O srpskoj narodnoj književnosti [uredi]

Istorijske okolnosti koje su dovele do zastoja naše srednjovekovne kulture pogodovale su razvoju narodnog usmenog stvaralaštva. Feudalni poredak u srednjem veku nije do kraja razorio rodovsko-plemenske odnose i ustanove na našem selu. Oni su se "ispod kore feudalnog društva" očuvali kroz ceo srednji vek, naročito u unutrašnjem, planinskom području, da bi s dolaskom Turaka doživeli pravi preporod i održali se sve do početka građanske civilizacije u 18. i 19. stoleću, a u nekim krajevima sve do 20. stoleća. Uporedo s njima cvetala je narodna, patrijarhalna kultura i usmeno stvaralaštvo kao njen izraz.

Iako zapisane u novija vremena, naše narodne umotvorine sadrže mnoge elemente koji govore o njihovoj drevnosti. Govoreći o starini naših narodnih pesama, Vuk Karadžić je istakao da među "ženskim" pesmama, naročito običajnim, ima i takvih koje su stare i do hiljadu godina. Slično su govorili i kasniji poznavaoci naše narodne poezije, i naši i strani. Po mišljenju znamenitog hrvatskog filologa Vatroslava Jagića, narodne pesme su "prastaro dobro", našeg naroda, one potiču "iz najstarijih, najprimitivnijih vremena, iz prirodnog stanja naroda". O tome govore i mnogi podaci iz života starih Slovena što su ih zabeležili stari pisci na grčkom, latinskom i drugim jezicima. Na osnovu tih podataka može se zaključiti da je kod Slovena bila veoma omiljena pesma i igra, da su njihove pesme govorile o junačkim delima predaka, da su kod njih postojali i profesionalni pevači, čuveni po svojoj veštini i kod okolnih naroda. Mi ne znamo kakve su bile te najstarije pesme pošto ništa od njih nije zabeleženo, ali se pouzdano može tvrditi da one nisu iščezle bez traga. Neke su više ili manje izmenjene doprle do nas, druge su nestale ali mnogo toga što su sadržale prešlo je u pesme što su kasnije nastajale, tako da se na osnovu pesama zapisanih u novija vremena ponešto može zaključiti o starini pojedinih tema i motiva, pojedinih pesama i čitave naše narodne poezije.

Usmeno stvaralaštvo srpskog naroda jeste književnost za sebe, narodna književnost, kako se obično naziva, koja stoji naporedo s druga dva osnovna vida srpske književnosti, srednjovekovnom ili starom i novom literaturom. U vremenima kada je srpski narod, usled gubitka nezavisnosti i pada u tursko ropstvo bio odsečen od ostalog sveta i isključen iz evropskih kulturnih kretanja, ona je preuzela na sebe i mnoge funkcije pisane reči i umetničke književnosti. Otuda je srpska narodna pesma, kao glavni oblik naše narodne književnosti, daleko nadrasla značaj i granice folklornog stvaranja i postala osnovni književno-umetnički izraz naroda, naša najveća poezija, "naša klasika jedina i prava", kako je rekao Vasko Popa.

Naša narodna književnost odlikuje se velikom raznovrsnošću u tematici, oblicima i postupcima izlaganja. Više nego i za jednu drugu oblast naše književnosti za nju se može reći da obuhvata narodni život u njegovoj sveukupnosti. Predstave o prirodi i kosmosu, svakodnevni porodični život, društveni odnosi, emocionalna stanja, nacionalna istorija, životna mudrost i kolektivno iskustvo – sve je to izraženo u raznim vrstama narodnih umotvorina na način koji je obezbeđivao najširu komunikativnost. Odlikuje je takođe i stabilan žanrovski sistem. I tom stranom ona je bliža staroj nego novoj književnosti. Najglobalnije, ona se deli na poeziju i prozu, i ta je podela utemeljena na načinu organizovanja jezičkih elemenata.

Narodne pripovetke ili priče, kako se u nekim krajevima nazivaju, čine osnovnu masu narodne proze. One su tematski i žanrovski raznovrsne. Vuk Karadžić, od kojega potiče

najznačajnija zbirka narodnih pripovedaka, podelio ih je na ženske i muške, a ove druge na duge i kratke. Te se tri vrste obično nazivaju: bajke, novele i šaljive priče ili anegdote.

Sadržaj

[сакриј] 1 Bajka 2 Novela 3 Šaljiva priča

o 3.1 Herojska anegdota 4 Priče o životinjama 5 Kratki oblici

o 5.1 Poslovica o 5.2 Pitalica o 5.3 Zagonetka

6 Vidi još

7 Literatura

Bajka [uredi]

Bajka je najrazvijeniji i najznačajniji oblik narodne proze. Ona nas uvodi u svet čudesnog i fantastičnog. Po svojim osobinama ima dosta sličnosti s mitom. U mitu imamo natprirodne ličnosti, bogove i heroje, u natprirodnom svetu, dok u bajci nalazimo obična čoveka u svetu natprirodnih bića. Sve su bajke međusobno slične, kod svih naroda one obrađuju iste ili slične motive. Standardni junak bajke jeste mladić koji se nalazi pred nekim teškim zadatkom. On je po pravilu osporavana ličnost: u izvršenju zadatka koji nadilazi mogućnosti drugih ljudi on dokazuje svoju vrednost i tek posle toga zauzima onaj položaj u svetu koji mu odgovara. U velikom broju bajki junak je treći, najmlađi carev sin, koji je od svoje starije braće i hrabriji i mudriji; no dok oni imaju izvesne prednosti obezbeđene samim rođenjem, on svoje preimućstvo nad njima treba tek da dokaže (Baš-čelik, Zlatna jabuka i devet paunica, Čardak ni na nebu ni na zemlji i dr.). U nekim bajkama junak je siromašan mladić (ili devojka) koji (koja) uspešno rešava teške, "nerešive" zadatke stavljene preda nj, dokazuje svoju vrednost i postaje carev zet (odnosno careva žena). U bajci Zlatoruni ovan junak je sin siromašna lovca, a u Pepeljuzi, u kojoj je obrađen jedan od najčešćih internacionalnih motiva bajke, govori se o progonjenoj pastorki koja postaje carica. Da bi ostvario zadatak koji mu je postavljen, junak mora izići na kraj ne sam os natprirodnim bićima – zmajevima, aždajama, divovima i sl. – nego mora savladati neprijateljstvo i mržnju drugih ljudi. Zlo vrlo često dolazi od najbliže rodbine junakove:od starije, zavidljive braće, od maćehe i sl. Teškoće nastaju i usled slabosti glavnog junaka ili grešaka koje počini on ili njemu bliski ljudi. U mnogim bajkama junak strada zbog svoje radoznalosti: on dobija ključ odaje koju je zabranjeno otvoriti, jer je u njoj zatočeno čudovište, i uvek prekrši zabranu. Na taj način, junak mora savladati niz prepreka dok dođe do konačnog cilja. U svojim nastojanjima on nailazi ne sam ona neprijatelje nego i na dobronamerne savetodavce koji ga upućuju na to šta da učini kako bi izbegao opasnost ili došao do cilja. U mnogim bajkama junaka pomažu životinje ili natprirodna bića koja je on prethodno na bilo koji način zadužio. Pobedu nad htoničnim čudovištem, kojom se bajka najčešće završava, junak obično postiže tako što prethodno uz pomoć kojeg drugog lica (obično je to oteta sestra ili žena ili "jedna baba") sazna gde se krije snaga čudovišta ili kako se može doći do sredstva

kojim se ono dade savladati. Samo u retkim slučajevima junak postiže pobedu vlastitom snagom: takve su bajke Stojša i Mladen i Aždaja i carev sin. Njihovi junaci raspolažu natprirodnom snagom mitskih heroja. U njima je, osim toga, vidljiva izrazita humoristička tendencija, koja vodi razaranju ozbiljnog sveta bajke i pretvaranju njenog junaka u komičnu, grotesknu ličnost. Ta je tendencija najpotpunije došla do izražaja u Međedoviću, jednoj od najboljih naših narodnih pripovedaka: u njoj se čudesni svet bajke najpre hiperbolizira do grotesknih razmera, a zatim se razara tako da od bajke dobijamo parodiju bajke.

Novela [uredi]

Novela je priča, obično kraća od bajke, iz gradskog i seoskog života, u kojoj preovlađuju realistički elementi i težnja ka karakterizaciji likova. U njima susrećemo tipske karakter: zle žene, dosetljive devojke, dovitljiva kradljivca, zatim parove: pravičan i zao, tvrdica i darežljiv čovek, milostiva snaha i nemilostiva svekrva itd. U nekim novelama imamo takođe elemente čudesnog ali oni nisu dati radi sebe samih, nego pre svega zarad otkrivanja likova (Zla žena, Pravda i krivda i drugo). Neke su novele didaktičkog karaktera, kao npr. novela Sve, sve, ali zanat, gde se pripoveda o car u koji se s porodicom izgubio u stranom svetu, i sve se to čini radi pouke koja je sadržana u naslovu. Postoje takođe novele-zagonetke čiji junaci, obično siromašni i nepriznati, postižu uspeh dovitljivim odgovorima na neobična pitanja (Devojka nadmudrila cara, Kralj i čobanin i dr.). Humoristička je novela najviše realistična; u njoj se prikazuju pojave iz svakodnevnog života. Takva je novela Dva novca, koju je M. Glišić preradio u seosku komediju Dva cvancika. U njoj se priča o veselim zgodama dva pobratima koji se uzajamno varaju i nadmudruju.

Šaljiva priča [uredi]

Kratka šaljiva priča najbliža je realnom životu. U njoj nema čudesnog ni fantastičnog, "nego ono što se pripovijeda rekao bi čovjek da je zaista moglo biti" (V. Karadžić). Po svom obliku najčešće je anegdotskog karaktera: iznosi se obično jedan slučaj koji se razvija dijaloški, a razrešava se u duhovitoj poenti. Likovi su takođe uzeti iz realnog života. Dok u noveli imamo uglavnom tipske karaktere, u šaljivoj priči pojavljuju se ili predstavnici socijalnih grupa – kao npr. pop, kaluđer, trgovac, aga, raja i sl. – ili predstavnici pojedinih etnosa: Turčin, Ciganin, Švaba itd. ili pak individualni likovi: Vuk Dojčević, Nasredin-hodža, dok je Ero istovremeno i predstavnik etničke grupe i pojedinačna ličnost. Ero je inače jedan od najživopisnijih likova našeg folklora. Oko njega je ispleten velik broj priča i anegdota, u njima se on pojavljuje najčešće kao oštrouman i dovitljiv čovek koji podvaljuje Turcima, trgovcima, kaluđerima itd. Poznate su priče Ero i Turčin, Ero i kadija i naročito Ero s onoga svijeta. Ova poslednja inspirisala je hrvatskog kompozitora Jakova Gotovca da napiše najpopularniju jugoslovensku operu.

Narodne šaljive priče, zbirka se nalazi i ovde.

Herojska anegdota [uredi]

Poseban vid anegdote jeste herojska anegdota, koja je negovana naročito u Crnoj Gori, zatim u istočnoj Hercegovini i susednim oblastima, a u doba ustanaka i u Srbiji. To je kratka, sažeta priča šaljiva iz ozbiljna karaktera s etičkom funkcijom, koja iznosi izreke i

postupke ljudi, dostojne pamćenja. Marko Miljanov dao je ovoj vrsti klasičan oblik u svom delu Primjeri čojstva i junaštva.

Priče o životinjama [uredi]

Ostale vrste narodnih pripovedaka jesu priče o životinjama, za koje neki smatraju da su najstarije po postanju, iako u njima preovlađuje humoristički i gotovo realistički pristup; basne, u kojima su opet junaci životinje, nosioci ljudskih osobina, ali u suženoj alegorijskoj funkciji; skaske, u kojima se priča o postanku nebeskih tela, prirodnih pojava, delova ljudskog tela, te one imaju osnova u mitološkim predstavama prvobitnog čoveka; legende, gde se kao junaci pojavljuju sveci ili likovi iz narodnog istorijskog predanja; posebno se izdvajaju mesne legende, u kojima se govori o postanku i nazivu nekog mesta.

Kratki oblici [uredi]

Na granici između proze i poezije stoje sitne narodne umotvorine: poslovice, pitalice, zagonetke. Za njih je karakteristično da pokazuju veću pravilnost u rasporedu jezičkih jedinica, što ih odvaja od proze, ali bez izosilabičnosti, koja predstavlja svojstvo narodne poezije.

Poslovica [uredi]

Poslovica je najbliža vezanom slogu. "Najveći broj poslovica je ili u stihu, starijem toničkom i novijem akcentski-silabičkom, ili u ritmičkoj prozi" (V. Latković). Poslovica u sažetoj formi iznosi kolektivna iskustva naroda i životnu mudrost. Različite po poreklu i predmetima koje obuhvataju, one su različite i po etičkoj vrednosti istina koje utvrđuju. U najvećem broju došao je do izražaja trezveni realizam (Ko istinu gudi, gudalom ga po prstima biju, Novci, kad odlaze, imaju sto nogu, a kad dolaze, samo dvije, Kad sultan nazebe, raja kija), koji se ponekad spušta do etički problematičnog utilitarizma (Umiljato jagnje dve majke sisa, Laž kad prohodi nije laž). Ima, međutim, ne manji broj poslovica u kojima su došli do izraza visoki moralni idealizam (I sunce prolazi kroz kaljava mjesta, ali se ne okalja, Drvo se na drvo naslanja, a čovek na čoveka, Mnogo ašova treba dok se istina sahrani) i dublje, dijalektičko pronicanje u protivurečnu stvarnost sveta (Kućni je prag najveća planina, Ne može se dlanom sunce zakloniti, Dobar je bog, ali su i đavoli jaki). Neke poslovice idu s anegdotom u kojoj se priča kako je i u kakvoj situaciji nastala poslovica.

Pitalica [uredi]

Pitalica je sažeta anegdota oslobođena opisa radnje i situacije, svedena na kratko pitanje i aforistički, poslovički odgovor; ona je, u stvari, dijalogizovana poslovica. Kao i u šaljivim pričama, u pitalicama se pojavljuju likovi koji reprezentuju razne pojave u društvenom i porodičnom životu: popovi, kaluđeri, age; nestrpljiva udovica, stara devojka, lenja nevesta, kao i likovi etničkih predstavnika, od kojih je najčešći Ciganin. Njihove su odlike – oštroumnost, duhovitost, humor. Najbolje su one u kojima je sadržano razobličavanje društvenih odnosa ("Pitaju raju: Zašto plačeš? – Bogme ako mi ne dadu pjevati, dadu plakati dokle je moj dobri aga živ!").

Zagonetka [uredi]

Zagonetka je enigmatična forma; ona sadrži metaforično-alegorijski opis neke stvari ili pojma čije ime treba pogoditi (npr. "Bijela njiva, crno sjeme, mudra glava koja seje" – pismo). Zagonetke su pravdana porekla, u početku su predstavljale kultne i religiozne formule u kojima se krio mitski smisao, dok su se kasnije pretvorile u društvenu zabavu i igru, u oblik vežbanja oštroumnosti i dosetljivosti.

Vidi još [uredi]

Književnost, termin nastao od reči knjiga, predstavlja prevod strane reči literatura i njen je najbliži sinonim. Termin literatura potiče iz latinskog jezika od reči littera – slovo, nastao prevođenjem grčke reči sa istim značenjem γραμματικη (τεχνη) od γραμμα – slovo.

Termin književnost upotrebljen u užem značenju označava umetničku književnost (beletristika, lepa književnost). Upotrebljen u širem značenju, termin književnost odnosi se i na dela nastala u procesu proučavanja književnosti, odnosno obuhvata i tekstove koji pripadaju književnoj kritici, književnoj istoriji i teoriji književnosti, koje zajedno sa metodologijom proučavanja književnosti konstituišu nauku o književnosti.

Termin književnost upotrebljava se da označi jezičku umetnost, estetički vid jezičke tvorevine. Književna estetika pokušava da pruži merilo za razlikovanje umetničke reči od ostalih pojavnih oblika jezika.

Brojne su podele književnosti i kriterijumi na kojima se te podele zasnivaju: pripadnost određenoj epohi, periodu, pravcu, etničkoj zajednici, kulturno-geografskom području; kriterijum za podelu može biti i publika, kome je delo namenjeno; da li je autor poznat ili ne.

Polazeći od prirode samog dela, književnost se deli na književne rodove i vrste.

Široko je usvojena podela književnosti na tri roda:

lirski,

epski i

dramski.

Književnost se može deliti i na:

poeziju,

prozu i

dramu.

Književnost se najpre stvarala i prenosila usmenim putem. Ta vrsta književnosti naziva se usmenom ili narodnom književnošću. Od samih svojih početaka književnost je u vezi sa mitom i religijom. Stvarajući mitove, čovek je pokušavao da objasni svet koji ga je okruživao. Sa razvojem kritičke svesti čovek postepeno prestaje da veruje u mitove i mitske priče. Tog trenutka mit postaje književnost.

Književnost se može podeliti na duže istorijskoknjiževne vremenske odseke, epohe:

Drevni istok Antika

1. Helenska književnost 2. Rimska književnost

Srednji vek Humanizam Renesansa Barok Klasicizam Prosvetiteljstvo Romantizam Realizam Modernizam

1. Esteticizam 2. Avangarda 3. Kasni modernizam 4. Postmodernizam

Spoljašnje veze [uredi]

Lirika

Lirska narodna poezija predstavlja veoma složenu, usmenu umetnost reči. Tek pažljivim razlistavanjem otkrivaju se skriveni slojevi veoma starih pogleda na svet koji su predstavljajući survivale, urastali u umetničko oblikovanje i produžili da žive uporedo s novijim motivima.

Za srpsku usmenu lirsku poeziju karakteristično je da iskazuje osećanja putem spoljnih zbivanja, mahom posredno, u najstarijim vremenima, izražavajući želje, molbe, radosti i tuge kolektiva, kasnije i individualne emocije. Uvek u sprezi s nekom drugom umetnošću - muzikom, igrom, pokretom, mimikom, ali sa svim tim umetnostima zajedno, narodna lirska pesma deo je svakodnevnog života.

Nastala je u funkciji stočarske i agrarne magije, povezivanja sa svetom stihije i božanstva, bila je spona s precima; ona je i emotivni izraz životnog toka svakog pojedinca, od rođenja do smrti, iskaz erotske i ljubavne čežnje, i zato se pojavljuje u toliko različitih oblika: obrednih i porodičnih, mitoloških i hrišćanskih, pesničkih i ljubavnih.

Obredne pesme, danas mahom odumrle, ravnaju se prema zemljoradničkom kalendaru, prema vremenu setve i ubiranja plodova, slede prirodni ciklus i vezuju se za položaj Sunca, njegovo rađanje, jačanje i umiranje.

Porodične obredne pesme prema savremenoj podeli, sa svoje strane, prate isti, sada čovečji životni krug - rođenja (uspavanke), sazrevanja (svadbene pesme) i smrti (tužbalice), a unutar toga kruga najrazličitija zbivanja koja su ga se doticala u svakodnevici uslovljenoj i istorijskim i društvenim događajima.

Klasična srpska narodna lirika u obliku u kome je do nas došla prevashodno je lirika sela, pre svega izraz različitih vidova patrijarhalne kulture, koja je vekovima opstajala pod našim podnebljem.

Patrijarhalna zdruga, u čijem se okviru zbiva sadržina većine lirskih pesama, ograničava mogućnosti ženinog bitisanja. "Ženske pesme" iskazuju u poslovičnoj konciznosti zahteve koji se pred nju postavljaju. Ti su zahtevi, međutim, uvek isključivo etičke, nikada materijalne prirode. Nevesta treba u mladoženjinu kuću da donese svako dobro "a najviše bilja od umilja/da je mirna kuća u koju će". "Budi, snaho, sobom dobra, /to su darovi", zahtev je koji mladoženjina porodica ponavlja u svadbenim pesmama, a on se, s druge strane, usklađuje s uverenjem siromašen neveste: "ako budu roda gospodskoga / primiće mi cvijet za darove".

Iako neke od pesama progovaraju o siromaštvu, nekad s tugom, nekad s duhovnim sarkazmom, u njim nema ni traga o staleškoj, klasnoj podjarmljenosti, o zavisnosti od gospodara. Čak ni prisilan, mukotrpan kolektivni rad, o kome ima podataka u srpskim srednjovekovnim spomenicima, nije našao mesta u narodnoj lirskoj poeziji. Opevan je kao težak samo ukoliko je reč o prisilnom radu pod turskim gospodarima. Socijalne nevolje u potpunosti su prekriljene nacionalnim.

Posleničke pesme zadržavaju se na druženju, na mobi kao zadružnoj, dobrovoljnoj pomoći u korist svih i kolektivni rad pretvara se u duhovito takmičenje, u nadžnjevanje momka i devojke, u pohvalu devojačkoj vrednoći i izdržljivosti (Nadžnjeva se momak i devojka,/ momak nažnje dvadeset i tri snopa,/ a devojka dvadest i četiri/ Kad ujutru beo dan osvanu,/ momak leži, ni glavu ne diže,/ a devojka sitan vezak veze!).

Posredni, distancirani način iskazivanja srpske lirske pesme, kako je to već više puta zapaženo, ispoljio se u potpunom prožimanju i jedinstvu sadržine i forme. Dešavanje, koje je u lirskoj poeziji samo sredstvo za oblikovanje emocije, zahtevalo je traganja pevača sa najpogodnijim uporednim zbivanjem ili opisom koji će tu emociju izraziti.

U pesmi iz rukopisa nepoznatog Peraštanina "Đevočica pelen bere... mimohodi drobnu ružu" i dvostrukom simbolikom - radnje i značenja - otkriva svoje duševno stanje. Izgubivši u ratu dragog prinuđena je da se uda za nedragog.

Čak i monolog, koji bi trebalo da bude najpogodniji oblik za neposredno iznošenje osećanja, u narodnoj lirskoj pesmi vrlo često predstavlja samo iskazivanje zamišljenog zbivanja u čijem se okviru osećanja objektivizuju ("Volim s dragim po gori oditi,/ glog zobati, s lista vodu piti/ studen kamen pod glavu metati,/ neg' s nedragim po dvoru šetati,/ šećer jesti, u svili spavati").

U obilju motiva srpske narodne lirike treba istaći često ponavljani motiv beskrajne ljubavi sestre prema bratu, nežni odnos snahe i devera, uzdizanje devojačke časti, što osvetljava vedriju stranu patrijarhalne kulture.

Iako preteže poezija sete, ima i pesama o bujnoj zadovoljenoj strasti, o duhovnom nadigravanju i prkosnom izazivanju momka i devojke, o pobuni protiv konvencija. U mnogim pesmama preovlađuje radosno osećanje života. Pesme zavise ne samo od vremena već i od kraja gde su nastale (senzualnije su u južnoj i istočnoj Srbiji, smelijeg izraza u gradovima).

Izuzetno raznovrsnost stiha, od četverca do šesnaesterca, srpska lirika ima tri osnovna strukturna tipa: monološki, dijaloški i narativno-opisni, koji se smenjuje ili upotpunjavaju, te od toga zavisi da li će lirska pesma biti jednočlane, dvočlane ili tročlane kompozicije. Poseban vid čine lirske pesme, takozvani bećarci, koje se sastoje od samo dva deseteračka stiha vedrog, obesnog i podsmešljivog tona ("Ide lola i podig'o glavu/ zap'o nosom o dudovu granu").

Nedeljive od prirode i podneblja, ali i kulture, religije i istorije srpskog naroda, opstalog na međi različitih civilizacija, srpske lirske pesme, kako je Grim zapazio, "sjedinjuju prednosti orijentalne i zapadne lirike". "Njihovo biće je", kaže Grim, "potpuno evropsko, i samo po tananosti i bogatstvu misaonih veza... podsećaju na orijent, ali ne omamljuju. One imaju miris ruže, a nikako ružinog ulja".

Prozni oblici

Svojim osnovnim karakteristikama prozna usmena tradicija uklapa se u međunarodni sistem žanrova i može se podeliti na dve osnovne kategorije - na kategoriju pripovedaka (priče o životinjama i basne, bajke, religiozne priče, novele, šaljive priče i anegdote) i na kategoriju predanja (mitološka, etiološka, istorijska i kulturno-istorijska i legende - delovi folklorizovanih, apokrifnih i kanonskih biografija svetaca). Tome treba dodati i bogat repertoar oblika prihvaćenih u novijoj nauci o folkloru, koja je, u znatnoj meri, stavivši u prvi plan samo proces pripovedanja, prihvatila u svoje okrilje i sva ona ostvarenja što se kreću u okvirima ponovljivih sintaksičkih i kompozicionih struktura.

Dosta bliski pojmu žanra kao "idealnog" modela vrste, upravo zato što su se formirali vekovima u okviru jedinog kontinualnog književno-poetskog sistema, usmeni oblici su taj model sledili, ali su ga i menjali, međusobno se prožimali, ponašajući se kao dinamička konstrukcija. Karakteristika gotovo svih vrsta pripovedaka jeste tendencija ka realističnosti i ka istoricizmu, čak i u onim oblicima koji teže umetnički fiktivnom, kao što je bajka.

Tako se, na primer, u bajci o Pepeljuzi susret s carevićem događa u seoskoj crkvi za vreme "leturđije". Tipska struktura bajke o odlasku glavnog junaka u daleka prostranstva, gde treba da izvrši "neizvršive" zadatke, objektivizuje se u siže o srpskom graničaru koji, da bi se oslobodio večne straže na granici između Austrije i turske, hrišćanstva i islama - mora doneti "tri vražje dlake".

Odlazak u svet avanture u poznatom internacionalnom tipu priče o životinji koja beži od okrutnog gospodara, i kojoj se pridružuju i ostale izmučene životinje, konkretizovan je u srpskoj verziji odmetanjem životinja u hajduke kao jedinom mogućnošću odbrane od zla.

Viša sila, koja u religioznim pripovetkama proverava ponašanje ljudi, susrećući se s njima na ovom svetu i nagrađuje ih ili kažnjava prema hrišćanskom i nacionalnom kodeksu, pojavljuje se često i kao nacionalni svetac, na primer, sveti Sava. Za srpsku usmenu književnost karakteristično je da se mnoge tipične prozne vrste iskazuju u epskom stihu, kao i da herojsko-etička komponenta dobija svoj koncentrovani, ponekad porodični izraz u ratničko-patrijarhalnoj anegdoti. Duhovita verbalna nadigravanja, podvale, mudri odgovori na postavljena pitanja, koji u noveli često vode radnju, u šaljivoj priči su osnovno motivsko tkivo.

Šaljiva priča se pojavljuje u nizu fleksibilnih oblika, od humorističke igre rečima do inscenacije u kojoj dolazi do izražaja humor situacije, naravi i karaktera. Kao predstavnici nacionalne psihologije, ali i nosioci samo po jedne opšteljudske osobine, bila to mudrost, glupost, pokvarenost... pojavljuju se tipski likovi u potenciranim situacijama, u kojima će te osobine doći do najboljeg izražaja. Najpoznatiji je nacionalni tipski lik dovitljivac Era, seljak koji pobedu nad protivnikom (najčešće Turčinom, ali i raznim predstavnicima vlasti) zadobija umom i žilavom upornošću.

Realistički, i svojevrstan "nadrealistični", humoristički korpus obuhvata veliki broj raznorodnih oblika priča koje se i danas stvaraju (anegdote, vicevi, priče iz života=.

Predanja predstavljaju osobenu usmenu istoriju ljudskog i nacionalnog duha. Razjašnjavaju i tumače sve što je nastalo i opstalo i na duhovnom i na materijalnom planu, i težeći za uverljivošću, vezuje se za mesta i pozivaju na svedoke i očevice koji bi potvrdili istinitost kazivanja. Polazna pretpostavka na kojoj se predanja zasnivaju - da u njihovu verodostojnost ne smeju sumnjati ni pripovedač ni slušaoci - zahtevala je poseban vid umetničkog oblikovanja.

Komunicirajući putem sižejnih obrazaca, emotivno obojenih slika - motiva, usvojenih u tradiciji, kojima iskazuje narodno mišljenje o istorijskom događaju ili liku, istorijsko predanje iznosi ga kao autentičnu, kulturno-istorijsku činjenicu. Dobijajući svoju figurativnost, narodno mišljenje kao takvo opstaje i prenosi se s generacije na generaciju poistovećujući se s obrascem koji se iskazuje. Uvek pod određenim emotivnim nabojem, često s elementima mitskog, istorijsko predanje povezuje slušanje s precima. U srpskoj tradiciji veoma razvijena, istorijska predanja igraju važnu ulogu u očuvanju nacionalnog identiteta i samosvesti. Takva su predanja o Marku Kraljeviću, njegovoj natprirodnoj moći, sticanju snage, odabiranju konja, i njegovim tragovima širom zemlje, koji "dokazuju" istinitost kazivanja o njemu ili o svetom Savi i Svetom Simeonu, koji se poput antičkih bogova, ili hrišćanskih anđela, pojavljuju u bitkama ispred pukova, štite ratnike svog naroda i omogućuju im pobedu. S druge strane, takva su i predanja o negativnim junacima. Jednom uvedena slika izdajstva ili uzurpatorstva prestola, ubice ili izdajnika primenjena na određenu ličnost tako se žilavo održava u tradiciji da je teško potiskuju gole istorijske činjenice. Tako Vukašin Mrnjavčević ostaje ubica "nejakog Uroša", sina cara Dušana i prestolonaslednika srpskog carstva, a Vuk Branković - pojam izdajnika.

Demonološka predanja kratkom inscenacijom dramatizuju verovanja u natprirodna bića (iz međunarodnog ili nacionalnog kataloga), dajući njihov portret i ponašanje u susretu s ljudima; u okviru internacionalnih shema ta predanja konkretizuju ambijent. U prožimanju s istorijskim i kulturno-istorijskim predanjima i epskom poezijom demonološka predanja doprinose remitologizaciji herojskog sveta, koji je u srpskoj tradiciji prevashodno istoričan.

Veoma rasprostranjena etiološka predanja, kojima je tumačenje porekla pojava i "stvari" u prirodi i društvu osnovna funkcija, pri čemu samo postojanje pojave služi kao dokaz "istinitosti" kazivanja, takođe se jednim svojim delom naslanjaju na istorijska predanja. Tako su po nizu varijanata ptice kukavice postale od sestara kneza Lazara, koje su posle kosovske pogibije neutešno kukale za njim.

Vredno je pomena da su predanja, koja su još braća Grim izdvojila od kategorije pripovedaka, naglasivši da su pripovetke (Marchen) poetičnije a predanja (Sagen) istoričnija, tek sredinom ovog veka ušla u žižu interesovanja evropske i američke nauke, i za njih je tek 1963. godine usvojena međunarodna podela. Vuk Karadžić je, međutim, više od jednog veka ranije ovakvu klasifikaciju anticipirao. U njegovom, za života neobjavljenom delu - Život i običaji naroda srpskoga, poglavlje pod naslovom Vjerovanje u stvari kojijeh nema odgovara demonološkim predanjima evropske klasifikacije, poglavlje o Postanju gdjekojih stvari poklapa se s grupom etioloških predanja, dok poglavlje pod naslovom junaci i konji njihovi obuhvata istorijska i kulturno-istorijska predanja. Izvanredan poznavalac usmene građe, s osećajem za njen oblik i njenu funkciju, Vuk Karadžić je, iskazavši opisnom terminologijom suštinu ovih kategorija, preduhitrio međunarodni naučni tim za celo stoleće.

Vuk narodnu prozu, kao i ostale usmene tvorevine, posmatra kao izraz narodnog duha, ali mu je isto toliko stalo do jezika kojim se taj duh iskazuje a tvorevine oblikuju. Njegov životni cilj da postavi narodni jezik u osnovicu književnog umnogome je diktirao i njegove stavove prema vrstama usmene književnosti. Već u Rječniku 1818. godine Vuk objavljuje više od dvadeset šaljivih pripovedaka i predanja o funkciji objašnjavanja pojedinih reči, da bi kako i sam kaže, "pokazao šta narod o riječi kojoj misli i pripovijeda". U predgovoru zbirci pripovedaka iz 1821. godine, koja je izašla u Beču, u podlisku prvih srpskih književnih novina, proširiće svoja razmišljanja: "Pjesme, zagonetke i pripovijesti (poslovice) to je gotovo narodno knjižestvo kome ništa više ne treba nego ga vjerno, čisto i nepokvareno skupiti; ali u pisanju pripovijetki već treba misliti i riječi namještati (ali opet ne po svome vkusu, nego po svojstvu Srpskoga jezika.."). U tom smislu se Karadžić i poduhvatio stilizacije priča. Koliko je to bilo teško, požalio se još u Rječniku.

Srpska usmena književnost nastala je, uz nasleđe koje je morala doneti iz stare slovenske postojbine, na razmeđi istočne i zapadne civilizacije, u susretu sa zatečenom tradicijom na novom tlu, u neposrednom dodiru s nasleđem antike, a kasnije, u svojevrsnoj odbrani od orijentalnih uticaja i u prožimanju s njima.

Iz doba do 15. veka raspolažemo pomenima i zapisima i proznih i stihovnih oblika, koji funkcionišu u okvirima poetike pisane književnosti, ponekad isplivavaju kao samostalne celine, svedočeći i o formiranosti sopstvenog, usmenoumetničkog sistema.

Petnaesti vek donosi već obilje podataka o postojanju gotovo svih usmenih radova i vrsta, kao i njihove ocene. Od kraja 15. do 19. veka pojavljuju se rukoveti pesama, priča i drugih umotvorina koje u nekim svojim primerima dostižu vrhunce umetničke usavršenosti. Čitavi zbornici zapisa pokazuju veliku metričku i tematsku razuđenost usmene poezije, kao i raznovrsnost proznih oblika. U poeziji se izdvajaju pesme

spevane u dugom stihu, od petnaest do šesnaest slogova, takozvane bugarštice, koje se pevaju sa ili bez instrumentalne pratnje, nekad u kolu. One su uglavnom epske tematike, i među kojima se nalazi i zasad najstariji pronađeni zapis epske pesme, zabeležen s kraja 15. veka. Vitalan i delotvoran sve do našeg vremena, živi i deseterački stih, sastavljen od deset slogova, najrasprostranjeniji - epski, sa cezurom posle četvrtog sloga, i lirski, simetrični deseterac sa cezurom posle petog sloga. Deseteračka epska pesma peva se najčešće uz gusle; može se i kazivati, dok je lirska pesma uvek čvrsto vezana za melodiju.

Od rukopisnih zbornika iz druge polovine 17. i početka 18. veka objavio je poznati srpski pravni istoričar Valtazar Bogišić zbirku pod naslovom Pjesme iz starijih, najviše primorskih zapisa (bugarštice), 1878.

Prvi veći zbornik narodnih deseteračkih pesama, opet mahom epskih, zapisivao je od naših pevača, početkom 18. veka, nepoznati austrijski oficir, na predelima Vojne granice, tada pod austrijskom upravom. Objavio ga je 1925. godine, pod naslovom Erlangenski rukopis, nemački slavist Gerhard Gezeman.

Početkom i sredinom 19. veka, pojavile su se prve sistematski objavljene zbirke srpskih narodnih pesama, pripovedaka, zagonetki i poslovica, koje je Vuk Stefanović Karadžić sakupio "sa toplih usana naroda". Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica, 1814; (I-IV), Lajpciško izdanje, 1823-1833; I-IV, Bečko izdanje, 1841-1862); Srpske narodne pripovjetke (1821, sa 166 zagonetaka; i 1853); Srpske narodne poslovice i druge različne kao one u običaj uzete riječi, 1834. Sledi knjiga "ženskih pesma" iz Hercegovine (1866), koje je sakupio Karadžićev saradnik i pomagač Vuk Vrčević, a Vuk Karadžić ih je pred smrt pripremio za štampu.

Pojavivši se u Evropi, u vreme punog procvata romantizma, srpska narodna poezija doživela je izvanrednu recepciju. Obelodanjena u antologijskim primerima Vukove zbirke odgovorila je "krugu iščekivanja" evropske kulturne javnosti, postajući živa potvrda prvo Herderovih, a zatim Grimovih ideja o usmenom pesništvu. Jakob Grim je počeo učiti srpski jezik da bi pesme mogao čitati u originalu, svaku novu zbirku srpskih narodnih pesama propratio je tananim poetskim analizama. Stavio ih je naporedo s Pesmom nad pesmama, da bi to isto učinio i Gete. Grimovom zaslugom, ali i inicijativom obrazovanog i mudrog Slovenca Jerneja Kopitara, cenzora slovenskih knjiga, Vukovog savetodavca i zaštitnika, srpskoj narodnoj književnosti omogućen je ulazak u veliki svet.

Srpske narodne pesme (i pripovetke) prevođene su na nemački jezik gotovo upored os njihovim objavljivanjem, ponekad i pre toga, neposredno iz Vukovih rukopisa ili kazivanja. Kopitar je za Grima preveo celu prvu Pjesnaricu, zatim niz pesama u svom prikazu Lajpciške zbirke. Grim se i sam pojavio kao prevodilac. Tereza Albertina Lujza fon Jakob-Talfi prevela je dvesta pedeset lirskih i epskih pesama već 1825. godine. U svojoj komparativnoj studiji povodom Vukove knjige iz 1833. godine ocenila je pojavu zbirki srpske narodne poezije kao "jedan od najznačajnijih književnih događaja modernog vremena".

Na osnovu njenih prevoda nastaju prevodi na druge jezike. Da spomenemo samo neke među najranijim, na engleski (Džon Bauring), na francuski (E. Bojar), na švedski (Finac Johan Runeberg), na ruski (Puškin). Pesme se inače prevode na sve slovenske jezike. Čuvena mistifikacija srpskih narodnih pesama P. Merimea - Gusle (1827) ima

dalekosežnog uticaja u evropskim književnostima. Na Sorboni Klod Forijel (1831/32), a na Kolež-de-Fransu Adam Mickjevič (1841) drže specijalni kurs o srpskoj narodnoj poeziji. U Americi, muž T. A. L. fon Jakob-Talfi, Edvard Robinson, čuveni profesor teologije, drži u Njujorku predavanja o srpskim narodnim pesmama.

Sveži i zvučni deseterac, nazvan "srpski trohej", postao je ne samo predmet izučavanja već i uzor spevavanja. Gete je "svoje vlastite ljubavne pesme pevao u trohejima". Tako je trohej "postao značajna pesnička forma u nemačkoj književnosti", i ne samo u njoj.

S Vukovim vremenom završio se i period "klasičnog" narodnog pesništva, kada je ono dostiglo vrhunski domet.

Umetničkom dometu srpske narodne poezije nisu doprinele samo one pojave koje su neposredno prethodile Vukovom vremenu, već i postojanje jedne veoma razvijene usmenopoetske gramatike nastale vekovnim procesima oblikovanja i klesanja usmenog umetničkog izraza i njegovog prenošenja od stvaraoca do stvaraoca, s generacije na generaciju.

To potvrđuje i zasad prvi poznati zapis epske pesme, iz 1497. godine, skrivene među stihovima italijanskog speva Balcino, koju je autor speva Rođero de Pačijenca spontano, ali s gotovo folklorističkom preciznošću i interesovanjem za istorijski i socijalni kontekst zabeležio slušajući novodoseljene članove slovenske kolonije u okolini Napulja, a nedavno Miroslav Panić identifikovao kao bugaršticu.

Savršeno izbrušenim modelom o sužnju nevoljniku koji iz dubine svoje tamnice traži sabesednika i posrednika, inače čestim u epici, iskazano je stvarno tamnovanje Sibinjanina Janka (erdeljskog vojvode Janoša Hunjadija) u Smederevskoj tvrđavi, gde ga je srpski despot Đurađ Branković zatvorio da bi mu naplatio ratnu štetu koju je počinila po srpskim zemljama Jankova vojska vraćajući se iz bitke na Kosovu 1448. U finoj simbiozi tradicijskog i hrišćanskog pojavljuje se orao - homerovska ptica glasnik, "u kojoj je najveća snaga", kao prenosilac poruke.

Ova pesma dugog stiha - bugarštica - nastala, po svoj prilici, po zakonitostima oblikovanja istorijske epohe, odmah posle događaja i u njegovoj neposrednoj blizini, u severnim srpskim krajevima, prenesena je na migracionom talasu srpskog stanovništva koje je stiglo do Napulja, a za šta arhivske potvrde i istorijska objašnjenja daje italijanski slavista i istoričar Frančesko Saverio Perilo.

Da su se bugarštice kao pesme "srpskog načina" izvodile u Erdelju i vek kasnije, posvedočiće mađarski pisac Šebešćan Tinodi u svojoj Hronici 1554. ("Mnogo ima guslača ovde u Mađarskoj, / ali od Dimitrija Karamana nema boljeg, u rackom mačinu.."), a na njihovu široku teritorijalnu rasprostranjenost ukazaće i podaci sa zapada, s otoka Hvara. Renesansni pesnik i učeni plemić Petar Hektorović zabeležio je, 1555. godine, šest narodnih pesama izvanredne lepote, tokom trodnevnog izleta po moru i objavio ih u svom stihovnom putopisu Ribanje i ribarsko prigovaranje (Venecija, 1568). Njegovi veslači, ribari ispostavili su se, naime, kao vrsni pevači, i u dokolici "za vreme minuti" kazivali mu bugarštice: "... Sarbskim načinom....", a sudeći po objašnjenju koje daje ribar Nikola Zet - "Kako meu družinom vasda smo činili", načinom uveliko uobičajenim za javno izvođenje.

Ono što odlikuje sve ove pomene narodne književnosti i zapise tekstova u petnaestom i šesnaestom veku jeste bogatstvo oblika i raznovrsnost motiva.

Uporedo s njima pojavljuje se jedinstvena epska tema o jednom događaju koja se odnosi na Kosovsku bitku iz 1389. godine, oko koje se koncentrišu "male teme" i sklopovi motiva u korelaciji s njom ali i u međusobnoj, uzajamnoj vezi. U bici su poginula dva vladara, srpski i turski (knez Lazar Hrebeljanović i sultan Murat), i jedan prestolonaslednik (Jakub, sultanov sin), a osmanlijska najezda na hrišćanske zemlje zaustavljena je, doduše, privremeno, zahvaljujući srpskoj vojsci.

S književnog stanovišta, iz perspektive Hegelove teorije epa, bitka je prestavljala idealan predmet za epsko oblikovanje - "... obimno razgranati događaj u vezi sa celokupnim životom jedne nacije i jedne epohe". Za Srbe je to bio najvažniji, središnji događaj njihove istorije, prelaz iz epohe postojanja slobodnih i samostalnih srpskih država u epohu robovanja pod Turcima, prelomni trenutak od koga počinje i drugačije računanje vremena - na ono pre i posle bitke.

Kosovska epika javlja se u vreme kada svest o državi, pripadnosti toj državi, i svest o viteškoj dužnosti prema njoj postoji u svakom pojedincu, i kada ep predstavlja istorijsko pamćenje naroda u razmerama junačke idealizacije. Iako nema neposrednih zapisa pesama iz vremena odmah posle Kosovske bitke, već samo epski stilizovanih fragmenata teme u pisanim izvorima, oni pokazuju kako su se istorijske činjenice putem motivskih i jezičko-stilskih obrazaca transponovale u poeziju, čemu je pomogla i univerzalnost same teme.

Ubistvo turskog sultana Murata, koje je počinio srpski vitez Miloš Obilić, jeste istorijski čin, ali je isto toliko poetska činjenica. Taj čin je izazvan Miloševom unutrašnjom potrebom da se žrtvuje za svoj narod i uklopljen je u motivsku shemu viteškog epa uzročno-posledičnom vezom između klevete i časne potrebe vernog viteza da je skine sa sebe i tako dokaže vernost svome vladaru. Klevetnik (Vuk Branković, istorijski i epski zet kneza Lazara) po istim zakonitostima epske sheme postaće izdajnik, kao poslednja karika u lancu da bi se na psihološko-istorijskom planu opravdale neminovne, tragične posledice bitke.

Od dramatične kosovske večere, načinjene koliko po uzoru na Hristovu večeru toliko i po ugledu na običajni ritual slavske svečanosti, u srpskom narodu posvećene porodičnom svecu zaštitniku, do traganja za mrtvim junacima na polju Kosovu - sva zbivanja stilizovanja su u korelaciji emotivno-ličnog i herojsko-epskog. U bugaršticama je feudalna atmosfera naglašena jače. Deseteračka poezija Vukove zbirke kreće se pak na području ličnog, porodičnog i opšteljudskog i u skladnom sazvučju sa svečanim tonovima uspostavlja svojevrsnu prisnost pevača plemićkim i vladarskim likovima, nacionalnim junacima. Objektivna istorijska zbivanja posmatraju se kao lična, sopstvena sudbina, da bi se istovremeno svaki lik, svaka individua, potpuno podredio zahtevima višeg, etičkog reda.

Pojam carstva nebeskog, za koje se opredeljuje srpski knez, idejna je podloga sveukupne ove poezije. To je misao jevanđeljska, ali i osnovna ideja svake junačke epopeje, u kojoj je smrt na bojnom polju jedini put da se ratniku osigura večni boravak s one strane života, a večni spomen i slava na svetu ovozemaljskom. Lazarevo opredeljenje jeste opredeljenje za moralni opstanak nacije i trajanje u epskom svetu

neprolaznosti. Ovaj izbor u punoj slobodi lične volje vrhunsko ostvarenje dobija u podvigu Miloša Obilića, u izvršenju zaveta koji je dao svome knezu.

Trenucima neposredno posle završene bitke posvećene su dve pesme u Vukovoj zbirci "Smrt majke Jugovića" i "Kosovka devojka". Obe predstavljaju epiloge ukupnih događaja, svojevrsnu transpoziciju opšteg na pojedinačno, otadžbinskog na porodično, epskog na lirsko posmatranje zbivanja. to je učinilo da ih mnogi, naročito strani istraživači, posmatraju kao balade, čije mnoge odlike one nesumnjivo nose. S druge strane, mnoga tematska područja evropske balade epski oblikuje izrazito jak epski impuls srpske poezije.

Pesma o Majci Jugovića herojska je tragedija majke koja hrabro podnosi smrt svog muža i svih svojih sinova, do trenutka kad se duševni bol preobraća u fizički, kada patnja prelazi sve granice izdržljivosti, i kada nagomilani, potiskivani jad raznosi celo njeno biće. Tananom inscenacijom, pevač taj trenutak povezuje s pojavom crnih gavranova koji majci u krilo bacaju junakovu desnicu. Pevač prvo pušta mladu ženu da odmah u njoj pozna, po burmi, ruku odrasla čoveka, Damjana, svoga muža, da bi majci ostavio duge mučne trenutke prisećanja (Okretala, prevrtala s njome,/ Pak je ruci tijo besjedila:/ "Moja ruko, zelena jabuko!/ Gde si rasla, gdje l' si ustrgnuta"). Pušta je a se vrati u prošlost, da sagleda malenu ruku sinovljevog detinjstva i da ukrštanjem srećnih uspomena i tragične stvarnosti presvisne: "A rasla si na kriocu mome,/ Ustrgnuta na Kosovu ravnom!"

Usmena tradicija o pokosovskom periodu prikazuje sve dublje prodiranje Turaka u unutrašnjost zemlje kao istorijsku neizbežnost kojoj se srpski despoti i vojvode opiru svom silinom svojih tragičnih života čuvajući kosovski zavet.

S propašću srpskih srednjovekovnih država istorijsko predanje i epska poezija postali su jedini integrativni faktor u srpskom narodu, najvažniji članovi u sistemu kulturne komunikacije, način za duhovni opstanak i opiranje asimilaciji. Umetnička organizovanost u verbalne metričke obrasce ili živopisne slike - motive osigurala je trajnost kolektivnom pamćenju. Različiti strani putopisci koji prolaze južnoslovenskim zemljama, mahom od Beča ka Carigradu, u svojim dragocenim zapisima o životu i običajima stanovništva, upravo se zadržavaju na tom fenomenu. Benedikt Kuripečić, poreklom Slovenac, koji između 1530. i 1531. putuje kao tumač austrijskog poslanstva, u svom Putopisu prepričava deo kosovske legende, spominje epsko pevanje o Milošu Obiliću u krajevima udaljenim od mesta događaja, u Bosni i Hrvatskoj, zapaža i nastajanje novih pesama. U vremenu kada su Turci uveliko zauzeli sve glavne gradove srpske zemlje, Kuripečić zapravo ostavlja dokument o poeziji i predanjima kao odbrani od pritiska osmanlijske sile.

Epitaf s nadgrobnog kamena, stećka vojvode Radosava Pavlovića u Rogatici, isklesan "srpskim pismenima i na srpskom jeziku", bilo da ga je Kuripečić prepisao sam, bilo, još više, da ga je zabeležio prema interpretaciji svojih bosanskih tumača i uz njihovu epsku idealizaciju, predstavlja svojevrsnu ispovest ali i usmeni, epski način mišljenja ili pogled na svet: "Ja vojvoda Pavlović od Radosala, gospodar i knez ove zemlje, ležim ovde u ovom grobu. Dok življah ne mogaše me turski car nikojim junaštvom, nikakvim darovima, pa ni borbom ni velikom silom sa moje zemlje potisnuti niti pobijediti. Još manje sam mislio da se odreknem svoje vjere..."

Ceo period od 15. do početka 19. veka ispunjen je stalnim obnavljanjem epskog sećanja na postojanje nekada slavnih i moćnih sopstvenih srpskih srednjovekovnih država ali i neprestanim akcijama za oslobođenje u okvirima ondašnjih mogućnosti. Gerilska borba protiv Turaka vodi sena celom području naseljenom srpskim stanovništvom, i to u dva vida: hajdučkom, unutar okupirane zemlje, i uskočkom, u njenim pograničnim oblastima, uzduž čitave krajine, od Varaždina i Karlovca na severu, a preko Senja, Udbine, Kotara, Makarske i Gabele na jugu, do Boke kotorske i Crne Gore. Kasnije, potiskivanjem Turaka, Vojna krajina se prostire duž Save, Tise i Moriša, sve do severnog Banata i organizuje se posebna graničarska vojska.

Ova hajdučka i uskočka heroika svakodnevice ne razlikuje se po svojoj suštini, ali ima različite oblike delovanja, što se jasno vidi i u pesmama.

Ostavljeni u potpunosti sami sebi u dubini porobljene zemlje, posle turske okupacije Srbije i Bosne i Hercegovine, hajduci organizuju čete od po deset do četrdeset gerilaca. Ostaju u gori od proleća do jeseni ("Otišli su o Đurđevu danku,/ Ostali su do Mitrova danka,/ List opade, a snijeg zapade"). Oni napadaju turske karavane, oduzimaju im blago; s vremena na vreme pojavljuju se u svom ili susednom selu. U njihovoj zaštiti od progona angažovano je celo stanovništvo, od jataka - domaćina koji ih prima na konačenje do krčmarica u hanovima, gde se ukrštaju putevi i razmenjuju obaveštenja. Održavanje konspiracije uske grupe jeste i glavni faktor njihovog opstajanja.

Za uskoke, međutim, neku vrstu jataka predstavljaju strane hrišćanske države, Mletačka i Austrija, u okviru kojih, na teritoriji Krajine, oni žive kao profesionalna vojska. Dužnost im je da čuvaju granice od prodora Turaka, ali i da organizuju veće pohode protiv njih. Neprestano spremni za rat, polažući svoje živote za "opštu hrišćansku stvar", uskoci borbu protiv Turaka istovremeno vide kao mogućnost za oslobođenje sopstvenog naroda.

Arhivska građa pruža podatke o njihovim teškoćama, o njihovoj nepokornosti i samosvojnosti, o nevoljama njihovih porodica, o nastojanju katoličkog klera da ih prevede u katoličanstvo, o zavisnosti njihovog položaja od političkih odnosa velikih sila, o komunikaciji najpoznatijeg kotarskog uskoka Stojana Jankovića s patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem.

U bezbrojnim megdanima između slavnih hrišćanskih junaka i isto tako slavnih muslimanskih krajišnika dele se pohvale i jednima i drugima, ali epska pobeda zavisi od toga čija je pesma. (Vremenom će muslimanske epske pesme, prešavši u ruke profesionalnih pevača, dobiti posebne kompozicione oblike i postati znatno duže.)

Ženidbe i otmice, preoblačenja i opklade, tamnovanja i oslobađanja iz tamnice čine osnovni sižejni fond uskočkih pesama, dobrim delom oslonjen na internacionalne motive, ali s jako izraženim lokalnim i nacionalnim koloritom. Tako je i pesma Ropstvo Janković Stojana, podstaknuta stvarnim istorijskim događajem, uklopljena u internacionalni obrazac o povratku dugo odsutnog muža kući na dan kada mu se žena preudaje (obrazac koji je svoje najslavnije ostvarenje dobio u Homerovoj Odiseji). "Vitez Janko, poznat celom svetu po svojim slavnim delima u Dalmaciji", kako ga karakteriše njemu savremeni nemački istoričar, zaista je bio u carigradskoj tamnici i izbavivši se bekstvom vratio se u svoju kulu u Ravnim kotarima.

Pesma iz Vukove zbirke živopisna je, sintetična slika sredine u kojoj pevač stvara, prenosi i čuva celokupan društveni i moralni sistem srpske civilizacije. Niz sjajnih metaforičkih scena, u kojima trijumfuje savršen idilični sklad patrijarhalne porodice, krunisan je otvorenim, ishodnim zadovoljenjem etičkog kodeksa - Stojanovim darivanjem sestre oštećenom mladoženji. Tako, nasuprot Odiseji, nema ubijanja prosaca.

Hajdučija koja je i kod nas i u praslovenskom vremenu na Balkanu, kao i u mnogim zemljama i istorijskim epohama, postojala kao odmetništvo od zakona, postaje opšta pojava u 16. veku posle turskog osvajanja Srbije i Bosne i Hercegovine. Jedno od najboljih, najubedljivijih i tačnih objašnjenja, kako o socijalnoj tako i o istorijsko-političkoj pojavi hajdučije, daje kroz pesmu najpoznatiji hajdučki harambaša - epski lik Starina Novak. Žali se na kulučenje i "otkup" ("ja sam bio čovek siromašan") i u dubokoj jednostavnosti otkriva hajdučiju kao prinudu ("jest mi bilo za nevolju ljutu") i kao samoodbranu od obesti turskih gospodara. Od seljaka tako postaje hajduk, od domaćina - zaštitnik naroda, od porodičnog čoveka beskućnik, kome su "mač i puška i otac i majka,/ dvije male bratac i sekuna,/ oštra ćorda vijernica ljuba,/ tvrda st'jena mekano uzglavlje,/ kabanica kuća do vijeka". Iz potlačenog čoveka izrasta junak "kadar stići i uteći i na strašnu mjestu postojati".

Kada je turska svirepost potanko opisana, u neposrednoj je funkciji veličanja junaštva i čestitosti hajduka, kao što je to u pesmi o Starcu Vujadinu, koji izdrži i najteže muke, i ne samo da ne odaje svoje drugove već i podstiče svoje sinove na hrabrost.

U poznatoj pesmi iz Vukove zbirke osveta nad Bećir-agom i aginicom priziva se s uvodnom scenom mučenja mladog hajduka Malog Radojice, kome Turci lože vatru na prsima, prinose guju prisojkinju, zabijaju klince pod nokte. Pri tom je vrednost pesme koliko u pohvali njegovoj hrabroj izdržljivosti toliko i njegovoj dubokoj ljudskoj muževnoj slabosti prema ženskoj lepoti. Pred njom ne može da odoli. Kada se pojavi "Hajkuna đevojka", on prestaje a se pravi mrtav, zaboravlja jedinu mogućnost svoga izbavljenja - da "mrtav", iznesen iz tamnice, može pobeći. Humorom se rasterećuje scena. Hajduk "lijevijem okom progleduje,/ desnijem se brkom nasmijava", devojka ga pokriva maramicom i ubeđuje roditelje da ga bace u more. I dok prvi put za devet godina Bećir-aga sa ženom mirno večera i raspreda o radosnom saznanju da se najzad oslobodio hajduka koji mu je toliko dodijavao, mladi napasnik prisluškuje razgovor pod prozorom, upada u sobu i krvavo se sveti, da bi zatim iz tamnice oslobodio svoje drugove i oženio se lepotom devojkom.

Narodne epske pesme videle su u hajducima zaštitnike narodnih prava, osvetnike koji su u Turke unosili nespokojstvo, odmetnike od zakona, ali tuđeg, okupatorskog.

Ovakve crte je umnogome poneo i najpopularniji srpski junak Kraljević Marko, čija se slava proširila u svim južnoslovenskim narodima. Živeći svoj epski život više od tri stotine godina, najvećim delom pod turskom vladavinom, upravo u vreme delovanja hajduka, on neminovno dobija u epskoj poeziji hajdučke karakteristične osobine ("Svim je Turcim' Marko dodijao"). U istoriji sin najmoćnijeg srpskog oblasnog gospodara i savladara cara Uroša Nemanjića - kralja Vukašina Mrnjavčevića, Marko je postao turski vazal posle pobede Osmanlija na Marici 1371. godine i kao vazal poginuo u bici na Rovinama 1394. godine boreći se protiv hrišćanina, vlaškog vojvode Mirčete. Da je način na koji je srpski kraljević obavljao svoju vazalsku dužnost mogao pomoći oblikovanju njegovog epskog lika kao narodnog zaštitnika pokazuju dva podatka. Prvi je arhivski.

Markova oblast je bila zaštićena od upada turske navalne konjice. Drugi je književno-istoriografski. Dobro obavešteni pisac Konstantin Filozof početkom 15. veka prikazao ga je kao nevoljnog vazala koji je pred svoju pogibiju rekao: "Ja... molim Gospoda da hrišćanima bude pomoćnik, a ja neka budem prvi među mrtvima u ovom ratu".

Otud su mogli nastati i motivi u pesmama kako Marko ukida porez koji su nametnuli Turci na udaju srpske devojke, otud motiv o vešanju tlačitelja naroda Đeme Brđanina. Zato Marko i ore carske drumove i tako onemogućuje Turcima kretanje kroz srpsku zemlju, zato i krši propise turskog sultana i u vreme Ramazana čini sve što im je suprotno, a onda se na prekor carev pravda: "Ako pijem uz ramazan vino,/ ako pijem,/ vera mi donosi". Zato u bugarštici, opet ostajući veran svojoj religiji, Makro, po majčinom savetu, ide prvo na venčano kumstvo ("Tamo pođe Kraljeviću u te crkve svete Petke"), pa tek onda odgovara na sultanov poziv za vojevanje protiv Arapa, savršeno svestan da je caru, kao vazal, neophodan.

Ovaj veliki, plahoviti usamljenik svojim likom povezuje razne periode srpske istorije.

U okviru nemanjićkog doba, Marko se pojavljuje kao zaštitnik legitimiteta carske loze i čuvar "nejakog Uroša", sina cara Dušana. U čuvenoj pesmi o Urošu i Mrnjavčevićima suprotstavlja se rođenom ocu i stričevima, koji se otimaju o tuđe carstvo, a sluša svoju majku Jevrosimu, čiji časni saveti dobijaju poslovičnu funkciju ("Nemoj, sine, govoriti krivo,( Ni po babu, ni po stričevima,/ Već po pravdi Boga istinoga!/ Nemoj, sine, izgubiti duše:/ bolje ti je izgubiti glavu,/ Nego svoju ogr'ješiti dušu!")

Makro u narodnoj tradiciji druguje sa svim važnijim epskim junacima raznih vremena ili im se suprotstavlja i svojim prisustvom postaje merilo važnosti i tih junaka i tih događaja, sve do oslobodilačkih ratova. On se pojavljuje u svim vrstama narodnih usmenih tvorevina, lirskim pesmama i baladama, epici i mitskim i istorijskim predanjima, poslovicama i izrekama. Markova poetska biografija postaje svojevrstan okvir psiholoških osobina čitavog naroda, sinteza usmenopoetskog doživljaja mita, istorije i svakodnevne realnosti i, najzad, magnetsko polje za internacionalne motive, na kojima se takva biografija i gradi.

Epika bune - kojoj prethode pesme o bojevima za slobodu u Crnoj Gori i koja opeva srpske oslobodilačke ustanke protiv Turaka početkom 19. veka - nesporan je nastavak hajdučke epike, ali je njen osnovni idejni oslonac poezija o Kosovskom boju. Mahom ju je oblikovao jedan od najčuvenijih narodnih pevača Vukovog vremena, svedok događaja guslar Filip Višnjić. Epizujući realne junake svog vremena on ih je uveo u besmrtnost, uspevši istovremeno da ostvari jednu životvornu poeziju o seljacima knezovima i knezovima seljacima, koji se osećaju pozvanima da konačnim oslobođenjem Srbije od Turaka uspostave novu državu, koja će posle više od četiri veka predstavljati produžetak stare. Ne slučajno, jer, kako je jednom prilikom veliki srpski antropogeograf Jovan Cvijić zapazio, svaki srpski seljak osećao se potomkom onog plemstva koje je na Kosovu poginulo. Ta bliskost s kosovskom epikom dosledno je sprovedena i u stilsko-izražajnim postupcima, na primer, u stihovima o brojnosti turske vojske (Kon do konja, junak do junaka,/ Bojna koplja kano čarna gora,/ Sve s' vijaju po polju barjaci,/ kano mrki po nebu oblaci). Ta bliskost je očuvana i u motivskim obrascima, u blagoslovu ustaniku Milošu od Pocerja, imenjaku slavnog kosovskog viteza Miloša Obilića ("Veseli se, Pocerac Milošu,/ Desna ti se posvetila ruka/ Koja znade pogubiti Meha,/ Svim Turcima hrabrog poglavara"). Pesme su, takođe, povezane u jednu celinu, ali je, uz potpuno

samožrtvovanje junaka, epika ustanka epopeja optimizma, s vizijom o konačnom oslobođenju srpskih zemalja. Svoju veliku, probuđenu nadu Bosanac Filip Višnjić oblikovaće u nadahnutim stihovima koje će staviti u usta Karađorđu; "Drino vodo, plemenita međi,/ Izmeđ Bosne i izmeđ Srbije,/ Naskoro će i to vreme doći/ Kad ću ja i tebeka preći/ I čestitu Bosnu polaziti!"

Neposredni povod za ustanak, seča knezova i otkrivanje plana dahija da poseku sve srpske starešine, a potom a sve muškarce starije od petnaest godina "takođe oštrici mača predadu", Filip Višnjić je, uz izvrsno poznavanje istorijskih podataka, pretočio u monumentalnu pesmu Početak bune protiv dahija. U njoj je data čitava koncepcija ustanka, neumoljivo realna, sa svojim surovim ali i svetlim slikama. Dosegnuvši ono što je za epsku poeziju najteže, Višnjić je oblikovao panoramu događaja, a sveopšti nezadrživi pokret narodnih masa iskazao je sjajno nađenim poređenjem iz prirode ("Usta raja k'o iz zemlje trava"). Stihom pregnantnim asocijacijama objasnio je trenutak odluke ("Jer je krvca iz zemlje provrela").

I ostale pesme koje s ovim svojevrsnim epom čine celinu oblikuju hroniku ustanka. One verno beleže topografiju bojeva i njihov tok, predstavljaju pomenik srpskim ratnicima, ali daju i njihove ubedljive psihološke portrete, počev od Karađorđevog pa do jednog od najplemenitijih likova i srpske istorije i srpske epike - kneza Ive od Semberije, koji od Turaka otkupljuje roblje po cenu doživotnog osiromašenja.

Ponekad surova slikovnica krvavih prizora, etika bune manje je osvetničko naslađivanje nad srpskom pobedom nego filozofsko nadnošenje nad događajima, razumevanje za patnje protivnika stečeno sopstvenim gorkim iskustvom. U tome je i veličina pesme Boj na Mišaru, u kojoj se priznanje poginulim turskim poglavarima spaja sa samilošću prema Kulinovoj udovici.

Srednjevekovna književnost

Radmila Marinković

Do primanja hrišćanstva Srbi su imali jedinstvenu kulturu duge tradicije i snage koja je poticala iz jednakosti i sličnosti s brojnim slovenskim plemenima. Postojao je jedan jezik i jedan poetski sistema, kojim su usmeno izražavane sve potrebe plemenskog života. Tokom seoba i nastanjivanja na Balkanu, razvijala se istorijska svest koja je rađala usmenu epiku, proznu i poetsku.

Susret sa hrišćanskom kulturom upoznao je Srbe s potpuno različitim poetskim sistemom, koji se stotinama godina razvijao na hebrejsko-helenskim osnovama i iskazivao jezikom koji se smatrao svetim. Nastaće kulturni tip sa dva vida, starim tradicijskim i usmenim, i novim, hrišćansko-civilizacijskim i pismenim. Među njima nastaju različiti oblici kontakat, mešanja i prožimanja, dok se ne uspostavi kulturni sklop koji počiva na oba vida kulture i na njihovom produktivnom odnosu. Oni ne dolaze u koliziju jer imaju jasno razdvojene funkcije u društvu.

Pisana srpska književnost u srednjem veku predstavlja poseban književni sistem, i što se tiče tipologije, i poetike, i književnih žanrova, taj sistem je nastavak i dalje razvijanje staroslovenskog nasleđa, stvorenog za novohristijanizovane Slovene na ranovizantijskim uzorima, a na svetom slovenskom jeziku - staroslovenskom, koji je

nadnacionalan, kao i literatura njime pisana, te se brzo i lako širi među Slovenima. Najpre su prevedeni obredni i biblijski tekstovi, a uskoro i druga dela neophodna za razvijen hrišćanski život, među kojima i velika dela hrišćanske poezije, retorike i dogmatike. Ali, i sva ostala znanja iz tadašnjih nauka, istorijska, zemljopisna, medicinska, ulaze u ovaj opšti slovenski fond, a isto tako i poučna i zabavna lektira mediteransko-azijskog sveta, kao što su čuvena Knjiga o Varlaamu i Joasafu, Stefanit i Ihnilat, Fiziolog, legende o Aleksiju Božjem čoveku, o svetom Đorđu, priča o čoveku koji je svoju dušu prodao đavolu, priča o premudrom Akiru, ciklus priča o Solomonu i druge pripovetke kao i veoma razvijena apokrifna produkcija. Sve, dakle, dela koja su se u isto vreme širila Evropom na njoj zajedničkom latinskom jeziku. Posredstvom ove literature Srbi su, zajedno s ostalim pravoslavnim Slovenima, ulazili u širok krug evropsko-mediteranske kulture, na ovoj lektiri se vaspitavali u hrišćanskoj religioznosti i sticali sva tada potrebna znanja iz raznih oblasti. Bila je to u punom smislu reči "literatura posrednica", kako je naziva D. S. Lihačev.

Ali ova literatura, koja je Slovene obrazovala i bila im lektira, neće u potpunosti uticati na njihovo originalno stvaranje. Kada budu obrađivali svoje, slovenske teme, oni će koristiti samo onaj uži vid te literature, one žanrove i onu poetiku kojima se slavi svetački kult, jer su prvi junaci slovenske književnosti bili tvorci slovenske pismenosti i književnog jezika, Ćirilo i Metodije i njihovi slovenski učenici, koje je mlada slovenska crkva smatrala svetiteljima. Te obredne vrste jesu: hagiografija, homiletika, himnografija, ili, prema slovenskim nazivima: žitije, pohvala, služba. U stvari, to su - proza, retorika, poezija. Činjenica da su prva dela slovenske produkcije obrađena u kanonskim oblicima obredne književnosti i da je jezik literature obredni, sveti jezik Slovena, odredila je karakter daljeg slovenskog književnog stvaranja. To je duhovna literatura, ozbiljna, misaona, etička, ona postavlja suštinska pitanja čovekove egzistencije. S druge strane, tretirajući istinite događaje ona je istorijski odgovorna. Staroslovenska književnost postala je slovenska klasika s bogatim svetom ideja, razrađenom poetikom i poetskim jezikom. Ona će biti model za slovenske nacionalne književnosti u srednjem veku, u prvom redu za srpsku književnost. Sve što se u srpskoj pisanoj književnosti originalno stvara, ostaje u tom sistemu: u okviru obrednih vrsta - vanobredni sadržaji, u sistemu stvorenom za verske potrebe izražava se svaka nova sadržina.

Ovim sistemom književnih žanrova nisu se mogla izraziti individualna ljudska osećanja i svetovne teme, te su žanrovi usmene poezije, epske i lirske, i usmene naracije, pripovetke i predanja, dopunjavali sistem pisanih žanrova. Zato u srednjem veku srpska pisana književnost nije izgradila ljubavnu poeziju, uprkos vezama sa zapadnoevropskom književnošću gde je ovaj žanr bio razvijen.

Poetsko viđenje prošlosti kroz epske likove narodnih junaka moralo je u usmenom sistemu biti veoma razvijeno, moralo je postojati jaka potreba za poetizacijom istorije, kad je takvo shvatanje preuzela i pisana književna produkcija. Sveti Sava započinje seriju srpskih biografija pričajući o svom ocu Stefanu Nemanji kao o ocu naroda i slikajući jedan patrijarhalan odnos između vladara i podanika. Originalno srpsko književno stvaranje baviće se potom najviše opisivanjem života i podviga slavnih ljudi, njima će biti darovani svetiteljski venci, i oni će postati uzor moralnog življenja, čega u toj meri i u tako sistematičnoj doslednost nema kod drugih naroda. Tako je stvorena srpska biografika kao bitna karakteristika i posebnost srpske srednjevekovne književnosti.

Formiranje srpske biografske književnosti dugotrajan je proces on počinje s potrebom dinastije za svetorodnim poreklom, koje treba da bude potreba legitimiteta za uključivanje u hrišćansku vaseljenu. Tada će se, kao i kod drugih evropskih naroda, pojaviti sveti predak i slaviće se njegov svetački kult. Prvi takav srpski svetac jeste zetski knez Vladimir, idealan hrišćanski vladar, koji nepravedno strada u dinastičkim borbama oko vlasti (1016). On pripada tipu kneza mučenika, koji se javlja u ranim hrišćanskim državama feudalne Evrope, pri sukobima starih plemenskih i novih hrišćanskih shvatanja. Kod Slovena takvi su češki knez Vaclav (ubijen 1922) i ruski kneževi Boris i Gljeb (ubijeni 1015). Nastala sredinom 11. veka, slovenska legenda o svetom Vladimiru sačuvana je samo u latinskom prevodu proširena pričom o ljubavi zarobljenog Vladimira i plemenite carske kćeri Kosare, nesumnjivo uzeta iz usmene poezije.

Tip kneza mučenika iskorišćen je da bi se izgradio lik kneza pobednika. U istoriji manastira Đurđevih stupova obrađen je lik ktitora, Stefana Nemanje, koga zla i nepravedna braća progone zbog njegove ktitorske delatnosti, ali ga patron manastira, sveti Đorđe, spasava i pomaže mu da se uzdigne na presto. Ova ratničko-hagiografska povest ušla je u Nemanjin proglas iz 1171. godine kao dokaz legalnosti i njegovog preuzimanja velikožupanskog prestola srpskih zemalja i pomorskih.

Drugačiji lik vladara naslikan je u Nemanjinom proglasu o abdikaciji iz 1186. godine, koji je potom ušao u osnivačku Hilandarsku povelju (1198), gde predstavlja Nemanjinu autobiografiju. Tu Nemanja najpre izlaže svoju državotvornu teoriju o vlasti koja je njegovim precima i njemu data od Boga da bi štitili srpski narod. Time se vlast obezbeđuje i Nemanjinim naslednicima, te će ova teorija ostati dominantna državna misao svih nemanjićkih vladara. U dvojnoj kompoziciji Nemanja svoj vladarski podvig izlaže nabrajanjem ratnih uspeha i staranjem o crkvi, a moralni podvig kroz iznijansiranu ispovest o svojoj duši i odluci da se zamonaši pod imenom Simeon. Tako je lik vladara postao nedeljiv spoj uspešnog ratnika i visoko duhovne ličnosti, te će od tada vladarski podvig u srpskoj literaturi biti prikazivan kao neraskidivo jedinstvo ratničkog i moralnog podviga.

Nemanjina autobiografija osnov je za umetničko uobličavanje njegovog lika kod dvojice njegovih sinova i biografa, Save i Stefana, koji su, svaki na svoj način, nastojali da uspostave svetački kult svoga oca kao idejnog stuba srpske narodne i državne zajednice. Kao vladar i Nemanjin naslednik, Stefan je žurio da oca proglasi svetim i dobije međunarodno priznanje i kraljevsku krunu, te je odmah preradio očevu autobiografiju u biografsko kazivanje, nazivajući ga svetim (Druga hilandarska povelja, 1200-1202), dok je Sava, poštujući kanonske propise kao monah, polako pripremao svetački kult očev, napisavši najpre službu njemu posvećenu i radeći na ostalim potrebnim spisima. Ali u glavnom Savinom delu Žitiju gospodina Simeona (1208) Simeon - Nemanja shvaćen je kao mudar vladar, plemenit otac, blažen starac, a njegova svetost je samo nagoveštena. Stoga je Sava bio slobodan u izboru žanra kojim će svoga junaka opisati, dok će Stefan svoj spis Život svetog Simeona (1216) ostvariti po svim propisima hagiografskog žanra, kanonskog oblika svetačke biografije.

Za vajanje Nemanjinog literarnog lika vladara i monaha Sava je koristio veći broj narativnih modela i literarnih tipova, pored slike koju je o sebi dao sam Nemanja. Ali za ubedljivost Nemanjinog lika i živ emotivan odnos prema njemu, koji doživljava i savremeni čitalac, ima se zahvaliti iskrenoj Savinoj ljubavi i divljenju prema izuzetnom ocu. Zapovest takvog oca sinovima da se ne sukobljavaju oko prestola i vlasti, već da

žive u bratskoj ljubavi i slozi, deluje kao proročanski zavet, te stoga završna scena, u kojoj Sava nad očevim moštima miri braću Vukana i Stefana i tako prekida bratoubilački rat u Srbiji, deluje sasvim prirodno i smirujuće.

Sava je koristio razne oblike dotadašnje srpske pismenosti, kancelarijske dokumente, dvorske i ratničke priče i manastirske istorije, ali i narativne žanrove dotle nepoznate srpskoj književnosti - dnevnik, prenos moštiju, pouke sinovima. Uneo je u svoje delo razne oblike retoričke prirode, kao što su molitve, besede, pohvale, citati i paralele iz Svetog pisma, i time naraciju obogatio retorikom, spajajući tako žitije i pohvalu, što će ostati kao jedna od bitnih osobina srpske biografske književnosti. Sava je ovaj spis uobličio kao spoj istorije dva Nemanjina manastira, Studenice i Hilandara, a originalnom koncepcijom kompozicione strukture kao smene narativnih i dramskih odseka, postigao je dubinu istorijskog prikaza i neposrednost emotivnog doživljaja. Istovremeno hagiografski intonirano i istorijski verno, a ličnošću pisca obojeno, Savino delo je neposredno i neponovljivo autobiografsko kazivanje najuglednijeg srpskog intelektualca srednjeg veka i osnivača samostalne srpske crkve.

Stefan, prvovenčani srpski kralj, imao je zadatak da iznese ceo Nemanjin život i posthumna dela, prema zahtevima žanra koji piše. Za to je morao tražiti razne izvore. Za izveštaj o Nemanjinom usponu preuzeo je povest iz istorije Đurđevih stupova. Tome liku dodao je i nove. Vrhunac državničkog delovanja svoga oca video je u uspostavljanju "prave vere" u srpskoj zemlji, čime je pomerio istorijski značaj Nemanjine verske politike - Srbija je odavno bila hristijanizovana, a Nemanja samo progoni jeretike. Prikazan je u punom sjaju državnog sabora koji raspravlja o jereticima, potpuno po ugledu na vizantijskog cara koji predsedava vaseljenskim saborima i daje konačnu reč u verskim polemikama. Tako po Stefanu, nemanja postaje "ravnoapostolni" vladar, koji uvodi hrišćanstvo u svoju državu. Ovaj tip vladara oblikovan je prema Konstantinu Velikom, a među Slovenima pripadaju mu moravski knez Rastislav (9. vek), bugarski knez Boris (9. vek) i ruski knez Vladimir (10. vek).

Stefan je svetom Simeonu - Nemanji pripisao i ulogu sveca zaštitnika domovine, po ugledu na kult Dimitrija Solunskog. U autobiografskom kazivanju, javljajući se kao svedok i učesnik događaja, Stefan opširno opisuje svoja ratovanja, u kojima pobeđuje neprijatelje Nemanjinim čudesnim delovanjem. Pojavljujući se pred srpskom vojskom u ratnim pohodima, sveti Simeon štiti svoju državu, koju je i za života branio, ali i svoga izabranika, sina Stefana, podržavajući ga tako u borbama oko prestola. Za srpsku istorijsku stvarnost Stefan je stvorio novu tipologiju religiozne fantastike, unoseći u nju ratničke priče iz usmene, a možda i pisane dvorske literature. Veoma učen, Stefan je svoje skladno komponovano delo obogatio prefinjenom retoričnošću i zaključio ga svečanom pohvalom, koja na poetski način sažima značaj Nemanjine pojave i s realnoistorijskog nivoa izdiže je na višu duhovnu ravan.

Srpska biografija, konstituisana književnim delima svetog Save i Stefana Prvovenčanog, kao poetizacija savremene istorije i njen ideološki tumač, svoje najpotpunije ostvarenje dobija u Životu svetog Save od hilandarskog jeromonaha Domentijana (1243). Iako piše po nalogu dvora, Domentijan je bio dovoljno udaljen i od aktuelne vlasti i od događaja koje opisuje, te može da postupa umnogome kao objektivan istoričar koji traga za dokumentom i na njemu gradi svoje obimno delo. Jer skoro sve što se zna o svetom Savi počiva na Domentijanovom izveštaju: posvetivši se od rane mladosti duhovnom pozivu, mladi srpski knežević Rastko - monah Sava prošao je sve lestvice moralnog

uzdizanja i crkvene karijere i postao značajna ličnost pravoslavnog Istoka u doba njegove pune ugroženosti od latinskog Zapada. Ali i više od toga, Domentijan je izraziti tumač istorije kao više, nebeske volje. Stoga je po njemu istorija važnija od pojedinca, čak kad je on, kao njegov Sava, dat od Boga. Sava je još pre rođenja predodređen za podvig služenja otadžbini. Uzdižući sebe, on uzdiže i svoje otačastvo na viši stepen duhovnosti: svrha njegovog postojanja jeste otačastvoljublje. Osnov Domentijanovog viđenja svetog Save jeste odnos čoveka i njegove otadžbine, verovatno jedinstven u evropskoj književnosti sredinom 13. veka.

Predestinacija junakova moćno je sredstvo za uvođenje brojnih i raznovrsnih poetskih i retoričkih oblika. U službi povesti o srpskoj istoriji Domentijan ujedinjuje sva tri osnovna žanra srpskog književnog sistema: poezija u obliku molitve služi kao motivacija postupka, proza, faktografska i fikcionalna, osnov je celokupne naracije, a retorična pohvala sublimira doživljaj i tumači pojave i ljude. Anticipacijom događaja kao vezanom trakom objedinjena je razuđena kompozicija, organizujući se na bazi simboličnih hrišćanskih brojeva. Sačinivši tako grandioznu istoriju Nemanjinog, Stefanovog i Savinog doba, Domentijan je Nemanjinu ideju o božanskom poreklu svoje loze proširio na ceo srpski narod, uzdižući ga na nivo izabranog Božjeg naroda, Novi Izrailj.

Kao pandan ovakvom osnivaču srpske crkve, Domentijan je, takođe po želji dvora, sastavio novu verziju Života svetog Simeona (1264), kompilirajući svoje prethodno delo i Stefana Prvovenčanog, i razvijajući retorične elemente pozajmicama iz Pohvale knezu Vladimiru od Ilariona Kijevskog (iz 1049) utvrdio svog junaka kao izabranog "ravnoapostolnog" srpskog vladara.

Teka kad je prestala da bude ideološki tumač nedavno proteklih događaja, srpska biografija je mogla da postane maštovita romaneskna priča koja angažuje čitaočevo saosećanje. Upravo to je Život svetog Save, koji je krajem 13. veka napisao hilandarski monah Teodosije. U poimanju svetog Save on je načinio radikalan zaokret. Sve što je kod Domentijana u oblikovanju Savinog lika bilo apstraktno, Teodosije je preveo na konkretno. On je primer srednjevekovnog realizma. Ali sveti Sava nije zbog toga manje svetac, on je samo pristupačniji, bliži čoveku, koji može da saoseća sa njime i da sledi njegov primer. Teodosije je od Domentijana preuzeo celokupnu kompozicionu građevinu i nije morao da rešava teške istoričarske probleme, ali je zato maestralno razvio umetnost kazivanja istih sadržaja drugim poetskim jezikom. Domentijanovu retoričnost i poetičnost podredio je čistoj naraciji i tako postigao žanrovsko jedinstvo i stilsku ujednačenost. Stvorio je široku pripovedačku reku i jarkim bojama slikao vreme, ljude i njihove odnose. To je jedna dinamična freskoslika Srbije 13. veka. Njegovo delo je prvi srpski roman.

Teodosijevi junaci uvek su u stanju povišene osećajnosti, koja se prenosi i na čitaoce. Duše svojih junaka Teodosije podvrgava prefinjenoj psihološkoj analizi. Stoga je po meri njegovog talenta možda više od svetog Save bio njegov drugi junak, isposnik i podvižnik sveti Petar iz planine Koriše više Prizrena. Teodosijev Život Petra Koriškog, jedina prava srpska hagiografija (1310), pruža bogat repertoar plastično naslikanog nadrealnog sveta pustinjakove mašte i mogućnost za duboko poniranje u potresan svet njegovog unutrašnjeg života. To je najbolja psihološka novela, koja prevazilazi srednjevekovne ideje i poetiku. Teodosije je rastvarao Domentijanov zgusnuti splet sva tri književna žanra. Pored ovih narativnih dela, Teodosije je svojim junacima posvetio brojna dela

crkvene poezije i jednu retoričku pohvalu, poštujući kanonski model obrednih književnih vrsta.

Kraj 13. veka doneo je srpskoj publici jednu novu literaturu, koja otvara pogled na svet viteštva i kurtoazije, drugačiji od onog koji joj se dotle nudio. To su slavni romani o Trojanskom ratu i o Aleksandru Makedonskom, koji se na srpskom jezičkom prostoru usvajaju na stvaralački način uz korišćenje razvijene epske poetike, što predstavlja poredno svedočanstvo o njenim kvalitetima. Pojava ovih romana bila je veoma produktivna, jer je pružala model jednog literarnog sistema koji srpski pisci ubuduće ne mogu zaobići. Nasuprot tome, znatno kasnije bledo prevedeni romani o Tristanu i Izoldi, o Lanselotu i o Bovi od Antone nisu ostavili nikakvog traga u srpskom književnom životu.

U vreme punog uspona srpske države, ali i čestih nasilnih smena na srpskom prestolu, naslanjajući se na Domentijanovu poetiku, pisao je arhiepiskop Danilo Drugi. On je pokušao da u tradicionalnoj formi srpske biografije objasni složenu sudbinu ljudi kojima je poreklom određeno da ispunjavaju težak zadatak vladara, i tako je proširio temu o odgovornosti vladalačkog poziva, istaknutu još krajem 12. veka. U Danilovom delu je stoga u prvom planu čovek i njegov odnos prema dobru i zlu, a istorija je fon na kome se rešavaju pitanja ličnosti, morala, ideja. O svome vremenu Danilo svedoči kroz biografije triju ličnosti iz vladarske porodice, vezanih emotivnim i idejnim sponama. To mu je dalo mogućnost da izgradi tri snažne ličnosti i iznese više gledišta o istom vremenu.

Kraljica Jelena je idealna majka i vladarka, u starosti uzorna monahinja. Ona je literarni pandan Nemanji (1316). Njen stariji sin, kralj Dragutin, iako je prestupom prema ocu oskrnavio srpski presto, nije negativan junak; on se iskreno kaje i snagom svoje volje stiče poštovanje (1317). Autobiografiju mlađeg brata, kralja Milutina (1317), gde su njegovi brojni ratni uspesi pripisani nebeskoj zaštiti srpskih svetitelja, Save i Simeona, Danilo je (1321) preradio u opširnu biografiju, oslobađajući je pri tom hagiografskih primesa i suvišne retorike, čuda i patetike, i tako Milutinov život izneo kao koherentan ciklus pričanja o ratovima, a uspehe na bojnom polju mogao je slobodno pripisati Milutinovoj ratnoj veštini. Danilo je zadržao tradicionalnu koncepciju o dvostrukom podvigu idealnog srpskog vladara, državničkom i duhovnom, ali ne insistira na Milutinovom ličnom duhovnom podvigu, jer je ideal čoveka i vladara sada viđen u Aleksandru Makedonskom, s kojim on poredi svoga junaka. Srpski vladar nije više brižan otac Nemanja, nego moćan vladar jedne države na pragu carstva. Sakupljene u jednom zborniku, ove tri biografije čine širu verziju istorije Milutinovog doba, što predstavlja značajan korak u proširivanju istorijskih koncepcija u srpskoj književnosti.

U istom pravcu nastavio je da piše i Danilov anonimni Učenik. On je opisao život svoga učitelja (posle 1337), ali je u njemu obradio samo duhovni život i crkvenu karijeru Danilovu, a bogatu državničku delatnost prikazao proširenjem Danilove uloge u biografijama vladara koje je napisao Danilo, dok je u biografijama kralja Stefana Dečanskog (posle 1331) i njegovog sina Dušana kao kralja (posle 1335), kojima je on sam autor, Danilu od početka poverio vodeću ulogu. Objedinivši potom, sve ove tekstove, i dodavši im seriju životopisa srpskih crkvenih poglavara, od Danila i drugih pisaca, Učenik je sastavio veliki istorijski kodeks, nazvan Danilov Zbornik, kojim je postignut najviši stepen u razrađivanju narativne strukture u srpskoj srednjevekovnoj književnosti.

Istovremeno, Učenikovo delo predstavlja i krajnji domet srpske biografike kao originalne forme koja u hagiografskom obliku izlaže poetizovanu istoriju. Učenikov Stefan Dečanski negativan je lik, te je zadatak vladarske biografije u tom tekstu poveren drugim junacima. Ka duhovnom podvigu usmeren je tadašnji crkveni poglavar, arhiepiskop Danilo, a mladi kralj Dušan razvija se prema ratničkom podvigu. Hagiografski model morao je biti napušten, a glavna pažnja pisca posvećena je ratnim događajima. Oni u Učenikovim delima zauzimaju centralna mesta. Model za tu opširnu ratničku naraciju nađen je u Srpskoj Aleksandridi, srpskoj verziji slavnog romana, a s njom i lik idealnog srpskog vladara prerasta u lik ratnika i viteza, koji je, kako se prema nedovršenom životopisu Dušanovom naslućuje, upravo njemu i namenjen. Srpska proza se tako postepeno usmerava ka viteškom romanu. Ali, pad carstva zaustavio je ovaj proces sekularizacije srpske književnosti, a Dušanovi naslednici nisu imali vremena i ambicija da u književnosti objašnjavaju njegovu vladarsku veličinu. Tako se završava dugotrajni tok srpske biografske književnosti kao poetizovane hronike Nemanjinih potomaka.

Raspad hagiografske forme i kretanje ka viteškom romanu, kao beletristici, ostavlja nepokrivenom istorijsku komponentu srpske biografike. Već poslednja poglavlja Danilovog Zbornika i nisu ništa drugo do kratke istorijske beleške. U drugoj polovini 14. veka nastaće i prvi srpski istorijski žanrovi, letopisi i rodoslovi, koji su vremenom dobijali sve veći značaj. U isto vreme javljaju se novi oblici, traže se nove literarne forme, oslobođene istorijskog zadatka, kao što su učene poslanice, poetski zapisi, artistički izvedeni stihovi i druge.

U krilu crkve odvijala se obimna književna delatnost, u prvom redu obredna poezija, koja je čitavo vreme pratila uspostavljanje svetačkih kultova, a s njom i njen sastavni deo, kratko žitije. U drugoj polovini 14. veka ona dostiže svoj vrhunac. Ali uskoro se, s turskim napadima, javljaju nove teme i novi tonovi u srpskoj književnosti. U zapise i druge kraće žanrove useljava se tuga i jadikovka, individualna i kolektivna. Ta raspoloženja će dati osnovni ton i literaturi kosovskog podviga.

Podvig kneza Lazara i kosovskih junaka (1389) izazvaće čitav ciklus poetskih sastava. Lazarevi naslednici se trude da održe srpsku državnu organizaciju naslanjajući se na tradicije Nemanjića. Tako u dvorskoj sredini, kao i pre, nastaju spisi koji kroz lik jednog junaka objašnjavaju položaj i idejne osnove Lazarevića. Nova dinastija stvara svoga svetog pretka. A on je nov tip junaka, on je vladar s jednim podvigom, jednom bitkom. Ta je bitka izgubljena, ali knez Lazar je pao viteški, braneći pred najezdom varvara druge rase i s drugog kontinenata evropsku hrišćansku civilizaciju. On je moralni pobednik, može biti junak hrišćanskog speva. Njegova tema je identifikacija vere i otačastva, bezgranične privrženosti hrišćanskom idealu koja ide do svesne žrtve, tema prednosti duhovnog nad materijalnim, nebeskog carstva nad zemaljskim carstvom. Ali nije samo knez hrišćanski heroj. Podvižnici su i njegovi vitezovi koji ginu zajedno s njime. Oni su zatočnici vernosti vladaru, osećanja časti i dužnosti. Filozofija dužnosti preneta je s vladara i na sve učesnike bitke. Nemanjina teorija vlasti je proširena - svi pripadnici vojničkog, feudalnog reda dužni su da štite veru, narod i zemlju.

Sve su to razlozi da se ne opisuje ceo Lazarev život, nego samo taj jedan jedini podvig. Hrišćanski podvig kneza Lazara i kosovskih junaka dovoljan je za njihovo proslavljanje. Traži se nova forma i nov uzor. Podvig kosovski blizak je ranim hrišćanskim martirijima, pričama o prvim mučenicima, koje mučenička smrt uzdiže među izabrane, svete. Spisi o knezu Lazaru pišu se u obliku pohvale, epsko-lirskim postupkom i povišenim emotivnim

nabojem. Umesto veličanstvenosti starih biografija ovde prevladava osećajnost, sapatnja umesto divljenja, nema likovanja, sve je tužno i uzdržano, tiha smirenost koja proističe iz dubokog uverenja da se postupilo kako se moralo. To je otmena poezija žrtve i moralne pobede.

Osnov ove kosovske poezije jeste sjajno Povesno slovo, koje je neposredno posle bitke (1392) napisao patrijarh Danilo treći u veoma negovanom stilu "pletenije sloves". Njegovo delo sadrži sve elemente kosovske teme potonjih spisa i kosovskog mita usmene poezije. Kosovska tema jeste prvi sačuvan i potpuno jasan primer simbiotičke povezanosti pisanog i usmenog poetskog sistema srpskog srednjeg veka: ista tema sa svim sastavnim delovima neguje se istodobno u obe poezije. Među Danilovim sledbenicima jesu i drugi ljudi s dvora. To je dvorska literatura. Tu su učena knjeginja Milica, udovica Lazareva, prva srpska pesnikinja tuge i bola, Jefimija, čuvena vezilja, despotica i monahinja, Lazarev sin i naslednik, mladi despot Stefan Lazarević, državnik, vojnik i pesnik renesansno intonirane ljubavne lirike, koju otkrivamo u njegovom pesničkom traktatu o ljubavi Slovo ljubve, i drugi. Deset spisa za dvadeset godina.

Izbeglice s balkanskih prostora ispred turske najezde donose u Srbiju i drugačije literarne tokove. Među njima je Grigorije Camblak, koji za vreme svog kratkog boravka u Dečanima piše Život Stefana Dečanskog (oko 1405) kao velikomučenika, potpuno u tradiciji bugarske Trnovske škole, u strogo hagiografskom maniru kakav u Srbiji nikad nije negovan. Dok se Camblak i delom kao i životom zalagao za slovensko i balkansko duhovno jedinstvo pred turskom opasnošću, njegov zemljak Konstantin Filozof traži hrabrog ratnika kadrog da se s mačem u ruci suprotstavi inovernom osvajaču. Taj ideal našao je u svome zaštitniku despotu Stefanu Lazareviću i posvetio mu je opširnu biografiju Život despota Stefana (1433). Posle mnogo godina u sasvim drugačijim prilikama Konstantin je ostvario onakav književni lik vladara kakav je začinjao Danilov Učenik. Idealan vladar je uspešan ratnik i plemenit vitez, prefinjen umetnik i neustrašiv borac za hrišćansku kulturu, čovek velike moralne snage, koju crpi iz privrženosti svome tlu i istoriji svoga naroda. Time, a ne nebeskom zaštitom, on je junak novoga vremena. A to novo vreme vidi se i u drugačijem, objektivnom viđenju ljudi i događaja. Sam despot inicirao je prevođenje vizantijskih hroničara, sastavljanje srpskog rodoslova, proširenje letopisa. Pored interesovanja za antičku istoriju, racionalni duh epohe otkriva se i u tekstološkim i lingvističkim poduhvatima despotovog dvora i okoline. Stefan Lazarević i Konstantin Filozof otkrivaju pogled na humanistička i renesansna kretanja u srpskom književnom životu, sasečena i zatanjena teškom tragedijom gubitka srpske državne samostalnosti i mnogovekovnim robovanjem gospodarima bez kulturnih tradicija.

Pa ipak, i u takvim prilikama oskudno književno stvaranje i dalje je okrenuto idealnim junacima onoga tipa koje je ostvarila srednjevekovna književna produkcija. Junaci su sada poslednji predstavnici srpske državnosti, sremski despoti Brankovići, kojima su tokom prve polovine 16. veka posvećeni kultni spisi, službe i kratka žitija, u Krušedolskoj književnoj školi, koja neguje ništa manje artistički stil od svojih velikih uzora ranije epohe. Umesto da se razvija preporodnim tokovima, kao što je i započinjala, srpska književnost ostaje na pozicijama na kojima ju je strana najezda zatekla. Pisana reč nalazi podsticaj u usmenoj, tradicijskoj reči, pa tako ni patrijarh Pajsije, želeći da napiše Život cara Uroša (1642), ne čini ništa drugo nego stari hagiografski okvir ispunjava novim usmenim predanjem. U doba velikih obnova evropske kulture, srpska kultura, izdvojena iz Evrope kordonom turskog oružja, pokušava da se obnovi iz sebe same; pisana književnost naslanja se na usmenu poeziju, koja živi intenzivno, crpeći svoja nadahnuća, etička

načela i plemenitu osećajnost iz svedočanstva srednjevekovne epohe, sačuvanih u knjižnicama starih manastira.

Između stare i nove književnosti

Posle Velike seobe 1690. težište čitavog književnog i kulturnog života srpskog naroda pomera se s juga na sever, iz turskih oblasti na područja pod Habsburškom monarhijom. Gotovo sve što je srpska književnost dala u narednih sto i više godina stvoreno je u toj novoj sredini u istorijskim prilikama bitno različitim i od onih raznih i od onih u kojima su u to vreme živeli drugi delovi srpskog naroda.

Književni rad u početku nastavio se na starim osnovama. Poetika je tradicionalna, vizantijsko-crkvenoslovenska, ali sa značajnim inovacijama. Kod nekih pisaca oseća se uticaj rusko-ukrajinskog baroka, a u književni jezik, više nego ranije, prodire živ, narodni govor. Novo književno stoleće otvara nesuđeni srpski despot Đorđe Branković (1645-1711) opsežnom Slavenoserbskom hronikom, pisanom teško pristupačnim jezikom ali vrlo značajno po uticaju na razvoj naše istoriografije i političke misli u 18. v. U monaškoj literaturi, koja i dalje preovlađuje, izdvajaju se dela na narodnom jeziku u koja spada putopis u Svetu zemlje Jeroteja Račanina iz 1721, kao i mnogobrojne besede Gavrila Stefanovića Venclovića (druga polovina 17. v. - oko 1747), koji je pisao uporedo i stari, srpskoslovenskim, i narodnim jezikom. On je vrstan znalac srpskog jezika, istinski jezički stvaralac, majstor besedničkog stila.

Srpska književnost ipak nije krenula putevima ikoje je otvorio Venclović. Nepripremljeni za život u novoj sredini, bez škola i učitelja, bez knjiga i štamparija, Srbi se okreću "jednovernoj" Rusiji ištući od nje pomoć. Prve regularne škole osnivaju ruski učitelji, u njima se uči iz ruskih knjiga na ruskoslovenskom, koji postaje jezik liturgije i čitave kulture. Preko Rusa dolaze i druge novine: dominacija stiha umesto dotadašnje retorske proze (osnovni stih je tzv. poljski trinaesterac), barokni ornamentalizam, drama. Sholastička gimnazija u Sremskim Karlovcima (1733-1739), čiji su osnivači učenici Kijevske duhovne akademije, bila je prvo žarište nove, barokne književne kulture. Iz te konstitutivne faze novog stila, osim prigodnih, religioznih i rodoljubivih pesama, imamo i dva opsežnija dela u stihu: baroknu dramu Traedokomedija (izvedena 1734) Emanuela Kozačinskog i zbornik grbova i heraldičkih pesama Stematografija (1741) Hristifora Žefarovića. U oba dela vizija srpske istorije dovodi se u sklad sa suvremenim nacionalnim težnjama i potrebama.

Na tim temeljima u narednim decenijama izrastaju dva svestrana stvaraoca, Jovan Rajić (1726-1801) i Zaharije Orfelin (1726-1785), prvi teolog, istoričar i pesnik, drugi daroviti slikar, naučnik i pesnik. Među Rajićevim delima izdvaja se monumentalna Istorija raznih slovenskih narodov, naipače Bolgar, Horvatov i Serbov (I-IV, 1794/5), sinteza čitave naše dotadašnje istoriografske literature, prožeta rodoljubivim osećanjima i prosvetiteljskim idejama, značajna i kao riznica književnih motiva iz nacionalne prošlosti. Orfelin se više rukovodio suvremenim potrebama naroda. On je pokrenuo prvi časopis na slovenskom jugu ("Slavenoserbski magazin", 1768), pisao školske udžbenike, radove iz ekonomije, fizike, dao veliku monografiju ruskog cara Petra I. Među pesmama najznačajnija mu je "Plač Serbiji" (1761), nacionalna jeremijada, slobodoumna i kritična, napisana u dve jezičke verzije, srpskoj i crkvenoslovenskoj. Kao i Rajić, Orfelin je pošao od ruskih baroknih modela 17. v., da bi se kasnije približio idealima ruskog i zapadnog prosvetiteljstva.

Evropeizacija i rađanje nove književnosti

Početkom 80-tih godina 18. v., u doba cara reformatora Josifa II, srpska književnost ulazi u period korenitih preobražaja. Inicijator promena bio je prosvetitelj i racionalista Dositej Obradović (1739-1811). Rođen u današnjem rumunskom Banatu, on je svoj duhovni razvoj počeo dvostrukim bekstvom, sa zanata u manastir a potom iz manastira u svet, da bi najveći deo života proveo na putu. U prvom periodu svog života Dositej kao odbegli monah putuje najvećma po zemljama pravoslavnog jugoistoka, upoznajući tako sve narodne i sve kulturne jezike tog prostora. Pre odlaska na Zapad on se razvio u književnika i humanistu istočnoevropskog tipa s dominantnim grčkim uticajem (a ne ruskim kao kod drugih tadašnjih naših pisaca), što je došlo do izraza u nekoliko njegovih ranih, za života neobjavljenih dela (Ižica, Venac od alfavita, Hristoitija i dr.). U drugom periodu života (od odlaska u Beč 1771) Dositej se sasvim okreće Zapadu: upoznaje zemlje srednje Evrope, sluša predavanja na univerzitetima u Nemačkoj, boravi u Parizu i Londonu, brzo i lako savlađuje oba klasična i sve glavne evropske jezike i prevodi s njih. Za to vreme on se iz osnova izmenio: odbacio je mantiju i stavio periku, od odbeglog monaha postao je slobodni mislilac, Evropejac, filosof u duhu 18. v., prvi moderni srpski pisac. Dositejevo delo ima dvostruku osnovu: njegovo lično iskustvo, poznavanje naroda, putničke doživljaje i dodire s drugim narodima, s jedne, te njegovu ogromnu lektiru na klasičnim i modernim jezicima, s druge strane. Kao pisac zahtevao je napuštanje konfesionalnih pretpostavki ranije kulture, prihvatanje zapadne prosvećenosti i stvaranje književnosti na narodnom jeziku prema antičkim i modernim evropskim uzorima. Taj program sažeto je formulisao u prosvetiteljskom manifestu Pismo Haralampiju a široko ga je obrazložio polazeći od vlastitih doživljaja u svom glavnom delu, autobiografiji Život i priključenija (I, 1783, II, 1788). Ostala dela nastala su pretežno slobodnom adaptacijom stranih tekstova (Sovjeti zdravog razuma, Basne, Sobranije i dr.). Ona su žanrovski heterogena, u njima ima anegdota, basana (omiljena Dositejeva forma), pripovedaka, ponekad stihova, u jednom slučaju čak i drama (Lesing), zatim moralnih eseja, filosofskih traktata i dr. U najboljim nalazimo isto što i u autobiografiji: živo osećanje za narodne potrebe, didaktiku, humor, živopisne likove, poetske opise prirode. Najznačajniji srpski pisac 18. v., jedan od vodećih prosvetitelja srednje i jugoistočne Evrope, prevođen još za života na rumunski, Dositej je začetnik nove srpske književnosti, s ogromnim uticajem kako na naredne generacije pisaca tako i na njene dalje tokove, sve do danas.

U poslednjim decenijama 18. i prvim decenijama 19. v. udareni su temelji nove srpske kulture i književnosti: osnovane su škole, pokrenuti prvi listovi, stvoreno je pozorište, napisani su kompendijumi iz osnovnih naučnih disciplina, uvedeni novi književni žanrovi (roman, drama, esej, razni pesnički oblici). Od njih je najveći uticaj imao roman s Milovanom Vidakovićem (1780-1841), kao glavnim predstavnikom, koji je svojim moralnim i sentimentalnim povestima i svojim "slatkim stilom" postao omiljen kod široke čitalačke publike. Slična orijentacija obeležava i delo Joakima Vujića (1772-1847), "oca srpskog teatra". On je stvarao pozorišne amaterske družine i za njihove potrebe "posrbljavao" drame nemačkih pisaca (Kocebu i dr.). Dok je proza težila patetičnoj i lirskoj osećajnosti, u poeziji je preovladao ideal učenosti, i to one vrhunske, čiji su uzori u klasičnoj kulturi. Iz te orijentacije ponikao je prvi srpski pesnički stil, klasicizam. Njegov utemeljivač Lukijan Mušicki (1777-1837), arhimandrit manastira Šišatovca, potom episkop, u svojim pesmama didaktične i rodoljubive inspiracije negovao je klasične pesničke forme, a za njim je pošlo nekoliko generacija pesnika.

Romantizam i procvat lirike

Sredinom 40-ih godina Vukova borba za književnost na narodnom jeziku ulazi u završnu fazu. U tom pogledu prekretničku ulogu imale su knjige izašle 1847, Vukov prevod Novog zavjeta, Njegošev Gorski vijenac i dela dva mlada sasvim nova pisca, Pesme Branka Radičevića i filološka rasprava Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića. Razdoblje započeto tim delima donosi punu pobedu romantizma kao stilskog pravca. Dok je prethodno bio samo jedna od književnih struja s dosta primesa klasicizma, počevši od B. Radičevića romantizam se javlja kao suprotnost klasicizmu a posle njegove smrti postaje stilska dominanta epohe. Pretpostavke našeg romantizma jesu: Vukova jezička reforma, narodna poezija i evropski uticaji, a ti uticaji bili su različiti: nemačka poezija, posebno Hajne, Bajron i bajronizam, Petefi, u drami Šekspir, i dr. I naša romantika, kao i drugde u Evropi, bila je prevashodno lirska. Kratka lirska pesma, po sadržini ispovedna, rodoljubiva ili meditativna, bila je glavna vrsta romantičarske poezije. Lirskom na čelu podređena su i druga dva pesnička žanra romantizma, bajronovska poema i istorijska drama. Lirizam obeležava i romantičarsku prozu, čija su dostignuća inače manje značajna.

Rodonačelnik srpske lirske romantike Branko Radičević (1824-1853), raskrstivši podjednako sa zastarelim klasicizmom i nestvaralačkim oponašanjem narodne poezije, uveo je naše pesništvo u prostore evropskog romantizma. On je pesnik elementarnih osećanja, blizak animističkom i panteističkom poimanju sveta. Njegove najjednostavnije pesme sadrže obično male lirske priče, prizore s momcima i devojkama u slobodnoj prirodi. One su radosne, vedre, umiljate, ali istovremeno raspusne i čulne. U drugima se javljaju setni tonovi i sumorna, elegična raspoloženja; među ovima je i najpoznatija njegova pesma Kad mlidijah umreti. Premda prevashodno lirski talenat, Branko je ipak težio da stvori veće pesničke kompozicije i sanjao o tome da napiše veliki ep. Najveći domet dao je u dva lirska speva, Đački rastanak i Tuga i opomene, te u satiričnom spevu Put u kojem slavi Vuka Karadžića i ismeva njegove protivnike. Prva dva dela pripadaju suprotnim stilskim tendencijama. Đački rastanak uvodi nas u najuži zavičajni krug pesnikov, u ozareni karlovački, fruškogorski predeo, u dane veselog đakovanja s razigranim kolima i vedrim popevkama u kojima se oseća ritam sremske poskočice i radosno strujanje narodnog života. Tuga i opomena otkriva drukčiji svet i na drugi način. To je veća lirska kompozicija napisana u oktavama i najvećim delom u jampskim jedanaestercima prema uzorima iz pozne nemačke romantike. Banalna ljubavna fabula o dvoje mladih koje razdvaja najpre mladićev put u drugi kraj a potom smrt drage lirski je višestruko nadograđena vizuelnim i auditivnim slikama prirode. Složene strukture, raskošne imaginacije i zatamnjenog smisla, ta poema otkriva drukčijeg Branka od onog kakav je u većini drugih pesama, što se govori o raznovrsnim mogućnostima ovog pesnika koji je svoju sudbinu sam najbolje opisao u stihovima: "Mnogo hteo, mnogo započeo, / čas umrli njega je omeo."

Brankovom književnom pokolenju pripadaju filolog Đura Daničić, romantičarski pripovedač Bogoboj Atanacković, pesnik Jovan Ilić i, kao najznačajniji, putopisac Ljubomir Nenadović (1826-1895), sin Prote Mateje. Među njegovim putopisima po svojim umetničkim kvalitetima izdvaja se Pisma iz Italije i Pisma iz Nemačke. Prva su značajna i kao knjiga o Njegošu, s kojim je Nenadović putovao po Italiji.

Branko je ostao usamljena pojava u svom vremenu. On je umro isuviše rano da bi dočekao pobedu svog pravca. Ali 50-ih godina javlja se nov naraštaj pesnika, koji dovodi do kraja njegovu pesničku osnovu i s kojima se romantizam utvrđuje kao vodeći pravac.

Prvi među njima, Jovan Jovanović Zmaj (1833-1904) ostavio je ogromno, tematski i žanrovski raznovrsno delo. Njegovu osnovu čini intimna lirika, ljubavne i porodične pesme, sabrana najvećim delom u dve tematski povezane pesničke knjige, Đulići i Đulići uveoci (od turcizma đul-ruža). Zmajeva lirika izražava osećanje duboke veze, jedinstva, sa svojima, sa ženom, decom, porodicom i, u produžetku, s celim srpskim narodom i čovečanstvom. Đulići imaju obeležja lirskog dnevnika ili poetskog romana o ljubavi i srećnom porodičnom životu. Đulići uveoci su, nasuprot tome, knjiga bola i tuge, inspirisana smrću najbližih. Osećanja se prepliću i spajaju s prirodom, tako da u prvoj knjizi imamo ozarene, idilične pejzaže, a u drugoj sumorne jesenje slike, vizije ništavila, nepostojanja, mrtvila. Lirika čini srazmerno manji deo Zmajeva pesničkog opusa. Njegova produkcija u oblasti angažovane poezije bila je ogromna. Kao rodoljubivi pesnik Zmaj ne dostiže druge velike romantičare, ali je u oblasti političke i satirične poezije ostao nedostižan kako neobičnom plodnošću tako i ostvarenim kvalitetima, značajnim naročito u mnogim satiričnim pesmama. Zmaj je takođe veliki dečji pesnik, koji je u mnoštvu pesma dao nezaboravne prizore i likove iz sveta deteta, stvorivši pravi epos detinjstva. Treba ukazati i na druge vidove njegove mnogostruke delatnosti: na prevode i adaptacije poezije raznih naroda Zapada i Istoka, gde se posebnim kvalitetom izdvajaju prilozi iz udaljene, istočnjačke, i bliske, mađarske poezije, zatim na mnoge listove i časopise koje je izdavao i uređivao, na učešće u kulturnom i javnom životu. Pisao je lako i brzo i nikada se nije posebno trudio oko forme i izraza. Otuda kod njega ima dosta aljkavosti i nemara, ali nema monotonije. Težnja k raznolikosti oseća se na svim planovima, u temama, emocijama, stihu i strofici, u kompoziciji pesme. Najbliža narodnoj metrici i govornom jeziku Zmajeva poezija stekla je ogromnu popularnost kod čitalaca. Ali istovremeno ona je dala veliki doprinos razvoju srpskog pesničkog izraza i stiha i vršila stalan uticaj na poeziju svog vremena.

Najizrazitiji romantik među srpskim umetnicima jeste Đura Jakšić (1832-1878), stvaralac mnogostran po svojoj obdarenosti, slikar, pesnik, pripovedač, dramski pisac. U poeziji je išao vlastitim putem. On je najsubjektivniji među suvremenim pesnicima. Duboko lično nezadovoljstvo prilikama u kojima je živeo prerasta u tipično romantičarski sukob izuzetne, nesrećne ličnosti sa svetom oko sebe. Pesnikovo ja u stanju je stalne zaraćenosti sa svetom, između njega i drugih nema pravog ljudskog dodira, nema dijaloga. Taj stav izražava se u raznim vidovima, u gordom odbacivanju sveta, prometejskom prkosu, preziranju svega prizemnog, u bacanju pesničke anateme na svet, ali ima i dosta pesama u kojima su izražena blaža osećanja: tuga, potreba za ljudskom toplinom, ljubavlju i lepotom, čežnja za mirom i spokojstvom u krilu prirode. Pesnik noći, potmulih tišina, strepnji pred nepoznatim, Jakšić je u svojim rodoljubivim pesmama grmeo gnevom protiv tuđinskih osvajača i domaćih tirana i stekao glas srpskog Tirteja. Pisao je takođe istorijske tragedije herojske inspiracije s monumentalnim ili jednodimenzionalnim likovima, obeležene snažnim lirizmom (Jelisaveta i dr.). On je i prozni pisac, najznačajniji pripovedač epohe romantizma.

Poslednji veliki pesnik među romantičarima Laza Kostić (1841-1910) bio je kontroverzna ličnost, pisac od koga je kritika stvorila slučaj. U mladosti više slavljen nego shvaćen, on je u starosti doživeo sveopšte osporavanje, a prava slava dolazila je tek posle smrti, i to vrlo sporo. Danas je opšteprihvaćeno da je on začetnik moderne srpske poezije, preteča

avangardizma i stvaralačkih eksperimenata kakvi su zavladali u našem pesništvu mnogo, mnogo kasnije. I u životu i u poeziji on je stalno odstupao od svakodnevnog i uobičajenog. Važio je kao primer bizarnog, ekscentričnog romantičara kojeg malo ko uzima ozbiljno. Ali taj pesnički fantasta bio je naš najobrazovaniji pisac tog doba, znalac klasičnih i modernih jezika, prevodilac Šekspira, pisac estetičkih i filosofskih rasprava, najznačajniji mislilac srpskog romantizma. Kostić je pesnik duhovne, filosofske inspiracije. Njegova poezija nije poezija srca i osećanja nego poezija duha i mašte, sasvim različita od neposredne lirike kakvu su pisali Branko i Zmaj, pesnici protiv čijeg se kulta borio. On je novator i eksperimentator. Unutrašnju formu njegovih pesama odlikuje složena slikovitost, sklonost ka alegorizaciji, fantastika, humor, igre rečima, kovanice, manirizam. Umetnički neujednačen, Kostić je napisao izvestan broj pesama izuzetne vrednosti, među kojima možemo izdvojiti tri velike: Spomen na Ruvarca, Jadranski Prometej i Santa Maria della Salute, od kojih je prva kosmičko-filosofska, druga rodoljubivo-filosofska a treća erotsko-filosofska i, ujedno, njegova poslednja i najslavnija pesma. Uz Jakšića, Kostić je glavni dramski pisac romantizma (Maksim Crnojević, Pera Segedinac).

Od ostalih pisaca treba spomenuti nežnog liričara Jovana Grčića Milenka, virtuoznog komediografa Kostu Trifkovića i crnogorskog kralja Nikolu Petrovića Njegoša, pesnika junaka.

Realizam: Doba pripovetke

Realizam je otkrio malog čoveka i njegov svet. Književnost je zahvatila maticu naroda. Svu svoju pažnju pisci poklanjaju raznolikim vidovima narodnog života - od onih prastarih, folklornih, do onih koje je donosilo novo doba. Oni teže da što vernije prenesu način življenja, običaje, naravi, način govora u pojedinim krajevima. U književnost ulazi regionalna tematika, a u njen jezik prodiru dijalekatska obeležja. Zaljubljeni u stare patrijarhalne odnose što su nestajali, realisti su s poznavanjem i razumevanjem prikazali porodične i društvene prilike na selu i u malom gradu, dok su od modernog grada i od evropskog načina života zazirali.

Srpski realizam obuhvata široku i raznovrsnu panoramu književnih pojava u velikom vremenskom rasponu. Najraniji pisci te orijentacije pojavili su se još 60-ih godina, u jeku romantizma. To su Jakov Ignjatović (1822-1889) i Stefan Mitrov Ljubiša (1824-1878), oba iz generacije Branka Radičevića. Ignjatović potiče iz srpske dijaspore (rođen je u Sentandreji, u srcu današnje Mađarske). Pošto se okušao u raznim književnim žanrovima i u politici, on se kao četrdesetogodišnjak prihvatio rada na romanu i pripoveci iz suvremenog života i u toj oblasti stekao glas srpskog Balzaka (Milan Narandžić, Vasa Rešpekt, Večiti mladoženja i dr.). Od svih naših realista on je dao najširu socijalnu panoramu i najbogatiju galeriju likova. Uprkos slabostima i umetničkoj obradi, u jeziku i stilu, to je snažan pisac, pronicljiv posmatrač života, vrstan poznavalac ljudi. On je jedini istinski romansijer među srpskim realistima, orijentisanim pretežno prema pripoveci. Ljubiša potiče s krajnjeg juga, iz patrijarhalne primorske opštine Paštrovići kod Budve. Nazvan je "Njegošem u prozi" zato što je slično velikom pesniku prikazivao narodnu istoriju i "način življenja, mišljenja, razgovora" ljudi svog kraja, koristeći forme usmenog pripovedanja i stil "pučkog krasnorječja". Među njegovim pripovetkama ima i remek-dela (Kanjoš Macedonović).

Od 70-ih godina realizam postaje vodeći pravac. U to vreme središte kulturnog i književnog života pomera se iz Vojvodine u Srbiju, iz Novog Sada u Beograd. Programske osnove realizma formulisao je socijalista Svetozar Marković (1846-1875) u člancima Pevanje i mišljenje i Realnost u poeziji. Najpotpuniji izraz novi pravac dobija u pripoveci iz narodnog života ("seoska pripovetka"), čiji su tvorci Milovan Glišić (1847-1908), Laza Lazarević (1851-1891) i Janko Veselinović (1862-1905). Glišić i Veselinović ostali su u poetičkim okvirima pokreta, izrazivši njegove suprotne stilske mogućnosti. Glišić u humorističko-satiričnoj pripoveci, a Veselinović u idiličnim pričama i u romanima iz narodnog života i istorije, dok je Lazarević kao umetnik te okvire višestruko nadmašio. Jedan od najobrazovanijih i najkultivisanijih duhova svog doba, istaknuti lekar koji je ostavio značajne radove iz medicine, on je slično ostalim bio poklonik patrijarhalnog sveta i njegovih vrednosti i u nekoliko pripovedaka dao je porodične drame, u kojima međusobna ljubav i solidarnost nadvladavaju delovanje destruktivnih sila. Ali on je dublje od ostalih osetio potrese koje je donosilo novo doba, otkrio individualne i moralne aspekte krize starih odnosa, prvi prikazao sudbinu intelektualca u našem društvu. Iznad ostalih pisaca uzdigao se najviše smislom za psihologiju ličnosti, poetskom snagom u dočaravanju ambijenta i atmosfere te velikom brižljivošću u izgrađivanju kompozicije i stila svojih pripovedaka. On je tvorac srpske psihološke proze i, s devet pripovedaka, kolik oje uspeo da završi, koje su skoro sve remek-dela ("Prvi put s ocem na jutrenje", "Vetar", "Sve će to narod pozlatiti" i dr.), svrstao se među nacionalne klasike.

U poslednjim decenijama prošlog i u prvoj deceniji ovog veka Srbija je bila zemlja pripovedača. Oni su dolazili iz raznih krajeva noseći sa sobom svoja regionalna obeležja. Glišić, Lazarević i Veselinović bili su iz zapadne Srbije. Iz središnje oblasti, Šumadije, potekli su Svetolik Ranković (1863-1899) i Radoje Domanović (1873-1908), koji su srpsku prozu obogatili novim kvalitetima, prvi u domenu psihološke pripovetke i romana, drugi u satiri. Okrenuti više sadašnjosti nego nedavnoj prošlosti, oni su pružili mračnu, pesimističku sliku života, suprotnu vedrini i optimizmu prvih realista. Ranković je dao ličnosti u razvoju, njihove sudare sa svetom u kojima se ruše njihovi ideali, menjaju njihovi karakteri, te se čoveku sve događa suprotno onom što je hteo. Domanović je pisao humorističko-satirične pripovetke, zatim i alegorično-satirične priče, u kojima je najviše postigao ("Stradija", "Danga", "Vođa", "Mrtvo more" i dr.). U njima je postupkom dovođenja do apsurda prikazao negativne strane novog društva, birokratski formalizam, otuđenost od autentičnih vrednosti, ropski mentalitet, podaničko vaspitanje. U najboljoj satiri ("Vođa") ispričao je priču o kolektivnoj opsesiji vođom. Ponikao iz tradicije 19. veka, on je po svojim satiričnim vizijama uistinu pisac 20. stoleća.

Najviše raznolikosti u temama, postupcima i stilu pokazali su Simo Matavulj (1852-1908) i Stevan Sremac (1855-1906), jer su i jedan i drugi bolje od većine ostalih prevladali zavičajni regionalizam. Matavulj je živeo po raznim krajevima, u rodnoj Dalmaciji, Crnoj Gori, Srbiji, a putovao je dosta i po stranim zemljama, što je sve našlo mesta u njegovim delima, među kojima se izdvaja humoristički roman Bakonja fra-Brne, o životnom putu jednog katoličkog sveštenika, kao i više pripovedaka iz dalmatinskog i beogradskog života. On je realista zapadnog tipa koji se razvijao pod uticajem italijanskih i francuskih prozaista, a najbliži je Mopasanu. Njegov umetnički zavoj išao je od spontanog, folklorno obojenog i umetnički nedovoljno organizovanog pripovedanja k modernoj artističkoj prozi u kojoj ništa nije ostavljeno slučaju i improvizaciji. Vrhunac je dostigao u kratkim pričama iz poslednje decenije života, od kojih su neke remek-dela (Povareta, Pilipenda, Našljedstvo, Oškopac i Bila i dr.). Sremac je rodom iz Vojvodine, ali je najveći deo života proveo u Srbiji, u Beogradu, i jedno vreme u Nišu, tek oslobođenom od turske vlasti. Ta tri ambijenta našla su mesta u njegovim pripovetkama i romanima. Sremac je

najpopularniji srpski pripovedač. Čitaoce je privukla nostalgična poezija starovremenog života poluorijentalnog Niša (Ivkova slava, Zona Zamfirova) kao i raskošan humor i slike ravničarskog ambijenta u njegovom glavnom delu - humorističkom romanu Pop Ćira i pop Spira. Ali on je davao i druge aspekte života, manje egzotične i poetične, slike u kojima preovlađuju satirični tonovi (Vukadin) ili ozbiljne analize suvremenih pojava u srpskom društvu.

Realistički program imao je mnogo manje odjeka u poeziji nego u prozi. Jedini istaknuti pesnik tog razdoblja, Vojislav Ilić (1862 - 1894), sin Jovana Ilića, iako ima dosta zajedničkog sa suvremenim pripovedačima (objektivni karakter njegove poezije, njena deskriptivnost i narativnost), ne može se nazvati realistom u poeziji. On je dao pesme seoskih pejzaža, u kojima preovlađuju tamni, sutonski, poznojesenski i zimski tonovi. Imao je osećanja za čari dalekog i tuđeg, privlačile su ga razvaline koje govore o davnim vremenima, obrađivao je drevne legende s raznih meridijana evroazijskog kopna, od Indije do Portugalije. Najveću pažnju poklanjao je ipak temama iz grčke i rimske antike, s kojima u našu poeziju ulaze klasične forme i simboli. ON je artist u poeziji, "umetnik-pesnik", reformator srpskog stiha (najosobeniji mu je stih šesnaesterac), brižljiv stilista, majstor forme.

Iako nije bio naročito obrazovan pesnik niti dobro upućen u suvremene pesničke tokove u Evropi, on je dao poeziju blisku zapadnim postromantičarskim pravcima, posebno parnasu i simbolizmu, izvršivši veliki uticaj na skoro sve naše pesnike s kraja prošlog i početka ovog veka.

Drama ovog razdoblja dala je jednog od klasika srpskog teatra, Branislava Nušića (1862-1938). Bio je polihistor i ogledao se u raznim vrstama, u komediji, istorijskoj i građanskoj drami, u pripoveci i romanu, u feljtonu, putopisu itd. Najveće domete ostvario je u komediji, zatim u humorističkoj prozi. U svojim velikim komedijama (Narodni poslanik, Sumnjivo lice, Gospođa ministarka, Pokojnik i dr.) sjedinio je glavne vrline svojih prethodnika u toj vrsti, značajnost Sterijine tematike i virtuoznost Trifkovićeve scenske tehnike. U njima je u mnoštvu prizora dao društvenu komediju Srbije svog doba, palanačke trgovce, sreske kapetane, policijske pisare, dobre domaćice, male i velike hulje, koje s najvećom otvorenošću govore o svojim nevaljalstvima, njihovu komičnu uzvitlanost kad pođu pod udar dveju opsesivnih sila suvremenog društva, vlasti i novca. Nušić je mađioničar smeha, najpopularniji naš pozorišni pisac, koji je prodro i na strane scene i u mnogim zemljama stekao zahvalnu publiku.

Balada i romansa

Balada i romansa prisutne su u bošnjačkoj usmenoj književnosti u raznolikim i razuđenim oblicima.

Termin balada čuva sjećanje na vezu ove pjesme sa plesom (prema tal. balare - plesati) uz koji je u zapadnoevropskim književnostima pjevana. U bošnjačkoj baladi plesu odgovara žensko kolo, u kojem je pjevana poravnim napjevom, najčešće bez pripjeva i melizama svojstvenih sevdalinci. Bošnjačka usmena balada oblikovana je najčešće stihom desetercem, uglavnom epskim (nesimetričnim), rijetko lirskim (simetričnim), te osmercem (mnogo češće simetričnim nego nesimetričnim), kao i trinaestercem, u

rasponu od petnaestak do preko dvije stotine stihova. U ženskom dijelu repertoara pjevana je na sijelima u kolu i mimo njega, skupno i pojedinačno (ponekad uz okretanje tepsije kao pratnju). U muškom dijelu repertoara pjevana je obično uz pratnju saza, a u novije doba harmonike, pa i violine. S obzirom na tematski raspon, bošnjačka balada može se podijeliti u šest skupina, s mogućnošću daljnje podjele: o djevojci zle sreće, o smrću rastavljenim dragim, o zlosretnoj nevjesti, o nesretnim supružnicima, o ojađenim roditeljima, o različitim sukobima u porodici. Stradanje smrću rastavljenih dragih - u kojoj tragično zbivanje izaziva materino nametanju sinu nevoljene nevjeste - jedna je od najomiljenijih tema u bošnjačkoj baladi, o čemu svjedoči više desetina zabilježenih varijanata, u kojima se smjenjuju imena dragih (Omer i Mejrema, Mujo i Ajkuna, Mehmed i Fata i sl.). Brojnošću se izdvajaju također pjesme iz treće skupine, o tzv. smrznutoj nevjesti, koja na putu u novi dom prolazi kroz oluju i susnježicu, kao predskazanje ledenog dočeka u mladoženjinoj kući, koji za nju bude koban. Kao i u primjeru sevdalinke, lokalna obilježja čine jednu od glavnih odlika bošnjačke balade i predstavljaju njezinu osobenost: znatan dio ukupnog bošnjačkog baladičnog pjevanja vezan je za nekoliko pjesama sa lokalnim obilježjima, koje predstavljaju pjesničko uobličenje određenih mjesnih ili pokrajinskih zbivanja koja su privukla pažnju usmenih pjesnika, hroničara i očevidaca. Teme kao što su pogubljenje braće Morić ili na smrt osuđenog Ibrahim-bega (Kusture) - u usmenoj predaji "hafiza Kusture" - u Sarajevu, te pogibija Hifzi-bega Đumišića kod Bijeljine bile su toliko privlačne da su prenošene začuđujuće dugo te daleko od zavičaja pjesme. Tu spada i jedan broj manje rasprostranjenih lokalnih pjesama, a ovoj skupini pripada svakako najznamenitija bošnjačka i južnoslavenska balada općenito - Hasanaginica (1774), koja pjeva o nekoj davnašnjoj obiteljskoj tragediji u bošnjačkoj aginskoj porodici, a sukob junaka u njezinoj osnovi tragičan je nesporazum među supružnicima, koji, u skokovitoj radnji tipičnoj za većinu balada, neodgodivo vodi raspletu.Višestruko je zanimljiva za proučavanje bošnjačke balade pjesma o pogibiji sarajevskih janičarskih prvaka Morića, Hadži Mehmeda i Ibrahim-age, kolovođa bune iz sredine XVIII st., koja u neprekinutom usmenom prenošenju živi dulje od dva stoljeća, a o opjevanom događaju sačuvane su i usmene predaje, i svjedočenja ljetopisaca-savremenika, i pjesnički zapis u obliku tariha na turskom jeziku.

Romansa je pjevana na sličan kao i balada, ali vedrijim napjevom, a uobličena je najčešće epskim desetercem te trinaestercem, sedmercem i jedanaestercem, u manjem rasponu stihova od balade. Tematski se može podijeliti u četiri skupine: o nestašnom i preduzimljivom momku (djevojci), o ljubavnom nadgovaranju, o strasnom susretu, o ljubi u nevjeri. Vedrina je temeljna crta bošnjačke romanse. Na drukčiji način od balade, koja u žalobnom tonu pjeva o stradanju pojedinca, izazvanom tragičnom osjetljivošću, različitim strastima i osjećanjima ili izvanjskom silom - romansa vedro, često i sa humorom i raspusno, pjeva o ljubavi koja pobjeđuje. Doživljaj svijeta zato je u romansi općenito vedriji nego u baladi, za čije junake nema izlaza ni izbavljenja. Romansa pjeva o ljubavi razdragano i poneseno, izričući na taj način i pohvalu životu. Ljubav, tačnije ljubavna igra, u romansi je shvaćena kao vrhunaravni smisao života.

Epska pjesma

Najstariji poznati sloj bošnjačke epike vezan je za prostor srednje Bosne, na kojem izrasta njezin središnji junak, Đerzelez Alija. U oblikovanju epskog Đerzeleza značajno učestvuje historijski Gurz Ilyas, o kojem upečatljivo svjedoči njegov savremenik, turski hroničar Ibn Kemal. Epski Đerzelez ulazi tako, još za života svoga historijskog prednika, na "velika vrata" u bošnjačku usmenu epiku. Epski životopis ovog junaka bogatiji je od svih drugih bošnjačkih junaka, on se susreće i nadmeće sa najvećim brojem suparnika iz suprotstavljenih tradicija, o njemu, njegovoj snazi, njegovom konju, njegovom oružju, biljezima koji svjedoče o njegovim epskim podvizima i slično kazuju brojne predaje. On je jedini bošnjački epski junak - u stoljetnom snu, skriven u pećini u planini - čiji se spasilački dolazak očekuje u odsudnom času za život njegova naroda. Pjesnici bošnjačke epike su oblikovali - kao suprotnost klasičnom epskom junaku - samosvojni lik poznat kao Budalina Tale (Od Orašca Tale, Ibrahim Tale), čijem je izrastanju doprinio historijski Tale Ličanin, buntovni Krajišnik koji je poginuo kod Banje Luke 1637. godine. Nastanak lika Budaline Tale s razlogom je doveden u vezu sa čaušem svatovskog veselja, čiji je izgled dao usmenom pjesniku osnovu za građenje junaka iz kojeg je progovorio čovjek iz naroda sa obje noge na zemlji, koji je suprotstavljen uobičajenom sjaju klasičnog epskog junaka:"...Nema Tale kadifli čakšira, nego čohane otrcane; nema na njem zlatom vezenih ječerma, nego ćurak od medvjeda, rukavi poderani; ne pokriva njegovu glavu kapa zrdalija ili finofes, već kapa od jazavca ili kao što na jednom mjestu vele, kapa od dva vuka. Na kapi nema junačkih čelenaka, nego trista praporaca. Ne nosi on toke i ilike, ni pozlaćene šipke, da mu sablja ne okači pleća. Ne steže se mukademom pasom, već ličinom, a nema ni okovanih pala, nego nosi čavlenu batinu, u kojoj je do pet stotina i hiljada klinaca..." (N.Tordinac) Tale umije što drugi ne umiju; Tale može što drugi ne mogu; Tale smije što drugi ne smiju. I ništa neće biti neočekivano od ovog nepredvidivog junaka, "naherenog delije" (R.Durić), jer svi - i na "turskoj" i na "kaurskoj" strani - znadu da je Tale jedan i jedinstven. Neponovljiv. Nepodmitljiv i nepotkupljiv. Smiješan i strašan istovremeno. Nehajan prema sebi i svome i nesebičan do samozaborava. Istinski plemić milosrđa koji sve dijeli i sebi ne ostavlja ništa. Najveći bekrija bošnjačke usmene epike. Šeret do urnebesa i pogubno istinoljubiv u isti čas. Ali nadasve, Tale je neumorni veseljak i šaljivdžija - "čauš naše narodne pjesme", kako je primijetio Tordinac, tj. pokretač i glavni junak svih urnebesnih lakrdija krajišničkog četovanja. Kralj smijeha, bez podsmijeha, osim na vlastiti račun. Junak "bajatijeh leđa" (R. Durić), koji može ponijeti i podnijeti što drugi ne mogu, što je uzrok njegovog dubokog urastanja u tlo pučkog kazivanja. Ličko i zapadnobosansko krajište također je pjesnički zavičaj mlađeg razvijenog sloja bošnjačke epike, čiji su naizrasliji junaci Mustaj-beg Lički i braća Hrnjice, prije svega Mujo i Halil. Neosporni zapovjednik bošnjačkog krajišničkog četovanja, Mustaj-beg Lički je u svom epskom liku objedinio osobine i sažeo ugled i vojničku slavu nekoliko bihaćkih kapetana, od razdoblja s kraja XVI do vremena Mustaj-bega Hasumovića iz druge polovice XVII stoljeća (Đ. Buturović). U oblikovanju epskog Muje Hrnjice važan udio je po svemu sudeći dao neki Mustafa Turčalović, koji se spominje u carskom fermanu upućenom Mehmed-paši Vuči, povodom burnih događaja u Krajini 1637. među šestericom Krajišnika čije je glave sultan tražio, povjerovavši da su oni prilikom uzimanja otkupa za jednog uglednog sužnja prisvojili četrdeset hiljada groša. Međutim, naspram oskudnog životopisa historijskog pretka Muje Hrnjice, stoji u narodnoj tradiciji, u usmenoj predaji, raskošna epska biografija ovog junaka, opjevanog u velikom broju krajišničkih pjesama. Sačuvane su predaje o Hrnjičinu porijeklu, dolasku u Krajinu, obznanjivanju junaštva, neranjivosti olovnim metkom, pogibiji napadom iz potaje, iz busije. Kao i drugi znameniti epski junaci, Mujo ima čudesnog, nepobjedivog konja, čiji se tragovi, zajedno s tragovima njegova koplja, pokazuju s koljena na koljeno, zna se za

njegovu kulu u Kladuši, njegov bunar, njegov grob u Petrovoj gori i slično, sve to u znaku njegovih opjevanih pothvata, u kojima je često u društvu svoje braće i drugih krajiških epskih junaka. Legendarno je premoćno odnijelo prevagu nad historijskim, pjesma je prekrilila zbilju, epski je junak - ponijevši sjećanje na historijsku ličnost - u brojnim pjesmama bezbrojnih neznanih usmenih pjesnika proživio svoj "novi život", bujna predaja, a ne štura povijest roji asocijacije kada se spomene njegovo ime. Visok stupanj samosvojnosti bošnjačke epike, kao važne etape u razvoju ukupne balkanske epike, utvrdio je niz glasovitih istraživača u stoljetnom slijedu, od F. Kraussa i L. Marjanovića, preko M. Murka, G.Gesemanna, M. Parrya, M. Brauna, A.Schmausa, do A. B. Lorda i Đ. Buturović, koja ustanovljava da su značajke bošnjačke epike u "njenom višestoljetnom trajanju, u njenoj samoniklosti, samosvojnosti, utemeljenosti na povijesnim zbivanjima te u njenom izražavanju u više tipova i oblika, što je uvjetovalo mogućnost njene podjele (pjesme o junacima Krajine, krajišnicima, unđurske pjesme, pjesme crnogorsko-hercegovačkog tipa)." Ista autorica je, na tragu istraživanja koja joj prethode, iznijela mišljenje da je dužina vrijednosna osobenost kojom se bošnjačka epika izdvaja na balkanskom prostoru, da je primanje islama bitno utjecalo na oblikovne tokove ovog pjesništva, na njegovo bolje čuvanje starobalkanskih tradicijskih obilježja, da je učešće Bošnjaka u društvenom životu velike Osmanske carevine njegove sadržaje učinilo raznovrsnijim, posebno one vojničke, od značaja za epiku, što je doprinijelo "ratničkom obilježju najstarijih slojeva usmene epike Bošnjaka" i konačnom prevladavanju "tipa krajišničke epike, tj. epike četovanja, mejdana, okršaja". Činjenica da je najveći broj bošnjačkih epskih pjesama zabilježen u drugoj polovici XIX st., u vrijeme kada su se "Bošnjaci našli u bespuću i sigurno znali da nemaju zajednički put sa Osmanlijama", utjecala je na dulji vijek bošnjačke epike i bitno djelovala na njen daljni razvoj. Zahvaljujući činjenici o bujnom životu bošnjačke epike u vrijeme kada je u drugim nacionalnim književnostima na balkanskom prostoru i šire bila sasvim na izmaku, bilo je moguće da istraživači potraže u radu sa pjevačima iz Novopazarskog sandžaka, "živim Homerima", odgovor na "homersko pitanje". Tako je tridesetih godina ovoga stoljeća te nakon završetka Drugog svjetskog rata na području Novopazarskog sandžaka i drugdje zabilježena obimna epska građa koja je poslužila A.B.Lordu za razradu "teorije formule" o životu epike u danas već svjetski znamenitoj knjizi The Singer of Tales (Pjevač priča). Sažimanje rezultata obimnih i dugotrajnih istraživanja pokazuje da bošnjačka epika na balkanskom prostoru predstavlja "složenu i slojevitu epsku cjelinu" (Đ.Buturović).

Usmena proza

Usmena proza Bošnjaka može se podvesti pod uobičajenu književnoteorijsku podjelu na

priče o životinjama, basne, bajke, novele, šaljive priče, predaje, poslovice... U odnosu na ovu vrstu umjetnosti riječi drugih naroda na istom prostoru, bošnjačka usmena proza odlikuje se nekim crtama koje su posljedica izravnog uticaja islama, s jedne, te upliva usmene književnosti islamskih naroda sa kojima su Bošnjaci dolazili u dodir: Turaka, Arapa, Iranaca, s druge strane. Ovaj je utjecaj ostvarivan u dva toka: izravnim doticajima - na putovanjima, na vojnim pohodima, u trgovačkim poslovima, te posredstvom pisane književnosti, čiji su prenosioci i tumači bili obrazovani pojedinci koji

su učili turski, arapski i perzijski jezik, pripremajući se za različite vjerske, upravne i vojne službe u Bosni ili drugdje u Osmanskom carstvu. Osim pozajmica na motivsko-tematskom planu, utjecaji su vidljivi i na razini likova, gdje je posebno upečatljiv primjer sa poznatim junakom turske šaljive priče, Nasrudin Hodžom, koji je urastao u bošnjačku usmenu prozu, poprimivši neka obilježja likova šaljive priče iz usmenog naslijeđa nove domovine, iz raznolike građe pričanja o Ćeli, Ćosi i drugim šaljivim junacima bošnjačkog usmenog pripovijedanja. Bošnjačka usmena proza općenito je nedovoljno istražena kao cjelina. Unitarističko shvaćanje o "nedjeljivosti korpusa" i nemogućnosti izdvajanja pojedinih nacionalnih tokova na području usmene književnosti najvećeg dijela južnoslavenskog prostora imalo je posebno zahvalno tlo kada je riječ o usmenoj prozi. Građa bošnjačke usmene proze nalazi se u znatnom obimu već u najstarijoj objavljenoj zbirci (bosanske redovničke mladeži), čiji je sadržaj sakupljen u Bosni i Hercegovini sredinom XIX st. te kasnije u zbirkama N.Tordinca, K.Blagajića, V.Vrčevića i drugih, bez obzira na njihovu nacionalnu nominaciju, ali i u ondašnjim časopisima (Bosanski prijatelj, Bosanska vila, Behar). U kasnijem razdoblju, nakon završetka Prvog svjetskog rata, u bošnjačkim i drugim časopisima (posebno Novom beharu) objavljivana je raznolika građa bošnjačke proze, a u to vrijeme pojavljuju se i prve zbirke sa bošnjačkom nominacijom (A.Nametak). U razdoblju nakon Drugog svjetskog rata sastavljaju se i nove zbirke bošnjačke usmene proze, nastale novim bilježenjem na terenu, ali se vrše i istraživački uvidi u građu (također A.Nametak), posebno kada je riječ o usmenoj predaji, za koju se može ustanoviti da predstavlja najistraženiju vrstu bošnjačke usmene proze. Proučavanja koja je na građi usmene predaje o Sarajevu obavila E.Smailbegović potkrepljuje tvrdnju o samosvojnim crtama bošnjačke usmene proze, koje izviru iz pripadnosti bošnjačkog naroda i njegove ukupne tradicije islamskom civilizacijskom okrilju. Predaje o evlijama ili "dobrim" i vidovitim pojedincima te čitav niz motiva u predajama o nastanku džamija, njihovih naziva i obilježja, o tekijama, grebljima, grobovima i turbetima, o vodovodima i česmama - samo pokazuju šta je sve nastalo kao samosvojna odlika bošnjačke usmene predaje pod izravnim islamskim uplivom. Svestranija istraživanja drugih bošnjačkih usmenih vrsta u tom pogledu tek predstoje i treba zamijeniti nerijetko proizvoljne ocjene o tzv. "orijentalnom repertoaru" bošnjačke pripovijedne i novelističke proze.

  Epska poezija

Epska pjesma je drevnog podrijetla. Tip epskog pjevanja odreðen je povijesnim,nacionalnim, jeziènim i drugim razlozima.

Najpoznatiji epovi su: Babilonaca (oko 1700. stare ere) Ep o Gilgamešu, uIndijaca Mahabharata (izmeðu 4. stare ere i 4. st. n. e.) i Ramajana (izmeðu 4.st. st. e. i 2. st. n e. ), u Nijemaca Pjesma o Nibelungima, nastala oko 1200.godine i mnogi drugi kod ostalih naroda.

Za našu se epsku pjesmu mislilo da nije starija od 15. stoljeæa jer je tematskivezana za povijesnu prisutnost Turaka u našim krajevima.

Ali, tipièno epske postupke poznaju veæ srednjovjekovni tekstovi. U prvomu redunarativna proza, legende, popularni romani, povijesna svedoèanstva, poezija idrugo. Pa èak dopire i do liturgijskih tekstova ili još dalje; do statuta i

zakonika.

Djelo Andrije Kaèiæa Miošiæa, Razgovor ugodni naroda slovinskog, iz 18. stoljeæabliže je usmenoj epskoj poeziji nagoli pisanoj poetici. To je jasan dokazdominacije usmene književnosti u prethodnim stoljeæima. Ono je sve donedavno bi-lo pravi narodni brevijar koji se svakodnevno sricao.

Mnogi su, pa i Alberto Fortis, smatrali Razgovor ugodni zbirkom epskih narodnihpjesama. I poslije, kroz èitavo 19. stoljeæe Kaèiæev razgovor ugodni bit æeperacipiran kao usmenoknjiževna epska pjesmarica.

U 18. stoljeæu prvi put su sve hrvatske književno važnije regije objedinjene ujednu stilsku formaciju, a njoj je udovoljavano usmenoknjiževnim epskim izrazom.

U 19. stoljeæu epska pjesma postiže kulminaciju svoga opticaja. Dignuta je narazinu kulta i znaèi normativni i individualni književni jezik.

Epska pjesma polazi od povijesne zbilje (nadir i prisutnost Turaka) itransformira je u umjetnièku istinu. Tu njezinu osobinu nazivamo epskom objek-tivnošæu.

Za razliku od lirske, epsku pjesmu ne možemo zamisliti bez fabule ni bez likova.Epskomu tekstu u pravilu ekspoziciju (uvodni dio) tvori ili invokacija, zaziva-nje nadnaravnih sila, ili slavenska antiteza. Taj se stilski postupak sastoji utomu što se upitnoj tezi ili - ili suprotstavlja antitetièki odgovor niti - ni-ti, da bi zatim uslijedio afirmativni odgovor veæ ( nego), èime je kazivaèuvodno izazvao pozornost publike i odmah prešao na opis epskog zbivanja.

Nakon što je kazivaè gotovo izravno prešao na sam dogaðaj, epska zbivanja bivajurazvijana i razgranata brojnim digresijama, sporednim epskim scenama i epskim likovima, epskim epizodama, usporavanjem narativnog tijeka (epska retardacija)što sve skupa èini tzv. epsku opširnost.

Paralelizam kao postupak u oblikovanju epskog teksta takoðer je vrlo èest. Rijeèje o doslovnom ponavljanju pojedinih dijelova teksta. Epski je dijalog takoðerdio tehnike rijeèima. Važan element u oblikovanju su epske formule koje suuèestale. One mogu biti od jedne jedine rijeèi. To je takozvani stalni epitet -pridjev, ponekad i imenica, koji se uvijek dodaje istomu pojmu kao njegovo ne-razdvojno obilježje: grlo je stalno bijelo, sluga je stalno vjeran, oružje jestalno svijetlo.

Najèešæi je stih epske poezije tzv. epski deseterac, takture 4+6, s iznimkom ma-njega broja pjesama ispjevanih u osmercu. Osmerac je pak tipièan stih lirskogapjesništva. Onako kako su tipièno lirski ambijenti posuðivali epici osmerac, ta-ko su tipièno epski ambijenti, hercegovaèkoj gangi, zatim baladi i romanci.

6. Pripovijetke

a) Bajke

Najpoznatiji oblik je bajka. Zbog svoje neobiène fabule i zanimljivosti ona je usredištu interesa. Mnoga njezina svojstva preuzet æe ostali prozni oblici.

Struktura bajke je složena. Pripovijedanje je jednosmjerno, bez digresija, do-datnih epizoda, retardacija i sliènog. Sve je svedeno na akciju kojom likovistreme stanovitom cilju, svladavajuæi usput brojne prepreke. Takvom pripovijeda-nju ne trebaju opis bilo koje vrste (likova, podruèja ili neèeg drugog). Bajkaje sve to apstahirala na jednostavnost izraženu akcijom likova. Ta ju jeapstrahiranost privela mitološkim predodžbama. Apstrahiranost stvarnosti inaèeje poetièko svojstvo usmene književnosti, samo što je ono u bajci maksimalnoprovedeno. Pa to omoguæuje retrogradnu primjenu na mnoštvo analognih životnihpredodžaba.

Takva apstrahiranost zbilje traži i likove prividno nestvarne: zmajeve, vile,ðavole, suðenice itd. Iz tog nastojanja da se prikaže suodnos nadljudskih sila ièovjeka proizašlo je prikazivanje pojava kao osoba koje misle, osjeæaju i postu-paju poput živih likova.

b) Legende i predaje

Sljedeæi pripovjedni tip su legende i predaje. U njima i dalje prevladavaju ele-menti nadrealnog, ali je veæ prisutna i konkretnija graða s povijesnim i zemljo-pisnim podacima, istaknutim pojedincima, svecima, neobiènim životinjama, imenimagradova, naselja i sl. Legende i predaje tumaèe uzroke kulturnim i historijskimpojavama. To pak uvjetuje plošno nizanje gradiva, pa izostaju narativni zaplet,kulminacija i rasplet.

c) Anegdote

Anegdota (švank) je u pravilu šaljiva usmenoknjiževna pripovijetka. Buduæi da nepostoje samo šaljive anegdote, veæ švankom mogu biti i svi ostali prozni oblici,postoje oni koji govore o švank - predaji, švank - legendi, švank - bajci.

d) Basne

Basne su usmenoknjiževne pripovijetke o životinjama, rjeðe o stvarima. Njezina

je specifiènost u tomu što su nosioci radnje životinjski likovi, preko kojih se,posredno dakle, prikazuju ljudski karakteri. Kompozicijsko joj je sredstvo isk-ljuèivo dijalog. Konkretizacija je najèešæe didaktièna, ali i parabolièna. Upra-vo paraboliènost èini basnu atipodom bajci.

e) Prilike

Prilika bi dakle kao književni oblik bila kraæa pripovijest, najèešæe fanta-stiènoga, a uvijek pouènoga (prisutnost basne) sadržaja radi usporedbeinterpolirana u crkvenu propovijed.

Od najstaraijih razdoblja prilika biva sastavnim dijelom propovijedi. Funkcijajoj je trojaka:

a) Biva pomoænim sredstvom oblikovanja i interpretiranja propovijedi

b) Zaokuplja pozornost slušatelja

c) Odluèan je retorièki prilog uvjeravanju u ono o èemu se pripovijeda.

Zbog èestote izvedbe i zbog dugovijeka i redovita percipiranja èitavim pukom,odnosno zbog izravne komunikacije s narodom, prilika je poluèila najveæi uèinaku oblikovanju svijesti i mentaliteta nacionalnog biæa. I upravo se njoj mogupripisati zasluge za najbolja svojstva mnogih europskihh naroda.

STILISTIKA je znanost koja proučava stil. Dio je teorije književnosti.

PJESNIČKE FIGURE su osnovna stilska sredstva. One odstupaju od uobičajenoga načina govora.

Naziv figura za stilska sredstva potječe iz antike, iz vještine govorenja koja se u staroj Grčkoj zvala retorika. Retoričari su se bavili ne samo ispravnošću i točnošću govorenja već i njegovom izražajnošću, pa su zato popisivali sredstva kojima se postizala posebna, povećana izražajnost (ekspresivnost).

Iz stare retorike sačuvala su se do danas imena za oko trideset figura:

figure dikcije figure riječi ili trope figure konstrukcije figure misli GLAS RIJEČ REČENICA SMISAO

FIGURE DIKCIJE FIGURE RIJEČI FIGURE KONSTRUKCIJE FIGURE MISLI

(GLASOVNE) (TROPI) (SINTAKTIČKE)

ASONANCIJA METAFORA INVERZIJA POREDBA

ALITERACIJA METONIMIJA RETORIČKO PITANJE ANTITEZA

ONOMATOPEJA SINEGDOHA ELIPSA HIPERBOLA

PERSONIFIKACIJA ASINDETON LITOTA Lirski paralelizmi: EUFEMIZAM POLISINDETON GRADACIJA

ANAFORA EPITET IRONIJA

EPIFORA ALEGORIJA SARKAZAM

SIMPLOKA SIMBOL PARADOKS

ANADIPLOZA PERIFRAZA OKSIMORON

FIGURE DIKCIJE (dictio = govor) ili glasovne, zvučne figure

ASONANCIJA – ponavljanje istih samoglasnika: jesenje veče, oko sokolovoALITERACIJA – ponavljanje istih suglasnika i suglasničkih skupina: Vijavica. Vjetar vije.ONOMATOPEJA – glasovno oponašanje: kukavica, cvrči cvrčak, šuškati, graktati, zveckati

ANAFORA – ponavljanje riječi na početku stihova: I nema sestre ni brata I nema oca ni majke I nema drage ni druga. (T. Ujević)EPIFORA – ponavljanje riječi na kraju stihova: Ždral putuje k toplom jugu – u jeseni, A meni je put sjevera – u jeseni. (S. Vraz)SIMPLOKA – ujedinjenje anafore i epifore: na početku i na kraju stihova: To sada gleda on / To sada misli on / To sada sanja on. (D. Cesarić, Djetinjstvo)ANADIPLOZA – ponavljanje jedne ili više riječi s kraja stiha na početku idućeg stiha: … kad prevratom ću smjelim oboriti Bastilju, Bastilju sviju kriza: moj mozak! Moj mozak! (M. Krleža, Revolta)

FIGURE RIJEČI ili tropi ili figure prenesenog značenja

METAFORA – skraćena, skrivena poredba utemeljena na sličnosti, prenošenje pojmova i izraza iz jednog područja života i svijeta u druga: Golema harfa sja. (Sunce) (V. Nazor, Cvrčak)METONIMIJA – sažeta metafora koja prenosi značenja putem logičkih odnosa; jedan se pojam zamjenjuje bliskim pojmom: čitati Zagorku (čitati Zagorkino djelo) Lat. toto pro parte: cjelina za dioSINEGDOHA – podvrsta metonimije u kojoj se uzima dio za cjelinu (lat. pars pro toto): Pjesma nas je sačuvala. Stići će vas naša ruka.PERSONIFIKACIJA – lat. persona: osoba; poosobljavanje – pojavama, stvarima, životinjama, biljkama pridaju se ljudske osobine: Dan se budi. Sloboda pjeva. Riječ također označava predočivanje apstraktnog pojma (predmeta, ideje) u liku neke osobe: Hitler je personifikacija zla. ALEGORIJA – metafora proširena na cijelo djelo, izražava neku opću ili apstraktnu ideju (Ivan Gundulić, Dubravka; Dante, Božanstvena komedija).

SIMBOL – zamjenjivanje riječi, pojave ili pojma njegovom uvjetnom alegorijskom oznakom: Samo gordi jablan šapće o životu mrakom gluhijem… (pjesnik). (Matoš, Jesenje veče).Amblemi su stalni simboli u kulturi i umjetnosti (golub = mir, križ = kršćanstvo)EUFEMIZAM je figura ublažavanja kad nešto nepristojno ili pregrubo izrazimo blažom riječju: otići umjesto umrijeti, veseo umjesto pijan, prijateljice noći umjesto prostitutke.EPITET – svaki atribut kojim se postižu življe, slikovitije predodžbe: Dršću troma stabla…U usmenoj književnosti postoje i tzv. stalni epiteti: crna zemljica, sjajna sablja, rujno vince.PERIFRAZA – umjesto jedne riječi rabi se više riječi ili rečenica: ognji neba (zvijezde), Boj se onog tko je viko / bez golema mrijeti jada (Boj se hrabroga). (I. Mažuranić)

FIGURE KONSTRUKCIJE ili rečenične (sintaktičke) figure

Kako se sintaksa bavi zakonitostima gradnje rečenice, to navedeni naziv upućuje na to da je riječ o rečeničnim figurama od kojih je inverzija najčešća figura.

INVERZIJA – obrtanje reda riječi ili dijelova rečenice (gramatički je najispravnije S–P–O): U dvorani kobnoj, mislima u sivim. (A. G. Matoš, Utjeha kose)RETORIČKO PITANJE – upitna rečenica koja je u biti izjavna, pitanje koje ne traži odgovor: Tko mi je dao udes izvora i ušća, meni, koja sam beskrajna? (Vesna Krmpotić)ELIPSA – izostavljanje iz rečenične cjeline pojedinih riječi koje se, gramatički gledano, ne mogu izostavljati, ali ako ih se izostavi, smisao se ipak može odrediti: Mladost – ludost! Vatra!

ASINDETON – nabrajanje, nizanje riječi bez gramatičkog povezivanja veznicima: Plemići lažni – carski svodnici, Mračnjaci tusti – vragu srodnici… (A. G. Matoš, Mora)POLISINDETON – nabrajanje i nizanje riječi uz pomoć veznika bez gramatičke potrebe: I biti slab, i nemoćan, i sam bez igdje ikoga, i nemiran, i očajan. (T. Ujević, Svakidašnja jadikovka)

FIGURE MISLI odnose se na širi smisao onog što je rečeno (slične su tropima).

POREDBA – uspoređivanje na temelju nekih zajedničkih osobina (komparacija).

ANTITEZA – poredba koja se zasniva na opreci suprotnosti: Sit gladnu ne vjeruje!

Bučni su anđeli tuge…/ Al anđeli radosti šute. (V. Nazor, Dvoji anđeli)SLAVENSKA ANTITEZA: pitanje, negacija tog pitanja i odgovor; česta u slavenskim narodnim pjesmama. Prvih šest stihova Hasanaginice: Što se bijeli u gori zelenoj …

HIPERBOLA – figura pretjerivanja i preuveličavanja: Rekao sam ti tisuću puta!GRADACIJA / STUPNJEVANJE – postupno pojačavanje ili slabljenje početne predodžbe (klimaks i antiklimaks): Sve više sam, sve luđe sam, sve tuđe i sve tužnije… (M. Krleža)LITOTA – suprotna hiperboli, umanjuje zamjenjujući pravi izraz slabijim, negativnim i suprotnim: Nije ti loše. (Dobro ti je.); Otišli ste malo predaleko.

IRONIJA – uporaba riječi suprotna značenja, misli se obrnuto: E, baš si pogodio! (Promašio si.)SARKAZAM – okrutna, gorka, zajedljiva, zagrižljiva poruga: I vrt imade naša kuća, /ukraj pruge drač, / da igrajuć se u njem djeca / zaborave na glad i plač. (D. Cesarić, Vagonaši)

PARADOKS – misao naizgled u sebi proturječna, upućuje na dublji smisao rečenoga: Znam da ništa ne znam. (Sokrat)

OKSIMORON – stvaranjem proturječnih pojmova stvara se novi pojam (vrsta antiteze):

mudra ludost, umrli život, rječita tišina, Vrući led, Novi fosili.

VERSIFIKACIJA je znanost o stihu (lat. vers, stih). Drugi naziv: METRIKA (grč. metron, mjera, metar). Dio je teorije književnosti.

Sustavi versifikacije su načini pravljenja stihova u kojima se ritam organizira prema nečemu što se stalno ponavlja u stihu. Kako su takvi elementi obično dužina sloga, broj slogova i naglasak, najčešće razlikujemo tri metrička sustava. To su kvantitativna versifikacija, silabička versifikacija, tonska ili akcenatska versifikacija (pri čemu se posljednja dva obično kombiniraju u jedan sustav, silabičko-akcenatski).

1.KVANTITATIVNA VERSIFIKACIJA (ANTIČKA, KLASIČNA, METRIČKA) Razvila se u starogrčkoj poeziji te njegovala u latinskoj. Temelji se na tomu da su se stihovi pjevali ili govorili tako da su se dosta točno mogli razlikovati dugi i kratki slogovi. Temelj ritmičke organizacije bila je pravilna izmjena dugih i kratkih slogova, a dugi slog trajao je dvostruko duže od kratkoga. Kao mjerna jedinica određena je dužina trajanja izgovora kratkoga sloga ili mora. Taj kratki slog naziva se teza (jedna mora), označava se znakom breve U. Dugi slog naziva se arza (dvije more) i označava se znakom makron – .

Osnovna ritmičko-melodijska jedinica naziva se STOPA. Stopa se sastoji od dva ili više slogova.

Postoji tridesetak vrsta stopa od kojih su najvažnije:

daktil: – UU trohej: – U jamb: U – spondej: – – pirihij: UU amfibrah: U – U anapest:: UU – kretik: – U – molos: – – – tribrah: UUUbakhej: U – – palimbakhej: – – U

Prema broju i vrsti stopa određivale su se vrste stihova, nazvane uglavnom prema broju stopa: trimetar (stih od 3 stope), tetrametar (stih od 4 stope), pentametar (stih od 5 stopa).

Stih od 6 stopa ili HEKSAMETAR ili šestomjer bio je najpoznatiji, vjerovalo se da je najstariji stih što ga je ljudima otkrio sam bog umjetnosti i ljepote Apolon. Tzv. daktilski heksametar sastojao se od 6 stopa, najčešće 5 daktilskih i 1 spondejske (ili prva četiri daktili ili spondeji, peta daktil i šesta spondej ili trohej). Heksametrom su napisane Ilijada i Odiseja (Homer; Grčka), Rim: Eneida (Vergilije), Metamorfoze (Ovidije). Izvorni heksametar možemo shvatiti jedino ako prihvatimo načela antičkog načina izgovaranja stihova. To je bio umjetni način govora (sličan pjevanju ili posebnom recitiranju, tzv. skandiranju), pa je danas i iz najboljeg prijevoda teško dobiti pravu predodžbu o tome «kako zvuči» izvorni heksametar. Između prirodnog čitanja i izgovaranja stihova postojala je razlika koja je baš upućivala na osobitu prirodu stihova za razliku od proze. Naši najpoznatiji prijevodi Homera (Tomo Maretić) duge i kratke slogove zamjenjuju naglašenim i nenaglašenim slogovima, u pravilu bez rime.

U antici je bio poznat dvostih od 1 heksametra i 1 pentametra – elegijski distih. Elegijom se nazivala svaka pjesma tog oblika (kasnije ju je odredio ton tužaljke).

Najpoznatije antičke strofe: - alkejska (prema grčkom pjesniku Alkeju; 2 jedanaesterca, 1 deveterac i 1

deseterac) - safička strofa (prema grčkoj pjesnikinji Sapfi; 3×11, 1×5).

2. SILABIČKA I TONSKA VERSIFIKACIJA (SILABIČKO-AKCENATSKI SUSTAV)

(grč. syllabe; silab = slog) Od srednjega vijeka nadalje, u ritmičkoj organizaciji stiha veliku ulogu dobivaju

dva načela (pa su tako stvorena i dva sustava): 1. načelo istog broja slogova u svakom stihu – silabički sustav versifikacije i 2. načelo pravilne izmjene naglašenih i nenaglašenih slogova – akcenatski (tonski)

1. SILABIČKI sustav versifikacije vrste stihova razlikuje prema broju slogova. (šesterac, osmerac, deseterac, jedanaesterac, dvanaesterac – 12 slogova u 1 stihu).

Važnu ulogu ima RIMA ili srok, glasovno podudaranje na kraju stihova. Vrste rima: parna rima (aabb), unakrsna (abab), obgrljena (abba), nagomilana (aaaa), isprekidana (abcb). Druga podjela: muška rima (podudara se 1 slog, put – skut), ženska (podudaraju se 2 sloga, vrana – rana) i srednja rima (3 sloga, ludnica- sudnica). Treća podjela: prava ili pravilna rima (podudaraju se naglašeni glasovi i svi glasovi iza naglašenih, srama – jama, zvono – ono), čista (podudaraju se i vrste naglasaka, trava – glava, tama – sama), nečista (ne podudaraju se svi naglasci ili svi suglasnici, trava – krava), neprava (glasovno podudaranje počinje iza naglašenog sloga, igrahu – lomljahu)bogata rima (podudaraju se i glasovi ispred naglašenoga, bludnica – ludnica).

Posebno je važna i CEZURA (lat. caesura, usjek), stalna granica među riječima iza nekog sloga, provedena u svim stihovima, koja dijeli stih na manje jedinice ili članke. Npr. lirski deseterac ima cezuru iza 5. sloga, a epski iza 4. sloga.

2. Čisti TONSKI sustav razmatra isključivo broj i raspored naglasaka u stihu. Stihovi se dijele na akcenatske mjere (akcenatske jedinice, taktove). Naglašeni slogovi uobičajeno se označavaju znakom – , a nenaglašeni U. U ovakvom sustavu mogu se upotrebljavati i stari nazivi stopa, ali stara kvantitativna stopa sada označava akcenatsku stopu (skupinu slogova koju ritmički vežemo uz naglasak).

TRADICIONALNI STIHOVI I STROFE U HRVATSKOJ KNJIŽEVNOSTI

- Deseterac (lirski s cezurom iza 5. sloga i epski s cezurom iza 4. sloga)- Dvostruko rimovani dvanaesterac (cezura iza 6. sloga; M. Marulić, Judita)- Simetrični osmerac (cezura iza 4. sloga; Ivan Gundulić)- Stih bugarštice (stare pučke pjesme dugog stiha, od 14 do čak 17 stihova,

svečanog i elegičnog tona, s refrenom; stih najčešće petnaesterac s cezurom iza 7. sloga ili šesnaesterac s cezurom iza 8. sloga)

- Pseudoheksametar (grč. pseudo: lažan) – zadržava neka svojstva klasičnoga heksametra, nešto je slobodniji, cezurom podsjeća na narodnu poeziju, često na kraju stiha ima i rimu (Milan Begović, Vladimir Nazor, S. S. Kranjčević)

Najraširenije su STROFE i PJESME ROMANSKOGA PODRIJETLA:- Tercina (tri jedanaesterca),- Stanca ili ottava rima (osam jedanaesteraca)- Sestina (šest jedanaesteraca)

- SONET je pjesma od 14 stihova u 4 strofe ; podrijetlom iz Provanse, razvio se u Italiji početkom 13. st. Osnovni oblik je

- TALIJANSKI ili Petrarkin sonet (dva katrena i dva terceta – 4+4+3+3 – ili jedna strofa od osam i druga od šest stihova – 8+6). Raspored je rima abba abba u katrenima, u tercetima više kombinacija pri čemu je jedino važno da se u tercete ne prenose rime iz katrena i da terceti budu međusobno povezani rimama (npr. ada ada ili cde cde). U pravom sonetu nastoji se da katreni za sebe i terceti za sebe čine cjeline odvojene po smislu, te da njihov odnos bude obrat u obradbi teme. U tercetima se pojavljuje poanta ili neka suprotnost monotoniji rima u katrenima. Hrvatski naziv za sonet je zvonjelica.

- ELIZABETSKI ili Shakespeareov sonet (engleski) čine tri katrena i jedan distih (4+4+4+2).

Sonetni vijenac ciklus je od 15 soneta. Petnaesti se sonet naziva magistrale ili majstorski sonet, a sastoji se od početnih stihova prvih 14 soneta. Strofe su prepletene: posljednji stih jednog soneta ponavlja se kao početni stih sljedećeg soneta. Ponekad prva slova stihova u majstorskom sonetu čine akrostih koji kazuje ime osobe kojoj je sonetni vijenac posvećen.Matošev sonet – jedan od najvećih hrvatskih majstora soneta držao je da u pravom sonetu nije toliko važna izmjena naglašenih i nenaglašenih slogova koliko prava, čista i bogata rima.

KNJIŽEVNOST

KNJIŽEVNOST je umjetnost riječi. Jezik je građa kojom se oblikuje književno djelo.

Literatura (lat. littera – slovo) je naziv za skup djela koja se odnose na neku temu ili na neko znanstveno područje.Beletristika (franc. belles lettres) znači lijepa književnost, odnosi se uglavnom na romane i novele.

PODJELA KNJIŽEVNOSTI: - prema podrijetlu: usmena i pisana- prema jeziku: hrvatska, francuska, engleska, američka…- prema vremenu nastanka: klasična, moderna

Svako djelo je tekst – ono što je na nekom jeziku napisano.

Književno-umjetničko djelo jezična je tvorevina. Za razliku od neumjetničkog teksta, odlikuje se obilježjima: slikovitost, izražajnost, emotivnost, zvukovna i asocijativna vrijednost riječi. Ono što tekstu daje osobitost umjetnički je kontekst (lat. contextum – skupa tkano, prepleteno) – misaona cjelina unutar koje napisano dobiva pravi smisao.

Analizom književno-umjetnički tekst raščlanjujemo na sastavne dijelove.Interpretacijom tumačimo književno djelo utvrđujući smisao djela u cjelini i ulogu njegovih pojedinih dijelova s obzirom na cjelinu djela.Funkcije književnosti: spoznajna, izražajna, funkcija vrednovanja, zabavljačka, estetska.

KNJIŽEVNI RODOVI: LIRIKA, EPIKA, DRAMA, DISKURZIVNI KNJIŽEVNI OBLICI.

Lirika je pjesništvo (u stihovima ili prozi) koje je subjektivno, iznosi osjećaje i zasniva se na ritmu.Epika je opći naziv za pripovjednu književnost, može biti u stihovima i prozi, a po značajkama

je objektivna jer iznosi događaje i situacije.Drama je književno-scensko djelo, pisana je u obliku dijaloga i namijenjena izvođenju na pozornici.Diskurzivni književni oblici (lat. discursus: govor, razmišljanje, rasprava) ili književno-znanstvene vrste povezuju znanstveni izraz s umjetničkim elementima i teže poučavanju.

ZNANOST O KNJIŽEVNOSTI je znanost koja proučava književnost, a dijeli se na:

1. POVIJEST KNJIŽEVNOSTI – proučava književna djela u povijesnom slijedu, a obuhvaća:a) povijest pojedine književnosti – nacionalnu književnost (npr. povijest hrvatske

književnosti),b) komparativnu (poredbenu) književnost – istražuje veze i odnose između dvije ili više nacionalnih književnosti,c) opću povijest književnosti – koja pak obuhvaća:

2. TEORIJU KNJIŽEVNOSTI – proučava opće zakonitosti književno-umjetničkog oblikovanja, npr. književne rodove i njihove osobitosti (klasifikacija), stilska sredstva (stilistika), stih (versifikacija) i dr.3. KNJIŽEVNU KRITIKU – bavi se vrednovanjem književnog djela (analiza i interpretacija).4. KNJIŽEVNU METODOLOGIJU – bavi se metodama proučavanja književnosti.

Znanosti SRODNE ZNANOSTI o književnosti jesu: LINGVISTIKA, ESTETIKA i SEMANTIKA..

KNJIŽEVNI RODOVI I VRSTE

LIRIKA (grč. lyra: vrsta glazbala) je nastala u sjedinjenju glazbe, glume, govora i plesa. Obilježja književnog roda lirike jesu: - subjektivna je (osobna)

- iznosi osjećaje (emocionalna)- temelji se na ritmu- uglavnom je kratkoga vanjskog oblika, sažeta- bogata je pjesničkim slikama, motivima i stilskim izražajnim sredstvima.

PODJELA LIRIKE

a) PREMA TEMI:Misaona lirika je ona u kojoj se iznosi pjesnikovo misaono iskustvo u svezi s nekom pojavom (D.Cesarić, Pjesma mrtvog pjesnika).Socijalna lirska pjesma je ona u kojoj pjesnik pjeva o siromaštvu, društvenoj i ljudskoj nejednakosti i socijalnoj nepravdi (D.Cesarić, Vagonaši).Ljubavna lirika je ona u kojoj pjesnik izražava ljubavne osjećaje (J. Pupačić, Zaljubljen u ljubav).Domoljubna izražava ljubav prema domovini, zavičaju, narodu, jeziku (S. S. Kranjčević, Moj dom).Duhovno-religiozna je ona u kojoj pjesnik izražava religiozne misli i osjećaje (N. Šop, Isus čita novine; F. Mažuranić, Svemir; I. Andrić, Poimam i shvaćam, Bog izbija kao svjetlo).Pejsažna opisuje krajolik, često povezan s raspoloženjem lirskoga subjekta (pjesnika) – A. G. Matoš, Jesenje veče, V. Vidrić, Jutro, A.G. Matoš, Notturno, M. Krleža, Nokturno, T. Ujević, Notturno).

b) PREMA TRADICIJI:Himna – pjesma uzvišena i svečana izraza posvećena nekome (ili nečemu) koga (ili što) čovjek

smatra vrijednim najvećeg poštovanja i divljenja (A. Mihanović, Hrvatska domovina, F. Prešeren, Zdravljica; Eshaton, Himna Atonu, bogu-Suncu)Oda – svečana pjesma u čast nekome (ili nečemu) prema kome (ili čemu) osjećamo privrženost ili ljubav (P. Preradović, Rodu o jeziku, F. Schiller, Oda radosti)Elegija – lirska pjesma sjetnoga tona koja izražava žaljenje i tugu za nečim nedostižnim, izgubljenimili prošlim; tužaljka (F. Ciraki, Florentinske elegije, I. Česmički, U smrt majke Barbare, J. Šižgorić, Elegija o pustošenju šibenskoga polja, R. M. Rilke, Devinske elegije) Epigram – jednostavna i duhovita (šaljiva ili podrugljiva, satirična) pjesma, kratka, s neočekivanompoentom (Marcijal, Liječnik-grobar, Krivi izbor, Siromašni pjesnik; I. Crijević, Epigram knjižnici; I. Česmički, Prosperu; A. G. Matoš, Ad hominem, Po Sv. pismu, Djed unuku; S. Vraz, Nadriknjištvo)Epitaf – nadgrobni natpis u kojem se na pjesnički način izražava odnos prema životu i smrti, prolaznosti svega (zapisi sa stećaka: Slovo o vremenu, Slovo za Ivana, Se leži Hrelja…)Ditiramb – pjesma u kojoj se zanosno iznose životna radost i oduševljenje. To je pjesma koju su stari Grci pjevali u čast boga Dioniza. U početku je imala obredni karakter, dijaloški oblik i pripovjedne elemente, a s vremenom je postala pjesma koja izražava radost i životni optimizam (V. Nazor, Cvrčak).Idila – naziv za lirsku pjesmu, ali i za svako djelo koje prikazuje miran život u prirodi, osobito na selu. Tvorac idile grčki pjesnik Teokrit prikazivao je prizore iz seoskog života, razgovore i prepirke pastira, ljubavne izjave, natjecanja u pjevanju. Rimljanin Vergilije u idili Bukolike (grč. bukolos, govedar), kasnijenazvane Ekloge (lat. eclogae, izabrane pjesme), opisuje pastirski život i arkadijski ugođaj (Arkadija, zemlja sretnih pastira). Dakle, idili srodni nazivi su: bukolika, ekloga, pastorala (vrsta drame).

c) PREMA OBLIKU- lirska pjesma u stihovima- lirska pjesma u prozi – kraći prozni tekst s elementima lirskog izraza – ugođaj, subjektivnost, osjećajnost, pjesničke slike, ritam, stilska sredstva (F. Mažuranić, Svemir)d) PREMA JEZIKU- lirska pjesma na standardnom književnom jeziku- dijalektalna lirika – pjesma napisana na jednom od dijalekata (D. Domjanić, Ciklame, krvave ciklame; D. Gervais, Tri nonice)- lirika na žargonu

PRISTUP LIRSKOJ PJESMI

Pri analizi lirske pjesme uočavamo: temu, kompoziciju, jezik i stil.

TEMA – u lirskoj pjesmi nema pripovijedanja, ali ona o nečemu govori i to je vrlo često naznačeno u naslovu (tema je ono o čemu pjesma govori).KOMPOZICIJA je način na koji su dijelovi organizirani u cjelinu, raspored tih dijelova. MOTIV je najmanja tematska jedinica, najmanji dio neke teme. U lirskoj se pjesmi uglavnom nižu asocijacije uz glavni motiv (motivski asocijativni niz ).

a) vanjska kompozicija – odnosi se na vanjske značajke, oblik pjesme. b) unutarnja kompozicija – raspored motiva i njihovo značenje za cjelinu pjesme

STROFA ili kitica skupina je stihova jednakog ili nejednakog broja slogova povezanih istom mislii osjećajem koji izražavaju. Strofe: distih ili dvostih (strofa od dva stiha), tercet, tercina (od tri stiha), katren, četverostih (strofa od četiri stiha), pentastih (5), se(k)stina (6), septima (7), oktava (8).STIH je temeljni dio pjesme, (najčešće) redak u pjesmi. Vezani stih temelji se na određenom brojuslogova. Najčešće ima rimu. Po broju slogova stihovi su najčešće: osmerci, deseterci, jedanaesterci...Slobodan stih nema određeni broj slogova i rimu, nema nikakvih pravila u gradnji stihova i strofa.Strofična pjesma: stihovi se nižu jedan za drugim; stihična pjesma: stihovi su povezani u strofe.Sonet je pjesma od 14 stihova u četiri strofe. Osnovni oblik soneta je talijanski ili Petrarkin sonet.

JEZIK I STIL Jezik pjesme može biti standardni, dijalekt i žargon. Stil je skup jezičnih obilježja koja razlikuju jednog pisca od drugog pisca. Osnovna stilska sredstva zovu se FIGURE. Postoje: dikcije ili glasovne figure, figure riječi ili tropi, rečenične ili sintaktične ili figure konstrukcije te figure misli (odnose se na širi smisao).RITAM nastaje u pravilnoj izmjeni naglaska, stanke, istih glasova, riječi i rečeničnih dijelova.Ritam može biti: brz, spor, ujednačen, smiren. Na ritam utječu: prebacivanje (u sljedeći stih prenosi se samo jedna riječ iz prethodnoga stiha), opkoračenje (dio prethodnog stiha prenosi se u sljedeći stih). Na ritam utječe i RIMA ili srok – glasovno podudaranje na kraju stiha.

EPIKA (grč. ephos – riječ, pjesnička pripovijest)Značajke književnog roda epike jesu:

- iznosi događaje i situacije - objektivna je- služi se pripovijedanjem (naracijom) i opisivanjem (deskripcijom)

EPSKE VRSTE

A. EPSKO – LIRSKE VRSTE Poema – iznosi neki događaj, ali sadrži i elemente lirskog izraza (I. G. Kovačić, Jama) Balada – epsko-lirska vrsta tužnog raspoloženja s tragičnim završetkom (narodna, Asanaginica) Romanca – epsko-lirska vrsta uglavnom ljubavnog sadržaja (F. G. Lorca, Ciganski romancero)

B. EPSKO PJESNIŠTVOEpska pjesma – opširnije djelo u stihovima pripovjednog karaktera (iznosi jedan događaj)

Ep – opširnije djelo u stihovima pripovjednog karaktera (iznosi više događaja) Epopeja – širi ep koji prikazuje događaje važne za cijeli narod (nacionalna epopeja)

C. JEDNOSTAVNI OBLICI – prozni oblici koji oblikuju i izražavaju neku životnu pojavu,

a izvorno pripadaju usmenoj književnosti

Mit – vjerovanje koje na temelju mitskog iskustva govori o postanku svijeta, o bogovima Legenda – priča o ljudima čiji je način ponašanja i pogled na svijet uzor takvog tipa ponašanja, često s elementima fantastike Bajka – prozna vrsta u kojoj se isprepleću stvarni i nestvarni događaji Basna – kratka prozna vrsta u kojoj su likovi životinje, stvari i apstraktni pojmovi Saga – prozna vrsta koja govorio događajima iz obiteljskog života Vic – kratka jezična tvorevina koja izaziva smiješan dojam Zagonetka – poseban oblik postavljanja pitanja Poslovica, aforizam – izreka koja u obliku tvrdnje iskazuje neko životno iskustvo

D. SLOŽENI OBLICI Novela – prozni oblik kraći od pripovijetke s manjim brojem likova i užeg mjesta radnje (V. Kaleb, Gost; A. G. Matoš, Cvijet sa raskršća) Pripovijetka – prozni oblik duži od novele, a kraći od romana (P. Pavličić, Dobri duh Zagreba) Roman – dulji prozni oblik radnjom koja obuhvaća velik broj epizoda (događaja) i likova (A. Šenoa, Zlatarovo zlato; J. D. Salinger, Lovac u žitu)

PRISTUP EPSKOM DJELU

U svakom epskom djelu treba uočiti: temu, kompoziciju, likove, mjesto i vrijeme radnje, ideju, jezik i stil.

TEMA je ono o čemu govori književno djelo.KOMPOZICIJA je skup dijelova epskoga djela, njihov poredak i međusobni odnos. Vanjsku kompoziciju djela određuje broj većih samostalnih cjelina koje čine djelo.Unutarnju kompoziciju određuju: fabula, siže, epizode i međusobni odnos samostalnih cjelina.

FABULA je slijed uzročno-posljedično povezanih događaja. To je slijed događaja predočenih onako kako su se dogodili u djelu. Unutar fabule razlikujemo:

- pokretačke (dinamičke) motive – pokreću radnju naprijed.- statičke ( retardirajuće) motive – zaustavljaju radnju

Redoslijed iznošenja događaja može biti:- kronološki (događaji se nižu jedan za drugim kako su se dogodili)- retrospektivan (povratak u prošlost)- simultan (istodobno iznošenje dvaju ili više događaja)

SIŽE je umjetnička organizacija fabule i način slaganja i preplitanja događaja. To je kronološki (vremenski stvaran) slijed događaja bez obzira kojim su se redom u djelu dogodili.

EPIZODE su veća udaljavanja od osnovnoga fabularnog toka. To su zaokružene cjeline unutar većega epskog djela. Ključne epizode su bitne epizode u djelu.

LIKOVI su nositelji fabule. Karakter je psihološki oblikovan lik. Karakterizacija je umjetničko oblikovanje ljudskog lika ili karaktera. Vrste karakterizacije:

o karakterizacija vanjštinom – iz izgleda se može razabrati karakter nekog lika,

o metaforička karakterizacija – opisani su prostor i sredina u kojima lik boravi te oni upućuju na karakter lika,

o karakterizacija likova po govoru – govorom lika upućuje se na njegovo podrijetlo, socijalnu pripadnost i stupanj obrazovanja.

Stvaralački postupci u karakterizaciji lika: opis (vanjski izgled lika), pripovijedanje o postupcima lika iz čega zaključujemo kakav je lik, dijalog koji također oslikava likove, piščevi komentari.

Motivacija je uvjetovanost postupaka nekoga lika. Vrste motivacije:

- etička: moralna opredijeljenost lika, njegovi moralni nazori, moralnost njegovih postupaka,

- psihološka motivacija – način razmišljanja i osjećaji samog lika,- sociološka motivacija – podrijetlo lika, njegova klasna pripadnost, društveni

položaj, utjecaj društva i sredine na njegovo ponašanje i stavove.

MJESTO I VRIJEME RADNJE je određenje gdje se i kada odvija radnja.IDEJA je piščev stav prema problemima djela.

JEZIK I STIL

Osoba koja pripovijeda zove se pripovjedač. On može govoriti u 1. licu (Ich-forma) ili u 3. licu (Er-forma). Pripovjedač koji zna sve što se dogodilo i o čemu razmišljaju likovi zove se sveznajući pripovjedač. Pripovjedačevi komentari: apeli (pripovjedač se obraća čitatelju), lirski izričaj (izražava svoj emotivni odnos prema onome o čemu pripovijeda), refleksije (izražava svoje nazore vrjednosnim sudovima o zbivanjima i pojava o kojima pripovijeda).

Stil je umjetnička tvorba jezika nekog pisca, a ovisi o njegovoj osobi (sposobnosti) sa svim komponentama, od obrazovanja do osjećajnog bogatstva i temperamenta, o njegovoj društvenoj opredijeljenosti i etičkim načelima, o književnom pravcu kojem pripada itd.Umjetnički oblici izražavanja jesu stilska izražajna sredstva.

Stvaralački postupci. Najvažniji stvaralački postupak proznoga književnog djela jest pripovijedanje ili naracija (nizanje motiva po načelu onoga što je dalje bilo), ali važni su i opisivanje ili deskripcija (dio po dio nižu se značajke nekog predjela, osobe), razgovor i monolog.

DRAMA (grč. drama – radnja) je književno-scensko djelo.

Značajke dramskog književnog roda: radnja se iznosi u dijaloškom obliku i namijenjena je izvođenju na pozornici. Dramski tekst pripada književnosti i kazališnoj umjetnosti (jer se prema njemu radi kazališna predstava).

Dramski tekst kao književni tekst: - pisan je u obliku dijaloga- na samom početku dramskog teksta nabrojene su osobe, odnosno lica

koja se pojavljuju u drami- sastavni dio dramskoga teksta su didaskalije (upute glumcima i

redatelju)- dramski tekst uglavnom je podijeljen na činove i prizore- bitno obilježje drame jest dramski sukob i napetost (koja je posljedica

razvoja događaja ili suprotnih gledišta i sukoba likova).

Kazališna predstava:- plakati, oglasi, afiši (oglasi na plakatima s imenima osoba koje

sudjeluju u ostvarenju predstave)

- ti se podaci nalaze i u programu, odnosno katalogu predstave- osobe koje sudjeluju u ostvarenju predstave: dramaturg (bira

drame za kazališni repertoar), redatelj (prema njegovoj se zamisli i uputama drama postavlja na scenu), glumci (oživljavaju na sceni zamišljena dramska lica), scenograf (osmišljava izgled scene-pozornice te mizanscenu: raspored glumaca na pozornici), kostimograf (osmišljava kostime za predstavu), majstor svjetla (brine se o rasvjeti), inspicijent (nabavlja stvari potrebne za predstavu ili pokus, upravlja statistima, daje znak glumcima kada trebaju izići na scenu).

PRISTUP DRAMSKOM DJELU

U dramskom djelu treba uočiti:TEMU – ono o čemu govori dramsko djeloKOMPOZICIJU – od kojih se dijelova (uglavnom činova) drama sastoji i u kakvom su oni međusobnom odnosu. Treba uvidjeti ostvaruje li se dramska radnja u sljedećim fazama:uvod, zaplet, kulminacija (vrhunac), obrat (peripetija) i rasplet.LIKOVE – osim vanjskih osobina likova, koje su često navedene u didaskalijama, likove karakteriziramo na osnovi njihovih postupaka, njihovih međusobnih odnosa i govornih osobitosti.MJESTO I VRIJEME RADNJE – gdje se i kada odvija radnjaIDEJU – piščev stav prema problemu koji obrađujeJEZIK I STIL – osobitosti piščeva jezika i načina izražavanja.

DRAMSKE VRSTE (drama u širem smislu, dramski rod)

TRAGEDIJA – dramski tekst kojega karakterizira tragičan sukob likova s tragičnim raspletom (smrt glavnog junaka/glavnih junaka), (Sofoklo, Antigona)Aristotel, prvi teoretičar tragedije, smatrao je da tragedija mora izazvati strah i sažaljenje te tako pročišćivati osjećaje gledatelja. To pročišćenje osjećaja nazvao je katarza.

KOMEDIJA – dramsko djelo komičnoga ugođaja, s komičnim likovima i zapletima i sretnim završetkom. Razine smiješnoga: satiričnost, ironičnost, humor, grotesknost (M. Držić, Skup).

Vrste komedije: komedija karaktera (tipovi karaktera smiješni zbog neke mane ili prenaglašenog osjećaja), komedija intrige (neobični i smiješni zapleti), komedija situacije (neočekivane, neobične i smiješne situacije), komedija konverzacije (duhovite dosjetke i općenito razgovor i jezik koji izazivaju smijeh), farsa (posebna vrsta komedije jednostavnog sadržaja ispunjenog jeftinom i često vulgarnom duhovitošću), lakrdija (posebna vrsta komedije kojoj je cilj nekoga ismijati ili izrugati), vodvilj (posebna vrsta komedije, najčešće pjevna i plesna vesela igra).

DRAMA U UŽEM SMISLU – dramski tekst u kojemu se prikazuje ozbiljan događaj ili problematizira društveni problem vezan za neke osobe ili neku društvenu sredinu (I. Vojnović, Ekvinocijo)

DISKURZIVNI ROD I PUBLICISTIKA (književno-znanstveni rod) (lat. discurs: govor, razmišljanje, rasprava; raščlanjivanje)

Diskurzivni književni oblici imaju književne (umjetničke, subjektivne) i znanstvene (objektivne, činjenične) značajke, te ih zato nazivamo književnoznanstvenim oblicima.

DISKURZIVNE VRSTE

Esej ili ogled – kratki prozni oblik s temom iz bilo kojega područja, stilski oblikovan ujedinjavanjem umjetničkoga i znanstvenog izraza (otac eseja iz 16. st., Francuz Michel de Montaigne, O cilju odgoja; esej kao oblik kritike: R. M. Rilke, Pisma mladom pjesniku) Putopis – vrsta u kojoj putopisac nastoji objektivno (znanstvenim stilom) opisati krajeve kojima putuje, uključujući i svoje viđenje krajeva i ljudi, dojmove, osjećaje (subjektivno), (M. Nemčić, Putositnice)Biografija – vrsta teksta u kojemu se na umjetnički način prikazuje život znamenite osobeAutobiografija – vrsta teksta u kojemu pisac na umjetnički način prikazuje svoj životDnevnik – vrsta teksta u kojemu pisac zapisuje dnevne događaje, izražava svoj odnos prema njima i iznosi svoje objašnjenje i viđenje tih događajaMemoari – vrsta teksta u kojemu pisac iznosi svoja sjećanja i uspomene na ljude i događaje te na događaje iz vlastitoga života

PUBLICISTIČKE VRSTE (publicistika: objavljivanje u novinama, časopisima, srodna novinarstvu)

Rasprava – opsežnija je od eseja i smatra se znanstvenom vrstom; kad je posvećena književnoj ili umjetničkoj temi, sjedinjuje znanstveni pristup i književnoumjetnički način obrade.Polemika – u razradi nekog problema na zanimljiv se način sukobljavaju predstavnici različitih mišljenja i uvjerenja.Feljton ili podlistak – na zanimljiv i popularan način obrađuje teme iz filozofije, književnosti, umjetnosti, politike, povijesti; objavljuje se u nastavcima u novinama, uvijek na istome mjestu (ima više nastavaka, za razliku od tzv. kolumne, stalnoga mjesta istog autora s uvijek novom temom)Reportaža – izvješće o nekom događaju, doživljaju, pojavi koja se može umjetnički obraditi: ne nižu se samo činjenice, nego pisac iznosi svoje stavove, uvjerenja, dojmove

TEMELJNA CIVILIZACIJSKA DJELA (književnosti starih civilizacija)

1. INDIJSKA KNJIŽEVNOST VEDE (16.– 6. st. pr. Kr.) svete staroindijske knjige stoljećima prenošene usmenom predajom. Veda se u užem smislu sastoji od četiriju zbirki (samhita) stihova i proze od kojih je najstarija i najvažnija Rgveda. MAHABHARATA (4. st. pr. Kr. – 4. st.), staroindijski ep od 200 tisuća stihova u 18 knjiga. Temeljni i najstariji dio je pravi ratnički ep o borbi za vlast između dviju loza plemena Bharata. Djelo se sastoji od povijesne kronike, filozofskih razmišljanja, ljudskih vjerovanja, mitova i legenda. Bhagavadgita ili Pjesma o božanskome (Gita) je najvažniji i najpopularniji dio (moralno-filozofski spis). RAMAJANA (4.st. pr. Kr. – 2.st. po Kr.), staroindijski ep od 38 tisuća stihova o božanskom junaku i kralju Rami i njegovim borbama protiv demonskog boga Ravane. U fantastičnom i mitskom okviru nalazimo jače utjecaje budizma. PANČATANTRA (3.st. pr. Kr.), indijska zbirka pripovijedaka, sastavljena od 5 knjiga. U osnovnu radnju o kraljevim glupim sinovima koje mudrac uči umjetnosti vladanja, upletene su mnoge priče, basne i bajke iz starijih izvora ili folklora. Njezini su se motivi širili na istok i na zapad te snažno utjecali na europsku folklornu i umjetničku književnost.2. BABILONSKA KNJIŽEVNOST EP O GILGAMEŠU (1700.g. pr. Kr.) je dvodijelni ep (12 pjevanja) babilonsko-asirske književnosti. Tema je prijateljstvo kralja Gilgameša i poludivljeg čovjeka Enkidua.3. HEBREJSKA KNJIŽEVNOST BIBLIJA ili Sveto pismo je zbirka poučno-moralističkog i poetskog sadržaja koju kršćani i Židovi drže svetom. Biblijske knjige napisane su u vremenu od 13. st. pr. Kr. do 2. st. po Kr.Biblija sadrži 46 knjiga Staroga zavjeta i 27 knjiga Novoga zavjeta, ukupno 73 knjige.Dijelovi Staroga zavjeta: Petoknjižje (grčki Pentateuh: pet svitaka; židovski Tora: Zakon), Povijesne knjige, Psalmi, Mudrosne knjige, Proroci Dijelovi Novoga zavjeta: Evanđelja (Matej, Marko, Ivan, Luka), Djela apostolska, Poslanice apostola, Apokalipsa Petoknjižje se sastoji od pet dijelova: Knjiga Postanka (Genesis, mitološka i povijesna tematika), Knjiga Izlaska (Exodus, vjerski najvažnija knjiga vezana uz povijesni lik Mojsija i sklapanje Sinajskoga saveza), Levitski zakonik, Knjiga Brojeva, Ponovljeni zakon.

Psalmi (11.- 4. st. pr. Kr.) su pjesme za pjevanje uz glazbenu pratnju, najvažniji oblik hebrejske religiozne poezije, pripisivane kralju Davidu. Zbirka psalama (psaltir) sadrži 150 pjesama: hvalospjeve, himne, tužbalice, zahvalnice, pokorničke, liturgijske, hodočasničke, poučne i proročke pjesme. Oblik: prozni stavci ili verseti (znatan utjecaj na stvaranje slobodnoga stiha u modernoj poeziji). Pjesma nad pjesmama (4. st. pr. Kr.), najljepše djelo ljubavne poezije staroga Istoka, pripisivano kralju Salomonu; vjerojatno zbornik narodnih ljubavnih pjesama, pretežno svatovskih (epitalam: svatovska pjesma), bujne metaforike. Dijalog Zaručnika i Zaručnice uključuje i zbor djevojaka. Judita (2. – 1. st. pr. Kr.) pripada povijesnim biblijskim knjigama; dramatski koncipiran prozni tekst s lirskim umecima (lijepa udovica Judita uspijeva spasiti izraelski grad Betuliju od Nabukodonozorova vojvode Asirca Holoferna). Evanđelje po Ivanu (kraj 1. st.) – Ivan osvjetljuje Isusov duhovni profil i tumači simboliku događaja i Kristovo učenje razrađenim parabolama (priče u kojima se pojava objašnjava drugom, naoko potpuno različitom) i dužim govorima. Proslov: U početku bijaše Riječ…Najpoznatiji su PRIJEVODI Biblije: Septuaginta ili Prijevod sedamdesetorice (na grčki, 3./2. st.pr.Kr.) i Vulgata ili Prijevod sv. Jeronima (na latinski, između 386. i 406.g., na njemu se temelje gotovo svi europski prijevodi). Prvi cjelovit prijevod Biblije na hrvatski jezik: Matija Petar Katančić (1831.).4. TALMUD (hebr. talmud: učenje) – veliki zbornik židovske postbiblijske literature u kojoj su na osnovi usmene predaje zapisane upute i propisi, tumačenja i blagoslovi koji se odnose na zakonodavstvo, osobni i obiteljski moral, prehranu, blagdanske obrede, osobnu čistoću i sl., zatim rasprave, polemike, poučne priče, anegdote i legende nastale u židovskim zajednicama u Palestini do 4. st. i u Babiloniji do 6. st. (Jeruzalemski i Babilonski Talmud).5. ARAPSKA KNJIŽEVNOST KUR'AN (612. – 653.), sveta knjiga islama; sadrži izreke Muhamedove koje mu je u Meki i Medini diktirao «melek Džabrail» (arkanđeo Gabrijel). Sastoji se od 114 poglavlja (sura) koja sadrže moralne, pravne i religiozne poruke. Primjer je arapskog proznog stila, presudno utjecao na islamsku kulturu.KLASIČNA/ ANTIČKA KNJIŽEVNOST (književnost starih Grka i Rimljana)Pojam klasična književnost obilježava književnosti starih Grka i Rimljana, na klasičnim jezicima grčkom i latinskom, dakle, cjelinu antičke književne ostavštine.

GRČKA KNJIŽEVNOST

Epika, lirika, drama, komedija, tragedija književni su rodovi ili vrste koje su nastale u Grčkoj ili su na grčkom tlu stekle konačan oblik.I. ARHAJSKO RAZDOBLJE STARE GRČKE KNJIŽEVNOSTI (750.– 450. pr. Kr.) Obilježeno je raznolikošću narječja i množinom književnih središta. Alfabet je već poznat, ali je književnost u velikom dijelu usmena. Vrste: ep (Homer) i lirika (Alkej, Sapfa, Anakreont i Pindar), a i basna (Ezop).II. KLASIČNO RAZDOBLJE (oko 450.– 323. pr. Kr.)Omeđeno je procvatom atenske demokracije i smrću Aleksandra Velikoga. Atena je kulturno i književno središte. KAZALIŠTE je glavno mjesto književnoga života. Dominiraju dramske vrste: tragedija (Eshil, Sofoklo i Euripid) i komedija (Aristofan). Vrhunce doseže i umjetnička proza. To je vrijeme velikih povjesničara Herodota i Tukidida, govornika Demostena i filozofa Platona i Aristotela.III. HELENISTIČKO RAZDOBLJE (323. – oko 30. pr. Kr.)

Obuhvaća tri stoljeća, od smrti Aleksandra Velikoga do propasti Egipta. Grčka je kultura uvelike proširila svoje granice. Ukus diktira kulturna elita s nametljivom erudicijom. Na cijeni su kratki oblici: epilij (kraća epska pjesma), kratka pastirska pjesma, a najpopularniji je epigram. IV. RIMSKO (CARSKO) RAZDOBLJE (oko 30. pr. Kr. – VI. st.)Grčka književnost razvija se u političkom okružju rimske države. Okreće se slavnim razdobljima kulturne povijesti, baštini. Jedina novija vrsta, premda naslijeđena, jest roman.

G R Č K A E P I K A

HOMER (oko 800. pr. Kr.) – najstariji poznati grčki pjesnik. U antici su mu pripisivali autorstvo Ilijade i Odiseje, niz «kikličkih epova» s trojanskom ili tebanskom tematikom, zatim tzv. homerske himne bogovima, šaljiv spjev Batrahomiomahija («Boj žaba i miševa») i mnoga druga djela, a poslije su mu odricali sve osim Ilijade. HOMERSKO PITANJE je pitanje autorstva Ilijade i Odiseje (pluralisti-analitičari brane misao o kolektivnom autorstvu, a unitaristi ih pripisuju jednom autoru). Ilijada je epopeja od 24 pjevanja. Ilij je drugo ime grada Troje. Govori o pedeset i jednom danu posljednje, desete godine rata. Ahejci su: braća Menelaj i Agamemnon, tesalski kralj Ahilej te Odisej, a Trojanci su: kralj Prijam i njegovi sinovi Paris i Hektor. Povod ratu je Parisova otmica Menelajeve žene Helene. Glavni motiv je Ahilejeva srdžba. Bogovi imaju veliku ulogu u razvoju radnje. Stih je, kao i u Odiseji, heksametar (pet daktila i jedan trohej). Odiseja je mlađi i kraći spjev. Za razliku od Ilijade, prikazuje mirnodopski život starih Grka.Radnja se zbiva deset godina po padu Troje i to na dva plana – Itaka prije i nakon povratka kralja Odiseja, štićenika božice Atene, i traganje sina Telemaha za ocem, te samo Odisejevo desetogodišnje lutanje o kojemu priča na dvoru feačkoga kralja Alkinoja. Nakon povratka, na Itaci ubija nasrtljive prosce vjerne mu žene Penelope i nalazi smirenje. Simbol je nemirnoga duha pa je prisutan i u kapitalnim djelima kao što su Danteov Pakao ili Joyceov Uliks.

G R Č K A L I R I K A

ALKEJ (1. pol. 6. st. pr. Kr.) – pjesnik s otoka Lezba, majstor stiha i forme, predstavnik monodijske melike (poezija za solo pjevanje uz pratnju lire).Pjesma Lađi domoljubnog je karaktera kao i većina njegove poezije (mržnja na tirane, politički motivi, rat). Alkejska strofa (dva jedanaesterca, jedan deveterac i jedan deseterac) popularna je i u novovjekoj poeziji, a njome se često služio rimski pjesnik Horacije. U našoj poeziji, u 18. st. Ignjat Đurđević, a u doba hrvatskog preporoda: P. Preradović i I. Mažuranić (Primorac Danici kojom pozdravlja Gajev časopis). SAPFA (1. pol. 6. st. pr. Kr.) najveća grčka pjesnikinja, rodom s Lezba. Pisala eolsku monodijsku liriku i korske svadbene pjesme (epitalamije). Sve su njene pjesme ljubavne tematike. Uz himnu Afroditi, najpoznatija je Ljubavna strast. Safička strofa (tri jedanaesterca i jedan peterac) bila je popularna i u srednjovjekovnom latinskom crkvenom pjesništvu, a u nas u hvarskoj crkvenoj poeziji 16. i 17. st. te u crkvenim himnama 18. st.

ANAKREONT (2. pol. 6. st. pr. Kr.) – grčki lirik rodom iz Male Azije. Njegove kratke pjesme slave vedre strane života, radosti uživanja u ljubavi, vinu i veselu društvu. Pjesme Iskren sam i Pijuckajmo tipične su anakreontske pjeme: slave životne radosti, a naročito vino i vinsko raspoloženje. Blizak je učenju filozofa Epikura, zasnovanom na razumu i težnji za srećom.

PINDAR (oko 518.– 442.) – rodom iz okolice Tebe, najveći predstavnik grčke korske lirike (sačuvalo se samo oko 500 fragmenata i 4 knjige epinikija - oda u čast pojedinih natjecatelja).Majstor teške forme ode, uzvišena stila, u pjesmi Pjesnik o ratu osuđuje rat i zla koja donosi.

G R Č K A D R A M A

ESHIL (525. – 456. pr. Kr.) – tvorac grčke tragedije. Pjesnik je junačkog duha svoje epohe koji oživljava u herojskim likovima svojih junaka. Napisao je oko 90 drama (70 tragedija i 20 satirskih igara), a sačuvano je samo 7 tragedija, od kojih su najpoznatije Okovani Prometej i jedina sačuvana antička organska (sadržajno povezana) trilogija Orestija. Zbor ili kor u ranoj fazi razvoja grčke tragedije nije bio samo komentator već i nositelj radnje, pa tako u njegovoj drami Pribjegarke kor od 50 djevojaka, Danaida, ima ulogu glavnog junaka. Eshil je uveo drugog glumca, smanjio ulogu kora, pojačao značenje dijaloga i tako od lirske kantate stvorio prvu pravu grčku dramu. Ona ipak predstavlja prvi stupanj dramskog razvoja: radnja je jednostavna i statična, likovi titanski komponirani, stil svečan i uzvišen s obiljem metafora, lirske korske partije imaju značajnu ulogu i otkrivaju Eshila kao velikog lirskog pjesnika, junaci su idealizirana bića naglašenih svojstava, a čovjek je samo igračka u rukama bogova. Okovani Prometej prvi je i jedini sačuvani dio trilogije o Prometeju. Obrađuje mit o Titanu koji je pomogao Zeusu u borbi protiv starog poretka i starih bogova, ali mu se usprotivio kad je uvidio da se Zeus, došavši na vlast, pretvara u tiranina koji želi uništiti sve što mu se nađe na putu, pa tako i ljudski rod. Prave radnje i nema, glavni je protagonist nepokretan, prikovan uz stijenu, te razvija svoje misli i dijalogu sa zborom i s likovima koji pokraj njega prolaze. Premda na kraju stradava (Zeus je srušio stijenu o koju je prikovan),on je moralni pobjednik, jer trijumfira njegova ideja o nepobjedivosti pravde i neumitnosti ljudskoga napretka. Ostali likovi: Zeus, Okean, zbor nimfa Okeanida, Sila i Vlast, Ija, Hera, Hefest, Hermes. SOFOKLO (496. – 406.) – rodom iz Atene, suvremenik Perikla i procvata atenskog polisa. Od 123 dramska djela, sačuvano u cjelini samo 7 tragedija (Ajant, Elektra, Kralj Edip, Antigona, Trahinjanke, Filoktet, Edip na Kolonu). Pojačava dramsku radnju i ulogu dijaloga, uvodi trećeg glumca, smanjuje partije kora i povećava broj njegovih članova na 15, piše prve anorganske ili sadržajno nepovezane trilogije te tako stvara uglavnom definitivnu formu grčke drame. Junaci više nisu titanske ličnosti kojima upravljaju usud i volja bogova, već stvarni ljudi koji odlučuju o svojoj sudbini te svoju veličinu zahvaljuju jedino čvrstoći svojega karaktera. Najveći je i najsavršeniji antički tragičar.

Kralj Edip najpoznatija je grčka tragedija. Obrađujući mit o Edipu kojemu su bogovi unaprijed odredili sudbinu, Sofoklo zadire u pitanje «pravednog grješnika». Kad Edip sazna da je bez svoje krivnje kriv, on ipak ima snage objaviti istinu i kazniti sama sebe. Likovi: kralj i kraljica Jokasta, njihov sin Edip, njegova i Jokastina djeca: Antigona, Izmena, Eteoklo i Polinik. Edip je simbol ljudskoga duha: istinoljubiv, pravedan, mudar i moralan. Antigona je tragedija o sukobu zemaljskih i božanskih zakona. Problematizira odnos pojedinca i vlasti, samu vlast te ljubav i odnos prema vjeri. Antigona nosi očevu (Edipovu) tragičnu krivnju. Usprkos izričitoj naredbi svojega ujaka, tebanskog vladara Kreonta, Antigona pokapa svojega brata Polinika. Kreont je osuđuje na smrt, narod je uz nju, Hemon pokušava odvratiti oca od kazne, ali on mijenja odluku tek kad ga Tiresija upozori na moguću nesreću. No, Antigona se već sama ubila, potom i Hemon, a na kraju i Hemonova majka. Kreont ostaje živ, ali je Antigona moralna pobjednica. Ostali likovi: Kreontov sin Hemon, Antigonin zaručnik, Kreontova žena Euridika, vrač Tiresija, Antigonina sestra Izmena. EURIPID (oko 485. – 406. pr. Kr.) – posljednji veliki grčki tragičar. Od devedesetak tragedija sačuvano je 17. Najpopularnije su: Alkestida, Medeja, Hipolit, Elektra, Ifigenija u Tauridi. Udaljuje se od općih problema i udubljuje u život i psihu pojedinca. Euripid na svoj način interpretira mitologiju: mitološki junaci nisu ni titanska ni idealizirana bića, već obični ljudi, sa svim nedostacima, strastima i slabostima. Utjecao je na novoatičku komediju i rimsku dramu i više od svih grčkih tragičara utjecao na oblikovanje europske drame. Nakon mita u kojem je smrtnica Elektra, kći mikenskoga kralja Agamemnona i njegove žene Klitemnestre, spasila brata Oresta i potakla ga da osveti oca i ubije majku koja je izdala i, uz ljubavnikovu pomoć, ubila slavnoga kralja, udala se za njegova bratića Egista i dovela ga na vlast, Euripid Elektru opisuje kao poniženu mladu ženu koju su udaljili iz dvora i udali za priprosta seljaka kako bi njezinim nasljednicima onemogućili povratak na prijestolje. To u njoj pojačava mržnju na majku i očuha u kojima vidi ne samo očeve ubojice već i krivce za svu bijedu svojega života. U kazališnu praksu Euripid prvi uvodi kulise, a radnju smještava u dvorište seoske kolibe. Elektra je psihološki produbljen lik mlade, nezadovoljne žene koja se smiruje tek nakon strašnoga čina i postaje svjesnom zločina i svoje odgovornosti za njega.

RIMSKA KNJIŽEVNOST

Druga je klasična umjetnost koja je odsudno oblikovala duhovnost zapadnoga svijeta.Temeljno je obilježje rimske književnosti nasljedovanje grčkih uzora i nadmetanje s njima.Za razliku od Grka, Rimljani nisu tvorci književnih vrsta: jednu jedinu, satiru, držali su svojom. Novi biljeg dali su ljubavnoj elegiji, satiričkom epigramu, pjesničkim i proznim poslanicama.I. ARHAJSKO RAZDOBLJE RIMSKE KNJIŽEVNOSTI (240. – 80. pr. Kr.) Brojni su književni prijevodi i kazališne prilagodbe u čemu prednjače komediografi Plaut i Terencije.

II. ZLATNI VIJEK (80. pr. Kr. – 14. posl. Kr.)

Doseže svoj vrhunac i u stihu i u prozi. Epovi: Lukrecije, Vergilije, Ovidije. Elegija i epigram: Katul. Ljubavno pjesništvo: Propercije, Tibul i Ovidije. Lirika, satire i poslanice: Horacije. Proza: povjesničar Cezar. Retorika: Ciceron. III. SREBRNI VIJEK (od Tiberija do Trajana). Satira: Juvenal. Roman: Petronije. Basna: Fedro. Epigram: Marcijal. Povijest:Tacit. Filozofski esej i tragedija: Seneka.IV. RAZDOBLJE KASNOGA CARSTVA (117. – 476.) – sukob poganske tradicije i kršćanstva, te pomirba dvaju svjetonazora. Rimska baština nastavlja živjeti u novim, kršćanskim tumačenjima, a latinski jezik u cijelom srednjovjekovlju ostaje jezikom književnosti, znanosti, crkve i uprave. Apulej, rimski filozof (o Platonu) i književnik (fantastično-satirični roman Zlatni magarac ili Metamorfoze). PLAUT (oko 254. – 184. pr. Kr.), najveći rimski komediograf. Utvrđeno je autorstvo 21 komedije. Najuspjelije su Memaechmi, Hvalisavi vojnik i Škrtac (Aulularia ili Komedija o lončiću). Škrtac je komedija karaktera. Ima dvije dramske radnje: 1. škrti starac Euklion i njegovo blago i 2.udaja Fedre, Euklionove kćeri. Likonid je mladić koji prosi Fedru, a Megador bogati susjed koji ne traži miraza. Ova je komedija nadahnula hrvatskog renesansnog komediografa Marina Držića (Skup) i francuskog klasicističkog komediografa Molierea (Škrtac). KATUL (87. pr. Kr. – 54. pr. Kr.), rimski pjesnik poznat po svojoj intimnoj lirici. U ljubavnoj pjesmi Jadni Katule žali samoga sebe zbog ljubavnog rastanka. VERGILIJE (70. pr. Kr. – 19. pr. Kr.), pjesnik ekloga , nove vrste pjesništva (zbirka Bukolike – pastirske pjesme). Najdotjeranije djelo mu je Georgike, didaktički ep o ratarstvu. Živeći na Augustovu dvoru, stvorio je Eneidu, junački ep u 12 knjiga o trojanskom junaku Eneju koji se nakon pada Troje spasio i sa sinom Askanijem otplovio u Italiju da bi, na ušću Tibera, osnovao rimsko carstvo. Enej je prikazan kao praotac Rimljana, pa tako i cara Augusta. Pisao je po uzoru na Homera (prvih šest pjevanja prema Odiseji, a drugih šest prema Ilijadi). Snažno, psihološki produbljeno opisana je kartaška kraljica Didona i njezina ljubav prema Eneju. Vergilije je postao uzorom mnogim epskim pjesnicima (Dante, Ariosto, Marulić…). HORACIJE (65. pr. Kr. – 8. pr. Kr.), pjesnik Augustova doba. Pjesnička djela: Epode, Satire, Pjesme (Carmina) ili Ode, rodoljubne Pjesme stoljetnice. Oda Lidiji nazvana je «kraljicom oda». Napisao je i dvije knjige pjesničkih Poslanica (Epistulae) od kojih je najznačajnija Poslanica Pizonima, prozvana već u antici Ars poetica (Pjesničko umijeće). To je svojevrsna klasicistička poetika u kojoj ističe da je bit umjetničkoga djela sklad. Postala je kanonom europske normativne poetike. TIBUL (oko 54. pr. Kr. – 19. pr. Kr.), rimski lirik. Napisao je niz elegija u elegijskom distihu. Elegija Deliji jednostavna je i melankolična. Pjesnik čezne za mirnim seoskim životom. OVIDIJE (43. pr. Kr. -18. po Kr.), najplodniji rimski pjesnik. U prvom, rimskom razdoblju piše tri knjige ljubavnih pjesama (Amores), lascivni parodično-didaktički ep Ljubavno umijeće (Ars amatoria), zbirku ljubavnih pisama mitoloških junakinja Heroide itd., kao i 15 knjiga Metamorfoza. To je njegovo najvažnije djelo od skoro 12 tisuća heksametara u kojima je obradio približno 250 mitoloških priča koje završavaju nekom preobrazbom (npr. Piram i Tizba). Po odlasku u progonstvo (August ga je protjerao zbog otklona od društvenih normi), poezija mu je više misaona i osobna. Iz tog su razdoblja dvije zbirke elegija – Tužaljke (Tristia) i Pisma s Crnog mora ili Poslanice iz Ponta (Ex Ponto).

MARCIJAL (40.-104.), najveći rimski pjesnik epigrama kojih je sačuvano oko 1500 (npr. Siromašni pjesnik). Koncizni su, duhoviti, s uspjelom završnom poentom. Postali su uzor epigramatskom pjesništvu.

HOMER- najvjerojatnije je rodom iz Smirne u Maloj Aziji, a živio je negdje između 900.-te i 700. –te godine pr.n.e.- najstariji poznati grčki pjesnik- autorstvo: - Ilijada, Odiseja, - kiklični epovi u čast stanovnika Olimpa, sačuvana su 33- himne bogovima- šaljivi spjev Batrahomiomahija (Boj žaba i miševa)- Homersko pitanje – na temelju različitosti između Ilijade i Odiseje neki teoretičari književnosti smatraju da se radi o dva autora. Tzv. unitaristi ipak tvrde da se radi samo o jednom autoru – Homeru. Prema njima je Homerov genijalni um uobličio postojeću stariju građu i stvorio zaokružene epske cjeline. Ilijada je nastala u njegovim mlađim godinama , a Odiseja u starijim.ILIJADA I ODISEJA- nastaju na temelju mitova i legendi iz trojanskog rata 12. st. pr.n.e., a po opširnosti i produbljenosti tematike otkrivaju život, običaje i vjerovanja starih grčkih plemena- psihološka produbljenost likova- realističnost- plastičnost opisa- jednostavnost- savršenost izraza- oba su djela pisana u heksametrima (šestomjerima): najstariji stih darovan ljudima od boga Apolona, a od njega nastaju svi ostali stihovi. Sastavljen je od šest stopa – pet daktila i jednog spondeja  Sr džbu mi     bo   gi   njo     pje vaj A    hi     le   ja      Pe  le    ju      si  na - UU / - UU /- UU /- UU /- UU /- -

ILIJADA- vrsta sage koja govori o ratnicima plemenita roda  koji jednostavno uživaju u ratovanju, a na svakom im se koraku pridružuju ili odupiru bogovi- izabire građu iz mnogo bogatije predaje- zaplet: trojanski princ Paris izabire Afroditu kao najljepšu boginju, a ona mu obećava ljubav  lijepe Helene, Menelajeve supruge. Grčke snage opsjedaju troju da bi vratile Helenu.- na ljudskoj razini tema je povrijeđeni Ahilejev ponos, odnosno izvorno opravdani gnjev,  jer mu je Agamemnon  oteo ratničku nagradu – robinju Brizeidu. - Ilij – drugi naziv za Troju- Ahejci – grčko pleme – Grci

ODISEJA- nastavak junačke sage o velikim junacima- tema: Odisej se nakon bitke pod Trojom vraća kući na Itaku. Žena Penelopa i sin Telemah ga željno i vjerno čekaju- veličanje Odiseja – poticajni elementi narodne pripovijetke ( o ubijanju divova i magijskim čarolijama)- narodna pripovijetka – motivi: junaštvo, sin traži oca, vjerna žena čeka svog muža- elementi junačke sage leže u načinu pripovijedanja i vrijednosti pjesme, a ne u radnji –

IZRAZ jači od SADRŽAJA- ključne riječi – smionost i čast –  u vjerskom pjesništvu Grci slave stanovnike Olimpa, a u epskom pjesništvu slave junake i bogove (junaci = bogovi!)