«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k (ze.yu÷.yuz.)mooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/12832/course... · 2017. 11. 23. · rþûký «r¢Þk yuf{ yrÄøk{ yLku rþûkýLkku WÃk¢{

«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k(ze.yu÷.yuz.)

yÇÞkMk- 502«kÚkr{f rðãk÷Þku{kt þiûkrýf «r¢Þk

rð¼køk- 1yrÄøk{ yLku rþûký «r¢Þk

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûkk MktMÚkkLkyu- 24-25, EÂLMxxâwþLk÷ yuheÞk, Mkuõxh- 62, LkkuEzk

økkiík{çkwæÄ Lkøkh, ÞwÃke- 201309.ðuçkMkkEx: www.nios.ac.in

502-

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLkhk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLkhk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLkhk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLkhk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk(MHRD Lke[u MðkÞ¥k MktMÚkk, ¼khík Mkhfkh)

A-24-25, MktMÚkkfeÞ rðMíkkh, Mkuõxh -62, LkkuEzk -201309 (Þw. Ãke.)ðuçkMkkEx : www.nios.ac.in, xku÷ £e Lkt. . 18001809393

¼k»kktíkh MktÞkusf

zko.hkSð «MkkË

ÃkwMíkf -1

«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k (ze.yu÷.yuz.)

«kÚkr{f rðãk÷Þku{kt þiûkrýf «r¢Þk

rðþu»k¿k Mkr{ríkzkp. rMkíkktþw. yuMk. suLkk «ku. Mke. yuMk. Lkkøkkohksw zkp. nw{k. {MkwË[uh{uLk NIOS LkkuEzk Ãkqðo yk[kÞo ykh.ykE.E.,(NCERT) {uMkqh rþûký MÃku~Þkr÷Mx, ÞwLkuMfku LÞw. rËÕne©e. çke. fu. rºkÃkkXe «ku. fu. ËkuhkEMkk{e «ku. ÃkðLk MkwÄehykE.yu.yuMk Ãkqðo «ÄkLk,rþûkf,rþûký rð¼køk «ÄkLk ykxoMk yuLz yuÚk÷uxefr«LMkeÃkk÷ Mku¢uxhe HRD Íkh¾tz Mkhfkh, hkt[e yLku yuõMkxuLþLk NCERT ,LÞw rËÕne rþûký rð¼køk NCERT,LÞw rËÕne«ku. yu. fu. þ{ko «ku. çke. Vk÷k[tÿk ©e çkeLkÞ ÃkxLkkÞfÃkqðo zkÞhuõxh NCERT,LÞw rËÕne Ãkqðo «ÄkLk rþûký & zeLk {krníke rð¼køkRIE (NCERT) rþûký MÃku~Þk÷eMÞ ÞwrLkMkuV hkt[e«ku.yuMk. ðe. yuMk. [kiÄhe «ku. fu. fu. ðþe»x zkp. fw÷rËÃk yøkhðk÷Ãkqðo ðkEMk [uhÃkMkoLk NCTE Ãkqðo «ÄkLk DEE NCERT zkÞhuõxh (yufuzur{f)LÞw rËÕne LÞw rËÕne NIOS (LkkuEzk)«ku. Mke. çke. þ{ko «ku. ðMkwÄk fk{ík «ku. yuMk. Mke. ÃkkLzkMfw÷ yußÞwfuþLk IGNOU ðkEMk [kLMku÷h rMkrLkÞh fLMk÷xuLx (yufuzur{f),NIOS LkkuEzkLÞw rËÕne SNDT ðw{Lk ÞwrLkðŠMkxe {wtçkE zkp. ft[Lk çkk÷k«ku. yuMk. Mke. yøkhfh– yuõßÞwfuxeð ykuVeMkh (yufuzur{f)«kuVuMkh nku{e ¼k¼k MkuLxh Vkuh MkkÞLMk yußÞwfuþLk {wtçkE NIOS LkkuEzk

fku»ko fkuzeLkuxh yuLz yuzexh - «ku. yu{. y{. {kuntíke Ãkqðo zkÞhuõxh MKCL ykuheMMkkÃkkXLkk ÷u¾fku

zkp. {kuntík {kunLk {kuntíke zkp. S.Mke. LktËk ©e{íke [trÿfk LkkÞfzkÞhuõxh (rLkð]ík) rþûký «ÄkLk rMkrLkÞh rþûkf SIEMAT ykuheMMkk çke.su.çke. ykuxkuLk{Mk fku÷us, ¼wðLkuïh DIET LkkÞkøkZ, hksþwt¾÷kzkp. Ãkhþwhk{ hkÞ®Mk½ ©e fkŠíkfuïh çkunuhk zkp. MkwMktæÞk {kuntíkerþûký hezh (rLkð]ík) rMkrLkÞh r»kûkf (rLkð]ík) yk[kÞo DEET ytøkw÷yuLk.ze.zçkÕÞw, fku÷us ykuV xe[h yußÞwfuþLk DIET fkuhkÃkx sÞÃkwh [uLËeÃkkzk¼wðLkuïh©e MkwËhMkLk Mktíkkhk ©e{íke ÷eÃkfk Mknw ©e «þktíkfw{kh hÚkrMkrLkÞh rþûkf rMkrLkÞh rþûkf yk[kÞo DIET ÃkwhersÕ÷k rhMkkuMko MkuLxh, MkkuLkÃkwh DEET LkÞkøkZ hksþwt¾÷k©e íkÃkMkfw{kh LkkÞf ©e Ãkwhýk [tÿk çkúñk zkp. Ëwøkko [tÿ hkýkrMkrLkÞh rþûkf rMkrLkÞh rþûkf rþûký hezh (rLkð]ík)zkÞhuõxh ykuV rx[h yußÞwfuþLk rsÕ÷k rhMkkuMko MkuLxh, çkkiÄ çkíkof ykuxkuLk{Mk fku÷usyuLz SCERT ykuheMMkk ¼wðLkuïh çkíkof©e{íke MLkunk«ðk {kunkÃkkMkk zkp. hksuLÿ fw{kh LkkÞf ©e yLktíkk rfþkuh MðiLkrMkrLkÞh rþûkf ÷uõ[h rþûký rð¼køk «kuøkúk{ {uLkushDIET fxf Lkkh®Mk½Ãkwh hðkuMk ÞwrLkðŠMkxe fxf MkuLxh Vkuh ÞwÚk yuLz MkkurþÞÞ÷

zuð÷kuÃk{uLx (CYSD), ¼wðLkuïh

zkp. MkwÂ~{íkk r{©kÃkwðo zkÞhuõxh SSSNIOS NOIDA

zko.yu.ze. ríkðkheyuþkurMkÞux «kuVuMkhþiûkrýf Mkðou rð¼køkNCERT LÞw rËÕne.

¼k»kk yuzexhfLxuLx yuzexh

zkp. fw÷ËeÃk yøkúðk÷ «ku. yuMk. Mke. ÃkkLzk zkp. ft[Lk çkk÷kzkÞhuõxh (yufuz{ef) rMkLkeÞh fLMkÕxLx yußÞwfuxeð ykuVeMkhNIOS NOIDA (rþûký rð¼køk) (Teacher Education)

yufuz{e rð¼køk yufuz{ef rð¼køkNIOS, NOIDA NIOS, NOIDA

fkÞo¢{ fku. ykurzLkuxh

¼k»kktíkh Mkr{rík

zko. yuLk. su. økZðeykMkeMxLx «kuVuMkhøkðo{uLx ykxoMk fku÷us,økktÄeLkøkh

zko.hkSð «MkkËMknkÞf rLkËuoþf (þirûkf)ûkuºkeÞ rLkÞk{f,NIOSøkktÄeLkøkh, økwshkík

zko.ð»kkoçkuLk Ãkkhu¾rMkrLkÞh rþûkfyu{.çke. Ãkxu÷ Mfq÷Mkufxh - 23, økktÄeLkøkh

W»kkçkuLk hkXkuzrMkrLkÞh rþûkfsu.yu{.[kiÄhe Mfq÷,Mkufxh - 7, økktÄeLkøkh

©e. Mke.Ãke. hksÃkwhkurníkrMkrLkÞh rþûkfyu{.çke.Ãkxu÷ Mfq÷Mkufxh - 23, økktÄeLkøkh

©e {]økuþ çkkhkuxrMkrLkÞh rþûkføkúuMkeMk nkEMfq÷

fLxuLx yuzexh

fðh yuLz rzÍkELk Ãkus Mku®xøk Mku¢uxhey÷ ykMkeMxLx©e ze. yuLk. W«urík rþð{ økúkVuõMk ©e{íke Mkw»{kÃkç÷efuþLk ykuVeMkh 531, he»ke Lkøkh swrLkÞh ykMkeMxLx,yufuz{ef rð¼køkr«®Lxøk NIOS, NOIDA rËÕne- 34 NIOS, NOIDA

©e Ä{koLktË òu»keyuõßÞwfuxeð ykMkeMxLxr«®Lxøk, NIOS, NOIDA

yæÞûk©e Lkku MktËuþr«Þ íkk÷e{kÚkeoyku,

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk {kLkð MktMkkÄLk rðfkMk {tºkk÷Þ ¼khík Mkhfkh ytíkøkoík yuf

MðkÞ¥k MktøkXLk Au. {kæÞr{f íkÚkk Wå[¥kh {kæÞr{f Míkhu ÷øk¼øk 2.02 fhkuz íkk÷e{kÚkeoyku MkkÚku ðíko{kLk{kt yk

rðïLke MkkiÚke {kuxe {wõík rðãk÷Þ rþûký ÔÞðMÚkkíktºk Au. hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk ÃkkMku ÃkkuíkkLkk

þiûkrýf yLku ÔÞðMkkrÞf fkÞo¢{ku {kxu Ëuþ{kt íkÚkk rðËuþ {kt 15 Úke ðÄw ûkuºkeÞ fuLÆku, 2 WÃkfuLÿku yLku 5000

yæÞLk fuLÿku Lkwt hk»xÙeÞ íku{s yktíkohk»xÙeÞ íktºk Au. yk íkk÷e{kÚkeoyku Lku {wõík rþûkýLkk yLku Ëwhðíkeo {kæÞ{Úke

furLÿf økwýð¥kk rþûkk,fkiþÕÞ rðfkMk yLku «rþûký Lkku WÃk¢{ Ãkwhku Ãkkzu Au. íkuLkk fkÞo¢{ku{kuLkwt rðíkhý {wrËík

Mkk{økúeLkk {kæÞ{Úke {w¾kr¼{w¾ rþûkýÚke MktÞwõík Mkq[Lkk íku{s Mkt[kh «kãkurøkf Ëu~Þ ©kÔÞ fuMkuxTMk, ykfkþðkýe

ËqhËþoLk «MkkhýÚke òuzkÞu÷ nkuÞ Au.

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk «khtr¼f Míkhu rçkLkíkk÷e{e rþûkfkuLku íkk÷e{ ykÃkðk {kxu yrÄf]ík

fhu÷ Au. «khtr¼f rþûký ykÃkðk {kxu MktÃkLLk fhu÷ Au. «htr¼f rþûký rzÃ÷ku{k fkÞo¢{ {kxu íkk÷e{e «Míkkð

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk îkhk íku ûkuºku{kt fkÞohík yLÞ WÃkfhýku Lkk MknÞkuøkÚke rðfrMkík fhu÷ Au yk

MktMÚkk rþûkýLkk yrÄfkh fkLkqLk 2007 ytíkøkoík rðrðÄíkkyku{kt ðrðÄ íkkr÷{ yLku Mkuðkfk÷eLk {kxuLkk «khtr¼f

rþûký fkÞo¢{{kt yuf LkðeLkík{ yLku ÃkzfkhsLkf ÃkËðe ykÃku Au.

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkkLkwt «khtr¼f rþûký rzÃ÷kuu{k fkÞo¢{Lkk yk ÃkËðe ykÃkMkkiLku ykðfkhíkk

{Lku Mkw¾Ë yLkw¼qrík ÚkE hne Au. nw hkßÞLkkt çkk¤fkuLkku «khtr¼f rþûký{kt ÞkuøkËkLk {kxu ykÃkLkku yk¼kh ÔÞõík fÁt

Awt rþûkýLkku yrÄfkh fkLkqLk yLkwMkkh ík{k{ rþûkfku {kxu ÔÞkðMkkrðf heíku íkk÷e{ «kó fhðe yrLkðkÞo çkLke økÞwt

Au. ykÃkýu òýeyu Aeyu fkhý fu yuf yæÞkÃkfLkk YÃk{kt ykÃkLkku yLkw¼ð yuf ©u»X rþûkf ÚkðkLku Lkkíku yÃkurûkík

fkiþÕÞku {kxuLke fwþ¤íkk ykÃkLku Ãknu÷uÚke «kó Au. fkLkqLk îkhk íku yrLkðkÞo Au {kxu ykÃku yk fkÞo¢{ (íkk÷e{) MktÃkLLk

fhðe s hne {Lku rðïkMk Au fu ykÃkLkk îkhk Mktr[ík heík yLku yLkw¼ð rLkrùíkÃkýu ykÃkLku yk fkÞo¢{{kt MknkÞf

rLkðzþu..

«khtr¼f rþûký rzÃ÷ku{k fkÞo¢{{kt «rþûký {wõík yLku yÇÞkMk Lkk {kæÞ{Úke ykÃkðk{kt ykðu Au. yuf

rþûkfLkk Y{{kt ykðíkk fkÞo{kt yðhkuÄYÃk Ëwhðíkeo ÚkÞk ðøkh ykÃkLku ÔÞðMkkrÞfÚkðkLkku yðMkh ykÃku Au. rðþu»k íkku

ykÃkLkk WÃkÞkuøk {kxu rðfrMkík MðkæÞkÞ ykÃkLku Mkuðk {kxu ÞkuøÞ íku{s ykÃkLkk ¿kkLkLku MksoLkkí{fíkk Lkk {køkuo ðk¤þu

yLku ©uc rþûkf çkLkðk{kt MknkÞf çkLkþu.

yk {nkLk «ÞíLk{kt þw¼uåAkyku Mkn....

yuMk. yuMk. suLkk

yæÞûk

hk»xÙeÞ {wfík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk

¼køk yuf{ yuf{Lkwt Lkk{ MkkiæÞktríkf yæÞLk «Þkuøkef rþûký Mk{Þ (f÷kufku{kt)

¼køk-1 yuf{ «khtr¼f þk¤k rþûký 6 4 ykÃkLkk yLkw¼ðkuLkk MknkÞYÃku

yrÄøk{ yLku 1 Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt rþûkýLke ¼wr{fkLke yku¤¾.

rþûký «r¢Þk yuf{ yrÄøk{ yLku rþûkýLkku WÃk¢{ 8 5 ykÃkLkkt Mknf{eoLkk ÔÞðnkhÚke

2 çkk¤ furLÿík WÃkkøk{Lkk økwýkuLke

yku¤¾ fhðe.

yuf{ rþûký yLku yrÄøk{Lke 7 4 rþûký íku{s yrÄøk{Lke

3 heík «r¢ÞkLke rðr¼Òk rðrÄykuLket

ðå[u ytíkh hk¾ðwt.

yuf{ rðãkÚkeo yLku yrÄøk{ 9 7 yuf{{kt ykÃku÷ rðr¼Òk

4 furLÿík WÃk¢{ WÃk¢{Lkku «çktÄ Mk{MÞkyku{kt

WÃkÞkuøk Mkur{Lkkh.

¼køk- 2 yuf{ ðøko¾tz «r¢Þk «çktÄLk 6 3 yæÞkÃkf Mknf{eo îkhk ðøko¾tz

yrÄøk{ rþûký 5 {kt hk¾u÷ MkkÄLkkuLke yku¤¾.

«r¢ÞkLkwt «çktÄLk yuf{ rþûký íku{s yrÄøk{ 7 3 rðr¼Òk rð»kÞ ûkuºkku{kt rðrðÄ

6 Mkk{økúe yðÄkhýk nuíkw rþûký yrÄøk{

Mkk{økúeLku y÷øk fhðe.

yuf{ rðrðÄ ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt 8 5 rðrðÄ fûkkyu rðr¼Òk

7 rLk{koý rð»kÞ{kt r¢Þkf÷kÃkkuLkku

rðfkMk

yuf{ yrÄøk{ økríkrðrÄykuLke 5 3 þiûkrýf íku{s Mkn þiûkrýf

8 ÞkusLkk r¢Þkyku ÃkkX yLku ÃkkX rððhý

Lkk ðkŠ»kf fu÷uLzhLkku rðfkMk.

¼køk- 3 yuf{ yufefík yrÄøk{ rþûký 5 2 rðr¼Òk rð»kÞkuLke yðÄkhýk

9 «r¢Þk Lkk yufkfhý {kxu r¢ÞkLkku rðfkMk

yuf{ yrÄøk{ «r¢Þk yLku 5 2 ÷kuf ÃkhtÃkhkøkík MkkÄLkkuLkku

10 MkkÄLkkuLkk MktË¼o Mktøkún yLku rþûký yrÄøk{

«r¢Þk{kt íkuLkku WÃkÞkuøk

rð»kÞðMík r¢Þkf÷kÃk

yuf{ yrÄøk{ Mkq[Lkk íku{s 6 3 ÃkkXLkk MktÃkkËLk {kxu Mkq[Lkk

11 Mkt[kh «kãkurøkf íku{s Mkt[kh «Äkurøkf MkkÄLkkuLkku

rðfkMk.

yuf{ fkuBÃÞwxh MkkÚku yrÄøk{ 6 3 rðr¼Òk rð»kÞ{ktyrÄøk{

12 fíkkoLke WÃk÷ÂçÄLkwt fkuBÃÞwxhf]ík

rð&÷u»ký

yuf{-4 yuf{ ykf÷Lk íku{s {wÕÞktfLkLkku 7 3 Mkíkík íku{s ÔÞkÃkf {qÕÞktfLkLkku

yrÄøk{ 13 ykÄkh fkuE yuf rð»kÞLkk ûkuºk{kt

ykf÷Lk Mkt[k÷Lk, ykÞkusLk.

yuf{ ykf÷LkLkk MkkÄLkku íku{s 8 5

14 ÞwÂõík-«ÞwÂõík

yuf{ yrÄøk{{kt MkwÄkh nuíkw 7 3 rðr¼Òk rð»kÞ ûkuºkku{kt yuf{

15 ykf÷LkLkk Ãkrhýk{kuLkku ÃkrhûkýLkku rðfkMk.

WÃkÞkuøk

yuf{ yrÄøk{ yLku ykf÷Lk 7 3 rðr¼Òk rð»kÞ ûkuºkkuLkk

16 «&™ÃkºkkuLkwt rð&÷u»ký,rþûkkÚkeo

ykuLkk Ãkrhýk{Lkwt rð&÷u»ký

íku{s MktçktrÄík «&™ku MkkÚku [[koLkk

rðr¼Òk {wÆkrþûký- 15Þkuøk- 122 58 60

fw÷ Þkuøk- 122+58+60 = 240 f÷kf

rð¼køk- 1yrÄøk{ yLku rþûkýLke «r¢Þk

yuf{ 1 «khtr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt

yuf{ 2 rþûký íku{s yrÄøk{Lkk WÃkkÞku

yuf{ 3 rþûký yLku yæÞkÃkLk ÃkØríkyku

yuf{ 4 rþûkkÚkeo yLku yrÄøk{ - furLÿík WÃkkøk{

rð¼køk Ãkrh[Þ

yuf rþ¾Lkkh íkhefu ík{u ç÷kuf 1 ÷‹Lkøk yLku yæÞÞLk «r¢Þk yÇÞkMk fhþku. yk ç÷kuf{kt [kh ÞwrLkx Aurþûký «ýk÷e þe¾ðk MktçktrÄík yuf{ku. Ëhuf yuf{ rð¼køkku yLku WÃkrð¼køkku{kt ÚkÞu÷ Au.

ÞwrLkx 1: yk ÞwrLkx ík{Lku þe¾ðkLkku ÏÞk÷ yLku «r¢ÞkLke Mk{s ykÃkþu. íku su Ãkrhçk¤ku þe¾ðkLku«¼krðík fhu Au, su{ fu Ëhuf çkk¤f yLkLÞ Au yLku íkuLkk ÃkkuíkkLkk{kt þe¾þu {køko þe¾ðk {kxu ½ýe heíkkuAu, WËknhý íkhefu yLkwfhý, yð÷kufLk, þe¾ðkLke yLku rþûkýLkk rðrðÄ Ãkrh{kýkuLku Mk{sðk.

ÞwrLkx 2: yk yuf{ Au su ík{Lku rþûký MktçktrÄík rðrðÄ yr¼øk{kuLku Mk{òððk {kxu Mkþõík çkLkkðþu.rþûkfku furLÿík yr¼øk{ yLku rð»kÞ furLÿík yr¼øk{ çktLkuLku ÃkhtÃkhkøkík yr¼øk{ íkhefu økýðk{kt ykðu Au.MÃkÄkoí{fíkk ykÄkrhík yLku çkk¤ furLÿík yr¼øk{ ykÄwrLkf Au rþûký yLku rþûkýLkk yr¼øk{, yuLkMkeyuV,2005 Ëhuf íkhefu h[Lkkí{f yr¼øk{ Ãkh ¼kh {wfu Au yLku Ëhuf çkk¤f ¿kkLkLkk fLMxÙfxh Au.

ÞwrLkx 3: yk yuf{ ík{Lku rðrðÄ «fkhLke MktÃkwýo Mk{s ykÃkðkLkku «ÞíLk fhþu rþûký yLku rþûkýÃkØríkyku fux÷ef ÃkØríkyku Au su Mkw[Lkku Ãkh ykÄkrhík Au. WËknhý ÷uõ[h ÃkØrík, rLkËþoLk ÃkØrík,EÂLzrððrxð yLku ykLkw{krLkf ÃkØrík. íÞkt Ãký Au y{wf ÃkØríkyku su þe¾Lkkh {irºkÃkwýo Au, yux÷u fu hMíkkuÃkØrík, Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÃkØrík yMkhfkhf rþûký yLku rþûký «r¢Þk {kxu ©uc MktÞkusLk ÃkMktËøke LkesYh Au.

ÞwrLkx 4: ík{u Lke[u «{kýu Au íku {kxuLkk rðrðÄ yr¼øk{kuLku Mk{S þfþku þe¾Lkkh furLÿík yr¼øk{,Mknfkhe rþûký, MknÞkuøke rþûký ðøkuhu. ðÄw ík{u «ð]rík ykÄkrhík yr¼øk{ MkkÚku Ãkrhr[ík , þe¾ðkLke«ð]ríkyku yLku íku{Lkk íkíðkuLkwt «f]rík «ð]rík ykÄkrhík yr¼øk{Lku «kÚkr{f Míkhu yuf {níðÃkwýo yr¼øk{íkhefu økýðk{kt ykðu Au.

rð»kÞðMíkw

¢{ ÃkkXLkwt Lkk{ Ãk]c MktÏÞk

1 «khtr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt 1

2 rþûký íku{s yrÄøk{Lkk WÃkkÞku 30

3 rþûký yLku yæÞkÃkLk ÃkØríkyku 56

4 rþûkkÚkeo yLku yrÄøk{ - furLÿík WÃkkøk{ 86

1

LkkUÄ

«khr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt

ç÷kuf - 1 : yrÄøk{ yLku rþûký «r¢Þk

yuf{- 1. «khtr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt

{k¤¾wt

1. Ãkrh[Þ

2. rþûký WÆuþku

3. rþûký «r¢Þk

1.2.1 ÏÞk÷ yLku «r¢Þk

1.2.2 rþûkýLku yMkh fhíkk Ãkrhçk¤ku

1.3 çkk¤f fuðe heíku þe¾u Au 3 ?

1.3.1 yLkwfhý

1.3.2 yð÷kufLk

1.3 .3 «ÞíLk yLku ¼w÷

1.3. 4 ¼køkeËkhe

1.3 .5 íkÃkkMk > þkuÄ

1.3 .6 Mk{MÞk Wfu÷

1.3 .7 yÚko rLk{koý íkhefu þe¾ðwt

1.4 yæÞkÃkLk «r¢Þk

1.4.1 ðíkoLk VuhVkh {kxu yæÞkÞLk

1.4.2 çkkuÄkí{f rðfkMk {kxu yæÞkÃkLk

1.4.3 yLkw¼ð rLk{koý {kxu yæÞkÞLk

1.5 Mkkhktþ

1.6 «økríkLkk {çkr÷ÞktfLk {kxuLkk ykËþo W¥khku

1.7 MktË¼o økúÚk / fux÷kf WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku

1.8 ÞwrLkxLkk ytíku {nkðhku

1.0 Ãkrh[Þyuf rþûkf íkhefu ykÃk rþûký yLku yæÞkÃkLk yu{ çkÒku «r¢ÞkykuÚke Mkkhe heíku Ãkrhr[f

nþku. fkhý fu ík{u rðãkŠÚkykuLku rþûký ykÃkðk{kt ÔÞMík hÌkk Aku. Mkk{kLÞ heíku ykÃk yuðeyÃkuûkk hk¾ku Aku fu çkÄk rðãkÚkeoyku ÃkkuíkkLke ûk{íkk «{kýu rþûký yLkw¼ð {u¤ðe ykÃkLkkðøko{kt W¥k{ nkuÞ. ßÞkhu çkÄk rþûkfkuLke Mkh¾e yÃkuûkk nkuÞ Au. su{fu Lkðk yLkw¼ðku {u¤ððk

2

LkkUÄ

rzÃ÷ku{k{kt «khtr¼f rþûkk (ze.yu÷.yuz)


{kxu rðãkŠÚkyku îkhk rþ¾ðkLkku «ÞíLk fhðku. Ãkhtíkwt Ëhuf yæÞkÃkf ÔÞÂõíkøkík heíku yk WÆuþ«kó fhðk {kxu Mk{kLk ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhíkk LkÚke.ykðku «kÚkr{f þk¤kLkk çku ðøkkuoLke Lke[u Ëþkoðu÷ ÂMÚkríkyku Ãkh [[ko fheyu.MkykÃkLku ¼{kððk {kxu 12 f÷kfLke ykð~Þfíkk hnuþu.• Ãknu÷e ÂMÚkrík{kt ðøko¾tz MktÃkwýo heíku rþûkf furLÿík níkku. rþûkfu ÃkkXLkwt ykÞkusLk fÞwo, yLku

þe¾ðk yLku þe¾ððkLke Mkk{økúeLku ÔÞðÂMÚkík økkuXðe, ÏÞk÷kuLke Mk{swíke ykÃke, «&™kuÃkwAâk yLku ðøko¾tzLke yLÞ «ð]ríkyku fhe. rðãkÚkeoykuyu rLkr»¢Þ ¼wr{fk ¼sðe yLkuyÃkuûkk yLkwMkkh rþûkf îkhk yÃkkÞu÷ Mkw[LkkykuLkwt Ãkk÷Lk fÞwO.

• çkeS ÂMÚkrík{kt rðãkÚkeoyku ðøko¾tzLke rþûký «r¢Þk{kt Mkr¢Þ heíku ÔÞMík níkk yLku rþûkf{kºk Mkw[Lkk÷ûke {krníkeLkwt Mkt[k÷Lk fhíkk níkk. rðãkÚkeoyku ÃkkuíkkLke MkkÚku Mkk{økúe ÷ELkuykÔÞk níkk. íkuykuyu [kxo íkiÞkh fÞko, AkuzLkk rðrðÄ ¼køkku Ãkh ÷uçk÷ ÷økkÔÞk, [kxkuoLku«ËŠþík fÞko yLku MðuåAkyu {wÕÞktfLk fkÞo{kt ¼køk ÷eÄkuu.íkuðe «ríkrík ÚkkÞ Au fu rþûkýLke çku ÃkØríkyku ðå[uLkk íkVkðíkLkwt fkhý rþûkfLkk rðãkÚkeoyku

«íÞuLkk ÔÞðnkh{kt hnu÷e r¼Òkíkk Au. ðkMíkð{kt ¼ýðk ¼ýkððkLke «r¢ÞkLke {w¤¼wík{kLÞíkkyku{kt íkVkðík níkku. ©e{kLk hk{LkLku rðïkMk níkku fu çkk¤fku LkkLkk yLku ykuAk yLkw¼ðeAu yLku íku{Lku rþûkýLkk íkÚÞku þe¾ððkLke ykð~Þõíkk Au. {eMk Mke{kLku rðïkMk níkku fu rðãkÚkeoykuÃkkMku ðøko ¾tz{kt ykðíkk Ãknu÷k [khu íkhVLkk ðkíkkðhýÚke «kó ÚkÞu÷ku yLkw¼ð Au yLku suLkkuWÃkÞkuøkíku Lkðk yLkw¼ðku «kó fhðk {kxu fhe þfu Au.

çkk¤fku rðþuLke {kLÞíkkyku yLku Äkhýkyku, rþûkfLke ¼qr{fk, ðøko¾tzLke ÃkhMÃkhLker¢Þk-Ãkr¢Þk yLkuu {qÕÞktfLkLke ÃkØrík, ðkMíkrðf rþûký «r¢Þk yLku yÇÞkMkLku «¼krðík fhu Au.fux÷kf rþûkfku çkk¤fkuLkk yð÷kufLkkí{f ÔÞðnkhLku çkË÷ðk {kxu rþûký «r¢Þk yLku {nkðhkÃkh ¼kh {qfu Au yLku fux÷kf ¿kkLkkí{f ÞkuøÞíkkLku rðfrMkík fhðk Ãkh ¼kh {qfu Au. íku{s fux÷kfrþûkfkuLku yuðku rðïkMk Au fu çkk¤fkuLku òíku ¿kkLk rLk{koý fhðk{k íku{Lke {ËË fhe þfkÞ Au. yufrþûkf íkhefu ík{khu rðr¼Òk yÇÞkMk íkÚkk íkuLkk {kxu ykÄkh¼wík {krníke rðþu òøk]íkíkk ÷kððesYhe Au yLku yuðwt yux÷k {kxu Au su ík{u yk yuf{{ktÚke þe¾þku. ykÃk rþûký «r¢ÞkLke «f]ríkrðþu òýþku. çkk¤fku fE ÃkØríkÚke þe¾u Au yLku «¼kðe {kLÞíkk ytøkuLkw {køkoËþoLk {u¤ðþku.rþûký yr¼øk{ «r¢ÞkLkk rMkØktíkku íkÚkk yÇÞkMkLkk Lke[u {wsçkLkk ºký WÃkÞkuøkku Au.

1. ðíkoLk ÃkrhðíkoLk2. Mk{MÞk Wfu÷ yLku3. yLkw¼ðkuLkwt rLk{koýykLke [[ko fhðk{kt ykðþu. LkkLkk çkk¤fku {kxuLke rþûký ÃkØrík yÚkoÃkqýo heíku «kÃÞ Au.

yuðku rðïkMk Au fu ßÞkhu rþûký çkk¤f {kxu yÚkoÃkqýo nkuÞ Au. íÞkhu íku rþûkýLku «u{ fhu Au yLkuíÞkhu íku nt{uþk rþûký{Þ hnu Au.

ßÞkhu ík{u yuf{Lku ¼ýkðe hÌkk Aku íÞkhu ykÃku yLku çkk¤fkuyu æÞkLk{kt hk¾ðwt òuEyu fuçkk¤fkuyu nS «kÚkr{f þk¤k{kt ykððkLkwt þY fÞwO Au. yk yuf{Lkk rðrðÄ ÏÞk÷kuLku MktÃkwýo heíkuuMk{sðk {kxu ykÃku 12 f÷kf ¼ýkððkLke ykð~Þfíkk hnuþu.

•

3

LkkUÄ



1.1 rþûkýLkk WÆuþkuyk yuf{Lkk Ãkwýo ÚkÞk ÃkAe ykÃk yu ÞkuøÞ ÚkE þfþku fu ,

• rþûkýLke MktfÕÃkLkk yLku «r¢ÞkLku Mk{òðe þfþku.• rþûký «r¢ÞkLku «¼krðík fhLkkh ½xfku Ãkh «fkþ Ãkkze þfþku.• rþûkýLkk rðr¼Òk rMkØktíkku yLku {kuzu÷Lkwt ðýoLk fhe þfþku.• rþûký yLku yæÞkÃkLkLkk ÃkhtÃkhkøkík yLku ykÄwrLkf yr¼øk{ku ðå[uLkwt ytíkh òýe þfþku.

1.2 rþûký «r¢Þkrþûký yux÷u þwt ? çkk¤f fuðe heíku þe¾u Au ? ykÃkýu çkk¤fkuLkk rþûkýLku fuðe heíku Mkh¤ çkLkkðeþfeyu ? yuf rþûkfLkk YÃk{kt ík{khe Mk{ûk yk «fkhLkk «&™ku Au su þk¤k{kt çkk¤fkuLku rþûkýLkuykfkh ykÃku Au. yk sðkçkËkheLku Mktíkku»kfkhf heíku rLk¼kððk {kxu íku Mk{sðk sYhe Au.

1.2.1 rþûkýLkku ÏÞk÷ yLku «r¢ÞkykÃkLkk ¼ýðk {kxu yLku ®[íkLk {kxu Lke[u fux÷kf íkÚÞku ykÃku÷ Au.• MktMkkh{kt ykÃkýe [khu çkkswt þwt ÚkE hÌkw Au, ykÃkýu þwt fhðwt yLku ykÃkýu þwt yð÷kufLk

fhðwt Au. yk çkÄk {kxu rþûký ðÄw fu ykuAk MÚkkÞe «{ký{kt YÃkktíkrhík ÚkðkLke yuf «r¢ÞkAu.

• rþûký yuf yuðe «r¢Þk Au su{k íkk÷e{ îkhk ÔÞðnkhLku {w¤{ktÚke Ãkrhðíkeoík fhe þfkÞAu.(Ãkkf]ríkf ðkíkkðhý {kxu yÚkðk íkku «Þkuøk þk¤k{kt)

• rþûký yuf yuðe «r¢Þk Au suLkk îkhk ÔÞÂõík rðr¼Òk xuðku, ¿kkLk yLku «ð]rík «kó fhuAu. su Mkk{kLÞ heíku SðLkLke {ktøk «{kýu «kó fhðwt sYhe Au.

• rþûký ÔÞÂõíkíð (¿kkLkkí{f, «¼kðfkhe, «ð]r¥kÃkwýo, WíMkknÃkýo ÔÞÔnkh Ãkwýo yLkuyÇÞkMkkí{f){kt MktÃkwýo heíku ÃkrhðíkoLk fhu Au íkÚkk íkuLkk «ËþoLk{kt ÃkrhðíkoLkLke [{fòuðk {¤u Au, õÞkhuf õÞkhuf yk yÇÞkMk îkhk ykðu Au. íku{ Aíkkt yk ytíkhÆrü fu yLÞfkuE {kæÞ{ fu r[íkLkÚke Ãký sL{e þfu Au. (Sahakin 1976 P3)

WÃkhLkk íkÚÞku ykÃkýLku rþûkýLke ºký rðMík]ík ÃkØríkykuLku Mk{sðk íkhV rLkËuoþ fhu Au.rþûkýLku ºký «fkhLku MkwrLkrùík fhe þfkÞ Au.• ÔÞðnkhLkwt Ãkwýo íkÚkk MÚkkÞe YÃkktíkhý• SðLkLke {ktøk MkkÚku íkk÷ {e÷kððk {kxu sYhe xuðku, ¿kkLk íkÚkk ð]ríkLku økúný fhðk.• ÔÞÂõík{kt Ãkwýo heíku MÚkkÞe ÃkrhðíkoLk (ík{k{ Mkt¼rðík rð¼køkku{kt ) rþûký «r¢ÞkLke

rðþu»kíkkyku Lke[u «{kýu Au.• rþûký rLkhtíkh ÃkrhðíkoLk Ãkk{íke «r¢Þk Au : çkk¤ÃkýÚke s Ëhuf {kLkðe ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh

rð[kh,«ð]rík,hMk ðøkuhu îkhk ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððkLkku «ÞíLk fhu Au.yuðwt íku yux÷k {kxu fhu Au fu suÚke SðLkLke øk{u íkuðe ÃkrhÂMÚkrík{kt Ãký ÃkkuíkkLke òíkLkuMðMÚk hk¾e þfu.

4

LkkUÄ



• rþûký yuf «íÞûk ÷ûÞ Au : Ëhuf {Lkw»Þ ÃkkuíkkLkk SðLk{kt fux÷kf ÷ûÞ «kó fhðkLkeEåAk hk¾u Au. yk ÷ûÞkuLku rþûký îkhk «kó fhe þfkÞ Au. Ãkhtíkw òu fkuE ÷ûÞ Lk nkuÞrþûkýLke fkuE ykð~Þfíkk hnuíke LkÚke.

• rþûký nuíkw ÷ûke «r¢Þk Au.ßÞkhu fkuE ÔÞÂõík ÃkkuíkkLkk {kxu fkuE ÷ûÞ Lk¬e fhu Au. íÞkhu íku ÷ûÞ «kó fhðk {kxuMk{S rð[kheLku fkuE r¢Þk fhu Au. òu íkuLke ÃkkMku ÃkkuíkkLku ÷ûÞ MkwÄe Ãknku[kzðk {kxu fkuErð[kh LkÚke yÚkðk íkku íku íkuLkk rðþu rçk÷fw÷ þktík Au. íÞkhu íkuLkwt íkuLkk ÷ûÞ MkwÄe ÃknkU[ðw{w~fu÷ Au. yuLkku yÚko yu{ ÚkÞku fu íkuLkw rþûký Lkçk¤w Au.

• rþûký yuf Mkr¢Þ «r¢Þk Au : ftEf þe¾ðe {kxu þkhehef {kLkMkef fu çktÒku «fkhLkefkuEf r¢Þk «r¢Þk fhðe ykð~Þf nkuÞ Au. Lkðk yLkw¼ðku þe¾ðk {kxu {øks Mkr¢Þnkuðwt sYhe Au. yuLkk ðøkh rþûký «kó fhðwt þõÞ LkÚke.

• rþûký ÔÞÂõíkðkËe Au : ykÃku ðøko¾tz{kt rLkrhûký fÞwo nþu fu fux÷kf çkk¤fku ¾wçk sÍzÃkÚke þe¾u Au, ßÞkhu fux÷kf Äehu Äehu þe¾u Au. ðkMíkð{kt Ëhuf ÔÞÂõíkLke rþûký{u¤ððLkeøkrík y÷øk y÷øk nkuÞ Au.

• rþûký yuf ÔÞÂõíkLke ðkíkkðhý MkkÚkuLke ÃkhMÃkh r¢ÞkLkwt Ãkrhýk{ Au. yuf rþûkfLkkYÃk{kt çkk¤fkuLku «kuíMkkrník fhðk {kxu MkkðÄkLke Ãkwðof ðkíkkðhý íkiÞkh fhðwt Ãkzu Au.ßÞkhu íku ykÃkLke MkkÚku ÃkhMÃkh ðkíkko÷kÃk fhu Au. ÃkkuíkkLkk ðøko r{ºkku MkkÚku ðkíkko÷kÃk fhu Au.íkÚkk rþûkýLke Mkk{økúe MkkÚku ÃkhMÃkh r¢Þk fhu Au.

• rþûký MÚkkLkktíkrhík «r¢Þk Au : yuf ÂMÚkrík{kt fhu÷wt rþûký fkÞo yLÞ ÂMÚkríkyku{kt Mk{MÞkWfu÷ðk{kt Ãký WÃkÞkuøke ÚkE þfu Au. økýeík, rð¿kkLk, Mkk{kSf rð¿kkLk íkÚkk ¼k»kkLkwtrþûký çkk¤fkuLkk ðkMíkrðf SðLk{kt rðr¼Òk r¢Þk «r¢ÞkykuLkk «ËþoLk{kt MknkÞ¼wíkÚkkÞ Au.

1.2.2 rþûkýLku «¼krðík fhíkkt Ãkrhçk¤ku :-

ykÃku yu rLkrhûký fÞwo nþu fu fkuE ÔÞÂõík økkze [÷kððkLkwt, íkhðkLkwt fu hMkkuE fhðkLkwt fkÞoMkh¤íkkÚke þe¾e ÷u Au, ßÞkhu fux÷kf ÷kufku {kxu íku Mkh¤ nkuíkw LkÚke. ykðwt þk {kxu ÚkkÞ Au ? íkuu þwtþe¾u Au , fuðe heíku þe¾u Au , yk MktË¼o{kt ÔÞÂõíkøkík r¼Òkíkk {kxuLkk fÞk fkhýku nkuE þfu Au ?ðøkuhu «&LkkuLkk W¥khku {u¤ðku. ykðku rþûkýLku «¼krðík fhLkkhk rðrðÄ Ãkrhçk¤kuLku Mk{sðk«ÞíLk fheyu.• rþûký yLku ÃkrhÃkõðíkk :- ÃkrhÃkõðíkk ð]ÂæÄ yLku rðfkMkLke «r¢Þk MkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au.

su ÃkrhðíkoLkkuLkwt ðýoLk fhu Au. su yÃkuûkkÞwõík ðkíkkðhýLkk «¼kðÚke Mðíktºk Au. íku{síkuðwt {kLkðk{kt ykðu Au fu íku ðtþðkË fu ÃkhtÃkhkðkËe «¼kðÚke ÃkwýoYÃkuu MktçktÄeík Au. çkeòþçËku{kt fneyu íkku rþûký su íku Mk{ÞLkk ðkíkkðhýLke MkkÚku ðuÞÂõíkøkík ÃkkhMÃkrhf r¢Þkykuîkhk «kÚkr{f ykfkh «kó fhu Au.

WËknhý :- [k÷ðkLke þYykík fkuE rLkrùík {ktMkÃkuþeykuykuLkk Mk{wnLke Ãkrhfðíkk íkÚkk íkuLke

5

LkkUÄ



ðÄðkLke økríkLkk rLkÞtºký Ãkh rLk¼oh fhu Au. (ÃkrhÃkõðíkkLkku rðfkMk) Ãkhtíkw [k÷ðwt rðr¼ÒkfkiþÕÞkuLkk yÇÞkMk yLku ÃkrhÂMÚkrík rðLkk (ðkíkkðhý yLku rþûký) fkuELkk {kxu þõÞ Lkne.íkuðe s heíku çkku÷ðkLke þYykík yu ÃkrhÃkõðíkkÚke «¼krðík nkuÞ Au. fkuE Ãký «fkhLkk yÇÞkMkyLku rþûký rðLkk yÚkoÃkwýo hkíku çkku÷e þfkÞ Lkne su rþûkýÚke «¼krðík Au. ykÃkýu yu Ãkýòýeyu Aeyu fu yuf A {rnLkkLkk çkk¤fLku ½rzÞk þe¾ððk yMkt¼ð Au.ßÞkt MkwÄe íku {kLkMkefheíku ÃkrhÃkõð Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe íku rLkrùík Míkh MkwÄe ÃknkU[e þfíkk LkÚke.• þe¾ðkLke íkíÃkhíkk :- ßÞkhu çkk¤fku ðøko¾tz{kt rþûký Mkk{økúeLke ÔÞðMÚkk fhe hÌkk nkuÞ

íÞkhu ík{khu çkk¤fkuLke ÃkkMku yMkkðÄkLke Ãkwðof sðwt òuEyu. ßÞkhu íku ík{khk «&™kuLkksðkçk LkÚke ykÃkíkk íÞkhu ík{u íku{LkkÚke rLkhkþ ÚkE skyku Aku ? ykðwt þk {kxu ÚkkÞ Au ? þwík{u yk rðþu çkk¤fku MkkÚku [[ko fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo Au ?yuðk õÞk {Lkkuþkherhf yÚkðk Mkk{kSf fkhýku nkuE þfu suLkk fkhýu çkk¤fku þe¾ðk

{kxu íkiÞkh Úkíkk LkÚke. yk swËk «fkhLke íkíÃkhíkk Au ? fux÷ef þkherhf ÃkrhÃkõðíkk MkkÚku MktçktrÄíkAu (su çkk¤f [k÷ðk ÞkuøÞ LkÚke íku Ëkuz{kt ¼køk Lkne ÷E þfu). fkuE çkkiræÄf ÃkrhÃkõðíkk MkkÚkuMktçktrÄík nkuÞ Au. yLku fux÷ef Ãkwðo Mkw[Lkkyku ytøkuLke {krníke økúný fhðkLke ÃkrhÃkõðíkk MkkÚkuMktçktrÄík Au. (su çkk¤f Mkhðk¤ku fhðkLkwt LkÚke òýíkku íku økwýkfkh fhíkk fuðe heíku þe¾e þfu) yLkufkuE «kuíMkknLkLke ÃkrhÃkrfðíkk MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au.

rðãkÚkeoLke {kLkrMkf íkíÃkhíkk rþûký {kxu yrík ykð~Þf Au. Ëk.ík. ¼k»kk rþûkýLkeÃkrhÂMÚkrík{kt ßÞkfu çkk¤f «kÚkr{f Míkh Ãkh nkuÞ íÞkhu y½hk þçËku yLku ðkõÞku þe¾ðkLkeyÃkuûkk hk¾e þfkÞ Lkne. Mk{kLkYÃkÚke þkhehef r¢Þkyku su{ fu xkEÃk fhðwt, Lk]íÞ fhðwt ðøkuhu{ktçkk¤fkuLke þkhehef íkíÃkhíkkLke ykð~Þfíkk nkuÞ Au. ßÞkhu çkk¤f þe¾ðk {kxu íkíÃkh nkuÞ AuíÞkhu «¼kðfkhe rþûkýLkku ÏÞk÷ ykðu Au. çkk¤fkuLku ¼kðkí{f yLku çkkirØf rðfkMkLkwt ¿kkLk nkuðwtykð~Þf Au.• þiûkrýf ðkíkkðhý :- þk¤kLkk «¼kðþk¤e rþûký {kxu þk¤kLkwt ðkíkkðhý rþûkýLkuyLkwfw¤ nkuðwt sYhe Au. Mk{Þ yLku MÚkkLk yLkwMkkh ¼ýðk yLku ¼ýkððkLke «r¢Þk{kt ÃkhMÃkhr¢ÞkLke yLkw{rík nkuðe sYhe Au. WrËó rþûký ðkíkkðhýLkk MksoLk yLku rLk{koý, «¼kðþk¤eðøko™k MktøkXLk îkhk, ÃkkhMÃkrhf r¢Þk îkhk yLku Mk{økú þk¤kLkk «ËþoLk yLku þkuÄ Ãkwýo ðkíkkðhýîkhk «kó fhe þfkÞ Au.çku ðøko¾tzkuLke Lke[u {wsçkLke ÂMÚkríkLke fÕÃkLkk fhku.

yuf ûký {kxu rð[khku fu WÃkh{ktÚke fE ÂMÚkrík «¼kðfkhe rþûký {kxu WÃkÞkuøke Au. yLkufu{ ? ykÃkLkk ÃkkuíkkLkk þk¤kLkk rËðMkku rðþu Ãký rð[khku, þwt ÞkË ykðu Au ? rþûký «r¢Þk{ktÚkefE r¢Þk ík{Lku ðÄkhu Mktíkku»k ykÃku Au ? fËk[ Mk{wËkÞ fu Mk{ks{kt ðøkoÚke çknkh ûkuºkeÞ ¼ú{ý,Mk{wnr¢Þk- fkÞo ÃkrhÞkusLkk fu rþûký ðøkuhu{kt ykÃkLku ðÄw Mktíkku»k {¤u Au. ðkMíkð{kt WÃkh «{kýuLkwt«¼kðþk¤e ðkíkkðhý su{ fu ðøkoLkku ykðfkh, {kÃk, rËðk÷kuLku f÷h, ¼kUÞík¤eÞkLke MkwtËhíkk,nðk-hkuþLke íku{s MkkÚku MkkÚku «¼kðþk¤e ðøkoLkwt MktøkXLk suLku fkhýu çkk¤fku òíku s rþûký{kt÷køke òÞ Au. Mkwhûkeík hku[f íkÚkk ykhk{ËkÞf,{irºkÃkwýo ðkíkkðhý rðãkÚkeoykuLku ykÃkLkk îkhkykÃkðk{kt ykðu÷ rþûký fkÞkuo{kt ÔÞMík fhe Lkkt¾u Au.

6

LkkUÄ



• rþûký yLku «uhýk :- «uhýk yu yktíkhef þÂõík Au. su ÔÞÂõíkLku fkÞo ÃkwY fhðk MkwÄe Mk{økúr¢ÞkLku rLkÞtºký íkÚkk rËþk ykÃku Au. «hýk çku «fkhLke nkuÞ Au. yktíkrhf «uhýk íkÚkk çkkÌk «uhýk• yktíkrhf «uhýk :- yktíkrhf «uhýk hMk íkÚkk ykLktË MkkÚku skíku WíÃkÒk ÚkkÞ Au Lkne fu fkuEçkkÌk þÂõíkLku fkhýu. yktíkhef «uhýk fkuE r¢Þk fhðkLkk ykLktË Ãkh ykÄkheík nkuÞ Au Lkne fufkuE ÃkwhMfkh fu ÷k÷[Lku fkhýu WËknhý : rð¿kkLk- økýeíkLkk «kusuõx rðãkÚkeoLku fËk[ yux÷kuykLktË ykÃku fu suLkk V¤MðYÃku rðãkÚkeo òíku s r¢Þk fhðk {kxu «uheík ÚkE òÞ.• çkkÌk «uhýk :- fkuE çkkÌk WÆuþLke «kró {kxu fkÞo fhðwt yu çkkÌk «uhýk Au. WËknhý :fkuErðãkŠÚk {kíkk-rÃkíkk økwMMkkÚke çk[ðk {kxu yÚkðk íkku íku{Lku rLkhkþ Lk fhðkLkk fkhýu ÷uþLk fhu Au.íkuyku çkkÌk «¼kðÚke «uheík Au. çkkÌk «hýkLkk †kuuík ELkk{, «þtMkk,ÃkiMkk, {kfoMk ðøkuhu nkuE þfuAu. òu {kíkk-rÃkíkk fu rþûkf çkk¤fkuLku MkV¤íkk Ãkwýo fkÞo fhðk Ãkh ELkk{ fu ¼ux ykÃku Au íkku íkuçkkÌk «uhýk Au.

Mkk[e yLku WÃkÞkuøke «uhýk rðãkÚkeoyku{kt rþûkýLku «kuíMkkrník fhu Au. yuf rþûkf íkhefuçkk¤fkuLkwt æÞkLk rþûký íkhV fuLÿeík fhðk {kxu ík{khu WÃkh Ëþokðu÷ ÞwÂõíkyku rð[khðe òuEyu.E-2 fkuE çku WËknhý ykÃkku su yktíkhef «hýk çkkÌk «uhýLkk yr¼øk{ {kxu WÃkÞkuøke nkuÞ.

1.3 çkk¤f fuðe heíku þe¾u AuykÃku ½ýk çkÄk çkk¤fkuLku Ãknu÷k Äkuhý{kt «ðuþ {u¤ðíkk òuÞk nþu. yk rðãkÚkeoyku Ãknu÷e

ðkh þk¤k{kt ykiÃk[krhf yÇÞkMk¢{ yLkwMkkh rþûký {kxu ykðu Au. þwt ík{u òýku Aku fu yk

çkk¤fku Ãknu÷k fþw þeÏÞk LkÚke yLku Mkki «Úk{ ðkh þe¾e hÌkk Au ?«ð]rík- 1

©e{kLk rçkLkÞ ykÃkLke su{ s yuf «kÚkr{f þk¤k{kt rþûkf Au. íku yuf Lkðku «ðuþ {u¤ðu÷rðãkÚkeo fu suLkwt Lkk{ swnwBÃkk Au. íkuLke MkkÚku ðkík[eík fhe íkuLkwt yð÷kufLk fÞwO yLku Lke[u «{kýuLker¢ÞkykuLke ÞkËe çkLkkðe su íkuýeLke ykMkkLkeÚke fhe þõíke níke.• íku MkkÄkhý ðkõÞku îkhk ÃkkuíkkLke ¼kðLkkyku ÔÞõík fe þfíke níke.• íku rð»kÞ yLkwMkkh r¢ÞkLkkt ÞkuøÞ fk¤Lkku WÃkÞkuøk fhe çkku÷e þfu Au.• íku MkkÄkhý «&™ku su{ fu “ík{u çkÃkkuhLkk ¼kusLk{kt þwt ¾kÄw ? ” ykÃk fE h{ík ÃkMktË fhku

Au, fk÷u ík{khk ½hu fkuý ykÔÞw níkwt ? ðøkuhuLkk W¥khku ykÃku Au. íku rs¿kkMkw Au yLku ½ýk çkÄk«&™ku ÃkwAu Au

• íku rþûkfLke Mkw[Lkk «{kýu fkÞo fhu Au yLku íku{Lke ðkíkkuLku Mk{su Au. “W¼k ÚkE òð”“zkçke íkhV ð¤ku” “ÃkkuíkkLke yk¾ku çktÄ fhku” ðøkuhu

• íku ÃkkuíkkLke ÃkMktË «{kýuLkk økeíkku økkÞ Au.• íku ÃkkuíkkLkk ðøkoLkk çkk¤fku MkkÚku h{íkLkk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhíkkt fux÷ef h{íkku h{u Au.

æÞkLk{kt hk¾ku rðøkík ÷ktçke Au.fkuE Ãký Mkk{kLÞ çkk¤f yk çkÄe r¢Þkyku fhe þfu Au.Ãkhtíkw snwBÃkk yk çkÄe «r¢Þk Mkh¤íkkÚke fhíkkt þe¾e íkuLke [khu íkhV íkÚkk fwxwtçk{kt íku{s Ãkzkuþ{kt½ýk çkÄk {kýMkku níkk.íku{ Aíkkt íku{ktÚke fkuEÃký yu yk r¢Þkyku fhíkkt íkuLku LkÚke þe¾ðe. sku fuMÃkü Au fu su yu fhíke níke rþûkýLke søÞk LkÚke fkuE Ãký [khu çkkswÚke yk MktMkkh{kt yLkw¼ð

7

LkkUÄ



{u¤ððkLke ÃkØríkLku ò™eyu Aeyu íku ykÃkýu ðøko ¾tz{kt «r¢ÞkLkk WÃkÞkuøkÚke yr¼øk{Lku ðÄkhu«f]ríkf,yÚkoÃkwýo yLku þe¾ðk{kxu Mkh¤ çkLkkðe þfe yu Aeyu. [k÷ku çkeò îkhk Ãký yLku íkuLkkyr¼øk{ Mðík: ÚkE òÞ Au.

1.3.1 yLkwfhýMkk{kLÞ hkíku ÔÞÂõík fkuE fkÞo yLkwfhý,ÔÞðnkh yÚkðk íkku fkuE yLÞ «fkhLke

r¢ÞkÚke þe¾u Au. yk Ãký fkuE {wÏÞ «r¢Þkyku Au. suLkkÚke çkk¤fku Lkðk yLkw¼ðku yLku ÔÞðnkhfhíkkt þe¾u Au yLkwfhý fkuE yLÞ ÔÞÂõíkLkk ÔÞðnkhLke Lkf÷ Au.çkk¤f ËhufLkwt yLkwfhý LkÚkefhíkwt íku ðkMíkð{kt suLku ÃkMktË fhu Au íkuLku [wtxu Au yLku íkuLkwwt yLkwfhý Au. fkhý fu íku ÔÞÂõíkLker¢Þkyku çkk¤fLku ykfŠ»kík fhu Au. ykðe ÔÞÂõík yLkwfhý {kxu ykËþo çkLke òÞ Au.íku ykËþoÔÞÂõík fkuE Ãký nkuE þfu su çkk¤fLkk «íÞûk heíku MktÃkfo{kt nkuE þfu Au. su{ fu {kíkk-rÃkíkk,rþûkf fu yLÞ fkuE ÔÞÂõík fu suLkk{kt økwý nkuÞ. fkuE yuðe ÔÞÂõík nkuÞ Au su «íÞûk heíkuçkk¤fLkk MktÃkfo{kt nkuíkk LkÚke íku Aíkkt íkuyku çkk¤fku {kxu ÃkkuíkkLkk ykËþo nkuÞ Au. WËknhý íkhefuyþkuf Mk{úkx, rþðkS, yfçkh, økktÄe, LknuÁ, {Ähk xuhuMkk, ©e hk{, ©e f]»ý, {ehkçkkE,Eþwr¾úÂMík, rVÕ{e yuõxh, h{íkðeh ðøkuhu. yk WÃkhktík «rMkØ fkxwoLkLkk [heºk Ãký LkkLkk çkk¤fkuLkkykËþo çkLke òÞ Au.

ykðk ykËþkuoLku Mkktfuríkf ykËþo fne þfkÞ Au. ½ýe ðkh {kíkk-rÃkíkk, rþûkf, LkkLkkçkk¤fkuLku {nkLk nMíkeykuLkk WËknhý Ãký ykÃku Au. ykðk ykËþkuoLku ðkMíkrðf ykËþo Ãký fneþfkÞ.

yu æÞkLk ykÃkðk suðe ðkík Au fu çkÄk yLkwfhý rþûký LkÚke nkuíkk, ßÞkt MkwÄe yLkwfhýeÞÔÞÂõík çkk¤fkuLkk {kLkMk Ãkh ÃkkuíkkLke rLkrùík AkÃk LkÚke Akuzíkk. ßÞkhu ík{u fkuE çkk¤fLku Mkfkhkí{fyLku yiÂåAf r¢ÞkLkwt yLkwfhý fhíkkt yð÷kufLk fhku Aku íkku ykÃk fE heíku íku yLkwfhýeÞ ÔÞðnkhLkurþûký ÔÞðnkh{kt ÷kððk {kxu «urhík fhe þfku Aku. Mkk{kLÞ hkíku yLkwfhýLku «kuíMkknLk ykÃkðk{kxu ºký {køkkuo nkuE þfu Au su Lke[uu «{kýu Au.MÃkMx Au fu þk¤k s rþûký ykÃkíke yuf {kºksøÞk LkÚke yLkuu fkuE Ãký ÃkkuíkkLke [khu íkhVÚke yk ËwrLkÞk{kt yLkw¼ðkuLke yuf rðMík]ík ©uýe þe¾eþfu Au ykÃkýu Mðk¼krðf heíku yLkw¼ð økúný fhðkLke «r¢ÞkLku òýeyu Aeyu íkku ykÃkýu ðøko{ktíku «r¢ÞkykuLkkt WÃkÞkuøkÚke rþûkýLku ðÄkhu «kf]ríkf yÚkoÃkwýo yLku rþ¾ðk{kt Mkh¤ çkLkkðe þfeyuAeyu, ykðk fux÷kf Lkðk yLkw¼ðkuLku «kó fhðkLke Ãkur¢ÞkykuLku Mk{Syu su çkk¤fku yLku yLÞkuîkhk yLkkiÃk[krhf Mkns heíku s WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.• «íÞûk «þtMkk fu ELkk{ ykÃkðwt fÚkLk îkhk su{fu íku íkku yuf rð»kÞ íks¿kLke su{ Mk{MÞkLkw

MkkÄkLk fhu Au. “íku íkku ÷íkk {tøkuþfhLke su{ ¾wçk s MkhMk økkÞ Au.” Úkðk “þwt Vxfku{kÞkuo Au yk íkku çke÷fw÷ Mk[eLk íkuzw÷fhLke su{ hBÞku” çkk¤fkuLkk ÔÞðnkhLku ÃkwLkhkðŠíkíkfhðk {kxu «rhík fhu Au.

• Mktíkku»ksLkf Ãkrhýk{:- òu yLkwfhýÚke çkk¤f Mk{ks ÂMðf]ík ÔÞðnkhLku yÃkLkkðu Au yLkuEÂåAík ÷ûÞkuLku «kó fhu Au. íku{s WÆuþLku «kó fhu Au. íkku íku íkuLkwt ÃkwLkhkðíkoLk fhðkLkwtÃkMktË fhu Au. WËknhý íkhefu ßÞkhu fkuE çkk¤f ÃkkuíkkLke {kLku “ËwÄ” fnuíkk Mkkt¼¤u Au íkkuíkuíkuLkwt yLkwfhý fhu Au yLkuu íku þçË ðkhtðkh çkku÷ðkLkwt ÃkMktË fhþu. òu íkuLku íÞkhu Ãkeðk {kxuËwÄ {¤íkwt nþu.

8

LkkUÄ



«ríkrLkrÄ YÃk «çk÷Lk :-

õÞkhuf fux÷kf çkk¤fku fkuELkwt fkuEÃký òíkLke ÷k÷[, ELkk{ fu Mktíkku»ksLkf Ãkrhýk{LkeyÃkuûkk rðLkk yLkwfhfý fhu Au. suLke ÃkkA¤ íkuLkku íkfo nkuÞ Au fu çkeòLku yk fhðkÚke ÷k¼ «kóÚkkÞ Au íkku {Lku Ãký Úkþu. fkuE rðþu»k «fkhLke ÷eÃkMxef fu ÃknuhðuþLku ÃkMktË fhðk, fkuE rðrþühkíku ðkík fhðe, y÷øk ÄwLk økkðe ðøkuhu «ríkrLkrÄYÃk yLkwfhýLkk WËknhý Au.yLkwfhýLkku «¼kð :-

Mkk[wt fneyu íkku yLkwfhý yu ykËþo ÔÞðnkhLke Ãkqhe Lkf÷ Au. Mk{krð»x «ríkr¢ÞkykuLkwtøkt¼ehíkkÃkwðof, {wÕÞktfLk fÞko çkkË yu Lk¬e fhe þfkÞ Au íku yLkwfhýeÞ ÔÞðnkhLke ºký ©uýeykuAu.(1) Lk{wLkkYÃk «çkkð (2) xuðYÃk > h[Lkkí{f «¼kð (3) «urhík «¼kð• fkuE ykËþo ÔÞÂõíkLkwt rLkrhûkýLkk Ãkrhýk{u su Lkðku ÔÞðnkh økúný fheyu íkuLku ykËþeoÞ

«¼kð fne þfkÞ.• Mkk{kLÞ hkíku fkuE Mkh¾k ÔÞðnkh{kt ÔÞMík fkuE ykËþoLku Ëtrzík Úkíkkt òuE íkuLkk ykËþo

MðYÃk{kt ¼úü ÔÞðnkhLkk MkkÚku Ë{Lkkí{f «¼kð MktçktÄ Ähkðu Au.• yk{Lkkí{f «¼kð ykLkkÚke rðÃkheík Au. yk íÞkhu çkLku Au. ßÞkhu çkk¤f Ãknu÷kÚke s fkuE

ykËþo ÔÞÂõíkLku ÃkÚk¼úüÔÞðnkh fhðk Aíkkt ELkk{ {u¤ðíkk swyu Au.• «urhík «¼kð fkuE ykËþoLkk «urhík fkÞo MkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au. Lkne fu íkuLke ÔÞðnkhef

rðþu»kíkk Ãkh «urhík «¼kðLkwt yuf WËknhý Mk{qnLkku ÔÞðnkh Au fkuE {íkLke½xLkk{kt,¼ez{kt yuf ÔÞÂõík çkeS ÔÞÂõíkyku{kt ÔÞðnkhLku òuELku íkk¤e ðøkkzu Au. õÞkhufõÞkhuf yk yk ¼ez{kt ½ýe ÔÞÂõíkyku yu LkÚke òýíkk fu íkuyku ykðk ÔÞðnkhLku þk {kxu«økx fhu Au.

• yuf rþûkf íkhefu ykÃk ðøko ¾tz{kt LkkLkk çkk¤fkuLku Mkfkhkí{f íkÚkk Mkk{krsf ÔÞðnkhLkuÞkuøÞ çkLkkððk {kxu «urhík WÃkÞkuøk fuðe heíku fhe þfku Aku MkkY ykÃk Lke[u Ëþkoðu÷ fkÞo fhe þfku Aku.

• ík{khk rðãkÚkeoyku {kxu ykËþo çkLkkðkLkku «ÞíLk fhku. ykÃkLkk Mkfkhkíf ÔÞðnkhLkwt «ËþoLkykÃkLkk rðãkÚkeoyku Mkk{u fhku. yuf rþûkfLkk Mkfkhkí{f yÇÞkMk su{ fu MðAíkk, rLkÞr{íkíkk,Mkå[kE, íku{s MkwtËhíkk ðøkuhu yLkwfhýÚke þe¾ðk {kxu çkk¤fku {kxu «¼kðfkhe Au.õÞkhuÞ ÃkýÃkkuíkkLke Lkçk¤kELkwt «ËþoLk çkk¤fku Mkk{u fhðwt òuEyu Lkne.• ßÞkhu ík{u çkk¤fkuLku EríknkMk, Mkk{krsf rð¿kkLk, MkkrníÞ þe¾ðku yLku ðkíkkoyku fnku

íÞkhu çkk¤fkuLku ¼ýkðku Aku íÞkhu nt{uþkt {níðÃkwýo [krhºkkuLku Mkfkhkí{f ÃkkMkkykuLku çkk¤fkuîkhk yLkwfhý fhðk {kxu rËþkrLkËuoþ fhku.

• ßÞkhu fkuE çkk¤f Mkfkhkí{f ÔÞðnkhLku hsq fhu Au. íÞkhu íkuLku Mk{sðkLkku «ÞíLk fhkuíkÚkk çkk¤fLku Vhe íkuðwt fhðk {kxuu «kuíMkkrník fhku.

E-3 ykÃk ykÃkLkk çkk¤fLku fkuE ykËþoLkk yLkiÂåAf / rð[r÷ík ÔÞðnkhLku «urhík yLkwfhýÚkeçk[kððk {kxu fuðe heíku rLkhWíMkkrník fhe þfku Aku ?

9

LkkUÄ



Þ

?

1.3.2 yð÷kufLkyð÷kufLk îkhk rþûký yu {kLkð rþûkýLke Mkk{kLÞ yLku fwËhíke heík Au. yð÷kufLkkí{f

rþûký (MÚkÃkLkLke, rþûký, Mkk{krsf rþûký fu ykËMko rþûkýLkk Lkk{Úke Ãk{ yku¤¾kÞ Au)çkeò îkhk fhu÷ ÔÞðnkhLku su{ fu yÃkLkkðe yLku íkuLku yLkwMkhðkLkku yk rþûký Au. yð÷kufLkkí{frþûký çkk¤fku {kxu yuf {níðÃkwýo rþûkýLke heík Au. ßÞkhu çkk¤f {kir÷f «f]rík su{ fu ¼k»kkyLku MkktMf]ríkf rMkØktíkLku yLkwMkhu Au. Ãkhtíkw yk yLkwfhýÚke r¼Òk Au su{kt yð÷kufLk fíkko ykËþoLkkÔÞðnkLke Lkf÷ fhu Au yLku íkuLkwt VheÚke rLk{koý fhu Au.ykÚke yð÷kufLkLkk {kæÞ{Úke rþûký fkuEykËþoLkk ÔÞðnkhLkwt Ãkwýo YÃkÚke ÃkwLk: rLk{koý fhðwt LkÚke Ãkhtíkw yð÷kufLk Lk fhu÷k ÔÞðnkhLkuykÄkhu Lkðk ÔÞðnkhLkku rðfkMk Au.

Bandura(1997) yLkwMkkh Lke[uLke rðrþü [kh «r¢Þk yð÷kufLkLkk ÔÞðnkh MkkÚkuMktf¤kÞu÷ Au.

• çkkLzwhk æÞkLk «r¢Þk : ykÃkýu ykËþoLkk Ãkqýo ÔÞðnkhLke Lkf÷ LkÚke fhíkkt Ãkhtíkw {kºkÔÞðnkhLke rðþu»k çkkçkíkku Ãkh æÞkLk furLÿík fheyu Aeyu su þe¾ðk MkkY ÷køku Au. ykÃkýuÔÞðnkhLkk yus rðrþü ÷ûkýkuLku æÞkLk{kt hk¾eyu Aeyu su ykÃkýu þe¾ðk EåAeyuAeyu.WËknhý íkhefu yuf çkk¤f Mkw÷u¾Lk þe¾ðk {kxu rþûkfLku æÞkLk Ãkwðof swyu Au.íkÚkkSýðx Ãkqðof íku{Lke ÃkuÂLMk÷ ÃkfzðkLke ÃkØrík íkhV æÞkLk furLÿík fhu Au Lkne fu rþûkfLkkfÃkzkt fu [k÷ðkLke heík Ãkh.

• Äkhý «r¢Þk :- {krníkeLku {øks{kt yufºkeík fhðkLke ÞkuøÞíkk Ãký rþûký «r¢ÞkLkku{níðÃkqýo ¼køk Au. Mk{]ríkLku ½ýk çkÄk Ãkrhçk¤ku yMkh fhe þfu Au. yufrºkík fhu÷ {krníkeLkuÃkAeÚke WÃkÞkuøk{kt ÷uðe yLku íkuLkk Ãkh y{÷ fhðku yu Ãký yð÷kufLk rþûkýLkku {níðÃkqýo¼køk Au. ykÃkýu yð÷kufLk fhu÷ fux÷ef ðMíkwykuLku fkuE r[ökuLkk WÃkÞkuøkÚke ÃkØrík îkhk,Mk{s îkhk íkÚkk íkuLkwt MktøkXLk fheLku ÞkË hk¾ðkLke sYheÞkík Au. {kuxu¼køku ykÃkýu {kxu çku«r¢ÞkLkku «Þkuøk fhe yu Aeyu.Ãknu÷k òuÞu÷e ðMíkwykuLkku {øks{kt Mktøkún fhðku íkÚkk {Lk{kt yu r¢ÞkykuLke ©wt¾÷k çkLkkððe

íkuLkku yÇÞkMk fhðku.WËknhý. fkuE Íkneh ¾kLkLke su{ çkku÷ VUfðkLke yuõþLkLke «rík{kÍkneh¾kLkLku ÔÞÂõíkøk[ heíku çkku÷ Vutfíkk òuE fu xe.ðe Ãkh òuÞk çkkË fhðe Ãkzu Au yLku íkuLkktyuõþLkLke Açke ÃkkuíkkLkk {øks{kt çkLkkððe Ãkzu Au.

çkkLzwhk (1977) Ëþkoðu Au. yuf ykËþo ÃkkMkuÚke þe¾ðkLkku MkkiÚke Mkkhku hMíkku yu yð÷kufLkfhu÷ ÔÞðnkhLku çkkuÄkí{f heíku MktçktrÄík íkÚkk yÇÞkMk fhðku yLku íÞkh çkkË íkuLkk Ãkh fkÞo fhðwt.ÃkwLk: rLk{koýLke «r¢Þk :- Æ~Þkf]ríkLkk yÇÞkMk îkhk yð÷kufLk ÔÞðnkhLkk M{hý ÃkAe ÔÞðnkhþkherhf fkÞoLkk YÃk{kt çkË÷kE òÞ Au. ykLkk {kxu çku ðMíkwykuLke ykð~Þõíkk nkuÞ Au. yøkhfkuE Mkr[Lk íkUËw÷fhLke su{ çkLkðk {kxu íkuLkk{kt þkherhf ÞkuøÞíkk - ûk{íkk nkuðk {q¤¼wík sYheÞkíkAu. yøkh fkuE þkherhf YÃkÚke yþõík Au. íkku yu þõÞ LkÚke fu Mkr[Lk íkUËw÷fhLke su{ çkuxªøk«uõxeMk fhe þfu íkuLkk {kxu çkux Mkr[LkLke su{ çkuxLku Vuhððwtyu çknw {w~fu÷ fk{ Au.• yð÷kufLk fhu÷ ÔÞðnkhLku r¢ÞkÂLðík fhðkLkwt çkesw ÃkkMkwt íku fkÞoLke þwt¾÷kLkku ðkMíkð{kt

yÇÞkMk fhðku yuAu Æ»Þkf]ríkLke fÕÃkLkk íkÚkk {kLkrMkf heíku yÇÞkMk fhðku Ãký

10

LkkUÄ



yð÷kufLkfíkkoLku íku fkÞoLkk «ËþoLkLkwt Mð¼krðf çkLkkððk{kt MknÞkuøke Lkne nkuÞ.«¼kðþk¤e «ËþoLk {kxu Mkíkík yÇÞkMk íkÚkk yÇÞkMk Ãkh ÷økkíkkhLke «ríkÃk]ce MkkÚku«íÞuf yÇÞkMk ÃkAe ¼q÷ku{kt MkwÄkhku fhðku sYhe Au.

• «uhf r¢Þk :- ykÃku ½ýk çkk¤fkuLku òuÞk nþu fu çkeò çkk¤fkuLku ¾qçk s Mkkhe heíku þe¾e ÷eAu. yLku þeÏÞk çkkË çkÄk ÃkËkuLku çkku÷e Ãký þfu Au. íku{s yk fkÞoLku Mkkhe heíku fhe Ãký þfuAu. Ãkhtíkw ßÞkhu ykð~Þfíkk nkuÞ Au yÚkðk íkku fkuE ð¾ík fkuE íkuLku íku fkÞo fhðk sýkðuAu. íÞkhu íku fkÞo fhe þfíkk LkÚke. ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt Mð«uhýkLkku y¼kð nkuÞ Au. çkk¤fkuLku«kuíMkkrník fhðkLke sYheÞkík nkuÞ Au. ¾kMk fheLku fkuE fkÞo fhðk {kxu Mð «uhýkLkesÁheÞkík nkuÞ Au.xwtf{kt fne þfkÞ fu yð÷kufLkkí{f rþûký fkuE Lk{wLkkYÃk ½xLkkykuLkk yð÷kufLkÚke þY

ÚkkÞ Au. íkÚkk yð÷kufLkfíkkoLkk ykËþoLkwt «ËþoLkLke Mk{kLkíkk MkwÄe ÃknkU[ðk {kxu Lke[uLke [kh«r¢Þk{ktÚke ÃkMkkh Úkðwt Ãkzu Au. i. yð÷kufLkfíkkoyuu æÞkLk ykÃkðwt òuEyu. ii. yð÷kufLkfíkko yu ðíkoLkLkwt çkkuÄkí{f heíkuu yÇÞkMk íkÚkk Mktøkún fhu÷ rð[khku îkhk yð÷kufLk

fhu÷ ÔÞðnkhLkwt «Míkwíkefhý fhðwt òuEyu. iii. yð÷kufLkfíkkoyu yð÷kufLk fhu÷ ÔÞðnkhLkwt þwÂæÄfhý yLku ÃkwLk:rLk{koý fhðwt òuEyu

yøkh yuLku ÞkuøÞíkkLke ykð~Þfíkk nkuÞ íkku iv. yð÷kufLkfhíkkyu «hf ÃkrhÂMÚkrík ðå[u þe¾u÷ ÔÞðnkhLkwt «ËþoLk fhðwt òuEyu. E-4 yð÷kufLkkí{f rþûký{kxu ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoykuLke MknkÞ{kt rþûkfLke ¼qr{fkLke ÔÞkÏÞk

ykÃkku. E-5 yð÷kufLkkí{f yr¼øk{ «ËþoLk {kxu ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoykuLku «urhík fhðk {kxu fkuE Ãký

çku heíkkuLke ÔÞkÏÞk fhku.

1.3.3 «ÞíLk yLku ¼w÷[k÷ku yð÷kufLk fheyu :- yuf çkk¤f MkkÞf÷ [÷kððkLkwt þe¾e hÌkku Au.MkkÞf÷

[÷kððk{kt Ãkqýoíkk «kó fhðkLkk nuíkwLku yuf s «ÞkMk îkhk «kó fhðku {w~fu÷ Au. çkk¤f ykfkiþÕÞ{kt rLkÃkwýíkk {u¤ððk {kxu yLkuf «ÞkMk fhu Au. þYykík{kt íku ¼q÷ku fhu Au. Äehu Äehu ¼q÷kuykuAe Úkðk ÷køku Au. çkk¤f [ku¬Mk fkÞo fu Mk{MÞk{kt yLkuf «ÞkMk fhu Au yLku AuÕ÷u Ãkkuíku fhu÷k«ÞíLkkuLkk çkË÷kð{kt ELkk{ {u¤ðu Au.

ßÞkhu fkuE ÔÞÂõík fkuE {w~fu÷ Mk{MÞkLkku Mkk{Lkku fhu Au suLkkt íkuLke ÃkkMku fkuE íðheík Wfu÷LkÚke íÞkhu yLkuf «fkhLkk Wfu÷{kt ÔÞMík Úkþu. ßÞkt MkwÄe fkuE Mktíkku»kfkhf Wfu÷ LkÚke {¤íkku,çkeò þçËku{kt yk «ÞíLk íkÚkk ¼w÷ îkhk Mk{MÞkLku n÷ fhu Au.

«ÞíLk yLku rþûkýLkku rMkæÄktík y{uhefLk ði¿kkrLkf E.L.Thorndibe îkhk 1913 Mk{ÞËhBÞkLk rðr¼Òk «kýeyku, {wÏÞíkku rçk÷kze Ãkh fhu÷k yLkuf «Þkuøk çkkË rðfrMkík fhu÷ níkku.íku{Lkk ½ýk çkÄk «ÞíLkku{ktÚke {wÏÞ yuf ¼w¾e rçk÷ezeLku Ãkªshk{kt {wfe, çknkh ÷xfíke {kA÷eMkkÚku MktçktÄeík Au. rçk÷kzeLku yuf çkxLk ËçkkðeLku ÃkªshkLke çknkh ykððkLkwt Au yLku {kA÷eLku

11

LkkUÄ



¾kðkLkwt Au. þYkíkLke yðMÚkk{kt rçk÷kzeLku çkxLk ËçkkððkLkku Lkfk{ku «ÞíLk fÞkuo Ãkhtíkw Äe{u Äe{uíkuLkk Lkfk{kt «ÞkMkku ykuAk Úkðk ÷køÞk íkuíkku MkeÄk s çkxLk ËçkkÔÞw yLku çknkh ykðe økE yk«ÞkuøkÚke ÚkkLko zkEf Lke[uLkk ºký rLkÞ{kuLkku rðfkMk fÞkuo.• {nkðhkLkku rLk{{ :- fkuE yuf fkÞoLku ðkhtðkh fhðkÚke íku fkÞo ÷ktçkk Mk{Þ {kxu ÞkË hne

òÞ Au. yk{k {wÏÞ çku rLkÞ{ Au. -WÃkÞkuøk yLku yLkwÃkÞkuøkLkku rLkÞ{. Ãknu÷ku rLkÞ{WrÆÃkLkLkk yr¼MktÄkLkLke ûk{íkk MkkÚku MktçktrÄík Au. íkÚkk «ríkr¢Þk (ðíkoLk) íku ðkhtðkh fhðkMkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au. çkeòu Ãknu÷kÚke rðÁØ Au yux÷u fu Lkçk¤k yr¼MktÄkLk MkkÚku MktçktrÄíkAu su ÃkqLkhkðŠíkík Úkíkwt LkÚke.

• yMkhLkku rLkÞ{ :- rðr¼Òk «r¢Þkyku{ktÚke yuðe «ríkr¢Þk Au suLku fhðkÚke ykLktË íkÚkkMkw¾Lke yLkw¼wíke ÚkkÞ Au. íku sÕËeÚke þe¾e sðkÞ Au. yLku yuðe «ríkr¢Þk su{kt Ëw¾:«kó ÚkkÞ Au íku sÕËe ¼w÷e sðkÞ Au. çkeò þçËku{kt su ÔÞðnkhLkwt Ãkrhýk{ Mkw¾ËkÞe nkuÞAu. íkuLku yÃkLkkðe ÷uðk{kt ykðu Au. yuðe ÂMÚkrík yuðk ÔÞðnkh fu ðíkoLk suLku ÃkwhMfkh fuELkk{ «kó ÚkÞu÷ Au íkuLku ÆZ fhðk{kt rðãkÞf ¼wr{fk ¼sðu Au ßÞkhu Mkò fu ríkhMfkhLkkuçkË÷ku {¤u÷ ðíkoLk{kt rðrðÄ «¼kð Ãkkzu Au.

• íkíÃkhíkkLkku rLkÞ{ :- «¼kðþk¤e rþûký íÞkhu s nkuÞ Au ßÞkhu rðãkÚkeo rþûký {kxuíkiÞkh nkuÞ Au yk rLkÞ{ MÃkü nkuÞ Au.íku çkk¤f su fkuE rðrþü «fkhLkk rþûký {kxuíkiÞkh Auu. íku rþûký yLkw¼ðkuÚke íkhík s ÷kçk WXkðþu yLku çkeò su þe¾ðk {kxu íkiÞkhLkÚke íku yux÷ku ÷k¼ ÷E þfu yk yuf{Lke þYkík{kt ykÃkýu yr¼øk{Lke íkíÃkhíkkLkk{níð rðþu [[ko fhe [wõÞk Aeyu.ÚkkuLko zkEf rþûkýLkk yk ºký rLkÞ{kuLku ðøko¾tzLkk rþûký{kt ¾qçk s «¼kð Ãkkzâku Au.

òufu yLkuf MktþkuÄfkuyu ÃkkuíkkLkk «Þkuøk{kt yk WÃkÞkuøk rðþu ½ýe ¾k{eyku òuE Au. E-6 «ÞíLk íkÚkk ¼w÷Lkk rMkæÄktíkLku yLkwYÃk yuf WËknhý ykÃkku suLkku ykÃku yuf rþûkf íkhefu

yLkw¼ð fÞkuo nkuÞ.

1.3.4 Mkn¼krøkíkk :- Mkn¼krøkíkkÚke u þe¾ðwt yÚkoÃkwýo rþûký {kxu yuf «¼kðþk¤e rðrÄ Au. òíku fk{ fhðkÚke

ðkMíkrðf SðLkLke Mk{MÞkykuLkku Wfu÷ {u¤ððkÚke ðkMíkrðf yLkw¼ð «kó ÚkkÞ Au yu{k fkuEþf LkÚke íku yk heíku MðyrÄøk{ íkÚkk Mð {ÕÞktfLkLku çk¤ ykÃku Au. su rþûký «r¢ÞkLkwt AuÕ÷w ÷ûkýnkuÞ Au. Ãkhtíkw fûkkLke ÂMÚkrík{kt nt{uþk ÔÞÂõíkøkíkYÃku fkÞo fhðk{kt LkÚke ykðíkwt yux÷k {kxuçkk¤fkuLku LkkLkk Mk{qn{kt n¤e{¤eLku fkÞo fhðk {kxu «kuíMkkrník fhðk rþûký {kxu nt{uþk ÷k¼fkhfnkuÞ Au. MktþkuÄLk Ãkrhýk{{kt Ãký Ëþkoððwt Au fu LkkLkk sqÚk{kt «ð]rík Mkr¢Þ Mkn¼køke{kt ÷eÄu÷çkk¤fku ðÄw Mkkhwt Ãkrhýk{ ykÃku Au fûkkLke ÂMÚkrík{kt Mk{qn «ð]ríkLke ðÄw ÔÞðMÚkkLkku «çktÄ fhðkÚkeçkk¤fku «íÞu ðÄw Mkn¼køkeLke yÃkuûkk hk¾e þfkÞ Au.rþûkýLku ðÄkhðkÚke Mkn¼køkeíkkLkk þw÷k¼ Au ? [k÷ku [[ko fheyu.• ÃkwðkoÃkh MktçktrÄík ÂMÚkrík{kt Mkr¢Þ yLku yÚkoÃkqýo rþûký• ÃkhMÃkh yLkw¼ðLke ykÃk-÷u fhðe

12

LkkUÄ



• fkuE fkÞoLku MkV¤íkkÃkqðof Ãkqýo fhðk íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k MktMkkÄLkLku ykfŠ»kík fhðk.• MktþkuÄLk fhðwt. íkfo - rðíkfo fhðwt íkÚkk Mk{MÞkLku n÷ fhðk hMíkku þkuÄðku.• Mkk{ksef økwýkuLku rðfkMk fhðku su{ fu {ËË fhðe, ÃkhkLke¼wríkLkku yLkw¼ð fhðku,«&™ku

ÃkwAðk, yLkw¼ð fhðku, sðkçkËeheyku ÂMðfkh fhðku.ÔÞÂõíkøkík økwýkuLkku rðfkMk fhþku ?

ykí{rðïkMk, «&™ku ÃkwAðkLke nª{ík fhðe, Mk{wn{kt Mkn¼køke Úkðwt ðøkuhu «fkhLkk fkÞoyr¼øk{ YÃk Mkfkhkí{f Mk{wn fkÞo{kt Mkn¼køke Úkðwt rþûký Ãkh nfkhkí{f yMkh fhu Au. «¼kðÃkkzu Au. ðkMíkrðf YÃku òuðk {éÞw Au fu çkÄk Mk{qn fkÞkuo{kt çkÄk rðãkÚkeoyku Mk{kLkYÃkÚke Mkn¼køkeÚkíkk LkÚke. ykÃk ðøko¾tz{kt çkk¤fkuLkk Mkn¼køke ûk{íkk ðÄkhðe {kxu þwt fhe þfku Aku ?

ykÃk Lke[uLkk {wÆk Ãkh rð[kh fhe þfku Aku-ykËþoheíku ¼køkeËkhkuLkku yÚko yu LkÚke fu Ëhuf rðãkÚkeo yuf Mkh¾e çkhkçkhe fhe ¼køk ÷u

Ãkhtíkwt ykÃku yuf yuðwt ðkíkkðhý çkLkkððwt Au suLkkÚke çkÄkLku þe¾ðkLke Mk{kLk íkf {¤e hnu yLkusuLkkÚke ðøko n¤e{¤eLku ½xLkkLku íkÚkk Mk{MÞkykuLku ôzkýÃkqðof Mk{S íkÚkk y÷øk ÿrüfkuýÚkeþe¾u.

ðøko{kt nt{uþk y÷øk y÷øk «fkhLkk rðãkÚkeoyku nkuÞ Au. su{ fu ½ýk rðãkÚkeoyku ðøko{ktçkku÷íkk LkÚke íku rLkÞtrºkík «fkhLkk çkk¤fku nkuÞ Au. su rð[khkuLku {w~fu÷eÚke «økx fhu Au. çkku÷íkkÃknu÷k íku{Lkk {Lk{kt «&™ku nkuÞ Au. çkeò þh{k¤ çkk¤fku nkuÞ Au. su çkÄkLke ðå[u çkku÷íkktøk¼hkÞ Au. ½ýk çkÄk çkk¤fku MðÞtMkuðe nkuÞ Au su Mkr¢Þ nkuÞ Au íkuyku su Ãký çkku÷u Au íkuLkk rðþuÃknu÷k økt¼ehíkkÚke rð[khu Au. íkuÚke yuðe ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt MksoLk fhðwt sYhe Au fu su çkk¤fkuLkkrðr¼Òk rþûký íkÚkk ÔÞÂõíkíð{kt Mk{kðuþ Úkðk ÞkuøÞ çkLkkðu Au yuLke {kxu ík{khu ðÄkhu «ÞíLkkufhðkLke ðÄkhu sYheÞkík Au. suLkk fkhýu þktríkr«Þ çkk¤fku {LkLke ðkík fnu yLku ½ýeðkh ðÄkhuçkku÷ðkðk¤k çkk¤fkuLku [qÃk hnuðkLkwt fnku suLkk ÷eÄu ykuAk çkku÷ðkðk¤k çkk¤fkuLku Ãký çkku÷ðkLkeíkf {¤e hnu.

rðãkÚkeoykuLku Mkk{qrnf [[ko {kxu íkkr÷{ yLku MknkÞ ykÃkðkLke Ãký ykðþÞfíkk Au.suLkk {kxu ykÃkLku sYh Au.

• su heíku íku çkk¤f yuf çkeò MkkÚku ykËkLk - «ËkLk fhu Au íku{Lkk {kxu ykËþo hMíkku çkíkkððku. • çkk¤fkuLku ÃkkuíkkLke ¼k»kk{kt ðkík[eík fhðk íkÚkk íkuLku «¼krðík fhðk fux÷kf rLkÞ{ku Lk¬e

fhðk • n¤e{¤eLku fkÞo fhðkLke ÃkØrík yÃkLkkððe su{kt çkk¤fku Mkr¢Þ heíku ¼køk ÷u. • çkk¤fkuLke Mkn¼krøkíkkLku ðÄkhðk {kxu yk «fkhLke Mkk{wrnf r¢Þk n¤e{¤eLku fhðe sYhe Au. • «&™ku ÃkwAðk. • Mk{ðÞMf r{ºkkuLke Mkr¢Þ yLku MkkíkíÞÃkwýo {ËË ÷uðe. • rðMík]ík YÃkÚke MknkÞ «ËkLk fhðe. • yu íkÃkkMk fhðe fu MknkÞíkk «kó fhðk ðk¤k ykÃkðk{kt ykðu÷ MknkÞík Lku Mk{S þfu E-7yu Mkr¢Þ rðãkÚkeoLkku {q¤¼qík økwýkuLke ÔÞkÏÞk ykÃkku.

13

LkkUÄ



1.3.5 þkuÄ / ÃkqAÃkhA îkhk rþûkýþkuÄ rþûký yuf ÃkqAÃkhA ykÄkrhík Mkw[Lkk ÃkØrík Au. Jerome Bruner (1960) Lku

þkuÄ rþûkýLkk sL{Ëkíkk {kLkðk{kt ykðu Au íku{Lkwt {kLkðwt níkw fu ÃkkuíkkLkk {kxuLkk þkuÄLkk yÇÞkMkLke{krníke yuðe heíku «kó fhðkLkwt þe¾ðu Au suÚke Mkk[e heíku Mk{MÞkLkk Mk{kÄkLkLke ÃkrhÂMÚkrík{ktnkuÞ Au. ßÞkt rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk yLkw¼ðku íkÚkk Ãkqðo¿kkLkLku ykÄkh çkLkkðu Au. yk yu yLkwËuþefrðrÄ Au. su{kt rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk s ðkíkkðhý MkkÚku ykÃk-÷u fhíkkt yLku ðkíkkðhýLke ðMíkwykuLkuíkk÷ - {u÷ fhíkkt íku{s r¼Òk - r¼Òk «ÞkuøkkuÚke þe¾u Au. yk rðrÄ{kt rðãkÚkeo Mkr¢Þ YÃkÚkerLkÞ{, rMkØktík rð[khu Au íkÚkk MkwÍ çkwÍLkku «Þkuøk fhíkkt ÃkkuíkkLkk rð[khkuLkk rðfkMk fhíkkt «kóÚkíkk yktfzk{kt MktçktÄ þkuÄíkk ykÞkusLk fhu Au.

yk ÃkæÄrík Lke[uLkk rMkæÄktíkku Ãkh ykÄkrhík Au. • «ð]ríkLkku rMkæÄktík. • íkkŠff rð[khýkLkku rMkæÄktík • ¿kkLkÚke y¿kkLk íkhV sðkLkku rMkæÄktík • WÆuþ Ãkqýo yLkw¼ðkuLkku rMkæÄktík • rðfÕÃkkuLke þkuÄLkku rMkæÄktík

ÃkwAÃkhA îkhk rþûký{kt rþûkf Mk{MÞkykuLkwt rLk{koý fhu Au. Mk{kÄkLk{kt MknkÞíkk fhu Au.íkÚkk çkk¤fku {kxu yuf swÚk ÚkELku n¤e{¤eLku Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk fhðkLke «r¢ÞkLku Mkt¼ðçkLkkðu Au. WËknhý íkhefu yk¾k ðøko¾tz{kt ÃkwAÃkhA îkhk ÃkrhÂMÚkrík{kt yuf rðãkÚkeoði¿kkrLkf ÃkrhÂMÚkrík{kt ¼qr{fk rLk¼kðíkk þk¤kLkk çkøke[k{kt Vq÷kuLke økwýð¥kk íkÚkk ykfkhLkuði¿kkrLkf heíku rLknk¤u Au. íku MÚkkrLkf ði¿kkrLkf ÃkkMku Vq÷kuLkk økwýku íkÚkk Ãkkf ðÄkhðkLkkði¿kkrLkf rLkÞ{ku þe¾ðk {kxu òÞ Au. fkuE rðãkÚkeo rðr¼Òk †kuíkkuÚke ðÄíkk Vq÷kuLke {k¤eÃkrºkfkyku yufºkeík fhu Au íku feçkoLkef yLku yfkçkoLkef ¾kíkhku rðþu {krníke yufºkeík fhu AuíkÚkk sYheÞkík yLkwMkkh ¾kíkh {u¤ðu Au. íÞkhu íkuyku fkçkoLkef íkÚkk yfkçkoLkef ¾kíkhkuLkkrðr¼Òk ÞkuøÞ «{kýLku rð[khíkk y{wf fkçkoLkef ¾kíkhku Akuz{kt Lkkt¾u Au yLku íku ¾kíkhÚke{kuxk ykfkhLkk Vq÷kuLkwt rLk{koý fhu Au suLkkt íku Vq÷kuLkk yLÞ Akuzku Ãkh Ãký «Þkuøk fhu Au yLkuíkuLkwt Mkfkhkí{f Ãkrh{k{ «kó fhu Au.yk WËknhý{kt þkuÄÃkqýo rþûký yuf Mkk{wrnf «ÞkMk níkku þkuÄÃkqýo yLkw¼ð ÔÞÂõíkøkíkÃký nkuE þfu Au.ík{u þkuÄÃkqýo rþûký {kxu fuðe heíku «kuíMkkrník fhe þfku ?

• ík{khu ík{khk çkk¤fkuLku íku{Lkk fíkoÔÞLke òýfkhe ykÃkðe òuEyu Lkne, nt{uMkk íku{Lke Mkk{uMk{MÞk hk¾ðe yÚkðk õÞkhuf fkuE søÞkyu fkuE [[koLkku rð»kÞ nkuÞ íkku íkuLke Mk{MÞkLkuyku¤¾ðk {kxu «kuíMkkrník fhðk. ßÞkhu ík{u íkuLku íku{Lku Mk{MÞk fne Ëku Aku íÞkhu ík{u n÷fhðkLke ÃkØrík Ãký sýkðku Aku. yuLkk fhíkkt ík{u íkuLku fkuE Mk{MÞkLku òíku yku¤¾ðk{ktíkÚkk íkuLku n÷ fhðkLkk WíMkknÚke ðtr[ík hk¾kuu yLku yuf rðãkhÚkeLkk YÃk{kt íku{Lke ûk{íkkLkuðÄkhðk{kt yðhkuÄ W¼ku fhu Au.

• ík{khk rþûkýLkku {qÏÞ nuíkw çkk¤fkuLku yu ÃkæÄrík{kt ÔÞMík fheLku ÃkqAíkkA fhðkLkku Au. su{kt

14

LkkUÄ



ÔÞkÏÞkrÞík fhðk «&™ku ÃkqAðk, yð÷kufLk fhðwt,ðøkeofhý fhðwt, Mkk{kLÞefhý fhðwt,íkÃkkMk fhðe, íkÚkk íkuLku ÷køkw fhðwt ðøkuhuLke «r¢ÞkLkku rðfkMk nkuÞ.

• ík{khku ÃkkX çkk¤fkuLke «ríkr¢Þk «{kýu rðfMkeík nkuðuk òuEyu,Lkne fu Ãknu÷kÚke rLkÄkorhíkyuf íkÚkkfÚkeík íkfoÃkqýo Mkth[kLkk nkuÞ. ykÃkLkk ÃkkX ÞkusLkk òu ÃkkXâðMíkw çkk¤fkuLke «ríkr¢ÞkÃkh ykÄkrhík nkuðe òuEyu, íkuÚke íkuykuLkk ¾kuxk sðkçkku íkÚkk yLkWÃkÞkuøke sðkçkkuÚkeÃkhuþkLk Úkðwt òuEyu Lkne.

• çkk¤fku MkkÚku ÃkhMÃkh r¢ÞkLkku {wÏÞ WÆuþ «&™ ÃkqAðkLkku nkuðku òuEyu «&™ çktLku «fkhLkkyr¼Mkkhe (yuf rLkrùík sðkçk) yÚkðk yÃkMkkhe (yLkuf Mkk[k sðkçkku) «fkhLkk nkuðkòuEyu.

• ykÃku çkk¤fkuLku yLkuf «fkhLkk sðkçkku ykÃkðk {kxu WíMkkrník fhðk òuEyu yLku íkuykuLkuõÞkhuÞ Ãký yuf sðkçk {kxu Lknª Ãkhtíkw yLkuf sðkçk ykÃkðk {kxu fnu÷wt, yuf fkhý LkneÃkhtíkw yLkuf fkhý ykÃkðk fnku yf yÚko ykÃkðk {kxu Lkne Ãkhtíkw yLkuf yÚko ykÃkðk {kxufnku.ßÞkhu çkk¤f ÃkkMkuÚke ík{u {kºk yuf s sðkçkLke {ktøk fhku Aku. íÞkhu çkk¤fMkt¼kðLkkykuLke þkuÄ fhðkLkwt çktÄ fhu Au yLku íku{Lkwt {øks ykøk¤ rð[khðkLkwt çktÄ fhe ËuuAu.

• ík{khu rðãkÚkeo rþûkfLkk ÃkhMÃkh yktíkhr¢ÞkLke yÃkuûkk fhíkkt rðãkÚkko-rðãkÚkeo ðå[uLkeÃkhMÃkhLke yktíkhrLkÞ{Lku «kuíMkknLk ykÃkðwt òuEyu yuf ÃkhtÃkhkøkík ðøkoLke ÃkhMÃkhLker¢Þk{kt çkk¤fku AuÕ÷u sðkçk {kxu rþûkfLke hkn òuðu Au. sÞkhu íku{Lku rþûkfku íkhVÚkesðkçk {¤e òÞ íÞkhu çkk¤fku ykøk¤Lke Mkt¼rðík þkuÄ fhðkLkwt çktÄ fhe Ëu Au. suLkkfkhýu íkuLkk {øksLkku rðfkMk yðhkuÄkÞ Au.

ík{khu ík{khk ÃkkXLke MkV¤íkkLkwt {kÃk çkk¤fku{kt ÃkwAÃkhA îkhk rþûkýÚke çkË÷kíkk ðÞðnkhÚke

fhðwt òuEyu. su{ fu íku{Lku ðkhtðkh «&™ku ÃkwAðkÚke WÃkÞwõík «&™ ÃkqAðk{kt ðÄkhku çkeò rðãkÚkeoyku

yæÞkÃkfkuLkk ÃkkXâÃkwMíkfLke ÃkzfkhÞwõík ÞwÂõíkyku, íku{Lke MÃk»kxíkk, ÃkkuíkkLke ÂMÚkríkLku çkË÷ðk{kt

fu MkwÄkhðk{kt WÃk÷çÄ yktfzk yLkwMkkh EåAk, rðr¼Òk W¥khkuLku Mkk[ku fhðkLke ®n{íkLkku ðÄkhku

íkÚkk íku{Lkwt yð÷kufLk, ðøkeofhý íkÚke Mkk{kLÞefhý ðøkuhu{kt fkiþÕÞ íkÚkk Lkðe yðMÚkkyku{kt

Mkq[Lk íkÚkk ÃkkuíkkLke ÞkuøÞkíkk íku{s rð[khkuLkku «Þkuøk fhíkk Lkðe ÃkØríkÚke Mkk{kLÞefhý fhðwt. • ÃkkXLkwt Mk{kÃkLk õÞkhuÞ Ãký rðãkÚkeoykuLkk W¥khkuLku MkkÃkuûk fhíkkt fhðwt òuEyu Lkne. fkuE

Ãký «fkhLkwt rLk»f{o ykøk¤ síkkt ykðLkkh rð[khkuLkku {kxu òu¾{e Mkkrçkík ÚkE þfu Au.yÚkðk ÃkkXLku ¾wÕ÷kus {qfe Ëuðku òuEyu ykÃk yu{ Ãký fne þfku Aku fu nk÷ ykÃkýu yuÃkrhÂMÚkrík{kt ykøk¤ fkuE hMíkku Au suLku ík{u ykøk¤Lkk ðøko{kt þkuÄðk «ÞíLk fhþku.

• yøkh ykÃkLkk rðãkÚkeoykuLku þkuÄÃkqýo {kÂMík»fLkku rðfkMk fhðk EåAku Aku íkku íku Ãkqhe heíkuík{khk Ãkh rLk¼oh Au. yøkh ykÃk íkuLku yÃkLkkððk EåAku Aku íkku ík{khu íkuLku ÃkqýoYÃkÚkeÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh yLku rðïkh îkhk Ëþkoððwt òuEyu. ík{khu òíku ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoyku MkkÚkufkÞo fhðk {kxu rðãkÚkeo çkLkðwt òuEyu.

E-8 þkuÄ rþûkýLkkt rMkæÄktíkku fÞkt Au ?

15

LkkUÄ



1.3.6 Mk{MÞkLkwt Wfu÷[k÷ku yuf ÃkrhÂMÚkrík Ãkh rð[kh fheyu.ÃkrhÂMÚkrík - 5økýeíkLkk rþûkf {eMk økeíkkyu ðøkoLke þYykík{kt yuf rºkfkuýLkkt ÏÞk÷Lku ¼ýkÔÞkuLku íku{ýuçkk¤fkuuLku rðr¼Òk «fkhLkkt rºkfkuý rðþu ÃkwAÞw. çkk¤fku yk Mkðk÷Lkku sðkçk ykÃkðk {kxuMkûk{ Lk nkuíkk íku{s íku{Lke Mkk{u yuf Mk{MÞk W¼e ÚkE íkuyku yk fkÞoLku ½hu ÷E økÞkíkuykuyu Mk{MÞk rðþu rð[kÞwo yLku ¼wòyku yLku ¾wýkykuLkk rð[kh fhíkkt rðr¼Òk «fkhLkkrºk¼ws çkLkkÔÞk íkuykuyu Lke[u «{kýuLke ÃkrhfÕÃkLkkykuLkwt rLk{koý fÞwO.

• ¼qòyku yMk{kLk Au. • çku ¼qòyku Mk{kLk Au. • ºký ¼qòyku Mk{kLk Au.yuf fkuý 90 Au íkÚkk íkuLku yLÞ çku fkuýku 90 Au. • yuf fkuý 90 Úke {kuxw Au íkÚkk yLÞ çku fkuýkuLkku Þkuøk 90 Úke ykuAk Au. • Ëhuf fkuý 60 Lkku Au.

Ëhuf Ãkrhõ÷ÃkLkk yLkwMkkh çkk¤fkuyu rºkfkuýLku rðr¼Òk Lkk{ ykÃÞk íÞkhu çkk¤fku Mk{MÞkLkw{Mk{kÄkLk fhðk Mkûk{ çkLÞk.WÃkhLke ÃkrhÂMÚkríkÚke yu fne þfkÞ íku Mk{MÞkLkku Ãkzfkh çkk¤fkuLku Ãkqðo¿kkLkLkk WÃkÞkuøkfhíkkt Wfu÷ «kó fhkðu Au. Mk{MÞk MÃkü ¼k»kk{kt çkk¤fkuLke Mkk{u {qfðe òuEyu íkÚkkçkk¤fkuLke Mk{s yLku yLkw¼ð «{kýu nkuðe òuEyu çkk¤fku rþûkfLke {ËËÚke Mk{MÞkLkwtrð&÷u»ký yLku Mkt&÷u»ký fhu Au yLku Mk{kÄkLk «kó fhðkLkku «ÞíLk fhu Au. ykÃkýu fneþfeyu fu Mk{MÞk Wfu÷{kt Lke[uLkk ÷ûkýkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

• ÷ûÞLku «kó fhðk. • ÷ûÞLke «króLkk {køko{k ykðLkkhe {w~fu÷eyku. • Mk¼kLkíkk, ykÞkusLk yLku nuíkwÃkwýoíkkLkk nw{÷k îkhk {w~fu÷eykuLku Ãkzfkhðe.Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxuLkk MkkuÃkkLkku Lke[u {wsçk Au.

• Mk{MÞkLku yku¤¾ðe yLku Ãkrh¼kr»kík fhðe :-Mk{MÞkLke {w~fu÷e, sYrhÞkík, ðíko{kLk rðãkÚkeoykuLke «ð]ríkyku. ðkíkkðhýLke

«ð]ríkyku{ktÚke WËT¼ðu Au. çkk¤fku Mk{MÞkLku yku¤¾ðk ÞkuøÞ íkÚkk MÃkü YÃkÚke Ãkrh¼kr»kík fhðkÞkuøÞ nkuðk òuEyu. • Mk{MÞkLkwt rð&÷u»ký fhðwt :- Mk{MÞkLkwt ÞkuøÞ heíku rð&÷u»ký fhðwt òuEyu. • rðrðÄ yðÄkhýkyku ðå[uLkk MktçktÄkuLke MÃk»[ ÔÞkÏÞ nkuðe òuEyu. • ÃkrhfÕÃkLkkykuLkwt rLk{koý fhðwt. Mk{MÞkLkwt MðYÃk «{kýu Mkt¼trðík Wfu÷kuLkwt rLk{koý. • ÃkrhfÕÃkLkkLke íkÃkkMk fhðe :- Mk{MÞkLkwt Wfu÷ {u¤ððk {kxu Ëhuf ÃkrhfÕÃkLkkLke íkÃkkMk

fhðe òuEyu. • Ãkrhýk{Lke [fkMkýe fhðe :- ÃkrhfÕÃkLkkLke rðïrLkÞíkkLke íkÃkkMk fhðk {kxu ðkhtðkh

16

LkkUÄ



Mk{MÞkLkk Wfu÷Lke [fkMkýe fhðe Ãkzu Au.çkk¤fku îkhk Mk{MÞkLku hsq fhðk íkÚkk Mk{MÞkLkku Wfu÷ {u¤ððk rþûkfLke ¼qr{fk {níðÃkqýo

nkuÞ Au. rþûkfLke ¼qr{fk Lke[u «{kýu Au. - Mk{MÞkLke ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý fhðwt - ðøko¾tz{kt ¼Þ{wõík ðkíkkðhýLkwt rLk{kOý fhðwt. - Mk{MÞkykuLku Mk{sðk{kt, Ãkrh¼kr»kík fhðk{kt yLku ðýoLk fhðk{kt çkk¤fkuLke {ËË fhðe. - Mk{MÞkLkwt rð&÷u»ký fhðk{kt çkk¤fkuLke {ËË fhðe. - ÃkrhfÕÃkLkkykuLkwt rLk{koý íkÚkk [fkMkýe fhðk {kxu rðãkÚkeoykuLku «kuíMkkrník fhðk. - çkk¤fku{kt sxe÷ rð[khýkLkku rðfkMk,{wõík {kLkrMkf ÂMÚkrík, ÃkwAÃkhA fhðkLkwt MkknMk

íkÚkk þkuÄLkk rðfkMk{kt íku{Lke {ËË fhðe. E-9Mk{MÞk Wfu÷Lkkt MkkuÃkkLkku ðýoðku.

1.3.7 yÚkoLkk rLk{koý íkhkfu þe¾ðwt.

Lke[uLke ÃkrhÂMÚkríkLku ðkt[kuÃkrhÂMÚkrík :6

ytøkúuS rð»kÞLke rþrûkfk {eMk MkwÂ»{íkk ðøko - 6 {kt ÃkkuíkkLkk çkk¤fkuLku “ð»kkoÉwíkw” rð»kÞÃkh rLkçktÄ ÷¾ðk{kt {ËË fhe hÌkk Au. þYykík{kt íku{ýu çkk¤fkuLke «ríkr¢Þk òýðk {kxu yufMkkÄkhý «&™ çkk¤fkuLku ÃkwAâku ík{khk {øks{kt þwt rð[khku ykðþu ßÞkhu nwt ík{Lku fnwt fu ðhMkkËÚkE hÌkku Au íkku ðøko{kt Ëhuf çkk¤f sðkçk ykÃkðk {kxu íkíÃkh níkkt su{ktÚke fux÷kf W¥khku yk«fkhLkk Au -

“{Lku ðhMkkË{kt Lkk[ðwt øk{u Au.”“ðhMkkË{kt Ëhuf søÞkyu ¾hkçk yLku fe[z ÚkE òÞ Au.”“ðhMkkË yLku nkuLkkhík Ãkwh ÷ELku ykðu Au.”“ðhMkkË{kt [khu çkkswt nheÞk¤e ÚkE òÞ Au.”“ßÞkhu ðhMkkËLkk Aktxk ½hLke Aík Ãkh Ãkzu Au, íku{kt {Lku Mktøkeík Mkt¼¤kÞ Au yLku nwt íkuLkeMkkÚku økkðkLkwt þY fÁ Awt ”“ðhMkkË{kt {åAh, {k¾e, fezk - {tfkuzk íkÚkk yLkuf rçk{kheyku [khu íkhV Vu÷kÞ Au nwt íkkuyu s «kÚkoLkk fÁ Awt fu ðhMkkË Lk Ãkzu”“ÃkhMkuðkðk¤e ¼khu økh{eLke Éwíkw ÃkAe ðhMkkË fux÷ku Mkw¾Ë yLku ykhk{ËkÞf nkuÞ Au.”“ÃkkuíkkLke ½hLke øk÷e{kt ½ýe çkÄe htøkeLk AíkkuLku òuðe {Lku ¾qçk s øk{u Au.”“ðhMkkË{kt rðr¼Òk «fkhLkk htøkeLk Vq÷kuLku òuðk LkkLkkt LkkLkkt ËuzfkykuLku òuðk, fkøk¤kuLkenkuzeyku çkLkkððe yk çkÄw fhðk{kt {Lku ¾qçk s ykLktË ykðu Au”“þhËeLke MkkÚku Lkkf, øk¤wt, íkkð, {kÚkwt Ëw:¾ðwt ðøkuhu rçk{khe ðhMkkË ÷ELku ykðu Au”“ðkË¤ku ðk¤k ykfkþ{kt ßÞkhu MkqÞo LkÚke Ëu¾kíkku íku ðkík {Lku çknw WËkMk fhu Au”

17

LkkUÄ



yk õÞkhuÞ Ãkqhe Lk Úke þfu íkuðe ÞkËe Au. þwt yk çkÄk sðkçkku{kt fkuE ¾kuxw fu rçkLkWÃkÞkuøke«ríkr¢Þkyku òuðk {¤e ? ðhMkkË rðþuLke Ëhuf çkk¤fLke ÃkkuíkkLke ÔÞÂõíkøkík Äkhýk Au. ík{uðhMkkËLkku yÚko fkZðkLkku «ÞíLk fhku Aku íkku [ku¬Mk yMkV¤íkk {¤þu. ykÃk fkuE Ãký ðMíkwLkkuyÚko ÃkqAþku íkku y÷øk - y÷øk nþu. fkuE ðMíkw fu ÄkhýkLku ykx÷kt rðr¼Òk sðkçkku nkuðkLkk õÞktfkhýku Au ?

nk yk çkÄk «íÞûkefhý Au. su y÷øk - y÷øk ÔÞÂõíkykuLkk y÷øk - y÷øk nkuÞ Au.«íÞûkefhý fkuE ÔÞÂõíkLkk fkÞoLku Mkkhe heíku Mk{òðe þfkÞ Au. ßÞkhu ðhMkkË ÚkE hÌkk Au íkkuy{wf ÔÞÂõík ðhMkkËÚke çk[ðk {kxu AíkLke íkhV Ëkuzu Au. ßÞkhu fkuE ðhMkíkk ðhMkkË{kt Ãk÷¤ðkLke{ò ÷u Au. ðhMkkË ytøku fkuE yMkt{rík LkÚke. Ãkhtíkw íkuLkk fkÞkuo «íÞûkefhý ðå[uLkk ytíkhLku yMkhfhu Au. íkÚkk yLkwYÃk ½xLkkLkku yÚko fkZu Au. y÷øk-y÷øk ÔÞÂõík yuf s ÂMÚkrík{ktÚke y÷øk-y÷øk ðkíkkuLku økúný fhu Au ykÃkýu þwt økúný fheyu Aeyu íku ykÃkýk Ãknu÷k yLkw¼ðku, ykÃkýkrð[kh íkÚkk ykÃkýe sYrhÞkík yLkwMkkh WÆuMkku Ãkh rLk¼oh fhu Au. ykÃkýu yu Mk{Þ MkwÄe ykÃkýk«íÞûkefhý{kt çkË÷kð LkÚke fhíkk ßÞkhu ykÃkýu yuLkk Ãkh ykÄkheík fkuE ykÃkýk fkuE ykÃk{kyðMkhku{kt WíMkkrník LkÚke ÚkE síkkt yøkh ykÃkýu fkuE ðMíkw{kt «r¢Þk rðþu ykÃkýk ÃkkuíkkLkkîkhk çkLkkððk{kt ykðu÷ «íÞûkefhý îkhk ykÃkýk WÆuþkuLke «kóe ÚkE hne Au. íkku ykÃkýu íkuLkuLkÚke çkË÷íkk fkuE íkuLku ¾kuxwt fhu íku{ Aíkkt {kºk ykÃkýk ÃkkuíkkLkk îkhk çkLkkððk{kt yðçkkuÄLk LkðeðMíkwyku Mk{sðk{kt fu çkÄe Mk{MÞkykuLkk Mk{kÄkLk fhðk{kt ykÃkýe {ËË LkÚke fhíkkt. íÞkhu ykÃkýuðifÂÕÃkík yÚkoLke þkuÄ fheyu Aeyu. su ykÃkýk WÆuþLku «kó fhðkLkwt fkÞo fhu Au. þe¾ðkLkeÞkuøÞíkk, yLkÞwõík yðçkkuÄLkLku çkË÷ðk fu yMðefeh fhðkLke ÞkuøÞkíkk Ãkh íkÚkk Lkðk fkÞkuoLkkyÚkkuoLkk rðfkMkÚke MktçktrÄík Au. xwtf{kt rþûkýLkku yÚko fkÞoÂåAík ðiõ÷rÃkf yÚkkuoLku {wfeLku sqLkk yÚkkuoLkuçkË÷ðkLkku Au. ßÞkhu rþûkýLkku yÚko rLk{koý fhðk ÷køku Au íÞkhu çkk¤fku yÚkoLkk rLk{koý fíkko çkLkeòÞ Au. yk MktË¼o{kt rþûký «r¢Þk rðãkÚkeo furLÿík nkuÞ Au . íkÚkk Ãkqýo YÃkÚke rðãkÚkeo Ãkh srLk¼oh fhu Au.

Ãkh{Ãkhkøkík rþûkf furLÿík ÃkkXâ¢{ ykÄkrhík rþûký{ktÚke ðøkoLkk çkk¤ fkuLku yuf Mk{kLkÞkuøÞíkk Míkhðk¤k {kLkðk{kt ykðu Au íkÚkk ðMíkwyku íkÚkk ½xLkkykuLkku yuf suðku yÚko rLkf¤u Au yurðïkMkÚke [k÷eyu Aeyu fu Mkkhk ðøko{kt rþûký yuf s heíku Mkt¼ð Au. yk yuf MkíÞ LkÚke ßÞkhuykÃkýu {kLkðwt Au fu rþûkýLkku yÚko rLk{koý fhðkðk¤w nkuÞ Au.

yÚko rLk{koýLke íkuLke þiûkrýf «r¢Þk{kt Mk{kró LkÚke Úkíke. íku rLkhtíkh ÃkkuíkkLkk ðkíkkðhýLkwtykËkLk - «ËkLk fhíkkt Lkðk yÚko Lkef¤u Au.rþûkfLkk YÃk{kt yÚko Ãkqýo rþûkýLkku ðÄkhku fhðk {kxuík{khe ¼qr{fk Lke[u «{kýu Au - • ðøko{kt fkuE rþûkýfkÞo-«ð]ríkLke þYykík fhíkkt Ãknu÷k ík{khu «íÞuf çkk¤fLke

«ð]ríkÚke MkçktÄeík Ãkqðo¿kkLkLke òýfkhe nkuðe òuEyu. • Ãkqðo¿kLk WÃkhktík ík{khu çkk¤fLkk hMk íkÚkk Ãkð]r¥k rðþuLke rðMík]ík òýfkhe nkuðe òuEyu

yLku íkuLke MkkÚku MkkÚku çkk¤fkuLkk ÔÞÂõíkíðLke òýfkhe nkuðe òuEyu íkuLkk «íÞûkefhýLkwtyk[hý Au.

• ík{khu þk¤k yLku ðøko¾tzLkwt Mkfkhkí{f ðkíkkðhýLkwt MksoLk fhðkLke sYh Au. su{kt çkk¤f[[ko fhðk ÞkuøÞ {wÆkyku Ãkh ÃkkuíkkLkk rð[khku Mðíktºk heíku hsq fhe þfu.

18

LkkUÄ



• ík{khu «íÞuf rðãkÚkeoLkku fkuE {wÆk ÃkhLkk «íÞûkefhýLkk ç÷ufçkkuzo WÃkh ÷¾ðk òuEyu.suÚke çkÄk rðãkÚkeoyku çkÄk fÚkLkku òuE þfu.

• ík{khu Ëhuf çkk¤fLku ÃkkuíkkLkk rð[khkuLke ÔÞÏÞk fhðkLke íkfLkwt MksoLk fhðkLke sYrhÞeíkAu. suÚke Ëhuf rðãkÚkeo «r¢Þk{kt çkeò çkk¤fkuLkk MktçkkuÄLkLku Mk{S þfu íkÚkk yu {wÆk ÃkhíkuLku ÃkkuíkkLke ÂMÚkríkLkwt ðýoLk fhðkLke íkf {¤u íkÚkk íkuLkk îkhk çkLkkððk{kt ykðu÷ yÚkoLkuçkË÷kðk{kt yÚkðk YÃkktíkh fhðk EåAu íkku fhe þfu Au.

E-10 yÚko rLk{koýLke «r¢Þk{kt hnu÷wt «íÞûkefhýLkwt {níð sýkðku.

1.4 yæÞkÞLk «r¢Þk (þe¾ððkLke «r¢Þk)ykÃkýu çkÄk ykÃkýe þk¤kLkk çku r¼Òk ÁÃkkuLkk rþûký yLkw¼ð hnu Auu. Ãkhtíkw òu fkuE ÃkqAu

fu “þe¾ððwt þw Au ?” íkku yrÄf Mk{kLk íkÚkk Mkk{kLÞ sðkçk nkuÞ “ðøko{kt þe¾ðk {kxu rþûkf sufktE ðøkkuo{kt fhu Au íkuLku rþûký fnuðkÞ Au” sux÷k «fkhLkk rðãkÚkeoyku nkuÞ Au íkux÷k s «fkhLkkrþûkfku nkuÞ Au. ÃkhtÃkhkøkík YÃkÚke ykÃkýk yÇÞkMk rþûkfLkk ð[oMððk¤k nkuÞ Au. yÚkkoík þeûkffurLÿík nkuÞ Au. ðøko¾tz{kt su Ãký r¢Þk çkLku Au íku rþûkf îkhk rLkÄkorhík, «ríkçktÄeík íkÚkk Mktfkr÷íknkuÞ Au. ðøko¾tz{kt «çktÄeík rþûký rþûký «r¢Þk{kt rðãkÚkeoykuLku fnuðk fktE LkÚke nkuíkw.rðãkÚkeoykuyu þwt fhðwt Au. rþûkf íkuLku Mkqr[ík íkÚkk rLkËourþík fhu Au. rþûkýLkku yÚko {krníke, íkÚÞkuíkÚkk rð»kÞðMíkw{kt rLkÄkorhík yðÄkhýkykuLku «Mkkheík fhu Au. yøkh rþûkf furLÿík ðøko yÇÞkMkLkurðãkÚkeo furLÿík ðøkoyÇÞkMk{kt çkË÷e íÞkhu rðãkÚkeoyku íkÚkk rþûký yrÄf furLÿík ÚkE òÞ Au.ßÞkt Ãkh rþûkfLke ¼qr{fk íkÚkk rþûkýLkk yÇÞkMk YÃkktíkrhík ÚkE [wõÞk nkuÞ Au. yrÄøk{Lkku yufs {køko LkÚke yux÷k {kxu rþûkýLkk MðiÂåAf ÃkØríkyku yLkwYÃk rðr¼Òk rþûký ykËþo Au.

yk ¼køk{kt rþûkýLkLkk ºký yr¼øk{ku Au. su ykÄwrLkf ðøkoLkk yÇÞkMk {kxu {níðÃkqýoAu. íkÚkk íkuLke [[ko fhðe skuEyu.

1.4.1 ðíkoLk VuhVkh{kxuLkwt yæÞkÃkLkykÃkýu þe¾e [wõÞk Aeyu fu rþûký ÃkwýoYÃkÚke ÔÞðnkh{kt MÚkkÞe ÃkrhðíkoLk Au. ÔÞðnkhLkwt

íkkíÃkÞo r¼Òk ÔÞÂõíkyku {kxu Au. fkuE ÷kufkuLku {¤u Au fu ðíkoLk yu çkÄkLke ÔÞÂõíkøkík rðþu»kíkk Au.su ÔÞÂõík{kt nkuðe òuEÞuLkku Þkuøk çkLku Au. ßÞkhu çkeò ÷kufkuLkku rðïkMk Au fu ÔÞÔnkhyu yð÷kufLkLkkr¢Þk Au. suLkwt ÔÞÂõík «ËþoLk fhu Au. rþûkýLku {kxu ÔÞÔnkh YÃkktíkh yr¼øk{ çkeò rðïkMk ÃkhykÄkrhík Au. ßÞkhu ykÃkýu yuf çkk¤fLkk yð÷kufLkÞwõík ÔÞÔnkhLku ÁÃkktíkrhík fheyu Aeyu fuçkË÷eyu Aeyu íkku ykÃkýu «íÞûk fu y«íÞûk ÁÃkÚke çkk¤fkuLku þe¾ðk{kt {ËË fhu Au.

yð÷kufLk fhu÷k ÔÞÔnkh {wÏÞ ÁÃkÚke çku «fkhLkk nkuÞ Au - «kó fhu÷ku ÔÞÔnkh íkÚkkfkZðk{kt ykðu÷ ÔÞÔnkh. ßÞkhu ykÃkýk çkk¤fkuLku yuf Mk{krsf rLkÞ{ íkÚkk ykËþo yLkwMkkhfkuE y÷øk heíku ÔÞÔnkh Mkk{krsf rLkÞ{ íkÚkk ykËþo yLkwMkkh fkuE y÷øk heíku ÔÞÔnkh fhðkEåA íkku ykÃkýu íku s «{kýu þe¾ðkzðkLkk ðktALkeÞ ÔÞðnkh ÃkrhðíkoLkLke [uck fhu Au WËknhý: ßÞkhu ykÃkýu çkk¤fkuLku [kuf÷ux ykÃkíkk fneyu Aeyu fu ¼køkku,íÞkhu ykÃkýu çkk¤fku ÃkkMku ¼køkðkLke«r¢ÞkLke yÃkuûkk hk¾eyu Aeyu yLku EåAeyu Aeyu fu íku ¼køku (õÞkhuf fkuE yðMkh Ãkh ík{u òuÞwt

19

LkkUÄ



nþu fu yuf LkkLkwt çkk¤f yuf yòýe {eXe ÄqLkLku økkÞ Au, yuf rðãkÚkeo yuf frXLk yMð¼krðfrðrÄÚke n÷ fhu Au. íkÚkk yuf Akufhe LkðeLk yuðwt Lk]íÞ {wÆk çkíkkðu Au su íkuLke Lk]íÞLkk ðøko{kt LkÚkeþe¾ðíkk ðøkuhu WËknhý{kt Mðk¼krðf Lkef¤u÷k ÔÞÔnkhLkku Au.

ßÞkhu yuf çkk¤f Lke[uLkk{ktÚke çku yð÷kufLk ÞkuøÞ ÔÞðnkhLku Mkk{kLÞ økúný fhu÷kÔÞðnkhLkk ÁÃk{kt «ËþoLk {kxu íkiÞkh fhu Au. su{ fu «kó fhu÷ ÔÞðnkh íkÚkk Mðk¼krðf ÔÞðnkhykÃkýu fneyu Aeyu fu çkk¤fku{kt ÔÞðnkhLkwt ÁÃkktíkhý ÚkE økÞwt ÔÞðnkhLkk ÁÃkktíkhýLkk çku ÃkøkÚkeÞktAu. Ãknu÷k [hý{kt MktçktrÄík ÔÞðnkrhf «r¢Þk{kt ðkhtðkh ßÞkhu yÃkuûkk fhu÷e nkuÞ Au íkÚkk çkesw[hý ÔÞðnkhLku MkwÄkhðk{kt rLkhtíkh çkLkkðe hk¾ðkLkk MkkÚku MktçktrÄík Au. suÚke ðíko{kLk íkÚkk þe¾u÷kÔÞðnkh{kt økwýð¥kk ÷kððk ðk¤k Lkðk MkwÄkhkLke xuð Lk¬e fhðk {kxu ÃkwLkhkðíkoLk íkÚkk MkwÄkhfhðku òuEyu yk «r¢ÞkLku {Lkkuði¿kkrLkf yLkwfw÷Lk fnu Au. çku {wÏÞ «fkhLkk yLkwfw÷ çku «fkhLkkÔÞðnkh Ãkh rLk¼oh fhu Au.

(1) þk†eÞ yr¼MktÄkLk(2) fkhf(MkkÄLkYÃk) yr¼MktÄkLkþk†eÞ yr¼MktÄkLk :- 1890 Lke ykMkÃkkMk hrþÞLk þhehrð¿kkLke EÞkLk Ãkkð÷kìðu yk

rËþk{kt fkÞo fÞwo. íku{ýu íku{Lke «Þkuøkþk¤k{kt yu òuÞwt fu ¼qÏÞ fqíkhk ¾kðkLkwt {u¤ðkLkk fu MkwøktÄ÷uðkLke MkkÚkus ÷k¤ xÃkfkððkLkwt þÁ fhe Ëu Au. ykùÞosLkf heíku íku ÃkkuíkkLkk [kufeËkhLku òuíkkLkeMkkÚku íku{Lkk ÃkøkLkk yðksLku Mkkt¼¤íkkLke MkkÚku ÃkkuíkkLkk {kuZk{ktÚke ÷k¤ xÃkfkððkLkwt þwÁ fhu Au.

yk MkkÄkhý yð÷kufLkÚke «¼krðík ÚkELku Ãkkð÷kuðu ¾qçk æÞkLkÃkqðof fux÷kf «Þkuøkku fÞko,su{kt ½txzeLkk yðksLkku Mk{kðuþ níkku. suLkk ÚkðkÚke {kuZk{ktÚke ÷k¤ LkÚke xÃkfíke íkÚkk íkuLkk íkhíks çkkË fwíkhkykuLku s{ðkLkwt ykÃkðwt su yuf WÆeÃkLk Au. su{ktÚke ÷k¤Lkwt ykððwt Mðk¼krðf Au. ykykfkhLkk fux÷kf «MíkwríkfhýLku fÞko çkkË (Ãknu÷k ½txze ðøkkzðe ÃkAe s{ðkLkwt ykÃkðwt) fwíkhk{kºk ½txzeLkk yðks Ãkh s ÷k¤ xÃkfkððk ÷køÞk íku{Lku s{ðkLkwt Lk ykÃkðk Aíkkt.

Ãkkð÷kuðLkk «Þkuøk{kt ½txze yuf yr¼MktrÄík WÆeÃkf Au.¾kuhkf yLkr¼MktrÄík WrÆÃkf Au.Mðk¼krðf WÆeÃkf ¾kuhkf òuELku ÷k¤Lkwt xÃkfkððwt yuf Mðk¼krðf «r¢Þk Au. íku s heíku ½txzeLkuðøkkzðk Ãkh ÷k¤ xÃkfkðe yuf yMðk¼krðf fu yLkwfq÷Lk yr¼MktÄkLk Au. þÁykík{kt ÷k¤LkuxÃkfkððk {kxu ½txzeLku ðkøkðwt suLku yuf íkxMÚk WÆeÃkLk (su fkuE «ríkr¢ÞkÚke WíÃkÒk LkÚke Úkíkkt)Au.

MkkÄkhý þçËku{kt yuf WÆeÃkLk fu yuf ÃkrhÂMÚkrík fkuE yòÛÞk WÆeÃkLkÚke òuzðk Ãkh suÔÞÔnkh WíÃkÒk ÚkkÞ Au íkuLku þk†eÞ yr¼MktÄkLk fnu Au, íkuLku «rík[kh yr¼MktÄkLk Ãký fnu Au.fkhý fu «økx ÔÞðnkh yuf WÆeÃkLkLke «r¢ÞkLku fkhýu nkuÞ Au.

þk†eÞ yLkwfq÷Lk ðøko yÇÞkMk{kt ¾qçk s MÃkü Au. Ëhuf Mkt¼ðLkwt yr¼MktÄkLk Au. íkÚkkyuf s Mk{Þ{kt yLÞ «fkhLkk rþûkýLkk rð[kh fÞko rðLkk [k÷w hnu Au. yLku Mkk{kLÞ hkíku yksy[uíkLk «ríkr¢Þkyku îkhk rðãkÚkeo rð»kÞ íkÚkk rþûkf ÃkMktË fu {kÃkMktË fhðkLkwt þÁ fhu Au. WËknhý: yuf þk¤kLkku rð»kÞ yuf íkxMÚk WÆeÃk su þÁykíkLkk rð[kh{kt LkLke ¼kðkí{f «ríkr¢ÞkykuLkkuWÃkÞkuøk fhu Au. çkk¤f {kxu Lkðe Au. rþûkf, ðøko yÚkðk fkuE yLÞ rðþu»k, WÆeÃkLk yuf yr¼MktÄkLkWÆeÃkLk fkÞo fhe þfu Au. yLkwfq÷Lk WÆeÃkLk Mkw¾ËkÞf Ãký nkuE þfu Au. (su{ fu nkðkËkh,ykhk{ËkÞf ðøko¾tz, yuf r{ºk suðk rþûkf) íkÚkk Ëw:¾ËkÞe Ãký (ytÄeÁ yLku økh{ YÃk yuføkwMMkkðk¤k fzf rþûkf) nkuE þfu Au. Lke[u ÷¾u÷k rðþu»k WÆeÃkLkLke MkkÚku òuzkÞu÷ ¢{ yLkwMkkh

20

LkkUÄ



çkkçkíkku yr¼MktÄkLk, WÆeÃkLkLke MkkÚku òuzkÞu÷ ¼kðLkkyku íkÚkk «ð]r¥kyku þk¤kLke y{wf çkkçkíkkuLkuþk†eÞ yr¼MktÄkLk çkLkkðu Au.fkhf (MkkÄLkYÃk) yr¼MktÄkLk :-

MkkÄLkYÃk yr¼MktÄkLk rðMík]ík heíku B,F. Skinner (1940) îkhk ôËhku yLku fçkwíkhkuÃkh fhðk{kt ykðu÷ ½ýk çkÄk «ÞkuøkkuLkwt Ãkrhýk{ Au. MkkÄkhý þçËku{kt Mkr¢Þ yr¼MktÄkLk þkherhfELÿeÞku ( fhðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkh Mkr¢Þ fnuðk{kt ykðu Au) Lkk îkhk fhðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkhLkwtÃkwLkhkðíkoLk Au. suÚke íkuLke økúný fhðkLke þÂõík ðÄu Au. ÃkwLkoçk÷ yLku ÔÞðnkhLke ðå[u MktçktÄLkeþkuÄÚke yu ðÄkhu MÃkü ÚkkÞ Au. su ÔÞÔnkh ykLkk Ãkrhýk{Lku fuðe heíku «¼krðík fhu Au.

MfeLkh rðþu»k heíku MkçktÄeík Au. MfeLkh ÃkkuíkkLke {níðÃkwýo çku çkkçkíkLkku “MkwÆZ fhðwt íkÚkkÃkwLkOçk÷Lk{kt ðå[u íkVkðík fhðwt” WËknhý :- yuf ELkk{ ¼kusLk MkwÆZ fhu Au. íkÚkk fkuE «ríkr¢Þkfu Ãkrhýk{LkufkZðk {kxu s{ðkLkwt «Míkwík fhðk{kt ykðu Au. íkku íku ÃkwLkOçk÷Lk Au fkuE fkZðk{ktykðu÷ ÔÞðnkhLke ½xLkk íkÚkk fkZðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkhLku ÁÃkktíkh îkhk ÔÞðnkhLku ykfkh ykÃkðkuÃký rðr¼Òk «fkhLkk ÃkwLkOçk÷ «ËkLk fhðk {kxuu Mkt¼ð fhðk{kt ykðu Au. ÞãrÃk ÃkwLkOçk÷Lk çku«fkhLkk Au. Mkfkhkí{f íkÚkk Lkfkhkí{f

Mkfkhkí{f «çk÷Lk (ELkk{) Mkfkhkí{f «çk÷Lk fhðk{kt ykðu÷ ÔÞÔknkh çkkË Mkw¾ËkÞfWÆeÃkLk ykÃkðk{kt ykðu Au su ÔÞÕnkhLke ½xLkk ÆZíkk ykÃku Au. ßÞkhu yuf rþûkf çkk¤fkuLku òuELkunMku Au yLku íkuykuLke fkuE Mkkhk þçËku ðzu MktçkkuÄu Au, íku{Lkk fkÞoLke «þtMkk fhu Au. íku{Lku Mkkhk økwýykÃku Au yuLkku yÚko yu{ ÚkÞku fu yk rþûkf «ríkÃkwrüLkku WÃkÞkuøk fhu Au.«ríkÃkwrü

Lkfkhkí{f íÞkhu ÚkkÞ Au ßÞkhu fhðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkhLke MkkÚku fkuE yr«Þ WÆeÃkLkLkuËwh fhu Au. yk {kxu fhðk{kt ykðu÷ ÔÞÔnkhLke ½xLkk ðÄe òÞ Au. MkòLke Ä{fe, LkkÃkkMk Úkðwt,Awxâk ÃkAe hkufeLku hk¾ðwt yÃk{kLk fhðwt {skf Wzkzðe ðøkuhu îkhk ðøko¾tz{kt rþûkf rðãkÚkeoMkkÚku Ëw:¾ ËkÞf WÆeÃkLkLkk ÁÃkLkku WÃkÞkuøk fhu Au. ßÞkhu íkuLkwt Mk{kÄkLk ÚkE òÞ Au íÞkhu rðãkÚkeoLkuMkwÃk¾ {¤u Au íku ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh{kt MkwÄkhku ÷kðu Au. ík{khe {kxu yu òýðwt ykð~Þf Au furþûkkLke «r¢Þk «ríkÃkwrü LkÚke rþûkf Ëw:¾ ËkÞf WÆeÃkLk «Míkwík fhu Au. yÚkðk íkku Mkw¾ËkÞfWÆeÃkLkLku fkZu Au suLku fkhýu çkk¤fku{kt þkherhf íkÚkk ¼kðLkkí{f çktLku íkhVÚke Ëw:¾ ÃknkU[u Au.ðøko{kt þkherhf rþûkk fhðe, Ä{fkððwt, [uíkðýe ykÃkðe íkÚkk Awxâk ÃkAe çkk¤fkuLku hkufðkðøkuhu çkk¤fkuLku ykÃkðk{kt ykðíke rþûkkLkk «fkh Au.

«ríkÃkwrü rþûküLke rðr¼Òk ÃkØríkykuLku rðfrMkík fhðk {kxu ÷køkw fhe [wõÞk Aeyuu. ykÞkusLkÃkqðofLkku rþûký fu rLkËuoþ íku{s nk÷{kt s [÷kððk{kt ykðu÷ fkuBÃÞwxh MknkÞf rþûký{kt íku{ku{wÏÞ Au.ÔÞÔknkrhf ÁÃkktíkhý WÃkkøk{Lke WÃkÞkurøkíkk :

ðíkoLk VkhVkh yr¼øk{LkLke WÃkÞkuøkeíkk Lke[u ykÃkðk{kt ykðu÷ rðr¼Òk Mkk{kLÞ ðøkoLkkyÇÞkMkLkk WÃkÞkuøkÚke ykÃkýLku skøk]ík fhe þfu Au. • ÔÞðnkh Mk wÄkhýkLk u í k{k{ rMkØk t í k k u Ú k e y u MÃkü Úk kÞ A u f u rþûký{k t

21

LkkUÄ



yÇÞkMkLke {níðÃk qý o ¼qr{fk Au.• yÇÞkMk rÃkríkÃkwrü rþûkýLku LkÚke ðÄkhíkku.• «ríkÃkwüe{kt VuhVkh ðíkoLk MkwÄkhýk{kt MknkÞ fhuu Au.• yýøk{íkk ÔÞðnkhLku Ëwh fhðk {kxu Mkò yu ðÄw «¼kðþk¤e LkÚke.• fkÞo{kt Ár[ yLku MkwÄkhýk rþûký {kxu [k÷fLke su{ Au.

ÔÞðnkh ÁÃkktíkhý yr¼øk{Lke MkkiÚke {kuxe yk÷ku[Lkk Au íku íku{kt {kºk çknkhÚke òuEþfkÞ íkuðe ÔÞðnkrhf r¢Þk Ãkh æÞkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. yLku íkuLku s yr¼øk{Lkku «ríkfMk{S ÷uðkÞ Au.

íku «kýeyku íkÚkk LkkLkk çkk¤fku {kxu WÃkÞkuøke Au. Ãkhtíkw ðÄíke ô{h MkkÚku {kLkrMkf rðfkMkíkÚkk yð÷kufLkkí{f ÔÞðnkh fkuELke ÔÞÂõíkøkík ÔMíkrðfíkkLke ÄkhýkLku «ríkçktrÄík fhe þfu Lkne.þk¤Lke ô{hLkku çkk¤f fkuE ÔÞðnkhLku {kºk MkòÚke çk[ðk {kxu çkeòLkwt æÞkLk ÃkkuíkkLke íkhVykfŠ»kík fhðk {kxu «ËŠþík Au. òuE þfkÞ íkuðk ÔÞÔnkh ÁÃkktíkhýÚke yuðwt ykð~Þf LkÚke fu nðuðkMíkrðf rþûký ÚkÞwt Au. E-11 fkhf yr¼MktÄkLk îkhk ðíkoLk MkwÄkhýk {kxuLke heík fE Au ? E-12 Lkfkhkí{f «ríkÃkwüe yLku Mkò ðå[u þwt íkVkðík Au ?

1.4.2 çkkuÄkí{f rðfkMk {kxuLkwt rþûkýçkkuÄLkLkku yÚko “òýðkLke f¤k Au” Mkk{kLÞ heíku yu òýðwt Mk{sðkLke «r¢Þk yLku

{krníkeLkk WÃkÞkuøk fhðk MkkÚku MktçktrÄík Au íkÚkk íkuLku {kLkrMkf ÞkuøÞíkk fu çkwrØ{íkkLkk ½xfLkkÁÃk{kt Mk{S þfkÞ Au.çkkuÄkí{f rðfkMk çkkiÂæÄf rðfkMk{kt Mktf¤kÞu÷ yðMÚkkyku íkÚkk «r¢ÞkykuMkkÚku MktçktrÄík Au.

çkkuÄkí{f rðfkMkLkk yLkuf rMkØktíkku Au. yk çkÄk rMkØktíkkuLke ðå[u rÃkyksuLkku rMkØktík çkkuÄkí{frðfkMkLkk sL{Úke ÷ELku 14-15 ð»koLke ô{h MkwÄe rðMík]ík r[ºk hsw fhu Au, ßÞkhu çkkuÄkí{frðfkMk [h{ Mke{kyu nkuÞ Au. íkçk¬kykuLke ©uýe yLkwMkkh rÃkÞksu íku Mkt¿kkí{f rðfkMkLkku yLkw{kLk÷økkðu÷ Au. íkÚkk «íÞuf íkçk¬kLku fktE rLkrùík «fkhLkk ÔÞðnkhku, rLkrùík heíkku, rð[kh íkÚkkMk{MÞkLkk Mk{kÄkLk îkhk íku{Lke rðþu»kíkkykuLku çkíkkððk{kt ykÔÞk Au.

ík{k{ ô{h ykÄkheík íkçk¬kykuLku [kh rðMík]ík íkçk¬kyku{kt ðøkeof]ík fhu÷ Au. • MkktðuËrLkf - MLkkÞkrðf íkçk¬ku (0 Úke 2 ð»koLke ô{h MkwÄe) • Ãkwðo r¢Þkí{f íkçk¬ku( 2Úke 7 ð»koLke ô{h MkwÄe) • ÃkËkÚko÷ûke r¢Þkí{f íkçk¬ku(7 Úke 11 fu 12ð»koLke ô{h MkwÄe) • ykf]ríkf r¢Þkí{f íkçk¬ku(11 fu 12 Úke 14 fu 15 ð»koLke ô{h MkwÄe )

Ëhuf íkçk¬k{kt çkk¤fLkk ðíkoLk rðþu»kíkkykuLkwt ðýoLk ík{khk rðãkÚkeoykuLke çkkuÄkí{f MíkhLkuMk{sðk {kxu yuf rþûkfLkk ÁÃk{kt ík{khe MknkÞíkkLkk rnMkkçkÚke {níðÃkqýo ÚkE þfu Au. fkuE Ãkýíkçk¬k {kxu çkkuÄkí{f MíkhLku yku¤¾ðwt {níðÃkqýo Au. fkhý fu rþûký çkk¤fLku rð[khðkLkeheíkku, fkhýku íkÚkk «r¢ÞkykuLke Mkq[LkkÚke {wÏÞ YÃkÚke «¼krðík nkuÞ Au. çkkuÄkí{f rðfkMkLkk [khu

22

LkkUÄ



íkçk¬kykuLke fux÷ef {wÏÞ rðþu»kíkkyku Lke[u Ëþkoðu÷ xuçk÷ Lktçkh 1{kt ykÃku÷ Au.fkuüf - 1 Ãkeyksu Ëþkoðu÷ çkkuÄkí{f rðfkMkLkk íkçk¬k

íkçk¬ku ytËkrsík ðÞ fux÷ef {wÏÞ rðþu»kíkkykuMkktðuËrLkf-MLkkÞkrðf 0 Úke 2 ð»ko • çkwrØ ykÄkheík MLkkÞkrðf / fkhf

«ð]ríkyku• WÃkÂMÚkrík yLku LkSfLke ½xLkkyku yLku ðMíkwyku MkkÚku MktçktrÄík• ¼k»kk yLku rð[khLkku y¼kð• ðMíkw÷rûk ðkMíkrðõíkkLkk ÏÞk÷Lkku y¼kð

Ãkqðor¢Þkí{f 2 Úke 7 ð»koLke ô{h MkwÄe. • MðfurLÿík rð[khkuÃkqðo ÏÞk÷kí{f 2 Úke 4 ð»ko • «íÞÚkefhý Ãkh ykÄkrhík fkhýytík¿kkoLk 4 Úke 7 ð»ko • íkkŠff Wfu÷Lku çkË÷u ytík¿kkoLk

• xfkððkLke yûk{íkkÃkËkÚko÷ûke 7 Úke 11 ð»ko • xfkðkhe / Mkk[ððkLke ûk{íkkr¢Þkí{f • ðøko yLku MktçktÄkuLkku íkfo

• MktÏÞkí{f ¿kkLkLke Mk{s• Lk¬h ðMíkwyku yLku yLkw¼ðkuLke {ÞkorËík rð[khýk• ði[krhf VuhçkË÷Lkku rðfkMk

ykf]ríkf r¢Þkí{f 11Úke12-14 yÚkðk 15 ð»ko • rð[khkuLkk Mkk{kLÞefhýLke Ãkqýo Mk{s• MkiÄktríkf rð[khýk.• yLkw{krLkík fÕÃkLkkyku yLku ÃkrhÂMÚkríkyku MkkÚku fk{ Ãkkh ÃkkzðkLke ûk{íkk• «çk¤ ykËþoðkËLkku rðfkMk

(Source: Lefrancois 1994 P 60) rÃkÞksu Lkk rMkæÄktík ykÃkýLku sýkðu Aufu çkk¤f {kLkrMkf Mkt¿kkí{f Mkth[Lkk MkkÚku sL{ ÷u Au. suLkeyrÄfík{ ð]ÂæÄ íkÚkk rðfkMk 14-15 ð»koLke ô{h MkwÄe ÚkE òÞ Au. Mkt¿kkí{f rðfkMkLke [khuyðMÚkk ËhBÞkLk {wÏÞ [÷Lk Lke[u «{kýu Au.• SðLkLkk «Úk{ çku ð»kkuo ËhBÞkLk, çkk¤f ÃkkuíkkLke r¢Þkf÷kLkw «ËþoLk yrÄfktþ ÃkkuíkkLke ¿kkLkurLÿÞ

îkhk fhu Au íkÚkk y{wf økíÞkí{f r¢Þkf÷kÃk Ãký fhu Au. yk yðMÚkk{kt çkk¤f fkuE ÔkMíkwLkuòuE™u, Mkkt¼¤eLku, yzeLku, MðkË fu øktÄ îkhk íku ðMíkwLke yLkw¼wíke fhu Au íkÚkk íku ÔkMíkw íkuLkeÚke Ëwhfhðk{kt ykðu Au íkku íkhík s íkuLke ¿kkLkurLÿÞkuyu ðMíkw Lk nkuðkLkku y™w¼ð fhu Au.

23

LkkUÄ



• MktðuËe økíÞkí{f fk¤Lkk ytík nkuðkLke íkhV, çkk£f ÃkkuíkkLke [khu íkhV ðMíkwykuLku yku¤¾ðk÷køku Au íkÚkk çkeòLke r¢ÞkykuLke Lkf÷ fhu Au. íkÚkk íkuLkk ÃkAe yðMÚkk Ãkh çkk¤f fkuE ðMíkwfu r¢ÞkLku òuELku çkkË íkuLke økuhnkshe{kt Ãký íkuLke Lkf÷ fhu Au. ykLkku yu yÚko Lkef¤u Au fuçkk¤f fkuE r¢ÞkLku ¾wçk s økt¼ehíkkÚke swyu Au, íkuLku Mk{su Au íkÚkk íku ÃkAe íkuLke Lkf÷ fhuAu. MkwrLkrùík r¢Þk çkwÂæÄ{íkk Ãkqýo r¢Þk÷kÃk yuf ¼køk Au.

• rÃkÞksu Mktr¢Þ Lku íkfku rLkrùík rLkÞ{kuLku ykÄkh Ãkh yuf {kLkrMkf r¢Þkf÷kÃkLkk ÁÃk{ktÃkrh¼kr»kík fhu Au. rÃkÞks yLkwMkkh 7 ð»koLke ô{h Ãknu÷k Mktr¢Þk MkíÞLkk ÁÃk{kt «ríkíkÚkíke LkÚke Ãkhtíkw ¼k»kkLke ÞkuøÞíkkLkku rðfkMk nkuðkLke MkkÚku çkk¤f Ãkqðo Mktr¢Þ fk¤ËhBÞkLkyÃkrhõík heíku rLk»f»ko fkZðkLke fkurþ»k fhu Au. yk íkfo ûk{íkk {wÏÞ ÁÃkÚke Ãkqðo ÁÃk MkwÄe MðfurLÿík íkÚkk íku{Lkk ytíkh¿kkLkLke ÂMÚkrík nkuÞ Au yLku fkuE heíku ¼ykðLkkyku íkÚkk òuþÚkeMkt[kr÷ík nkuÞ Au.

• {wÏÞÁÃkÚke çkwÂæÄ{íkkLke þÁykíkÚkes Ãkqðo Mkr¢Þk fk¤Lke Mk{kró ËhBÞkLk ÷øk¼øk 6-7ð»koLke ô{h Ãkh òuðk {£u Au. (MktÞkuøkÚke yk Mk{Þ þk¤k{kt sðkLkk Mk{ÞLke þÁykík nkuÞAu.) yk MÚkw¤ Mktr¢Þfk¤ 7 Úke 11 fu 12 ð»koLke ô{hLkk Mk{Þ ËhBÞkrLk su{k çkk¤f ÃkqðoíkfoÚke ykðu÷k rð[khÚke Ãkqýo rð[khLkk ÁÃk{kt yuf {q¤¼wík {níðÃkqýo ÃkrhðíkoLk çkLkkðuAu. íkÚkk Mk{Þ ËhBÞkLk MÚkw¤ ðMíkwyku íkÚkk ½xLkkyku{kt nMíkfkiþÕÞ fhðkLke MkkÚku ºký{níðÃkqýo {kLkrMkf ÞkuøÞkíkLkku rðfkMk ÚkkÞ Au yu Au Mkthûký ðøkeofhý íkÚkk ©uýefhý

Mkthûký:- MkthûkýÚke yu íkkíÃkÞo Au fu fkuE Ãký MktÏÞk fu {kºkk íÞkt MkwÄe LkÚke çkË÷e þfíke ßÞkt MkwÄeyu{kt ftE ðÄkhku fu ½xkzku Úkíkku LkÚke. [knu ðMíkwyku fu ðMíkwykuLkk ¼tzkhLke ÂMÚkrík fu MÚkkLk çkË÷íkkhnku. WËknhý MktÏÞkykuLkk MkthûkýLke íkÃkkMkLku {kuríkykuLkk çku Zøk÷k îkhk Mk{òðe þfku Aku. suLke[u «{kýu Au. 0 00 000 (9) 000000 (6)ykf]rík -1:- {kuíkeÞkuLke ÔÞðMÚkk yøkh Ãkqðo Mktr¢Þk fk¤{kt yk çku ÔÞðMÚkkLku çkk¤fkuLku çkíkkððknkuÞ íku ÷øk¼øk çkÄk çkk¤fku Zøk÷k (6){kt ðÄkhu {kuíke çkíkkðþu fkhýu fu yíÞkh MkwÄe íku{LkeMktÏÞkykuLku ðøkuhu Mk{kLk Mkthûký «r¢Þk yks çkíkkðu Au fu yk ÞkuøÞíkkLkku rðfkMk çkk¤fku{kt MÚkw¤Mktr¢Þk fk¤{kts ÚkkÞ Au.ðøkeofhý:- ðMíkwyku Mk{kLkíkk íkÚkk rðr¼Òkíkk yLkwMkkh Mk{qnfhý fhðw yu ðøkeofhý fnuðkÞ Au.su{kt ðMíkwykuLke rðr¼Òkíkk rðþu»kíkk su{ fu ykfkh, ykf]rík, htøk, ðsLk WÃkÞkuøk Mkk{økúe íkÚkkíkw÷Lkk Lkku ðøkeofhý{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au yuf Ãkqðo Mktr¢Þ fk¤{kt çkk¤f ðMíkwykuLkwt ðøkeofhý fhðkÞkuøÞ ™Úke nkuíkk yLku yuf Mk{Þ{kt çku ðMíkwykuÚke ðÄkhuLke íkw÷Lkk Lkne fhe þfku.©uýefhý:- yuf Mk{kLk ðMíkwykuLku yuf rLkrùík ¢{{kt ÔÞðÂMÚkík fhðkLke ÞkuøÞíkk ([zíkk fu Wíkhíkk¢{{kt) ©uýefhý fnuðk{kt ykðu Au.

yk ºkýuLke ÂMkðkÞ MktÏÞkykuLku Mk{sðkLke ÞkuøÞíkk ðøkeofhý íkÚkk ©uýefhýLkk «íÞûkWíÃkkËLk Au. su MÚkw¤ Mktr¢Þk fk£Lkk Mk{Þ ËhBÞkLk rðfMkeík nkuÞ Au.ykiÃk[khef Mkr¢Þk fk¤Lke yðMÚkk Mkt¿kkí{f rðfkMkLke AuÕ÷e ykðMÚkk Au. yk yux÷k {kxuykiÃk[khef Au fu fkhý fu su çkkçkfíkku{kt çkk¤f yíÞkh MkwÄe MkçktrÄík ÚkE þfu Au íku {wÏÞ ÁÃkÚkefkÕÃkrLkf fu ÃkrhfÕÃkLkk Ãkh ykÄkheík íkÚkk MÚkw¤ ðMíkwyku íkÚkk ½xkLkkykuÚke Mðíktºk íkÚkk y{qíko Au.yk yðMÚkk{kt rð[khðkLke «r¢Þk ð[LkçkæÄ, íkfoLkku Mk{kðuþ nkuÞ Au. su{ fu Ãkhtíkw íÞkhu fkuE

24

LkkUÄ



yuðk «fkhLkk íkfo suðk fu Ãkhtíkw A>B Úke B >C Úke íÞkhu A íkÚkk C Lke ðå[u þwt MkçktÄ Au? yk «fkhLke Mk{MÞk su{kt

y{qíko íkÚkk ð[LkçkæË íkfoLkku Mk{kðuþ Au. çkk¤f MÚkw¤ Mktr¢Þ fk¤{kt n÷ Lkne fhe þfu.÷uð rðòuMfe (Lev Vygotsky) yuf «rMkæË {Lkkuði¿kkrLkfLku Mkt¿kkí{f rðfkMkLkk Ãkkuík

Documents

«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k (ze.yu÷.yuz.)mooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/12832/course... · 2017. 11. 23. · rþûký «r¢Þk yuf{ yrÄøk{ yLku rþûkýLkku WÃk¢{