Kimia 10 - 11 Pjesa Ialbas.al/udhezuesat/librat_shkollore/kl-10/word/Libri... · Web viewpërshkruan elektrolizën me anё tё joneve të pranishme nё tretёsirat ujore dhe reaksioneve

Msc. Odeta Bylyku

Valbona Karalliu

Ilda Tomini

Libr msuesi

pr tekstin shkollor

Kimia

10

pjesa I

Shtpia botuese Albas

Botues:

Latif Ajrullai

Rita Petro

Redaktore

Dorina Basha

Arti grafik:

Ela Lumani

Albas, 2017

Shtpia botuese Albas

N Tiran: Rr. Donika Kastrioti, pallati 14, ap. 4D.

Tel: 00355 45800160; e-mail: [email protected]

N Tetov: Rr. Ilinden, nr. 105

Tel: 00389 44 344 047; e-mail: [email protected]

N Prishtin: Rr. Muharrem Fejza, p.n.

Tel: 00377 45 999 770

e-mail: [email protected]

Shtypur n shtypshkronjn:

DEAPRINT

H y r j e

Libri i msuesit KIMIA 10 sht nj tekst, i cili ndihmon pr zbatimin me sukses t programit t miratuar nga Ministria e Arsimit dhe e Sportit. Libri prmban:

planin msimor t zbrthyer me tremujor, prkatsisht tremujori i par (shtator-dhjetor); tremujori i dyt (janar-mars) dhe tremujori i tret (prill-qershor) dhe t hartuar mbi baz t kompetencave msimore;

ort e msimit me rubrikat prkatse q prfshijn: tematikn, temn e ors s msimit, situatat e t nxnit, kompetencat e t nxnit, kompetencat e fushs sipas tems msimore, lidhjen me fushat e tjera ose temat ndrkurrikulare, fjalt ky, burimet dhe materialet msimore, organizimin e ors s msimit dhe veprimtarit e nxnsve.

Pr realizimin e ors msimore, i sht dhn rndsi realizimit t eksperimenteve si nj mnyr efikase n ndihm t t nxnit, metodiks s realizimit t tyre. sht pasur parasysh dhe platforma digjitale, pr t ciln shpesh msuesi/ja do t gjej orientim, si mund ta zbatoj me produktivitet n faza t ors ose pr nj tem t plot.

Ort e msimit jan konceptuar dhe jan organizuar me metodat t larmishme t msimdhnies me n qendr nxnsin.

Shpresojm q ky tekst t ndihmoj pr t arritur rezultatet e dshiruara n msimin e lnds s kimis.

3

Libr msuesi pr tekstin Kimia 10

P RM B AJTJ E

Gjendjet e lnds

22

Ndryshimet e gjendjes s lnds

23

Kromatografia n letr

25

Proceset e filtrimit, kristalizimit, distilimit t thjesht dhe t thyesuar

26

Pastrtia e substancave dhe ndarja e tyre nga przierjet

27

Teknika pr prftimin e substancave t pastra

29

Atomi

30

Izotopet

31

Struktura elektronike dhe Tabela Periodike

34

Elementet, prbrjet dhe przierjet

36

Metalet dhe jometalet

37

Pyetje prmbledhse

39

Lidhja jonike

40

Lidhja kovalente. Molekulat e thjeshta

42

Lidhja kovalente (2)

43

Jonike apo kovalente?

44

Strukturat kovalente shum t mdha

45

Lidhjet metalike

47

Prsritje pr kapitullin 3

48

Formulat kimike

50

Shkrimi i formulave kimike

51

Barazimet kimike

53

Barazimet kimike (m shum)

54

Ushtrime pr kapitullin 4 (Formulat dhe barazimet kimike)

55

Projekt Radioaktiviteti

57

Masat vepruese (reaktantt)

58

Njehsimet kimike

60

Sa produkt prftohet?

62

Sa produkt prftohet?

64

Prqindja dhe vllimet

65

Rendimenti dhe pastrtia

68

M shum njehsime n kimi

70

Titullimi

71

Prsritje kreu 5 Njehsimet n kimi

73

Elektroliza

75

M shum pr elektrolizn

77

4


Shpjegimi i elektrolizs

79

Pastrimi i bakrit

81

Veshja elektrolitike (elektrogalvanizimi)

83

Prodhimi i aluminit

84


86

Shndrrimet fizike dhe kimike

88

Kalimi i energjis n reaksionet kimike

90

Lndt djegse dhe energjia q lirojn ato

91

Energjia e prodhuar nga celulat elektrokimike

93

Celulat me lnd t djegshme

95


97

Studimi i shpejtsis s reaksionit kimik

99

Interpretimi i rezultateve

101

Siprfaqja dhe shpejtsia e reaksionit

103

Prqendrimi dhe shpejtsia reaksionit

106

Shpejtsia dhe temperatura e reaksionit

108

Reaksionet fotokimike

110

Prsritje kapitulli 8 Shpejtsia e reaksionit kimik

113

Reaksionet e kthyeshme

115

Zhvendosja e ekuilibrit

116

Reaksionet redoks

118

M shum pr reaksionet redoks

119


121

Aciditeti dhe alkaliniteti

123

Vetit e acideve

125

Bazat

127

M shum rreth acideve dhe bazave

129

Oksidet

131


132

TEZA 1

135

TEZA 2

136

TEZA 3

137

5


6


Plani vjetor

2016 - 2017

Kimia 10

FUSHA: SHKENC

LNDA: KIMI

SHKALLA V

KLASA X

VITI SHKOLLOR: 2016-2017

Plani analitik

36 jav x 2 or = 72 or

NJOHURI T REJA

58 OR

PRPUNIM NJOHURISH

14 OR

NGA KTO: PRSRITJE

4 OR

EKSPERIMENTE

4 OR

TESTIME

3 OR

PROJEKTE

3 OR

GJITHSEJ

72 OR MSIMORE

7


Rezultatet kryesore t t nxnit sipas kompetencave ky

Kompetenca e komunikimit dhe e t shprehurit

Nxnsi/ja:

shprehet prmes nj forme komunikimi, pr nj tem t caktuar n nj material (prezantim) prej 200 fjalsh dhe veon shtjet kryesore;

diskuton n grup n mnyr konstruktive, n nj kohzgjatje jo m shum se 10 minuta, duke dhn dhe duke marr informacion pr nj tem t caktuar nga fushat msimore ose nga jeta e prditshme;

prdor drejt strukturn dhe rregullat e drejtshkrimit n kontekste dhe forma t ndryshme t shkrimit, si: ese, email (post elektronike), letr formale dhe joformale etj.;

prezanton nj projekt artistik, humanitar, eksperimentues etj. nga fusha t ndryshme msimore, t hartuar individualisht dhe n grup, pr nj tem t caktuar, duke prdorur n mnyr efektive teknologjin informative dhe teknologji t tjera;

prdor TIK-un n mnyr efektive gjat komunikimit dhe ndrveprimit me t tjert n jetn e prditshme, duke prfshir edhe t nxnit e informacioneve t reja dhe kryerjen e detyrave shkollore.

Kompetenca e t menduarit

Nxnsi/ja:

prezanton n forma t ndryshme t t shprehurit, mnyrn e grumbullimit, t zgjedhjes dhe t klasifikimit t informatave pr fusha t ndryshme msimore apo pr nj tem t caktuar, ofron argumente pr zhvillimet aktuale lidhur me temn prkatse (p.sh.: tem nga shkenca, nga kultura, nga arti, nga sporti, nga shndetsia, nga shoqria,nga mjedisi etj);

krahason t paktn tri burime t ndryshme t informimit pr trajtimin e tems s njjt, argumenton saktsin,

rrethanat, gjen ngjashmrit dhe dallimet, duke u bazuar n kriteret e prcaktuara m par dhe i prezanton gjetjet kryesore para t tjerve n forma t ndryshme shprehse, duke prdorur teknologjin informative;

harton nj detyr me tekst, apo krijon nj situat logjike nga jeta e prditshme, e cila prmban nj mesazh q krkon zgjidhje matematikore apo nj problem shkencor, duke u bazuar n njohurit paraprake dhe prezanton mnyrn/procedurn e zgjidhjes s problemit para t tjerve;

modelon zgjidhjen e nj problemi t dhn (n klas, apo jasht saj) pr nj tem t caktuar nga nj fush msimore, duke e zbrthyer n hapa t vegjl dhe jep sqarime t nevojshme pr hapat e ndjekur n zgjidhjen e problemit, duke prdorur forma t ndryshme t t shprehurit;

llogarit me saktsi koston e buxhetit t planifikuar pr nj aktivitet t caktuar (p.sh.: ekskursion, prvjetor i shkolls, konkurs, program arsimor pr TV etj.), e prezanton at me goj dhe me shkrim para klass, duke prdorur arsyetimin matematikor;

gjykon vrtetsin e nj rezultati t dhn (p.sh.: rezultatin e nj detyre nga matematika, shkencat, shoqria, mjedisi etj.) i cili mund t jet gjetur me zbatimin e formulave t njohura ose me prdorimin e procedurave t caktuara dhe nxjerr prfundime pr vrtetsin e gjykimit t dhn;

prezanton me sukses rezultatet e puns s nj detyre eksperimentale pr nj tem t caktuar nga ndonj fush msimore (p.sh.: nga shkencat, teknologjia etj.) t realizuar n laborator, n ambientet e shkolls apo diku tjetr, prmes prdorimit t teknologjis informative dhe

jep argumente q lidhin rezultatet e puns eksperimentale me udhzimet teorike;

krijon nj vepr artistike me pamje dy dhe tredimensionale me mesazhe nga nj fush msimore dhe shpjegon para moshatarve hapat e ndjekur pr krijimin e veprs;

krijon nj situat pr marrjen e nj vendimi pr jetn e vet ose zgjidhjen e nj problemi me interes shoqror, lidh vendimin me pasojat n mnyr t prgjegjshme dhe e prezanton gjat nj debati me moshatar n nj kohzgjatje t caktuar.

8


Kompetenca e t nxnit

Nxnsi/ja:

demonstron shkathtsi funksionale n lexim, n shkrim, n matematik, n jetn e prditshme, n prmbushjen e krkesave t ndryshme pr kryerjen e nj detyre apo aktiviteti dhe gjat t nxnit t dijeve t reja n ndonj fush t caktuar msimore;

-shfrytzon n mnyr efektive prvojat paraprake gjat zgjidhjes s situatave t ndryshme n jetn e prditshme apo gjat kryerjes s ndonj detyre, aktiviteti, n ndonj fush t caktuar msimore. Diskuton dhe ndan prvojat me t tjert pr mnyrat m praktike t shfrytzimit t prvojave paraprake n arritjen e dijeve t reja;

parashtron pyetje dhe shfaq mendime t strukturuara pr zgjidhjen e nj problemi apo detyre t nj teme t caktuar, bn prmbledhjen e s paku dy veprimeve t prdorura, t cilat prcaktojn drejtimin e mtejshm t t nxnit pr temn apo problemin e caktuar;

zgjidh nj problem t caktuar msimor ose nj situat nga jeta e prditshme. N baz t nj planifikimi t dhn dhe n baz t rezultatit t fituar, vrteton saktsin e planifikimit dhe tregon me shembuj se si do t zbatoj strategjin e ndjekur edhe n situata dhe kontekste t tjera gjat t nxnit;

prgatit me sukses nj prmbledhje t dosjes personale (portofolit), me jo m pak se 900 fjal, pr vetvlersimin e prparimit t vet n nj fush msimore t caktuar dhe veon n fund t prmbledhjes disa shtje q vrtetojn prparimin e vet dhe disa nevoja t domosdoshme pr prmirsimin e avancimit t mtejshm;

shfrytzon, n mnyr t pavarur dhe efektive, teknologjin informative dhe burime t tjera t informimit pr t mbledhur materiale pr zgjidhjen e nj problemi apo detyre t caktuar, t cilat m pas i analizon, i klasifikon dhe i paraqet para t tjerve prmes TIK-ut dhe ndonj forme tjetr t shprehjes.

paraqet idet personale para t tjerve pr mnyrn e zhvillimit t nj aktiviteti t caktuar, duke dhn mendime t argumentuara pr rezultatet e pritura (n form skice, grafiku, vizatimi, shkrimi, vepre artistike etj.);

shfrytzon, n mnyr t pavarur, udhzimet e dhna nga ndonj burim informacioni pr t kryer nj veprim, aktivitet, detyr, ose pr t zgjidhur nj problem q krkohet prej tij;

vlerson vet performancn dhe rezultatin e arritur, duke iu referuar qllimeve fillestare (p.sh.: burime t informacionit n libr, revist, enciklopedi, internet, hart, grafik, skic, partitur muzikore, skenar etj.).

Kompetenca pr jetn, siprmarrjen dhe mjedisin

Nxnsi/ja:

prgatit, prezanton, drejton dhe merr pjes n nj fushat t informimit t qytetarve pr nj fush apo tem t

caktuar, duke u mbshtetur n ide t reja, bazuar n rezultate t pritshme t prcaktuara qart (p.sh.: fushat informimi pr mbrojtjen e mjedisit, sigurin, shndetin etj.);

demonstron shprehi organizative n punt individuale dhe n ekip prmes situatave reale n detyrat e veanta msimore, duke menaxhuar potencialin individual dhe at t grupit, si dhe kohn, rreziqet dhe buxhetin n dispozicion;

harton nj projekt me faza t menaxhuara mire (individualisht ose n grup) duke shkmbyer, konsultuar dhe informuar t tjert si dhe duke identifikuar dhe vlersuar burimet njerzore, materiale dhe monetare n prputhje me rezultatet e pritshme;

analizon gjendjen e mjedisit (n klas, n shkoll, n komunitet apo m gjer), pasojat e ndotjes, propozon alternativa pr mbikqyrje dhe menaxhim t drejt t gjendjes s vlersuar m t ndjeshme dhe inicion zgjidhje konkrete.

Kompetenca personale

Nxnsi/ja:

analizon prparsit dhe dobsit personale, duke evidentuar masat prmes t cilave synon t mbshtes avancimin personal n prparsit q ka dhe masat prmes t cilave synon t prmirsoj dobsit personale;

9


merr pjes ose udhheq nj grup pune, q bashkpunon me prfaqsues t komunitetit pr t ndihmuar moshatart dhe antart e tjer t komunitetit, t cilt kan problem shndetsore, sociale, ekonomike etj.;

bn zgjidhje t bazuara n informacione dhe n prvoja t drejta pr t mbrojtur shndetin dhe mirqenien nga rreziqet e ndryshme n jetn e prditshme (p.sh.: nga prdorimi i duhanit, i alkoolit, i drogave, nga marrdhniet e hershme seksuale, nga zgjedhjet e gabuara ushqimore, nga ekspozimi i tepruar ndaj rrezeve t diellit etj.);

vepron n jetn e prditshme n mnyr t pavarur dhe t prgjegjshme, duke przgjedhur mnyra t shndetshme jetese, dieta t lejuara nga mjeku, ushtrime t koordinuara drejt, apo duke iu prgjigjur n mnyrn e duhur situatave t rrezikshme me t cilat mund t ndeshet n jetn e prditshme.

Kompetenca qytetare

Nxnsi/ja:

paraqet n forma t ndryshme t t shprehurit, mnyrn e funksionimit t mjedisit t vet shoqror n nivel lokal dhe me gjer, duke dhn shembuj konkret se si mund t prmirsohet funksionimi i tij, p.sh.: n strukturn organizative, n rregullat e veprimit, n publikimin e pritshmrive, n bashkpunimin me qytetar etj.;

demonstron shembuj konkret t mbrojtjes s mjedisit natyror dhe atij t krijuar nga njeriu n aktivitete t jets s prditshme n shtpi, n klas, n shkoll dhe n komunitet;

diskuton me t tjert apo n nj form tjetr t t shprehurit paraqet interesin personal pr shtje publike, shoqrore, historike, natyrore etj., dhe jep propozime pr zgjidhjen e ndonj problemi n komunitet e m gjer n nj fush t caktuar;

prshkruan n form verbale ose t shkruar, mundsin e prdorimit t internetit dhe t informacioneve n mnyr t prgjegjshme pr tema t caktuara dhe argumenton domosdoshmrin e prdorimit t drejt t tyre.

Kompetenca digjitale

Nxnsi/ja:

prdor mjetet digjitale dhe mjediset informative duke prfshir komunikimet n distanc pr zhvillimin e njohurive;

prdor mjetet digjitale pr t prpunuar, krijuar, realizuar dhe demonstruar tema msimore;

gjen, organizon, analizon, prpunon dhe prdor informacionin nga nj shumllojshmri burimesh dhe mediesh;

zhvillon aftsit krijuese, duke zbatuar njohurit e marra n shkencn kompjuterike dhe n mediet digjitale;

diskuton pr prparsit dhe kufizimet q vijn nga prdorimi i teknologjive n jetn e individit, shoqris apo komunitetit;

tregohet m i pavarur n procesin e msimdhnies dhe t msimnxnies.

Kompetenca lndore

Temat ndrkurrikulare lidhen me shtje madhore me t cilat prballet shoqria sot. Kontributi i shkencave t natyrs sht i shumanshm pr sa i takon ndikimit n shndetin e njeriut dhe mirqenien, mjedisin dhe ekonomin. Ka nj lidhje domethnse midis shtjeve dhe sfidave q trajtojn temat ndrkurrikulare dhe zbulimeve e arritjeve n shkenc dhe teknologji. Fusha e shkencave t natyrs, prmes situatave t larmishme t t nxnit, zhvillon kompetencat q lidhen me do tem ndrkurrikulare dhe n mnyr t veant me temat: Mjedisi; Ndrvarsia; Zhvillimi i qndrueshm dhe Vendimmarrja morale.

Fusha e shkencave natyrore i ndihmon nxnsit t kuptojn shtje t shumta q lidhen me shndetin, mirqenien dhe seksualitetin, si dhe i nxit ata pr t br nj jet t shndetshme. Nga ana tjetr, ajo i ndrgjegjson nxnsit pr prgjegjshmrin q kan n shtje

specifike mjedisore, si: prdorimi i burimeve natyrore, ndikimi i njeriut mbi mjedisin, menaxhimi i mbeturinave, shtje etike t lidhura me bioteknologjin, ndryshimet klimatike dhe biodiversitetin.

Prmes projekteve t ndryshme n fushn e shkencs, nxnsit mund t studiojn ndikimin social, etik, ekonomik ose mjedisor t saj.

Ata nxiten pr t br pyetje rreth shtjeve q trajtojn kto tema dhe sjelljes s tyre si konsumator t prgjegjshm.

10


Zhvillimi i shkathtsive t komunikimit n gjuhn e shkencs i jep nxnsve nj perspektiv t re pr shtje t caktuara sociale, t cilat mund t prmirsojn cilsin e pjesmarrjes s tyre n klas, n shkoll apo shoqri duke respektuar diversitetin.

Lidhja e fushs s shkencave natyrore me fushat e tjera kurrikulare

Konceptimi i programit t fushs s shkencave natyrore sht mbshtetur n parime t mirfillta t integrimit si mes lndve t vet fushs ashtu dhe t fushs me fushat e tjera. Pr tu siguruar nxnsve nj msim t integruar, sht e rndsishme lidhja e fushs s shkencave natyrore me fushat e tjera dhe specifikisht me lndt e ktyre fushave. Nxnsit nuk mund ta perceptojn realitetin dhe t

njohin botn q i rrethon vetm nprmjet studimit t lndve q i prkasin fushs s shkencave natyrore. Fusha e shkencave natyrore sht e lidhur ngusht me fushn e matematiks. Matematika u siguron nxnsve njohurit e domosdoshme pr studimin e lndve t ksaj fushe. Pr shembull, kur nxnsi kryen nj krkim shkencor, i duhet shpesh t bj matje, llogaritje, t gjej mesataren aritmetike, t zotroj koncepte t gjeometris s zbatuar, si dhe t vizualizoj hapsirn. Nxnsi prdor aparatin matematik pr t shpjeguar ligjet e fiziks dhe pr t vendosur lidhjen ndrmjet ndryshoreve, si p.sh., n fizik, lidhja ndrmjet forcs, mass dhe nxitimit. Interpretimi i ligjeve dhe i dukurive nprmjet prdorimit t grafikve, t simboleve e t formulave matematikore vrteton qart lidhjen e shkencs s matematiks me shkencat e natyrs. Gjithashtu, duke studiuar shkencat e natyrs nxnsit zhvillojn kompetencat matematikore t problem zgjidhjes, hetimit, arsyetimit logjik, lidhjes konceptuale ndrmjet madhsive dhe modelimeve. Pr t analizuar dhe pr t vlersuar rezultatet gjat studimit t dukurive dhe t ligjeve n shkencat natyrore, nxnsit duhet t zhvillojn kompetencn e komunikimit dhe t prdorin drejt gjuhn dhe terminologjin e shkencs.

Fusha Gjuht dhe komunikimi i ndihmon nxnsit pr zhvillimin e kompetencs s komunikimit n gjuhn dhe n terminologjin e shkencs. Nxnsi, duke lexuar, shkruar apo shprehur rrjedhshm mendimet e tij rreth informacioneve shkencore mbi gjithsin,

lndt, ndotsit e ajrit, ujit, zhvillon sakt kompetencn e komunikimit, q ndjeshm zhvillohet n fushn Gjuht dhe komunikimi.

Por edhe lndt e shkencave t natyrs kontribuojn n pasurimin e fjalorit t nxnsve dhe i aftsojn ata t paraqesin qart dhe sakt idet e tyre, me goj ose me shkrim. Punt praktike dhe eksperimentale, t cilat jan baz pr zhvillimin e kompetencave t ksaj fushe, u japin nxnsve mundsit q t zhvillojn kompetencn e komunikimit gjuhsor dhe t pasurojn fjalorin terminologjik, prmes diskutimeve mbi prshkrimin e punve praktike dhe laboratorike dhe shpjegimeve t rezultateve t tyre. Termat e ndryshm q prdoren n fushn e shkencave t natyrs jan specifike pr fushn dhe ndihmojn nxnsit pr zhvillimin e kompetencs s komunikimit.Studimi i shkencave lidhet me fushn e shkencave shoqrore, pasi nprmjet saj nxnsit marrin informacion mbi historin e zhvillimit t shkencs n periudha t caktuara historike t shoqrive t ndryshme. Duke hedhur vshtrimin nga e kaluara historike, ata mund t marrin prgjigje se si ka evoluar natyra dhe gjithsia. Nga ana tjetr, nxnsit vendosin dhe vlersojn lidhjen mes shkencave natyrore, teknologjis dhe shoqris dhe prmirsojn sjelljen pr harmonizimin e marrdhnieve t tyre me mjedisin dhe pr ruajtjen e tij.

Fusha e shkencave t natyrs lidhet me fushn e arteve, pasi disa teknika specifike t fushs s arteve zbatohen nse njihen mir ligjet e fushs s shkencave. P.sh., pr t kryer lvizjet e trupit, nj krcimtar mund t arrij performancn m t lart, nse njeh mir ligjet e dinamiks dhe zbatimet e tyre. Gjithashtu, duke shfrytzuar programet e arteve pamore, nxnsit bhen njohs t mir t figurave dhe trupave gjeometrik n hapsir dhe plan.

TIK-u mbshtet hetimin e proceseve n fushn e shkencave dhe lehtson bashkpunimin dhe komunikimin e nxnsve me bashkmoshatart gjat procesit t t nxnit, duke prfshir edhe t nxnit n distanc. Pr shembull, nprmjet prdorimit t TIK-ut nxnsi diskuton dhe ndan idet me t tjert, por ka mundsi t konsultohet edhe me ekspert t fushs, kur e ka t nevojshme.

Nxnsi prdor sistemet e duhura kompjuterike pr ndrtimin e tabelave, grafikve, diagrameve, vizatimin e nj plani, prgatitjen e prezantimeve t detyrave praktike dhe projekteve kurrikulare, duke zbatuar n mnyr krijuese njohurit q prmbajn shkencat kompjuterike dhe mediet digjitale.

11


PLANIFIKIMI I TREMUJORIT I SHTATOR-DHJETOR

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t fushs TEMATIKAT

DIVERSITETI

NDRVEPRIMET

1. Grimcat dhe pastrimi

2. Atomet, elementet dhe prbrjet kimike

3. Struktura dhe lidhjet kimike

Nxnsi/ja:

- prshkruan strukturn e t ngurtave, t lngjeve dhe t gazeve, bazuar n ndarjen e grimcave, strukturn e tyre dhe llojet e lvizjes;

- prshkruan ndryshimet e gjendjes,bazuar n dukurit e shkrirjes, vlimit,avullimit, ngrirjes, kondensimit dhe sublimimit;

- prshkruan trysnin dhe temperaturn enj gazi sipas lvizjes s grimcave t tij;

- shpjegon ndryshimet e gjendjes, bazuar n teorin kinetike;

- tregon kuptimin e lvizjes s rregullt t grimcave (atome, molekula apo jone n nj form pezulli, t njohur si lvizje browniane, si prov pr modelin kinetik grimcor t lnds;

- prshkruan dhe shpjegon difuzionin;

- prshkruan dhe shpjegon varsin e shpejtsis s difuzionit nga masa molekulare; shpjegon kuptimin e konceptit Substanc e pastr:, dallimet ndrmjet prdorimit t prditshm dhe atij shkencor t termit Pastrti;

- shpjegon q shum materiale t dobishme formohen nga przierjet;

- prshkruan, shpjegon dhe jep shembuj pr proceset e filtrimit, kristalizimit, distilimit t thjesht dhe distilimit t thyesuar;

- tregon se kromatografia prfshin nj faz t palvizshme dhe nj faz t lvizshme dhe se ndarja varet nga shprndarja

ndrmjet dy fazave;

- interpreton kromatografin;

- sugjeron teknika t prshtatshme t pastrimit t substancave t caktuara;

- prdor t dhna t piks s vlimit pr t dalluar substancat e pastra nga ato t papastra;

- sugjeron metodat kromatografike pr t dalluar substancat e pastra nga ato jo te pastra.

2. Atomet, elementet dhe prbrjet kimike

Nxnsi/ja:

- shpjegon kufizimet e modelit t grimcave n lidhje me ndryshimet e gjendjes, kur grimcat jan n form sferike t qndrueshme;

- prdor idet rreth transferimeve t energjis dhe t fortsis relative t lidhjeve kimike dhe forcave ndrmolekulare pr t shpjeguar temperaturat e ndryshme n t ciln ndodhin ndryshimet e gjendjes;

- prdor t dhnat pr t parashikuar gjendjen e substancave n kushte t caktuara.

3. Struktura dhe lidhjet kimike

Nxnsi/ja:

- prshkruan dhe krahason natyrn dhe formimin e lidhjeve kimike n:komponimet jonike, molekulat e thjeshta, strukturat kovalente me prmasa t mdha, polimert dhe metalet

- shpjegon lidhjet kimike, bazuar n forcat elektrostatike dhe formimin e ifteve t prbashkta elektronike;

- prshkruan formimin e lidhjes jonike midis metaleve dhe jometaleve;

12


prshkruan strukturn kristalore t prbrjeve jonike si nj vendosje t rregullt t alternimit t joneve pozitive dhe negative;

ndrton diagrame t substancave t thjeshta me lidhje jonike dhe me lidhje kovalente;

prshkruan kufizimet e modeleve grafike t lidhjeve kimike;

shpjegon se vetit e nj numri t madh t lndve kimike prcaktohen nga lloji i lidhjes kimike q ato prmbajn; fortsia e lidhjeve t tyre nga forcat ndrmolekulare dhe mnyra e formimit t lidhjeve kimike, duke identifikuar q vet atomet nuk shfaqin kto veti;

prshkruan lidhjen metalike si nj rrjet kristalore t joneve pozitive n nj det elektronesh dhe e prdor kt pr t prshkruar prcjellshmrin elektrike dhe petzimin e metaleve;

shpjegon dallimet n pikn e shkrirjes dhe pikn e vlimit n prbrjet jonike dhe kovalente, bazuar n forcat trheqse.

prdor simbolet kimike pr t shkruar formulat e elementeve dhe komponimeve t thjeshta jonike dhe kovalente;

nxjerr formuln empirike t nj komponimi nga numrat relative t atomeve t pranishm ose nga nj model ose nga nj diagram dhe anasjelltas;

prdor emrat dhe simbolet e elementeve dhe komponimeve t thjeshta, si dhe parimin e ruajtjes s mass pr shkrimin e formulave dhe barazimin e reaksioneve dhe gjysmreaksioneve kimike;

prdor formulat e joneve t thjeshta pr t nxjerr formuln e nj komponimi dhe barazon reaksionet jonike.

13

14

PLANI MSIMOR KIMIA 10

Libr

Nr.tematikat

Grimcat dhe

1 pastrimi

Atomet, elementet

dhe prbrjet

Struktura dhe

lidhjet kimike

nDRvepRImet

Formulat dhe

barazimet kimike

4

temat msimore

6

1

Gjendjet e lnds

or

2

Ndryshimet e gjendjes s lnds

Pastrtia e substancave dhe ndarja e tyre nga

3

przierjet

Proceset e filtrimit, kristalizimit, distilimit t

4

thjesht dhe distilimit t thyesuar.

5

Kromatografia

Teknika pr prftimin e substancave t

6

pastra.

6

7

Atomi

or

8

izotopet.

9

Struktura elektronike dhe tabela periodike

10

Elementet, prbrjet dhe przierjet

11

metalet dhe jometalet.

12

Pyetje prmbledhse

6

13

Lidhja jonike

or

14

Lidhja kovalente

15

Lidhja metalike

16

Jonike apo kovalente?

17

Strukturat kovalente shum t mdha

18

Lidhjet metalike

or7

19

Formulat kimike

20

Shkrimi i formulave kimike

21

Barazimet kimike

22

Barazimet kimike (m shum)

23

Prsritje

24

Projekt 1

25

Testim 1

situata e parashikuar e t nxnit

Pun n grupe, pun e

diferencuar, ditari

dypjessh,stuhi

mendimi, lexim me

kodim i tekstit, bised,

prmbledhje e

strukturuar, pyetje-

prgjigje, pun n ift,

detyr hulumtuese, Di/

Dua t di/ msova,

metoda e Kllasterit,

lexim i drejtuar,

diagrami i Venit,

grup ekspertsh, rrjet i

diskutimit, harta e

koncepteve, pun me

skeda, kubimi, diskutim

i drejtuar, tryeza e

rrumbullakt, shoqrimi

skematik i ideve

Burimet

Teksti i nxnsit

internet

Projektor

laboratori

libr msuesi www.cie.uk.org etj.

msuesi pr tekstin Kimia 10


Metodologjia dhe veprimtarit e nxnsve

Lexim me kodim i tekstit, bised, pun n grupe, pun e diferencuar, pun me shkrim,ditari dypjessh stuhi mendimi, bised e kombinuar me shpjegim, prmbledhje e strukturuar, karrigia e nxeht, pyetje-prgjigje, pema e mendimit, pun n ift, detyr hulumtuese, Di/ Dua t di/ Msova, metoda e Kllasterit, hulumtim, lexim i drejtuar, pun krijuese, diagrami i Venit, grup ekspertsh, rrjet i diskutimit, harta e koncepteve, pun me skeda, kubimi, lexim i drejtuar, diskutim i drejtuar, dramatizim, ruaje fjaln e fundit pr mua, tabela e koncepteve, tryez e rrumbullakt, shoqrimi skematik i ideve, ditart e t nxnit, pesvargshi, dy t vrteta nj e gabuar, VMLD, parashikimi me terma paraprak.

Vlersimi

klasifikues

diagnostikues

formues

prmbledhs

motivues

P.sh.: vlersimi pr pun individuale, vlersimi pr punn n grupe, vlersimit t prgjigjeve t pyetjeve frontale, vlersim t pjesmarrjes n diskutim, vlersim t bashkpunimit dhe koordinimit n grup, vlersim me shkrim, vlersim t prpunimit t t dhnave, vlersim t analizimit dhe prshkrimit te fenomeneve, vlersim t menaxhimit t kohs, vlersim krahasues, vlersim t detyrave t shtpis e vlersim me an t projekteve, punve krkimore dhe t punve n terren, vlersim t qndrimit n klase etj.

15


PLANIFIKIMI I TREMUJORIT II

JANAR-MARS

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t fushs Stekiometria

tregon dhe prdor ligjin e ruajtjes s mass;

shpjegon shembuj t ndryshimeve t vzhguara n mas, n sisteme t hapura gjat nj reaksioni kimik dhe i sqaron ato duke prdorur modelin e llogarit masat e substancave t veanta, mbshtetur n barazimet e reaksioneve kimike;

tregon dhe prdor numrin e Avogadros dhe prkufizimin e molit;

shpjegon si masa e nj substance t dhn sht e lidhur me numrin e moleve t saj dhe e anasjella;

argumenton stekiometrin e nj barazimi, lidhur me masat e reaktantve dhe t produkteve dhe shpjegon ndikimin e reaktantit kufizues t reaksionit;

prdor barazimet kimike pr t llogaritur masat e reaktantve dhe t produkteve;

shpjegon si masa e substancs s tretur dhe vllimi i tretsit jan t lidhura me prqendrimin e tretsirs;

prshkruan lidhjen midis mass molare t gazeve dhe vllimit t tyre dhe anasjelltas, si dhe njehson vllimet e gazeve q marrin pjes n reaksione, duke prdorur vllimin molar t gazit n kushte normale temperature dhe trysnie (22.4 litr/mol).

Prqendrimi tretsirave:

prshkruan si prqendrimi i nj tretsire n mol/litr sht i lidhur me masn e substancs s tretur dhe vllimin e tretsirs.

prshkruan lidhjen ndrmjet vllimit t tretsirs s nj substance me prqendrim t njohur dhe vllimit t tretsirs s nj substance tjetr q bashkveprojn plotsisht me njra-tjetrn

Elektriciteti dhe kimia

shpjegon elektrolizn si ndarje t nj prbrjeje jonike, t shkrir ose tretsir ujore gjat kalimit t

rryms elektrike;

prshkruan elektrolizn me an t joneve t pranishme n tretsirat ujore dhe reaksioneve n elektroda;

tregon q metalet ose hidrogjeni formohen n katod dhe jometalet formohen n anod gjat elektrolizs duke prdorur elektroda inerte;

prcakton produktet e elektrolizs n prbrjet dyjare jonike n gjendje t shkrir;

prshkruan rregullat e shkarkimit t joneve t ngjashme n elektroda n elektrolizn e tretsirave ujore;

prshkruan veshjen e metaleve dhe prdorimet e veshjes elektrolitike.

Shndrrimet kimike

prcakton ndryshimet ndrmjet reaksioneve ekzotermike dhe endotermike, n baz t ndryshimit t temperaturs s mjedisit.

vizaton skemn e nj reaksioni ekzotermik dhe endotermik duke identifikuar energjin e aktivizimit;

shpjegon energjin e aktivizimit, si energji t nevojshme q nj reaksion t ndodh;

njehson ndryshimet energjetike n nj reaksion kimik duke u bazuar n energjin e formimit dhe prishjes s lidhjes kimike;

interpreton diagrame q prmbajn skemat e reaksioneve ekzotermike dhe endotermike;

identifikon q nj element kimik prodhon nj diferenc potenciali derisa reaktanti t jet konsumuar;

vlerson prparsit dhe disavantazhet e elementeve H, O dhe elementeve t tjera t djegshme pr prdorimin e tyre praktik.

16

Nr.

5

6

7

kompetenca

temat msimore

9

26

masat vepruese

or

27

Llogaritjet kimike

28

Sa produkt prfitohet?

29

Prqindja dhe vllimet

Njehsimet n kimi

30

Rendimenti dhe pastrtia

31

m shum njehsime n kimi

32

Titullimi

33

Eksperiment 1

34

Pyetje prmbledhse

7

35

Elektroliza

or

36

Shpjegimi i elektrolizs

37

Pastrimi i bakrit

Elektriciteti dhe

38

Veshja elektrolitike

kimia

39

Prodhimi i aluminit

40

Veprimtari praktike: Prcjellsit dhe izoluesit

Pyetje prmbledhse

41

Shndrrimet kimike

8

42

or

Kalimi i energjis n reaksionet kimike

43

Lndt djegse dhe energjia q lirojn ato

44

Energjia e prodhuar nga celulat

elektrokimike

Shndrrimet

45

Celulat me lnd t djegshme

kimike

Projekt 2

46

Prsritje

47

Testim 2

48

49

situata e parashikuar e

Burimet

t nxnit

Teksti i nxnsit

Lexim me kodim i tekstit,

internet

bised, pun n grupe,

Projektor

pun e diferencuar,

laboratori

pun me shkrim,ditari

libr msuesi

dypjessh stuhi

www.cie.org.uk

mendimi, behu msuesi

im, prmbledhje e

strukturuar,pema e

mendimit, pun n ift,

detyr hulumtuese, Di/

Dua t di/ msova,

metoda e Kllasterit,

lexim i drejtuar, grupe

ekspertsh, rrjet i

diskutimit, harta e

koncepteve, pun me

skeda, kubimi, diskutim i

drejtuar,

Debat, demonstrim


17



Lexim me kodim i tekstit, bised, pun n grupe, pun e diferencuar, pun me shkrim,ditari dypjessh stuhi mendimi, bised e kombinuar me shpjegim, prmbledhje e strukturuar, karrigia e nxeht, pyetje-prgjigje, pema e mendimit, pun n ift, detyr hulumtuese, Di/ Dua t di/ Msova, metoda e Kllasterit, hulumtim, lexim i drejtuar, pun krijuese, diagrami i Venit, grup ekspertsh, rrjet i diskutimit, harta e koncepteve, pun me skeda, kubimi, lexim i drejtuar, diskutim i drejtuar, dramatizim,ruaje fjaln e fundit pr mua, tabela e koncepteve, tryez e rrumbullaket, shoqrimi skematik i ideve, ditart e t nxnit, pesvargshi, dy t vrteta nj e gabuar, VMLD, parashikimi me terma paraprak.

Vlersimi

klasifikues

diagnostikues

formues

prmbledhs

motivues

P.sh.: vlersimi pr pun individuale, vlersimi pr punn n grupe, vlersimit t prgjigjeve t pyetjeve frontale, vlersim t pjesmarrjes n diskutim, vlersim t bashkpunimit dhe koordinimit n grup, vlersim me shkrim, vlersim t prpunimit t t dhnave, vlersim t analizimit dhe prshkrimit te fenomeneve, vlersim t menaxhimit t kohs, vlersim krahasues, vlersim t detyrave t shtpis, vlersim me an t projekteve, punve krkimore dhe t punve n terren, vlersim t qndrimit n klas

18


PLANIFIKIMI I TREMUJORIT III

PRILL-QERSHOR

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t fushs

Shpejtsia e reaksionit kimik.

Faktort kryesor q ndikojn n shpejtsin e reaksioneve kimike.

Katalizatort.

Nxnsi/ja:

sugjeron metoda praktike pr prcaktimin e shpejtsis s nj reaksioni kimik.

interpreton shpejtsin e nj reaksioni kimik, bazuar n diagrame dhe grafik

prshkruan ndikimin e temperaturs, prqendrimit dhe trysnis, si dhe t siprfaqes s substancave n shpejtsin e nj reaksioni kimik;

shpjegon ndikimin e shpeshtsis dhe t energjis s ndeshjeve ndrmjet grimcave t substancave n shpejtsin e reaksionit kimik;

shpjegon ndikimin e prmass s grimcave t nj reaktanti t ngurt n raport me vllimin n shpejtsin e nj reaksioni kimik;

prshkruan karakteristikat e katalizatorve dhe ndikimin e tyre n shpejtsin e reaksionit kimik;

identifikon katalizatort n reaksione kimike dhe shpjegon veprimin katalitik bazuar n energjin e aktivizimit;

prcakton enzimat si katalizator n sistemet biologjike.

Ekuilibri kimik

Nxnsi/ja:

prcakton q disa reaksione mund t jen t kthyeshme duke ndryshuar kushtet n t cilat zhvillohet reaksioni;

prcakton q ekuilibri dinamik ndodh kur shpejtsit e dy reaksioneve t kthyeshme jan t barabarta;

parashikon ndikimin e prqendrimit, temperaturs dhe trysnis n ekuilibrin kimik dhe sugjeron kushtet e duhura pr t prftuar nj produkt t caktuar;

interpreton grafikt e ndikimit t prqendrimit, temperaturs dhe trysnis n ekuilibrin kimik;

shpjegon ndryshimin ndrmjet shpejtsis s formimit t nj produkti dhe ekuilibrit kimik.

Acidet dhe bazat

Nxnsi/ja:

shpjegon se acidet veprojn me disa metale dhe me karbonatet dhe parashikon produktet e barazimeve kimike, duke u nisur reaktantt e dhna;

identifikon se acidet formojn jonet hidrogjen kur ata treten n uj dhe tretsirat e bazave prmbajn jone hidroksid;

tregon q pH-i prdoret pr t matur aciditetin dhe alkalinitetin relativ;

prshkruan asnjansimin si bashkveprim t acideve me baza pr t formuar krip dhe uj;

argumenton se asnjansimi mund t prgjithsohet si bashkveprim i joneve hidrogjen me jonet hidroksid pr t formuar ujin;

prdor dhe shpjegon termat i holluar dhe i prqendruar q kan t bjn me sasi t substancave, si dhe i dobt dhe i fort q kan t bjn me shkalln e jonizimit t acideve;

tregon se prqendrimi i joneve hidrogjen rritet 10 her, vlera e Ph-it n nj tretsir ulet 1 her;

prshkruan neutralitetin, aciditetin dhe alkalinitetin si pasoj e prqendrimit t joneve hidrogjen n vlern numerike t Ph-it.

19

20

Nr.

8

9

10

kompetenca:

Diversiteti

7 or

Shpejtsia e

reaksionit kimik

6 or

Reaksionet kimike

9 or

Acidet dhe bazat

temat msimore

50 Studimi i shpejtsis s reaksionit

51 interpretimi i rezultateve

52 Siprfaqja dhe shpejtsia e reaksionit

53 Prqendrimi dhe shpejtsia e reaksionit

54 Temperatura dhe shpejtsia e reaksionit

55 Reaksionet fotokimike

56 Pyetje prmbledhse

57 Reaksionet e kthyeshme

58 Zhvendosja e ekuilibrit

59 Reaksionet redoks

60 m shum pr reaksionet redoks

61 Prsritje

62 Eksperiment 3

63 Aciditeti dhe alkaniteti

64 Vetit e acideve

65 Bazat

66 me shum rreth acideve dhe bazave

67 Oksidet

68 Prsritje

69 Projekt 3

70 Testim 3

71 Eksperiment 4

72 Pyetje nga iGCSE

situata e

Burimet

parashikuar e t

Teksti i nxnsit

nxnit

internet

Pun n grupe, pun

Projektor

e diferencuar, stuhi

laboratori

mendimi, bised,

libr msuesi

prmbledhje e

www.cie.uk.org etj.

strukturuar, pyetje-

prgjigje, pun n

ift, detyr

hulumtuese, Di/ Dua

t di/ msova, ditari

dypjessh,metoda e

Kllasterit, lexim i

drejtuar, diagrami i

Venit, grup

ekspertsh, rrjet i

diskutimit, harta e

koncepteve, pun me

skeda, kubimi,

diskutim i drejtuar,

tryeza e rrumbullakt,

shoqrimi skematik i

ideve, tabel

konceptesh,




Lexim me kodim i tekstit, bised, pun n grupe, pun e diferencuar, pun me shkrim,ditari dypjessh stuhi mendimi, bised e kombinuar me shpjegim, prmbledhje e strukturuar, karrigia e nxeht, pyetje-prgjigje, pema e mendimit, pun n ift, detyr hulumtuese, Di/ Dua t di/ Msova, metoda e Kllasterit, hulumtim, lexim i drejtuar, pun krijuese, diagrami i Venit, grup ekspertsh, rrjet i diskutimit, harta e koncepteve, pun me skeda, kubimi, lexim i drejtuar, diskutim i drejtuar, dramatizim, ruaje fjaln e fundit pr mua, tabela e koncepteve, tryez e rrumbullakt, shoqrimi skematik i ideve, ditart e t nxnit, pesvargshi, dy t vrteta nj e gabuar, VMLD, parashikimi me terma paraprak.

Vlersimi

klasifikues

diagnostikues

formues

prmbledhs

motivues

P.sh.: vlersimi pr pun individuale, vlersimi pr punn n grupe, vlersimit t prgjigjeve t pyetjeve frontale, vlersim t pjesmarrjes n diskutim, vlersim t bashkpunimit dhe koordinimit n grup, vlersim me shkrim, vlersim t prpunimit t t dhnave, vlersim t analizimit dhe prshkrimit t fenomeneve, vlersim t menaxhimit t kohs, vlersim krahasues, vlersim t detyrave t shtpis, vlersim me an t projekteve, punve krkimore dhe t punve n terren, vlersim t qndrimit n klas.

Shnim. Njohurit dhe shkathtsit e tematiks 1 Grimcat dhe pastrimi, t parashikuara pr tu realizuar n 9 or, n planin msimor jan llogaritur n 6 or (temat q prfshijn metodat e pastrimit.)

21


Fusha:Shkence

Lnda: kimi

Shkalla:V

Klasa:10

Tematika: Grimcat dhe pastrimi

Situata e t nxnit:

Tema msimore: Gjendjet e lnds

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave ky:

Rezultatet e t nxnit sipas tems msimore:

Fjal ky:

Nxnsi/ja:

gjendje e lnds, atomi, molekula, joni, forca

dallon vetit e trupave t ngurt, t lngt dhe t

trheqse, energji kinetike, ngjeshje, vllim, trysni,

gazt;

temperatur, forc.

prshkruan strukturat e trupave t ngurt, t lngt

dhe t gazt duke u bazuar te ndarja, vendosja dhe

lvizja e grimcave;

prshkruan trysnin dhe temperaturn e nj gazi

duke u bazuar te lvizja e grimcave t tij.

Burimet:

Lidhja me fushat e tjera ose me temat

Poster, fletushka me terma dhe prkufizime, teksti

ndrkurrikulare:

Kimia 10

Fizik


Organizimi i ors s msimit

a. Lidhja e tems me njohurit e mparshme

Hapi I

Msuesi/ja prgatit 3 flet t mdha me termat gjendje e ngurt, gjendje e lngt dhe gjendje e gazt. N kto flet (postera) u krkohet nxnsve t shkruajn ose t vizatojn n to fjal ose shembuj nga jeta e prditshme q lidhen me konceptin.

Hapi II

Nxnsve u krkohet q individualisht n fletoren e tyre t shkruajn ose ndrtojn nj skem t informacioneve q din rreth ksaj teme.

Hapi III

Nxnsit shkmbejn mendimet e tyre dhe shkruajn informacionet e shkmbyera.

b. Ndrtimi i njohurive t reja

Hapi IV

Msuesi/ja prgatit disa fletushka me fjalt e mposhtme: gjendje e lnds, atomi, molekula, joni, forca

trheqse, energji kinetike, ngjeshje, vllim, trysni, temperatura, fortsi, si dhe prkufizimin e secils fjal.

Nxnsit duhet t lidhin termin me prkufizimin.

Hapi V

Msuesi organizon klasn n grupe me nga 4 nxns. Secili grup prgatit nj prezantim, ku prshkruhet secila gjendje e lnds duke prdorur fjalt ky.

Grupet shkmbejn punn e tyre me njri-i tjetrin. Lideri i grupit prezanton punn e br.

Hapi VI

Grupet punojn me tekstin dhe plotsojn detyrn e tyre duke shtuar informacionin e munguar.

22


c. Prezantimi dhe demonstrimi i rezultateve t arritura

Hapi VII

Secili antar i grupit punon pr t krijuar nj hart koncepti pr seciln gjendje t lnds

Secili grup drgon nj prfaqsues dhe vendos diagramin e punuar ne flett e vendosura n mur sipas titujve.

Vlersimi Vlersohet grupi q paraqiti m mir materialin n poster.

Detyrat dhe puna e pavarur Ndrtoni nj eksperiment krkimor pr gjendjen e lnds dhe ngjeshjen e gazeve duke ndjekur t gjitha etapat tij.

Fusha: Shkencat e natyrs

Lnda: Kimi

Shkalla: V

Klasa: 10


Situata e t nxnit:

Nxnsit do t vzhgojn nj cop t vogl akulli q

shkrin n nj siprfaqe alumini. Nxnsit shpjegojn

transferimin e energjis dhe lvizjen molekulare, e

Tema msimore: Ndryshimet e gjendjes s lnds

cila shkakton ndryshimin e lnds nga e ngurt n

t lngt. Nxnsit do t shikojn dhe diskutojn nj

animim t akullit q shkrihet dhe e krahasojn at

me ndryshimin e gjendjes s substancave t tjera.

Ato mund t investigojn sublimimin e akullit t that

me an t demonstrimit t msuesit ose me an t

nj video, nse nuk ka akull t that.



Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

Avullim

prshkruan ndryshimet e gjendjes, duke iu

Kondensim

referuar proceseve t shkrirjes, vlimit, avullimit,

Gjendje e ngurt

kondensimit dhe sublimimit;

Gjendje e lngt

shpjegon ndryshimet e gjendjes sipas teoris

Gjendje e gazt

kinetike.

Burimet: Video e shkrirjes s akullit www.


middleschoolchemistry.com/multimedia/chapter2/

ndrkurrikulare:

lesson5#ice_melting_on_ different_surfaces



I. Lidhja e tems me njohurit e mparshme - Stuhi mendimi

Shkruhet n drras tema: Ndryshimet e gjendjes s lnds. Me an t nj dialogu interaktiv, msuesi/ja shkruan fjalt ky q lidhen me temn, si: avullim, kondensim, gjendje e ngurt, gjendje e lngt, gjendje e gazt.

23


Demonstrim: Msuesi/ja shprndan nga nj flet pune, ku paraqiten udhzimet dhe prshkruhen materialet, procedura e investigimit, si dhe pyetjet n lidhje me veprimtarin q do t kryejn nxnsit.

Materialet pr do grup: 2 copa t vogla akulli; 2 gota plastike

Materialet pr demonstrimin: akull, akull i thar, letr higjienike, uj i ftoht, uj i ngroht.

Diskutohet vzhgimi i nxnsve. Pyeten nxnsit:

Nga mendoni ju se vjen energjia pr t shkrir akullin ?

far mendoni se do t ndodh me shpejtsin e molekulave n akull kur nxehet?

AI. Ndrtimi i njohurive t reja - Eksploro (pun n grupe)

1. Grupohen nxnsit n grupe me nga 4 ose 5 nxns.`

Msuesi/ja drejton pyetjen:

Si mund ta shkrijm m shpejt akullin?

Nxnsit n grupe duhet t planifikojn dhe t krijojn eksperimentin e tyre. Si mund t ndrtoni nj eksperiment pr t testuar metodn tuaj?

Nxnsit mund t sugjerojn idet e mposhtme, si: t mbash akullin n dor, ta vendossh at n nj en me uj t nxeht etj. T gjitha kto metoda mund t prdoren, por msuesi i drejton t mendojn pr pjesn e variablit q mbahet nn kontroll dhe variablat e ndryshueshm.

Nxnsit shkruajn prfundimet e pritshme n lidhje me investigimin e planifikuar teorikisht.

2. Msuesi tregon nj animacion n projektor t shkrirjes s akullit www.middleschoolchemistry.com/multimedia/chapter2/lesson5#melting_ice

Nxnsit krahasojn ndryshimet e gjendjes s lnds n substanca t ndryshme, duke e krahasuar at me ndryshimet e gjendjes s ujit. www.middleschoolchemistry.com/multimedia/chapter2/lesson5#states_ of_water

Pyeten nxnsit:

Si sht ndryshimi i gjendjes s ujit i ngjashm dhe i ndryshm nga ndryshimet e gjendjes s substancave t tjera?

Prezantimi dhe demonstrimi i rezultateve t arritura

Grupet e nxnsve modelojn n nj format A4 vendosjen e molekulave t ujit gjat proceseve t ngrirjes,

shkrirjes, avullimit dhe kondensimit.

Aktivitet shtes

Video: akulli i that.

www.middleschoolchemistry.com/multimedia/chapter2/lesson5#dry_ice.

Vlersimi

Vlersohet bashkpunimi n grup, analiza pr zgjidhjen e problemit, si dhe aftsia pr t prdorur njohurit e mparshme n ndihm t nj situat t re.

Detyrat dhe puna e pavarur

Pune krkimore. Prgatisni nj prezantim power point me 10 slajde, ku t paraqisni ndryshimet e gjendjes s lnds, si dhe fakte interesante n lidhje me kto koncepte.

24



Lnda: Kimi

Shkalla: V

Klasa: 10


Situata e t nxnit:

Tema msimore: Kromatografia n letr


Nxnsi/ja:


Fjal ky:

Nxnsi/ja:

gjendje e lnds,

njeh sht kromatografia n letr;

atomi,

interpreton kromatograme t thjeshta;

molekula,

interpreton kromatograme t thjeshta duke

joni,

prdorur vlera t Rf-s;

forca trheqse,

shpjegon se si mund t prdoren teknikat

energji kinetike,

kromatografike pr t hetuar substancat pa

ngjeshje,

ngjyr, duke prdorur agjent t lokacionit.

vllim,

trysni,

temperatura,

forca.

Burimet:


ndrkurrikulare:



I. Lidhja e tems me njohurit e mparshme

Etapa 1

Demonstrimi. Secilit nxns i jepet nga nj letr filtri. N qendr t letrs vendoset nj pik boj shkrimi. Pas 3 minutash hedhim nj pik uj mbi bojn e shkrimit. E lm t thahet. Nxnsit shkruajn n fletore se far vrejn dhe prpiqen t japin shpjegimin e rezultatit.

AI. Ndrtimi i njohurive t reja Pun n dyshe Etapa 2

Demonstrim, Pun eksperimentale n grupe

Prpara se t kryhet puna eksperimentale nga nxnsit, msuesi tregon nj prezantim poer point t prgatitur pr kt tem, n t cilin paraqiten t gjitha procedurat e nj kromatografie n letr, si dhe shpjegimet prkatse.

Eksperimenti: Msuesi/ja shprndan nj flet pune q prmban listn e materialeve, si dhe procedurn e puns s bashku me pyetje analitike q stimulojn t menduarit kritik. Ndahet klasa n grupe me nga 4 nxns. Secili grup kryen nj kromatografi sipas udhzimeve. Nxnsit mund t punojn me librin n faqen 16. Si t ndrtojm nj kromatogram (Veprimtari praktike e nxnsit)


Etapa 3

Nxnsit n grupe krahasojn rezultatet e eksperimentit t tyre dhe diskutojn mbi prmirsimet e mundshme t eksperimentit, n qoft se ka.

M pas tregohet nj video me titull Detektivt e kromatografis.

Vlersimi


Pun krkimore - Cila sht rndsia e kromatografis n mjeksi, n hetimin e krimeve dhe n industri?

25



Lnda: Kimi

Shkalla: V

Klasa: 10


Situata e t nxnit:

Punohet me ndarjen e grupeve dhe formimin e

Tema msimore: Proceset e filtrimit, kristalizimit,

grupeve t ekspertve

distilimit t thjesht dhe t thyesuar


Nxnsi/ja:

diskuton n mnyr konstruktive pr rndsin e ndarjes s przierjeve;prdor n mnyrn e duhur fjalor shkencor;

prezanton nj pun hulumtuese dhe krijuese n nj form t skematizuar;

krahason metodat e ndarjes s prbrjeve dhe analizon rndsin e ktyre proceseve;

parashtron pyetje dhe shfaq mendime t strukturuara pr zgjidhjen e nj problemi apo detyre t nj teme t caktuar;

demonstron shprehi organizative n punt individuale dhe n ekip prmes situatave reale n detyrat e veanta msimore, duke menaxhuar potencialin individual dhe at t grupit, si dhe kohn, rreziqet dhe buxhetin n dispozicion;

prdor mjetet digjitale pr t prpunuar, krijuar, realizuar dhe demonstruar tema msimore.


Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

dekantim, filtrat, mbetje, trets, tretsir,

prshkruan dhe shpjegon metodat e pastrimit me

centrifugim, avullim, kristalizim, tretsir e ngopur,

fltrim dhe kristalizim;

dendsi, ekstraktim me trets dhe mbetje e ngurt

prshkruan dhe shpjegon metodat e pastrimit

duke prdorur trets t prshtatshm.

Burimet:


Faqet e internetit:

ndrkurrikulare:

https://www.youtube.com/watch?v=x3EfYaJjZz4

Fizik

https://www.learnnext.com/CBSE/Class-9/Science/

Biologji

Chemistry/Is-Matter-Around-Us-Pure/Methods-of-

Mjeksi

Separation-of-Mixtures/L-842.htm#container

Inxhinieri

teksti Kimi 10.


Pun n dyshe

Grup ekspertsh

Turi galeris

Minikuiz


I. Lidhja e tems me njohurit e mparshme - Pun n dyshe

Etapa 1

Pun n dyshe. Secils dyshe i jepen skeda t vogla me terma dhe shpjegimet e tyre t prziera. Nxnsit duhet t bashkojn termin me prkufizimin. Termat e prdorur jan: dekantim, filtrat, mbetje, trets, tretsire, centrifugim, avullim, kristalizim, tretsir e ngopur, dendsi, ekstraktim me trets dhe mbetje e ngurt. Dyshet kontrollojn punt e ifteve t tjera n klas.

Msuesi paraqet n projektor lidhjen e sakt t termit me prkufizimin.

II. Ndrtimi i njohurive t reja Grupet e ekspertve

Grupet e ekspertve. Ndahet klasa n grupe me nga 5 ose 6 nxns. Secilit grup i jepet pr t studiuar nj nga metodat e pastrimit t paraqitura n faqen 20 dhe 21 t librit t nxnsit, si dhe mund t

26


prgatiten materiale shtes me figura dhe shpjegim t detajuar t do metode pastrimi. Grupi q sht prgjegjs pr at metod pastrimi quhet grup ekspertsh.

Pas 5 minutash merret nga nj prfaqsues nga secili grup ekspertsh dhe krijohet nj grup i ri. Antart e grupit t ri ndajn eksperiencn me njri-tjetrin n lidhje me njohurit e marra dhe grupi krijon nj poster A3 me kto njohuri.

Prezantimi dhe demonstrimi i rezultateve t arritura Turi i galeris

Paraqiten punimet e prfunduara nga grupet e prziera n kndin e klass. Diskutohet pr punn e paraqitur m mir. Prgatitet nj minikuiz.

Vlersimi

Vlersohen nga vet nxnsit grupi me punn m t mir, me an t disa kritereve t vendosura me hert pr vlersim t puns me grupe.


Rndsia e ndarjes s przierjeve n jetn e prditshme.


Lnda: Kimi

Shkalla:V

Klasa:10

Tematika:

Situata e t nxnit:

Tema msimore: Pastrtia e substancave dhe ndarja

e tyre nga przierjet


Nxnsi/ja:

sugjeron teknika t prshtatshme t pastrimit t substancave t caktuara;

prdor t dhna t piks s vlimit pr t dalluar substancat e pastra nga ato t papastra;sugjeron metodat kromatografike pr t dalluar substancat e pastra nga ato t papastra


Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

gjendje e lnds,

prshkruan dhe shpjegon distilimin e thjesht dhe

atomi,

at t fraksionuar (t thyesuar);

molekula,

sugjeron teknikn m t prshtatshme t

joni,

pastrimit, n varsi t substancave q prdorim.

forca trheqse ,

energji kinetike,

ngjeshje,

vllim,

trysni,

temperatura

forca

27


Burimet:


Poster, fletushka me terma dhe prkufizime, teksti

ndrkurrikulare:

Kimi 10

Fizik


Reja e fjalve

Pun n dyshe


I. Lidhja e tems me njohurit e mparshme Reja e fjalve

Reja e fjalve.

Paraqitet n projektor reja me fjalt: prbrje, element, przierje, homogjene, heterogjene, trets, substanc e tretur, tretsir, pije e gazuar, pica, sallat, kola, uj deti, qiell, oksigjen dhe uj.

II. Ndrtimi i njohurive t reja Pun n dyshe

Nxnsit ndahen n ifte. Me fjalt e msiprme secili ift prpilon nj diagram, ku tregohet lidhja logjike midis fjalve n re. Hartat e formuara vendosen n kndin e caktuar n nj knd t klass dhe nxnsit krahasojn punn me njri-tjetrin.

Msuesi tregon n projektor tabeln e prfunduar t koncepteve.

Mund t

Mund t ndahet fizikisht

LNDA

Nuk ndahet fizikisht

Ndahet

Nuk mund

dallohen

Przierje

Substanc e pastr

pjest

kimikisht

t ndahet

prbrse

Przierje

Przierje

Prbrje

Element

heterogjene

homogjene

Shoqrimi i koncepteve me figura. Nxnsit rigrupohen n grupe katrshe. Posht secils pjes t tabels ngjiten figurat prkatse.


Diskutim pr rndsin e pastrtis s substancave n jetn e prditshme. Tregohet nj prezantim n power point, q plotson m mir diskutimin.

Vlersimi

Vlersohen nga vet nxnsit grupi me punn m t mir, me an t disa kritereve t vendosura me hert pr vlersim t puns me grupe.


28


Fusha: Shkence

Lnda: biologji

Shkalla:V

Klasa:10


Situata e t nxnit:

Stacioni i lvizshm i mendimeve bn q nxnsi t krijoj

nj lidhje logjike t fakteve dhe njohurive shkencore dhe

Tema msimore: Teknika pr prftimin e

rndsin e tyre n jetn e prditshme. Karuseli qarkullon

substancave t pastra.

idet dhe mund t jap zgjidhje t situats.


Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t

Fjal ky:

fushs sipas tems msimore:

filtrim,

Nxnsi/-ja:

kristalizim,

prshkruan dhe shpjegon metodat e

distilim

pastrimit me filtrim dhe kristalizim;

prshkruan dhe shpjegon metodat

e pastrimit duke prdorur trets t

prshtatshm.

Burimet: teksti Kimi 10,


ndrkurrikulare:



a. Lidhja e tems me njohurit e mparshme

Stacioni i lvizshm i mendimeve. N muret e klass vendosen 3 stacione A, B dhe C.

Stacioni A: Vendosen fotografit t: pijeve me gaz, detit, qiellit, toks

Stacioni B: Rafineri nafte.

Stacioni C: zemr, gjak dhe pajisjet e nj laboratori te analizave t gjakut

Nxnsit plotsojn n mnyr individuale tabeln e mposhtme:

Stacioni

far shikon?

far prmban? far mendon?

kan t prbashkt?

Aktivitet Karusel. Nxnsit diskutojn n nj tavolin t rrumbullakt se si sht plotsuar tabela dhe shkmbejn mendime me njri-tjetrin dhe vlersojn n dyshe njri-tjetrin.

b. Ndrtimi i njohurive t reja

Tregohet nj power point pr metodat e pastrimit. Ndahet klasa n 6 grupe. Dy grupe studiojn stacionin A, dy grupe studiojn stacionin B ndrsa 2 t fundit studiojn stacionin C. Grupet prcaktojn mnyrn dhe procedurn e ndarjes s substancave t paraqitura n do stacion. Lidert e secilit grup paraqesin pun e tyre. Ndrsa grupe t tjer shkruajn nj sugjerim, nj kritik dhe far plqyen m shum nga puna e grupeve t tjera. Posht secilit stacion vendoset puna e konceptuar e grupeve. Krahasohen sugjerimet dhe parashikimet e bra n etapn e par t msimit me ato t paraqitura ne prezantimin power point.

c. Prezantimi dhe demonstrimi i rezultateve t arritura

Tregohet n projektor procesi i distilimit t nafts duke prdorur linkun http:// sciencehousestaffworks.com/ energy/oil-refining2.htm

Vlersimi

Vlersohet bashkpunimi n grup, analiza pr zgjidhjen e problemit, si dhe aftsia pr t prdorur njohurit e mparshme n ndihm t nj situat t re.


Plotsohet me idet dhe konceptet e marra metoda e pastrimit t substancave t paraqitura n stacionet e fazs 1 t msimit.

29


FUSHA: Shkencat e natyrs

LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X

Tematika: Atomet, elementet dhe prbrjet kimike

Situata e t nxnit:

Ndrtoni me tela dhe plastelin nj model atomi

Tema msimore: Atomi

me brtham dhe elektrone. Kujdes raportet e

prmasave brtham/vllim i atomit


Fjal ky:

Nxnsi/ja:

elektron,

evidenton pozicionin ebrthams; raportin

neutron,

vllimor n lidhje me vllimin e atomit;

proton,

prcaktonprbrjen e brthams

nivel,

(protone+neutrone = nuklone);

elektron,

shpjegon si vendosen e-n nivele dhe

nuklon.

largsin e tyre nga brthama;

shpjegon rolin determinant t protoneve n

masn e atomit;

diskuton pse atomi sht elektroasnjans;

demonstron me modelet e formuara me

tela ndrtimin e tabels periodike pr

elementet Z=1 -Z=20

Burimet: Teksti Kimia 10, Tabela e Sistemit


Periodik, tela t holl, plastelin, tabela digjitale,

ndrkurrikulare:

modele t gatshme

Fizika,

TIK

Metodologjia dhe veprimtarit e nxnsve:


Struktura msimore

Parashikimi: Pun n grupe me 2-4 nxns.

sht atomi?

Prgjigje: Pjest m t vogla q ruajn vetit e tij.

Si quhen grimcat negative t atomit? Po ato pozitive?

Prgjigje: elektrone (-), protone (+).

Ndrtoni nj atom me tel dhe plastelin.

Ndrtimi i njohurive t reja: T msuarit ndrveprues

Prkufizim: Pjest m t vogla t nj elementi q ruajn vetit e tij quhen atome.

Prdorim tabeln digjitale: video 2.1.1 me struktura atomesh, me qllim q nxnsi t dalloj qart raportet vllimore t grimcave prbrse, si dhe pozicionimin e tyre n hapsirn atomike. Evidentoj p+ , n, e- dhe masat prkatse, ku masa e atomit prcaktohet nga brthama.

U referohem njohurive t mbartura nga Fizika: Dy grimca me shenja t kundrta trhiqen. Kjo ruan qndrueshmrin e atomit dhe shpjegon vlern neutrale 0 t tij.

Trheqim vmendjen e nxnsve me nj material t shkurtr filmik.

Punohet me nj nxns dhe t tjert n fletore; pr formimin e tabels periodike pr elementet me Z (1-20).

Evidentoj:

30


1- numri i protoneve q ndodhen n brthamn e nj atomi quhet numr atomik Z (nxnsit shkruajn n fletore numrin e protoneve t modeleve q ndrtuan vet n 7 minutat e para);

2-n Tabeln Periodike elementet jan renditur sipas numrit t protoneve, pra sipas numrit atomik.

S bashku me nxnsit lexojm do detaj n tabeln digjitale t shfaqur.

Prforcimi

do nxns prcakton koordinatat e modelit q ka ndrtuar vet.

Vlersimi:

Modelet m t plota mblidhen (demonstrimi),

Mendimi argumentues

Puna n grup

Gjuha e prdorur

Aftsia konkluduese

Detyrat dhe puna e pavarur:

Ndrtoni nj tekst t sakt shkencrisht me fjalt atom, elektron, neutron, zero, nuklon, shtresa.


LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit:

Paraqitet n tabeln digjitale (ose me

Tema msimore: Izotopet

videoprojektor) nj film i shkurtr mbi atomet e

hidrogjenit (mund t prdoret dhe materiali i tekstit

digjital).M pas pyesim nxnsit:

far i dallon atomet e hidrogjenit nga njri-tjetri?


Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

izotope

prkufizon izotopet;

izotope radioaktive

prcakton llojet e izotopeve joradioaktiv dhe

radioaktiv;

jep shembuj t prdorimit t izotopeve n

mjeksi dhe industri.

Burimet: tabela digjitale ose mjete t tjera


ekuivalente, teksti Kimi 10, lapsa me ngjyra, kopsa

ndrkurrikulare:

t vogla dhe fill

Fizika,

TIK


31



Parashikimi: Luajm me terma dhe fjal

Pun n dyshe. Secils dyshe mund ti jepet nj flet e printuar me termat: atom, elektron, proton, neutron, numr protonesh. Dyshet presin termat dhe i grupojn sipas nj lidhjeje logjike. Msuesi/ja paraqet n projektor grupimin e duhur t fjalve.

1. Puna me Tabeln e Sistemit Periodik Pun individuale

Plotsoni tabeln dhe shtoni m shum rreshta pr elemente t ndryshme.

Numri atomik

Numri i mass

Simboli

Numri i

Numri i

Numri i

protoneve

neutroneve

elektroneve

X (6)

12

X(C)

`x(6)

X(6)

6

14

7

8

8

8

10

10

Ndrtimi i njohurive: Loj me zare (modelim)

Duke iu referuar figurs

prgjigjuni pyetjeve 1-6.

1. Sa protone ka?

2. Sa sht nr. atomik?

3. Cili element sht ky?

4. Sa neutrone ka?

5. Sa sht nr. i mass?

6. Si e ka emrin izotopi?

Eksplorimi

Loj me topa te vegjl (zare). Nxnsit ndahen n grupe me nga 3-4 nxns. Secilit grup i shprndahen zare me ngjyra t ndryshme, si: t kuqe, t verdh. Secila ngjyr prezanton nj grimc subatomike, si: protonet dhe neutronet. Pr te modeluar elektronet prdoren kokrra orizi . N tabeln e aktivitetit 1 nxnsit modelojn atomet dhe do t prcaktojn elementin dhe masn atomike.

Msuesi/ja jep nj detyr: Plotsoni dhe analizoni tabeln e mposhtme.

Simboli

Numri atomik

Numri i mass A

Numri i protoneve Z

Numri i neutroneve N

C1

6

12

?

?

C2

?

?

6

7

C3

?

14

6

?

S bashku me nxnsit argumentojm pr

C1Numri i protoneve Z sht sa numri atomik d.m.th., 6.

32


Numri i neutroneve N sht A-Z d.m.th., 12-6 = 6

C2A = 6 + 7 = 13Z Numri atomik = 6

C3 Numri atomik = 6N = 14 - 6 = 8

Simboli

Numri atomik

Numri i mass A

Numri i protoneve Z

Numri i neutroneve

N

C1

6

12

6

6

C2

6

13

6

7

C3

6

14

6

8

Interpreton msuesja: shohim se elementi karbon C shfaqet me tri format e atomit referuar numrit t mass A dhe numrit t neutroneve N.

Prkufizim: Atomet q i prkasin t njjtit element dhe q kan numr t ndryshm neutronesh n brtham, rrjedhimisht dhe mas t ndryshme, quhen izotope t ktij elementi. Masa e krahasuar e nj elementi

Pr t llogaritur masn e krahasuar t nj elementi q paraqitet me disa izotope n sasi t ndryshme veprojm kshtu.

Shembull: Elementi Mg ka tri izotope. Nj me mas =23,98 n 78,70%;nj me mas = 24,99 n 10,13%.

Dhe nj tjetr me mas = 25,98 n 11,17%. Prcaktoni masn atomike t elementit.

Zgjidhje

Ar = 78,70/100x 23,98 +10,13/100 x 24,99 + 11,17/100 x 25,98 = 24,31

Prforcimi

Ushtrime n tri grupe

1-Prcaktoni (N) pr elementet e mposhtme816O dhe 178O Prgjigje:

N = A-ZN = 16 - 8N = 8

N = 17 - 8 N = 9

2-Plotsoni tabeln.

Simboli

A

Z

N

Ne

20

10

?

Ne

?

10

12

Vlersimi:

Nxnsit vlersohen pr:

saktsin e puns me shkrim (plotsimi i tabels)

aftsin argumentuese;

saktsin shkencore;

gjuhn e prdorur;

aftsin vetvlersuese.


Shpjegoni pse dy atome i prkasin t njjtit element dhe ndrkoh kan masa t ndryshme. Prcaktoni konceptet izotop dhe neutron.

33



LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit:

Shprndarja e elektroneve n atom dhe ndrtimi i

Tema msimore: Struktura elektronike dhe Tabela

sistemit periodik

Periodike


Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

shprndarje elektroneve, elektrone valentore,

prshkruan shprndarjen e elektroneve

shtres e qndrueshme, struktur elektronike e

n shtresa;

atomit, nivel i jashtm, konfigurim elektronik.

shpjegon rndsin e strukturs

elektronike t gazeve t plogta;

tregon ngjashmrin e strukturs

elektronike t elementeve brenda nj grupi.

Burimet: interneti, teksti Kimi 10, tabela e Sistemit


Periodik

ndrkurrikulare:

FIZIKA



Parashikimi: Pyetjet paraprake

Cilat jan grimcat prbrse t atomit?

Prgjigje: elektroni me ngarkes negative e- ; protoni me ngarkes pozitive p+, neutroni me ngarkes 0. sht numri kuantik?

Prgjigje: numri kuantik sht nj sistem kombinimi numrash e germash, q prcakton nivelin e energjis s elektronit.

prfaqson numri kuanti themelor n?

Prgjigje: n prcakton nivelin energjetik dhe merr vlera pozitive nga 1, 2, 3, 4 7

prfaqson numri kuantik l dhe s.

Prgjigje: numri kuantik l prfaqson nnnivelin brenda nivelit dhe merr vlera n-1,

kurse numri spin s prfaqson kahun e rrotullimit te elektronit rreth vetes dhe merr vlera +1/2; -1/2. jan orbitat e lejuara?

Prgjigje: orbita t lejuara quhen ato orbita rrethore q kan largsi t caktuar nga brthama, ku elektroni, grimc e ngarkuar me elektricitet, mund t lviz pa rrezatuar val elektromagnetike, pra pa humbur energji.

T msuarit ndrveprues

Ndrtimi i njohurive t reja

Msuesi/ja jep edhe nj her tabeln e korrespondencs t numrave kuantik midis tyre dhe t orbitaleve.

Shtresa

vlera n

vlerat e l

lloji i orbitaleve

K

1

0

1s

L

2

0, 1

1s

2p

M

3

0, 1, 2,

3s

3p

3d

N

4

0, 1, 2, 3

4s

4p

4d

4f

O

5

0, 1, 2, 3, 4

5s

5p

5d

5f 5g

Pr t sqaruar shprndarjen e elektroneve n atome me shum elektrone, si dhe n jone rikujtojm

34


Parimin e Paulit: Nj atom nuk mund t ket dy elektrone q ti ken njlloj t katr numrat kuantik. D.m.th., numrat n, l, m, s jan t ndryshm pr do elektron t nj atomi. Dhe nse kan t njjt numrat n, l, m, ata kan t ndryshm numrin s (+1/2 -1/2).

Parimi i dyt, Parimi i Qndrueshmris: Shprndarja e elektroneve npr nivele, nnnivele dhe gjendje energjetike n nj atom bhet n nj mnyr t till q energjia e atomit t jet minimale.

Vihet theksi te prcaktimi i gjendjes normale dhe gjendjes s ngacmuar, pasi prkufizojm dhe Rregulln e Hundit, Gjat shprndarjes n atom elektronet priren t zn sa m shum gjendje energjetike t lira, n mnyr q shuma e spineve t ket vler maksimale.

M pas msuesi/ja mund t kaloj n shembuj duke iu referuar nj tabele t prgatitur nga ai paraprakisht sipas asaj q jep teksti, mbi kapacitetin e niveleve dhe diagramit t faqes 17.

Msuesi/ja do t sqaroj se termi konfigurim elektronik i elektroneve n nj atom sht paraqitja me kutiza ose me numra dhe germa t gjeneve energjetike t tyre t niveleve dhe nnniveleve brenda atomit sipas rregullave t msiprme.

T gjitha ka tham m lart ilustrohen me shembuj:

t paraqesim skemn e shprndarjes t elektroneve pr elementet N ( z = 7) 1s22s2p3

Na (z = 11) 1s22s2p63s1

Mn (z = 25) 1s22s2p63s2p6d54s2

Zgjidhje:

1 Nr. atomik (z = 70) tregon q kemi 7 e-

2 - Vendosim skematikisht nivelet

1s 2sp 3spd 4spdf

3 - mbshtetur n Rregulln e Hundit plotsojm a-1s2

b-2s 2p3

4 - Shkruajm prfundimisht konfigurimin

1s22s2p3

Zgjidhje 2

1 - Mn (25) Nr atomik tregon q atomi i Mn ka 25 e-.

2 - Vendosim nivelet.

1s 2sp 3spd 4spdf

3 - Mbshtetur n rregulln e Hundit plotsojm:

a - 1 s2 b - 2s2p6 c - 3s2p6d d - 4s2pd e - 3d5

4 - Shkruajm prfundimisht konfigurimin

1s22s2p63s2p6d54s2

N fund prkufizohen s- elementet, p- elementet, d-elementet, f- elementet

Prforcimi

Nxjerrja e prfundimeve

Nxnsve u jepen kto detyra:

Identifikoni elementin me konfigurim 1s22s2p63s2p6d44s2

Prcaktoni vlerat e numrave kuantik n, l.

Vlersimi:



saktsin shkencore;

gjuhn e prdorur;



Detyr shtpie. Shpjegoni pse dy atome i prkasin t njjtit element dhe ndrkoh kan masa t ndryshme. Prcaktoni konceptet izotop dhe neutron.

35



LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit:

Prbrja sht nj substanc q prmban dy ose

Tema msimore: Elementet, prbrjet dhe przierjet

m shum elemente t lidhura s bashku


Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

lidhje kimike

prkufizon elementet, prbrjet dhe przierjet;

prbrje

prshkruan ndryshimet midis elementeve,

przierje

prbrjeve dhe przierjeve;

analizon formimin e nj prbrjeje;

heton formimin e prbrjeve t ndryshme.

Burimet:


ndrkurrikulare:



Parashikimi: Pyetje paraprake

sht atomi?

Si quhen grimcat negative t atomit? Po ato pozitive?

far shpreh nj formul kimike? Pr tu prgjigjur referohuni te formulat H3PO4; NaNO3.

Ndrtimi i njohurive t reja: T msuarit ndrveprues/Leksion i avancuar Elementi - substanca q prbhen vetm nga nj lloj atomi.

Elementi nuk mund t ndahen n substanca m t thjeshta nprmjet reaksioneve kimike.

do element ka nj simbol kimik.

Elementt kan veti t veanta.

Prbrjet formohen kur atomet e elementeve t ndryshme bashkohen midis tyre me lidhje kimike.

Nj prbrje prmban gjithmon n=t njjtat element n prpjestime t caktuara.

Prbrjet kimike ndahen n dy lloje:

1 - prbrje molekulare (atomet jan t lidhura s bashku);

2 - prbrje jonike (prbhet nga nj nr. i madh jonesh).

Prbrjet kan veti t ndryshme nga vetit e elementeve nga t cilat prbhen.

Elementet mund t ndahen nga njri-tjetri vetm me metoda kimike.

Przierjet prmbajn 2 ose m shume elemente apo prbrje q nuk jan lidhur kimikisht me njra-tjetrn.

Nj przierje nuk ka sasi t caktuar t elementeve apo prbrjeve t saj.

Secili nga elementet ruan vetit e tij.

Substancat prbrse mund t ndahen nga njra-tjetra m ann e metodave fizike.

Prforcimi: 2 t gabuara

Nxnsit n grupe me nga 4 ndrtojn nj paragraf me njohurit e msuara gjat ksaj teme msimore, ne te cilin shkruajn dhe 2 pohime t gabuara n lidhje me msimin.

Grupet gjejn gabimet e njri-tjetrit.

Vlersimi:

Nxnsit vlersohen pr: - saktsin e puns me shkrim (plotsimi i tabels)


saktsin shkencore;

gjuhn e prdorur;



36



LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit: (praktik e drejtuar) Ndahet

klasa n tri grupe (do resht nj grup). N bankn e

Tema msimore: Metalet dhe jometalet

par, mbshtetur n njohurit e tyre t deritanishme,

nxnsit vendosin: grupi 1 - metalet; grupi 2 -

jometalet; grupi 3 ndrton nj aparat mbshtetur n

skemn e tekstit mbi prcjellshmrin.

Shnim. Materialet e siprprmendura i sjell

msuesja ose u jepet detyr nxnsve n orn

paraprake: shishe me jod, qymyr, maja lapsi

(jometale) gozhd, letr aluminat, cop Na ose

K, tel Cu, zinxhir Ag, zinxhir Au (metale). U jepet

nxnsve detyr t shkruajn n fletore karakteristikat

e dukshme t materialeve t grupit t tyre (ngjyr,

fortsi, shklqim, pesh etj.).

Rezultatet e t nxnit sipas tems

Fjal ky:

msimore:

metal,

Nxnsi/-ja:

jometal,

liston dallimet fizike midis metaleve dhe

prcjellshmri elektrike

jometaleve;

dendsia,

prcakton sakt pozicionin e metaleve dhe

aliazhe,

jometaleve n sistemin periodik dhe t gjitha

anion,

veorit q lidhen me kt pozicion;

kation

parashikon karakteristikat e metaleve dhe

jometaleve duke u bazuar n vendin e tyre n

Tabeln Periodike;

nxjerr prfundime rreth ngjashmrive

dhe ndryshimeve kimike t metaleve dhe

jometaleve: jonet q japin, oksidet bazike e

acide prkatsisht;

shpjegon sjelljen kimike (veprimi me acidet).

Burimet: interneti, teksti Kimi 10, tabela e Sistemit


Periodik, materiale t ndryshme metalike dhe

ndrkurrikulare:

jometale, si jod, squfur, qymyr etj.

Fizika,

Biologjia



Parashikimi

1 - U them nxnsve t listojn disa emra metalesh dhe jometalesh.

P.sh.,: natrium, kalium, magnez, hidrogjen oksigjen, azot

2 - Krkoj nga nxnsit q t ndajn objektet q kemi marr pr t demonstruar n klas n metale dhe jometale, sipas grupeve t siprprmendura (n rubrikn: situata e t nxnit)

3 - Plotsojn n fletore disa veori fizike t dallueshme t materialeve t grupit III, ndrkoh un paraqes n tabeln digjitale tabeln, t ciln e plotsoj s bashku me nxnsit gjat rubriks njohuri t reja.

37


Vetit fizike

Metale (Fe, Ag, Cu, Au, Al)

Jometale (C,

Prcjellshmria

T farktueshm

Telzohen

Shklqim metalik

Tingllues

Ndrtimi i njohurive t reja

Metodat e t nxnit ndrveprues

Vetit fizike

Pasi i referohem ndarjes q vet nxnsit kan br, v theksin te nj nga vetit midis metaleve dhe jometaleve:

1- Prcjellshmria elektrike:

Demonstroj, me aparatin e ndrtuar nga grupi 3, me tel bakri, gozhd, qymyr;

Metalet shfaqin prcjellshmri, ndrsa jometalet jo.

Ky prfundim plotsohet edhe te tabela (Shnim. Mund t aktivizohet edhe nj nxns pr plotsimet e tabels digjitale, pr tu br ora m gjithprfshirse).

2 Dendsia - metalet kan dendsi t lart, jometalet t ult dendsia (n g/cm3) = masa (n g)/ vllimi (n cm3).

3 - Pika e shkrirjes dhe e vlimit - metalet e kan pikn e shkrirjes dhe t vlimit t lart, prjashto G1 dhe Hg; jometalet t ult, prjashto C dhe Si.

4 Fortsia metalet kan fortsi t madhe, prjashto G 1 dhe Hg dhe Ga. Jometalet jan t buta. Demonstrim nga msuesja. Nj cop Na ose K metale t gr1 t buta priten me nj bisturi, shoh shklqimin metalik, por dhe oksidimin e menjhershm me humbjen e shklqimit.

Vetit kimike

Vazhdoj eksperimentin me Na; copn e vogl e vendos n nj flet petri me uj. Shoh lvizjen e vrullshme t mostrs deri n tretje. Vrtetoj karakterin bazik t mjedisit t krijuar.

1 - Oksidet metalet japin okside bazike

jometalet japin okside acide

2 - Veprimi me acidet Me +Acid = krip + hidrogjen (lirohet)

Jonet nuk veprojn me acidet

3 - Me e- =Me+( kation)

Jone+ e- = jone+(anion)

Hap pas hapi kemi plotsuar dhe tabeln demonstruese dhe nxnsit n fletoret e tyre.

Vlersimi:

puna grafike n fletore;

vlersimi i prcaktimit t sakt t tipareve dalluese t mostrave t grupeve prkatse; saktsia e demonstrimit t aparatit prov t prcjellshmris; saktsia e prdorimit t tabels digjitale;

aftsia pr t punuar n grup;

saktsia shkencore dhe interpretuese e krahasuese.


38



LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit: Shprndarja e elektroneve

n atom bhet nga niveli me energji m t ult

Tema msimore: Pyetje prmbledhse

n nivelin me energji m t lart.


Fjal ky:

Nxnsi/-ja:

Izotop

prshkruan shprndarjen e elektroneve n shtresa;

Element

ndrton skemn e shprndarjes s elektroneve n

Prbrje

shtresat elektronike pr 20 elementet e para;

Proton

shpjegon rndsin e strukturs elektronike t

elektroneve t shtress s jashtme.

Burimet: Teksti Kimia 10, Tabela e Sistemit Periodik,


tela t holl, plastelin, tabela digjitale, modele t

ndrkurrikulare:

gatshme.

Fizika

TIK



Prshkrimi i situats

Rikujtojm ndrtimin e atomit dhe rolin e grimcave n atom

Atomi sht i ndrtuar nga brthama dhe mbshtjellja elektronike.

Protone dhe Neutrone Elektronet

Protonet identitetin e atomit dhe ngarkesn pozitive

Neutronet bashk me protonet prcaktojn masn atomike Elektronet japin ngarkesn negative t atomit prcaktojn valencn dhe ngarkesn e atomit

mundsojm bashkveprimin e atomit me atomet e elementeve t tjera

Veprimtari individuale

Msuesi/ja shkruan n tabel Z=11 dhe prpiqet t nxjerr t gjith informacionet e duhura pr atomin me

Z=11. Pr shembull:

si shprndahen elektronet pr kt atom;

sa elektrone mbeten n shtresn e jashtme;

sa nivele energjetike ka ky atom;

n cilin grup bn pjes;

sht metal apo jometal;

do t marr apo do t jap elektrone?

Kryhet aktiviteti praktik me nxnsit. Nxnsit ndahen n 2 grupe.

Grupi i par

Tregoni:

a) numrin e shtresave elektronike pr atomet Z=7, Z=13, Z=18

b) sa elektrone mbeten n shtresn e jashtme;

c) numrin e grupit dhe periodn ku bn pjes;

d) nse do t kthehet n jon me ngarkes pozitive ose negative.

Grupi dyt

Nse kemi elementin Cl q gjendet me periodn e tret dhe grupi i 7A:

39


a) sa elektrone ka n kt atom;

b) sa elektrone ka n shtresn e jashtme;

c) far valence shfaq ky element;

d) cila sht ngarkesa q shfaq ky element.

Reflektimi: Plotsimi i tabels pr elementet alumin, squfur dhe kalium.

Cils period i prket

Numri i grupit ku

Numrin e protoneve q

Sa elektrone ndodhen

ndodhet

ka

n shtresn e jashtme

Vlersimi:


- pjesmarrjen n diskutim, punn n grup dhe saktsin n zgjidhjen e ushtrimeve n fletoren e klass.


Plotsoni tabeln e msiprme, por me elemente t ndryshme, si p.sh., fluor, azot dhe kalcium, duke plotsuar edhe jonin q ato formojn dhe nivelin energjetik t jonit.


Lnda: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X

Tematika: Struktura dhe lidhjet kimike

Situata e t nxnit:

Prbrjet jonike realizohen midis

Tema msimore: Lidhja jonike

kmbimit t elektroneve midis

metaleve dhe jometaleve


Fjal ky:

Nxnsi/ja:

Lidhje jonike

prkufizon lidhjen jonike;

Prbrje jonike

prshkruan formimin e joneve prmes dhnies dhe marrjes s

Rrjet kristalore

elektroneve;

analizon formimin e nj lidhjes jonike midis nj elementi t grupit

t par dhe grupit t shtat;

zgjidh problema t thjeshta n lidhje me formimin e lidhjeve jonike.

Burimet:

Lidhja me fushat e tjera ose me

interneti, libri Kimi 10, tabela e Sistemit Periodik

temat ndrkurrikulare:

Fizika



Pyetjet paraprake

1 - Paraqitni formuln elektronike t atomit t Na dhe Cl, duke veuar shtresn e jashtme.

Prgjigje: Na (Z = 11) 1s22s2p63s1

shtresa e jashtme 3s1.. Na lshon me lehtsi 1 elektron 3s1

duke u kthyer ne jon 1+ (kation)

Cl ( Z =17) 1s22s2p63s2p5 shtresa e jashtme 3s2p5 Cl merr nj elektron pr t plotsuar me 8- elektrone shtresn e jashtme, duke u kthyer n jon Cl- (anion).

40


2 - quajm elektron valentor?

Prgjigje: Elektronet e nivelit t jashtm energjetik t nj atomi.

3 - quajm elektrone t brthams?

Prgjigje: Elektrone brthamore quhen elektronet t cilat e kan vlern e numrit kuantik themelor nj njsi m t vogl se elektronet e valencs.

4 - Shpjegoni sjelljen e elementeve t grupit IA me elementet e grupit VIIA

Prgjigje: Elementet gr. IA p.sh Na bashkveprojn me halogjent, p.sh., Cl sipas reaksionit 2Na+I =2NaI

T msuarit ndrveprues

Ndrtimi i njohurive t reja. T msuarit ndrveprues

Prkufizojm konceptin lidhje kimike: Forcat q mbajn atomet t lidhura n molekula.

Faktori q kushtzon lidhjen kimike sht konfigurimi elektronik i atomeve q e realizojn kt lidhje.

N rast se lidhja realizohet midis joneve, d.m.th., midis kationeve dhe anioneve, ajo quhet lidhje jonike. Le ta analizojm kt pohim.

1 - Le ti referohemi elementeve Na dhe Cl

2 - N fazn e parashikimit konfigurimin e Na dhe Cl, si dhe prcaktuam jonet q ata japin

Le t trajtojm lvizjen e elektroneve te shtress s jashtme nga Na te Cl me tendencn e plotsimit t tetshes elektronike. Prbrja jonike e formuar do t jet NaCl. Procesi realizohet sipas skems

Na

2 8 1

Na+ 2, 8

NaCl

Cl

2 8 7

Cl -

2, 8, 8

Mg 2 8 2

Mg2+

2, 8

MgO

O

2 6

O 2- 2, 8

Konkluzion: Elektroni valentor i natriumit, i cili shkputet lehtsisht trhiqet nga atomi i jometalit, i cili ka tendenc t plotsoj shtresn e jashtme, duke u kthyer n anion dhe duke formuar prbrje jonike. Atomet me afri pr elektronin ndodhen n t djatht t Tabels Periodike dhe quhen jometale. Atomet q formojn lehtsisht katione gjenden n t majt dhe nga fundi i grupeve n tabeln periodike jan metalet.

Struktura e rrjetit kristalor

Nj kristal i NaCl prbhet nga jone Na+ dhe Cl-. Vendosja tredimensionale e joneve n kristal realizohet pasi do anion apo kation trheq rreth vetes numrin maksimal t joneve me ngarkes t kundrt. Forcat q i mbajn t lidhura jonet n kristal jan forca elektrostatike. P.sh., energjia q duhet pr t ndar jonet Na dhe Cl n nj mol NaCl sht 769 KJ.

Nj kristal jonik sht elektroasnjans, d.m.th., prmban n mnyr t barabart n numr jone negative dhe pozitive.

Kristalet jonike ndrtohen nga formula njsi.

Pr t sqaruar m mir formimin e nj kristali jonik msuesi ilustron me nj shembull t nj kristali jonik, p.sh., NaCl, CaCl2 duke ndjekur kta hapa:

1 - paraqitja e formulave elektronike;

2 - formimi i joneve;

3 - prcaktimi i energjis s harxhuar dhe t liruar prkatsisht sipas joneve;

4 - kalimi i joneve nga zona e formimit n at t rrjets kristalore;

5 - evidentimi i energjis pr kt faz.

Prforcimi. Pun me grupe

Klasa ndahet n grupe

1 - paraqitni formulat elektronike t joneve t atomeve K,

2 - paraqitni formulat joneve t atomeve O, Mg,

3 - interpretoni formimin e kristaleve q formojn jonet e msiprme.

Vlersimi i nxnsve bhet n baz t:

Detyr shtpie ushtrimi 3 libri i ushtrimeve.

41



LNDA: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit: Lidhjet kimike realizohen

me ann e forcave midis elementeve me prirje t

Tema msimore: Lidhja kovalente. Molekulat e

veanta pr marrjen dhe dhnien e elektroneve t

thjeshta

shtress valentore.


Fjal ky:

Nxnsi/ja:

Lidhje kovalente

diskuton pr formimin e lidhjeve kovalente;

Energji e lidhjes

tregon cilat elemente formojn lidhje kovalente;

ift elektronik i prbashkt

Ilustron molekula t thjeshta dyatomike, duke

Lidhje njfishe, dyfishe, trefishe

prdorur formulat molekulare, formulat strukturore;

shpjegon se si formohen lidhjet shumfishe.

Burimet: Teksti Kimia 10, Tabela e Sistemit


Periodik, tela t holl, plastelin, Tabela digjitale,

ndrkurrikular:

modele t gatshme

Fizika,

TIK



Parashikimi: Shtjellimi i ideve

Msuesi/ja shkruan n tabel prbrjet: HCl,NH3, SO2 dhe u krkon atyre t prshkruajn si jan formuar kto prbrje.

Cilat jan elementet q ndrtojn molekulat?

Cili sht raporti q kane atomet midis tyre?

Cili nga atomet kthehet n kation me shenj pozitive dhe cili n anion me shenj negative? Realizimi i kuptimit

Pas analizs s br nga nxnsit pr elementet, nxnsit lexojn 5 minuta msimin. M pas 3 nxns nga tre rreshtat ngrihen dhe prshkruajn lidhjen midis molekulave t ndryshme.

Nxnsi i par: HCl

Nisemi nga struktura e molekulave t dhna m sipr.

H- grupi i parCl- grupi i shtat

- perioda e par- perioda e tret

- ka 1 elektron n shtresn e jashtme- ka 7 elektrone n shtresn e jashtme

-krijon nje lidhje me Cl- krijon nj lidhje me H

Lidhje t tilla quhen kovalente.

Nxnsi i dyt: SO2

Nxenesi i tret: NH3

Prfundim: Prmbledhja e ideve

N fund t msimit nxjerrim konkluzionet pr lidhjen kovalente.

1- marrin pjes 2 jometale;

2- midis tyre formohet ift elektronik i prbashkt q u prket t dy atomeve;

3- ifti do t trhiqet nga elementi q sht m i prirur pr t trhequr iftin;

4- elementi q trheq iftin elektronik t prbashkt ngarkohet pjesrisht negativisht, elementi q e largon nga vetja ngarkohet pjesrisht pozitivisht

Vlersimi: Nxnsit vlersohen pr pjesmarrjen n diskutim, punn n grup dhe saktsin n zgjidhjen e ushtrimeve n fletoren e klass.


42



Lnda: Kimi

Shkalla: 5

Klasa: X


Situata e t nxnit:

Kur t ndrtoni diagramet me pika pr strukturat e

Tema msimore: Lidhja kovalente (2)

prbrjeve me lidhje dyfishe dhe trefishe, bni kujdes

q atomet t jen larg nga njri-tjetrit n distanc t

mjaftueshme, me qllim paraqitjen e sakt t t gjitha

mbivendosjeve t elektroneve n atom.


Fjal ky:

Nxnsi/ja:

Lidhje kimike

prshkruan shprndarjen e elektroneve

Lidhje shumfishe

n molekulat komplekse me lidhje kovalente,

Przierje

si N2, C2H4, CH3OH dhe CO2;

ndrton diagramet me pika pr strukturat e

prbrjeve me lidhje dyfishe dhe trefishe;

prcakton valencn e elementit duke njohur

numrin e elektroneve t shfrytzuar n lidhje.

Burimet:


Interneti, teksti Kimi 10, tabela e Sistemit Periodik.

ndrkurrikulare: Fizika



Struktura msimore

Parashikimi. Pyetje paraprake

Prgjigje: Pj

Documents

Kimia 10 - 11 Pjesa Ialbas.al/udhezuesat/librat_shkollore/kl-10/word/Libri... · Web viewpërshkruan elektrolizën me anё tё joneve të pranishme nё tretёsirat ujore dhe reaksioneve