godini. Na bazi promena u strukturi stalne imovine može-mo da zaključimo da su investicije preduzeća delimično preusmerene iz finan-sijske u realnu imovinu12. Potencijalne razloge treba tražiti u višim stopama pri-nosa koje preduzeća mogu očekivati od ovakvog tipa ulaganja kao i u posledica-ma administrativnih reformi iz 2015. godine koje su dovele do pojednostavlje-nja procedura u pogledu izdavanja građevinskih dozvola. Hronična nerazvije-nost domaćeg finansijskog tržišta, koje preduzećima nudi vrlo skromne moguć-nosti za ulaganje u finansijsku aktivu, uz konstantan pad kamatnih stopa, oči-gledno je doveo do smanjenog plasiranja slobodnih novčanih tokova u finansij-sku aktivu.

Grafikon 2. Neto obrtni kapital u milijardama RSD, 2013–2017.


U jedan od osnovnih pokazatelja solventnosti, pored NOK-a, ubraja se racio za-duženosti koji ukazuje na odnos između duga i sopstvenog kapitala. Vrednost ovog pokazatelja u periodu 2013–2015. je porasla sa 1,7 na 1,8, što bi značilo

12 Treba imati u vidu da je rast učešća nekretnina, postrojenja i opreme u stalnoj imovini, između

ostalog, posledica rasta njihove tržišne vrednsoti.


92

da je u posmatranom periodu zaduženost privrede rasla. U 2014. u odnosu na 2013. godinu došlo je do rasta ukupnih obaveza za 211,9 milijardi dinara. U istom periodu, vrednost sopstvenog kapitala smanjena je za 27,9 milijardi dinara usled velikog povećanja gubitaka na nivou celokupne privrede koje, između ostalog, treba povezati sa posledicama poplava koje su 2014. godine pogodile određena područja Srbije. Pored toga, uzrok istovremenog rasta ukupnih obave-za i gubitaka treba tražiti u slabljenju domaće valute koja je prouzrokovala poja-vu uvećanih negativnih kursnih razlika i rashoda kamata povezanih sa dinar-skim kreditima sa valutnom (deviznom) klauzulom. U 2015. u odnosu na 2014. godinu ukupne obaveze su porasle za 239,3 milijarde dinara pri čemu je struktu-ra rasta obaveza bila nešto drugačija u odnosu na onu koja je zabeležena u 2014. godini u korist rasta kratkoročnih obaveza. Za razliku od 2014. godine u kojoj je vrednost sopstvenog kapitala opala, u 2015. došlo je do blagog povećanja u iz-nosu od 35,7 milijardi dinara. Ovaj rast se pre svega duguje povećanju dobitaka koji su posledica zaustavljenog slabljenja domaće valute i rastu revalorizacionih rezervi (rast tržišne vrednosti nekretnina, postrojenja i opreme) koji predstavlja signal oporavka tržišta nekretnina. Međutim, kako je u 2015. godini povećanje obaveza i dalje bilo veće od povećanja sopstvenog kapitala zaduženost privrede je nastavila da raste.

U 2016. i u 2017. godini relativna zaduženost privrede počela je da opada pre svega zato što je povećanje sopstvenog kapitala u ove dve godine bilo veće u odnosu na povećanje obaveza. U 2016. godini vrednost racija zaduženosti izno-sila je 1,72. U navedenoj godini vrednost sopstvenog kapitala se povećala za 420,4 milijarde dinara, dok se vrednost ukupnih obaveza povećala za nešto ma-nji iznos od 359 milijardi dinara. U 2017. godini vrednost pokazatelja zaduže-nosti je dodatno smanjena na 1,6. U ovoj godini, vrednost sopstvenog kapitala se povećala za 440,9 milijardi dinara, dok se vrednost ukupnih obaveza poveća-la za daleko manji iznos od 130,1 milijardu dinara, što je doprinelo ubrzanom smanjenju nivoa zaduženosti. O faktorima koji su doprineli povećanju sopstve-nog kapitala u 2016. i 2017. godini i njihovoj dugoročnoj održivosti bilo je reči u delu koji se odnosio na analizu NOK-a. Sa druge strane, ukoliko posmatramo povećanje ukupnih obaveza u ove dve godine možemo da primetimo da je rast ukupnih obaveza u 2017. godini daleko manji u odnosu na rast koji je zabeležen u 2016. godini. Ovo je u velikoj meri posledica jačanja domaće valute u odnosu na evro i dolar što je dovelo do toga da vrednost deviznih obaveza iskazana u dinarima postane manja.


93

Grafikon 3. Racio zaduženosti i odnos sopstvenog kapitala i obaveza, 20-13–2017.


Jedan od pokazatelja solventnosti koji se koristi u finansijskoj analizi preduzeća jeste i racio pokrića kamata13 koji treba da ukaže na sposobnost preduzeća da iz ostvarenog poslovnog rezultata pokrije nastale rashode po osnovu kamata. Ovaj pokazatelj mnogo više govori o solventnosti privrede u odnosu na prethodno analizirani, budući da je pod znatno manjim uticajem granskih karakteristika.

13 Racio pokrića kamata predstavlja odnos između poslovnog rezultata i rashoda kamata i pokazu-

je u kojoj meri su rashodi kamata, koji nastaju kao posledica korišćenja pozajmljenih sredstava, pokriveni poslovnim rezultatom (dobitkom) preduzeća.


94

U periodu 2013–2014. vrednost ovog pokazatelja bila je u padu. U 2013. godini, njegova vrednost je iznosila 2,78 da bi u 2014. dostigla svoju najnižu vrednost za ceo analizirani period od 2,64. Ovako niska vrednost racija pokrića kamata u 2014. godini u najvećoj meri predstavlja posledicu naglog rasta rashoda po osnovu kamata usled rasta zaduženosti. Kao što je ranije naglašeno rastu zadu-ženosti doprinelo je naglo slabljenje domaće valute u odnosu na valute u kojima većina domaćih preduzeća ima svoje dugoročne i kratkoročne obaveze (tu se pre svega misli na evro, dolar i švajcarske franke). U posmatranoj godini finan-sijski rashodi su iznosili 504,1 milijardu dinara što je za 50% više nego u 2013. godini. Iako su preduzeća u 2014. godini ostvarila pozitivan poslovni rezultat u iznosu od 370,8 milijardi dinara (što je za 4,9% više u odnosu na 2013. godinu) on nije bio dovoljan za pokriće naraslih finansijskih rashoda.

U periodu 2015–2017. vrednost pokazatelja je bila u konstantnom rastu što uka-zuje na poboljšanje položaja solventnosti privrede. U 2015. godini njegova vrednost je iznosila 3,3, u 2016. godini 5,22, da bi u 2017. godini dostigla svoju maksimalnu vrednost u iznosu od 5,83. Iako je vrednost pomenutog pokazatelja u posmatranom periodu konstantno rasla, trebalo bi naglasiti da izvori njegovog rasta po godinama nisu bili identični. Rast vrednosti koji je zabeležen u 2015. u odnosu na 2014. godinu u većoj meri se duguje smanjenju rashoda po osnovu kamata (smanjenje od 12,9%) do kojeg je došlo usled stabilizovanja domaće va-lute i daljem padu kamatnih stopa, nego rastu poslovnog dobitka (povećanje od 9%). Sa druge strane ukoliko posmatramo rast vrednosti racija pokrića kamata u 2016. u odnosu na 2015. godinu vidimo da je on u većoj meri posledica rasta poslovnog dobitka (povećanje od 25,3%) nego pada kamatnih rashoda (smanje-nje od 20,7%). Iako oba povećanja ukazuju na poboljšanje solventnosti privre-de, veći kvalitet rasta se krije iza onog kojem u većoj meri doprinosi rast po-slovnih dobitaka nego smanjenje rashoda kamata. Ovo pogotovo ako znamo da primaran uticaj na visinu kamata imaju visine kamatnih stopa kao i kretanja de-viznih kurseva za kredite uzete u devizama na koje preduzeća ne mogu imati uticaj. Ukoliko posmatramo 2017. godinu može se primetiti dalje povećanje ra-cija pokrića kamata poslovnim dobitkom kome je doprinelo istovremeno pove-ćanje poslovnog dobitka (4,8%) i smanjenje rashoda kamata (6,2%).


95

Grafikon 4. Racio pokrića kamata poslovnim dobitkom, 2013 – 2017.


2.3. Analiza profitabilnosti

Analiza profitabilnosti je krucijalni deo analize finansijskih performansi imajući u vidu da je profitabilnost jedna od osnovnih pretpostavki likvidnosti (iako ne mora nužno da znači da su kompanije koje posluju profitabilno imune na problem odr-žanja likvidnosti) i jedna od ključnih determinanti dugoročne finansijske sigurno-sti (solventnosti).14 Profitabilnost preduzeća, pojedinih sektora i privrede u celini, nalazi se pod uticajem različitih faktora koje možemo grupisati u tri osnovne kate-gorije: mogućnost privlačenja investicija, struktura grane i karakteristike samog preduzeća.15 Na samom početku analiziramo profitabilnost privrede koristeći sto-pu poslovnog dobitka16 koja treba da ukaže na kretanje profitabilnosti osnovne delatnosti preduzeća i ujedno na sposobnost preduzeća da stvore vrednost oba-vljajući svoj core biznis. Promene u stopi poslovnog dobitka mogu ukazivati na promenu u efikasnosti obavljanja poslovnih procesa što opet može ukazivati na veću očekivanu profitabilnost u budućim periodima17. U periodu 2013–016. ova stopa je beležila konstantan rast. Stopa poslovnog dobitka se povećala sa 4,37% u

14 Malinić, D. (2013), „Insufficiency of Serbian Economy’s Operating Performances: Manifestations,

Causes and Main Guidelines of Recovery,” Ekonomika preduzeća, str. 41–62. 15 Goddard, J., Tavakoli, M., Wilson, J. (2009). „Sources of variation in firm profitability and

growth,” Journal of Business Research, 495–508. 16 Stopa poslovnog dobitka predstavlja odnos između poslovnog dobitka i neto poslovnih prihoda.

Todorović, M., Ivanišević, M., (2017), Poslovne finansije, Centar za izdavačku delatnost, Eko-nomski fakultet u Beogradu, pp 81–85.

17 Fairfield, P., Lombardi, T., (2001), „Using Asset Turnover and Profit Margin to Forecast Chages in Profitability,” Review of Accounting Studies, 6, 371–385.


96

2013. na 5,56% u 2016. godini i to pre svega zbog činjenice da su poslovni priho-di u posmatranom periodu rasli po većoj prosečnoj stopi (4,1%) u odnosu na po-slovne rashode (3,6%). Međutim, u 2017. godini zabeležen je blagi pad profitabil-nosti osnovnog biznisa imajući u vidu da je stopa poslovnog dobitka bila nešto ni-ža u odnosu na 2016. i iznosila 5,43%. U posmatranoj godini poslovni prihodi su rasli po manjoj stopi (7,18%) u odnosu na poslovne rashode (7,32%). Ono što bi trebalo primetiti kada su poslovni prihodi u pitanju jeste da su, za razliku od svih prethodnih godina obuhvaćenih analizom, u 2017. godini prihodi od prodaje pro-izvoda i usluga rasli po većoj stopi (9,05%) u odnosu na prihode od prodaje robe (5,43%). Ovakva kretanja mogu predstavljati signal refokusiranja sa rasta zasno-vanog na trgovini robom, na rast zasnovan na proizvodnji industrijskih dobara i razvoju uslužnih delatnosti kao što su informaciono komunikacione tehnologije, turizam i ugostiteljstvo, stručne delatnosti, itd.

Iako će razlozi blagog pada poslovne profitabilnosti biti jasniji kada se budemo spustili na nivo analize po sektorima, budući da svaki sektor privrede ima svoje specifičnosti koje određuju karakteristike core biznisa pa samim tim i izvore po-slovnog rezultata, ovde ćemo predstaviti neke opšte zaključke. Blagi pad po-slovnog dobitka od 0,2 procentna poena u 2017. godini posledica je pada u obi-mu poljoprivredne proizvodnje koji je nastao kao posledica velike suše koja je pogodila Srbiju u 2017. godini. Ovo je dovelo do smanjenja poslovnih prihoda poljoprivredne delatnosti i istovremenog povećanja cena poljoprivrednih proiz-voda. Rast cena poljoprivrednih proizvoda uticao je na povećanje poslovnih ras-hoda onih preduzeća iz prerađivačke industrije koja poljoprivredne proizvode koriste kao inpute u svom proizvodnom procesu. U 2017. godini došlo je do ra-sta cene nafte i naftnih derivata, što je za onaj deo prerađivačke industrije koji navedene sirovine koristi kao osnovne inpute imalo krajnje negativan uticaj na poslovni rezultat. Rast cena nafte i naftnih derivata negativno se odrazio i na po-slovni rezultat u sektoru saobraćaja i skladištenja. Suša koja je pogodila Srbiju u 2017. godini nije imala posledice samo na poljoprivredni sektor već i na sektor snabdevanja električnom energijom budući da je proizvodnja struje na hidroe-lektranama bila manja i nadoknađivala se iz dosta skupljih izvora energije. Suša i visoke temperature nisu pogodovale ni sektoru snabdevanja vodom budući da je zabeležen porast prekomerne potrošnje vode kao i rast gubitaka vode u proce-su vodosnabdevanja.

Za analizu ukupne profitabilnosti privrede koristimo stopu neto dobitka koja za-pravo treba da prikaže koliko se neto dobitka ostvaruje na svaki ostvareni dinar poslovnih prihoda. Iako postoje i drugi pokazatelji kojima se može meriti ukup-na profitabilnost, kao što su ROA i ROE, ovaj pokazatelj je izabran kako bi se njegovim poređenjem sa stopom poslovnog dobitka analizirao disparitet u po-gledu smera kretanja i intenziteta promena koji postoji između poslovnog i neto


97

rezultata a koji je karakterističan za domaću privredu.18 Zapravo, za preduzeća iz realnog sektora privrede Srbije je karakteristično da mnogo veći uticaj na ukupnu profitabilnost imaju segmenti neposlovnog rezultata. To znači da na ukupnu profitabilnost privrede veći uticaj imaju faktori na koji sama preduzeća ne mogu uticati i koji često mogu da zamagle (ne)sposobnost preduzeća da stvo-re vrednost obavljanjem osnovne delatnosti. Iz pomenutog razloga neto rezultat predstavlja znatno volatilniju veličinu u odnosu na poslovni rezultat.

Grafikon 5. Poslovni i neto rezultat u milijardama RSD, 2013–2017.


U 2013. i 2014. godini stopa neto dobitka je bila negativna, pri čemu je u 2014. njena vrednost iznosila -1,62% i bila je niža u odnosu na 2013. kada je ova sto-pa iznosila -0,38%. Dakle, iako je u ove dve godine došlo do rasta stope poslov-nog dobitka, što implicira jačanje jezgra biznisa, stopa neto rezultata ne samo da je bila negativna, već je dodatno smanjena. Povećanje gubitaka na nivou celo-kupne privrede u periodu 2013–2014, posledica je slabljenja dinara. Depresija-cija dinara u odnosu na valute u kojima se zadužuje najveći broj domaćih predu-zeća imala je za posledicu nagli skok negativnih kursnih razlika kao i rashoda od kamata na kredite uzete u stranoj valuti. Pored toga na pad ukupne profitabil-nosti uticao je i značajan iznos otpisa ugroženih potraživanja. U 2015. i 2016. godini profitabilnost osnovne delatnosti preduzeća i ukupna profitabilnost kreta-le su se u istom smeru, što je posledica istovremenog jačanja konjukture, veće operativne efikasnosti preduzeća, stabilizacije domaće valute i manjeg otpisa potraživanja. Stope neto dobitka u 2015. i 2016. godini iznosile su 1,69% i 18 Na neto rezultat, osim poslovnog rezultata, utiču i druge komponente, kao što su pozitivne i ne-

gativne kursne razlike, prihodi i rashodi kamata kamata, promene vrednosti imovine, dobici i gubici od prodaje imovine, itd.


98

2,06%, respektivno. Iako je u 2017. došlo do blagog pada stope poslovnog do-bitka u odnosu na 2016. godinu, stopa neto dobitka je zabeležila značajan skok sa 2,06% na 4,47%. Rast ukupne profitabilnosti javio se u prvom redu kao po-sledica povećanja dobitaka iz finansiranja koji se duguje jačanju domaće valute i konsekventnoj pojavi pozitivnih kursnih razlika na obavezama u stranoj valuti. Ovo može biti problematično budući da, prema stavu pojedinih autora u okviru teorije korporativnih finansija, poslovne aktivnosti su te koje kreiraju vrednost, dok finansijske aktivnosti nemaju uticaj u procesu stvaranja vrednosti.19 Na rast ukupne profitabilnosti privrede u 2017. godini dodatno je uticalo smanjenje ras-hoda po osnovu otpisa ugroženih potraživanja ali i povećanje ostalog rezultata koje je po definiciji jednokratnog karaktera.

3. Analiza finansijskih performansi po delatnostima

U ovoj celini fokus je stavljen na analizu finansijskih performansi po delatnosti-ma. Analizom su obuhvaćene dve poslednje godine, 2016. i 2017, kako bi se identifikovalo koji su sektori u najvećoj, a koji u najmanjoj meri doprineli po-boljšanju privrednih kretanja. U analizu su uključene samo one delatnosti koje imaju značajniji uticaj na ukupna privredna kretanja (sve delatnosti koje su u 2016. i 2017. godini ostvarile minimum po 100 milijardi ukupnih prihoda sa iz-uzetkom sektora usluga smeštaja i hrane). Poseban naglasak će biti stavljen na analizu kretanja u prerađivačkoj industriji imajući u vidu da ona predstavlja je-zgro industrije i ukupne privrede.


U sektore koji su zabeležili najvidljiviji napredak u pogledu kratkoročne finan-sijske sigurnosti spadaju: rudarstvo, informisanje i komunikacije i građevinar-stvo. U posmatranim sektorima došlo je do primetnog povećanja opšteg i rigo-roznog racija likvidnosti. Ovakav rast likvidnosti se može smatrati kvalitetnim budući da je posledica istovremenog rasta oba navedena pokazatelja. Time se garantuje da poboljšanje kratkoročne finansijske sigurnosti nije isključiva posle-dica gomilanja zaliha kao najmanje likvidnog oblika obrtne imovine. Najprimet-nije pogoršanje položaja likvidnosti u 2017. u odnosu na 2016. godinu karakte-ristično je za sektor snabdevanja električnom energijom i sektor saobraćaja i skladištenja.

19 Nissim, D., Penman, S. (2001). „Ratio Analysis and Equity Valuation: From Research to Practice,”

Review of Accounting Studies, pp 109–112.


99

Ukoliko umesto promene položaja likvidnosti, vršimo međusobno poređenje pojedinačnih sektora po ostvarenom nivou likvidnosti, kao kriterijum za poređe-nje koristimo rigorozni racio likvidnosti. Ovo stoga što on predstavlja stroži test u odnosu na opšti racio likvidnosti, a pored toga se nalazi pod manjim uticajem granskih karakteristika. Najbolju poziciju kratkoročne finansijske sigurnosti u 2017. godini ostvarili su sektori informisanja i komunikacija (0,91) i rudarstva (0,79). Najniže vrednosti korišćenog pokazatelja prisutne su u sektoru usluga smeštaja i hrane (0,49) i sektoru snabdevanja električnom energijom (0,52). Me-đutim, treba naglasiti da se struktura monetarne imovine ova dva sektora razli-kuje, te u tom smislu različito treba i interpretirati niske vrednosti rigoroznog pokazatelja likvidnosti. Za razliku od sektora snabdevanja električnom energi-jom kod kojeg 60% monetarne imovine čine potraživanja, u sektoru usluga sme-štaja i hrane potraživanja predstavljaju 44% monetarne imovine, dok se ostatak odnosi na kratkoročne finansijske plasmane i gotovinu kao likvidnije oblike imovine. Pored toga, vreme naplate potraživanja u sektoru usluga smeštaja i hrane je 2,5 puta kraće u odnosu na sektor snabdevanja električnom energijom što dodatno govori u prilog boljoj poziciji likvidnosti u kojoj se ovaj sektor na-lazi.

Ukoliko se fokusiramo na prerađivačku industriju kao jezgro privrede, možemo da primetimo da je opšti racio likvidnosti zabeležio značajnije povećanje u 2017. u odnosu na 2016. godinu i nalazi se tačno na nivou proseka privrede, dok je rigorozni racio likvidnosti ostao na gotovo istom nivou i ispod je privrednog proseka. Ovo nas navodi na zaključak da je rast likvidnosti prevashodno posle-dica gomilanja zaliha kao najmanje likvidnog oblika obrtne imovine te u tom svetlu i treba interpretirati promenu likvidnosti u ovom sektoru. Ono što dodat-no brine jeste stagniranje u pogledu brzine obrta zaliha kao i u pogledu perioda naplate potraživanja i izmirenja obaveza prema dobavljačima.


Prilikom analize promene položaja solventnosti pojedinačnih sektora, objedinje-no se posmatraju promene u raciju zaduženosti i raciju pokrića kamata poslov-nim dobitkom. Sektori koji su ostvarili najznačajnije poboljšanje dugoročne fi-nansijske sigurnosti jesu: rudarstvo, informisanje i komunikacije i trgovina na veliko i malo. Ako izuzmemo trgovinu na veliko i malo, možemo primetiti da su preostala dva sektora bila vodeća i u slučaju poboljšanja položaja likvidnosti kao i u pogledu apsolutnog nivoa likvidnosti u 2017. godini, što ih svrstava u sektore sa najboljom perspektivom u pogledu kratkoročne i dugoročne finansij-


100

ske sigurnosti. Na smanjenje zaduženosti pozitivno je uticalo značajno poveća-nje sopstvenog kapitala nastalo kao posledica rasta neraspoređenog dobitka Me-đutim, ono što treba imati u vidu jesu različiti izvori rasta neraspoređenog dobit-ka koji su identifikovani u prethodno pomenutim sektorima. U sektoru rudarstva ovaj rast je prvenstveno izazvan rastom poslovnog dobitka,20 dok je u sektorima informisanja i komunikacija i trgovine na veliko i malo on posledica povećanja dobitaka iz finansiranja. U prilog jačanju pozicije solventnosti dodatno govori rast pokrivenosti kamata poslovnim dobitkom koji je identifikovan u sva tri sek-tora.

Najprimetniji pad solventnosti u 2017. u odnosu na 2016. godinu identifikovan je u sektorima poljoprivrede i snabdevanja električnom energijom. Iako je u oba sektora racio zaduženosti ostao na približno istom nivou sa tendencijom blagog pada, racio pokrića kamata, koji pokazuje sposobnost preduzeća da iz poslov-nog dobitka pokriju rashode kamata, bio je u osetnom padu usled naglog sma-njenja poslovnog dobitka.

Imajući u vidu da sam nivo zaduženosti sektora, izolovano posmatrano, ne ot-kriva puno o njegovoj solventnosti kao i da je njegova visina u velikoj meri granski opredeljena, za rangiranje sektora u pogledu dugoročne finansijske si-gurnosti primat je dat raciju pokrića kamata. Polazeći od tog stanovišta, uz sve ostale nepromenjene uslove, u najsolventnije sektore u 2017. godini spadaju sektor informisanja i komunikacija (16,77) i sektor rudarstva (8,55). Visok nivo solventnosti pokazuju još i sektor trgovine na veliko i malo (7,92) kao i sektor snabdevanja vodom (7,50), iako treba imati u vidu da je sektor trgovine na veli-ko i malo daleko zaduženiji u odnosu na sektor snabdevanja vodom. U najmanje solventne sektore u 2017. godini, uz sve ostale jednake uslove, spadaju sektori građevinarstva (2,07) i usluga smeštaja i hrane (2,18) iako su u posmatranoj go-dini zabeležili rast pokrića kamata poslovnim dobitkom. U nisko solventne sek-tore za 2017. godinu ubraja se i poljoprivreda (2,82), mada bi trebalo imati u vi-du da je niska vrednost racija pokrića kamata u sektoru poljoprivrede posledica drastičnog pada poslovnog dobitka smanjenog obima aktivnosti usled suše.

Ukoliko se posebno osvrnemo na prerađivačku industriju, imajući u vidu njen ranije pomenuti značaj, primećujemo da se zaduženost u 2017. u odnosu na 2016. godinu smanjila, što predstavlja pozitivnu tendenciju u pogledu dugoroč-ne finansijske sigurnosti. Međutim, i pored toga, ovaj sektor spada u najzaduže- 20 Ovo posebno raduje budući da se ulaganja u istraživanje i razvoj, koja su u ovom sektoru od

presudnog značaja za unapređenje dugoročnih finansjiskih performansi, uglavnom finansiraju iz internih izvora.


101

nije sektore, odmah iza trgovine na veliko i malo. Pokriće kamata poslovnim dobitkom ostalo je gotovo nepromenjeno (5,99) i nalazi se iznad proseka privre-de (5,83) što je dobro imajući u vidu visok stepen zaduženosti na koji je pret-hodno ukazano.


U tri sektora koja su ostvarila najveći rast poslovne profitabilnosti u 2017. u od-nosu na 2016. godinu spadaju redom: rudarstvo, usluge smeštaja i hrane i struč-ne i naučne delatnosti. Povećanju stope poslovnog dobitka u sektoru rudarstva najviše je doprineo rast poslovnih prihoda nastao kao posledica rasta cene nafte, naftnih derivata i industrijskih metala (aluminijum, bakar, gvožđe, itd.) kao i ve-ća operativna efikasnost koja je omogućila da poslovni rashodi rastu po nižoj stopi u odnosu na poslovne prihode. Rastu profitabilnosti core biznisa u sektoru usluga smeštaja i hrane doprineo je veći rast poslovnih prihoda u odnosu na po-slovne rashode. Pretpostavlja se da je povećanju poslovnih prihoda od 22,5% najviše doprineo porast broja turista, imajući u vidu da se prema podacima RZS broj dolazaka i noćenja turista u 2017. godini povećao za 10,5% u odnosu na 2016. Sektor naučne i stručne delatnosti zabeležio je rast stope poslovnog dobit-ka sa 6,15% u 2016. na 7,06% u 2017. godini što ovu delatnost čini jednom od profitabilnijih u realnom sektoru privrede Srbije.

Rast profitabilnosti osnovnog biznisa, mada u manjoj meri, identifikovan je u sektorima građevinarstva i trgovine na veliko i malo. Pretpostavlja se da su ad-ministrativne reforme iz 2015. godine koje su dovele do pojednostavljenja pro-cedura u pogledu izdavanja građevinskih dozvola uz nastavak trenda pada ka-matnih stopa i rasta cena nekretnina, omogućili dalje poboljšanje profitabilnosti osnovnog biznisa sektora građevinarstva. Međutim, pretpostavlja se da je ka-šnjenje značajnih infrastrukturnih projekata dovelo do toga da rast ovog sektora bude manji od planiranog. Ukoliko se analizira sektor trgovine na veliko i malo može se zaključiti da rast profitabilnosti nije posledica većeg obima prodaje, bu-dući da se koeficijent obrta robe u 2017. godini smanjio. Samim tim, izvore ra-sta profitabilnosti treba tražiti u nekim drugim faktorima kao što su: (1) kontrak-cija asortimana i preusmeravanje prodaje na robu sa većom profitnom maržom i (2) jačanje dinara koje je dovelo do toga da uvozni proizvodi postanu jeftiniji, pri čemu, pad cena uvoznih proizvoda nije prenet na potrošače imajući u vidu da je indeks potrošačkih cena u 2017. godini iznosio 3% što je za 1,4 procentna poena više nego u 2016. godini.


102

Najveći pad poslovne profitabilnosti identifikovan je u sektoru snabdevanja električnom energijom. Osnovne uzroke naglog pada poslovnog dobitka u sek-toru snabdevanja električnom energijom treba tražiti u rastu poslovnih rashoda koji nije bio praćen odgovarajućim rastom poslovnih prihoda. Rast poslovnih rashoda u ovom sektoru je prema izveštaju MMF-a posledica pada u proizvod-nji električne energije, koji se pojavio početkom 2017. godine, a koji se nado-mešćivao uvozom struje koji je u zimskim mesecima skuplji. Pored toga, u cilju redovnog i sigurnog snabdevanja tarifnih kupaca nedostatak proizvodnje u hi-droelektranama koji je nastao kao posledica suše nadomešćivao se skupljim iz-vorima energije i nabavkom struje na berzi gde su cene zabeležile značajan skok u 2017. godini.

Pad profitabilnosti core biznisa identifikovan je i u sledećim sektorima: poljo-privreda; snabdevanje vodom; saobraćaj i skladištenje; informisanje i komuni-kacije i prerađivačka industrija, rangirano od sektora u kojem je zabeležen naj-veći do sektora u kojem je zabeležen najmanji pad profitabilnosti. U sektoru po-ljoprivrede ovakva situacija je posledica drastičnog pada u obimu poljoprivred-ne proizvodnje usled ekstremno nepovoljnih agrometeoroloških uslova. U sek-toru snabdevanja vodom pad profitabilnosti osnovne delatnosti uzrokovan je ti-me što se potrošnja vode iz godine u godinu smanjuje i kod domaćinstava i kod privrede, pa se i prerada vode u skladu sa tim smanjuje. Sa druge strane, od vo-de potisnute u potrošnju samo 65% je voda koja donosi prihod dok je ostalo vo-da koja se ne fakturiše i koja samim tim iako izaziva povećanje poslovnih ras-hoda ne donosi prihod. Brži rast poslovnih rashoda u odnosu na poslovne priho-de u sektoru saobraćaja i skladištenja posledica je rasta troškova goriva i energi-je od 14,5% do kojeg je došlo usled povećanja cene nafte i naftnih derivata na svetskom tržištu. U sektoru informisanja i komunikacija došlo je do vrlo blagog smanjenja stope poslovnog dobitka. Prema izveštaju RATEL-a, na tržištu Srbi-je, za razliku od tržišta EU, prihodi i dalje rastu ali je moguće da se manje stope rasta prihoda mogu objasniti trendovima koji su prisutni na tržištima zemalja Evropske unije. Počev od 2013. godine, za veliku većinu zemalja Evropske uni-je karakterističan je trend pada prihoda u ovom sektoru usled pada prihoda od usluga govornog saobraćaja preko fiksne i mobilne telefonije.

Ukoliko umesto relativne promene poslovne profitabilnosti u 2017. u odnosu na 2016. godinu, posmatramo visinu stopa poslovnog dobitka po pojedinim sekto-rima možemo da primetimo da su najviše stope poslovnog dobitka ostvarene u sektorima Rudarstva (12,46%) i Informisanja i komunikacije (11,81%), dok su najniže stope poslovnog dobitka zabeležene u sektoru Poljoprivrede (3,53%) i sektoru Trgovine na veliko i malo (3,56%).


103

Kod svih sektora zabeležen je rast stope neto dobitka, prevashodno uslovljen dejstvom egzogenih faktora, pri čemu je najveći rast identifikovan u sektorima usluge smeštaja i hrane, rudarstva i građevinarstva. Najveće stope neto dobitka zabeležene su u sektorima informisanja i komunikacija (11,42%) i rudarstva (10,92%). Zanimljivo je da su ova dva sektora zamenila prva dva mesta u odno-su na malopređašnju situaciju kada je rangiranje vršeno prema stopi poslovnog dobitka. Objašnjenje leži u većoj zaduženosti sektora informisanja i komunika-cija u odnosu na sektor rudarstva te u posledično većem uticaju pozitivnih kurs-nih razlika na neto rezultat sektora informisanja i komunikacija u odnosu na sektor rudarstva. Najniže stope neto dobitka identifikovane su u sektorima gra-đevinarstva (1,48%) i trgovine na veliko i malo (2,40%).

Iako je u prerađivačkoj industriji poslovni dobitak apsolutno gledano porastao u 2017. u odnosu na 2016. godinu, njegovo učešće u poslovnim prihodima (stopa poslovnog dobitka) smanjeno je sa 6,31% na 5,98%. Međutim, treba naglasiti da je u ovom sektoru identifikovan najblaži pad poslovne profitabilnosti u odno-su na sve sektore koji su zabeležili pad stope poslovnog dobitka. Osnovni uzrok bržeg rasta poslovnih rashoda u odnosu na poslovne prihode treba tražiti u sko-ku cena sirovina, pogotovo za onaj deo prerađivačke industrije koji kao osnovne sirovine koristi naftu i naftne derivate, industrijske metale i poljoprivredne pro-izvode. Za razliku od stope poslovnog dobitka koja je tokom 2017. godine doži-vela pad, učešće neto dobitka u poslovnim prihodima je poraslo sa 2,93% na 5,56%. Kao što je više puta do sada naglašeno ovakav disparitet između rasta poslovnog i rasta neto rezultata javio se kao posledica povećanja dobitaka iz fi-nansiranja. Na nivou prerađivačke industrije pozitivne kursne razlike su u 2017. godini bile za čak 200% veće u odnosu na 2016. godinu. Pored toga, gotovo tre-ćinu neto rezultata čine ostali prihodi koji nastaju kao posledica prodaje imovi-ne iznad njene knjigovodstvene vrednosti i koji su po definiciji jednokratnog karaktera.


104

Tabela 1. Izabrani pokazatelji likvidnosti, solventnosti i profitabilnosti za pojedinačne sektore, 2016–2017.

Pokazatelji likvidnosti Pokazatelji solventnosti Pokazatelji profitabilnosti Opšti racio

likvidnosti

Rigorozni racio

likvidnosti

Racio zaduženosti

Racio pokrića kamata

Stopa poslovnog

dobitka

Stopa neto

dobitka

2016 2017 2016 2017 2016 2017 2016 2017 2016 2017 2016 2017 Poljoprivreda 0,95 0,98 0,57 0,57 0,79 0,74 4,27 2,82 5,8% 3,5% 2,6% 3,0% Rudarstvo 0,95 1,10 0,72 0,79 1,84 1,56 3,30 8,55 7,5% 12,5% 5,4% 10,9% Prerađivačka industrija 0,87 0,95 0,56 0,58 3,20 2,40 5,96 5,99 6,3% 6,0% 2,9% 5,6% Snabdevanje el. energijom 0,68 0,63 0,57 0,52 0,69 0,67 6,36 5,19 11,9% 6,6% 3,3% 5,8% Snabdevanje vodom 0,73 0,73 0,57 0,56 0,57 0,63 7,28 7,50 8,2% 6,3% 3,3% 3,8% Građevinarstvo 0,88 0,94 0,54 0,59 1,75 1,82 1,55 2,07 3,6% 3,8% 2,3% 1,5% Trgovina na veliko i malo 1,02 1,07 0,62 0,65 3,36 2,91 6,63 7,92 3,1% 3,6% 1,1% 2,4% Saobraćaj i skladištenje 0,84 0,79 0,74 0,70 0,83 0,83 5,69 5,40 5,7% 5,1% 3,2% 3,7% Usluge smeštaja i hrane 0,65 0,63 0,51 0,49 1,81 1,91 1,76 2,18 2,6% 3,6% 4,5% 2,8% Informisanje i komunikacije 0,95 1,03 0,83 0,91 2,04 1,87 13,55 16,77 12,2% 11,8% 8,4% 11,4% Stručne i naučne delatnosti 0,91 0,94 0,75 0,76 1,66 1,69 5,36 6,61 6,1% 7,1% 5,8% 6,2%



105

4. Analiza finansijskih performansi u zavisnosti od veličine preduzeća

U okviru četvrte celine analiziraju se performanse u zavisnosti od veličine pred-uzeća. Ovo kako bi se utvrdilo da li u pogledu posmatranih finansijskih perfor-mansi postoje značajne razlike između preduzeća u zavisnosti od njihove veliči-ne.


Osim mikro preduzeća, sve ostale grupe preduzeća klasifikovane po veličini ostvarile su poboljšanje u pogledu položaja kratkoročne finansijske sigurnosti. Iako su relativno gledano srednja preduzeća zabeležila najznačajnije poboljšanje u pogledu položaja likvidnosti, apsolutno gledano najveće vrednosti odabranih pokazatelja i u 2016. i u 2017. godini ostvarila su mala preduzeća. Likvidnost velikih preduzeća u 2017. godini bila je na sličnom nivou kao u 2016. godini uz tendenciju blagog poboljšanja. Nivo likvidnosti velikih preduzeća je nešto ispod proseka privrede i ispod nivoa likvidnosti malih i srednjih preduzeća. Ono što se u budućnosti može pozitivno odraziti na likvidnost velikih preduzeća jeste skra-ćivanje perioda obrta zaliha i naplate potraživanja od kupaca po kojima ova gru-pa preduzeća prednjači u odnosu na ostale grupe preduzeća. Takođe, ono što je primećeno kod velikih preduzeća, a što se u budućnosti može pozitivno odraziti na likvidnost celokupne privrede, jeste blago poboljšanje finansijske discipline koje se ogleda u skraćivanju perioda koji protekne od trenutka nastanka do tre-nutka izmirenja obaveza prema dobavljačima (skraćenje od 19 dana).

Grafikon 6. Likvidnost realnog sektora posmatrana po veličini preduzeća, 2016 – 2017.



106


Sudeći po kretanju odabranih pokazatelja solventnosti, možemo da zaključimo da je kod velikih preduzeća identifikovano najznačajnije poboljšanje u pogledu dugoročne finansijske sigurnosti u periodu 2016−2017. Jačanje položaja sol-ventnosti prisutno je i kod srednjih i malih preduzeća. Zaduženost srednjih pred-uzeća je smanjena u 2017. godini ali se i dalje nalazi blago iznad proseka pri-vrede. Pokriće rashoda kamata poslovnim dobitkom je povećano u 2017. godini, međutim, i pored toga se ovaj pokazatelj nalazi ispod privrednog proseka. Zadu-ženost malih preduzeća je smanjena u 2017. godini i nalazi se ispod proseka pri-vrede. Pokriće rashoda kamata poslovnim dobitkom je povećano sa 8,10 u 2016. na 8,47 u 2017. godini. Ovako visoke vrednosti navedenog pokazatelja pozicio-niraju mala preduzeća daleko iznad privrednog proseka i svrstavaju ih u najsol-ventniju grupu preduzeća. Mikro preduzeća, ne samo da su najmanje likvidna, već su i ubedljivo najmanje solventna. Pokazatelj zaduženosti je značajno pove-ćan u 2017. (12,32) u odnosu na 2016. (7,89). Ovako visoke vrednosti racija za-duženosti su krajnje zabrinjavajuće i upućuju na zaključak da su mikro preduze-ća mahom prezadužena. Podatak da je gubitak iznad visine kapitala koji je iska-zan u 2017. godini na nivou svih mikro preduzeća (858 milijardi dinara) veći od zbira gubitaka iznad visine kapitala svih ostalih preduzeća (686 milijardi dinara) dovoljno govori o problematičnoj poziciji u kojoj se ova grupacija preduzeća nalazi. Racio pokrića kamata poslovnim dobitkom ostao je nepromenjen u dve posmatrane godine. Sa niskom vrednošću ovog pokazatelja od 1,67 ova grupa preduzeća potvrđuje lošu perspektivu dugoročne finansijske sigurnosti.

Grafikon 7. Solventnost realnog sektora posmatrana po veličini preduzeća, 2016–2017.



107


Ono što je zanimljivo jeste da su mikro preduzeća jedina koja su ostvarila rast profitabilnosti osnovne delatnosti u 2017. godini, pre svega zbog niske baze za porešenje. Međutim, i pored toga, ova preduzeća su u obe posmatrane godine imala najnižu stopu poslovnog dobitka i jedina iskazala negativan neto rezultat što je za posledicu imalo negativne stope neto dobitka, od -4,3% u 2016. i -1,73% u 2017. godini. Sve ostale grupe preduzeća zabeležile su blagi pad poslovne profi-tabilnosti u periodu 2016–2017. Najveća stopa poslovnog dobitka u 2017. godi-ni identifikovana je kod grupe malih preduzeća (6,09%). Dakle, grupa malih preduzeća ne samo da je najlikvidnija i najsolventnija već ostvaruje i najveći ni-vo „zdrave“ profitabilnosti.

Sve grupe preduzeća zabeležile su rast stope neto dobitka. Najveći skok neto profitne marže ostvarila su velika preduzeća. Ova grupa preduzeća je ostvarila toliko značajan skok stope neto dobitka da je od treće pozicije u 2016. godini iz-bila na prvu poziciju u 2017. u pogledu vrednosti ovog pokazatelja. Takođe tre-ba istaći da je ove grupe preduzeća prisutna nesvakidašnja situacija da je stopa neto profitne marže u 2017. godini (6,2%) bila veća od stope poslovnog dobitka (5,96%) što bi značilo da su ostale komponente rezultata dodatno uvećale po-slovni dobitak te je neto dobitak u 2017. godini bio veći od poslovnog dobitka.

Grafikon 8. Profitabilnost realnog sektora posmatrana po veličini preduzeća, 2016–2017.



108

5. Zaključak

Finansijske performanse realnog sektora privrede Srbije su se u poslednje dve godine poboljšane. Međutim, postavlja se pitanje koje su osnovne determinante poboljšanja i u kojoj meri se poboljšanja mogu očekivati u narednim godinama. Deo poboljšanja se svakako duguje faktorima koji se nalaze pod direktnim uti-cajem preduzeća kao što je povećanje efikasnosti obavljanja poslovnih procesa. Sa druge strane, značajan deo poboljšanja se duguje spoljnim faktorima na koje domaća preduzeća nemaju gotovo nikakav uticaj. U takve faktore spadaju apre-sijacija dinara, smanjenje kamatnih stopa, promene cena pojedinih dobara na svetskim tržištima, rast cena nekretnina. Kada govorimo o uticaju egzogenih faktora bitno je da napravimo jasnu razliku između onih čiji se povoljni efekti očekuju u dužem nizu godina kao što je to slučaj sa smanjenjem kamatnih stopa i drugih egzogenih promena koje su uticale na poboljšanje poslovanja privrede (volatilnost deviznih kurseva, promene cena nafte, naftnih derivata i industrij-skih metala) koje su pretežno ciklične prirode i njihov uticaj na poslovanje pri-vrede u budućnosti je neizvestan. Kao najuspešniji sektori u 2017. godini izdvo-jili su se sektor informisanja i komunikacija i sektor rudarstva, koji beleže naj-bolje vrednosti pokazatelja posmatrano po sva tri aspekta finansijske analize. Kao najmanje uspešan sektor u 2017. godini mogao bi se izdvojiti sektor poljo-privrede, i to pre svega zbog velike suše koja je pogodila Srbiju u posmatranoj godini. Ukoliko vršimo poređenje finansijskih performansi preduzeća prema kriterijumu njihove veličine, najznačajnija poboljšanja u 2017. u odnosu na 2016. godinu primećena su kod velikih preduzeća, dok najuspešniju grupu pred-uzeća u 2017. godini čine mala preduzeća. Najprimetnija pogoršanja performan-si prisutna su kod mikro preduzeća, koja ujedno predstavljaju ubedljivo najma-nje uspešnu grupu preduzeća posmatrano po veličini u 2017. godini.


109

Literatura

Fairfield, P., Lombardi, T. (2001). „Using Asset Turnover and Profit Margin to Forecast Chages in Profitability,” Review of Accounting Studies, 6, 371–385.

Goddard, J., Tavakoli, M., Wilson, J. (2009). „Sources of variation in firm profitability and growth”, Journal of Business Research, 495–508.

Malinić, D., Milićević, V., Stevanović, N., (2012), Upravljačko računovodstvo, Beograd: Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu.

Malinić, D., Milićević, V. (2011), „Performance evaluation of real sector in Serbia,” Ekonomika preduzeća, 335–351.

Malinić, D., (2013), „Insufficiency of Serbian Economy’s Operating Performances: Manifestations, Causes and Main Guidelines of Recovery, Ekonomika preduzeća, 41-62.

Nissim, D., Penman, S. (2001). „Ratio Analysis and Equity Valuation: From Research to Practice,” Review of Accounting Studies, pp 109–154.

Penman S., (2003), Financial Statement Analysis and Security Valuation, second edition, McGraw-Hill, 348–38.

Todorović, M., Ivanišević, M., (2017), Poslovne finansije, Centar za izdavačku delatnost, Ekonomski fakultet u Beogradu.

Zakon o rokovima izmirenja novčanih obaveza u komercijalnim transakcijama, Službeni glasnik RS, 119/12.

U radu su za potrebe obračuna i interpretacije pojedinih pokazatelja korišćeni podaci dostupni na sledećim web sajtovima:

http://www.apr.gov.rs/ http://ec.europa.eu/eurostat https://www.nbs.rs/internet/cirilica/index.html http://www.ratel.rs http://www.stat.gov.rs/

Vrednovanje performansi entiteta javnog sektora – zašto i kako?

111

Danica Jović1

VREDNOVANJE PERFORMANSI ENTITETA JAVNOG SEKTORA − ZAŠTO I KAKO?2

PERFORMANCE VALUATION OF PUBLIC SECTOR ENTITIES − WHY AND HOW?

Apstrakt

Predmet istraživanja u radu je uticaj reformi javnog sektora i sa njima povezanih reformi računovodstva javnog sektora (osim državnih preduzeća) na ciljeve, svrhe i aspekte vrednovanja performansi entiteta javnog sektora. Pored toga elaborirane su i specifičnosti vrednovanja performansi entiteta javnog u odnosu na privatni sektor. Ključne reči: javni sektor, svrhe vrednovanja performansi, aspekti vrednovanja performansi. Abstract

This paper explains the impact of public sector reforms and, with them, related public sector accounting reforms (other than government business enterprises) on the goals, purposes, and aspects of performance valuation of public sector entities. In addition, specifics of performance valuation of the public sector in relation to the private sector entities are also elaborated.

Key words: public sector, purposes of performance valuation, aspects of performance valuation.

1 Docent, Univerzitet u Beogradu - Ekonomski fakultet. 2 Autor se zahvaljuje Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije na finansijskoj podršci u okviru projekta broj 179065 "Uloga države u novom modelu rasta privrede Srbije".


112

1. Uvod

Poslednje decenije dvadesetog veka obeležile su reforme javnog sektora, i u sklopu njih reforme računovodstva javnog sektora (osim javnih preduzeća), koje nisu bile specifičnost jedne zemlje ili grupe zemalja već jedna od retkih zajed-ničkih karakteristika gotovo svih zemalja u svetu. Iako se reformama obuhvaće-ne industrijski visoko razvijene zemlje, zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji po brojnim osnovama međusobno značajno razlikuju za sve njih je je karakteristič-no da osnovni pokretači reformskih procesa javnog sektora potiču iz četiri sfere: (1) političke, (2) socijalne, (3) ekonomske i (4) institucionalne3.

(1) Iako su se politički stimulansi reformi javnog sektora u različitim zemljama ispoljavali na različite načine svi su imali zajedničku suštinu − preispitiva-nje uloge države u društvu. U zemljama u tranziciji inicirana je promena od-nosa između države i njenih građana. Transformacija ovog odnosa neizbe-žno je podrazumevala sprovođenje promena u do tada primenjivanom nači-nu upravljanja delovima i celinom javnog sektora, uspostavljanje demokrat-skih institucija i razvoj, sa njima povezanog, građanskog društva. U zemlja-ma u razvoju izvor političkih pritisaka su očekivanja građana da država na-đe način da podstakne i ubrza ekonomski razvoj kako bi se dostigao nivo razvijenih ekonomskih zemalja. Međutim, uprkos činjenici da su i zemlje u tranziciji i zemlje u razvoju imale za cilj dostizanje nivoa ekonomske razvi-jenosti razvijenih zemalja to ne znači da i vlade razvijenih zemalja nisu bile izložene reformskom pritisku čija je osnova politička. Osnovni izvor ovih pritisaka bila je sve intenzivnija ekonomska globalizacija koja je pored oči-glednih ekonomskih koristi visoko razvijenim zemljama donela i višestruko povećan rizik od terorizma. Aktivnosti usmerene na unapređenje prevencije od terorističkih napada, kao dela sistema nacionalne odbrane izazvale su značajno povećanje budžetskih rashoda namenjenih za ove svrhe. Vlade razvijenih tržišnih ekonomija su se tako našle pred problemom kako isto-vremeno odgovoriti na međusobno suprotne zahteve svojih građana: s jedne strane obezbediti visok nivo ne samo nacionalne sigurnosti već i ostalih jav-nih usluga, a s druge strane smanjiti veličinu javnog sektora i visinu izdata-ka povezanih sa njim.

(2) Istovremeno sa političkim, u svim pomenutim grupama zemalja, odigravale su se i korenite promene njihovih socijalnih struktura koje su, naravno, ima-

3 Ketll, D. F., (2005), The Global Public Management Revolution, Brookings Institution Press,

Washington, Preface - vii.


113

le svoje specifičnosti s obzirom na njihove istorijske i kulturološke razlike. U zemljama u razvoju, zbog višedecenijskog kolonijalnog statusa i ukore-njenih tradicionalističkih društvenih podela osnovni problem u socijalnoj sferi je bilo ustanovljavanje društva na principima jednakih prava za sve građane. U tranzicionim zemljama odigravao se proces ponovnog usposta-vljanja institucija građanskog društva i promovisanja njegovih osnovnih vrednosti. Stanovništvo u razvijenim zemljama bilo je izloženo sve većim ograničenjima i izazovima koji su otežavali, ako ne čak i onemogućavali, očuvanje dostignutog nivoa životnog standarda. No, bez obzira na dostignu-ti nivo socijalnog razvoja i trenutna socijalna stremljenja, zajednička karak-teristika za sve zemlje bila je izloženost njihovih stanovnika i ekonomija konstantno rastućim zahtevima Treće „industrijske” revolucije − informatič-ke revolucije.

(3) Na ekonomskoj sceni u periodu od 70-ih godina prošlog veka do danas odi-grao se čitav niz ekonomskih kriza koje su imale i dalje imaju dalekosežne ekonomske, socijalne i političke posledice4. Dve naftne krize 70-ih godina izazvale su stalni rast budžetskih deficita, izrazit pad stopa ekonomskog ra-sta, rastuće stope inflacije i drastičan porast kamatnih stopa (kretanja koja su izazvala svetsku krizu prezaduženosti). Ekonomske prilike su dodatno pogoršane tokom 80-ih godina zbog kraha velikih svetskih berzi, tokom 90-ih zbog finansijskih kriza koje su prevashodno bile izazvane problemima u bankarskoj sferi i na početku ovog veka koji su obeležili veliki korporativni skandali. Sva navedena turbulentna ekonomska događanja zahtevala su sna-žno uplitanje države u prevazilaženje krize i pronalaženje načina da se iz-begne ekonomska stagnacija i ubrza ekonomski rast.

(4) Među pokretačima reformskih procesa javnog sektora iz institucionalne sfe-re Donald F. Kettl5 posebno apostrofira sledeće pojave:

• u okviru Evropske unije uspostavljene su supranacionalne strukture ko-je preuzimaju prerogative koji su se do tada nalazili u isključivoj nadle-žnosti suverenih država, od kojih je od posebne važnosti za ovaj rad de-finisanje ekonomske politike države i vrednovanje njenih performansi,

4 Detaljnije videti u: Jović, D., (2016), Finansijsko izveštavanje i vrednovanje performansi entiteta

javnog sektora − doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu - Ekonomski fakultet, str. 60-61.

5 Ketll, D. F., (2005), The Global Public Management Revolution, Brookings Institution Press, Washington, p. 3-4.


114

• sve dominantniju ulogu u definisanju i oblikovanju svetske zajednice u ekonomskom i političkom smislu zauzimaju najznačajnije međunarod-ne organizacije − Ujedinjene nacije, Svetska banka, Međunarodni mo-netarni fond, Interamerička banka za razvoj, Svetska trgovinska organi-zacija i Međunarodna banka za obnovu i razvoj i

• formiran je veliki broj nacionalnih i internacionalnih nevladinih organi-zacija čiji stavovi su postali izuzetno značajni u svim političkim i soci-jalnim događanjima.

Ove pojave dovele su do formiranja nove međunarodne konstelacije političkih odnosa u kojoj se politička vlast sve više koncentriše na supranacionalnom ni-vou a na uštrb pojedinačnih država što predstavlja izazov za funkcionisanje po-jedinačnih entiteta i javnog sektora u celini.

Promene u političkoj, socijalnoj, ekonomskoj i institucionalnoj sferi nisu mogle ostati bez uticaja na državu − javni sektor, naprotiv. Sva ta stanja, pojave i doga-đaji formiraju okruženje u kojem javni sektor funkcioniše. Ne postoji način da javni sektor ne reaguje na promene u svom okruženju. Svaka promena u okruže-nju, u većoj ili manjoj meri, zahteva od države da pronađe socijalno, ekonomski i politički prihvatljiv i održiv način da joj se prilagodi. Procesi prilagođavanja države novonastalim okolnostima − reformski procesi u principu imaju dva osnovna cilja:

• povećanje efikasnosti i efektivnosti upotrebe novca poreskih obveznika, odnosno unapređenje vrednosti kreirane za korisnike usluga i

• reoblikovanje odnosa između države i njenih građana.

S obzirom na to, da se zemlje u kojima su sprovođene reforme javnog sektora ne razlikuju samo po stepenu ekonomske razvijenosti već i po konkretnim po-javnim oblicima reformskih stimulansa one se međusobno razlikuju i po odabra-nim strategijama sprovođenja reformi − obuhvatu i brzini reformi, odnosno po odabranim stilovima reformi. Međutim, bez obzira na razlike u reformskim pro-cesima sve njih odlikuju i sledeće zajedničke karakteristike: usmerenost na una-pređenje efikasnosti, odnosno produktivnosti, korišćenje i promovisanje tržišnih i kvazitržišnih mehanizama, fokusiranje na potrebe građana, decentralizacija, promene u bazičnim politikama, nadležnostima, vrsti odgovornosti i polaganju računa6 i koordinacija različitih programa javnog sektora i njihove kontrole − 6 Videti: Jones, L.R., Kettl, D.F., (2003) i Kettl, D.F., (2000).


115

prevashodno kroz primenu procesa vrednovanja performansi zasnovanog na vrednovanju krajnjih efekata (outcomes) aktivnosti javnog sektora. Insistiranje na vrednovanju performansi je izraz želje da se javni sektor, odnosno njegove upravljačke strukture, učine odgovornim za njihova postignuća, a aktuelna vla-dajuća elita za rezultate njihovog liderstva.7 Zbog toga su zahtevi za većim ste-penom odgovornosti i boljim performansama postali dodatni reformski stimu-lansi.

2. Ciljevi i elementi vrednovanja performansi entiteta javnog sektora

2.1. Ciljevi vrednovanja performansi entiteta javnog sektora

Iako ima dugu tradiciju, primena koncepta vrednovanja performansi entiteta javnog sektora je pun zamah doživela krajem prošlog veka kada su reformski procesi u javnom sektoru bili zajednička karakteristika gotovo svih zemalja u svetu. Naime, reforme su pomerile fokus posmatranja sa inputa, najčešće potro-šnje i broja zaposlenih u javnom sektoru, na rezultate – autpute (outputs) i kraj-nje ishode (outcomes). Prema D. Kettl-u8: „Reformatori su transformisali mere-nje performansi u upravljanje performansama tako što su povezali proces oce-njivanja performansi sa upravljanjem državnim strategijama i taktikama.” Auto-ri koji prave razliku između merenja performansi i upravljanja performansama pod prvim terminom podrazumevaju definisanje mera performansi i prikuplja-nje podataka o njima, a pod drugim korišćenje ovih podataka u procesima upra-vljanja i donošenja odluka.9 Ipak, većina autora iz ove oblasti ova dva termina koristi kao sinonime. U ovom radu će za oba termina biti korišćen termin vred-novanje performansi.

Adekvatno organizovan i implementiran sistem vrednovanja performansi me-nadžmentu entiteta javnog sektora omogućava efikasnu kontrolu aktivnosti enti-teta10 kao i polaganje računa ne samo pred upravljačkim telima već i ispoljava-

7 Videti: Potter, B.N., (2005). 8 Kettl, D.F., (2005): The Global Public Management Revolution, p. 47, Brookings Institution

Press, Washingrton. 9 Videti: Nagaray, R., (2006) i Uddin, S., (2005). 10 Videti: Greiling, D., (2006); Kurunmäki, L., Miller, P., (2006) i Dubnick, M., (2005).


116

nje njegove javne odgovornosti(a). Neizostavnu informacionu osnovu za sprovo-đenje aktivnosti vrednovanja performansi predstavljaju različiti oblici evidenci-ja među kojima najznačajnije mesto pripada finansijsko-računovodstvenim evi-dencijama.

Pripremanjem i prezentovanjem finansijskih izveštaja izveštajni entitet javnog sektora svim korisnicima obezbeđuje sumarne prikaze resursa koji su mu pove-reni, načina i efekata njihove upotrebe tokom izveštajnog perioda i strukturu i vrednost tih resursa na kraju izveštajnog perioda. Korisnici finansijskih izvešta-ja ocenjuju način i performanse upotrebe poverenih resursa uvek u funkciji ci-ljeva koji su pred izveštajni entitet javnog sektora postavljeni, bez obzira na to da li su ti ciljevi postavljeni od strane različitih nivoa zakonodavne i izvršne vlasti ili od strane menadžmenta samog entiteta. Zbog specifičnosti i višedimen-zionalnosti ciljne funkcije entiteta javnog sektora kao i zbog raznorodnih grupa korisnika finansijskih izveštaja, primarni cilj finansijskog izveštavanja je obez-beđenje finansijskih informacija:

• koje su korisne u procesu donošenja odluka i

• kojima se demonstrira javna odgovornost(a) entiteta u korišćenju resursa koji su mu povereni.

Razlike između entiteta privatnog i javnog sektora u pogledu njihove osnovne ciljne funkcije uzrokuju i razlike u oceni načina i performansi upotrebe imovine koja se nalazi pod njihovom kontrolom. U entitetima privatnog sektora, s obzi-rom na njihovu ciljnu funkciju, vrednovanje performansi je uvek direktno ili in-direktno fokusirano na visinu i strukturu ostvarenog dobitka − profita. Koloka-cija na engleskom jeziku, koja se u akademskoj i stručnoj literaturi iz ove obla-sti koristi da bi se krajnje sublimirano odredila ciljna funkcija entiteta privatnog sektora, odnosno da bi se ukazalo na njenu suštinu je Bottom Line − BL. Bukva-lan prevod ove sintagme je donja linija, ali se ona nikada ne upotrebljava u po-menutom smislu. U opštem smislu ova kolokacija se koristi da označi najzna-čajniji deo neke celine, a u ekonomskom (preciznije računovodstvenom) znače-nju to je dobitak − koji se i formalno javlja kao poslednja pozicija (linija) u Iz-veštaju o finansijskim performansama (bilansu uspeha). Budući da u spektru ci-ljeva entiteta javnog sektora ostvarenje dobitka nije primarni cilj, već njihovo funkcionisanje u opštem interesu društvene zajednice kao celine putem obezbe-đenja odgovarajućeg nivoa specifičnih usluga, ocena načina i performansi upo-trebe poverenih im resursa je daleko kompleksnija. Za sublimirano označavanje ciljne funkcije entiteta javnog sektora u akademskoj i stručnoj javnosti koristi se


117

slična kolokacija koja glasi Triple Bottom Line − TBL.11 Ova kolokacija treba da ukaže na okvir u kojem se mere ne samo ekonomske performanse izveštajnog entiteta javnog sektora već i njegove performanse u svetlu ostvarenja opštedru-štvenih ciljeva i ciljeva postavljenih u odnosu na očuvanje ukupnih prirodnih i kulturno-istorijskih resursa. Ipak, promene u okruženju i njima izazvana savre-mena kretanja u finansijskom izveštavanju i za entitete privatnog i za entitete javnog sektora rezultirali su time da je za obe vrste entiteta sistem vrednovanja performansi postao multidimenzionalan i da obuhvata i finansijske i nefinansij-ske mere − indikatore performansi, odnosno da se TBL izveštavanje sve više pri-menjuje i od strane entiteta privatnog sektora. Iako su se i entiteti privatnog i entiteti javnog sektora kretali putem koji je vodio ka istom cilju − formulisanju ovako strukturisanog, višedimenzionalnog sistema vrednovanja performansi − njihovi smerovi kretanja bili su suprotni. U višedecenijskom periodu za entitete privatnog sektora bila je karakteristična gotovo isključiva usmerenost na vred-novanje finansijskih performansi dok je vrednovanje nefinansijskih performansi praksa sa čijom primenom je započeto tek poslednjih decenija prošlog veka.12 Važi i obrnuto, jer je tradicionalno sistem vrednovanja performansi entiteta jav-nog sektora isključivo operisao sa merama nefinansijskih performansi da bi sa-vremene reforme javnog sektora u prvi plan istakle vrednovanje njihovih finan-sijskih performansi. Upotreba mera finansijskih performansi entiteta javnog sektora treba da omogući ocenu efikasnosti i efektivnosti njihovih aktivnosti za šta neizostavnu osnovu predstavlja finansijsko izveštavanje zasnovano na raču-novodstvu na obračunskoj osnovi.

Izgradnja multidimenzionalnog sistema vrednovanja performansi, odnosno pro-ces usvajanja, od strane entiteta javnog sektora, metodologija koje su primarno korišćene za vrednovanje performansi entiteta privatnog sektora, nikako ne sme da bude mehanički. Mehanicističko preuzimanje metodologija vrednovanja performansi može imati dalekosežne posledice jer se ovi entiteti međusobno značajno razlikuju po pitanju osnovnog razloga zbog kojeg postoje i okruženja u kojima svoje aktivnosti obavljaju jedni i drugi, a prevashodno u pogledu za-stupljenosti i značaja tržišnih mehanizama i ne/profitne ciljne funkcije. Prema

11 Barrett, P., (2004), „Public Sector Reporting and Triple Bottom Line,” Australian National

Audit Office, pp. 3, www.anao.gov.au 12 Reč je o primeni metodologije izbalansiranih merila (Balanced Scorecard) koju su 1996. godi-

ne koncipirali Robert S. Kaplan i David Norton. Detaljnije videti u: Kaplan, R.S., Norton, D.P., (1999) i Kaplan, R.S., Norton, D.P., (2000).


118

mišljenju Mark-a Schacter-a,13 vrednovanje performansi je mnogo teži i kontra-verzniji poduhvat u javnom u odnosu na privatni sektor, zbog činjenice da ovaj sistem adekvatno funkcioniše samo ukoliko se jasno zna šta se vrednuje i zašto. U ovom slučaju, akcenat je na „zašto.”

2.2. Elementi sistema vrednovanja performansi

Bez obzira na to koje tehnike vrednovanja performansi entiteta javnog sektora se primenjuju, za koje svrhe i sa kojih aspekata, uvek se vrednovanje vrši u okviru sistema koji kao polazno uporište ima jasno definisane ciljeve aktivnosti entiteta. U odnosu na definisanje ciljeve gradi se ostatak sistema vrednovanja performansi definisanjem i međusobnim povezivanjem njegovih osnovnih ele-menata −indikatora performansi:

(1) inputa, (2) autputa, (3) krajnjih ishoda i (4) procesa (aktivnosti).

U akademskoj i stručnoj literaturi za svaki od navedenih elemenata − indikatora sistema vrednovanja performansi − ne postoji jednoznačna i opšteprihvaćena definicija, naprotiv, različiti autori ove elemente definišu na izuzetno različite načine. U ovom radu navedeni elementi koriste se u sledećim značenjima.

(1) Inputi su resursi koji su upotrebljeni u procesu produkovanja dobara i uslu-ga i mogu biti naturalno i vrednosno iskazani. S obzirom da entiteti javnog sektora produkuju raznorodna dobra i usluge to su i inputi međusobno vrlo različiti, počevši od različitih vrsta materijala, nekretnina, postrojenja i opreme, novčanih sredstava, ljudskog rada, različitih prava do prirodnih fe-nomena kao što je elektro-magnetno polje.

(2) Autputi su jedan od oblika iskazivanja rezultata aktivnosti entiteta javnog sektora i predstavljaju dobra i usluge koji su produkovani tokom njihovih aktivnosti. Kao i inputi i autputi mogu biti naturalno i vrednosno iskazani.

13 Schacter, M. (2002), Practitioner's Guide to Measuring the Performance of Public Programs,

Institute on Governance, Ottawa, p. 8.


119

(3) Krajnji ishodi su drugi oblik iskazivanja rezultata aktivnosti entiteta javnog sektora i uvek su povezani sa autputima, odnosno uvek ih prate i sa njima su u uzročno-posledičnoj vezi. Pored toga, krajnji ishodi su uvek povezani i sa onim subjektima kojima su autputi namenjeni, odnosno sa onima koji ih ko-riste. Krajnji ishodi predstavljaju suštinske promene, poboljšanja ili koristi koje uvek rezultiraju iz aktivnosti izveštajnog entiteta koje su proizvele od-ređene vrste autputa. Raspoznavanje autputa i krajnjih ishoda u privatnom sektoru je daleko lakše nego u javnom sektoru. Na primer, za vlasnika fabri-ke koja proizvodi određenu vrstu kamiona, broj proizvedenih kamiona u od-ređenom vremenskom periodu je mera autputa, a dobitak (gubitak) ostvaren po osnovu njihove prodaje je krajnji ishod ove aktivnosti. Za aktivnosti zdravstvenih ustanova u okviru programa čiji je cilj smanjenje broja HIV pozitivnih osoba u određenom delu populacije ili u populaciji u celini aut-puti mogu biti izraženi: brojem održanih seminara, brojem pojedinaca koji su seminarima prisustvovali, brojem odgovora na telefonske pozive poveza-ne sa ovom bolešću, brojem obavljenih besplatnih testiranja i slično. S dru-ge strane, krajnji ishodi aktivnostima produkovanih autputa mogu biti: po-većanje kvantuma znanja o načinima prevencije i lečenja ove bolesti, sma-njenje incidence rizičnog ponašanja, smanjenje broja obolelih od HIV-a, smanjenje broja novorođenčadi koja su HIV pozitivna i slično. Iako za ak-tivnosti u okviru ovog programa postoji veza između autputa i konačnih is-hoda, očigledno je da ona nije tako direktna i merljiva niti je vremenski omeđena u relativno kratkom periodu kao što je to slučaj za aktivnosti enti-teta privatnog sektora.

(4) Procesi ili aktivnosti bilo kog entiteta, pa i entiteta javnog sektora obuhvata-ju sve što je neophodno uraditi da bi se inputi transformisali u autpute.

Pored formulisanja ciljeva, određivanja i definisanja indikatora performansi za svrsishodno funkcionisanje sistema vrednovanja performansi neophodno je de-finisanje mera performansi i način njihove kvantifikacije.14 U finansijsko-raču-novodstvenoj stručnoj literaturi i praksi mere performansi se definišu kao svi objektivni, kvantitativni i kvalitativni pokazatelji različitih aspekata performansi bilo entiteta javnog sektora bilo njihovih pojedinačnih programa i aktivnosti.

14 Videti: Modell, S., (2004).


120

3. Svrhe i aspekti vrednovanja performansi entiteta javnog sektora

3.1. Svrhe vrednovanja performansi

Merenje performansi, bilo kog pa i, entiteta javnog sektora, može biti korišćeno za više različitih svrha, pri čemu je svrha uvek određena potrebama subjekta ko-ji koristi informacije o performansama. Generalno, informacije o performansa-ma entiteta javnog sektora mogu biti korišćene za dve osnovne svrhe: donošenje ekonomskih odluka i ispunjavanje zahteva za javnom odgovornošću(a). U prilog ovim tezama govore sledeći stavovi.

Početkom devedesetih godina dvadesetog veka J. Wholey i H. Hatry15 zaključu-ju „da je započeo proces korišćenja sistema za praćenje performansi prilikom oblikovanja budžeta i alokacije resursa, motivisanja zaposlenih, ugovaranja na-bavki usluga, unapređenja obezbeđivanja javnih usluga i poboljšavanja komuni-kacije između građana i države.”

Polazeći od pretpostavke da informacije o performansama koristi onaj ko upra-vlja entitetom javnog sektora, odnosno onaj ko donosi ekonomske odluke, Američko regulatorno telo za računovodstvo javnog sektora − The Governmen-tal Accounting Standards Board (GASB) zagovara stav da su mere performansi „neophodne da bi se na bazi njih definisali kratkoročni i dugoročni ciljevi, pla-nirale programske aktivnosti čijim ostvarenjem će se postići definisani ciljevi, izvršila alokacija resursa na definisane programe, pratili i vrednovali rezultati kako bi se na bazi njih ocenio napredak u ostvarenju postavljenih kratkoročnih i dugoročnih ciljeva ili modifikovali programi i planovi radi unapređenja perfor-mansi.”16

Prema mišljenju D. Osborn-a i P. Plastrik-a ako su informacije o performansa-ma entiteta javnog sektora namenjene korisnicima njihovih dobara i usluga onda one treba da „omoguće građanima i korisnicima usluga da procene vrednost ko-

15 Wholey, J.S. and Hatry, H., (1992), „The Case for Performance Monitoring,” Public Administration

Review Vol. 52, No. 6, pp. 604. 16 Hatry, Harry P., James R. Fountain, Jr., Jonathan M. Sullivan and Lorraine Kremer, (1990):

Service Efforts and Accomplishments Reporting: its Time Has Come - An Overview, Norwalk, CT: Governmental Accounting Standards Board, p.v.


121

ju država stvara za njih,”17 odnosno, njihova primarna svrha je javna odgovor-nost(a).

Detaljnu analizu svrha za koje mogu biti korišćene upravljački orijentisane in-formacije o performansama entiteta javnog sektora dao je R.D. Behn. Prema ovom autoru najčešće svrhe korišćenja upravljački orijentisanih informacija o performansama entiteta javnog sektora su:18

(1) vrednovanje (ocenjivanje), (2) kontrola, (3) budžetiranje i finansijsko plani-ranje, (4) motivisanje, (5) promovisanje, (6) iskazivanje uvažavanja, (7) učenje i (8) unapređivanje.

(1) Vrlo često se smatra da je ocenjivanje jedina svrha vrednovanja performan-si. Da bi se informacije o performansama entiteta javnog sektora mogle ko-ristiti u ovu svrhu neophodno je, pre svega, da uprava entiteta ima jasna sa-znanja o tome šta je to što se od entiteta očekuje da ostvari. Naime, neop-hodno je da postoje jasno formulisana misija, strategija i ciljevi entiteta kao i programi kroz koje će oni biti ostvareni. Drugi preduslov za korišćenje in-formacija o performansama entiteta javnog sektora u svrhu ocenjivanja je postojanje standarda sa kojima će one biti komparirane i u odnosu na koje će biti ocenjene. Ovi standardi mogu se zasnivati na prošlim performansa-ma, performansama sličnih entiteta ili očekivanjima političara. Procesu kompariranja i vrednovanja može se pristupiti na dva načina. Prvi način komparacije procenjuje efektivnost i efikasnost samog entiteta, odnosno da li je entitet ostvario rezultate koji su pred njega postavljeni i da li je to uči-nio na efikasan način. Drugi pristup komparaciji omogućava ocenu efektiv-nosti i efikasnosti posmatranog entiteta u odnosu na onaj entitet koji je naje-fikasniji i najefektivniji. Bilo koji pristup komparacije da se koristi neop-hodno je uključiti veći broj mera performansi jer se jedino na taj način po-većava stepen pouzdanosti evaluacije − vrednovanja.

(2) Druga svrha merenja performansi je kontrola aktivnosti zaposlenih u entite-tima javnog sektora ili samih entiteta što je u direktnoj vezi sa agencijskom teorijom. Putem kontrole se proverava da li je kontrolisani entitet ili zapo-sleni obavio pred njega postavljene zadatke i da li je poverena mu sredstva

17 Osborne, D. and P. Plastrik, (2000): The Reinventor's Fieldbook: Tools for Transforming Your

Government, Jossey-Bass, San Francisco, p. 247. 18 Behn, R.D., (2003): „Why Measure Performance? Different Purposes Require Different Measu-

res,” Public Administration Review, Vol. 63, No. 5, pp. 588.


122

koristio na propisani način. Za funkcionisanje ovakvih, tradicionalnih, siste-ma kontrole, gde se u suštini kontroliše ponašanje entiteta ili pojedinca, neophodno je da se unapred obezbede, odnosno definišu, jasni i specifični zahtevi u pogledu ponašanja. U ovakvim okolnostima uspešnost kontrolisa-nog entiteta ili pojedinca izražava se kao stepen usaglašenosti njegovih ak-tivnosti ili autputa sa unapred ustanovljenim zahtevima.

(3) Merenje performansi može biti korišćeno i za potrebe finansijskog planira-nja, odnosno za potrebe budžetske alokacije sredstava i na makro i na mikro nivou. U stručnoj literaturi i praksi se za označavanje upotrebe mera perfor-mansi u budžetskom procesu koriste različiti nazivi kao što su: budžetiranje zasnovano na performansama ili budžetiranje orijentisano ka rezultatima. Međutim, vrlo često se pod istim nazivom podrazumeva različita suština što može dovesti do potpune konfuzije. Za potrebe finansijskog planiranja neo-phodno je raspolagati merama kojima se iskazuje efikasnost različitih ak-tivnosti. Drugim rečima, pored podataka o autputima i krajnjim ishodima, nužno je raspolagati i sa podacima o inputima (odnosno troškovima) po-smatranih aktivnosti. Važno je istaći da u troškove posmatranih aktivnosti pored direktnih troškova treba da budu uključeni i takozvani skriveni, odno-sno indirektni, troškovi. Posebno isticanje uključivanja indirektnih troškova u ukupne troškove posmatranih aktivnosti posledica je činjenice da se u tra-dicionalnim sistemima obračuna troškova alokacija indirektnih troškova obavlja uz korišćenje odabranih uslovnih baza ili ključeva za alokaciju. Od toga koji su ključevi izabrani za alokaciju opštih troškova direktno zavisi da li će ukupni troškovi neke aktivnosti biti objektivni, precenjeni ili podcenje-ni. Izbor ključeva za raspodelu opštih troškova može biti problematično područje i za entitete privatnog sektora. Kompleksnost ovog zadatka je još veća kada su u pitanju entiteti javnog sektora, jer su sve njihove aktivnosti usmerene na ostvarenje dobrobiti za društvenu zajednicu u celini, a efika-snost aktivnosti se ne meri samo ukupnim inputima i autputima već i konač-nim ishodima koji su daleko teže odredivi i merljivi.

(4) i (6) Upotreba mera performansi sa svrhom motivisanja entiteta i pojedinaca na ponašanje koje će voditi unapređenju njihovih performansi je u praksi naišla na široku primenu. Da bi merenje performansi moglo biti upotreblje-no u ovu svrhu, neophodno je poći od jasnog definisanja ciljnih performan-si. Sledeći korak je postavljanje sistema mera kojima će se meriti stepen na-pretka ka ciljnim performansama. Ovaj sistem treba da bude strukturisan ta-ko da fokusira pažnju aktera u aktivnostima entiteta na ciljne performanse i na taj način zapravo predstavlja motivaciono sredstvo. Ovako funkcionisa-


123

nje sistema mera je moguće ukoliko su ispunjena dva osnovna zahteva: pr-vi, neophodno je meriti autpute, a ne krajnje ishode entiteta i drugi, priku-pljanje, obrada i distribucija podataka o autputima treba da budu dovoljno ažurni da omogućavaju svrsishodne povratne informacije. U direktnijoj vezi sa napred rečenim je i korišćenje mera performansi u svrhu iskazivanja uva-žavanja pojedincima ili timovima. Na taj način se stvaraju jače veze među njima i jača svest o pojedinačnoj i kolektivnoj relevantnosti čime se povrat-no podiže stepen motivacije.

(5) Sledeća svrha za koju mere performansi mogu biti korišćene je promocija aktivnosti entiteta javnog sektora, odnosno korišćenje mera performansi kao sredstva komunikacije sa javnošću u najširem smislu te reči, a u cilju stvara-nja poverenja da entitet funkcioniše u javnom interesu i da zbog toga zaslu-žuje njenu podršku. Da bi to bilo ostvarivo, neophodno je da odabrane mere performansi budu relevantne i lako razumljive za sve one koji predstavljaju elemente „javnosti” − druge entitete javnog sektora, entitete iz privatnog sektora, organizacije različitih vrsta i pojedince.

(7) Učenje, kao svrha merenja performansi, zahteva da se iz podataka o merama performansi produkuju informacije na bazi kojih će menadžment moći da sagleda uzroke takvih performansi, odnosno da otkrije zašto su performanse entiteta izuzetno dobre, zadovoljavajuće ili loše. Za ovakvu ocenu neophod-no je raspolagati sa detaljnim informacijama o međusobno vrlo različitima aspektima aktivnosti entiteta, a tehnika koja se najčešće koristi je ocenjiva-nje prema referentnim vrednostima, odnosno benčmarking.19

(8) Međutim, ni merenje performansi ni saznanje o tome šta su uzroci aktuelnih performansi entiteta nisu sami sebi cilj. Naprotiv, aktivnosti merenja perfor-mansi i učenja imaju za krajnji cilj unapređenje performansi entiteta. Dva su koraka koja menadžment entiteta treba da preduzme da bi se postiglo una-pređenje performansi entiteta. Prvo, menadžment mora da otkrije koje su to promene u aktivnostima koje će unaprediti performanse, a drugo, kako po-stići da se željene promene zaista i realizuju. Drugim rečima, pred menadž-mentom je zadatak da pronađe adekvatan način na koji će uticati na ponaša-nje zaposlenih u entitetu čijom promenom će doći do unapređenja perfor-mansi.

19 Videti: CPA Australia, (2000).


124

Vrednovanje performansi entiteta javnog sektora može biti izvršeno na različi-tim nivoima, odnosno na nivou pojedinačnog entiteta, na nivou određene vrste aktivnosti ili programa, na nivou grupe entiteta koji čine ekonomski entitet ili na nivou države kao celine. Vrednovanje performansi je aktivnost koja se, dakle, obavlja za sve entitete javnog sektora koji imaju karakter izveštajnog entiteta. Vrlo često je svrha vrednovanja performansi uslovljena nivoom na kojem se na-lazi posmatrani izveštajni entitet. Na primer, na nivou pojedinačnog izveštajnog entiteta − jedne srednje stručne škole − svrhe vrednovanja performansi mogu bi-ti:

• unapređenje različitih aspekata performansi date škole,

• evaluacija uticaja na performanse entiteta koji ima kontrolu − odgovarajuće školske uprave,

• koncipiranje mehanizma pseudo-konkurencije,

• demonstracija javne odgovornosti(a) ili

• alokacija resursa.

Na nivou Ministarstva prosvete kao potencijalne svrhe vrednovanja njegovih performansi u obzir dolaze samo unapređenje istih, demonstracija javne odgo-vornosti(a) i alokacija resursa.

3.2. Aspekti vrednovanja performansi

Za svaki izveštajni entitet njegove performanse, prema M. Schacter-u, mogu biti različita aspekta:20

(1) funkcionalnog,

(2) finansijskog i

(3) usklađenosti sa relevantnom regulativom.

(1) Funkcionalni aspekt vrednovanja performansi entiteta javnog sektora podra-zumeva vrednovanje performansi aktivnosti koje entitet sprovodi u funkciji njihovog doprinosa ostvarenju unapred jasno definisanih ciljeva. Da bi se vrednovanje performansi aktivnosti entiteta javnog sektora sa ovog aspekta

20 Schacter, M., (2002), Practitioner's Guide to Measuring the Performance of Public Programs,

Institute on Governance, Ottawa, pp. 7−8.


125

moglo sprovesti, neophodno je da se raspolaže informacijama koje omogu-ćavaju sagledavanje i ocenu:

• relevantnosti − značajnosti preduzetih aktivnosti za ostvarenje posta-vljenih kratkoročnih i dugoročnih ciljeva, odnosno postojanje logične veze između preduzetih programa i aktivnosti i definisanih ciljeva u smislu da li preduzete aktivnosti doprinose ili ne rešavanju određenog problema i to na način koji je definisan formulisanjem ciljeva,

• efektivnosti aktivnosti, odnosno da li su krajnji ishodi preduzetih aktiv-nosti u skladu sa definisanim dugoročnim − strategijskim − ciljevima,

• efikasnosti preduzetih aktivnosti, dovođenjem u vezu količine i vredno-sti autputa i krajnjih ishoda s jedne stane i količine i vrednosti inputa koji su iskorišćeni u toku njihove produkcije s druge strane i

• održivosti sprovođenja aktivnosti, u smislu sposobnosti kontinuirane produkcije krajnjih ishoda, pre svega, u odnosu na ograničenja sa koji-ma se izveštajni entitet suočava u domenu dostupnosti ljudskih i finan-sijskih resursa.

(2) Sa finansijskog aspekta vrednovanje performansi delova i celine izveštajnog entiteta javnog sektora odnosi se na:

• ocenu stepena usaglašenosti visine stvarno nastalih isplata i naplata i vi-sine isplata i naplata predviđenih odgovarajućim budžetom ili finansij-skim planom i

• ocenu adekvatnosti upravljanja imovinom, odnosno ocenu kvaliteta fi-nansijskog upravljanja.

(3) Vrednovanje performansi izveštajnog entiteta u cilju određivanja da li su i u kojoj meri njegove aktivnosti usaglašene sa sa relevantnom zakonskom re-gulativom, javno definisanim politikama i prihvaćenim profesionalnim stan-dardima je treći aspekt posmatranja performansi.


126

4. Problemi vrednovanja performansi

Iskustvo zemalja u kojima primena sistema vrednovanja performansi entiteta javnog sektora traje više od dve decenije pokazuje da nameravani ciljevi (una-pređenje efikasnosti, efektivnosti i javne odgovornosti(a)) i svrhe njihove prime-ne u dobroj meri mogu biti realizovani. Međutim, isto iskustvo otkrilo je da je primena sistema vrednovanja performansi entiteta javnog sektora povezana sa nekim problemima i neželjenim posledicama.

Najznačajniji problemi i neželjene posledice izazvani su pojavom fenomena ko-ji se naziva paradoks performansi (performance paradox).21 Meyer i Gupta22 de-finišu paradoks performansi kao „postojanje slabe korelacione veze između me-ra performansi i stvarnih performansi.” Uzrok nastanka paradoksa performansi je činjenica da mere performansi tokom vremena gube snagu, odnosno postaju neupotrebljive za razlikovanje entiteta sa dobrim od entiteta sa lošim perfor-mansama. Do ovakvih promena u merama performansi, prema pomenutim autorima, dolazi zbog pojave četiri procesa:

(1) pozitivnog učenja,

(2) negativnog učenja, odnosno učenja sa ciljem da se naučeno (stečena sazna-nja i iskustvo) iskoristi za različite vrste zloupotreba,

(3) selekcije i

(4) potiskivanja (supresije).

(1) Kontinuirano unapređenje performansi, kao rezultat pozitivnog učenja, vre-menom dovodi do toga da su svi entiteti toliko dobri da mere performansi gube svoju senzitivnost i teže otkrivaju loše performanse.

(2) Pored procesa pozitivnog učenja, u praksi se gotovo istovremeno javljaju i procesi negativnog učenja. U procesima negativnog učenja entiteti i poje-dinci saznanje o tome koje se performanse mere, a koje ne, koriste da bi manipulisali informacijama na osnovu kojih se vrednuju njihove performan-se.

21 Videti: Prudy, D.E., Gago, S., (2002). 22 Meyer, M.W. and Gupta, V., (1994), „The Performance Paradox,” Research in Organizational

Behavior, pp. 323.


127

(3) Proces selekcije podrazumeva da se mere performansi koriste da bi se enti-teti ili pojedinci sa lošim performansama zamenili sa onima čije su perfor-manse bolje. Vremenom ovaj proces dovodi do toga da ostaju samo oni sa dobrim performansama zbog čega indikatori performansi gube svoju diskri-minatornu funkciju.

(4) (Proces potiskivanja ili supresije nastaje u okolnostima u kojima se razlike u performansama ignorišu što vrlo često dovodi po pogoršanja performansi i do pojave negativne selekcije.

Iako do paradoksa performansi dolazi zbog činjenice da mere performansi to-kom vremena gube snagu, važno je istaći da to nije zbog karakteristika samih mera performansi već, pre svega, zbog karakteristika procesa izveštavanja o performansama. Iskustvo govori da u procesu izveštavanja o performansama pa-radoksalna situacija može biti nenamerno ili namerno izazvana.

Na bazi analize rezultata velikog broja istraživanja efekata primene sistema me-renja performansi u entitetima javnog sektora, Van Thiel23 je klasifikovao sve uzroke nenamernog aktiviranja paradoksa performansi u četiri grupe: (1) posta-vljanje minimalnih zahteva u pogledu javne odgovornosti(a), (2) nekonzistentno definisanje ciljeva različitih politika, (3) nemogućnost kvantifikacije ili otežana kvantifikacija ovih ciljeva i (4) preterano insistiranje na kontroli aktivnosti i efi-kasnosti entiteta.

(1) Postojanje malog broja indikatora performansi povećava verovatnoću da će se na bazi izveštaja o performansama doneti pogrešne ocene. Ovakav za-ključak je rezultirao iz saznanja da se, u situacijama gde postoje minimalni zahtevi u pogledu javne odgovornosti(a), pažnja, po pravilu, fokusira na pro-cedure i prezentovanje indikatora inputa i autputa, a ne na stvarne perfor-manse i kvalitet i značenje mera performansi.

(2) Nekonzistentno definisani ciljevi različitih politika, odnosno njihova više-strukost, međusobna konkurentnost, a nekada i kontradiktornost, oduzimaju merama performansi njihovu neutralnost i mogu ih pretvoriti u sredstvo borbe između različitih političkih grupa, ali i između političara i menadžera entiteta javnog sektora.

23 Van Thiel, S. and Leeuw, F.L., (2002), „The Performance Paradox in the Public Sector,” Public

Performance & Management Review, Vol. 25, No. 3, pp. 267-281.


128

(3) Treći faktor nenamernog aktiviranja paradoksa performansi je činjenica da je ciljeve koji se pred entitete javnog sektora postavljaju ili nemoguće ili te-ško kvantifikovati zbog čega se značajno smanjuje pouzdanost ocene per-formansi. Recimo, kako kvantifikovati opšti, politički cilj unapređenje zdravstvenog stanja svih građana, odnosno, da li porast broja hirurških in-tervencija predstavlja kretanje ka cilju ili udaljavanje od istog?

(4) Poslednji faktor nenamernog aktiviranja paradoksa performansi je preterano insistiranje na kontroli aktivnosti i efikasnosti entiteta. To može dovesti do situacije u kojoj menadžment entiteta usmerava sve svoje napore ka zado-voljenju kriterijuma kontrole, pri čemu vrlo često postaje potpuno nebitno da li su aktivnosti koje se primenjuju za ostvarenje definisanih ciljeva zaista najefikasnije ili samo tako izgledaju.

Namerno aktiviranje paradoksa performansi od strane menadžmenta entiteta javnog sektora nastaje u svim onim situacijama kada menadžment želi da sakri-je loše performanse. Taj svoj cilj menadžment može ostvariti, u principu, na dva načina: (1) nekooperativnim ponašanjem u procesu izveštavanja o performansa-ma entiteta i (2) pogrešnom interpretacijom mera performansi.

(1) Nekooperativno ponašanje u procesu izveštavanja o performansama entite-ta, koje najčešće podrazumeva odlaganje prezentovanja informacija o per-formansama, suštinski ne prikazuje iskrivljene performanse, već ih čini u manjoj ili većoj meri nekorisnim. Smanjenje korisnosti prezentovanih infor-macija nastaje kao rezultat činjenice da stvarne performanse u trenutku nji-hovog prezentovanja nisu više relevantne.

(2) Drugi mehanizam namernog aktiviranja paradoksa performansi je pogrešna interpretacija mera performansi koja može biti realizovana na različite nači-ne kao što su:

• insistiranje na lako merljivim performansama na uštrb onih koje je te-ško meriti,24

• izveštavanje o merama performansi najefikasnijih delova entiteta, zane-marujući one delove entiteta koji su manje efikasni,

• insistiranje na izveštavanju o merama performansi koje se odnose na ostvarenje kratkoročnih ciljeva i

24 Za ovakvo ponašanje koristi se termin „tunnel vision.”


129

• diskriminacija manje efikasnih aspekata implementacije opštih ciljeva i politika u korist onih koji uzrokuju ili niže ili najniže troškove.

Namerna primena strategija koje aktiviraju mehanizam paradoksa performansi od strane menadžmenta entiteta javnog sektora može biti podstaknuta činjeni-com da je, gotovo po pravilu, za javni sektor karakteristično odsustvo bankrot-stva entiteta, kao i često prisutno odsustvo direktne veze između njihovih priho-da i rashoda. Zbog dalekosežnosti posledica namerne primene strategija koje aktiviraju mehanizam paradoksa performansi na funkcionisanje celokupne dru-štvene zajednice, u toku su obimne aktivnosti regulatornih tela i akademske jav-nosti koje su usmerene na pronalaženje načina na koji će biti preventirano, ili bar u ranoj fazi otkrivano i sankcionisano ovakvo ponašanje.

5. Zaključak

Reforme javnog sektora usmerene na unapređenje njegove efikasnosti, efektiv-nosti i stepena javne odgovornosti(a) zahtevaju finansijske informacije koje od-ražavaju efekte aktivnosti javnog sektora ne samo na angažovane finansijske već na ukupne ekonomske resurse zbog čega su ovi reformski procesi praćeni istovremenim reformama računovodstva javnog sektora.

Naime, do 80-ih godina dvadesetog veka tradicionalno u javnom sektoru prime-njivano računovodstvo zasnovano na gotovinskoj osnovi koje efekte transakcija i ekonomskih događaja priznaje isključivo u trenutku nastanka gotovinskih na-plata ili isplata, a rezultat aktivnosti entiteta u posmatranom periodu meri i iska-zuje kao razliku između naplaćene i isplaćene gotovine, odnosno računovodstvo koje je fokusirano na gotovinu koja je definisana kao jedini resurs za čije kori-šćenje se izveštajni entitet javnog sektora smatra odgovornim ne može da zado-volji informacione potrebe nametnute uvođenjem sistema vrednovanja performansi. Razlog tome je pre svega skroman informacioni obuhvat osnovnog finansijskog izveštaja za računovodstvo zasnovano na gotovinskoj osnovi jer se iz njega mogu dobiti isključivo informacije o gotovinskim tokovima, odnosno o izvorima, alokaciji (upotrebi) gotovinskih sredstava i njihovom stanju na kraju izveštajnog perioda. Ove informacije mogu zadovoljiti vrlo ograničen broj in-formacionih zahteva korisnika finansijskih izveštaja. Naime, informacije pre-zentovane u Izveštaju o gotovinskim naplatama i isplatama se od strane internih korisnika mogu koristiti jedino za određivanje ukupnog iznosa i vrste izdataka u pojedinačnom entitetu, pojedinim delovima ili celini javnog sektora i ocenu nji-hove usaglašenosti sa iznosima koji su im dodeljeni putem aproprijacija. Kada


130

je reč o eksternim korisnicima ove informacije ukazuju isključivo na uspešnost upravljanja gotovinom i gotovinskim tokovima entiteta javnog sektora na razli-čitim nivoima, odnosno kada je reč o javnom sektoru u celini o uticaju njegovih fiskalnih zahteva na ekonomiju jedne zemlje. Dakle, sa aspekta vrednovanja performansi, ovakve informacije imaju izuzetno malu upotrebnu vrednost jer:

• u okviru funkcionalnog aspekta vrednovanja performansi, od četiri potenci-jalno moguća područja upotrebe informacija prezentovanih u finansijskim izveštajima (relevantnost aktivnosti, njihova efektivnost, efikasnost i održi-vost sprovođenja), moguće ih je koristiti jedino na polju ocene svrsishodno-sti gotovinskih naplata i isplata u odnosu na postavljeni cilj, odnosno da li su one nastale u vezi sa postavljenim ciljevima izveštajnog entiteta i/ili nje-govih pojedinačnih programa i

• u okviru finansijskog aspekta vrednovanja performansi one omogućavaju jedino ocenu stepena usaglašenosti visine stvarno nastalih naplata i isplata i visine naplata i isplata predviđenih odgovarajućim budžetom ili finansij-skim planom.

Zbog toga je osnovna karakteristika reformi računovodstva javnog sektora tran-zicija na računovodstvo zasnovano na obračunskoj osnovi. Računovodstvo za-snovano na obračunskoj osnovi efekte transakcija i događaja priznaje u trenutku njihovog nastanka nezavisno od toga da li su novac ili novčani ekvivalenti pri-mljeni ili isplaćeni. U fokusu posmatranja je ukupna imovina koja je entitetu javnog sektora poverena zbog čega je za ovu računovodstvenu osnovu karakte-ristično uspostavljanje i adekvatno vođenje kompletne evidencije o ukupnoj imovini, obavezama, rashodima i prihodima. Reč je, pre svega, o tome da ova-kva evidencija čini realnim formulisanje adekvatne politike zamene pojedinih delova imovine, identifikaciju eventualno prekomerne imovine i donošenje ra-cionalnih odluka o njenoj dispoziciji kao i unapređenje upravljanja različitim vr-stama rizika povezanih sa imovinom. Posebno značajna karakteristika je iskazi-vanje troškova amortizacije stalne imovine jer se na taj način otkriva uticaj kori-šćenja stalnih sredstava na visinu troškova produkovanih usluga i stvaraju uslo-vi za primenu različitih metodologija upravljanja troškovima. Kada je reč o evi-denciji obaveza od značaja je činjenica da računovodstvo zasnovano na obra-čunskoj osnovi pored „postojećih” obaveza identifikuje i potencijalne obaveze i na taj način omogućava izradu sveobuhvatnog plana plaćanja i sagledavanje ukupnog uticaja obaveza iz tekućeg perioda na resurse budućih perioda. Ovakve informacije su nezamenljive u procesu alokacije odgovornosti za nastale obave-ze i identifikovanje mogućnosti za finansiranje novih programa i aktivnosti. Na


131

ovaj način su višestruko i višeznačno proširene mogućnosti za unapređenje upravljanja entitetima javnog sektora jer finansijske informacije koje produkuje računovodstvo zasnovano na obračunskoj osnovi omogućavaju: vrednovanje ukupne imovine koju entitet kontroliše, ocenu svrsishodnosti načina upotrebe ove imovine, donošenje odluka o budućim načinima pružanja usluga i njihovog finansiranja i vrednovanje performansi i sa funkcionalnog i sa finansijskog aspekta.25 Ipak, kada je reč o vrednovanju performansi entiteta javnog sektora sa finansijskog aspekta neophodno je istaći da je generalno moguće koristiti istu metodologiju finansijske analize koju koriste entiteti privatnog sektora ali uz neophodan stepen kritičkog razmišljanja koji uvažava sve razlike između entite-ta javnog i privatnog sektora, a posebno razlike u njihovim ciljevima i razlike između pojedinačnih izveštajnih entiteta unutar javnog sektora.26

Sažetak rada

Na osnovu proučavanja relevantne međunarodne akademske i stručne literature u radu Vrednovanje performansi entiteta javnog sektora − zašto i kako?, elabo-rirani su osnovni pokretači reformskih procesa u javnom sektoru u poslednjim decenijama dvadesetog veka i njihovi uticaji na redefinisanje uloge države u društvu i pojavu sve izrazitijih zahteva za snažnom državnom intervencijom u privrednim i finansijskim kretanjima sa ciljem da se izbegne ekonomska stagna-cija i ubrza ekonomski rast. Suštinski, pred javni sektor se u posmatranom peri-odu postavljaju dva međusobno suprotstavljena zahteva: obezbediti visok nivo javnih usluga i smanjiti visinu izdataka povezanih sa njima. Pronalaženje načina da se odgovori ovim zahtevima bilo je osnovni cilj različitih modela reformi javnog sektora koje su se sprovodile (i sprovode) u ekonomski visoko razvije-nim zemljama, zemljama u tranziciji i zemljama u razvoju. Bez obzira na razli-ke u modelima reformi (obuhvat i brzina) njihov zajednički imenilac su bili po-kušaji da se unaprede efikasnost i efektivnosti sprovođenja aktivnosti entiteta javnog sektora i poveća nivo njihove javne odgovornosti(a) za postignute rezul-

25 Između informacija prezentovanih u setu finansijskih izveštaja opšte namene zasnovanih na ob-

računskoj osnovi računovodstva i u setu finansijskih izveštaja opšte namene zasnovanih na go-tovinskoj osnovi računovodstva ne postoje razlike u pogledu njihove podobnosti i dovoljnosti za vrednovanje performansi sa aspekta usaglašenosti aktivnosti izveštajnog entiteta sa relevant-nom zakonskom regulativom, javno definisanim politikama i prihvaćenim profesionalnim stan-dardima. Dakle, informacije prezentovane u oba izveštajna modela u potpunosti zadovoljavaju informacione zahteve za ocenu različitih aspekata usaglašenosti aktivnosti izveštajnog entiteta.

26 Videti: Propper, C., Wilson, D., (2003) i Jackson, P.M., (2001).


132

tate. Meriti uspeh u procesu unapređenja efikasnosti i efektivnosti aktivnosti javnog sektora nemoguće je bez istovremene primene instrumentarija vrednova-nja nefinansijskih i finansijskih performansi. U radu su elaborirane potencijalne svrhe, aspekti i problemi vrednovanja performansi entiteta javnog sektora kao i njihove specifičnosti u odnosu na vrednovanje performansi entiteta privatnog sektora. S obzirom da je vrednovanje performansi, a posebno finansijskih, ne-moguće bez adekvatne računovodstvene informacione osnove u radu se nagla-šava neophodnost promene računovodstvene osnove i izveštajnog modela za en-titete javnog sektora, odnosno tranzicija sa gotovinske na obračunsku računo-vodstvenu osnovu.

Literatura

Barrett, P., (2004), „Public Sector Reporting and Triple Bottom Line,” Australian National Audit Office, pp. 3, www.anao.gov.au

Behn, R.D., (2003): „Why Measure Performance? Different Purposes Require Different Measures", Public Administration Review, Vol. 63, No. 5, pp. 586-606.

CPA Australia, (2000), Beyond Bean Counting 2000 – A Benchmark of Effective Financial Management in the Australian Public Sector, CPA Australia, Melbourne.

Dubnick, M., (2005), „Accountability and the Promise of Performance,” Public Performance & Management Review, Vol. 28, No. 3, pp. 376-417.

Greiling, D., (2006), „Performance Measurement: A Remedy for Increasing the Efficiency of Public Services? ,” International Journal of Productivity and Performance Management, Vol. 55, No. 6, pp. 448-465.

Hatry, Harry P., James R. Fountain, Jr., Jonathan M. Sullivan and Lorraine Kremer, (1990), Service Efforts and Accomplishments Reporting: its Time Has Come - An Overview, Norwalk, CT: Governmental Accounting Standards Board.

Jackson, P.M., (2001), „Public Sector Added Value: Can Bureaucracy Deliver?,” Public Administration, Vol.79, No. 1, pp. 5-28.

Jones, L.R., Kettl, D.F., (2003), „Assessing Public Management Reform in an International Context", International Public Management Review, Vol. 4, Issue 1, pp. 1-19.

Jović, D., (2016), Finansijsko izveštavanje i vrednovanje performansi entiteta javnog sektora - doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu - Ekonomski fakultet.

Kaplan, R., (1999), The Balanced Scorecard for Public-Sector Organizations, Harvard Business School Publishing, New York.

Kaplan, R., (2000), Overcoming the Barriers to Balanced Scorecard Use in the Public Sector, Harvard Business School Publishing, New York.


133

Ketll, D. F., (2005), The Global Public Management Revolution, Brookings Institution Press, Washington.

Kettl, D.F., (2000), „The Transformation of Governance: Globalization, Devolution, and the Role of Government,” Public Administration Review, Vol. 60, No. 6, pp. 488-497.

Kurunmäki, L., Miller, P., (2006), „Modernising Government: The Calculating Self, Hybridisation and Performance Measurement,” Financial Accountability & Management, Vol. 22, Issue 1, pp.87-106.

Meyer, M.W. and Gupta, V., (1994), „The Performance Paradox,” Research in Organizational Behavior, pp. 309-369.

Modell, S., (2004), „Performance Measurement Myths in the Public Sector: Research Note,” Financial Accountability & Management, Vol. 20, No. 1, pp. 39-55.

Nagaray, R., (2006), „Public Sector Performance since 1950 – A Fresh Look", Economic and Political Weekly, Vol. 41, No. 25 pp. 2551-2557.

Osborne, D. and P. Plastrik, (2000): The Reinventor's Fieldbook: Tools for Transforming Your Government, Jossey-Bass, San Francisco.

Potter, B.N., (2005), „Accounting as a Social and Institutional Practice: Perspective to Enrich our Understanding of Accounting Change,” ABACUS, Vol. 41, No.3, pp. 265- 289.

Prudy, D.E., Gago, S., (2002), „Public Sector Managers Handling Accounting Data: A UK Framework Validated in Spain,” Financial Accountability & Management, Vol. 13, No. 3, pp. 233-260.

Schacter, M. (2002), Practitioner's Guide to Measuring the Performance of Public Programs, Institute on Governance, Ottawa.

Uddin, S., (2005), „Public Sector Reforms and the Public Interest,” Accounting, Auditing & Accountability Journal, Vol. 18, No. 5, pp. 648-674.

Van Thiel, S. and Leeuw, F.L., (2002), „The Performance Paradox in the Public Sector,” Public Performance & Management Review, Vol. 25, No. 3, pp. 267-281.

Propper, C., Wilson, D., (2003), „The Use and Usefulness of Performance Measures in the Public Sector,” Oxford Review of Economic Policy, Vol. 19, No. 2, pp. 250-267.

Wholey, J.S. and Hatry, H., (1992), „The Case for Performance Monitoring,” Public Administration Review Vol. 52, No. 6, pp. 604-610.

Documents

Izdavač Ekonomski fakultet u Beogradu Centar za izdavačku ...cid.ekof.bg.ac.rs/.../uploads/2019/04/ZBORNIK-EKONOMSKA-POLITIKA-18.pdf · TEMATSKI ZBORNIK RADOVA EKONOMSKA POLITIKA