Jewellery Kallitzi

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΤ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ

ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΒΔΗΡΩΝ Τα κοσμήματα που βρέθηκαν στα Άβδηρα ανήκουν σε όλες σχεδόν τις κατηγορίες κατά υλικό και

κατά είδος καλύπτουν δε όλο το χρονολογικό φάσμα της ζωής της πόλης (7ος αι πΧ-14ος αι μΧ) Τα περισσότερα ήλθαν στο φως με τις ανασκαφές των νεκροταφείων ενώ αυτά που εντοπίστηκαν στην πόλη είναι αισθητά λιγότερα Περιορισμένος αριθμός προέρχεται από περισυλλογή παράδοση ή κατάσχεση Το υλικό αυτό δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά Ένα μέρος του είναι γνωστό από τις ετήσιες ανασκαφικές εκθέσεις και από μεμονωμένα παραδείγματα που παρουσιάζονται σε αρχαιολογικούς οδηγούς ή αναφέρονται συνοπτικά σε ειδικότερες δημοσιεύσεις Για την παρούσα μελέτη επιλέχτη-καν τα κοσμήματα που βρέθηκαν μέσα σε ασύλητους τάφους οι οποίοι χρονολογούνται από τον 7ο μέχρι τον 2ο αι πΧ Οι τάφοι αυτοί είναι 78 και ο αριθμός των κοσμημάτων ανέρχεται στα 189 Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε προέρχεται από σωστικές ανασκαφές που πραγματοποιήσαμε

εμείς ή βρίσκεται σε δημοσιευμένες μελέτες Αποδελτιώθηκαν οι ανασκαφικές εκθέσεις των Χρονικών του ΑΔ και των ΠΑΕ1 καθώς και δημοσιεύματα που σχετίζονται με αντικείμενα του νεκροταφείου2 Τέλος οι παλιότεροι ανασκαφείς μας έδωσαν προφορικές πληροφορίες για τα ευρήματά τους ή την άδεια να χρησιμοποιήσουμε τα δελτία καταγραφής του Μουσείου3 Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα που αφορούν την κατανομή των

κοσμημάτων κατά είδος υλικό και ποσότητα ανά αιώνα Θα διερευνήσουμε πώς αυτή σχετίζεται με τα ταφικά έθιμα και τις ιστορικές κοινωνικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν τη συγκεκριμένη περίοδο στα Άβδηρα και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο Θα εξεταστεί επίσης η συχνότητά τους σε σχέση με άλλα κτερίσματα και θα τεθούν θέματα συμβολισμού τους αναφορικά με την ηλικία και το φύλο του νεκρού Είναι φυσικά δεδομένο ότι τα στοιχεία που παρουσιάζονται εδώ έχουν προκύψει από μια σειρά

αστάθμητους παράγοντες όπως είναι οι τυχαίες περιπτώσεις ανασκαφής συγκεκριμένων τμημάτων του νεκροταφείου η σύληση των τάφων που στα Άβδηρα έχει πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις κά Σχετίζονται επίσης με την απόφασή μας να αποκλείσουμε το υπόλοιπο υλικό των νεκροταφείων (αυτό που προέρχεται από εναγισμούς από το περιβάλλον των τάφων ή από συλημένους τάφους) της πόλης και αυτό που δεν έχει ανασκαφική προέλευση Επομένως εφόσον χρησιμοποιήθηκε τμήμα μόνο των διαθέσιμων πληροφοριών οι στατιστικές και τα συνακόλουθα συμπεράσματα δεν είναι ολοκληρωμένα Για παράδειγμα απουσιάζουν κάποιοι τύποι κοσμημάτων όπως τα περιάμματα ή δεν περιλαμβάνονται μεγάλες κατηγορίες όπως είναι τα πολλά και ποικίλα γυάλινα και χάλκινα κοσμήματα Δίνονται

1 Οι ανασκαφικές εκθέσεις στις οποίες αναφέρονται κοσμήματα από κλειστά ταφικά σύνολα είναι οι παρακάτω κατά χρονολογική σειρά Δ Λαζαρίδης ldquoΑνασκαφαί και έρευναι εν Αβδήροιςrdquo ΠΑΕ 1952 277-278 Κ Ρωμιοπούλου ΑΔ 19 (1964) Χρ Β΄ 377 Χ Κουκούλη ΑΔ 22 (1967) Χρ Β2 434 Χ Κουκούλη-Χρυσανθάκη ΑΔ 26 (1971) Χρ Β2 419 Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 29 (1973 -1974) Χρ Β3 809-10 Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 32 (1977) Χρ Β2 259 Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 34 (1979) Χρ Β2 336 Ε Σκαρλατίδου ΑΔ 35 (1980) Χρ Β2 431 Ε Σκαρλατίδου ΑΔ 36 (1981) Χρ Β2 350 Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1982 11-12 13- 15 Λ Κρανιώτη ΑΔ 39 (1984) Χρ Β2 283 Χ Κουκούλη-Χρυσανθάκη Ανασκαφή στα Αρχαία Άβδηρα ΠΑΕ 1987 145 146 Ντ Καλλιντζή ΑΔ 46 (1991) Χρ Β2 328-29 Χ Κουκούλη-Χρυσανθάκη Ανασκαφή αρχαίων Αβδήρων ΠΑΕ 1992 164-65 Ντ Καλλιντζή ΑΔ 48 (1993) Χρ Β2 392 Ντ Καλλιντζή ΑΔ 50 (1995) Χρ Β2 646-48 651 656 Κ Καλλιντζή ΑΔ 52 (1997) Χρ Β2 853-54 858-61 864-66 Κ Καλλιντζή ΑΔ 2000 2001 2002 2003-2004 (υπό έκδοση)

2 Για χρονολογημένα κλειστά ταφικά σύνολα με κοσμήματα βλ Koukouli-Chrysanthaki 1970 Σαμίου 1991 Καλλιντζή 1998 448-52 456-59 Καλλιντζή 2003 Καλλιντζή 2004 Καλλιντζή 2005

3 Ευχαριστίες οφείλονται γιrsquoαυτό στους Δ Τριαντάφυλλο Χ Κουκούλη-Χρυσανθάκη Ε Σκαρλατίδου Λ Κρανιώτη Κ Περιστέρη Στ Σαμαρτζίδου και Χρ Σαμίου Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι επειδή εργαζόμαστε στο Μουσείο των Αβδήρων γνωρίζουμε όλο το υλικό που φυλάσσεται εκεί και το γεγονός αυτό υπήρξε καθοριστικό για τη διευθέτηση της μελέτης και τα συμπεράσματα που προέκυψαν


256

λοιπόν με την επιφύλαξη ότι ακόμα και αν δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα δεν βρίσκονται πολύ μακριά από αυτήν Χρονολόγηση Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε φυσικά σrsquoαυτή την έρευνα ήταν το ακανθώδες ζήτημα της χρονολόγησης Μια βάση χρονολόγησης θα μπορούσαν θεωρητικά να αποτελέσουν τα νομίσματα που

βρίσκονται στα κλειστά σύνολα των τάφων Στο νεκροταφείο των Αβδήρων όμως οι χαρώνειοι οβολοί δεν είναι συχνοί (Καλλιντζή 1997 824 Kallintzi 2006 149) Από τους 78 τάφους που περιείχαν κοσμήματα μόνο 10 γνωστοί σε μας συνοδεύονταν και από χαρώνειο οβολό Από αυτούς γνωρίζουμε την ταύτιση των νομισμάτων μόνο σε 7 περιπτώσεις Στις 5 ήταν σύγχρονα με τον ενταφιασμό στις άλλες παλιότερα Ειδικά κατά τον 2ο αι πΧ φαίνεται ότι τα νομίσματα που βρίσκονται σε τάφους είναι αρχαιότερα από αυτούς (Samiou 2004 300) Έτσι λοιπόν δεν γίνεται να χρησιμοποιηθούν για τεκμηρίωση ασφαλούς χρονολόγησης παρά μόνο ως ένας γενικός termimus post quem Ακολούθως στραφήκαμε στα χρονολογημένα συνευρήματα Εφόσον όμως όπως προείπαμε οι

τάφοι δεν έχουν δημοσιευτεί η βοήθεια των συνευρημάτων δεν ήταν πάντα δεδομένη ή εφικτή Εκτός από το δικό μας υλικό όπου ήταν δυνατόν εκμεταλλευτήκαμε τη δυνατότητα που πρόσφεραν οι δημοσιεύσεις χρησιμοποιώντας τις χρονολογήσεις των τάφων που πρότειναν οι ανασκαφείς Και εδώ όμως υπάρχει μία δυσκολία Τα κοσμήματα είναι πολύτιμα αντικείμενα μερικές φορές αποτελούν κειμήλια που βρίσκονται στα σεντούκια των σπιτιών και περνάνε από γενιά σε γενιά Είναι πιθανόν επομένως να είναι παλιότερα από τη χρονολογία του τάφου Υπό το πρίσμα αυτό η χρονολόγηση του τάφου μπορεί να αποτελέσει μόνο terminus ante quem για την κατασκευή τους Εξαιρούνται μόνο τα μικρής αξίας κοσμήματα (πχ τα επιχρυσωμένα) που λογικό είναι να κατασκευάστηκαν περίπου την περίοδο της απόθεσης ή λίγο πριν (Touratsoglou 1998 30) Έτσι λοιπόν παρόλο που δε μπορούμε να διαπιστώσουμε μακροχρόνια χρήση των κοσμημάτων από τη φθορά τους είμαστε επιφυλακτικοί ως προς αυτό και προτιμήσαμε να μη δώσουμε στενά χρονολογικά πλαίσια για το κάθε κόσμημα Τέλος η χρονολόγηση βασίστηκε στην τυπολογία των ίδιων των κοσμημάτων από δημοσιευμένα

και καλά χρονολογημένα σύνολα Προέλευση ndash Εργαστήρια Σrsquoαυτό το στάδιο της έρευνας είναι πολύ πρόωρο να τεθούν θέματα εργαστηρίων και προέλευσης των κοσμημάτων που βρέθηκαν στα Άβδηρα Δεν διαθέτουμε καμία ένδειξη για ύπαρξη εργαστηρίου στην περιοχή και επιπλέον γνωρίζουμε ότι κοντά στη Χώρα των Αβδήρων δεν υπήρχαν πηγές εξόρυξης πολύτιμων μετάλλων Όμως τα Άβδηρα ήταν μεγάλο εμπορικό κέντρο ανοιχτό στους θαλάσσιους δρόμους όλων των εποχών Τα περισσότερα από τα κοσμήματα πρέπει να ήταν εισαγόμενα προϊόντα που ήλθαν από διάφορα λιμάνια του Αιγαίου και της Μεσογείου Για παράδειγμα έχουμε ενδείξεις για κοσμήματα που προέρχονται από πόλεις της Μικράς Ασίας την Καρχηδόνα ή την Αίγυπτο Αλλά και πιο κοντά στην άμεση γειτονία της πόλης υπήρχαν κέντρα παραγωγής κοσμημάτων

όπως είναι η Θάσος που είχε εργαστήρια μεταλλουργίας (Sgourou 2001 348-51) η περιοχή του Παγγαίου και η Μακεδονία (πρβλ Τσιγαρίδα 1987 908-909) Παρατηρούνται ομοιότητες με τα κοσμήματα των περιοχών αυτών αλλά πριν να προταθούν συγκεκριμένες αποδόσεις χρειάζεται ακόμα πολλή συγκριτική μελέτη και εργαστηριακές αναλύσεις Είδος υλικό και ποσότητα κοσμημάτων ανά περίοδο Θα παρακολουθήσουμε στη συνέχεια πως είναι κατανεμημένα τα κοσμήματα στις διάφορες

χρονικές περιόδους ανάλογα με το είδος το υλικό και τον αριθμό τους σε παραλληλισμό με τα ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν τη ζωή της πόλης4 Μέσα 7ου - αρχές 6ου πΧ αι Είδη 1 ενώτιο 2 περιδέραια 5 περίαπτα-ψήφοι 2 βραχιόλια 5 πόρπες 2 περόνες

4 Για την ιστορική πορεία των Αβδήρων βλ Λαζαρίδης 1971 7-28 Σκαρλατίδου 1984 IThrAeg 157-67 Koukouli-

Chrysanthaki 1986 2004

ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΒΔΗΡΩΝ 257

Υλικό 12 χάλκινα 2 μολύβδινα 2 οστέινα 1 μικτό (πηλός και υαλόμαζα) Ποσότητα Η περίοδος αριθμεί 18 κοσμήματα που βρέθηκαν σε 11 από τους 345 ανασκαμμένους τάφους (ποσοστό 3)

Τα κοσμήματα των πρώτων αποίκων βρέθηκαν μόνο σε δύο από τα νεκροταφεία τους5 και είναι περιορισμένα σε αριθμό και ποικιλία Για τους κατοίκους των Κλαζομενών της Μ Ασίας που ίδρυσαν τα Άβδηρα το 654 πΧ η διαβίωση στην ελώδη περιοχή που επέλεξαν για εγκατάσταση ήταν δύσκολη (Σκαρλατίδου 2000 324-25 Koukouli-Chrysanthaki 2004 241) Η προβληματική παραμονή τους λόγω της αντίστασης των ντόπιων κατοίκων των Θρακών επιδεινωνόταν από τις εξαιρετικά κακές κλιματολογικές συνθήκες που προξενούσαν ποικίλες ασθένειες και πρόωρους θανάτους Το ποσοστό των κτερισμένων τάφων είναι μικρό τα αντικείμενα πενιχρά και χαμηλής ποιότητας (Σκαρλατίδου 2000 323 Skarlatidou 2004 256 258) Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην οικονομική δυσπραγία της συγκεκριμένης κοινότητας Μέσα 6ου -5ος πΧ αι Είδη 2 στεφάνια 3 ενώτια 1 περιδέραιο 2 περίαπτα 6 βραχιόλια 4 δαχτυλίδια 2 πόρπες Υλικό 12 αργυρά 2 επιχρυσωμένα 5 χάλκινα 1 σιδερένιο Ποσότητα Η περίοδος αριθμεί 20 κοσμήματα που βρέθηκαν σε 14 από τους 228 ανασκαμμένους τάφους (ποσοστό 6)

Τα κοσμήματα της περιόδου αυτής είναι επίσης λίγα και χρονολογούνται κυρίως στον 5ο αι πΧ Προέρχονται από τις ανασκαφές ταφικών τύμβων και μεμονωμένων τάφων που καλύπτουν όλη την έκταση του νεκροταφείου6 Το 545 πΧ οι κάτοικοι της Τέω επανίδρυσαν την αποικία και συγκατοίκησαν με όσους από τους

πρώτους αποίκους είχαν απομείνει εκεί Επομένως το δεύτερο μισό του 6ου αι πΧ ήταν γιrsquoαυτούς εποχή προσαρμογής και χαρακτηρίζεται από τις συγκρούσεις με τα θρακικά φύλα Το 512 πΧ η πόλη όπως και ολόκληρη η παραλιακή Θράκη περιήλθαν στην κυριαρχία των Περσών Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν ήταν άμοιρος επιπτώσεων στην περιοχή παρόλο που δε βρισκόταν φυσικά στην καρδιά των γεγονότων Τον αιώνα αυτόν η ίδρυση και η άνοδος του βασιλείου των Οδρυσών στο χώρο της Θράκης θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τα Άβδηρα Παρόλα αυτά η πόλη ήταν εύρωστη οικονομικά όπως υποδηλώνει η υποχρεωτική συμμετοχή της στο υπέρογκο κόστος της φιλοξενίας των στρατευμάτων του Ξέρξη τα μεγάλα ποσά τού φόρου που κατέβαλλε στην Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία και κυρίως η ανθηρή και συνεχιζόμενη νομισματοκοπία της (Chryssanthaki-Nagle 2007) Το γεγονός της απουσίας κοσμημάτων στους τάφους επομένως δεν είναι δυνατό να οφείλεται σε

ένδεια αλλά αντανακλά μία γενικότερη τάση της εποχής 4ος ndash αρχές 3ου αι πΧ Είδη 18 στεφάνια 1 διάδημα 24 ενώτια 22 περιδέραια 2 περίαπτα 1 βραχιόλι 16 δαχτυλίδια 8 περόνες Υλικό 35 χρυσά 2 αργυρά 32 επιχρυσωμένα 5 χάλκινα 3 σιδερένια 5 γυάλινα 4 οστέινα 2 πήλινα 2 ημιπολύτιμοι λίθοι

Ποσότητα Η περίοδος αριθμεί 92 κοσμήματα που βρέθηκαν σε 35 από τους 157 ανασκαμμένους τάφους (ποσοστό 22)

Την περίοδο αυτή εμφανίζονται πολλά χρυσά και επιχρυσωμένα κοσμήματα και παρατηρείται ποικιλία κατηγοριών και τύπων για κάθε κόσμημα Τα περισσότερα χρονολογούνται στο τέλος του 4ουndashαρχές του 3ου αι πΧ και προέρχονται από τάφους που ανασκάφηκαν σε όλη την έκταση του νεκροταφείου των τύμβων Τον 4ο αι πΧ μερικά καταστροφικά για τα Άβδηρα γεγονότα έλαβαν χώρα Το σημαντικότερο

ήταν η επιδρομή του θρακικού φύλου των Τριβαλλών που συνέβη το 3765 και είχε ως συνέπεια μια εκτεταμένη καταστροφή με μακροχρόνιες αρνητικές επιπτώσεις πολιτικής και οικονομικής φύσης

5 Για τα κλαζομενιακά νεκροταφεία βλ Kallintzi 2004 271-74 με βιβλιογραφία για το καθένα Κοσμήματα βρέθηκαν στα νεκροταφεία Κ και Χ

6 Για τα νεκροταφεία του 5ου και 4ου αι πΧ βλ Kallintzi 2004 274-79


258

Αυτό συνάγεται από ιστορικά στοιχεία και νομισματικές ενδείξεις Η οικονομική αυτή δυσπραγία αντανακλάται ίσως στη εικόνα των νεκροταφείων κατά το πρώτο μισό του αιώνα Στα 3476 τα Άβδηρα περιέρχονται στον έλεγχο του Φιλίππου Β΄ ο οποίος πρέπει να έλαβε

σημαντικά μέτρα που ανέτρεψαν τη διαφαινόμενη παρακμή (Chryssanthaki 20012) Μία από τις δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν τότε ήταν η οικοδόμηση ενός καινούριου πολεοδομικού συγκροτήματος έργο μεγαλεπήβολο και δαπανηρό που άλλαξε την ζωή των κατοίκων Στα χρόνια του Αλεξάνδρου η ενίσχυση της στρατηγικής σημασίας ολόκληρης της Αιγαιακής Θράκης συντέλεσε στη σταθεροποίηση των παραπάνω θετικών αποτελεσμάτων Η δημόσια οικονομική ανάκαμψη δικαιολογεί και την ιδιωτική ευμάρεια των Αβδηριτών που

παρατηρείται στα νεκροταφεία προς το τέλος του αιώνα Τέλος 3ου - 2ος αι πΧ Είδη 3 στεφάνια 1 διάδημα 2 σύνολα χρυσών φύλλων 12 ενώτια 8 περιδέραια 14 περίαπτα 1 βραχιόλι 9 δαχτυλίδια 2 περόνες

Υλικό 24 χρυσά 2 αργυρά 3 επιχρυσωμένα 5 χάλκινα 6 σιδερένια 4 γυάλινα 1 πήλινο 6 οστέινα 1 από όστρεο


Κατά τη λεγόμενη μέση ελληνιστική περίοδο τα κοσμήματα στα Άβδηρα είναι αναλογικά περισσότερα παρόλο που οι ανασκαμμένοι τάφοι είναι λιγότεροι αριθμητικά Ανήκουν σε διαφόρους τύπους χρησιμοποιήθηκαν ποικίλα υλικά και τα περισσότερα είναι υψηλής ποιότητας Βρέθηκαν κυρίως σε τάφους που ήταν συγκεντρωμένοι στο ΒΔ άκρο του ακατοίκητου βόρειου περιβόλου7 Η περίοδος αυτή είναι γενικά ταραγμένη και χαρακτηρίζεται από τους πολέμους των Διαδόχων

και τις διαμάχες Μακεδόνων και Ρωμαίων που επηρέασαν ποικιλοτρόπως την πόλη Το 170 πΧ καταλαμβάνεται και καταστρέφεται από τον ρωμαίο στρατηγό Ορτήνσιο με τη βοήθεια του βασιλέως της Περγάμου Ευμένη Β΄ Μετά την κατάλυση του μακεδονικού βασιλείου το 168 πΧ τα Άβδηρα ανακηρύχθηκαν ελεύθερη πόλη (167 πΧ) ουσιαστικά όμως βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής της Ρώμης Σrsquoαυτήν πλέον προσέβλεπαν για προστασία από διάφορες εξωτερικές απειλές όπως το 166 πΧ όταν είχαν προβλήματα με τους Οδρύσες Επομένως δεν είναι σαφές τι έφερε την ιδιωτική οικονομική άνοδο που διαφαίνεται στους τάφους του πρώτου μισού του 2ου πΧ αι Στα μέσα του 2ου πΧ αι αρχίζει η κατασκευή της Εγνατίας Οδού πράγμα που ενίσχυσε τις

χερσαίες συγκοινωνίες και μετατόπισε το οικονομικό κέντρο βάρους από τα παράλια στην ενδοχώρα Τα Άβδηρα σταδιακά περιέρχονται σε δεινή οικονομική κατάσταση Η δυσπραγία παρατείνεται μέχρι το τέλος του 2ου αι πΧ και συνεχίζεται και στον επόμενο αιώνα στα μέσα του οποίου σταματά η αυτόνομη νομισματοκοπία της πόλης Η δυσχερής αυτή κατάσταση πιθανόν να οδήγησε σε ολιγανθρωπία που αντανακλάται στο γεγονός της απουσίας τάφων μετά τα μέσα του 2ου πΧ αι Πέρα όμως από τους συγκεκριμένους αυτούς λόγους που αναφέρθηκαν και αφορούν τα Άβδηρα η

κτέριση ή όχι των τάφων και η συνακόλουθη ύπαρξη κοσμημάτων οφείλονται στις εθιμικές αρχές και θρησκειολογικές αντιλήψεις που επικρατούν σε ολόκληρο το ελληνικό κόσμο και παρακολουθούν τις μεταβολές που επέρχονται στον τομέα της ιδεολογίας Από τον 7ο μέχρι τον 4ο αι πΧ κατά κανόνα δεν συνήθιζαν να αποθέτουν στους τάφους πολλά κτερίσματα κυρίως όμως ήταν φειδωλοί στα κοσμήματα8 Οι πολυκτέριστοι τάφοι με τα πολλά κοσμήματα χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 4ου πΧ αι Η πλούσια κτέριση της περιόδου αυτής αποτελεί ένα γενικότερο φαινόμενο του ελληνικού κόσμου που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους μελετητές (πχ Touratsoglou 1998 30 35-36 Θέμελης και Τουράτσογλου 1997 158 κε Δρούγου 2000 312-13) Δεν πρέπει επίσης να παραβλέψουμε το γεγονός ότι τα χρόνια αυτά αποτελούν εποχή αναγέννησης για το ελληνικό κόσμημα Σημαντικός ήταν ο ρόλος

7 Για τα ελληνιστικά νεκροταφεία βλ Σαμίου 1991 Kallintzi 2004 279-80 Για τη χρονολόγηση βλ Samiou 292 8 Είναι γνωστό ότι αρκετά αρχαϊκά και κλασικά νεκροταφεία έχουν περιορισμένο αριθμό κτερισμάτων Βλ ενδεικτικά

Philipp 1981 159 Μυλωνάς 1975 273-97 Βλαβιανού-Τσαλίκη 1981 62


των μακεδονικών εργαστηρίων εφόσον η Μακεδονία συγκέντρωνε τις οικονομικές προϋποθέσεις και διέθετε πρώτες ύλες (Μπέσιος και Τσιγαρίδα 2000 180 Touratsoglou 1998 30-31) Αυτό είχε προφανώς αντίκτυπο και στα Άβδηρα που όπως είδαμε βρίσκονταν τότε υπό μακεδονική επιρροή Εκτός όμως από τη γενικότερη άνοδο του βιοτικού επιπέδου πρέπει να σταθούμε και στη

διαφοροποίηση της αντίληψης για το θάνατο (Παπαποστόλου 1977 339) Κατά τον 4ο πΧ αι οι μυστικές λατρείες και η πλατωνική φιλοσοφία οδήγησαν στην πίστη για την αθανασία της ψυχής Τον 3ο αι πΧ οι στωϊκοί και οι επικούρειοι έκαναν τον κόσμο να πιστέψει ότι η ψυχή διαλύεται μετά το θάνατο Τον 2ο αι πΧ επανέρχεται η επίδραση της πλατωνικής φιλοσοφίας και η πεποίθηση για την αθανασία της ψυχής Όλα αυτά εξηγούν πιθανόν γιατί έχουμε τόσο πολλά κτερίσματα στον 4ο και 2ο αιώνα και ελάχιστα στον 3ο αι πΧ Τα είδη των κοσμημάτων που έχουν βρεθεί στα Άβδηρα Στεφάνια Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα η έναρξη χρήσης των στεφανιών πρέπει να

τοποθετηθεί στο τέλος του 7ου-αρχές 6ου πΧ αι (Δεσποίνη 1996 25-26 Δαβάρας 1985 183-84) Ο μεγαλύτερος αριθμός των χρυσών εντοπίζεται στο δεύτερο μισό του 4ου πΧ αι και σε περιόδους της ελληνιστικής εποχής αντίστοιχες με τις φάσεις αφθονίας των χρυσών κοσμημάτων (Δεσποίνη 1996 26) Για τα επιχρυσωμένα υπάρχουν ενδείξεις ότι χρησιμοποιήθηκαν ήδη από τον 5ο πΧ αι Η χρονολόγηση αυτή έχει θεωρηθεί αμφίβολη9 παρατηρούμε όμως ότι στα Άβδηρα κάνουν την εμφάνισή τους κατά την εποχή αυτή10 Γεγονός είναι πάντως ότι τα περισσότερα χρησιμοποιήθηκαν από τον 4ο αι πΧ και μετά11 Στα Άβδηρα έχουν βρεθεί 30 στεφάνια 2 χρυσά και 28 επιχρυσωμένα Από αυτά 2 χρονολο-

γούνται στον 5ο αι 18 στο τέλος 4ου-αρχές 3ου αι και 3 στον 2ο αι πΧ Για τα υπόλοιπα 7 δεν έχουμε στοιχεία χρονολόγησης κατά πάσα πιθανότητα όμως και αυτά ανήκουν στον 4ο αι Τα πραγματικά φυτικά είδη που αναγνωρίστηκαν είναι ελιά και μυρτιά Ενδέχεται όμως να

υπάρχουν και άλλα που δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν Τα χρυσά αποτελούνται από ένα κυκλικό σωληνωτό στέλεχος (χοινικίς) στο οποίο είναι

προσαρτημένα τα φύλλα από τους μίσχους τους (εικ 1) Τα επιχρυσωμένα είναι κατασκευασμένα από ετερόκλητα υλικά τα φυλλοφόρα στελέχη είναι χάλκινα μολύβδινα ή οστέινα ενώ στις περιπτώσεις που δεν βρέθηκαν πιθανόν να ήταν ξύλινα Οι μίσχοι και τα φύλλα είναι χάλκινα επιχρυσωμένα και οι καρποί πήλινοι χρωματισμένοι ή επιχρυσωμένοι (εικ 2)12 Εκτός από τα ολόκληρα στεφάνια σε δύο τάφους του 2ου αι πΧ13 έχουν βρεθεί χρυσά φύλλα

χωρίς το αντίστοιχο στέλεχος στερέωσης Αυτό έχει παρατηρηθεί και σε άλλους τάφους της εποχής σε διάφορα νεκροταφεία14 Φαίνεται επομένως ότι δεν ήταν ασυνήθιστη πρακτική Τα μεμονωμένα φύλλα θεωρείται ότι υποκαθιστούν την προσφορά ολόκληρου στεφανιού Προτάθηκαν οικονομικοί λόγοι που στην περίπτωση των Αβδήρων δεν φαίνεται να υφίστανται διότι και οι δύο τάφοι στους οποίους βρέθηκαν είχαν πλούσιο περιεχόμενο Τα φύλλα στον τάφο ΒΖ 23 (Σαμίου 1991 276) δεν έχουν εμφανή ίχνη στερέωσης Βρέθηκαν στην περιοχή του λαιμού και του στήθους και εικάζεται

9 Δεσποίνη 1996 26 Πρβλ Τσιγαρίδα 1993 1639 Στις ταφές της Μακεδονίας τα πρώτα επιχρυσωμένα στεφάνια εμφανίζονται στις αρχές ή τα μέσα 4ου αι πΧ ενώ τα χρυσά στο δεύτερο μισό του 4ου αι πΧ

10 Σε καύσεις του τύμβου 79 που ανασκάφηκε από την Στ Σαμαρτζίδου Για την ανασκαφή βλ Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1982 13-15

11 Στη Μακεδονία οι περισσότεροι τάφοι του 4ου πΧ αι περιέχουν στεφάνι Βλ ενδεικτικά Βοκοτοπούλου 1990 28 66-67 71 85 Θέμελης και Τουράτσογλου 1997 57 58 Μπέσιος και Τσιγαρίδα 2000 191 Για άλλες περιοχές Κανινιά 1994-1995 98 κε Μαρκουλάκη και Νινιού-Κινδελή 1982 99-100 Πωλογιώργη 1985 167-68

12 Για περιγραφή των κατασκευαστικών στοιχείων των στεφανιών βλ Τσιγαρίδα 1993 Για τυπολογία οπ 1632 Τα δικά μας αντιστοιχούν στους τύπους 1 (χρυσά) και 3 (επιχρυσωμένα) Επίσης Τσιγαρίδα 1987 910 Τα δικά μας αντιστοιχούν στους τύπους ΑΙ και ΑΙΙ (χρυσά) και Γ (επιχρυσωμένα)

13 Τάφος 23 της περιοχής Βάλτα Ζαμπάκη Σαμίου 1991 474-79 Τάφος της θέσης 9725 Κ Καλλιντζή ΑΔ 52 (1997) Χρ Β2 864 Καλλιντζή 2004 264-67

14 Βλ Ενδεικτικά στη Ρόδο Κανινιά 1994-1995 98 σημ 5 114-15 σημ 58 Πάτρα Παπαποστόλου 1977 288-91 Παπαποστόλου 1978 357 Πέλλα Χρυσοστόμου 1983 217-18 σημ 3


260

από την ανασκαφέα ότι κοσμούσαν το ένδυμα της νεκρής Στην περίπτωση του τάφου 9725 (εικ 1) ήταν σκορπισμένα γύρω από το κεφάλι και στο στήθος και είχαν μίσχο με λυγισμένο το ελεύθερο άκρο του επομένως αρχικά θα ήταν κάπου προσαρμοσμένα Παλιότερα υπήρχε η γενική πεποίθηση ότι τα στεφάνια αποτελούσαν αποκλειστικά ανδρικό κτέρισμα

Τα τελευταία χρόνια όμως με τις εργαστηριακές αναλύσεις του οστεολογικού υλικού έχει αποδειχθεί ότι προσφέρονταν και σε γυναίκες15 Στα Άβδηρα στεφάνια δόθηκαν σε 5 άνδρες (ο ένας από αυτούς είχε επιπλέον και φύλλα)16 4 γυναίκες 12 παιδιά 3-7 χρονών (πιθανώς αγόρια) ενώ σε 11 περιπτώσεις το φύλο και η ηλικία του νεκρού είναι αδιευκρίνιστα Η τοποθέτηση στεφανιών σε παιδικούς τάφους έχει σχέση με έθιμα που αφορούν την ένταξη του παιδιού στην κοινωνία και τη ζωή των ενηλίκων17 Στα Άβδηρα τα στεφάνια δεν έχουν κατατεθεί στον τάφο ως απλή προσφορά18 αλλά οι νεκροί

θάβονται στεφανωμένοι Αυτό απηχεί θρησκευτικές δοξασίες για διεκδίκηση της μεταξύ των εναρέτων μετά θάνατον ζωής (Δεσποίνη 1996 28) και ενδεχομένως δηλώνει ότι το στεφάνι ήταν ιδιοκτησία του νεκρού19 Διαδήματα Τα διαδήματα είναι αποκλειστικά γυναικεία κοσμήματα της κεφαλής και σχετίζονται

όπως τα στεφάνια με δοξασίες για την μετά θάνατον ζωή (Δεσποίνη 1996 28-31) Παρόλο που κατά την ελληνιστική εποχή είχαν μεγάλη προτίμηση ως κοσμήματα ζωής (Τζαναβάρη 1997 357) στα Άβδηρα έχουν βρεθεί μόνο δύο που πρέπει να ήταν αποκλειστικά νεκρικά Το πρώτο ήταν υφασμάτινη ταινία διακοσμημένη με πήλινα δισκάρια Φέρουν ανάγλυφη παράσταση γοργονείου και ήταν χρωματισμένα με λευκή και ερυθρή βαφή που υποδηλώνει τη νεκρική χρήση τους (εικ 3 Θέμελης και Τουράτσογλου 1997 56) Βρέθηκαν σε τάφο γυναίκας του τέλους 4ου-αρχών 3ου πΧ αι20 Το δεύτερο είναι χρυσό ταινιωτό έλασμα με οπές πρόσδεσης στα άκρα21 το οποίο φέρει έκτυπη διακόσμηση με προτομή Κυβέλης στο μέσον Βρέθηκε σε τάφο γυναίκας που χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 2ου πΧ αι (Τάφος ΒΖ 23 Σαμίου 1991 475-476 εικ 8 Samiou 2004 300) Ενώτια Στα Άβδηρα έχουν βρεθεί 40 ενώτια 26 χρυσά 2 αργυρά 8 πήλινα επιχρυσωμένα και 4

χάλκινα Από αυτά ένα χρονολογείται στον 7ο πΧ αι ένα στο τέλος του 6ου αι δύο στον 5ο αι 24 στο τέλος του 4ου-αρχές 3ου και 12 στον 2ο πΧ αι Τα χρυσά ενώτια εμφανίζουν ποικιλία τύπων και διακοσμητικών στοιχείων ΧΡΙα Κύκλος σχηματισμένος από στριφτό σύρμα με απόληξη λεοντοκεφαλής (εικ 4)22 Από τον κοινότατο αυτόν τύπο βρέθηκαν 11 ενώτια και από αυτά 5 ζεύγη χρονολογούνται στο τέλος του 4ου-αρχές 3ου αι και ένα μεμονωμένο στον 2ο αι πΧ

ΧΡΙβ Κύκλος σχηματισμένος από απλό σύρμα στο παχύτερο άκρο του οποίου είναι προσαρμο-σμένη κεφαλή ζώου Βρέθηκαν 4 ενώτια (όνος αντιλόπη λιοντάρι αίγαγρος) Το πρώτο χρονολογείται στον 4ο αι πΧ και τα υπόλοιπα στον 2ο αι πΧ (Τριαντάφυλλος 1979 102 αρ 420 Samiou 2004 300)

15 Το έθιμο έχει παρατηρηθεί στη Μακεδονία του 4ου αι πΧ όπου μάλιστα για τις γυναίκες προτιμούνται τα στεφάνια μυρτιάς (Ρωμιοπούλου 1989 208-209 Χρυσοστόμου 1998 39)

16 Για ύπαρξη περισσότερων στεφανιών σε τάφους βλ Παπαποστόλου 1977 290 σημ 59 Καλτσάς 1998 84-85 Χρυσοστόμου 1998 39 σημ 71

17 Πρβλ Χατζηδημητρίου 1999-2000 172-73 (σημ 35) και 174 για το στεφάνωμα των τρίχρονων αγοριών κατά την ημέρα των Χοών της εορτής των Ανθεστηρίων

18 Πχ στο Δερβένι κάποια ήταν αναρτημένα με καρφιά στα τοιχώματα των τάφων (Θέμελης και Τουράτσογλου 1997 168) Στη Ρόδο τοποθετημένα δίπλα στο κρανίο του νεκρού (Κανινιά 1994-1995 125)

19 Ειδικά τα χρυσά φαίνεται ότι ήταν προσωπικά αντικείμενα (Τσιγαρίδα 1987 912-13) 20 Ντ Καλλιντζή ΑΔ 50 (1995) Χρ Β2 647-48 Πήλινα ανάγλυφα δισκάρια με παράσταση γοργονείου αστερίσκου ή Αθηνάς έχουν βρεθεί σε πολλά νεκροταφεία με χρονολογικό ορίζοντα από τις αρχές του 5ου μέχρι το τέλος του 4ου αι πΧ Για τη χρήση τους διατυπώθηκαν πολλές θεωρίες Βλ ενδεικτικά Τουράτσογλου 1986 645-649 Touratsoglou 1998 34 Βοκοτοπούλου 1990 69-70 82 Η ερμηνεία των συγκεκριμένων δισκαρίων ως διαδηματικών στοιχείων βασίστηκε στο γεγονός ότι βρέθηκαν στην περιοχή του κρανίου και στην πίσω όψη είχαν οπές με ενσωματωμένα κομμάτια από σύρμα Για ανασύνθεση παρόμοιας ταινίας βλ Τσιγαρίδα και Ιγνατιάδου 2000 27

21 Για παρόμοια βλ Παπαποστόλου 1990 85-94 22 De Juliis 1985 184-186 τύπος ΙV Β Βλ και Παπαποστόλου 1990 120-23 138-39


ΧΡΙγ Κύκλος σχηματισμένος από απλό σύρμα στο παχύτερο άκρο του οποίου είναι προσαρμοσμένος ερωτιδέας που λυγίζοντας προς τα πίσω σχηματίζει το υπόλοιπο τμήμα του κύκλου (εικ 5)23 Βρέθηκε ένα ζεύγος24 που χρονολογείται στο τέλος του 4ου-αρχές 3ου αι πΧ

ΧΡΙΙ Δίσκος με κρεμαστό ερωτιδέα (De Juliis 1985 175-76 τύπος ΙΙ Η) Βρέθηκαν 4 ενώτια από τα οποία ένα ζεύγος ανήκει στο τέλος του 4ου-αρχές 3ου αι πΧ και ένα ζεύγος στον 2ο αι πΧ (Τριαντάφυλλος 1979 103 αρ 424 Samiou 2004 300 Πρβλ Δάφφα-Νικονάνου 1985-1986 189-90)

ΧΡΙΙΙ Δίσκος με δύο επικαλυπτόμενους ρόδακες εξάφυλλο και επτάφυλλο Πίσω από τον δίσκο βρίσκεται η θηλιά προσάρτησης (εικ 6) Βρέθηκαν 2 μεμονωμένα σχεδόν όμοια ενώτια σε τάφους που χρονολογούνται στο τέλος του 4ου-αρχές 3ου αι πΧ25

ΧΡIV Ζεύγος χρυσών ενωτίων με χάντρες από υαλόμαζα του 2ου αι πΧ (Τάφος ΒΖ 23 Σαμίου 1991 476 εικ 9 Samiou 2004 300)

ΧΡV Χρυσό ενώτιο από σύρμα που στο ένα άκρο καταλήγει σε θηλιά του 2ου πΧ αι (Τάφος ΒΖ 48 Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1992 164) Μόνο ένας τύπος αργυρών ενωτίων υπάρχει τα ελικοειδή με στρεπτά πέρατα26 Πρόκειται για ένα

ζεύγος που χρονολογείται στις αρχές του 5ου αι πΧ Από τα πήλινα επιχρυσωμένα εμφανίζονται 3 τύποι που χρονολογούνται στο τέλος του 4ου-

αρχές 3ου πΧ αι ΕΠI Λεμβοειδή με δισκάριο που φέρει προτομή Αθηνάς Παρθένου και κρεμαστά ατρακτόσχημα στοιχεία (εικ 7)27 Δύο ζεύγη

ΕΠII Μίμηση του τύπου από στριφτό σύρμα με λεοντοκεφαλή (εικ 8 De Juliis 1985 118 τύπος ΙV C) Ένα ζεύγος

ΕΠIII Δύο γυναικείες κεφαλές με ανθεμωτό κόσμημα που βρέθηκαν μαζί με πήλινες επιχρυσωμένες χάντρες28 ενδέχεται να αποτελούν στοιχεία ενωτίων29 Οι τύποι των χάλκινων είναι επίσης περιορισμένοι ΧΑI Ένα ενώτιο-κρίκος που χρονολογείται στο τέλος 6ου-αρχές 5ου πΧ αι ΧΑII Ένα ελικοειδές που χρονολογείται στο τέλος του 7ου πΧ αι 30

ΧΑIII Ένα ζεύγος συρμάτινων ενωτίων με θηλιά και μαύρη σφαιρική χάντρα που χρονολογείται

στον 2ο αι πΧ31 Τα ενώτια δεν τοποθετούνταν απαραίτητα κατά ζεύγη στους τάφους καθώς σε πολλές

περιπτώσεις βρέθηκαν και μεμονωμένα Στα Άβδηρα ζεύγη ενωτίων έχουν τοποθετηθεί σε 15 τάφους μεμονωμένα σε 10 Από τις περιπτώσεις με γνωστά τα ανθρωπολογικά στοιχεία γνωρίζουμε ότι προσφέρθηκαν σε 15 γυναίκες και 7 παιδιά (κορίτσια) Περιδέραια ndash Περίαπτα Τα περιδέραια από αλυσίδες χάντρες ή άθροισμα εικονιστικών στοιχείων

κοσμούν τον λαιμό ή το ένδυμα Στα Άβδηρα έχουν βρεθεί 33 περιδέραια με μεγάλη ποικιλία τύπων

23 Για παρόμοια βλ De Juliis 1985 144 190 τύπος VI C 24 Ενώτια του τύπου αυτού έχουν βρεθεί και εκτός τάφων 25 Παρόμοιο De Juliis 1985 189-90 αρ 127 τύπος VI Β (πρώτες δεκαετίες 3ου αι πΧ) 26 Πρόκειται για τα αργυρά αντίστοιχα του τύπου ΙΙΙ των κοσμημάτων του Τάραντος (De Juliis 1985 178-80) Τα ενώτια του τύπου αυτού φοριούνται κρεμασμένα από τον λοβό του αυτιού σε ένα κρίκο ασημένιο ή χάλκινο (Δεσποίνη 1996 31) Παλιότερα ονομάζονταν laquoσφηκωτήρεςraquo και θεωρούνταν κοσμήματα της κόμης χρήση που για πολλούς εξακολουθεί να μην αμφισβητείται Βλ Sgourou 2001 340 σημ 43

27 De Juliis 1985 159-160 αρ 72 τύπος ΙF Τα ενώτια του τύπου αυτού έχουν ευρύτατη διάδοση στον ελληνικό κόσμο του τέλους 4ου-αρχών 3ου αι πΧ Βλ ενδεικτικά Πωλογιώργη 1985 174-76 Μαρκουλάκη και Νινιού-Κινδελή 1982 112 Παπαποστόλου 1990 115-18 137-38

28 Σε καύση του τύμβου 7 που ανασκάφηκε από την Κ Περιστέρη Για την ανασκαφή βλ Περιστέρη 2000 29 Marshall 1969 αρ 2170 2171 p 248 pl LXII Των Αβδήρων δεν έχουν στο πίσω μέρος οπή ή σύρμα για προσαρμογή στον λοβό του αυτιού Υπάρχει και η άποψη ότι τα εξαρτήματα αυτά προέρχονται από περιδέραια Βλ Πωλογιώργη 1985 174-75 πιν 68δ

30 Από το νεκροταφείο Χ στο οποίο ενώτια του τύπου αυτού έχουν βρεθεί και εκτός τάφων 31 Τάφος ΒΖ 38 ανασκαφή Χρ Σαμίου


262

και υλικών 6 χρυσά 1 αργυρό 8 επιχρυσωμένα 1 μολύβδινο 2 οστέινα 9 γυάλινα 2 πήλινα και 4 μικτά Από αυτά δύο χρονολογούνται στον 7ο αι ένα στον 5ο 22 στο τέλος 4ου-αρχές 3ου και 8 στον 2ο αι πΧ Τα χρυσά είναι 6 όλα χρονολογούνται στο τέλος του 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ και ανήκουν σε τρεις τύπους ΧΡI Σύνολο από σφαιρικές χάντρες (απλές ή διακοσμημένες) με κωνικές απολήξεις (εικ 4) Τα περιδέραια αυτά στερεώνονται στην παρυφή του χιτώνα αμέσως κάτω από το λαιμό (βλ De Juliis 1985 196) Από τον τύπο αυτόν υπάρχουν δύο παραδείγματα32 ΧΡII Σύνθετη αλυσίδα (κορδόνι) με άκρα που απολήγουν σε κεφάλια λιονταριών στα οποία βρίσκεται και η πόρπωση Από τον τύπο αυτόν που ήταν πολύ αγαπητός κατά την πρώιμη ελληνιστική εποχή έχουμε δύο περιδέραια33 ΧΡIII Σύνθετη αλυσίδα (κορδόνι) με πέρατα κεφαλές γυναικών εκατέρωθεν ηράκλειου κόμβου Από τον τύπο αυτόν που είναι παραλλαγή του προηγούμενου έχουμε ένα παράδειγμα (Τριαντά-φυλλος 1979 102 αρ 421 Δεσποίνη 1996 255 αρ 163-64) ΧΡIV 4 χρυσές δικωνικές φήφοι Ένα μόνο αργυρό περιδέραιο υπάρχει και χρονολογείται στον 2ο αι πΧ Αποτελείται από σύνολο

εικονιστικών περιάπτων που βρέθηκαν σκορπισμένα στην περιοχή του στήθους της νεκρής (Σαμίου 1991 477) Τα επιχρυσωμένα περιδέραια είναι 8 Τα 6 έχουν πήλινες χάντρες και τα άλλα 2 οστέινες Τα 7

χρονολογούνται στο τέλος 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ και το άλλο στον 2ο αι Όλα ανήκουν στον ίδιο γενικό τύπο με τις σφαιρικές χάντρες διαφόρων μεγεθών (εικ 9)34 Το μοναδικό μολύβδινο περιδέραιο που βρέθηκε χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 7ου αι

πΧ (Σκαρλατίδου 2000 29 297) Αποτελείται από δέκα ψήφους Η κεντρική είναι συμπαγής με κρίκο ανάρτησης ενώ οι υπόλοιπες διαμπερείς Ο τύπος και το υλικό του περιδεραίου αυτού είναι πολύ σπάνια στον ελληνικό χώρο Υπάρχουν δύο ομάδες οστέινων περιάπτων που βρέθηκαν στον ίδιο τάφο και χρονολογούνται

γύρω στο 300 πΧ35 Στη μία παριστάνονται ζώα και στην άλλη αντικείμενα Είναι πιθανό να αποτε-λούσαν στοιχεία του ίδιου περιδεραίου Από ειδώλια και παραστάσεις σε αγγεία γνωρίζουμε ότι αυτά τα αντικείμενα ήταν φυλαχτά προορισμένα συνήθως για τα μικρά παιδιά που τα φορούσαν κρεμα-σμένα διαγώνια στο στήθος με δερμάτινο λουρί (Dasen 2003 fig 1 3a 5 Τζάχου-Αλεξανδρή 2000 113-14 εικ 11) Έτσι πέρα από τη μεταφυσική λειτουργία τους είχαν και χρηστική καθώς τα παιδιά μπορούσαν να τα παίξουν ή να τα παρατηρήσουν μαθαίνοντας τα αντικείμενα που απεικονίζουν (Papaikonomou 2006 245-47 pl 362) Εκτός από αυτό το σύνολο υπάρχουν και άλλα όμοια αντικείμενα που αποτελούν τιμήματα περιδεραίων από άλλα υλικά (εικ 9) ή τοποθετήθηκαν μεμονωμένα σε τάφους ως αποτροπαϊκά περίαπτα Παρόμοια λειτουργία είχε και το αργυρό που προαναφέρθηκε Αντίστοιχα περιδέραια με εικονιστικές χάντρες έχουν βρεθεί στα νεκροταφεία της Θάσου (Sgourou 2001 343-344) και της Ακάνθου36 Τα περιδέραια με γυάλινες χάντρες είναι 937 Τα 4 χρονολογούνται στον 4ο και τα άλλα στον 2ο

αι πΧ (Samiou 2004 300) Οι χάντρες είναι συνήθως απλές από πράσινο ή μπλε γυαλί Υπάρχουν όμως και αρκετές οφθαλμωτές που έχουν αποτροπαϊκό χαρακτήρα και βρίσκονται μεμονωμένες ή περασμένες σε περιδέραια (εικ 9) Αυτό το τελευταίο μπορεί να εκληφθεί ως επίδειξη πλούτου εφόσον μία και μόνη χάντρα αρκούσε για την απομάκρυνση της κακής ενέργειας 32 Τριαντάφυλλος 1979 103 αρ 423 Δεσποίνη 1996 244-245 αρ 125 Καλλιντζή 1998 451 Πρόκειται για τον τύπο ΙΑ της δημοσίευσης των κοσμημάτων του Τάραντος Βλ De Juliis 1985 207 αρ 135

33 Χ Κουκούλη ΑΔ 22 (1967) Χρ Β2 434 και Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 32 (1977) Χρ Β2 259 Μοιάζει με τον τύπο ΙΙΑ των κοσμημάτων του Τάραντος Βλ De Juliis 1985 215-16 Πρβλ και τον τύπο ΙΙ Β των κοσμημάτων του Αιγινίου (Μπέσιος και Τσιγαρίδα 2000 188)

34 Τα περιδέραια με απλές χάντρες είναι από τα πιο κοινά επιχρυσωμένα κοσμήματα Βλ πρόχειρα Πωλογιώργη 1985 174-76 35 Καλλιντζή 1993 565 εικ 8 Kallintzi και Papaoikonomou 2006 483 fig 4 (η εικόνα είναι τοποθετημένη ανάποδα) 36 Προφορική πληροφορία του συναδέλφου Χρ Γκατζόλη 37 Μεγάλος αριθμός χαντρών που παρουσιάζουν αξιόλογη ποικιλία στο χρώμα το σχήμα το μέγεθος και τη διακόσμηση έχει βρεθεί στο εσωτερικό της πόλης Για τυπολογία των γυάλινων χαντρών βλ Ιγνατιάδου και Χατζηνικολάου 2002 60-69


Εκτός από τα παραπάνω περιδέραια που όλα τα τμήματά τους είναι από ομοιογενές υλικό υπάρχουν και 4 μικτά αποτελούμενα δηλαδή από ετερόκλητα κατά το σχήμα και το υλικό αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν ως χάντρες Χρονολογούνται στο τέλος 7ου - αρχές 6ου αι πΧ (Σκαρλατίδου 2000 66 299 εικ 98β) στον 5ο 4ο (εικ 9) και 2ο αι πΧ Το περιδέραιο μπορεί να αντικατασταθεί και από ελάχιστες χάντρες Έτσι σε ένα τάφο του 4ου αι

τοποθετήθηκαν 2 πήλινες χάντρες σε έναν άλλο 4 χρυσές και σε τάφο του 2ου πΧ αι 5 πήλινες Τα περίαπτα ήταν επίσης πολύ δημοφιλή ειδικά κατά τον 2ο αι πΧ Έχουν βρεθεί 20 διαφόρων

σχημάτων και μεγεθών κατασκευασμένα από ποικίλα υλικά 6 χρυσά 1 αργυρό 5 χάλκινα 1 μο-λύβδινο 5 οστέινα 1 γυάλινο και 2 από όστρεο Από αυτά 5 χρονολογούνται στο τέλος του 7ουndashαρχές 6ου αι38 2 στο τέλος του 4ουndashαρχές 3ου αι (εικ 10) και 12 στον 2ο αι πΧ (Σαμίου 1991 477 Samiou 2004 300) Τα περιδέραια και τα περίαπτα τοποθετήθηκαν σε 17 γυναίκες και 10 παιδιά (κορίτσια) από τα

οποία τα τρία ήταν βρέφη και τα υπόλοιπα 15-45 ετών Σε 6 περιπτώσεις υπήρχαν στον τάφο περισσότερα από ένα περιδέραια ή περιδέραια και περίαπτα μαζί Βραχιόλια Στους τάφους των Αβδήρων βρέθηκαν 10 βραχιόλια 6 αργυρά 3 χάλκινα και ένα από

φθαρτό υλικό Από αυτά δύο χάλκινα χρονολογούνται στον 7ο αι 3 ζεύγη αργυρά στον 5ο ένα από φθαρτό υλικό στον 4ο και ένα χάλκινο στον 2ο αι πΧ Ανήκουν σε δύο τύπους Ι Ο πρώτος περιλαμβάνει βραχιόλια με στέλεχος κυκλικής διατομής και ελεύθερα άκρα Υπάρχουν

6 παραδείγματα Ια Αναδιπλούμενα άκρα έχει ένα χάλκινο βραχιόλι που χρονολογείται στα 630-620 πΧ39 Ιβ Στρογγυλεμένα κομβιόσχημα άκρα έχουν δύο αργυρά ζεύγη που χρονολογούνται στις αρχές του

5ου αι πΧ40 Ιγ Άκρα διαμορφωμένα συμμετρικά ως κεφαλές λιονταριών Πρόκειται για υποκατηγορία μιας μεγάλης ομάδας βραχιολιών που έχει ολόγλυφες κεφαλές ζώων στις απολήξεις και είναι ανατολικής προέλευσης Έχει βρεθεί ένα αργυρό ζεύγος (εικ 11)41 και ένα μεμονωμένο βραχιόλι που είχε στέλεχος από φθαρτό υλικό (πχ σκοινί δέρμα ή ξύλο) και πήλινες απολήξεις Σώζεται μόνο η μία απόληξη Ο πηλός είχε επάλειψη με λευκό χρώμα και έφερε επιχρύσωση (εικ 12)42 Όμοια παραδείγματα έχουν βρεθεί και σε άλλα νεκροταφεία43 Μιμούνται πιθανόν πραγματικά βραχιόλια από άργυρο και χρυσό (πχ Δεσποίνη 1996 αρ 194 Pfrommer 1990 Τaf 20) ή από ορεία κρύσταλλο και χρυσό (πχ Williams και Ogden 1994 77 αρ 32) και πρέπει να είχαν νεκρική χρήση

ΙΙ Ο τύπος αντιπροσωπεύεται από ένα χάλκινο περιελισσόμενο βραχιόλι που χρονολογείται στον 2ο αι πΧ (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1992 164) Σε σχέση με τα υπόλοιπα κοσμήματα τα βραχιόλια που έχουν βρεθεί είναι αριθμητικά λίγα και οι

τύποι τους περιορισμένοι Αυτό είναι ένα γενικό και δυσερμήνευτο φαινόμενο διότι καθώς απεικονίζονται συχνά στην αγγειογραφία είναι φανερό ότι αποτελούσαν για τους αρχαίους αγαπητό κόσμημα (Deppert-Lippitz 1998 91) Συνήθως ανευρίσκονται διπλά στους τάφους επειδή τα φορού-σαν κατά ζεύγη και στα δύο χέρια είτε ως περιβραχιόνια επάνω από τον αγκώνα είτε ως περικάρπια Τα βραχιόλια των Αβδήρων είχαν εναποτεθεί σε τρία κορίτσια και δύο ενήλικες γυναίκες Έξι

από αυτά ήταν ζεύγη και τα υπόλοιπα μεμονωμένα

38 Νεκροταφεία Κ (Σκαρλατίδου 2000 297-98) και Χ 39 Σκαρλατίδου 2000 22 298 Στο δεύτερο βραχιόλι του 7ου αι πΧ τα άκρα είναι φθαρμένα (Σκαρλατίδου 2000 155 298) 40 Koukouli-Chrysanthaki 1970 320 εικ 6 (πρώτο τέταρτο 5ου αι πΧ) Λ Κρανιώτη ΑΔ 39 (1984) Χρ Β2 283 Για ένα ακόμη ζεύγος του ίδιου τύπου βλ Χ Κουκούλη ΑΔ 23 (1968) Χρ Β2 361 πιν 308 β

41 Κ Καλλιντζή ΑΔ 52 (1997) Χρ Β2 859 Πρβλ Deppert-Lippitz 1998 92-93 Williams και Ogden 1994 156 αρ 96 από το Παντικάπαιον (400-380 πΧ) Παρουσιάζουν επίσης αντιστοιχίες με ένα ζευγάρι που προέρχεται από το Κούριον της Κύπρου και είναι από χρυσό με τα άκρα διαμορφωμένα σε κριοκεφαλές βλ Δεσποίνη 1996 43 263-64 αρ 195-96 (τρίτο τέταρτο του 5ου αι πΧ) Το ίδιο ζεύγος Marshall 1969 221-22 αρ1985-86 pl XXXIX γύρω στο 400 πΧ

42 Για τον τάφο που χρονολογείται στο τέλος 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ βλ Καλλιντζή 1993 τάφος ΙΙΙ 43 De Juliis 1985 238 όπου και βιβλιογραφία


264

Δαχτυλίδια Ο αριθμός των δαχτυλιδιών αντίθετα είναι μεγάλος Έχουν βρεθεί 29 δαχτυλίδια 13 χρυσά 3 αργυρά 1 χάλκινο 10 σιδερένια και 2 ημιπολύτιμοι λίθοι Από αυτά 4 χρονολογούνται στον 5ο αι 16 στο τέλος 4ουndashαρχές 3ου και 9 στον 2ο αι πΧ Παρατηρείται μεγάλη ποικιλία τύπων Ια Κλειστός κρίκος και ενιαία ακόσμητη σφενδόνη δισκοειδής (Ια1) ή ελλειψοειδής (Ια2) Από την πρώτη ομάδα έχουμε μόνο ένα χρυσό παράδειγμα (εικ 4)44 Από τη δεύτερη υπάρχουν 3 χρυσά45 2 αργυρά46 και 3 σιδερένια (εικ 13)47 Από τα 9 δαχτυλίδια του τύπου Ια τα 3 χρονολογούνται στον 5ο αι και τα 6 στο τέλος του 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ Ιβ Κλειστός κρίκος και ενιαία διακοσμημένη σφενδόνη δισκοειδής ή ελλειψοειδής Με δισκοειδή σφενδόνη υπάρχει ένα χρυσό δαχτυλίδι που φέρει εγχάρακτη παράσταση Έρωτα και Αφροδίτης (Ιβ1)48 Με ελλειψοειδή ένα σιδερένιο με επίχρυση σφενδόνη που φέρει παράσταση Έρωτα και Αφροδίτης (Ιβ2)49 και ένα χάλκινο με εγχάρακτη παράσταση Αθηνάς (Ιβ3 Samiou 2004 300) Τα δύο πρώτα δαχτυλίδια του τύπου Ιβ χρονολογούνται στο τέλος του 4ουndashαρχές 3ου αι και το τρίτο στον 2ο αι πΧ ΙΙ Κλειστός κρίκος και ενιαία σφενδόνη δισκοειδής (ΙΙα) ή ελλειψοειδής (ΙΙβ-ΙΙγ) με ένθετη ημιπολύτιμη πέτρα Από την ομάδα ΙΙα έχουμε δύο σιδερένια παραδείγματα αρκετά διαβρωμένα50 Το ένα χρονολογείται στο τέλος του 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ (εικ 14) και το άλλο στον 2ο αι Η ομάδα ΙΙβ έχει ακόσμητο δακτυλιόλιθο και περιλαμβάνει δύο χρυσά παραδείγματα Το ένα χρονολογείται στο τέλος 4ουndashαρχές 3ου αι και το άλλο στον 2ο αι πΧ51 Στην ομάδα ΙΙγ υπάρχει ένα χρυσό δαχτυλίδι που έχει βαθμιδωτή σφενδόνη και δακτυλιόλιθο με παράσταση Τύχης Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 2ου αι πΧ52 ΙΙΙ Κλειστός κρίκος και ενιαία ακόσμητη επιμήκης σφενδόνη (δύο δαχτυλίδια του 2ου αι πΧ αργυρό και σιδερένιο)

IV Ανοιχτός κρίκος και ενιαία ακόσμητη σφενδόνη ελλειψοειδής (δύο χρυσά δαχτυλίδια του τέλους 4ουndashαρχών 3ου αι πΧ) (εικ 15)53

V Κλειστός κρίκος από λεπτό στριφτό σύρμα (2 χρυσά δαχτυλίδια του τέλους 4ουndashαρχών 3ου αι πΧ) (εικ 16)

VΙ Κλειστός κρίκος και ενιαία σφενδόνη με κάποιο είδος δεσίματος (ένα σιδερένιο δαχτυλίδι πιθανόν του 5ου αι πΧ)

VΙΙ Κλειστός απλός κρίκος Δύο σιδερένια δαχτυλίδια του 2ου αι πΧ (Σαμίου 1991 476) VΙΙΙ Σπειροειδές Ένα χρυσό δαχτυλίδι που παριστάνει περιελισσόμενα φίδια (2ος αι πΧ Σαμίου

1991 476 εικ 10 Samiou 2004 300) ΙΧ Υπάρχουν τέλος δύο δακτυλιόλιθοι από ημιπολύτιμους λίθους με παραστάσεις που χρονολογούνται στο τέλος 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ Ο πρώτος που είναι διάτρητος κατά το μήκος ώστε να αποτελέσει περιστρεφόμενη σφενδόνη φέρει παράσταση υδρόβιου πτηνού και το

44 Καλλιντζή 1998 451 De Juliis 1985 288 αρ 206 ΙΧ Α αργυρό (τελευταία 20ετία του 4ου αι πΧ) Μπέσιος και Τσιγαρίδα

2000 189 ΙΑ (πρώτο τέταρτο του 3ου αι πΧ) 45 Για τον τύπο βλ De Juliis 1985 284 αρ 195 VII A (μέσα 4ου αι πΧ) και 292 αρ 216 XI C (πρώτη 25ετία 3ου αι πΧ) 46 Παρόμοιο De Juliis 1985 292 αρ 215 XI Β (αυτό με παράσταση-πρώτη 25ετία του 3ου αι πΧ) 47 De Juliis 1985 287 αρ 202 VIIΙ C (τελευταία 20ετία του 4ου αι πΧ) 48 Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 29 (1973 -1974) Χρ Β3 809 πιν 596 Τριαντάφυλλος 1979 102 De Juliis 1985 288-289 αρ 207 ΙΧ Β (όψιμος 4ος αι πΧ) Πρβλ και Δεσποίνη 1996 266-67 αρ 206 (πρώτο τέταρτο του 4ου αι πΧ)

49 Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 29 (1973-1974) Χρ Β3 809 πιν 596 Τριαντάφυλλος 1979 102 αρ 425 πιν 57 Πρβλ και De Juliis 1985 289 ΙΧ C αρ 209 (πρώτο μισό 3ου αι πΧ) Παρόμοιο Marshall 1968 223 αρ 1458 (περίπου 3ος αι πΧ)

50 Παρόμοιο De Juliis 1985 297 αρ 231 ΧΙΧ A (τελευταίο τέταρτο του 3ου αι πΧ) 51 De Juliis 1985 295 αρ 225 XVI B (μέσα του 3ου αιώνα πΧ) 52 Σαμίου 1991 476 Samiou 2004 300 πρβλ De Juliis 1985 296 αρ 227 XVI D (δεύτερο τέταρτο του 3ου αι πΧ) 53 Παρόμοια αλλά με διακοσμημένες σφενδόνες Marshall 1968 150 αρ 928 pl XXIII De Juliis 1985 290-91 αρ 212 τύπος X και 291-92 αρ 214 τύπος XI A


μονόγραμμα ΑΡ54 Ο δεύτερος έχει παράσταση Ηρακλή και λέοντα (Δ Τριαντάφυλλος ΑΔ 29 [1973 -1974] Χρ Β3 809) Τα δαχτυλίδια των Αβδήρων προσφέρθηκαν σε 3 άνδρες 11 γυναίκες 2 κορίτσια (το φύλο από τα

συνευρήματα) ενώ για 5 άτομα δεν έχουμε στοιχεία Περόνες Έχουν βρεθεί 15 περόνες 2 αργυρές 3 χάλκινες 6 οστέινες και 4 σιδερένιες (εικ 14) Από

αυτές ένα ζεύγος χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 7ου αι πΧ (Σκαρλατίδου 2000 29-30 298-99) 8 στο τέλος 4ουndashαρχές 3ου και 5 στον 2ο αι πΧ Η διάκριση των περονών σε τύπους δεν είναι εφικτή προς το παρόν επειδή δεν τις έχουμε όλες

υπόψη μας Εξ όσων γνωρίζουμε αυτές του 7ου αι πΧ είχαν ξύλινα στελέχη και ελεφαντοστέινες κεφαλές Οι υπόλοιπες με την εξαίρεση μιας οστέινης που φέρει εγχάρακτη διακόσμηση (εικ 17) είναι απλές καρφίδες Οι 6 περόνες βρέθηκαν κατά ζεύγη και οι 9 ήταν μεμονωμένες Όσον αφορά τη χρήση τους τα

ζεύγη σχετίζονται με τη στερέωση του ενδύματος στους ώμους Οι μεμονωμένες αποτελούσαν κατά πάσα πιθανότητα κοσμήματα της κόμης στερεώνοντας τα άκρα μιας διαδηματικής ταινίας ή ενός καλύμματος κεφαλής (Δεσποίνη 1996 40-41) Οι περόνες των Αβδήρων προσφέρθηκαν σε έναν άνδρα 7 γυναίκες ένα παιδί (κορίτσι το φύλο

συνάγεται από τα συνευρήματα) και για δύο άτομα δεν έχουμε στοιχεία Πόρπες Οι πόρπες δεν ήταν συχνό κόσμημα στα Άβδηρα Βρέθηκαν 7 χάλκινες πόρπες του τύπου

των τοξοτών που γνώρισε μεγάλη διάδοση στον 7ο και τον 6ο αι πΧ Από αυτές 5 χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 7 ου αι (Σκαρλατίδου 2000 297) και δύο στο τέλος του 6ουndashαρχές 5ου αι (εικ 18) Δύο ζεύγη έχουν διακόσμηση με σφαιρίδια οι άλλες είναι απλές Ανθρωπολογικά στοιχεία σχετικά με τις πόρπες έχουμε μόνο για την περίπτωση ενός άνδρα Τα

δύο ζεύγη με τη διακόσμηση είχαν τοποθετηθεί στον ίδιο τάφο οι υπόλοιπες δύο ήταν μεμονωμένες Οι πόρπες χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για το κλείσιμο των πλαϊνών ανοιγμάτων του ενδύματος

και για τη στερέωσή του στους ώμους Σχετίζονται επίσης με τη συγκράτηση κοσμημάτων στήθους Οι μεμονωμένες που βρίσκονται στην περιοχή των κρανίων είχαν την ίδια λειτουργία με τις περόνες δηλαδή τη σύναψη διαδηματικών ταινιών ή καλυμμάτων κεφαλής (Δεσποίνη 1996 40-41) Το γεγονός ότι τα δύο αυτά είδη κοσμημάτων είναι εξαιρετικά σπάνια στα Άβδηρα σημαίνει ότι

οι κάτοικοι φορούσαν ένα τύπο ενδύματος που δεν χρειάζεται να συγκρατηθεί στον ώμο ή στις χειρίδες Η έλλειψή τους θα μπορούσε βέβαια να οφείλεται και στον τρόπο του στολισμού του νεκρού

Η παρουσία των κοσμημάτων στους τάφους Τα κοσμήματα στα Άβδηρα βρέθηκαν στο 84 των ανασκαμμένων και το 15 των κτερισμένων τάφων Αποτελούν δηλαδή ένα μικρό μόνο μέρος των κτερισμάτων και οι τάφοι που τα περιέχουν είναι η εξαίρεση όχι ο κανόνας Ειδικότερα τα χρυσά βρέθηκαν σε πολύ λίγους τάφους μόλις 22 και από αυτούς οι πραγματικά πολυκτέριστοι που χαρακτηρίστηκαν ως laquoπλούσιοιraquo ήταν 655 Αντίθετα οι τάφοι των απλών ανθρώπων περιείχαν λίγα αντικείμενα συνήθως πήλινα αγγεία ή ήταν ακτέριστοι Αυτό συμβαίνει διότι οι κάτοικοι μιας ελληνικής πόλης δεν είχαν τις αντιλήψεις κοινωνιών οργανωμένων φυλετικά όπως πχ οι Μακεδόνες ή οι Θράκες για τους οποίους η χρήση πολύτιμων αντικειμένων στη ζωή και στο θάνατο ήταν πιο συνηθισμένη (Touratsoglou 1998 30) Συντελούσε επίσης και η απουσία της πρώτης ύλης σε ακτίνα άμεσης πρόσβασης και επομένως η εκμετάλλευσή της από τους κατοίκους των Αβδήρων Όμως πέρα από την απουσία κοινωνικών αιτίων η κατάθεση πολύτιμων αντικείμενων κατά κύριο λόγο έχει να κάνει με τον τρόπο ενταφιασμού

54 Χ Κουκούλη ΑΔ 22 (1967) Χρ Β2 434 Για διάτρητους δακτυλιόλιθους βλ De Juliis 1985 αρ 251-55 Πρβλ Παπαποστόλου

1983 17 για δαχτυλίδια με περιστρεφόμενη πέτρα 55 Η αντίθετη και προφανώς εσφαλμένη άποψη ευρέως διαδεδομένη στην τοπική κοινωνία και τα κυκλώματα των αρχαιοκαπήλων ταλάνιζε για δεκαετίες την Αρχαιολογική Υπηρεσία και συντέλεσε στην αφαίμαξη του νεκροταφείου με την σύληση και την καταστροφή ανυπολόγιστου αριθμού τάφων


266

Για την κατανόηση της παρουσίας και της λειτουργίας των αντικειμένων στους τάφους σημαντι-κή είναι η μελέτη των ταφικών εθίμων Για παράδειγμα έχει διαπιστωθεί ότι όλα τα κοσμήματα βρίσκονταν στην πραγματική τους θέση στο σώμα και αυτό σημαίνει ότι οι νεκροί θάβονταν στολισμένοι Ακόμα και όταν υπήρχαν περισσότερα ομοειδή κοσμήματα δεν ήταν απλές προσφορές τοποθετημένες δίπλα στο σώμα Επίσης το γεγονός ότι δεν βρέθηκαν πόρπες περόνες κουμπιά ελάσματα ή χάντρες για την διακόσμηση των ενδυμάτων σημαίνει ότι ο νεκρός ήταν τυλιγμένος σε σάβανο και κατά την πρόθεση δεν ήταν ορατό το σώμα του αλλά μόνο το στολισμένο κεφάλι Όλα σχεδόν τα κοσμήματα που βρέθηκαν στους τάφους είναι κοσμήματα ζωής Οι εξαιρέσεις είναι

ελάχιστες και αφορούν κυρίως τα επιχρυσωμένα56 για τα οποία έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις σχετικά με το αν αποτελούσαν νεκρικά ή πραγματικά κοσμήματα που προορίζονταν για τα πλατιά κοινωνικά στρώματα Το βέβαιο είναι ότι ακολουθούν τη μορφή των χρυσών και αργυρών κοσμημάτων και μιμούνται τύπους που είχαν ευρύτατη διάδοση και μεγάλη εμπορική επιτυχία Στα Άβδηρα ήταν συνηθισμένα συγκεκριμένα είδη (στεφάνια περιδέραια και ενώτια) και τα περισσότερα έχουν βρεθεί σε τάφους του τέλους του 4ου πΧ αι Τα κοσμήματα σε σχέση με το φύλο και την ηλικία του νεκρού Είναι κοινός τόπος στην αρχαιολογική έρευνα συγκεκριμένα κτερίσματα να θεωρούνται ως τυπικά αντικείμενα που δηλώνουν εξ ορισμού θα λέγαμε το ανδρικό ή γυναικείο φύλο Για τον λόγο αυτόν τάφοι που το οστεολογικό υλικό τους δεν έχει μελετηθεί εργαστηριακά χαρακτηρίζονται ως ανδρικοί η γυναικείοι ανάλογα με τα κτερίσμα-τά τους Τα κοσμήματα ανήκουν στην κατηγορία αυτή Ο τάφος ενηλίκου με κοσμήματα θα χαρακτη-ριστεί γυναικείος ενώ ο παιδικός τάφος κοριτσιού Με τις εργαστηριακές αναλύσεις των τελευταίων χρόνων όμως έχει αποδειχθεί ότι ορισμένα αντικείμενα (όπως για παράδειγμα οι στλεγγίδες και τα κάθε είδους μυροδοχεία) δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με ασφάλεια ως γυναικεία ή ανδρικά57 Από τα ανθρωπολογικά δεδομένα των Αβδήρων58 γνωρίζουμε ότι κοσμήματα είχαν τοποθετηθεί

σε 8 γυναίκες 9 άνδρες και 19 παιδιά Τα κοσμήματα των ανδρών με βεβαιωμένο εργαστηριακά το φύλο ήταν κυρίως στεφάνια Υπήρχαν επίσης δαχτυλίδια μία περόνη και μία πόρπη Σκεφτόμαστε λοιπόν ότι θα έπρεπε να επαναπροσδιοριστεί η ερμηνεία των τάφων με τα κοσμήματα αυτά ως γυναικείων στην περίπτωση που δεν υπάρχουν άλλες ενδείξεις φύλου Εάν εκμεταλλευτούμε τη μαρτυρία των συνευρημάτων θα παρατηρήσουμε ότι οι παραπάνω αριθμοί διαμορφώνονται σε 31 γυναίκες 10 άνδρες και 24 παιδιά από τα οποία τα 14 ήταν κορίτσια και τα 3 αγόρια Τα ενώτια περιδέραια και βραχιόλια ενίσχυσαν την απόδοση του τάφου σε γυναίκα ή σε κορίτσι Η ηλικία59 από την οποία αρχίζει η εναπόθεση κοσμημάτων στους τάφους διαφοροποιήθηκε στη

διάρκεια των αιώνων Στα αρχαϊκά νεκροταφεία των Κλαζομενίων το έθιμο εφαρμόστηκε σε μερικά νεογέννητα και βρέφη Την ακριβή ηλικία των παιδιών που κατά τον 5ο και 2ο αι πΧ συνοδεύ-τηκαν από κοσμήματα δεν τη γνωρίζουμε Στον 4ο πΧ αι τα μικρότερα παιδιά στα οποία τοποθέτη-σαν κοσμήματα είναι 15 ετών τα περισσότερα όμως βρίσκονται γύρω στην ηλικία των 3-4 ετών Πιθανόν αυτό να σχετίζεται με τα διαβατήρια έθιμα της συγκεκριμένης ηλικίας Το είδος των κοσμημάτων που προσφέρθηκαν στα παιδιά60 δεν διαφέρει από αυτά των ενηλίκων

αν και μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι πιο δημοφιλή ήταν τα περιδέραια που καμιά φορά μπαίνουν δύο ή τρία στον ίδιο τάφο και ακολουθούν τα στεφάνια Κατά κανόνα τα κοσμήματά τους έχουν μικρότερο μέγεθος από των ενηλίκων ειδικά τα βραχιόλια τα δαχτυλίδια και τα ενώτια Πολλά κτερίσματα αναφέρονται στους καθημερινούς αναμενόμενους για το φύλο τους ρόλους

που αναλάμβαναν τα παιδιά όσο ζούσαν καθώς και σε θρησκευτικές γιορτές ή εθιμικές τελετουργίες

56 Για την επιχρύσωση βλ Τσιγαρίδα και Ιγνατιάδου 2000 25 46-47 Για την λογική της μετατροπής του ευτελούς σε πολύτιμο βλ Δρούγου 2000

57 Για τη σχέση κτερισμάτων και φύλου του νεκρού βλ Houby-Nielsen 1997 58 Τη μελέτη του οστεολογικού υλικού από το νεκροταφείο Αβδήρων έχει αναλάβει ο αρχαιολόγος-ανθρωπολόγος Αναγνώ-στης Αγελαράκης καθηγητής στο Τμήμα Ανθρωπολογίας και Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αdelphi της Ν Υόρκης

59 Για τις ηλικιακές κατηγορίες βλ Houby-Nielsen 1995 177-178 60 Για τα κοσμήματα παιδιών στα Άβδηρα βλ Καλλιντζή 2000 και Papaikonomou 2006 245-47


που τα προετοίμαζαν για το ρόλο τους ως πολίτη ή σύζυγο πολίτη (Houby-Nielsen 1995 150) Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τα κοσμήματα προοιωνίζουν το μελλοντικό ρόλο της νύμφης που θα αναλάμβανε το κορίτσι εάν ζούσε Συμβολισμός Τα κοσμήματα ήταν προσωπικά αντικείμενα των νεκρών που φορέθηκαν στη ζωή και τελικά συνόδεψαν τον ιδιοκτήτη τους στο θάνατο αποκτώντας έτσι νεκρικό χαρακτήρα με συμβολικές προεκτάσεις Ως τέτοια σχετίζονται με την προβολή του κόσμου των ζωντανών στον κόσμο των νεκρών καθώς αφορούν τις αξίες της κοινωνίας που τα χρησιμοποίησε και τις θεότητες του θανάτου στις οποίες απευθύνονται Στη ζωή αποτελούσαν σύμβολα πλούτου και ανώτερης κοινωνικής και οικονομικής τάξης Στον τάφο είναι φορείς μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας απέναντι στο θάνατο την οποία καλλιεργούσε η άρχουσα τάξη της εποχής και σχετίζεται με δοξασίες για τον αφηρωισμό του νεκρού την αθανασία της ψυχής κτλ Στο πλαίσιο αυτό αποδόθηκε εσχατολογικό περιεχόμενο σε μια κατηγορία κοσμημάτων που

γίνονται του συρμού από το δεύτερο μισό του 4ου πΧ αι Στεφάνια διαδήματα φτερωτές μορφές ερώτων σε ενώτια φιδιών σε βραχιόλια ή δαχτυλίδια θωρήθηκαν κατάλληλα για νεκρική χρήση λόγω της μεταφυσικής σημασίας που είχαν προσλάβει Ειδικά το τζιτζίκι (εικ 9 19) που συναντάται δύο φορές σε τάφους μικρών κοριτσιών φαίνεται ότι είχε ένα βαθύτερο νόημα (Kallintzi και Papa-oikonomou 2006 483) καθώς λειτουργούσε σε πολλαπλά δίκτυα προβάλλοντας κατrsquoαρχήν την ιδιότητα της νύμφης που είχε το κορίτσι παραπέμπει σε χθόνιες λατρείες σε θεότητες της γονιμότητας και στην ιδέα της ανανέωσης της ζωής Άλλα πάλι κοσμήματα ήταν φυλαχτά όπως οι οφθαλμωτές χάντρες (Ιγνατιάδου και Χατζη-

νικολάου 2002 70) και τα εικονιστικά περίαπτα (Papaikonomou 2006 245-247) Μερικά ήταν δώρα προσφιλών προσώπων στη ζωή ή στο θάνατο Κυρίως όμως σε όλες τις εποχές τα κοσμήματα χρησιμοποιήθηκαν ως στολίδια για τον τονισμό της ομορφιάς

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ KAI ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Art of Goldsmith = D Williams (εκδ) 1998 The Art of the Greek Goldsmith London Βοκοτοπούλου Ι 1990 Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας Αθήνα Βλαβιανού-Τσαλίκη Αικ 1981 ldquoΑνασκαφή τάφων στην Ερέτριαrdquo ΑΔ 36 (1981) Α 58-81 Chryssanthaki K 20012 ldquoLes trois fondantions drsquoAbdegravererdquo REG 114 (20012) 383-406 Chryssanthaki-Nagle K 2007 Lrsquohistoire moneacutetaire drsquoAbdegravere en Thrace (VIe s av J-Chr-IIe s ap J-Chr) MELETEMATA 51

Athegravenes Δαβάρας Κ 1985 ldquoΡωμαϊκό νεκροταφείο Αγ Νικολάουrdquo ΑΕ 130-216 Dasen V 2003 ldquoLes amulettes drsquoenfants dans le monde greacuteco-romainrdquo Latomus 62 275-89 Δάφφα-Νικονάνου Αλ 1985-1986 ldquoΚτερίσματα ελληνιστικού τάφου στη Νεάπολη Θεσσαλονίκηςrdquo Μακεδονικά 25 180-201 Deppert-Lippitz B 1998 ldquoGreek Bracelets of the Classical Periodrdquo Art of Goldsmith 91-94 Δεσποίνη Αικ 1996 Αρχαία Χρυσά Κοσμήματα Ελληνική Τέχνη Αθήνα Δρούγου Στ 2000 ldquoΟ εφήμερος πηλός και ο αιώνιος χρυσός Επίχρυσα και επάργυρα πήλινα αγγεία στον 4ο αι πΧrdquo Μύρτος 305-14 De Juliis EM 1985 Gli Ori di Taranto in eta ellenistica Milano Θέμελης Π και Γ Τουράτσογλου 1997 Οι τάφοι του Δερβενιού Αθήνα Houby-Nielsen SH 1995 ldquoBurial languagerdquo Archaic and Classical Kerameikos Proceedings of the Danish Institute at Athens I

129-91 Athens Houby-Nielsen S 1997 ldquoGrave GiftsWomen and Conventional Values in Hellenistic Athensrdquo Conventional Values of the

Hellenistic Greeks P Bilde T Engeberg-Pedersen L Hannestad και J Zahle (εκδ) 220-62 Aarhus Ιγνατιάδου Δ και Κ Χατζηνικολάου 2002 ldquoΓυάλινες χάντρες από το αρχαίο νεκροταφείο της Θέρμης (Σέδες)

Θεσσαλονίκης Το γυαλί από την αρχαιότητα ως σήμεραrdquo Β΄ Συνέδριο Μαργαριτών Μυλοποτάμου Ρεθύμνης Κρήτης 26-28 Σεπτεμβρίου 1997 57-72 Αθήνα

Καλλιντζή Ντ 1993 ldquoΑνασκαφή ταφικού τύμβου στα Άβδηραrdquo ΑΕΜΘ 4 561-71 Καλλιντζή Ντ 1997 ldquoΈθιμα ταφής στα Αρχαία Άβδηρα Ταφικές πρακτικές και εθιμικές πράξεις από τα μέσα του 6ου ως

τα μέσα του 3ου αι πΧrdquo Αρχαία Θράκη ΙΙ 807-39 Καλλιντζή Ντ 1998 ldquoΆβδηρα Σωστικές ανασκαφές στο πλαίσιο του αναδασμού αγροκτήματος Βελόνηςrdquo ΑΕΜΘ 9 447- 61 Καλλιντζή Κ 2000 ldquoΆβδηρα Παιδικές ταφές στο νεκροταφείο των τύμβωνrdquo Ταφικές πρακτικές Μεσογείου Καλλιντζή Κ 2003 ldquoΑλάβαστρα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρωνrdquo Περί Θράκης 3 (Έκδοση Πολιτιστικού

Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης) 11-42 Ξάνθη


268

Kallintzi K 2004 ldquoAbdera Organization and Utilisation of the Area Extra Murosrdquo Klazomenai Teos Abdera 271-89 Καλλιντζή Κ 2004 ldquoΚλειστά σύνολα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρωνrdquo Στ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την

Ελληνιστική κεραμική Βόλος 17-23 Απριλίου 2000 259-68 Αθήνα Καλλιντζή Κ 2005 ldquoΚύλικες ιωνικού τύπου από το νεκροταφείο των Αβδήρωνrdquo Ζ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την

Ελληνιστική Κεραμική Αίγιο 2-9 Απριλίου 2005 (υπό έκδοση) Kallintzi K 2006 ldquoLes neacutecropoles drsquoAbdegravere Organisation de lrsquoespace et rites funeacuterairesrdquo Rois Citeacutes Neacutecropoles 143-53 Kallintzi K και ID Papaoikonomou 2006 ldquoA Methodical Approach to Funeral Goods Offered to Children of Ancient

Abderardquo Proceedings of the XVI International Congress of Classical Archaeology Boston Massachussets USA 23-26 August 2003 (C Carol A Mattusch A Donohue και Amy Brauer εκδ) 480-84 Oxford-USA

Καλτσάς Ν 1998 Άκανθος Ι Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1998 Αθήνα Κανινιά Ε 1994-1995 ldquoΧρυσά στεφάνια από τις νεκροπόλεις της Αρχαίας Ρόδουrdquo ΑΔ 49-50 Α΄ Μελέτες 97-132 Klazomenai Teos Abdera = Α Moustaka E Skarlatidou M-C Tzannes και Y Ersoy (εκδ) 2004 Symposium ldquoKlazomenai Teos

and Abdera Metropoleis and Colonyrdquo Abdera 20-21 October 2001 Thessaloniki Koukouli-Chrysanthaki Ch 1970 ldquoSarcophages en terre cuite drsquoAbdegravererdquo BCH 94 (1970) 327-60 Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ 1982 ldquoΑνασκαφικές έρευνες στα Αρχαία Άβδηραrdquo ΠΑΕ 1-17 Koukouli-Chrysanthaki Ch 1986 ldquoAbdera and the Thraciansrdquo Thracia Pontica III Troisiegraveme Symposium International ldquoLes

Thraces et les colonies grecques VIIe-Ve siegravecles av n egraverersquorsquo Sozopol 6-12 octobre 1985 82-98 Sofia Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ 1992 ldquoΑνασκαφή αρχαίων Αβδήρωνrdquo ΠΑΕ 160-66 Koukouli-Chrysanthaki Ch 2004 ldquoThe Archaic City of Abderardquo Klazomenai Teos Abdera 235-48 Λαζαρίδης Δ 1971 Άβδηρα και Δίκαια ldquoΑρχαίες ελληνικές πόλειςrdquo 6 Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος-Αθηναϊκό Κέντρο

Οικιστικής Αθήνα Μαρκουλάκη Σ και Β Νινιού-Κινδελή 1982 ldquoΕλληνιστικός λαξευτός τάφος Χανίων Ανασκαφή οικοπέδου Μαθιουλάκηrdquo

ΑΔ 37 Α΄ Μελέτες 7-117 Marshall FH 1968 Catalogue of the Finger Rings Greek Etruscan and Roman in the Departments of Antiquities British

Museum Oxford Marshall FH 1969 Catalogue of the Jewellery Greek Etruscan and Roman in the Departments of Antiquities British

Museum Oxford Μπέσιος Μ και Ε-Μπ Τσιγαρίδα 2000 ldquoΧρυσά κοσμήματα από το νεκροταφείο του Αιγινίου κοντά στην αρχαία Πύδναrdquo

Μύρτος 179-97 Μυλωνάς Γ 1975 Τὸ δυτικὸν νεκροταφεῖον τῆς Ἐλευσῖνος Αθήνα Μύρτος = Δ Παντερμαλής Αικ Δεσποίνη Χ Κουκούλη-Χρυσανθάκη και Π Αδάμ-Βελένη (επιμ) 2000 Μύρτος Μνήμη

Ιουλίας Βοκοτοπούλου Θεσσαλονίκη Papaikonomou ID 2006 ldquoLrsquointerpreacutetation des jouets trouveacutes dans les tombes drsquoenfants drsquoAbdegravererdquo Rois Citeacutes Neacutecropoles 239-49 Παπαποστόλου ΙΑ 1977 ldquoΕλληνιστικοί τάφοι της Πάτρας Ιrdquo ΑΔ 32 Α΄ Μελέται 281-343 Παπαποστόλου ΙΑ 1978 ldquoΕλληνιστικοί τάφοι της Πάτρας ΙΙrdquo ΑΔ 33 Α΄ Μελέται 354-85 Παπαποστόλου ΙΑ 1983 ldquoΚτερίσματα ταφής σε ρωμαϊκό μαυσωλείο στην Πάτραrdquo AE 1-34 Παπαποστόλου ΙΑ 1990 ldquoΚοσμήματα Πατρών και Δύμης παρατηρήσεις σε τύπους κοσμημάτων του 4ου αι πΧ και της

ελληνιστικής εποχήςrdquo AE 83-139 Περιστέρη Κ 2000 ldquoTαφικό σύνολο τύμβου 7 αρχαίας νεκρόπολης Αβδήρωνrdquo Ταφικές πρακτικές Μεσογείου Philipp H 1981 ldquoArchaische Graumlber in Ostionienrdquo IstMitt 31 149-66 Pfrommer M 1990 Untersuchungen zur Chronologie fruumlh- und hochellenistischen Goldschmucks IstForsch 37 Tuumlbingen Πωλογιώργη Μ 1985 ldquoΑπό το κλασικό και ελληνιστικό νεκροταφείο της Κυδωνίαςrdquo ΑΔ 40 Α 162-77 Rois Citeacutes Neacutecropoles = Rois Citeacutes Neacutecropoles Institutions Rites et Monuments en Maceacutedoine Actes des colloques de Nanterre (Deacutecembre 2002)

et drsquoAthegravenes (Janvier 2004) A-MGuimier-Sorbets MB Hatzopoulos και Y Morizot (εκδ) MELETEMATA 45 Athegravenes 2006 Ρωμιοπούλου Κ 1989 ldquoΥστεροκλασικά ταφικά σύνολα από τη Θεσσαλονίκηrdquo Φίλια Έπη εις Γεώργιον Ε Μυλωνάν τόμ Γ΄ 194-

218 Αθήνα Σαμίου Χ 1991 ldquoΤο ελληνιστικό νεκροταφείο των Αβδήρωνrdquo ΑΕΜΘ 2 471-87 Samiou Chr 2004 ldquoHellenistic Graves in Abderardquo Klazomenai Teos Abdera 291-303 Sgourou M 2001 ldquoJewellery from Thasian Gravesrdquo BSA 96 327-64 Σκαρλατίδου Ε 1984 ldquoΕπισκόπηση της ιστορίας των Αβδήρων με βάση τις φιλολογικές πηγές και τα αρχαιολογικά

δεδομέναrdquo Θρακική Επετηρίδα 5 147-61 Κομοτηνή Σκαρλατίδου Ε 2000 ldquoΑπό το αρχαϊκό νεκροταφείο των Αβδήρων Συμβολή στην έρευνα της αποικίας των Κλαζομενίων

στα Άβδηραrdquo Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Skarlatidou E 2004 ldquoThe Αrchaic Cemetery of the Clazomenian Colony at Abderardquo Klazomenai Teos Abdera 249-59 Ταφικές πρακτικές Μεσογείου = Συμπόσιο ldquoΤαφικές πρακτικές και παραδόσεις της Μεσογείου από το 1100 πΧ έως το 400 μΧ rdquo

Ρόδος 24-27 Ιουνίου 2000 (υπό έκδοση) Τζαναβάρη Κ 1997 ldquoΧρυσό διάδημα από τη Λητήrdquo Μνήμη Μ Ανδρόνικου Παράρτημα Μακεδονικών 6 349-61


Τζάχου-Αλεξανδρή ΟλΕ 2000 ldquoΟ Ζωγράφος της Bologna 228 στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείοrdquo AE 95-124 Τουράτσογλου Γ 1986 ldquoΤο ξίφος της Βέροιαςrdquo Αρχαία Μακεδονία IV 611-51 Touratsoglou I 1998 ldquoDated Gold The Evidence from Hellenistic Macedoniardquo Art of Goldsmith 30-39 Τριαντάφυλλος Δ 1979 ldquoΘράκηrdquo Θησαυροί της Αρχαίας Μακεδονίας Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 99-108

Αθήνα Τσιγαρίδα Μ 1987 ldquoΧρυσό στεφάνι μυρτιάς από τη Βεργίναrdquo Αμητός Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ Ανδρόνικο τόμ Β

907-14 Θεσσαλονίκη Τσιγαρίδα Μ 1993 ldquoΠαρατηρήσεις πάνω στα μετάλλινα στεφάνια της Μακεδονίαςrdquo Αρχαία Μακεδονία V τόμ 3 1631-43 Τσιγαρίδα Μπ και Δ Ιγνατιάδου 2000 Ο Χρυσός των Μακεδόνων Οδηγός έκθεσης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αθήνα Χατζηδημητρίου Α 1999-2000 ldquoΕρυθρόμορφος χους από το μουσείο Χαλκίδαςrdquo Αρχαιογνωσία 10 163-77 Χρυσοστόμου Αν 1983 ldquoΟ λαξευτός τάφος Δ΄ της Πέλλαςrdquo Μακεδονικά 23 192-219 Χρυσοστόμου Π 1998 Μακεδονικοί τάφοι Πέλλας Ι Τάφος Β΄ Ο Ασύλητος Θεσσαλονίκη Williams D και J Ogden 1994 Greek Gold Jewellery from the Classical World London

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ61 Εικ 1 Αναπαράσταση κιβωτιόσχημου τάφου άνδρα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων Διακρίνεται το χρυσό στεφάνι

ελιάς (ΜΑ 5767) και τα διασκορπισμένα φύλλα μυρτιάς (ΜΑ 7001) όπως βρέθηκαν Γύρω στο 175 πΧ Χορτολίβαδο θέση 9725

Εικ 2 Επιχρυσωμένο στεφάνι (ΜΑ 6861) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος ΙΙΙ

Εικ 3 Πήλινα επιχρυσωμένα δισκάρια διαδηματικής ταινίας (ΜΑ 4825+ΜΑ 5514) από ταφή γυναίκας σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Παλιόχωρα θέση 9519

Εικ 4 Χρυσά κοσμήματα και χαρώνειος οβολός από λακκοειδή ταφή-καύση γυναίκας Περιδέραιο (ΜΑ 4004) ενώτια (ΜΑ 4005) και δαχτυλίδι (ΜΑ 4006) Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Ξηρόβρυση θέση 9505

Εικ 5 Χρυσά κοσμήματα από κιβωτιόσχημο τάφο γυναίκας Ενώτια (ΜΑ 4002) και δαχτυλίδι (ΜΑ 4003) Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Παλιόχωρα θέση 9518 τάφος Ι

Εικ 6 Χρυσό ενώτιο (ΜΑ 2107) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Μόλος οικόπεδο Λακκιώτη τάφος Χ

Εικ 7 Πήλινα επιχρυσωμένα ενώτια (ΜΑ 365) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος ΙΧ

Εικ 8 Πήλινα επιχρυσωμένα ενώτια (ΜΑ 2254) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος ΙΙΙ

Εικ 9 Κτερίσματα από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Μικροσκοπική λεκανίδα με καπάκι-πυξίδα (ΜΑ 502-ΜΑ 503) Περιδέραιο από διάφορα οστέινα περίαπτα και γυάλινες χάντρες (ΜΑ 1695-ΜΑ 1696) Πήλινες επιχρυσωμένες χάντρες (ΜΑ 1694) Μόλος οικόπεδο Λακκιώτη Τάφος Χ

Εικ 10 Οστέινο αποτροπαϊκό περίαπτο σε σχήμα χεριού (ΜΑ 2257) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ουndashαρχές 3ου αι πΧ Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος ΙΙΙ

Εικ 11 Aργυρά βραχιόλια (ΜΑ 5426) από κιβωτιόσχημο τάφο γυναίκας Πρώτο μισό 5ου αι πΧ Χορτολίβαδο θέση 9610 Εικ 12 Πήλινη λεοντοκεφαλή-απόληξη βραχιολιού (ΜΑ 2253) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ

Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος ΙΙΙ Εικ 13 Σιδερένιο δαχτυλίδι (ΜΑ 7168) από λίθινη σαρκοφάγο που περιείχε αδιευκρίνιστου φύλου ενήλικο άτομο Αρχές

5ου αι πΧ Αλμυρή Λίμνη θέση 200008 Εικ 14 Σιδερένιο δαχτυλίδι (ΜΑ 353) και σιδερένια περόνη (ΜΑ 354-355) από ταφή γυναίκας σε λίθινη σαρκοφάγο Τέλος

4ου-αρχές 3ου αι πΧ Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος V Εικ 15 Χρυσό δαχτυλίδι με ελεύθερα άκρα (ΜΑ 2108) από λακκοειδή ταφή-καύση άνδρα Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ

Μόλος οικόπεδο Λακκιώτη καύση ΧΧΧΙΙ Εικ 16 Χρυσό δαχτυλίδι (ΜΑ 6929) από ταφή γυναίκας σε πιθάρι 4ος αι πΧ Μόλος οικόπεδο Λασπίδου πιθάρι Ι Εικ 17 Οστέινη περόνη (ΜΑ 5861) από λακκοειδή ταφή-καύση γυναίκας Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ Ξηρόβρυση θέση

9505 Εικ 18 Τμήμα χάλκινης τοξωτής πόρπης (ΜΑ 7166) από πήλινη σαρκοφάγο που περιείχε αδιευκρίνιστου φύλου ενήλικο

άτομο 5ος αι πΧ Θέση 200006 Εικ 19 Οστέινο περίαπτο που παριστάνει τζιτζίκι (ΜΑ 366) από ταφή παιδιού σε πιθάρι Τέλος 4ου-αρχές 3ου αι πΧ

Τύμβος Αλμυρής Λίμνης τάφος ΙΧ

61 Λήψεις Γ Πατρικιάνου 271419 Λήψεις Στ Στουρνάρα 134591113 Λήψεις Στ Τσολάκη 68101215161718


270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


256

λοιπόν με την επιφύλαξη ότι ακόμα και αν δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα δεν βρίσκονται πολύ μακριά από αυτήν Χρονολόγηση Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε φυσικά σrsquoαυτή την έρευνα ήταν το ακανθώδες ζήτημα της χρονολόγησης Μια βάση χρονολόγησης θα μπορούσαν θεωρητικά να αποτελέσουν τα νομίσματα που

βρίσκονται στα κλειστά σύνολα των τάφων Στο νεκροταφείο των Αβδήρων όμως οι χαρώνειοι οβολοί δεν είναι συχνοί (Καλλιντζή 1997 824 Kallintzi 2006 149) Από τους 78 τάφους που περιείχαν κοσμήματα μόνο 10 γνωστοί σε μας συνοδεύονταν και από χαρώνειο οβολό Από αυτούς γνωρίζουμε την ταύτιση των νομισμάτων μόνο σε 7 περιπτώσεις Στις 5 ήταν σύγχρονα με τον ενταφιασμό στις άλλες παλιότερα Ειδικά κατά τον 2ο αι πΧ φαίνεται ότι τα νομίσματα που βρίσκονται σε τάφους είναι αρχαιότερα από αυτούς (Samiou 2004 300) Έτσι λοιπόν δεν γίνεται να χρησιμοποιηθούν για τεκμηρίωση ασφαλούς χρονολόγησης παρά μόνο ως ένας γενικός termimus post quem Ακολούθως στραφήκαμε στα χρονολογημένα συνευρήματα Εφόσον όμως όπως προείπαμε οι

τάφοι δεν έχουν δημοσιευτεί η βοήθεια των συνευρημάτων δεν ήταν πάντα δεδομένη ή εφικτή Εκτός από το δικό μας υλικό όπου ήταν δυνατόν εκμεταλλευτήκαμε τη δυνατότητα που πρόσφεραν οι δημοσιεύσεις χρησιμοποιώντας τις χρονολογήσεις των τάφων που πρότειναν οι ανασκαφείς Και εδώ όμως υπάρχει μία δυσκολία Τα κοσμήματα είναι πολύτιμα αντικείμενα μερικές φορές αποτελούν κειμήλια που βρίσκονται στα σεντούκια των σπιτιών και περνάνε από γενιά σε γενιά Είναι πιθανόν επομένως να είναι παλιότερα από τη χρονολογία του τάφου Υπό το πρίσμα αυτό η χρονολόγηση του τάφου μπορεί να αποτελέσει μόνο terminus ante quem για την κατασκευή τους Εξαιρούνται μόνο τα μικρής αξίας κοσμήματα (πχ τα επιχρυσωμένα) που λογικό είναι να κατασκευάστηκαν περίπου την περίοδο της απόθεσης ή λίγο πριν (Touratsoglou 1998 30) Έτσι λοιπόν παρόλο που δε μπορούμε να διαπιστώσουμε μακροχρόνια χρήση των κοσμημάτων από τη φθορά τους είμαστε επιφυλακτικοί ως προς αυτό και προτιμήσαμε να μη δώσουμε στενά χρονολογικά πλαίσια για το κάθε κόσμημα Τέλος η χρονολόγηση βασίστηκε στην τυπολογία των ίδιων των κοσμημάτων από δημοσιευμένα

και καλά χρονολογημένα σύνολα Προέλευση ndash Εργαστήρια Σrsquoαυτό το στάδιο της έρευνας είναι πολύ πρόωρο να τεθούν θέματα εργαστηρίων και προέλευσης των κοσμημάτων που βρέθηκαν στα Άβδηρα Δεν διαθέτουμε καμία ένδειξη για ύπαρξη εργαστηρίου στην περιοχή και επιπλέον γνωρίζουμε ότι κοντά στη Χώρα των Αβδήρων δεν υπήρχαν πηγές εξόρυξης πολύτιμων μετάλλων Όμως τα Άβδηρα ήταν μεγάλο εμπορικό κέντρο ανοιχτό στους θαλάσσιους δρόμους όλων των εποχών Τα περισσότερα από τα κοσμήματα πρέπει να ήταν εισαγόμενα προϊόντα που ήλθαν από διάφορα λιμάνια του Αιγαίου και της Μεσογείου Για παράδειγμα έχουμε ενδείξεις για κοσμήματα που προέρχονται από πόλεις της Μικράς Ασίας την Καρχηδόνα ή την Αίγυπτο Αλλά και πιο κοντά στην άμεση γειτονία της πόλης υπήρχαν κέντρα παραγωγής κοσμημάτων

όπως είναι η Θάσος που είχε εργαστήρια μεταλλουργίας (Sgourou 2001 348-51) η περιοχή του Παγγαίου και η Μακεδονία (πρβλ Τσιγαρίδα 1987 908-909) Παρατηρούνται ομοιότητες με τα κοσμήματα των περιοχών αυτών αλλά πριν να προταθούν συγκεκριμένες αποδόσεις χρειάζεται ακόμα πολλή συγκριτική μελέτη και εργαστηριακές αναλύσεις Είδος υλικό και ποσότητα κοσμημάτων ανά περίοδο Θα παρακολουθήσουμε στη συνέχεια πως είναι κατανεμημένα τα κοσμήματα στις διάφορες

χρονικές περιόδους ανάλογα με το είδος το υλικό και τον αριθμό τους σε παραλληλισμό με τα ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν τη ζωή της πόλης4 Μέσα 7ου - αρχές 6ου πΧ αι Είδη 1 ενώτιο 2 περιδέραια 5 περίαπτα-ψήφοι 2 βραχιόλια 5 πόρπες 2 περόνες

4 Για την ιστορική πορεία των Αβδήρων βλ Λαζαρίδης 1971 7-28 Σκαρλατίδου 1984 IThrAeg 157-67 Koukouli-

Chrysanthaki 1986 2004













258



























260
































262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19













258



























260
































262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


258



























260
































262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19
















260
































262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


260
































262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19




















262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


262
























264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19
















264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


264


























266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19
















266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


266























268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19














268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


268













































270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


























270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


270

Εικ 1

Εικ 2

Εικ 3

Εικ 4 Εικ 5


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


Εικ 6

Εικ 7

Εικ 8 Εικ 9

Εικ 10 Εικ 11


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19


272

Εικ 12

Εικ 13

Εικ 14

Εικ 15

Εικ 16 Εικ 17

Εικ 18 Εικ 19

Documents

Jewellery Kallitzi