PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON

FAKULTET PRAVNIH NAUKA BANJA LUKA

KONTINUITET EVROPSKIH INTEGRACIJA SAVJET EVROPE – EVROPSKA UNIJA

- specijalistički rad –

Mentor: Kandidat: Prof. dr.Nenad Avramović Rašid Medić, dipl.pravnik

Ilijaš, septembar 2008.godine

1

Predgovor

Specijalistički rad Kontinuitet evropskih integracija, Savjet Evrope i Evropska unija hronološki prikazuje integracione procese, od kasnih 40-tih godina prošlog vijeka, do ovdašnjih dana. Kako je riječ o veoma aktuelnom pitanju, koje je u znaku stalnih promjena, gdje se akcije i dešavanja nerijetko sustižu, u radu je dat skroman prilog objašnjavanju i definisanju savremenih integracionih trendova. Takođe, intencija je bila da se iz ograničenog fonda literature i orginalnih propisa približi tematika kontinuiteta integracionih procesa, u čemu mi je stručnu pomoć pružio mentor prof.dr.Nenad Avramović. Korisne sugestije i prijateljsku podršku pružio mi je prof.dr.Duško Medić. Koristim priliku da im se od srca zahvalim na pomoći i saradnji. Autor

Onome ko me nikad nije iznevjerio,

mome ocu

2

UVOD

Razmatranje kontinuiteta evropskih integracija otvorilo je pitanje na koji način je moguće odrediti glavnu stvar, a to je, šta ova odrednica suštinski ili sadržinski obuhvata. Još jedna odrednica značajna za ovaj rad sadržana je u njegovom naslovu. Radi se o evropskim međunarodnim organizacijama – Savjetu Evrope i Evropskoj uniji. Navedene odrednice, odredile su predmet rada, odnosno predmet rada je sadržan u naslovu teme. Cilj istraživanja je ukazivanje na kontinuitet evropskih integracija prevashodno u okviru Savjeta Evrope i Evropske unije. Međutim, to nije bilo moguće izvan konteksta istorijskih okolnosti, pogleda i interesa, od nastanka do savremenosti, jer su se u Evropi pojavljivale, razvijale i ostvarivale progresivne, humane i revolucionarne ideje, ali i dekadentne ideje i pokreti, kao što su dva svjetska rata. Stoga je prilikom izrade ovog rada korišten istorijsko-pravni i deskriptivni metod, uz nastojanje da se očuva povezanost predmeta, cilja i metoda istraživanja. Svestranija analiza pokazuje da su evropski integracioni procesi tekli, u prosjeku uzlaznom putanjom. Horizontalno, šireći se na sve većem prostoru i vertikalno, u smislu produbljivanja i jačanja integracija na sve veći broj oblasti. Rad se sastoji iz uvoda, pet dijelova i zaključka. Tako se u prvom dijelu analiziraju problemi koji su postojali u prošlosti i razlozi koji su doveli do materijalizacije ideje o neophodnosti ujedinjenja, te ujedinjenju u oblastima u kojima je to bilo najlakše ostvariti, imajući u vidu istorijiski trenutak i postojanje zajedničkog interesa. Ujedinjenja u pojedinim segmentima, predstavljala su podlogu za prve obuhvatnije integracije. Drugi dio u potpunosti je posvećen osnivanju Savjeta Evrope kao prve međunarodne organizacije regionalnog karaktera na tlu Evrope, s posebnim akcentom na najveću tekovinu – Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Oslanjajući se na njena postignuća u oblasti zaštite ljudskih prava, te pokazujući time stepen integrisanosti država članica koje uključenjem u Savjet Evrope prihvataju ustanovljene zaštitne mehanizme ljudskih prava uz prethodnu obavezu da ispune tri uslova: višepartijski demokratski sistem, vladavinu prava i zaštitu ljudskih prava, posebno je ukazano na ulogu Evropskog suda za ljudska prava.

3

Treći dio je najobuhvatniji, i sa aspekta vremena nastanka i razvoja evropskih integracija, i sa aspekta prostora posvećenosti u radu. Naime, radi se o analitičkom pristupu, nastanku tri evropske zajednice sa stanovišta ekonomskih interesa. Takođe, analizira se neuspjeh projekata u stvaranju odbrambenih i političkih integracija, sa posebnim osvrtom na motive neuspjeha. U ovom dijelu obuhvaćena je analiza kriza uspona, ali i način njihovog prevazilaženja, kroz dostizanja vrhunaca integrisanosti unutar evropskih zajednica. Vrhunci integracija pokazuju se kroz stvaranje Carinske unije, jedinstvenog institucionalnog okvira, donošenje Jedinstvenog evropskog akta, stvaranju Evropskog monetarnog sistema, aktivnostima na uspostavljanju jedinstvenog unutrašnjeg tržišta, sa prednostima u odnosu na zajedničko tržište proklamovano aktima iz druge polovine 50-tih godina, te proširenjima koja su se desila u sedmoj i osmoj deceniji prošlog vijeka. Četvrti dio posvećen je analizi nastanka i razvoja Evropske unije, predstavljanju Evropske unije i njenom mjestu i ulozi u okviru međunarodnog javnog poretka. Naravno, daje se i osvrt na strukturu Evropske unije, institucionalni okvir, osnivački Ugovor iz Mastrihta i dva reformska ugovora iz Amsterdama i Nice. Nezaobilazan je bio i osvrt na analizu procesa proširenja i odnosa Evropske unije prema Zapadnom Balkanu, što se odnosi na horizontalno napredovanje integracija. U petom dijelu analizira se aktivnost i težnja Evropske unije ka daljim usponima integracija kojima bi se prevazišle postojeće krize, a prije svega institucionalna kriza, što je bilo predviđeno kroz objedinjavanje svih postojećih ugovora u jedinstveni pravni akt – Ugovor o Ustavu Evropske unije. Kako je Prvi Ustav doživio referendumski neuspjeh, novi napori učinjeni su kroz usvajanje Lisabonskog ugovora, koji takođe trenutno preživaljava referendumski neuspjeh u vremenu koje obilježavaju nastojanja za izlaz iz krize. Obzirom da se radi o jednom projektu koji je doživio propast i drugom trenutno nevažećem pravnom aktu, oni su prezentovani onoliko koliko je to minimalno neophodno da se razumije aktulena situacija. U zaključku se daje rezime ukupnog rada sa intencijom da se izloženo učini pristupačnijim i preglednijim, s posebnim akcentom na Sud pravde i Evropski sud za ljudska prava. Osjećajući potrebu za razjašnjenjem nekih pojmova kao prilog radu dato je objašnjenje sličnih naziva, a različitih odgovornosti, te radi potpunije i lakše preglednosti navedena je i hronologija evropskih integracija.

4

IDEJE I RAZLOZI ZA INTEGRACIJE

5

I GLAVA

ISTORIJSKA POZADINA EVROPSKIH INTEGRACIJA

1. Ideje o ujedinjenju Evrope Ideje o evropskim integracijama stare su oko dva milenija, mada je za praktično djelovanje u vezi sa navedenom idejom, najznačajniji period poslije Drugog svjetskog rata. „Evropske ideje koje su se nekad smatrale utopističkim i neostvarivim postale su realnost za većinu evropskih naroda i država od druge polovine XX vijeka“.1 Međutim, takve ideje razlikuju se od onih prvobitnih. Prvobitne ideje sežu od Aleksandra Makedonskog, preko Napoleona, pa sve do Hitlera. Oni su zagovarali stvaranje neke vrste integracija koje bi se manifestovale u jedinstvenoj Evropi stvorenoj „ognjem i mačem“. S druge strane, u XV i XVI vijeku pojavili su se novi pristupi evropskim integracijama koji su se uveliko razlikovali od prethodnih. Oni su se temeljili na principima evropskog jedinstva čijim bi nastajanjem došlo do prestanka ratova na području Evrope. Ideja o stvaranju „Sjedinjenih država Evrope“, a nakon što su Sjedinjene Američke Države ostvarile nezavisnost i samostalnost, veže se za ime pacifiste Viktora Iga koji je takvu ideju iznio na Kongresu mira u Lozani,2 održanom 1869.godine. Ideja o evropskom jedinstvu ponovo je aktuelizirana poslije Prvog svjetskog rata sa ciljem da se u budućnosti izbjegnu takva razaranja i posljedice. Za ovaj postratovski period značajno je napomenuti stvaranje Lige naroda. Ona je formirana na Mirovnoj konferenciji u Versaju 1919.godine, na inicijativu Sjedinjenih Američkih Država koje nisu ušle u njegov sastav zbog protivljenja Američkog Senata. Iako su kasno ušle u rat (1917.godine) na strani Atante, njegovim završetkom zadržavaju svoj uticaj u Evropi i postaju dio evropske politike. Bez obzira što Liga naroda nije ispunila očekivanja, za sjednicu skupštine Lige naroda održane 1931.godine vezuje se prvo isticanje termina „evropska integracija“ u Memorandumu o evropskoj integraciji koji je podnio francuski ministar inostranih poslova Aristid Brian. Mogućnost integracija, još u to vrijeme tražio je u oblasti ekonomije. Međutim, do integracija nije došlo. 1 Vujo Vukmarica i Nikola Špirić, Ekonomska i monetarna integracija Evrope, Banja Luka, 2005.godine, str.386. 2 Radomir Đurović i Aleksandar Ćivić, Međunarodno trgovinsko pravo, Niš, 2006.godine, str.143.

6

Definitivno, razloge neuspjeha treba tražiti u posljedicama koje je proizveo Prvi svjetski rat. Prije svega radi se o pojavi komunizma i fašizma kao totalitarnih ideologija. Tako u periodu između dva svjetska rata na evropskoj sceni egzistiraju tri modela društva: dva totalitarna (komunizam i fašizam) i društvo parlamentarne demokratije. Oni ulaze u međusobni sukob. Takođe, i jačanje nacionalizma, čemu posebno doprinosi dolazak Adolfa Hitlera na mjesto njemačkog kancelara, što predstavlja jednu od kočnica otpočinjanja integracionih procesa u Evropi. Integracioni procesi u Evropi započinju nakon Drugog svjetskog rata i to zahvaljujući onima koji su to najmanje željeli. Velika Britanija na strani pobjednika na čelu sa premijerom Vinstonom Čerčilom daje poticaj evropskim integracijama. „On je 19.septembra 1946.godine, poznatim govorom u Cirihu / Zürich, nedvosmisleno pozvao evropske lidere na stvaranje „Sjedinjenih država Evrope“, u čemu bi lidersku ulogu imale Francuska i Zapadna Njemačka“. 3

2. Raspad ratne alijanse Približavanjem kraja Drugog svjetskog rata sve se više nametala potreba za razmatranjem pitanja o poslijeratnom svijetu. Na jednoj strani rasle su želje saveznika, a s druge strane i međusobna suprotna stajališta u vezi sa uređenjem odnosa u budućoj međunarodnoj zajednici. To će ubrzo proizvesti različite pristupe u rješavanju posljedica rata i u uspostavljanju novih međunarodnih odnosa. Tako se se pojavila dva pristupa. Jedan pogled zastupale su Sjedinjene Američke Države i države zapadne Evrope njome predvođene, a na drugoj strani se nalazio Sovjetski savez. Kako je slabila i padala vojna moć sila Osovine, razlike, između saveznika su se povećavale. U svrhu rješavanja problema nagomilanih ratom, sazvana je 1944.godine Konferencija u Jalti. „U Jalti se razgovaralo o raznim pitanjima, npr. o angažovanju Rusije u ratu protiv Japana, o Organizaciji ujedinjenih nacija (zalaganjem Rusa stalni članovi Savjeta bezbjednosti dobili su pravo veta), ratnoj odšteti od Njemačke (Rusi su pominjali iznos od 20 milijardi dolara), Francuskom učešću u okupaciji Njemačke. Neka su pitanja ostala otvorena, a u većini je ipak postignut dogovor, što nije imalo veliki značaj jer je tek trebalo da se vidi na koji će način dogovori biti tumačeni i sprovođeni“. 4 Međutim, situacija se počela komplikovati nakon završetka konferencije. Strane su iznosile i objelodanjivale sve više međusobnih primjedbi, što je uticalo na produbljivanje suprotnih stajališta. Tako se se Rusi žalili na saveznike u ratu da su otpočeli saradnju sa Nijemcima, a i negodovali su protiv ukidanja Zakona o zajmu i 3 Zekerijah Smajić, Evropska unija za svakoga, Sarajevo, 2005, str.17 4 Laker Volter, Istorija Evrope od 1945.- 1992. godine, Beograd, 1999. str. 1354

7

najmu, neposredno nakon završetka rata. U to vrijeme Čerčil je pisao svom ministru inostranih poslova „strašne stvari koje su se događale tokom sovjetskog napredovanja na Zapad jasno govore o tome kakvu vrstu prevlasti Rusi namjeravaju da nametnu.“ 5 Pred sam kraj rata umro je predsjednik Sjedinjenih Američkih Država, Ruzvelt (12.04.1945.godine) koga je zamjenio Hari Truman, koji je nastavio Ruzveltovu spoljnu politiku. Prvi put je zastupao Ameriku na konferenciji u Potsdamu koja je održana u drugoj polovini 1945.godine. Konferencija je sazvana radi rješavanja nagomilanih problema. Na njoj je ponovo postavljeno i aktuelizirano pitanje Njemačke. Još ranije su isticani stavovi da bi Njemačku trebalo podijeliti na više manjih država, čime bi bila onemogućena da ponovo izazove zla kao u Prvom i Drugom svjetskom ratu. Pošto je, nakon kapitulacije, Njemačka bila mnogo slabija nego se očekivalo na konferenciji se nametnulo i pitanje kako je sačuvati od „potpunog sloma“. I Rusi su bili popustljiviji u svojim stavovima na ovoj konferenciji. Bili su svjesni da je jedino moguća naplata ratne odštete za kojom su već ranije istakli zahtjev, ako njemačka industrija bude obnovljena. Dakle, i na konferenciji u Potsdamu jasno su izražena dva problema sa konferencije u Jalti, granice Njemačke i ratna šteta. To je produbilo jaz između Rusije i Zapada. Sumnje Zapada na konferenciji bile su jače produbljene nakon istaknutih ruskih zahtjeva kojim su potraživali poljske, rumunjske i čehoslovačke teritorije, a posebno zahtjev nad pripajanjem dvije turske oblasti i vršenje starateljstva nad Libijom. Na konferenciji u Potsdamu donesene su mnoge odluke o upravi Njemačke. One su bile dvosmislene i nedorečene. Neki dogovori nisu više nikada spominjani, a neki su ubrzo i zanemareni. Definitivno se može reći da je konferencija bila neuspješna i uvod u raspad ratnog savezništva. Tako se ratna alijansa raspala za nekoliko mjeseci nakon navedene konferencije. Inače, jedini razlog njenog stvaranja je strah od zajedničkog neprijatelja. Na ruku ovoj konstataciji ide podatak da je Rusija sve do 21.juna 1941.godine sarađivala sa Njemačkom i oštro kritikovala „zapadni imperijalizam“. Odnos prema Njemačkoj izmjenila je tek nakon invazije koja je Rusiju uvela u rat. Raspad ratne alijanse bio je predmet mnogih rasprava i kritika. Tako su postojala mišljenja da se alijansa uz više državničke mudrosti mogla sačuvati. Međutim, gledano unazad, njen raspad vjerovatno se mogao prolongirati, ali ne i izbjeći. Izgradnja prijateljskih odnosa na već spomenutom nepovjerenju, a posebno od strane Staljina nije mogla biti uspješna, mada mu je odgovaralo da i dalje prima ekonomsku pomoć koja mu je bila potrebna. Ali, njemu je zasigurno bilo potrebnije da ostvari teritorijalne i političke zahtjeve. Zatim, u bilo kom pristupu u raspravi oko razloga koji su doveli do raspada alijanse, ne smije se izgubiti iz vida ni različita

5 Citirano djelo, str. 135

8

ideologija i društveni sistem koji se uveliko razlikovao od zapadnog. Prije svega, doktrina na kojoj je počivao sovjetski sistem nameće Sovjetima obavezu da se zalažu za pobjedu komunizma u bilo kojoj državi. Dakle, odgađanje raspada alijanse na neodređeno vrijeme, ne bi zaustavilo tokove koji su nadolazili.

3. Ulazak u hladnoratovski period Pogoršanje odnosa koje traje i neposredno nakon završetka Drugog svjetskog rata, posebno između Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza koji su iz njega izašli kao jedine dvije supersile, dovodi do zategnutosti odnosa koji će trajati sve do pada Berlinskog zida i raspada Sovjetskog Saveza. Taj period u literaturi naziva se periodom hladnog rata, tj. „stanjem ni rata, ni mira“. Dolazi do podjele svijeta na dva bloka o čemu je Čerčil govorio već 1946.godine. Iste godine dolazi do izbijanja građanskog rata u Grčkoj. Narednih godina će se odnosi pogoršati svrgavanjem demokratske vlasti u Čehoslovačkoj i odbijanjem Maršalovog plana od strane Sovjetskog saveza.6 U to vrijeme „Zapadna Evropa, opterećena unutrašnjim raskolima, u sebi je nosila konzervativne, liberalne, katoličke i socijalističke sile, ali i mnoge druge. Jedina zajednička veza bila je zajednička opasnost po sigurnost i želja da joj se ne podlegne. Položaj Zapada u osnovi je bio odbrambeni“. 7 Raskoli između zapadnih saveznika su bili očigledni, ali u isto vrijeme postojao je i strah od povlačenja Amerike. Međutim, novi odnosi i situacija posebno u Evropi, zadržavaju Ameriku koja će ostati kao predvodnica Zapada u vojnom, političkom i ekonomskom smislu. Zbog te situacije, te širenja Sovjetskog uticaja u svijetu i Francuska je promjenila svoje stajalište i počela je da sarađuje sa SAD-om i Velikom Britanijom. Saradnja se ogledala u tješnjem povezivanju na privrednom i političkom planu, te usaglašavanju vojnih poteza. Dakle, već u ranim poslijeratnim godinama dolazi do podjela u Evropi koje će označiti ulazak u hladni rat i stanje zategnutosti koje će trajati preko četrdeset godina. Zapadni blok su predvodile SAD kako na političkom i vojnom planu, tako i na ekonomskom planu, obzirom da su iz rata izašle kao najjača sila. Stoga su lako preuzele dominaciju nad svjetskom privredom. One su idejni začetnik Međunarodnog monetarnog fonda (MMF)8 i grupe Svjetske banke. Takođe, pod vođstvom Sjedinjenih Američkih Država u Vašingtonu je 04.aprila 1949.godine osnovan vojni savez pod nazivom Sjevernoatlantski savez ili NATO-pakt.

6 Vidi Maršalov plan i privredni oporavak. 7 Munib Bisić, Evropska sigurnost i Bosna i Hercegovina, Sarajevo, 2007.godina, str.40. 8 MMF je međunarodna finansijska organizacija univerzalnog karaktera i specijalizovana agencija UN-a. Osnovana je 1945.godine sa sjedištem u Vašingtonu

9

4. Odgovor sa Istoka Paralelno sa razvojem situacije na Zapadu kojoj je poseban karakter davalo zadržavanje uticaja SAD-a i promjena kursa Francuske prema anglosaksonskoj orjentaciji, na Istoku pod vodstvom Sovjetskog Saveza 1947.godine osniva se Informbiro. On je okupljao sve zemlje istočnog bloka. U sastavu Informbiroa bile su komunističke partije koje su bile na vlasti u svojim zemljama, jedino KP Francuske i KP Italije nisu bile na vlasti, ali su predstavljale jaku opozicionu struju. Informbiro je u to vrijeme predstavljao važnu političko-ideološku i sigurnosnu organizaciju na Istoku. Međutim, podjele na političkom i vojnom planu neminovno su izazvale i podjele u ekonomskoj sferi što se pokazalo kroz Trumanovu doktrinu i Maršalov plan, koji su odbile Sovjetski Savez i države okupljene oko njega, a radi čijeg ostvarivanja je osnovana Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju (OEEC) 1948.godine. Na osnivanje OEEC-a sa Istoka dolazi odgovor kroz obrazovanje Savjeta za uzajamnu ekonomsku pomoć. On je osnovan 1949.godine sa sjedištem u Moskvi. Sporazum o osnivanju SEV-a potpisan je između Bugarske, Čehoslovačke, Mađarske, Poljske, Sovjetskog Saveza i Rumunije. Nešto kasnije, ali iste godine pristupila mu je Albanija, a DR Njemačka 1950.godine. Naša bivša Jugoslavija imala je status posmatrača od 1956-1958.godine. Od 1963.godine po posebnom sporazumu učestvovala je u radu stalnih komiteta. Sa završetkom hladnog rata i prestankom postojanja Sovjetskog Saveza prestao je postojati i Savjet za uzajamnu ekonomsku pomoć. Inače, istočne zemlje svoje organizovanje dovršavaju 1955.godine stvaranjem multilateralne vojno-političke organizacije poznate kao Varšavski ugovor. U literaturi se ističe da je njegovo formiranje bilo zapravo reakcija na Pariški sporazum iz 1954.godine, kojim je SR Njemačkoj omogućeno naoružavanje i priključenje Sjevernoatlantskom savezu.

10

5. Maršalov plan i privredni oporavak Maršalov plan dobio je naziv prema američkom državnom sekretaru Džordžu Maršalu koji je jedan od inicijatora programa za obnovu poslijeratne Evrope, a inače službeno je nazvan Plan evropske obnove. To je bio službeni plan u obnovi poslijeratne Evrope koji je državni sekretar prvi put predstavio na Univerzitetu u Harvardu 1947.godine, ali je sadržavao i cilj čijim ostvarenjem bi se suzbijao uticaj komunizma nakon Drugog svjetskog rata. Njime je bilo predviđeno ulaganje trinaest milijardi dolara u obnovu porušene evropske privrede i funkcionisanje Evrope u narednom četverogodišnjem periodu. Plan je dakle sproveden u periodu od četiri godine počev od 1947.godine. Nakon prve faze koja je predviđala obezbjeđivanje neophodne hrane i odjeće, plan se fokusirao na obnovu ekonomije. Da bi se oporavila ekonomija, prva pomoć je bila upućena u rudnike uglja. Njime je bila obuhvaćena i pomoć njemačkim rudnicima, koji su teško oštećeni bombardovanjima u ratu. Definitivno, se može ustvrditi da je glavni efekat Maršalovog plana bio u uticaju na moral zapadnih Evropljana, a u prilog tvrdnji ide i činjenica da su istim bile obuhvaćene i do juče neprijateljske zemlje Njemačka i Italija. Maršalov plan je bio ponuđen svim evropskim državama, pa prema tome i Sovjetskom Savezu i zemljama Istoka, uz uslov političkih reformi i prihvatanja nekog oblika spoljašnje kontrole. Sovjetski Savez je odbio ponuđeni plan uz izgovor da je to američki pokušaj da se stave pod kontrolu sve evropske države, te da će američki kapital preplaviti Evropu i da će ona kupiti sve što vrijedi, čime će postati dominantna ekonomska, politička i vojna sila. Obzirom da je već ranije, kako je i opisano, došlo do raspada ratne alijanse, pri čemu su SAD i Sovjetski Savez ostali na dvije suprotne strane, vjerovatno ni Amerika nije imala cilj da plan bude prihvaćen. Da se to i desilo, preovlađuju mišljenja, da bi se morao tražiti neki modus za izlaz. Sovjetski Savez je vršio uticaj i na zemlje Jugoistočne Evrope da ga ne prihvate u čemu je i uspio. Jedino je Čehoslovačka imala različito stajalište, prije svega zbog svojih demokratskih tradicija. Čak je bila uputila i delegaciju na pregovore oko prihvatanja plana. Ubrzo zatim srušen je demokratski režim u Čehoslovačkoj. S druge strane, sumnjičavost SAD i Zapadne Evrope zbog stanja u Čehoslovačkoj ubrzat će stvaranje Sjevernoatlanske zajednice kao svojevrsnog oblika integracija. Inače, Maršalov plan je, kako se nalazi u literaturi, dugo vremena

11

smatran jednim od prvih procesa evropske integracije. Ono što se može reći, sa dosta izvjestnosti, predstavljao je korak prema integraciji i ekonomsku podlogu za integraciju. Godinu dana kasnije formiran je institucionalni okvir sa ciljem da pomogne ostvarenju Maršalovog plana, tj. Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju (OEEC) koja je 1960.godine prerasla u Organizaciju za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD). To je međunarodna organizacija zapadnih zemalja bez supranacionalnih nadležnosti, a to podrazumjeva nemogućnost diktiranja privrednog programa i postavljanja konkretnih zadataka u ekonomskoj sferi. Njegova djelatnost je usmjerena u pravcu libaralizacije trgovine i proširenju svjetske trgovine. Unutar organizacije stvorena je Evropska platna unija koja je kasnije (1959.godine) reorganizovana u Evropski monetarni sporazum. Osnovni organi ove organizacije su: Savjet koji je sastavljen od predstavnika država članica, a odluke donosi konsenzusom. Drugi organ je Izvršni komitet koji razmatra pitanja iz određenih oblasti i stara se o sprovođenju odluka Savjeta. Značajno je istaći da je ova organizacija u početnom periodu djelovanja imala političko-ekonomski karakter. To se zaključuje iz perioda njenog osnivanja, jer se on poklapa sa početkom hladnog rata. Kasnije sa promjenom političke klime sve više poprima ekonomski karakter.

6. Umjesto Evropske odbrane, Sjevernoatlantska zajednica Gledano unazad, korijeni stvaranja odbrambene zajednice, a koja će kasnije predstavljati preteču daljih integracija sežu u vrijeme završetka Drugog svjetskog rata, a vežu se za ideje euroatlantizma koje su još u toku ratnih godina pokrenuli američki i evropski intelektualci. Kraj Drugog svjetskog rata bio je ujedno i početak kraja antihitlerovske koalicije, o čemu je šire govoreno, ali i hod ka hladnom ratu poslije niza neriješenih pitanja. Neriješena pitanja ogledala su se u međusobnom nepovjerenju saveznika, problemima vezanim za Jugo-istočnu Evropu, početku trke u naoružanju i upotrebi atomske bombe od strane SAD na Japan. Dakle, takva situacija je proizvela podjelu u kojoj su na jednoj strani bile Sjedinjene Američke Države i zemlje Zapadne Evrope, a na drugoj Sovjetski Savez. Već u to doba može se govoriti o nekoj vrsti integracija, pri čemu dominirajuću ulogu imaju Sjedinjene Američke Države.

12

Istčemo, da je već 1946.godine Čerčil govorio, da je kontinent podijeljen na Istok i Zapad, uz konstataciju da je potrebno vršiti integraciju i pozvao na stvaranje „Sjedinjenih država Evrope“. Naredne 1947.godine na svjetskoj političkoj pozornici je i Trumanova doktrina. Ona je podrazumjevala pomoć svakoj državi koja je spremna da se suprotstavi komunizmu. Tako su prve pomoć zatražile Turska i Grčka u kojoj je bio građanski rat. U zapadnoj Evropi vladao je strah od eventualnog američkog povlačenja, ali naredna 1948.godina i događanja u Čehoslovačkoj ostavljaju SAD u Evropi, jer je došlo do povećanja sumnjičavosti Zapada prema Sovjetskom Savezu. Te godine Velika Britanija, Francuska i zemlje Beneluksa potpisuju ugovor u Briselu kojim stvaraju savez odbrambenih snaga evropskih država, koji je poznat pod službenim imenom – Ugovor o ekonomskoj, socijalnoj i kulturnoj saradnji, te kolektivnoj samoodbrani. Ovako oblikovano savezništvo dovelo je do osnivanja Zapadne unije, u septembru iste godine, potpisivanjem Briselskog ugovora. Ugovor je predviđao da je to organizacija za „ekonomsku, socijalnu, kulturnu saradnju i legitimnu kolektivnu odbranu“. Zapadna unija je 1954.godine doživjela prvo proširenje u čiji sastav ulazi SR Njemačka i Italija, te je transformisana u Zapadnoevropsku uniju. Danas se u punopravnom ili pridruženom članstvu sve zemlje Evropske unije, odnosno ZEU je inkorporirana u EU. Njeno prvobitno sjedište je bilo u Londonu, a danas je u Briselu. Do izmještanja sjedišta došlo je nakon što nije realizovana ideja o Evropskoj odbrambenoj zajednici iz 1991.godine. Inače, ZEU je po Mastriškom ugovoru odbrambena komponenta Evropske unije. Prvo njeno praktično djelovanje kao komponente EU je u učešću u rješavanju kriza na balkanskim prostorima. Dalji integracioni proces ZEU ogleda se i u tome, što je od ministarskog sastanka u Luksemburgu, Visoki predstavnik EU za vanjsku politiku i zajedničku sigurnost, postao i generelni sekretar ZEU. Ove promjene su rezultat plana o tzv. „Evropi odbrane“ koji je prethodno usaglašen na najvišem nivou Evropske unije. „Pitanjem njemačkog uključivanja u zapadnu odbranu riješeno je proširenje Zapadne unije na konferenciji u Londonu. Zatim je 23.oktobra 1954.godine u Parizu potpisan modifikovani zapadnoevropski vojni savez pod nazivom Zapadnoevropska unija (WEU). Ugovoru su se pridružile Njemačka i Italija“. 9 U hladnoratovskom periodu Zapadnoevropska unija nije odigrala željenu ulogu. Naime, njeno djelovanje bilo je u sjeni NATO-a. Bilo koja inicijativa za njenom uticajnijom ulogom nije imala šansu za uspjeh, jer je angažman SAD bio neizbježan, ali njeno osnivanje i postojanje, pa makar i sa neostvarenom ulogom bilo je od koristi. 9 Munib Bisić, Evropska sigurnost i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 2007.godine, str.181, (vidi šire – NATO, Handbook, Dokumentation, 1999.godina, str.19-30).

13

Pokazano je da se može izvršiti integrisanje i dostignuta integracija držati na okupu. Značaj je veći utoliko što su se ovoj zajednici priključile Italija i Njemačka, do jučerašnji ratni neprijatelji. Osim formiranja Zapadne unije, kao odgovor na događanja u Čehoslovačkoj u aprilu 1949.godine dolazi do potpisivanja Ugovora o Sjevernoatlatnskoj zajednici koja ima karakter vojnopolitičke organizacije. Težište djelovanja navedene zajednice je zajednička odbrana. U njen prvobitni sastav ulazi dvanaest država: Belgija, Danska, Francuska, Holandija, Italija, Island, Kanada, Luksemburg, Norveška, Portugal, SAD i Velika Britanija, a kasnije se priključuju Grčka, Turska i Zapadna Njemačka. Nakon nastanka NATO-a, uslijedit će nastanak drugih integracija. Može se reći da je bio osnova daljih integracija, te da je predstavljao uvod u nastanak Evropske zajednice za ugalj i čelik koja se smatra pretečom Evropske unije. Ova konstatacija proizilazi iz činjenice da su u njegovom sastavu do juče zaraćene strane. Međutim, sjevernoatlantska zajednica nije isto što bi bila Evropska organizacija odbrambenog karaktera, o čemu će biti riječi kao o ne realizovanom projektu do današnjeg dana. S druge strane, u NATO savezu Sjedinjene Američke Države zadržavaju vodeći uticaj do danas.

14

SAVJET EVROPE

15

II GLAVA

SAVJET EVROPE

1. Osnivanje Savjeta Evrope Savjet Evrope je regionalna međunarodna organizacija, osnovana 5.maja 1949.godine u Londonu. Osnovalo ga je deset zapadnoevropskih država: Belgija, Danska, Francuska, Irska, Italija, Luksemburg, Norveška, Švedska i Velika Britanija. Predstavnici deset navedenih država donijeli su i potpisali Statut Savjeta Evrope kao osnivački akt. Prvobitno sjedište Savjeta Evrope bilo je u Palati strasbuškog sveučilišta dok se danas nalazi u Palati Evrope u Strazburu koji je na francusko-njemačkoj granici. Od osnivanja pa sve do 90-tih godina prošlog vijeka kada je počelo pristupanje istočno-evropskih država, Savjet Evrope je bio zapadnoevropska organizacija. Cilj Savjeta Evrope je upostavljanje većeg jedinstva između država članica radi očuvanja i unapređenja ideala i načela koji su njihova zajednička baština, te poticanje ekonomskog i socijalnog napretka. Bliža saradnja i jedinstvo država članica može se postići prihvatanjem vrijednosti demokratije, poštovanja ljudskih prava i vladavine prava. Tako je članom 3. Statuta Savjeta Evrope propisano da „svaka članica Savjeta Evrope priznaje načelo vladavine prava i načelo prema kojem svaka osoba pod njezinom jurisdikcijom mora uživati ljudska prava i osnovne slobode, te se obavezuje da će iskreno i djelotvorno sarađivati na postizanju cilja određenog u poglavlju I“ 10. Dakle, iz navedene odredbe člana 3. Statuta Savjeta Evrope može se konstatovati da je svaka država Evrope potencijalna članica Savjeta Evrope ukoliko priznaje načelo vladavine prava i načelo zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, a da pri tome prihvati obavezu da će iskreno i djelotvorno sarađivati na postizanju navedenih ciljeva. Na osnovu tih odredbi usvojena je Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, koja služi kao osnovni dokument Evropskom sudu za ljudska prava. Savjet Evrope je, inače prva organizacija koja ima elemente nadnacionalnog karaktera, koji je osnovan nakon dugog perioda od ideja o ujedinjenju Evrope, a ideja o njegovom stvaranju razrađena je na Evropskom kongresu koji je održan u Hagu od 7. do 10. maja 1948.godine. Na njemu su dogovoreni konkretni oblici političkog povezivanja Zapadne Evrope. Na ovom kongresu usvojena je politička rezolucija koja je tretirala pitanje političkog karaktera, a to se odnosilo na potrebu uključivanja Njemačke koja je poražena u ratu, u nove evropske tokove, na stvaranje i nadležnost evropske skupštine, na potrebu donošenja posebne Povelje o pravima čovjeka, te 10 Član 3. Statuta Savjeta Evrope.

16

uspostavljanje Visokog suda pravde koji će biti zadužen za njeno poslovanje. Iz izloženog se može konstatovati da je navedena rezolucija bila neka vrsta „preteče Statuta Savjeta Evrope. Literatura o evropskim integracijama je saglasna da su pored želje i težnje za integracijama, na samom početku pregovora izbile nesuglasice i nesporazumi između zagovornika ideje o federalizaciji zapadne Evrope i zagovornika o tome da budući integracioni oblici ne bi trebali da bitno zadiru i ograničavaju suverenitet nacionalnih država. Suprotna stajališta o oblicima integracije zadržat će se i kroz buduće oblike organizovanja i povezivanja. Inače, nosioci ideje o osnivanju čvrste evropske federacije bili su predstavnici Francuske podržani predstavnicima kontinentalnih zemalja iz tzv. Briselskog ugovora, a nosioci druge ideje bili su predstavnici Velike Britanije podržani od strane delegacija skandinavskih zemalja. I pored navedenih razmimoilaženja, postignut je kompromis i 5. maja 1949.godine osnovan je Savjet Evrope koji je sa Njemačkom kao pridruženim članom činio tzv. „malu Evropu“. Osim osnovnih ciljeva radi kojih je i osnovan Savjet Evrope, koji se kako je već i navedeno odnose na zaštitu ideoloških vrijednosti zapadno evropskih liberalnih država, a koji se manifestuje kroz prihvatanje vrijednosti demokratije, zaštite ljudskih prava i vladavine prava, on je trebao da bude brana širenja ideoloških i političkih uticaja sa Istoka na Zapad. Na ovaj zaključak upućuje između ostalih razloga, uspostavljanje blokovskih podjela na komunističke i kapitalističke države koje su se desile nakon raspada antihitlerovske koalicije, o čemu je već bilo govora. U takvoj situaciji počinju razmišljanja o uključivanju Zapadne Njemačke u Savjet Evrope. 11 Zapadna Njemačka je trebalo da bude brana širenju komunizma, a mogućnost za to davao joj je njen geografski položaj, jer je bila prvi susjed Istočne Njemačke koja je gajila komunističku ideologiju. Nadalje, treba istaći i želju zapadnoevropskih država da se spriječi eventualna obnova nacizma u toj zemlji. Takođe, potreba za očuvanjem liberalnih vrijednosti zapadno-evropskih država, narastala je i zbog jačanja uticaja komunističkih partija u Francuskoj i Italiji koje su bile članice Informbiroa i jedine od svih članica nisu bile na vlasti u svojim državama

11 Zapadna Njemačka je u početku imala status pridruženog člana, a od 1951.godine, postaje punopravni član Savjeta Evrope.

17

Od osnivanja Savjeta Evrope do danas prošlo je skoro šest decenija. Krajem pete i početkom šeste decenije od njegovog osnivanja došlo je do pada Berlinskog zida i ujedinjenja Njemačke, te rušenja komunizma u nizu istočno-evropskih država, raspada Varšavskog pakta i Sovjetskog Saveza. Zapadno-evropske zemlje te procese su vidjele kao pozitivne promjene u pravcu razvoja i jačanja demokratije država Centralne i Istočne Evrope, te njihovo približavanje Zapadu. Ovim promjenama mijenja se globalna politička situacija i geografska karta Evrope. S druge strane, navedeni procesi povezani su sa ekonomsko-socijalnim, političkim i drugim krizama. Posebno je važno istaći pojavu nacionalnih netrpeljivosti koje su i u ovom momentu manje ili više izražene u pojedinim regijama koje su pripadale komunističkom bloku država. U takvim političko-ekonomskim prilikama države Srednje i Istočne Evrope započele su trku za prijem u Savjet Evrope. Za njih je to značilo svojevrsno priznanje da su postale demokratske, uspostavile vladavinu prava, te da poštuju prava i slobode pojedinaca. Interes vlada bivših socijalističkih zemalja za prijem u članstvo Savjeta Evrope naišao je u početku na njegovo razumijevanje, jer se slagao sa planovima širenja Savjeta koji je u toku sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog vijeka bio oslabljen zbog značaja koji je u tom periodu u smislu ekonomskog povezivanja država imala Evropska ekonomska zajednica. Tako je od početka 90-tih godina došlo do znatnog proširenja Savjeta Evrope, koji sada za razliku od 50-tih godina obuhvata „veliku Evropu“.

2. Države članice Savjeta Evrope Kako je već istaknuto, deset država Zapadne Evrope formiralo je Savjet Evrope koji je polovinom prošlog vijeka bio prva i jedina međunarodna organizacija. Danas Savjet Evrope čine četrdeset sedam država. U njegovom sastavu su sve evropske države osim Bjelorusije bivše republike Sovjetskog Saveza čiji zahtjev za prijem u punopravno članstvo je suspendovan zbog nepoštivanja ljudskih prava i neadekvatne vladavine prava. Iako je već naveden određen broj država članica, a koje su osnivači Savjeta Evrope u daljem dijelu, a radi boljeg pregleda i sveobuhvatnosti navode se sve države članice Savjeta Evrope sa godinom prijema. Države koje su učestvovale u osnivanju:

1. Belgija (1949.)

18

2. Danska (1949.) 3. Velika Britanija (1949.) 4. Francuska (1949.) 5. Holandija (1949.) 6. Irska (1949.) 7. Italija (1949.) 8. Luksemburg (1949.) 9. Norveška (1949.) 10. Švedska (1949.).

Države koje su se kasnije pridružile ili primljene su:

11. Grčka (9.avgust 1949.) 12. Turska (9.avgust 1949.) 13. Island (9.mart 1950.) 14. Njemačka (13.juli 1950.) 15. Austrija (16.april 1956.) 16. Cipar (24.maj 1961.) 17. Švajcarska (6.maj 1963.) 18. Malta (29.april 1965.) 19. Portugal (22.septembar 1976.) 20. Španija (24.novembar 1977.) 21. Lihtenštajn (23.novembar 1978.) 22. San Marino (16.novembar 1988.) 23. Finska (5.maj 1989.) 24. Mađarska (6.novembar 1990.) 25. Poljska (26.novembar 1991.) 26. Bugarska (7.maj 1992.) 27. Estonija (14.maj 1993.) 28. Litva (14.maj 1993.) (Litvanija) 29. Slovenija (14.maj 1993.) 30. Češka (30.juni 1993.) 31. Slovačka (30.juni 1993.) 32. Rumunija (7.oktobar 1993.) 33. Andora (10.oktobar 1994.) 34. Latvija (10.februar 1995.) 35. Albanija (13.juli 1995.) 36. Moldavija (13.juli 1995.) 37. Makedonija (9.novembar 1995.) 38. Ukrajina (9.novembar 1995.) 39. Rusija (28.februar 1996.) 40. Hrvatska (6.novembar 1996.)

19

41. Gruzija (27.april 1999.) (Đorđija) 42. Armenija (25.januar 2001.) Jermenija 43. Azerbejdžan (25.januar 2001.) 44. Bosna i Hercegovina (24.april 2002.) 45. Srbija (3.april 2003.) 46. Monako (5.oktobar 2004.) 47. Crna Gora (11.maj 2007.).

Neke države nisu u sastavu ove velike međunarodne organizacije, ali imaju status posmatrača u pojedinim institucijama. Tako Vatikan nikada nije težio prijemu u Savjetu Evrope, ali od 1970.godine ima status posmatrača pri Komitetu ministara (odboru). Za rad Savjeta Evrope zainteresovane su države van evropskog kontitenta. Izrael ima status posmatrača pri Parlamentarnoj skupštini, SAD i Japan imaju status posmatrača pri Komitetu (odboru) ministara, a Kanada i Meksiko pri Komitetu ministara i Parlamentarnoj skupštini.

3. Organi Savjeta Evrope U okviru Savjeta Evrope nadležnost je podijeljena između šest osnovnih organa u koje spadaju Parlementarna skupština, Komitet ministara, Kongres lokalnih i regionalnih vlasti, Sekretarijat sa generalnim sekretarom na čelu, Evropski sud za ljudska prava i Komesar za ljudska prava. Navedena struktura Savjeta Evrope pokazuje težnju da u organizaciji budu zastupljeni predstavnici različitih organa i nivoa vlasti u državi članici i to od predstavnika vlade, preko predstavnika parlamenata do lokalnih i regionalnih vlasti. 3.1. Parlamentarna skupština Parlamentarna skupština je organ Savjeta Evrope koji je Statutom bio predviđen kao konsultativna skupština, ali ona se sama počela nazivati parlamentarna, što je kasnije i prihvaćeno. Odredbama člana 22. i 23. Statuta Savjeta Evrope utvrđen je način formiranja i nadležnosti. Jasno se vidi da je skupštini namijenjena savjetodavna uloga. Parlamentarna skupština donosi preporuke koje se tiču nadležnosti Savjeta. Njegova uloga je posebno značajna prilikom prijema novih

20

članova. Tako u praksi nisu zabilježeni slučajevi da je Komitet ministara primio neku državu u članstvo Savjeta Evrope bez pozitivne preporuke Parlamentarne skupštine. Parlamentarnu skupštinu čine delegacije nacionalnih parlamenata koje se biraju ili imenuju u zavisnosti od procedure u svakoj konkretnoj državi članici. Broj članova delegacije zavisi od veličine države članice. Članovi Parlementarne skupštine su nezavisni i glasaju po svojoj savjesti, a ne kao predstavnici vlade ili parlamenta. U Parlamentarnoj skupštini postoje političke grupe koje okupljaju članove iz svih država članica po političkoj pripadnosti (npr. socijalistička grupa okuplja izabrane predstavnike socijaldemokratske provenijencije i Evropske narodne stranke koje okupljaju predstavnike konzervativnih partija). 3.2. Komitet ministara Komitet ministara je najviši organ Savjeta Evrope koji donosi odluke u ime Savjeta. Usvaja budžet i odlučuje o aktivnostima koje treba preduzeti da bi se postigli ciljevi organizacije, uključujući zaključivanje konvencija i sporazuma. Odlučuje o prijemu novih država u članstvo Savjeta Evrope, njihovoj eventualnoj suspenziji ili prestanku članstva. 12 Dakle, Komitet ministara nadležan je i za praćenja izvršenja obaveza koje su preuzele novoprimljene države članice u Savjetu Evrope. Ima i ulogu vršenja nadzora u pogledu sprovođenja presuda Evropskog suda za ljudska prava od strane država članica. Komitet ministara ima ovlaštenja da formira stalne ili povremene odbore, a koji dalje sprovode programske aktivnosti u oblastima za koje su formirani. Inače, Komitet ministara je sastavljen od ministara inostranih poslova koji se sastaju dva puta godišnje, a u međuvremenu zamjenjuju ih njihovi zamjenici koji su najčešće stalni predstavnici države članice pri Savjetu Evrope. 13 12 Vidi šire član 4. Statuta Savjeta Evrope 13 Vidi šire član 8. Statuta Savjeta Evrope

21

3.3. Sekretarijat i generelani sekretar Sekretarijat je organ Savjeta Evrope na čijem čelu je generalni sekretar. Statutom nije decidno utvrđena njegova nadležnost. U praksi njegova uloga je velika. Obavlja administrativne i finansijske aktivnosti. Njegova uloga dolazi posebno do izražaja u pripremi raznih dokumenata, izvještaja i analiza, te učestvuje u pripremi programa pomoći državama članicama u oblasti demokratije i ljudskih prava. Generalni sekretar u operativnom smislu rukovodi radom Savjeta Evrope. Odgovoran je za sprovođenje programa koji utvrdi komitet ministara. Generalni sekretar rukovodi sa šest Direktorata i to: Direktorat za ljudska prava, Direktorat za socijalnu koheziju, Direktorat za kulturu, obrazovanje i omladinski program, Direktorat za administraciju i logistiku. U okviru direktorata postoje određena odjeljenja koja se bave javnim pravom, privatnim pravom, krivičnim pravom, lokalnom demokratijom... 3.4. Kongres lokalnih i regionalnih vlasti Evrope Kongres lokalnih i regionalnih vlasti Evrope (CLRAE) osnovan je 1994.godine umjesto nekadašnje Stalne konferencije lokalnih i regionalnih vlasti. On ima zadatak da pomaže novim državama članicama u stvaranju efikasne lokalne i regionalne samouprave. Kongres se sastoji od dva vijeća i to: Vijeća lokalnih vlasti i Vijeća regiona. Vijeća naizmjenično biraju predsjednika Kongresa na mandat od dvije godine. Kongres se sastaje jednom godišnje u Strazburu. Kongres je savjetodavno tijelo za Komitet ministara i Parlamentarnu skupštinu Savjeta Evrope o svim aspektima lokalnih i regionalnih politika. Tijesno sarađuje sa nacionalnim i međunarodnim organizacijama i pri tom predstavlja lokalne i regionalne vlade. Kongres priprema redovne pojedinačne izvještaje o stanju lokalne i regionalne demokratije u svim državama članicama Savjeta, kao i u državama kandidatima. Vrši nadzor nad primjenom Evropske povelje o lokalnoj samoupravi. Pomaže svim državama članicama Savjeta Evrope u njihovim nastojanjima da uspostave efektivnu lokalnu i regionalnu samoupravu. Kongres ima značajnu ulogu u razvoju inicijativa da se omogući građanima da stvarno učestvuju u lokalnoj i regionalnoj demokratiji, te predstavlja interese lokalnih i regionalnih vlada u oblikovanju evropske politike. Preko svojih predstavnika posmatra lokalne i regionalne izbore u državama članicama.

22

3.5. Evropski sud za ljudska prava Evropski sud za ljudska prava je sudska institucija Savjeta Evrope osnovan 1959.godine, radi pružanja zaštite prava i sloboda koje se garantuju Evropskom konvencijom o ljudskim pravima koja je donesena 1950.godine. Postao je stalna institucija zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda u Evropi od 1.novembra 1998.godine, kada je stupio na snagu Protokol 11. 14 uz Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Prije stupanja na snagu navedenog protokola, pored suda, sudsku funkciju obavljala je Evropska komisija za ljudska prava osnovana 1954.godine. Ona je ukinuta protokolom, ali je nastavila sa radom radi okončanja tekućih postupaka i djelovala je do 31.oktobra 1999.godine. Formiranjem ovog suda broj sporova je više nego udvostručen. To je bio jedan od razloga za otvaranje pitanja reforme sudskog sistema, što je i učinjeno Protokolom 14. Ovim protokolom predviđen je mehanizam rasterećenja Suda i unapređenje njegove efikasnosti. Protokolom je predviđen prijenos nadležnosti s vijeća na suce pojedince, smanjenje broja članova vijeća, poštovanje uslova za pokretanje međunarodnih sporova. 15 Suce Evropskog suda za ljudska prava bira Parlamentarna skupština Savjeta Evrope, na period od 6 godina, a broj sudaca odgovara broju članica Savjeta Evrope. Organizacija, sastav i nadležnost Suda uređeni su Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i Poslovnikom suda, koji je na snazi od 2005.godine. Evropski sud za ljudska prava ima ingerencije da štiti ljudska prava i osnovne slobode utvrđene Evropskom konvencijom, ali tek kada su iscrpljeni pravni lijekovi unutar nacionalnog zakonodavstva i bez adekvatnih rezultata. Iz navedenog se vidi da je njegova uloga supsidijarna. Sud nema odgovarajućih sudskih sredstava za provođenje sopstvenih odluka, to znači da odluke nemaju neposrednu izvršnu snagu. S druge strane, to ne znači oslobađanje država od obaveze da izvršavaju odluke Suda. Naime, one su se obavezale na izvršavanje odluka potpisivanjem Evropske konvencije. 14 Vidi šire Protokol br.11. uz EKLJP 15 Vidi šire Protokol br.14 uz EKLJP

23

3.5.1. Pravna obilježja Evropskog suda za ljudska prava „Radi osiguranja poštivanja obaveza koje su visoke strane ugovornice preuzele Konvencijom i dodatnim protokolima, ustanovljava se Evropski sud za ljudska prava, dalje: Sud. On djeluje kao stalni Sud“.16 Iz navedene odredbe člana 19. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i sloboda vidi se da je Sud ustanovljen kako bi se osiguralo poštivanje obaveza koje su visoke strane ugovornice preuzele Konvencijom i njenim Protokolima. Stoga se nedvosmisleno proizilazi konstatacija da je Sud najviši i najvažniji organ za zaštitu ljudskih prava u evropskom sistemu zaštite ljudskih prava. „Odluke Evropskog suda imaju deklaratoran karakter što znači da Sud nema odgovarajuća sudska sredstva implementacije odluka koje se donose u povodu kršenja odredbi Evropske konvencije i Protokola uz nju. Izvršenje odluka Suda ostavlja se na volju državama članicama, jer odluke Suda nemaju same po sebi direktni efekt na nacionalno pravo. To znači da se ne može izvršiti abrogacija, anuliranje ili modifikacija normi unutrašnjeg prava neke članice (...). Može se zaključiti da odluke Suda nemaju direktnu izvršnu snagu, tj. odluke Evropskog suda ne može direktno izvršiti ni Sud ni bilo koji organ Vijeća Evrope. Pri tome organ nadležan za izvršenje presuda postaje Komitet ministara Vijeća Evrope“. 17 Iz izloženog se može konstatovati da funkciju suđenja vrši sudski organ, a da funkciju izvršavanja sudskih presuda vrši politički organ. Slijedi konstatacija da je time omogućena veća efikasnost u donošenju i primjeni odluka, a i funkionalnost sudskog organa koji nije opterećen praćenjem izvršenja donesenih odluka. Sud nema odgovarajuća sredstva implementacije sopstvenih odluka donesenih u povodu kršenja odredbi Evropske konvencije i Protokola uz nju. Izvršenje odluka Suda ostavljeno je na volju državama članicama. One nisu amnestirane od obaveze izvršenja sudskih odluka. Države imaju obavezu da se povinuju konačnoj odluci Suda u vezi sa predmetom u kojem se pojavljuju kao stranka. Na izneseno mišljenje upućujue odredba člana 46. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava, koja je imperativnog karaktera, a po kojoj „visoke strane ugovornice preuzimaju obavezu da se podvrgnu konačnoj presudi suda, u svakom postupku u kojem su stranke. Konačna presuda Suda dostavlja se Komitetu ministara koji nadzire njeno izvršenje“. 18

16 Član 19. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda 17 Lada Sadiković, Ljudska prava, Sarajevo, 2005.godina str.95 18 Član 46. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

24

Nedvosmisleno proizilazi konstatacija da se konačne presude dostavljaju Komitetu ministara radi vršenja nadzora nad izvršenjem, a može se nametnuti i pitanje eventualnog ne podvrgavanja države članice takvoj presudi. Obzirom na proklamovane ciljeve u preambuli Konvencije, te obaveze preuzete njenom ratifikacijom, država u tom slučaju ulazi u konfrontaciju sa Komitetom ministara, što može dovesti do određenih posljedica koje se mogu manifestovati u isključenju iz Savjeta Evrope, a samim tim i Konvencije. U posljednjem periodu se pokazuje da se evropski zaštitni mehanizam razvija sa tendencijom stalnog poboljšanja. To se vidi u skraćivanju procedura što s druge strane doprinosi povećanju evikasnosti u radu Suda koja je neminovnost zbog povećanja broja predstavki kako individualnih, tako i državnih. Napretku u radu Suda doprinijela je i nova struktura koja je uspostavljena Protokolom 11. uz Evropsku konvenciju, a nakon prestanka postojanja Evropske komisije za ljudska prava. Činjenica je da se kontinuirano povećava broj predmeta pred Evropskim sudom za ljudska prava. Razloge tome treba zasigurno tražiti u povećanju kredibiliteta Suda u evropskim zemljama, te u stalnom povećanju broja predmeta koji dolaze iz država članica Savjeta Evrope, a kojih je najviše iz bivših evropskih socijalističkih država. Poznato je da je državama prilikom potpisivanja i ratifikacije Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda pripala primarna odgovornost u zaštiti ljudskih prava koja su utvrđena istom, a što se može zaključiti i iz većine presuda. Naime, u presudama Sud naglašava obavezu država u osiguranju ljudskih prava i sloboda. S druge strane, Sud ima sporednu ulogu. Supsidijarnost svoje uloge Sud pokazuje u nizu presuda u kojima naglašava primat države u zaštiti ljudskih prava navodeći pri tome razloge. U nizu presuda se ističe bolja postavljenost državnih organa, informisanost, te mogućnost realnog sagledavanja konkretnog slučaja. Supsidijarna uloga Suda vidi se iz člana 35. stav 1. u kojem se navodi da „Sud može razmatrati predmet samo nakon što su iscrpljena sva raspoloživa domaća pravna sredstva, u skladu sa općeprihvaćenim pravilima međunarodnog prava i unutar perioda od šest mjeseci od dana donošenja konačne odluke“. 19 Iz navedene odredbe slijedi konstatacija da Sud razmatra predmete, tek ako su iscrpljeni domaći pravni lijekovi, naravno ukoliko nisu dali adekvatne rezultate. Konvencija ne tretira pitanje zaštitnih mjera koje se odnose na ljudska prava unutar država članica, ali insistira da budu podudarne sa konvencijom, što se vidi iz dijela navedene odredbe da su „u skladu sa općeprihvaćenim pravilima“.

19 Član 35. stav 1. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

25

Izloženo navodi na mišljenje da su autori konvencije imali u vidu specifičnosti i različitosti državnih i pravnih uređenja Evropskih država, pa da time i nisu propisivali zaštitne mehanizme koje treba primjeniti. 3.5.2. Konvencija kao regionalni dokument Tokom Drugog svjetskog rata razvila su se shvatanja da su ljudska prava uslov održavanja mira u svijetu, te da bez masovnog kršenja ljudskih prava ne bi ni bilo katastrofa takvih razmjera. Na bazi shvatanja o potrebi proklamovanja i zaštite proklamovanih ljudskih prava donesena je Povelja Ujedinjenih nacija 1945.godine, a zatim Univerzalna deklaracija o pravima čovjeka iz 1948.godine koja ljudska prava tretira kao „temelj slobode, pravde i mira u svijetu“. Afirmišući ljudska prava Univerzalna deklaracija insistira na potrebi da ona „budu zaštićena vladavinom prava“. Obzirom da su Ujedinjene nacije u Povelji iskazale i potvrdile vjeru u osnovna prava čovjeka, a radi unapređenja društvenog napretka i boljeg životnog standarda, u Deklaraciji potvrđuju da je zaštita ljudskih prava bitna za „razvoj prijateljskih odnosa između naroda“. Deklaracija tretira ljudska prava na univerzalan način. Stoga ona dopušta mogućnost zaštite ljudskih prava na regionalnom nivou. Danas u svijetu postoje tri regionalna sistema zaštite ljudskih prava i to: Američka deklaracija prava i obaveza čovjeka, Afrička povelja ljudskih prava i Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava. Ova Konvencija je usvojena kao dokument Savjeta Evrope i predstavlja njegovu najveću tekovinu. Pojavom ove Konvencije došlo je do velike promjene u karakteru međunarodnog prava. Dotle su države i njene organizacije bile jedini subjekt međunarodnog prava. Sa Konvencijom je došlo do izvjesne transformacije odnosa unutar međunarodnog prava, jer je pojedinac mogao zaštiti svoja prava na međunarodnom planu. Iz preambule Evropske konvencije se vidi da se ona naslanja na Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima (Generalna skupština UN-a, 10.12.1948.) koja „nastoji osigurati opće i djelotvorno priznanje i poštivanje u njoj proglašenih prava“. Međutim, Konvencija ide dalje od Deklaracije i u tom smislu ona predstavlja inovaciju. U preambuli se utvrđuje cilj Savjeta Evrope, a to je „postizanje većeg jedinstva njegovih članica“, ali i način realizacije utvrđenog cilja kroz „očuvanje i dalje ostvarivanje ljudskih prava i osnovnih sloboda“. Dakle, Konvencija ne predstavlja utvrđeni spisak ljudskih prava, nego se njome obezbjeđuje zaštita ljudskih prava, što je poseban

26

napredak u odnosu na Deklaraciju. Konvencijom se utvrđuje da se zaštita ljudskih prava i osnovnih sloboda ostvaruje putem države i posebnih nadnacionalnih institucija. Prihvatanjem Konvencije države se obavezuju da će osigurati svakoj osobi prava i slobode koje su u istoj utvrđene, pod uslovom da se ta osoba nalazi pod njenom jurisdikcijom. Kako je navedeno, Konvencija ne utvrđuje mjere zaštite ljudskih prava koje su obaveze domaćeg zakonodavstva. To, dakle, prepušta svakoj državi članici Konvencije, koja se njenim prihvatanjem obavezala na poštivanje zagarantovanih ljudskih prava. S tim u vezi treba istaći obavezu države kao visoke ugovorne strane o dostavljanju obavještenja „o načinu na koji njeno unutrašnje pravo obezbjeđuje stvarnu primjenu svih odredaba Konvencije“. 20 3.5.3. Novi odnosi kao produkt Konvencije Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava je međunarodni ugovor za koji se može reći da je to ugovor sui generis. Njom se uspostavljaju na izvjestan način novi odnosi u međunarodnom pravu. To se ogleda prije svega u činjenici da stavlja pojedinca u prioritet uspostavljajući mehanizme zaštite koji se ogledaju u obavezi države da štiti ljudska prava koja su njome zagarantovana, te u uspostavljanju Suda za ljudska prava koji je nadležan da rješava nakon što su iscrpljene sve pravne mogućnosti u državi članici. Takođe državi se nalaže obaveza jednakog postupanja i odnosa prema svojim građanima i drugim licima koja su pod njenom jurisdikcijom, a što se vidi iz odredbe člana 1. Ovom odredbom se dovodi u pitanje jedan od osnovnih postulata odnosa među državama, a to je ne miješanje u unutrašnje poslove države. Navedenu konstataciju potvrđuje i odredba člana 33. Konvencije kojom je data mogućnost svakoj državi kao visokoj ugovornoj strani da može podnijeti tužbu Evropskom sudu za ljudska prava protiv druge države, a pod uslovom da se ista odnosi na zaštitu ljudskih prava, odnosno povredu odredaba Konvencije. Na ovaj način omogućeno je ispoljavanje intresa evropskog poretka, a koji je i intres svake države. Inovacijom u odnosima među državama, a kao rezultat prihvatanja i primjene Konvencije jeste i neprihvatanje načela reciprociteta koji je do tada obilježavao međunarodno pravo što se vidi iz odredbe člana 1. (ranije navedeno) Konvencije kojom se države koje su je prihvatile obavezuju na zaštitu ljudskih prava bez obzira na činjenicu da li to čine i druge države.

20 Vidi član 52. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda.

27

Evropska konvencija sa propisanim mehanizmom zaštite daje doprinos i u odnosima između domaćeg i međunarodnog prava. To se prije svega vidi u činjenici transformacije međunarodnog prava koje je do Konvencije regulisalo samo odnose među državama. Njom se uvodi evropsko pravo sa mehanizmima pomoću kojih se to pravo primjenjuje. Jednom riječju, reguliše individualne interese koji se na evropskom nivou dovode u isti nivo sa državama pod čijom su jurisdikcijom. Potpisujući Konvenciju države kao njene potpisnice prihvataju naddržavnu sudsku vlast čime se stvara kolektivna zaštita ljudskih prava, što je bitno za evropske integracije. Prihvatajući naddržavnu sudsku vlast, države se obavezuju na provođenje odluka iste. Međutim, ta obaveza proizvodi i novu obavezu koja se ogleda u usklađivanju nacionalnih propisa sa konvencijom, a radi ostvarivanja potpunije zaštite ljudskih prava čime država ispunjava svoju obavezu, a i samu Konvenciju. Procjena je da nije suvišno još jednom potcrtati da se reformama koje su izvršene protokolima br.8 i 11. izvršilo poboljšanje zaštite ljudskih prava, a koje se ogleda prije svega u efikasnosti pri rješavanju u konkretnim predstavkama. To je postignuto stvaranjem Vijeća i Komiteta u novoj strukturi Suda, a umjesto ranije Komisije za ljudska prava koja je radila u plenarnim sjednicama.

4. Od Savjeta Evrope do Evropske unije Ulaskom u Savjet Evrope, te potpisivanjem i ratifikacijom Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, država preuzima i obaveze koje se prije svega ogledaju u dopuštanju nadnacionalne kontrole ostvarivanja zaštite ljudskih prava. Prihvatanje te obaveze, ukazuje da se time zadire u suverenost države koja ulazi u novi aranžman i da se smanjuju njene nadležnosti. Istina, da je država podložna zahtjevima „novog javnog poretka“ u koji ulazi, ali, država time i jača svoj položaj. Prije svega ostvaruje se i njen cilj koji se ogleda u efikasnoj zaštiti ljudskih prava, što je cilj i interes evropskih integracija. Da bi ostvarila efikasnu zaštitu ljudskih prava država vrši usklađivanje nacionalnog zakonodavstva i usavršavanje domaćeg sudstva. Na taj način država usavršava svoje institucije koje mogu efikasnije obavljati savremene funkcije i time otvoriti put za ekonomski i svaki drugi prosperitet. Ulazeći u novi, javni evropski poredak, a koji se ostvaruje ulaskom u Savjet Evrope i potpisivanjem Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava, država stiče uslove koje upravo traži Evropska unija za prijem u svoje članstvo. Tako se u Ugovoru o Evropskoj uniji ističu tri uslova za prijem u članstvo Evropske unije i to:

28

- poštivanje ljudskih prava, - demokratija i - vladavina prava. 21

Dakle, na prvi pogled za ulazak u Savjet Evrope i prijem u Evropsku uniju propisani su istovjetni uslovi. Naravno, za prijem u Evropsku uniju potrebno je ispuniti i druge uslove, obzirom na specifičnost ove organizacije. Na ovom mjestu je značajno napomenuti da i Sud pravde kao sudska instanca Evropske unije sve više primjenjuje Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava na način kako je i tumači Evropski sud za zaštitu ljudskih prava. Članstvo u Savjetu Evrope predstavlja dio puta do Evropske unije, jer ispunjenjem obaveza iz Evropske konvencije stvaraju se neophodni političko-pravni uslovi za pristupanje Evropskoj uniji. „Država koja iskoristi mogućnosti koje joj pruža članstvo u Savjetu Evrope za demokratski i drugi razvoj, zapravo je u velikoj mjeri zrela za prijem u Evropsku uniju. Tako zapravo, Evropska konvencija osigurava demokratsku državu na osnovama vladavine prava i zaštite ljudskih prava kao vrijednosti koje su posve komplementarne sa socijalno-ekonomskom dimenzijom koje osigurava Evropska unija“. 22 Gledano unazad, ni jedna država članica Evropske unije nije to postala, prije nego što je primljena u Savjet Evrope. To ukazuje da je članstvo u Savjetu Evrope defacto preduslov za prijem u Evropsku uniju.

5. Uslovi za prijem u Savjet Evrope Kada je riječ o uslovima prijema u članstvo Savjeta Evrope treba istaći da se u početku nije vodilo računa o uslovima za prijem. Podrazumjevalo se, da su države koje su potpisale Statut Savjeta Evrope bile demokratske i da su njegovale zapadno- evropske tradicije. Taj uslov nije izričito propisan Statutom, ali je jasno da je nužan za članstvo, jer je jedan od ciljeva njegovanja tradicije zapadno-evropske demokratije. Kao neophodnost ispunjenja navedenog uslova govori to što u početnom sastavu nisu bile Španija i Portugal, jer je u njima vladao nedemokratski režim. Još jedan primjer ide u prilog tome, a radi se o istupanju iz članstva Savjeta Evrope njegove jedne članice. U pitanju je Grčka koja je istupila 70-tih godina za vrijeme vladavine vojnog režima. 21 Član 6. i 49. Ugovora o Evropskoj uniji 22 Lada Sadiković, Država u evropskom poretku, Sarajevo, 2005.godina, str.188.

29

Prvo proširenje Savjeta Evrope bilo je1965.godine prijemom Malte, a naredno proširenje Savjeta Evrope bilo je 1976.godine kada je Savjet pozvao Grčku, Island i Tursku da pristupe u njegovo članstvo. Tada je za pristupanje bilo bitno da je pao diktatorski režim i da su provedeni demokratski izbori. Što se tiče zaštite ljudskih prava, zahtjevano je jedino da ona budu zagarantovana ustavom. Međutim, teškoće oko prijema pojavile su se 90-tih godina prošlog vijeka završetkom hladnog rata i raspadom Sovjetskog Saveza. Mnoge zemlje centralne i istočne Evrope iskazivale su interes za prijem u Savjet Evrope. Kako mu i samo ime govori to je organizacija kojoj mogu da pristupe zemlje Evropskog kontinenta uz ispunjenje određenih uslova. Stoga se raspadom Sovjetskog Saveza kao imperativ nametnula potreba za rješenjem problema, koje su to zemlje bivšeg SSSR-a koje mogu biti primljene u njegovo okrilje. S tim u vezi 1992.godine odlučeno je da osim država bivšeg SSSR-a sa područja evropskog dijela u Savjet Evrope mogu konkurisati Gruzija, Jermenija i Azerbejdžan. Novonastale države u Evropi nakon hladnog rata svojim ustavima i zakonima utvrđivale su i garantovale zaštitu ljudskih prava. Međutim, zbog dugotrajnog prisustva komunističkog režima realizacija u praksi je bila otežana. Stoga Savjet Evrope odstupa od ranijeg formalnog utvrđivanja poštivanja demokratskih tradicija i počinje sa izgradnjom internih pravnih i političkih pravila koja se primjenjuju u toku procjene da li država kandidat ispunjava standarde, kako bi mogla da bude primljena. U novonastaloj situaciji Savjet Evrope počeo se pozivati na član 3. Statuta kojim je utvrđeno „da svaki član Savjeta Evrope prihvata princip vladavine prava i princip na osnovu koga sva lica pod njegovom nadležnošću uživaju ljudska prava i osnovne slobode i da će aktivno sarađivati na ostvarivanju cilja Savjeta Evrope“. Osim uslova za prijem u Savjet Evrope koji se izvode iz navedene odredbe Statuta, oni su decidno navedeni u Bečkoj deklaraciji koja je donesena na Prvom samitu Savjeta Evrope 1993.godine. Tako se još jednom navode osnovna načela demokratije, vladavina prava i zaštita ljudskih prava. Deklaracijom su utvrđeni i kriteriji na osnovu kojih će se utvrditi ispunjenje navedenih uslova, a radi se o garantovanju slobode i izražavanja (posebno slobode medija), te zaštita nacionalnih manjina i poštivanje načela međunarodnog prava. Naprijed izneseno ukazuje da se uslovi za prijem u Savjet Evrope mogu svesti na tri osnovna:

- višepartijski demokratski sistem, - zaštita ljudskih prava i - vladavina prava.

30

Višepartijski demokratski sistem je uslov koji mora biti ispunjen prije pristupanja Savjetu Evrope, jer se smatra da je njegovo uspostavljanje preduslov za ustanovljenje demokratije. Država koja je primljena u Savjet Evrope ima dalju, stalnu obavezu da razvija i jača demokratiju. U suprotnom može biti isključena iz članstva.

Kada je riječ o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda kao uslov za prijem u članstvo Savjeta Evrope, to prije svega podrazumjeva obavezu države kandidata, da u molbi za prijem istakne svoju obavezu da će potpisati i ratifikovati Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Međutim, to predstavlja formalni uslov. S druge strane, traži se ispunjenje materijalnog uslova, a on je sadržan u pozitivnoj ocjeni stanja ljudskih prava u konkretnoj državi kandidatu. U pogledu procjene stanja ljudskih prava razlikovao se pristup prije 90-tih i poslije 90-tih godina prošlog vijeka. Tako je poznato, da se Parlamentarna skupština u slučaju prijema Malte 1965.godine pozvala na spremnost kandidata da prihvati Evropsku konvenciju, a u slučaju Španije iz 1987.godine, pozvala se na namjeru španske vlade da ratifikuje Evropsku konvenciju. Kasnije je traženo da pravni sistem države mora imati i ustavne garancije zaštite ljudskih prava i biti usklađen sa Evropskom konvencijom. Praksa pokazuje da su neke države vršile usklađivanje pravnog sistema, a da su neke u potpunosti u tekst ustava ugradile Konvenciju. U prvom slučaju poznat je primjer Finske i Mađarske, a u drugom Bosansko-hercegovački entitet Federacija Bosne i Hercegovine u svom tekstu je preuzela kompletnu Konvenciju, dok je država Bosna i Hercegovina u Aneksu 6. član 1. Dejtonskog mirovnog sporazuma preuzela obavezu poštivanja Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i protokola uz nju. 23 Poslije 90-tih godina prošlog vijeka, a u odnosu na ranije traženje spremnosti ili namjere za potpisivanje Konvencije, što je već opisano traži se, da se prilikom prijema u Savjet Evrope, Evropska konvencija potpiše i ubrzo nakon toga ratifikuje i da država kandidat prizna pravo pojedinca na podnošenje tužbe protiv države. Ovo je izričito predviđeno u Bečkoj deklaraciji iz oktobra 1993.godine, sa Prvog samita država Savjeta Evrope. Takođe, proširena je i lista uslova u vezi poštivanja ljudskih prava, te se zahtjeva i prihvatanje Protokola uz Konvenciju, posebno Protokola br. 6. zbog čega je obustavljen prijem Bjelorusije. Inače, neke „stare“ članice, neke od Protokola ili nisu potpisale ili nisu ratifikovale. To nećemo nabrajati pojedinačno, ali nam ukazuje na konstataciju da sve članice Savjeta Evrope nisu morale ispuniti iste uslove da bi bio izvršen njihov prijem. To ukazuje takođe i na činjenicu da se od jednostavnog prihvatanja i ratfikovanja Konvencije prešlo na postavljanje novih uslova koji značajno prevazilaze „opšteprihvaćene standarde“ koji se tiču zaštite

23 Vidi član 1. Aneksa 6. Dejtonskog mirovnog sporazuma

31

ljudskih prava i u suštini pokazuje na koji se način proširuju obaveze članica Savjeta Evrope. Treće, osnovno načelo kao uslov za prijem države kandidata u sastav Savjeta Evrope, podrazumjeva postojanje ustava kao osnova za uspostavljanje demokratskih organa u državi kandidatu. Zatim, pretpostavka vladavine prava podrazumjeva i podjelu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Međutim, u praksi Savjet Evrope posebno insistira na uspostavljanju nezavisnog sudstva i jačanju pravosudnih organa, jer se putem pravosudnih organa pruža zaštita ljudskih prava. Kada je u pitanju poštivanje ovog načela praksa pokazuje da je njegova ispunjenost cijenjena po formalnim karakteristikama, a ne po stvarnom stanju. Dosljedna primjena ovog načela onemogućavala bi prijem u Savjet Evrope. Na takav stav Savjeta Evrope navodili su izvještaji njegovih ekspertnih grupa, a koji su se odnosili na društvene prilike u zemlji kandidatu.

6. Procedura prijema u Savjet Evrope Procedura prijema u Savjet Evrope pokreće se na molbu države kandidata za prijem koja se dostavlja Komitetu ministara, jer je on nadležan da odlučuje o prijemu. Prije donošenja odluke o prijemu, a što je postala praksa, Komitet ministara kosultuje Parlamentarnu skupštinu o ispunjenosti uslova za prijem. Da bi navedena molba bila uzeta u razmatranje mora biti ispunjen jedan predhodni uslov, a odnosi se na održavanje opštih demokratskih izbora. U tu svrhu Parlamentarna skupština šalje svoje posmatrače na izbore i tek po podnesenom izvještaju da su izbori bili fer i slobodni može se pokrenuti postupak prijema u Savjet Evrope. Po pokretanju postupka za prijem u Savjet Evrope, u državu koja je kandidat za prijem šalju se tzv. uvaženi pravnici, obično iz Evropskog Suda za ljudska prava i to po dva (jedino je u slučaju prijema Rusije slata grupa od četiri pravnika) sa ciljem da utvrde da li je pravni sistem države kandidata usklađen sa standardima Savjeta Evrope. Oni podnose izvještaj Savjetu Evrope u kojem iznose svoje mišljenje o stanju u pogledu usklađenosti pravnog sistema u državi kandidatu za prijem. Pri tome se zadovoljavaju formalnom provjerom usklađenosti tekstova, propisa države kandidata, ne upuštajući se u procjenu materijalne mogućnosti za primjenu propisa. Navedena faza izvještavanja o stanju u državi kandidatu vezuje se za aktivnost Odbora za politička pitanja koji podnosi izvještaj o kandidaturi i za aktivnost

32

Odbora za pravna pitanja i ljudska prava. Ovaj Odbor zadužen je da sačini i podnese Parlamentarnoj skupštini izvještaj o stanju zaštite ljudskih prava. Predstavnici navedenih odbora državu kandidata posjećuju više puta i prikupljaju odlučujuće informacije za sačinjavanje izvještaja i to od relevantnih faktora u državi domaćinu. Nakon usvajanja pozitivnog mišljenja, Parlamentarna skupština ga dostavlja Komitetu ministara. O samom činu prijema Komitet ministara donosi rezoluciju kojom poziva državu kandidata da pristupi Savjetu Evrope.

7. Praćenje izvršavanja obaveza Prijemom u članstvo Savjeta Evrope istovremeno su ispunjena dva cilja i stvorene dvije obaveze. Ispunjenje ciljeva ogleda se u težnji Savjeta Evrope za stalnim proširenjem i težnji države za uključivanje u evropske integracione procese. Istovremeno sa prijemom u Savjet Evrope nastaju dvostrane obaveze. Novoprimljena država ima zadatak da izvrši preuzete obaveze, a Savjet Evrope da prati njihovo izvršenje. U tu svrhu razrađeni su mehanizmi nadzora nad poštivanjem preuzetih obaveza. Nadležna tijela Savjeta Evrope stalno ispituju da li se izvršavaju preuzete obaveze. Nepoštivanje preuzetih obaveza može dovesti do određenih posljedica, kao što su: usvajanje određene rezolucije ili preporuke, nepotvrđivanje ili poništenje akreditva parlamentarnoj delegaciji države članice ili primjena sankcija. Izvršenje preuzetih obaveza i njihovo stalno praćenje postala je preokupacija odgovarajućih organa Savjeta Evrope. To znači i da prijem u Savjet Evrope, ne znači i ispunjenje ključnog uslova za kasnije uključivanje u Evropsku uniju. Naprotiv, to iziskuje stalni napor da se u praksi primjene odgovarajući prihvaćeni standardi, da se omogući i prati njihova primjena, te da se na odgovarajući način postupi ukoliko se utvrdi bilo kakva nedosljednost u tom pogledu.

33

TRI EVROPSKE ZAJEDNICE I POSTIGNUĆA

34

III GLAVA

NASTANAK I RAZVOJ EVROPSKIH ZAJEDNICA

1. Evropska zajednica za ugalj i čelik Uopšte o nastanku EZUČ Evropska zajednica za ugalj i čelik osnovana je Ugovorom koji je potpisan 18.aprila 1951.godine u Parizu, pa je u literaturi i praksi poznat kao Pariški ugovor. Inače, navedeni Ugovor potpisali su predstavnici vlada šest zapadno-evropskih država i to: Belgije, Francuske, Holandije, Italije, Luksemburga i Njemačke. Dakle, navedene države su ušle u novi integracioni proces i činile sastav EZUČ, a . Navedeni ugovor je nakon postupka ratifikacije, 25.jula 1952.godine stupio na snagu. Značajno je pomenuti i to da je ovaj Ugovor donesen na određen vremenski period, tj. na period od pedeset godina. Taj period je istekao 2002.godine, pa područje koje je on regulisao prešlo je u domen Evropske zajednice u užem smislu. Potpisivanju Ugovora prethodila je inicijativa pretočena u formu Deklaracije koju je preuzevši političku odgovornost, ministar vanjskih poslova Francuske, Robert Šuman prvi put zvanično predstavio na konferenciji za štampu 9.maja 1950.godine. Zašto su baš ugalj i čelik odabrani kao osnov za povezivanje, ranije je govoreno, ali ne smatra se suvišnim ukratko ponoviti, da su to u proteklom višedecenijskom periodu bile osnovne „sirovine rata“, te da je zbog strateškog značaja istih bilo najlakše pronaći kompromis i zajednički interes, što će predstavljati fundament za otpočinjanje aktivnosti na uspostavi prvih integracija. Koliko će taj datum kasnije biti značajan u procesu evropskih integracija pokazuje i činjenica da se obilježava kao Dan Evrope i u literaturi se ističe da je to Prvi od Sedam dana koji se spominju kao „dani koji su stvorili Evropu“. Na ovom mjestu treba pomenuti da je idejni tvorac stvaranja Evropske zajednice za ugalj i čelik bio Žan Mone, diplomata francuske vlade u oblasti planiranja. Može se reći da je on bio siva eminencija projekta, a radi napomene, bio je prvi predsjednik Visoke vlasti. Radi značaja Deklaracije poznate pod nazivom Šumanova deklaracija ovdje donosimo integralni tekst devete verzije koja je zadnji put dorađena 9.maja 1950.godine, da bi nakon četiri dana bila i službeno objavljena.

35

„Šumanova deklaracija (1950.godina)! Svjetski mir ne može se sačuvati ukoliko se ne ulažu kreativni napori srazmjerni opasnostima koje ga ugrožavaju. Doprinos koji organizovana i živa Evropa može dati civilizaciji neophodan je za održavanje miroljubivih odnosa. Francuska, koja je više od dvadeset godina predvodila napore oko ujedinjenja Evrope, uvijek je kao bitan cilj naglašavala služenje miru. Ujedinjena Evropa nije ostvarena, imali smo rat. Evropa se neće stvoriti odjednom ili prema jednom jedinstvenom planu. Izgradit će se putem konkretnih postignuća koja će prvo stvoriti solidarnost de facto. Ujedinjena nacija Evrope zahtjeva uklanjanje prastarog neprijateljstva između Francuske i Njemačke. Svaka mjera koja se poduzme mora se, u prvom redu, odnositi na dvije zemlje. Imajući u vidu taj cilj, francuska vlada predlaže da se odmah poduzmu mjere u pogledu jednog ograničenog, ali presudnog pitanja: ona predlaže da francusko-njemačka proizvodnja uglja i čelika kao jedna cjelina, bude stavljena pod zajedničku nadležnost Visoke vlasti, u sklopu jedne organizacije koja je otvorena za sudjelovanje i drugih zemalja Evrope. Objedinjavanje proizvodnje uglja i čelika odmah bi trebalo osigurati uspostavu zajedničkih temelja privrednog razvitka, kao prvog koraka ka federaciji Evrope, što će promjeniti sudbinu onih regija koje su se dugo bavile proizvodnjom oružja, a čije su najčešće žrtve bile one same. Tako uspostavljena solidarnost u proizvodnji dovest će do toga da svaki rat između Francuske i Njemačke postane ne samo nezamisliv, nego i materijalno nemoguć. Uspostava snažne proizvodne cjeline, koja je otvorena prema svim zemljama koje su voljne sudjelovati i koja se definitivno opredjelila da svim zemljama članicama pruži osnovne proizvode za industrijsku proizvodnju pod istim uslovima, smatrat će se istinskim temeljima za njihovo gospodarsko ujedinjenje. Ova će se proizvodnja nuditi cijelom svijetu bez razlike i iznimke, s ciljem da se doprinese podizanju životnog standarda i unapređenju uspostave mira. Uz povećane resurse Evropa će se moći usmjeriti na ostvarivanje jedne od svojih bitnih zadaća – razvitak afričkog kontinenta. Na taj će se način, jednostavno i brzo, ostvariti ona fuzija interesa koja je neophodna za uspostavljanje jedinstvenog privrednog sistema; to može biti poticaj iz kojeg će izrasti šire i dublje zajedništvo među zemljama koje su dugo bile međusobno suprotstavljene kroz krvave podjele. Objedinjavanjem osnovne proizvodnje i uspostavom nove Visoke vlasti čije će odluke biti obavezujuće za Francusku, Njemačku i druge zemlje članice, ovaj će prijedlog biti prvi konkretni temelj evropske federacija koja je neophodna za očuvanje mira. U cilju promocije ostvarenja definisanih ciljeva, Vlada Francuske je spremna započeti pregovore na slijedećim osnovama: zadaća koju će imati ova zajednička Visoka

36

vlast je da se u najkraćem mogućem roku osigura modernizacija proizvodnje i unapređenje njenog kvaliteta; ponuda uglja i čelika pod istim uslovima na francuskom i njemačkom tržištu, kao i na tržištima drugih zemalja članica; razvitak zajedničkog izvoza u druge zemlje; ujednačavanje i poboljšanje uslova života za radnike u ovim industrijskim granama. Kako bi se ostvarili ovi ciljevi, počevši od vrlo različitih uslova u kojima se nalazi proizvodnja zemalja članica u ovom trenutku, predlaže se da se uvedu određene prelazne mjere, kao što je primjena plana proizvodnje i ulaganja, uspostava kompenzacijskog mehanizma za ujednačavanje cijena i osnivanje fonda za rekonstrukciju kako bi se omogućila racionalizacija proizvodnje. Promet uglja i čelika između zemalja članica odmah će se osloboditi svih carinskih obaveza i na njih se neće primjenivati različite cijene prevoza. Postepeno će se stvoriti uslovi koji će spontano osigurati veću nacionalnu raširenost proizvodnje na najvećem nivou produktivnosti. Za razliku od međunarodnih kartela koji su skloni nametanju restriktivnih mjera na distribuciju i eksploataciju nacionalnih tržišta, kao i visokih profita ova će organizacija osigurati spajanje tržišta i rast proizvodnje. Gore definisana osnovna načela i obaveze bit će predmet sporazuma koji će države potpisati i ponuditi svojim parlamentima na ratifikaciju. Pregovori koji su potrebni za rješavanje pojedinosti u vezi s primjenom provest će se uz pomoć arbitra koji će se imanovati uzajamnim dogovorom. Njemu će se povjeriti zadaća da osigura da ostvareni sporazumi budu u skladu s utvrđenim načelima, a u slučaju da pregovori dostignu mrtvu tačku, on će odlučiti o tome koje se rješenje treba usvojiti. Zajednička Visoka vlast, kojoj je povjereno upravljanje ovim planom, bit će sastavljena od nezavisnih osoba koje imenuju vlade, poštujući ravnomjernu zastupljenost. Predsjedavajući će se odabrati zajedničkim dogovorom između vlada. Odluke ove vlasti bit će izvršne u Francuskoj, Njemačkoj i drugim zemljama članicama. Odgovarajućim mjerama osigurat će se sredstvo zaštite protiv odluka Visoke vlasti. Predstavnik Ujedinjenih naroda ovlastit će se i dobiti zadatak da dva puta godišnje Ujedinjenim narodima podnese javni izvještaj, u kojem će iznijeti podatke o funkcionisanju ove nove organizacije, posebno što se tiče očuvanja njenih ciljeva. Institucija Visoke vlasti ni na koji način neće prejudicirati metod vlasništva nad preduzećima. Visoka vlast uzet će u obzir ovlasti koje su povjerene Međunarodnoj upravi za Rur i obaveze svih vrsta koje su nametnute Njemačkoj, sve dok iste ostanu na snazi“. 24 Iz teksta Deklaracije se vidi da je Šumanov cilj bio onemogućavanje novog rata između Francuske i Njemačke koje su u posljednjih osamdeset godina tri puta bile u sukobu. Po njegovom mišljenju onemogućavanje rata i „dokidanje“

24 Šumanova Deklaracija (1950).

37

međusobnih suprotstavljenosti moguće je kroz integraciju industrije uglja i čelika. Nije teško zaključiti, zašto baš uglja i čelika, kako je već istaknuto, to su bile osnovne „sirovine rata“. Sa svoje strane Šuman je predložio stvaranje posebne institucionalne strukture koju je nazvao Visoka vlast. Ona bi bila uspostavljena između Francuske i Njemačke, ali i istovremeno otvorena za druge države koje iskažu interes za pristupanje ovoj integraciji. Takođe, projekat je predstavio kao početak federalizacije Evrope, tačnije „kao prvi korak ka federaciji Evrope“. 25Po njegovom mišljenju to „će promjeniti sudbinu onih regija koje su se dugo bavile proizvodnjom oružja, a čije su najčešće žrtve bile one same“. 26 Osnovna načela i obaveze koje su definisane deklaracijom, postale su kasnije predmet Ugovora o Evropskoj zajednici za ugalj i čelik. Navedeni ugovor je bio usmjeren prema funkcionalnoj integraciji u oblasti koju uređuje, a to znači uspostavljanje zajedničkog tržišta za ugalj i čelik. Ugovorom je uspostavljen relativno detaljan pravni okvir kojim se uređuje stvaranje zajedničkog tržišta i carinske unije, reguliše režim konkurencije i državnih subvencija, te se zabranjuje diskriminacija u odnosu na slobodu izbora proizvodžača ili dobavljača na tržištu. 1.2. Institucionalna struktura EZUČ Ugovorom o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik utvrđena je institucionalna struktura ove zajednice, što njen pravni okvir čini djelotvornijim. Institucionalnu vlast čine četiri organa, i to: Visoka vlast, Savjet ministara, Skupština zajednice i Sud. Visoku vlast čine devet članova – stručnjaka, čiji izbor se vrši zbog „nesumnjive“ stručnosti u oblasti uglja i čelika. Članovi Visoke vlasti su nezavisni od vlada država članica. Njihov izbor se vrši u državama članicama, s tim, što je predviđena saglasnost svih šest država članica za izbor kandidata. Radi uspješnijeg upravljanja proizvodnjom uglja i čelika data joj je ingerencija donošenja odluka i preporuka koje su bile obavezujuće za države članice. Njena nadležnost je bila proširena na finansijsku i socijalnu oblast, što je značilo odobravanje subvencija i investicija u cilju povećanja proizvodnje, a u cilju poboljšanja uslova rada, obrazovanja radnika, pomoći radnicima itd.

25 Vidi Šumanovu deklaraciju. 26 Vidi Šumanovu deklaraciju.

38

Savjet ministara je organ sastavljen od predstavnika – ministara vlada država članica i njegova nadležnost je usklađivanje aktivnosti država članica i Visoke vlasti. Na izvjestan način Savjet je predstavljao protutežu nadnacionalnoj Visokoj vlasti. Skupština zajednice sastavljena je od predstavnika nacionalnih parlamenata sa utvrđenom konsultativno-nadzornom ulogom. Konsultativna uloga ogledala se u davanju mišljenja o aktima Zajednice, a nadzorna u vršenju demokratske kontrole vlasti, npr. prilikom izjašnjavanja o povjerenju Visokoj vlasti zahtjevane su dvije trećine glasova poslanika da bi izglasavanje nepovjerenja bilo uspješno obavljeno. I najzad, u institucionalnoj strukturi vlasti nalazi se Sud pravde kojeg sačinjava devet sudija, sa osnovnim zadatkom tumačenja i primjene odredaba Ugovora, pa i da kontroliše zakonitost akata koje donosi Visoka vlast. Navedena institucionalna struktura Evropske zajednice za ugalj i čelik ima specifičan karakter u odnosu na druge međunarodne organizacije. Specifičnost se ogleda u utvrđenim integracijama kojima je propisano npr. da su odluke koje donosi Visoka vlast obavezne za države članice, što upućuje na naddržavni karakter te institucije. Zatim, razlikovao se i model finansiranja. Budžet se puni sredstvima od direktnih poreza od uglja i čelika, dok se druge međunarodne organizacije finansiraju prilozima koje države članice uplaćuju u njihovu kasu. 1.3. Motivi udruživanja Belgija, Francuska, Luksemburg i Njemačka imale su zajednički ekonomski motiv za osnivanje Evropske zajednice za ugalj u čelik. Prije svega, njihova međusobna granica ometala je racionalnu proizvodnju uglja i čelika koji im je bio nužan. Zatim, kontrola poslovanja ove dvije bitne grane može se izvršiti lakše kroz institucionalno povezivanje. Definitivno, svaka od navedenih država je vidjela motive za osnivanje iz vlastitog ugla. U slučaju Francuske u prvom planu je bilo okončanje suparništva u odnosu sa Njemačkom i izgradnja liderske pozicije među evropskim državama, a put ka tom cilju vidjela je u stvaranju evropskih institucija. Njemačka je težila da povrati međunarodni kredibilititet, a kako još nije bila suverena, jedino je to mogla učiniti preko Zajednice, jer joj je na taj način bilo omogućeno vođenje međunarodnih pregovora. Inače, Njemački političari na čelu sa

39

Konradom Adenauerom bili su privrženi federalističkom tipu Evrope. Ovakvo njihovo opredjeljenje ostalo je trajno po pitanju evropskih integracija. Belgija, Holandija, Italija i Luksemburg svoj interes vidjele su u ekonomskom razvoju i uspostavljanju mira kroz vezivanje Njemačke za zajedničke institucije. Stoga, neposredne motive za osnivanje EZUČ, treba tražiti u krizi koja je izazvana političkom i ekonomskom obnovom Njemačke. U tu svrhu zanimljivo je napomenuti da se u preambuli Ugovora iz Pariza tri puta spominje održavanje mira. Očigledno je da su to posljedice Drugog svjetskog rata, koji je ostavio teške traume na evropskosm kontinentu.

2. Dva nerealizovana projekta 2.1. Razlozi nastojanja za zaključivanje ugovora o EOZ Godinu dana nakon ponovne uspostave i obnove Zapadne Njemačke tj. 1950.godine Sjedinjene Američke Države uz podršku Velike Britanije pokrenule su zahtjev da se obnovi i naoruža Njemačka vojska. Razloge pokretanja takvog zahtjeva treba tražiti u činjenici da su istočne granice Zapadne Njemačke, ustvari zapadne granice Istočne Njemačke, tj. da su se na njima razdvajali Zapadni od Istočnog bloka. Dakle, po zamisli stratega preko obnove vojske Zapadne Njemačke trebalo je učvrstiti granice prema SSSR-u. Uz to, zahtjev je obuhvatao i inicijativu za njenim uključenjem u Sjevernoatlantski savez, vjerovatno radi većeg i efikasnijeg nadzora nad doskorašnjim neprijateljem. S druge strane, Francuskoj se nije svidio takav prijedlog, jer je strahovala od obnavljanja njemačkog „Vermahta“, ali je pri tom vodila računa o dobrim, već izgrađenim odnosima sa Sjedinjenim Američkim Državama. U tu svrhu izgradila je sopstveni evropski koncept odbrane. Tako je inicijativu već pominjanog idejnog začetnika „Šumanove deklaracije“ Žan Monea, tadašnji francuski predsjednik Vlade Rene Pleven, predstavio na sjednici Savjeta Sjevernoatlantskog saveza u oktobru 1950.godine i predložio osnivanje evropske odbrambene zajednice. Prema ovoj inicijativi zajedničke vojne snage država Zapadne Evrope bile bi potčinjene političkim institucijama ujedinjene Evrope. Sjedinjene Američke Države nisu bile oduševljene pomenutom inicijativom, ali u cilju zadržavanja dobrih odnosa sa Francuskom, polovinom 1951.godine dale su svoj pristanak. Takva inicijativa nije odgovarala ni Velikoj Britaniji. U to vrijeme oni su bili najjača vojna sila u Evropi, ali u izgovoru za nepridruživanje novoj odbrambenoj

40

zajednici pozvali su se na „očuvanje državnog suvereniteta“. Velikoj Britaniji je više odgovarala afirmacija i dalji razvoj Sjevernoatlantskog pakta. Nastojanja za zaključivanje Ugovora o Evropskoj odbrambenoj zajednici urodila su plodom 27.maja 1952.godine, njegovim zaključivanjem u Parizu. Inače, ugovor je zaključilo šest država kao i Ugovor o EZUČ. Navedeni ugovor je predviđao osnivanje multinacionalnih vojnih snaga kojima bi komandovao multinacionalni glavni štab. Takve vojne snage predviđene su kao posebna vojna komponenta koja bi sa Američkim trupama i Britanskom armijom činila Sjevernoatlantski savez. Institucionalna struktura bila je zamišljena i ugovorom utvrđena po uzoru na institucionalni okvir koji je bio već uspostavljen u Evropskoj zajednici za ugalj u čelik. Tim slijedom bilo je predviđeno osnivanje Komesarijata (odgovara Visokoj vlasti), Savjeta ministara sa izraženijom ulogom nego u EZUČ zbog osjetljive oblasti, parlamenta sa simboličnom ulogom i najzad Suda pravde sa sličnom ulogom kao u EZUČ. 2.2. Pokušaj stvaranja Evropske političke zajednice Slijedeći inicijativu ondašnjeg predsjednika Francuske Vlade da će zajedničke vojne snage biti potčinjene političkim institucijama, u Ugovoru o Evropskoj odbrambenoj zajednici je bila predviđena odredba kojom se utvrđuje obaveza skupštini „da pripremi nacrt o političkoj vlasti“. Na tom tragu pripremljen je Ustavni nacrt Evropske političke zajednice (u nekim izvorima se spominje Statut političke zajednice), koji je bio prožet elementima federalizma i 10.marta 1953.godine bio je proslijeđen državama članicama u dalju proceduru. Navedenim aktom bilo je predviđeno stvaranje Dvodomog Parlamenta koji bi bio sastavljen od Vijeća naroda i Senata, a izvršnu funkciju su trebali vršiti Izvršni savjeti i Savjet ministara. Takođe, bilo je predviđeno da ova Zajednica ima i svoj sud.

41

2.3. Neuspjeh projekata kao preuranjenih Nakon potpisivanja Ugovora o Evropskoj odbrambenoj zajednici slijedila je njegova ratifikacija u državama potpisnicama. Već početkom 1953.godine ratifikacija je izvršena u pet država potpisnica i to u: Belgiji, Holandiji, Italiji, Luksemburgu i Njemačkoj. Zakočilo je kod ratifikacije u Francuskoj, što je istovremeno značilo da ugovor ne može stupiti na snagu, jer su procedure predviđale ratifikaciju u svim državama članicama.

Iako je Francuska bila idejni pokretač osnivanja Evropske odbrambene zajednice i Evropske političke zajednice, prilikom ratifikacije na površinu su izbili suprotni stavovi u pogledu njihovog osnivanja unutar francuskih političkih struktura. Na jednoj strani bili su degolisti i komunisti koji su bili protiv „ugovora iz više razloga: naoružavanje Njemačke; Francuska vojska se dislocira i stavlja pod komandu tehnički složenih multinacionalnih institucija; EOZ ulazi pod kišobran NATO-a i time se u potpunosti gubi suverenitet; nelogično je da se prvo vrši vojna, a potom politička integracija.“ 27

S druge strane pristalice EOZ-a bili su predstavnici Republikanske stranke i Socijalista koji su smatrali da je osnivanje EOZ „gigantski korak u integraciji Evrope“, te da je stvarna odbrana Zapadne Evrope jedino moguća uz američku podršku.

U stanju suprotstavljenosti Ugovor o osnivanju Evropske odbrambene zajednice upućen je u skupštinsku proceduru, pri čemu Francuska skupština 30.avgusta 1954.godine odbija da ga stavi na dnevni red, čime „pokopava“ oba projekta, jer i Ustavni nacrt Evropske političke zajednice, koji je išao uz njega nije razmatran.

„Kao razlog neuspjeha u ovom slučaju se najčešće navode tri uzroka: Prvo, nespremnost Francuske da se suoči sa makar i djelimičnim naoružavanjem Njemačke. Drugo, odsustvo V.Britanije, u to vrijeme vojno najsnažnije evropske države, ali i države koja jasno daje prednost ekspanziji već osnovanog NATO-a. I treće, nepostojanje zajedničke vanjske politike kojoj bi odbrambeni savez trebao da služi“. 28

Nakon izvjesnog perioda upravo će se desiti ono čega su se francuske političke struje pribojavale. Pariškom rezolucijom od 1954.godine došlo je do uključivanja Njemačke u Sjevernoatlantski savez, a i do obnove njemačkog naoružanja.

27 Slobodan Zečević, Evropska unija – Institucije i pravo, Beograd 2001, str. 28 Nevenko Misita, Pravo Evropske unije, Sarajevo, 2001.godina, str.16 (vidi šire – Urwin, 1995, str.63, i Chalmens, 1998.godina, str.13)

42

Dva važna projekta za dalje evropske integracije nisu uspjela, ali će nadolazeće vrijeme pokazati da su bili preuranjeni. Tako je pokušaj država članica početkom 90-tih godina prošlog vijeka da se ovo pitanje ponovo obnovi, bio u znaku kolebanja. Nepodudarnost stavova potvrdit će se i prilikom ratifikacije Ustava Evropske unije i Lisabonskog ugovora od prije nekoliko mjeseci.

43

IV GLAVA

DVIJE NOVE EVROPSKE ZAJEDNICE

1. Društvene i ekonomske okolnosti za dalje integracije Nakon jednog uspješnog i dva nerealizovana projekta, a koji se ogledaju u osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik i u neuspjehu integrisanja u sferi odbrane i politike šest zemalja sa Zapada (Belgija, Francuska, Holandija, Italija, Luksemburg i Njemačka) vraćaju se „izvornom konceptu: pragmi i / ili funkcionalizmu“. To je podrazumjevalo povratak na kolosjek u oblasti ekonomsko-tržišnih odnosa. Konkretnije, u pitanju je uspostavljanje zajedničkog tržišta. Ovoga puta pokretač inicijative bile su zemlje Beneluksa, među kojima se posebno istakla Holandija u kojoj je vladalo mišljenje Vlade da je ona ostavljena na margini. Prijedlog država Beneluksa kretao se u pravcu osnivanja jedinstvenog ekonomskog tržišta kojim bi bili obuhvaćeni svi proizvodi. Stvaranje i ove nove ekonomske unije vezuje se za ime Žana Monea koji je u to vrijeme odustao od ponovne kandidature za mjesto predsjednika Visoke vlasti u EZUČ, kako bi se što studioznije posvetio novim integracijama. U periodu nastajanja ideje stvaranja zajedničkog tržišta sve više se počelo govoriti i o atomskoj energiji „čija bi eksploatacija Evropi omogućila da se oslobodi energetske zavisnosti od zemalja Bliskog istoka (Lui Arman)“. 29 Ova pitanja su bila u centru razmatranja na konferenciji šest ministara vanjskih poslova koja je održana u Messini 1955.godine. Na ovoj konferenciji Belgijski ministar Spaak je dobio zadatak da sačini izvještaj koji će godinu dana kasnije biti razmatran na međuvladinoj konferenciji u Veneciji. Zaključak međuvladine konferencije je bio da se pristupi pregovorima o formulisanju ugovora u oblasti zajedničkog tržišta i atomske energije. Posao na izradi teksta ugovora završen je za pola godine pa se pristupilo njihovom potpisivanju od strane ovlaštenih šest predstavnika svojih zemalja. Tako su ugovori potpisani 25.maja 1957.godine u Rimu, pa se često nazivaju i Rimski ugovori. Ovim ugovorima koji su stupili na snagu 01.januara 1958.godine, osnovane

29 Slobodan Zečević, Evropska unija – Institucije i prava, Beograd, 2001.godina, str.24.

44

su dvije zajednice i to: Evropska ekonomska zajednica (EEZ) i Evropska zajednica za atomsku energiju (EZAE). Rimskim ugovorom kojim je osnovana Evropska ekonomska zajednica utvrđeno je zajedničko tržište, statuirana harmonizacija ekonomskog razvoja, povećanje opšteg standarda građana, seljaka i agrarna politika, te utvrđene slobode kretanja ljudi/radne snage, roba, usluga i kapitala kao najvećeg dostignuća. Ustanovljeni su i organi Zajednice, pa su kao glavne instance osnovani Evropski parlament, Savjet ministara, Evropska komisija, Evropski sud pravde i Evropska investiciona banka. 1.1. Francuske političke nedoumice Godina 1958. nije značajna samo po tome što su Ugovori o osnivanju dvije nove Evropske zajednice (EEZ i EZAE) stupili na snagu, već i po političkim promjenama u Francuskoj. Naime, te godine dolazi do promjene strukture vlasti i povratka „legendarnog francuskog vođe otpora“ De Gola. On je odbacivao nadnacionalne metode Žana Monea i zalagao se za evropsku konfederaciju u čijem bi sastavu bile jake nacionalne države sa potpunim suverenitetom. Podršku De Golovim stavovima pružali su i francuski privrednici koji su se plašili vanjske konkurencije. Navodili su da tržišnoj integraciji nedostaje jedinstvena ekonomska i monetarna politika. Ubrzo je De Gol prihvatio Evropsku ekonomsku zajednicu računajući na potrebu daljeg učvršćivanja francusko njemačkog savezništva, ali i na mogućnost da će Francuska kao najveća država zauzeti lidersku poziciju i ojačati na međunarodnom planu. Nasuprot tome, njegova odbojnost je ostala prema integracijama u oblasti atomske energije, jer je bio uvjeren da će to oslabiti francusku odbranu. 1.2. Institucionalni okvir Institucionalni okvir novih Zajednica uspostavljen je u funkciji stvaranja zajedničkog tržišta i ostvarivanja pratećih politika. Nove zajednice su praktično imale istu institucionalnu strukturu kao i EZUČ. Međutim, raspodjela nadležnosti prevagnula je u korist međudržavnih organa na račun nadnacionalnih.

45

Formirana je Komisija koja je bila pandan Visokoj vlasti. Riječ je o komunitarnoj instituciji i u velikoj mjeri nezavisnoj od vlada država članica. Bila je nadležna za predlaganje pravnih akata i vršenje nadzora nad njihovim provođenjem. Predstavnički organ je Skupština koja će vremenom prerasti u Evropski parlament. Povjerena joj je konsultativna uloga koja će se vremenom promjeniti. Savjet ministara je organ sa međudržavnim dimenzijama. Povjerena mu je uloga zakonodavstva pri čemu je primjenjivao specifični mehanizam vrednovanja glasova, čime se uvodi sistem većinskog odlučivanja na komunitarnom, naddržavnom nivou. I konačno, Sud pravde je imao ulogu zaštitnika integriteta Ugovora, u smislu njegovog tumačenja i kontrole saglasnosti nižih komunitarnih pravnih akata. Zajednice su formalno – pravno bile odvojene organizacije, što se odrazilo na njihovu institucionalnu strukturu, i da zaključimo, zajednički organi su bili skupština sa sjedištem u Strazburu i Sud pravde sa sjedištem u Luksemburgu. Komisije EEZ i EZAE zasjedale su u Briselu, a Visoka vlast EZUČ u Luksemburgu. Do objedinjavanja organa dolazi nakon potpisivanja posebnog ugovora 8.aprila 1965.godine, koji je stupio na snagu 1.januara 1967.godine. Ovim ugovorom uspostavljena je jedinstvena Komisija i Savjet ministara za sve tri zajednice. Njihovo sjedište bilo je u Briselu. Obzirom, da nije postignut dogovor o određivanju jednog mjesta za sjedište institucija, kao privremeno rješenje navedenim ugovorima je utvrđeno da se rad institucija odvija u Briselu, Luksemburgu i Strazburu. 1.3. Zajedničko tržište kao osnovni cilj Evropska ekonomska zajednica je imala karakter regionalne ekonomske integracije pred koju su bili postavljeni isključivo ekonomski ciljevi. Istina ovi ciljevi su kasnije mijenjani i dopunjavani ne samo ekonomskim, već i političkim ciljevima iz čega se mogla naslutiti namjera daljih integracionih procesa. Unazad gledano, produbljivanje i uspostavljenje političke saradnje imalo je za cilj stvaranje ekonomske i političke unije.

46

Međutim, početni cilj je bio da se šest tržišta država članica spoji u jedno, Zajedničko evropsko tržište. Navedeno se vidi iz odredbe člana 2. Ugovora u kojoj je rečeno: „Zadatak je Zajednica da, uspostavljanjem zajedničkog tržišta i postupnim usklađivanjem ekonomskih politika država članica unutar čitave Zajednice unaprijedi ravnomjeran razvoj privrednih djelatnosti, stalan i uravnotežen privredni razvoj, veću stabilnost, brži porast životnog standarda i bliskije odnose između država koje joj pripadaju“. 30 Iz Ugovora se vidi da zajedničko tržište čini nekoliko konstitutivnih elemenata, od kojih su najvažniji:

- carinska unija, tj.ukidanje svih tarifnih ograničenja; - četiri osnovne slobode, odnosno kretanje ljudi / radne snage, robe, usluga i

kapitala; - slobodna tržišna utakmica; - zabrana poreske diskriminacije uvoza; - kontrola državnih subvencija; - zajednička trgovinska politika sa trećim zemljama.

Rimskim ugovorom je bila predviđena i zajednička poljoprivredna politika. Suština poljoprivredne politike je u utvrđivanju garantovanih cijena za poljoprivredne proizvode, zaštita od monetarnih i tržišnih udara i uspostavljanje prelevmana koji dolaze iz trećih zemalja. Takođe postavljene su i osnove za uvođenje zajedničke politike transporta, socijalne politike (dijelom) i odnosa sa ranijim kolonijama. Iz izloženog se može zaključiti da je Evropska ekonomska zajednica koncipirana kao zajednica koja počiva na carinskoj uniji. Utoliko je ona korak dalje u odnosu na Evropsku zajednicu za ugalj i čelik.

30 Član 2. Ugovora o Evropskoj ekonomskoj zajednici

47

1.4. Carinska unija Ugovorom o Evropskoj ekonomskoj zajednici predviđeno je uspostavljanje carinske unije. Takođe, bio je predviđen rok od dvanaest godina za uklanjanje svih prepreka radi njenog uspostavljanja. Ovaj rok bio je podijeljen na tri etape od po četiri godine sa precizno utvrđenim mjerama i akcijama ili drugim aktivnostima koje države treba da poduzmu ili izvrše kako bi se uspostavila carinska unija. Sve predviđeno nije realizovano, ali jeste dovoljno da bi se uspostavila carinska unija koja stupa na snagu 01.jula 1968.godine. Navedeno ukazuje da je carinska unija ostvarena za nešto manje od dvije godine prije Ugovorom utvrđenog roka. Uspostavljanje carinske unije kao unutrašenjeg elementa zajedničkog tržišta, je značilo ukidanje svih carina na uvoz i izvoz u međusobnoj trgovini između država članica. Ukidanje carina na uvoz i izvoz je bila eksplicitna obaveza država članica što se nedvosmisleno vidi iz člana 25. (ex čl.12) koji glasi:“Carine na uvoz i izvoz i druge dažbine sa istim dejstvom su zabranjene između država članica. Ova zabrana takođe važi za carine koje imaju fiskalni karakter“.31 Zajednička carinska tarifa podrazumjevala je obavezu država da prihvate jedinstvenu carinsku stopu koja se primjenjuje na uvoz i izvoz robe iz trećih država. Da bi se mogla primjenjivati zajednička carinska tarifa Ugovorom je propisano njeno usvajanje. Usvajanje je u skladu sa odredbom Ugovora bila nadležnost Savjeta koji „odlučuje kvalifikovanom većinom na prijedlog komisije“. 32

2. Evropska zajednica za atomsku energiju Evropska zajednica za atomsku energiju je integracija koja nastaje paralelno sa osnivanjem Evropske ekonomske zajednice, istovremenim donošenjem dva Ugovora o osnivanju Zajednica (Rimski ugovori). Poznata je pod imenom Euroatom, ali se ponekad susreće i skraćenica EAEC. Ugovorom je atomska energija proglašena kao „esencijalni resurs“, a sam Ugovor „usmjeren je ka stvaranju neophodnih uslova za brz razvoj atomske energije, njenu distribuciju u okviru država članica i prodaju viškova na međunarodnom tržištu. Takođe, s obzirom na izuzetno visoke razvojne troškove u oblasti atomske industrije, Zajednica smjera ka zajedničkom angažmanu u istraživanju i primjeni njegovih rezultata.“ 33

31 Član 25. Ugovora o evropskoj ekonomskoj zajednici 32 Član 26. Ugovora o evropskoj ekonomskoj zajednici 33 Nevenko Misita, Osnovi prava Evropske unije, Sarajevo 2002.godine, str.21.

48

Nastanak i ovog oblika integracije datira sa ministarske konferencije država članica Evropske zajednice za ugalj i čelik koji je održan u Messini 1955.godine. Na samoj konferenciji, a na inicijativu država Beneluksa, koje su već tada imale iskustvo sa carinskom unijom, belgijski ministar H.Spaak je predložio dalju integraciju Evrope i stvaranje zajedničkog tržišta. Prijedlog je rezultirao izradom dva dokumenta sa dva cilja, tj. stvaranje ekonomske i sektorske integracije. Stvaranje ekonomske integracije, trebalo je postići stvaranjem zajedničkog tržišta, a sektorska integracija zamišljena je na polju atomske energije. U tu svrhu pripremljeni su i prijedlozi dva Ugovora. Iako je sa francuske strana postojala odbojnost prema formiranju organizacije za atomsku energiju zbog mišljenja da će to oslabiti francusku odbranu, došlo je do usvajanja i Ugovora o uspostavi Evropske zajednice za atomsku energiju. Njime je atomska energija priznata kao „esencijalni resurs“ koji se može primjeniti samo u humane svrhe. Kao normalan slijed takvoj odredbi, utvrđena je striktna zajednička kontrola njene proizvodnje i primjene. Ugovor je jasno potvrdio opredjeljenje za vođenje zajedničke politike u oblasti atomske energije, od strane šest država potpisnica, kao i kod Ugovora o osnivanju EZUČ i EEZ. Preciznije, zajednička politika utvrđena je u oblastima „istraživanja, sigurnosnih standarda, investicija i postrojenja, snabdjevanja rudom i gorivom, primjene atomske energije, vlasništva povodom fisionog materijala, međunarodne saradnje u oblasti nuklearne energije, te uspostavljanje zajedničkog tržišta u ovoj oblasti“.34

3. Osvrt na nastanak Evropske zajednice U naprijed izloženom tekstu bilo je riječi o nastanku tri evropske zajednice, a koje su kako je i navedeno nastale Pariškim i Rimskim ugovorima. Pod nazivima Evropska zajednica za ugalj u čelik, Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju koje odvojeno egzistiraju do 1965.godine. Od te godine donošenjem Ugovora o spajanju ili udruživanju koji je poznat kao Briselski ugovor počinje se koristiti zajednički termin Evropska zajednica. Nastavljeno je egzistiranje Zajednica, ali uz korištenje jedinstvenog naziva definisanog kako je i navedeno kao „Evropska zajednica“. Ovaj termin biće u upotrebi sve do Mastriškog ugovora kojim je stvorena Evropska unija. Inače, termin „Evropska zajednica“ je i danas u upotrebi kada se raspravlja o trgovini, carinama i drugim pitanjima koja su regulisana Rimskim ugovorima. Termin „Evropska unija“ upotrebljava se kada se raspravlja o pitanjima iz oblasti međunarodnih odnosa, bezbjedonosnoj politici i pravosuđu i drugim temama 34 Nevenko Misita, Osnovi prava Evropske unije, Magistrat, Sarajevo, 2002.godine, str.21 (vidi šire član 2. Ugovora o zajednici za atomsku energiju).

49

koje tretira Ugovor iz Mastrihta. Ovdje treba spomenuti da termin „Evropska unija“ nije nov iako se zvanično uvodi Mastriškim ugovorom. On je prvi put upotrijebljen tačno dvije decenije unazad na Samitu šefova država i vlada koji je održan u Parizu 1972.godine. U političkom smislu u izvjesnoj mjeri značajni su Berlinski ugovor i Pariški samit šefova država i vlada zbog doprinosa u razvoju evropskih integracija u vremenu koje je predstojalo. Naime, naziv Berlinski ugovor datira od 1966.godine, a na snagu je stupio 1967.godine. Predmet ovog ugovora bilo je spajanje organa do tada formirane tri evropske integracije. Shodno odredbama Ugovora uz već ranije jedinstvene Skupštinu i Sud pravde koji su u zavisnosti od zajednice imali i različite uloge, kao jedinstveni organi formiraju se Komisija i Savjet ministara. Stupanjem na snagu ovog Ugovora prestaje sa postojanjem Visoka vlast kao najviši organ Evropske zajednice za ugalj u čelik. Rezultati Ugovora ogledaju se u spajanju institucionalne strukture zajednica i u uvođenju jedinstvenog termina „Evropska zajednica“. U godinama između 60-tih i 70-tih prošlog vijeka evropske integracije su proživljavale i krizne momente, a to se posebno desilo ponovnim dolaskom na vlast u Francuskoj, De Gola. Zato će Samit u Parizu biti od velikog značaja. U literaturi se govori da je glavni uspjeh Pariškog samita u pronalaženju i usvajanju niza rješenja za izlazak iz do tad najdublje krize kojom su bile zahvaćene evropske integracije, a koja su bila sadržana u nizu donesenih odluka. Tako su na Samitu šefova država i vlada u Parizu „prebrođene ključne razlike, izražena potreba institucionalnog učvršćivanja, otvoren proces uspostave Evropskog monetarnog sustava, definisan je problem zajedničke agrarne politike i otklonjene druge glavne prepreke za uspostavu Evropske unije“. 35

4. Prve dopune Rimskih ugovora - Jedinstveni evropski akt Jedinstveni evropski akt 36 (JEA) je poseban pravni akt koji je potpisan

17.februara 1986.godine u Luksemburgu, a stupio je na snagu 01.jula 1987.godine. Njime je prvi put dopunjen Rimski ugovor i kodifikovana praksa djelovanja u brojnim segmentima življenja. Usvajanje Jedinstvenog evropskog akta bilo je neophodno iz više razloga. Prvi i osnovni razlog je pojava novina u evropskim integracijama koje

35 Zekerijah Smajić, Evropska unija za svakoga, Sarajevo 2005.godine, str.20. 36 17.02.1986.godine JEA je potpisalo devet od dvanaest članica. Italija i Grčka željele su da izraze svoje neslaganje, ali su to učinile nakon deset dana, dok je Danska organizovala referendum, pa je JEA potpisan 28.02.1986.godine.

50

nisu bile predviđene osnivačkim ugovorima: to je slučaj s pojavom evropske političke saradnje, Evropskog monetarnog sistema, Evropskog savjeta, a sve je to trebalo institucionalizovati.Tekst nacrta ovog akta pripremio je Evropski parlament. Nacrt je imao za cilj jačanje unutrašnjeg tržišta, te u tom smislu se i ogleda njegov poseban značaj. On je utvrdio jasan i precizan rok za realizaciju „unutrašnjeg tržišta“, a to je najkasnije 31.decembar 1992.godine. U smislu JEA unutrašnje tržište je oblast bez unutrašnjih granica u kojoj je osiguran promet robe, ljudi, usluga i kapitala. Radi realizacije ovog cilja, aktom se predviđa reforma zajedničkih institucija i proširenje ingerencija zajedničkih tijela, osim u oblasti odbrane.

Ovim ugovorom se uvodi princip kvalifikovanog odlučivanja u nekoliko

područja kojima se regulišu pitanja jedinstvenog tržišta, jer je praksa pokazala da je bilo zloupotreba kod jednoglasnog odlučivanja. Ojačana je i uloga Evropskog parlamenta uvođenjem procedure kooperacije u zakonodavni proces, kojom je zahtjevano konsultovanje ovog organa. Ta procedura zahtjeva da kod određenih pitanja odluke donosi Savjet i Parlament. Međutim, Parlament nije postao potpuno ravnopravan u legislativnom smislu. Prednost je ipak data Savjetu, time što je utvrđeno da za slučaj neslaganja odluke ipak donosi ovaj organ. Ovim mu je omogućen i uticaj u oblasti evropskog zakonodavstva. Takođe, ugovor, prvi put uvodi odredbu kojom utvrđuje ovlaštanje za davanje saglasnosti Evropskog parlamenta na pridruživanje i pristupanje.

Ugovorom je prvi put ustanovljen i Evropski savjet, odnosno, stvoren pravni

osnov za djelovanje Konferencije šefova država i vlada. Mada su oni održavali svoja zasjedanja i prije formalno-pravnog ustanovljenja.

Ugovorom je proširena nadležnost Zajednice u oblasti socijalne politike,

regionalnog razvoja, istraživanja i tehnološkog razvoja, zaštite okoline. Svakako kao značajan element reforme izvršene Jedinstvenim evropskim aktom treba naglasiti čvršću povezanost u oblasti ekonomske i monetarne saradnje mimo unutrašnjeg tržišta. Odredba ugovora (član 98.) kojom se to reguliše nije dovoljno precizna, ali najmanje predstavljala je čvršću osnovu za već postojeći Evropski monetarni sistem (EMS).

I najzad, Jedinstveni evropski akt sadrži odredbe o saradnji u oblasti vanjske

politike. Do tada se spoljnopolitička saradnja država članica odvijala u okviru neformalnog akta – Izvještaja Davinjon. 37 Vanjska politika kao segment evropskih integracija nije inkoporirana u Osnivačkim ugovorima, pa se prvi put formalno-pravno inauguriše Jedinstvenim evropskim aktom.

37 Izvještaj Davinjon je izvještaj koji je usvojen od strane šest političkih direktora Ministarstava vanjskih poslova 27.10.2970.godine, a u vezi sa pitanjem političke integracije koje je pokrenuto prilikom konferencije na vrhu šestorice u Hagu decembra 1969.godine. Dobio je naziv po belgijskom direktoru koji je predsjedavao sjednicom.

51

Inače, pokušaj stvaranja političke zajednice propao je sa neuspjehom stvaranja odbrambene zajednice. Ta praznina postojala je sve do usvajanja navedenog Davinjonovog izvještaja kojim se na određen način djelimično kompenzira održavanje sastanaka ministara vanjskih poslova najmanje jedanput u šest mjeseci u okviru političke saradnje. U slučaju važnih spoljnopolitičkih događaja bilo je moguće umjesto sastanka ministara, sazvati sastanak na vrhu šefova država ili vlada država članica. Dakle, vanjskopolitička saradnja se formalizira ovim ugovorom, što nagovještava napredak na putu ka novim integracijama, odnosno na putu ka stvaranju Evropske unije.

52

V GLAVA

EKONOMSKE REFORME

1. Jedinstveno unutrašenje tržište – tržišna reforma U preambuli Ugovora iz Rima kojim je osnovana Evropska ekonomska zajednica između ostalih ciljeva, kao cilj proklamovano je stvaranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta. Stoga, se često može susresti za navedene zajednicu naziv „jedinstveno tržište“. Ali neki drugi aspekti ekonomske politike Ugovorom nisu decidno definisani, vjerovatno zbog činjenice da je ekonomska politika smatrana „zajedničkom stvari od interesa za zemlje potpisnice Rimskog ugovora“, a to je podrazumjevalo uspostavljanje i jačanje saradnje na monetarnom planu i politiku deviznih kurseva. Po zamisli predstavnika država članica unapređenje saradnje je bilo bitno za funkcionisanje jedinstvenog tržišta. U tu svrhu osnovan je Monetarni komitet, koji je imao konsultativnu ulogu sa ciljem da: - prati monetarnu i finansijsku saradnju između država članica i Zajednice, - podstiče razmjenu mišljenja o neophodnim pitanjima, te da se ona dostavljaju Komitetu Rimskim ugovorom bilo je predviđeno da se jedinstveno tržište uspostavi putem realizacije četiri osnovne slobode: slobode kretanja robe, slobode kretanja ljudi, slobode pružanja usluga i slobode kretanja kapitala. Praktično, uspostavljanje jedinstvenog tržišta trebalo je biti realizovano kroz uspostavljanje Carinske unije, što je značilo ukidanje carina na uvoz i izvoz robe unutar granica država članica Zajednice i njihovu obavezu da prihvate jedinstvenu carinsku stopu koja se primjenjuje na uvoz i izvoz roba iz trećih država. Iz naprijed izloženog vidljivo je, da je za uspostavljanje jedinstvenog tržišta bilo bitno eliminisati određene barijere. Međutim, sve do početka 80-tih postojale su trgovinske barijere i restriktivne kvote, te u tom periodu građani Zajednice nisu uživali pogodnosti slobode kretanja koje su bile propisane. Takođe, u to vrijeme egzistirale su neujednačene poreske stope, različiti carinski postupci, formalnosti na granicama i protekcionizam. Sve navedeno, usporavalo je slobodnu trgovinu, pa je reforma postala nužnost. Početkom 80-tih pa sve do donošenje Jedinstvenog evropskog akta ovom pitanju posvećeno je nekoliko uzastopnih samita Evropske zajednice. U to vrijeme, funkcionisanje jedinstvenog tržišta postalo je najveći prioritet. Na to ukazuje, održavanje dva uzastopna samita u martu u Briselu i u junu u Milanu 1985.godine na kojima se raspravljalo o jedinstvenom tržištu kao centralnom pitanju.

53

U periodu između dva navedena samita Evropska komisija je pripremila svoju prvu Bijelu knjigu sa 300 prijedloga za ukidanje fizičkih, tehničkih i fiskalnih barijera za oživljavanje unutrašnjeg tržišta. „U tom smislu je Jedinstvenim evropskim aktom pred Evropsku ekonomsku zajednicu postavljeno uspostavljanje unutrašnjeg ili jedinstvenog tržišta do kraja 1992.godine, kao naredni ekonomski cilj. Unutrašnje tržište definisano je kao prostor država članica na kome je obezbjeđeno postupno slobodno kretanje robe, ljudi, usluga i kapitala“. 38 U tom periodu izvršena je najveća tržišna reforma Zajednice od njenog osnivanja. Oko 90% prijedloga iz Bijele knjige 39 je realizovano, a razvojni trendovi su pred kraj devete decinije zahvatili cijelu Zajednicu. Do takvog pomaka došlo je kroz stvoreno uvjerenje, da se veći stepen ekonomskih integracija između država članica može ostvariti jedino kroz jedinstveno tržište, koje gledano unaprijed, vodi ka opštoj modernizaciji, povećanju mobilnosti kapitala i privrednih aktivnosti, intenzivnoj konkurenciji, porastu inovatorskih aktivnosti, povećanju potrebe za obrazovanjem i stručnim usavršavanjem. Razumije se, da je takva integracija otvarala i mnoga druga pitanja. Evropska zajednica je već u to vrijeme bila, najveći trgovinski partner u svijetu i nije bilo svejedno koji će potez povući. Padom Berlinskog zida i raspadom Sovjetskog Saveza, jedinstveno unutrašnje tržište nije imalo alternativu i ozbiljnu zapreku. Njegovim uspostavljanjem stvoreni su temelji za ostvarivanje potpune ekonomske unije.

2. Osnivanje Ekonomske i monetarne unije Ekonomska i monetarna unija uspostavljene su Mastriškim ugovorom o osnivanju Evropske unije iz 1992.godine. Ali, gledano unazad, ova ideja je bila sadržana još u Rimskom ugovoru, ali nije došlo do njene realizacije. Međutim, stvaranje Ekonomske i monetarne unije promoviše Werner u svom planu i to kroz nekoliko etapa. U svom planu predvidio je da u posljednoj fazi nacionalne vlade izvrše prenos monetarnih i budžetskih ingerencija na zajedničko naddržavno tijelo, koje treba biti uspostavljeno u tu svrhu. Plan je prezentovao kroz izvještaj iz oktobra 1970.godine. Po njemu „konačan cilj, bio je stvaranje zone slobodnog kretanja kapitala, stabilnog deviznog kursa i mogućnost zamjene valuta Šestorice, jedinstvenom valutom“. 40

38 Vitomir Popović i Radovan Vukadinović, Međunarodno poslovno pravo, Banja Luka – Kragujeva, 2005.godina str.191. 39 Bijelu knjigu sačinio je lord Artur Kokfild, komesar EZ zadužen za jedinstveno tržište. 40 Mehmed Ganić, Ekonomska monetarna unija, Sarajevo 2004.godine, str.21.

54

Vernerov plan nije implementiran obzirom na ondašnje događaje i dešavanja u okruženju i svjetskoj ekonomiji, ali će se kasnije pokazati da je imao dosta sličnosti sa onim usvojenim u Mastrihtu. Zbog svih ondašnjih okolnosti projekat stvaranja Evropske monetarne unije stavljen je po strani. Početak 70-tih obilježile su dvije velike naftne krize i prvo proširenje Evropske zajednice u čiji sastav pristupaju Danska, Irska i Velika Britanija. Njihov ulazak u EZ dovodi do nedostataka koordinirane politike na međunarodnoj sceni, što je vodilo krizama deviznih kurseva. Te okolnosti vode narastanju potrebe za stvaranjem i traženjem novčane stabilnosti, pa je naredni korak bio uspostavljanje Evropskog monetarnog sistema (EMS). Kao produkt tih nastojanja je ponovno aktueliziran koncept stvaranja EMU. Evropskim monetarnim sistemom bilo je predviđeno uspostavljanje relativne monetarne i novčane stabilnosti. U Evropskom monetarnom sistemu učešće su uzele gotovo sve valute zemalja članica. Uspostavljanjem EMS uvedena je evropska novčana jedinica (ECU) kao jedinstvena obračunska jedinica sa novim sistemom deviznog kursa. Dogovoreno je da fluktuiranje deviznog kursa u odnosu na paritet valute EZ može iznositi +/- 2,25%. Ovaj sistem će pred kraj 80-tih pokazati uspjeh, koji se ogledao u uspostavljanju i doprinosu u upravljanju ekonomijama, država Zapadne Evrope i nametanju discipline nad njima koja je nedostajala. Iako je uspjeh bio evidentan i ovaj integracioni proces je nailazio na barijere. Negodovanje su izražavale Francuska i Italija zbog dominacije njemačke nacionalne valute – marke (DEM) u okviru EMS-a. Smatralo se da je dominacija DEM-a stvarala balast u njihovim nacionalnim ekonomijama. Dodatnu tenziju, u to vrijeme predstavljao je prijedlog za izgradnju jedinstvenog unutrašenjeg tržišta koji je išao u pravcu potpune libaralizacije kapitala i slobodnog kretanja radne snage. Ali preovlađujuća je bila potreba za prilagođavanjem monetarne politike koja je bila proizvod narastajućih tenzija deviznog kursa. S druge strane, slijedila je i ekspanzija EZ kroz prijem novih država članica. 41 Zbog navedenih okolnosti, dolazi do potrebe za revidiranjem ideje za uspostavljanjem monetarne unije, čime „se pokušava prevazići postojanje međunarodne monetarne dezorganizacije i problem nepostojanja jedinstvenog adekvatnog i opšteprihvaćenog monetarnog medija u međunarodnoj razmjeni“.42 Prvi praktičan korak bio je u prihvatanju stava Evropske komisije koji je iznesen na sastanku u Hanoveru 1988.godine, o potrebi uspostavljanja „ad hoc“ ekspertnog tima, koji bi imao zadatak da ispita mogućnost uspostavljanja monetarne unije. 41 Vidi šire u dijelu Proces proširenja EZ i EU. 42 Gordana Čenić – Jotanović, Međunarodni ekonomski odnosi, Banja Luka, 2006.godine, str.304.

55

Snažan podsticaj u stvaranju EMU dolazi nakon imenovanja Žaka Delora na mjesto predsjednika Evropske komisije. On u svom planu uglavnom slijedi navedeni Wernerov koncpet u vezi sa stvaranjem EMU. Oko svog plana okuplja sve guvernere centralnih banaka država članica i nezavisne eksperte. Oni su na navedenom sastanku u Hanoveru usvojili izvještaj koji je objavljen naredne godine. Izvještaj je sadržavao i zaključak o potrebi da se uz stvaranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta poduzmu aktivnosti na formiranju monetarne unije. Takođe, sadržavao je i konkretne prijedloge u vezi sa osnivanjem EMU. Njime je bila predviđena opcija uvođenja fiksnih i nepromjenjivih deviznih kurseva. Izvještaj je uključivao i stvaranje jedinstvene monetarne politike, sa značajnom ulogom Evropske centralne banke (ECB). Uz sva negodovanja koja su posebno dolazila od zvaničnog Londona, a zbog prenosa suvereniteta, Delorov plan je „osvojio simpatije političkih lidera i biznismena. Izvještaj Delorvog komiteta anticipirao je dostignuće EMU, u tri etape, sa slijedećim ciljevima:

- jačanje saradnje između centralnih banaka, - stvaranje Evropskog sistema centralnih banaka, - transfer moći odlučivanja monetarne politike na supranacionalnu instituciju, - započinjanje aktivnosti u trećoj fazi, uz fiksiranje pariteta nacionalnih valuta,

kako bi se pristupilo uvođenju jedinstvene evropske valute. Ugovor je pokazao efekte, u novembru 1993.godine, pružajući utočište prospektu jedinstvene evropske valute“. 43 Nakon prve faze koja je trajala od 01.jula 1990.godine do 31.decembra 1993.godine, a koja je nazvana pripremnom fazom, druga faza započela je 01.januara 1994.godine formiranjem Evropskog monetarnog instituta (EMI), koji je bio preteča ECB, koja je preuzela kontrolu nad monetarnom politikom. Otpočinjanje završne treće faze, a koja se odnosila na zemlje kandidate bilo je planirano za 1997.godinu. Međutim, njena realizacija prolongirana je na insistiranje Francuske za 1999.godinu, kada i počinje potpisivanje Pakta o stabilnosti i proširenju. Inače, 01.januar 1999.godine poznat je i po prihvatanju eura kao zajedničke valute država članica Evropske unije. Prihvatanjem eura kao zajedničke valute, što je podrazumjevalo jedinstvenu monetarnu politiku, jedanaest država EU i to: Austrija, Belgija, Finska, Francuska, Holandija, Irska, Italija, Luksemburg, Njemačka, Portugal i Španija, a od 01.januara 2001.godine svojim pridruživanjem i Grčka, daju doprinos u dostizanju vrhunca u integracionim procesima.

43 Mehmed Ganić, Evropska monetarna unija, Sarajevo 2004.godine, str.27.

56

Jedino su tada iz uključivanja u najveći stepen integracionog dostignuća izostale Danska, Švedska i Velika Britanija. Iako su bile članice Evropske unije, na vlastiti zahtjev nisu postale članice euro-zone Danska i Velika Britanija, a Švedska nije zadovoljila sve propisane kriterije za ulazak u Evropsku monetarnu uniju. Ti kriteriji poznati su pod nazivom Kriteriji konvergencije, a predviđeni su Mastriškim ugovorom. Prema njima, svaka država članica EU prije ulaska u monetarnu uniju treba da:

- dokaže trajnu stabilnost cijena, - ne zabilježi budžetski deficit veći od propisanog, - održi devizni kurs unutar EMS najmanje u periodu od dvije godine i - kamatna stopa ne smije biti veća od 2% u odnosu na kamatnu stopu u

zemljama sa najstabilnijim cijenama. Početkom januara 1999.godine počela je primjena eura kao obračunskog novca, odnosno počelo je obavljanje bezgotovinskih transakcija u unutrašnjem prometu u eurima. Inače, euro je postao zajednička valuta de-facto 01.januara 2001.godine. Narednih šest mjeseci paralelno je korišten sa nacionalnim valutama, nakon čega su one definitivno povučene. Tada ECB preuzima vođenje monetarne politike. Evropska centralna banka vrši kontrolu inflacije koja ne može biti veća od 1,5% na godišnjem nivou i budžetski deficit koji ne može biti veći od 3% bruto društvenog proizvoda zemlje. Dakle, uspostavljanje EMU išlo je korak po korak, počev od uspostavljanja Evropskog monetarnog sistema, slobodnog kretanja kapitala, preko uvođenja eura, do osnivanja Evropske centralne banke i prihvatanja jedinstvene monetarne politike. Tako će efekti EMU u budućnosti vjerovatno uticati na novi dizajn Evropske unije. Što se tiče institucionalnog okvira Ekonomske i monetarne unije treba napomenuti, da je izvršena podjela ingerencija koja se odnosi na prava odlučivanja kojim raspolažu već postojeće institucije Evropske zajednice i novi specijalizovani organi EMU, a koji su uspostavljeni u posljednjoj trećoj fazi. Kao specijalizovani organi uspotavljeni su Sistem evropskih centralnih banaka, Evropska Centralna banka i Monetarni i ekonomsko-finansijski komitet.

57

3. Sporazum iz Šengena Osamdesete godine prošlog vijeka bile su u znaku stvaranja jedinstvenog unutrašnjeg tržišta, a sredina tih godina u znaku Bijele knjige Evropske komisije koja je nagovjestila radikalne mjere u cilju uspostavljanja i djelovanja takvog tržišta. Ubrzo nakon njenog objavljivanja pojedine zemlje članice 44 Evropske zajednice su u Šengenu, luksemburškom gradiću 14.juna 1985.godine održale sastanak na kojem su usaglasile tekst akta nazvanog Šengenski sporazum. Postignuta je saglasnost o postupnom, ali potpunom ukidanju međusobne pasoške kontrole, harmonizaciji propisa za izdavanje viza državljanima država potpisnica i drugih članica Zajednice ili trećih zemalja. Radi preciznosti treba napomenuti da je još Rimskim ugovorom bilo predviđeno „slobodno kretanje ljudi koji obavljaju ekonomske aktivnosti u okviru zajedničkog tržišta. I pored ovog uslovljavanja sloboda kretanja i boravka je široko tumačena“. 45 Definitivno se vidi da prelazak granica država nije isto što i boravak u njima. Utoliko je značaj Šengenskog sporazuma veći, jer je odredbom člana 30. predviđeno potpuno ukidanje svih vrsta kontrole na unutrašnjim granicama Zajednice i to po mogućnosti od 01.januara 1990.godine. Ali i ovaj sporazum je imao mukotrpan put do realizacije. Uslijedila su negodovanja drugih država članica zbog straha izazvanog ukidanjem „rampi“. Nastalo stanje nagovještavalo je poraz još jedne dobre namjere. Da bi se preduprijedio nadolazeći poraz Belgija, Francuska, Holandija, Luksemburg i Njemačka, pozivajući se na Jedinstveni evropski akt potpisuju Konvenciju o provedbi Sporazuma iz 1985.godine, 19.juna 1990.godine i to u istom gradu. „Šengenskom konvencijom utvrđene su precizne mjere za provođenje Sporazuma kao što su način kontrole spoljnih granica; usaglašavanje politike viza; tretman azilanata; međusobna policijska saradnja; pružanje pravne pomoći iz oblasti krivičnog postupka; provođenje procedure ekstradicije; prenos izvršenja represivnih presuda; te uspostava i principi funkcioniranja Šengenskog informacionog sistema – SIS“. 46 Odredbe Šengenskog sporazuma stupile su na snagu tek 20.marta 1995. godine. Međutim, neke zemlje su još ranije pristupile i prihvatile navedeni sporazum. Prvo je to učinila Italija 1990.godine, Portugal i Španija 1991.godine, Grčka 1992.godine, Austrija 1995.godine, te Danska, Finska i Švedska 1996.godine. Ovaj sporazum primjenjuju Island i Norveška iako nisu članice Evropske unije, ali s druge

44 U Šengenu su se sastali predstavnici Belgije, Holandije, Luksemburga i Njemačke. 45 Slobodan Zečević, Evropska unija – Institucije i pravo, Beograd 2001.godine, str.64. 46 Zekerijah Smajić, Evropska unija za svakoga, Sarajevo, 2005.godine, str.85.

58

strane Irska i Velika Britanija ostaju i dalje van šengenske zone, ne želeći da se odreknu vlastitog suvereniteta. Šengenski sporazum i Konvencija o njegovoj primjeni, zajedno sa provedbenim odlukama i deklaracijama čine tzv. Šengenski acquis. On je sastavni do Amsterdamskog ugovora obzirom da ovaj ugovor u jednom segmentu tretira pitanje unutrašnjeg tržišta.

59

EVROPSKA UNIJA

60

VI GLAVA

EVROPSKA UNIJA 1. Osnivanje Evropske unije Prvobitni pokušaj stvaranja političke i odbrambene integracije iz ranih 50-tih godina, nije uspio, ali ideja o postepenom uključivanju tih ciljeva u postojeće evropske integracije nije nikada napuštena. Do prvog oživljavanja tih planova dolazi početkom 70-tih godina, a institucionalizacija se vrši doduše sa skromnim elementima, 1986.godine u Jedinstvenom evropskom aktu u kome je proklamovana „evropska politička saradnja“. Potpunije isticanje političkih ciljeva i odbrambene politike dolazi do izražaja u Mastriškom ugovoru iz 1992.godine, kojim je osnovana Evropska unija. Ugovor o Evropskoj uniji47 usvojen je u Mastrihtu, gradiću koji se nalazi na tromeđi Holanije, Belgije i Njemačke i to na zasjedanju Evropskog savjeta koje je održano 9. i 10. decembra 1991.godine. Ugovor je naredne godine. 7.februara potpisan u istom gradiću, a stupio je na snagu 01.novembra 1993.godine, nakon uspješno obavljene procedure ratifikacije u nacionalnim parlamentima tadašnjih dvanaest članica. Navedeni ugovor je „imao dva ključna dosega: uspostavljena je ekonomska i monetarna unija (EMU) koja praktično profunkcionisala 01.januara 1999.godine i jasno je definisan put koji vodi ka „političkoj uniji“. Zamjerka mu je da je Evropsku uniju mogao učiniti još djelotvornijom, demokratskijom, a posebno odlučnijom u pogledu širenja na zemlje Centralne i Jugoistočne Evrope. Formalno-pravno Evropska Zajednica je tada „prerasla“ u Evropsku uniju čime su evropske integracije dobile onu suštinu koja se generalno ogleda u federalističkoj perspektivi i zaokretu ka „Evropi građana“. 48 Mastriški ugovor se sastoji iz šest poglavlja, uz koji je potpisano 17. Protokola i 32. Deklaracije. Treba istaći da je on definisao ekonomsku i monetarnu uniju, uvođenje eura umjesto dotadašnjeg ekia, kao jedinstvene valute, zajedničku vanjsku i bezbjednosnu politiku i zajedničku odbrambenu politiku. Ugovorom je uvedena kategorija evropskog državljanstva kojom se ne ukida državljanstvo države članice. To znači da ono egzistira paralelno sa postojećim državljanstvom, te je ojačana sudska, emigraciona i policijska saradnja. Vidljivo je da su pored dotadašnjeg jednog evropskog stuba, zajedničke tekovine (acquis), uspostavljena dva nova na kojima će počivati Evropska unija, a to su zajednička vanjska i bezbjedonosna politika i saradnja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova. 47 U literaturi se uglavnom susreće termin Mastriški ugovor o osnivanju EU ili samo Mastriški ugovor. 48 Zekerijah Smajić, Evropska unija za svakoga, Sarajevo, 2005.godina, str.24

61

Ugovorom su, takođe, ojačane i institucije o kojima je ranije bilo govora. Značajno je navesti da je utvrđeno proširenje nadležnosti o kojima odlučuje Savjet ministara kvalifikovanom većinom, te da je ojačana uloga Evropskog parlamenta uvođenjem nove procedure “zajedničkog odlučivanja ili koodlučivanja“ sa Savjetom ministara po statusnim pitanjima. Time su udareni temelji Evropske unije koja osim ekonomskih interesa ima druge ambicije: posebno vođenje zajedničke spoljne i bezbjedonosne politike, što podrazumjeva i postepeno utvrđivanje zajedničke odbrambene politike, te razvijanje bliske saradnje u oblastima pravosuđa i unutrašnjih poslova. Osnivanjem Evropske unije otvaruju se pitanja o njenom karakteru. Tako se u literaturi može susresti upotreba termina da je to naddržavna ili nadnacionalna (supranacionalna) međunarodna organizacija. Narednim redovima pokušat će se prikazati koji termin je adekvatniji za upotrebu. Prije toga, neophodno se osvrnuti na elemente koji čine državu i međunarodnu organizaciju. U literaturi se može susrestvi više definicija države. Najprihvatljivija je ona kojom se država definiše kao organizovano političko društvo na određenoj teritoriji sa suverenom vlašću. Iz definicije proizilaze tri elementa čije ispunjenje je neophodno da bi se moglo govoriti o postojanju države: teritorija, stanovništvo i suverena vlast. Praveći komparaciju sa Evropskom unijom može se konstatovati da ona ima teritoriju koju čini zbir teritorija država članica. Takođe, i u pogledu drugog elementa – stanovništvo, može se konstatovati da ono inkorporira sve stanovnike država članica, ali problem je sa pitanjem državljanstva. Ono se osnivačkim aktom, a kasnije i reformskim ugovorima utvrđuje kao dopuna nacionalnog državljanstva i „ne zamjenjuje ga“. I treći element koji čini suverena vlast, Unija ne posjeduje u potpunosti. Ona ima vlast samo u onim oblastima koje su joj države prenijele u nadležnost, a to su oblasti koje čine prvi stub Evropske unije, za razliku od druga dva stuba koji ostaju u domenu država. Kada je riječ o međunarodnim organizacijama, njihovi konstitutivni elementi su: države, međunarodni ugovori, stalni organi, oblasti djelovanja i poseban status. Sve navedene elemente ima Evropska unija. Međutim, postoje određene specifičnosti u pogledu ugovora. Oni se ratifikuju u nacionalnim parlamentima, što je slučaj i kod EU, s tim da se nekada ratifikacija vrši i na referendumima država članica, pa mu time daje jaču snagu. Ugovori EU imaju jaču pravnu snagu od domaćih propisa, a neke države su im dale primat u odnosu na nacionalni ustav, što nije slučaj sa drugim međunarodnim organizacijama. Međutim, „organizacije

62

supranacionalnog karaktera su one organizacije koje imaju autonomnu moć da obavežu države članice svojim odlukama“. 49 Postoje razlike i u pogledu organa: EP se bira neposredno, Sud pravde svojim mišljenjima i odlukama stvara novo pravo, što nije slučaj sa tipičnim međunarodnim organizacijama. Definitivno se može reći da EU nije država i da je adekvatniji naziv nadnacionalna, nego naddržavna organizacija, jer njena djelatnost nadilazi nacionalne okvire, ali još uvijek nije inkorporirala sve državne djelatnosti kao što su: odbrana i bezbjednost, spoljna politika, fiskalna politika... U pogledu definisanja Evropske unije „pravnici se već od početka njenog stvaranja spore, da li je to samo zajednica suverenih država, konfederacija ili federacija. Jedino u čemu se većina slaže, jeste solomonski odgovor da je EU društvena organizacija do sada nepoznate, posebne vrste – sui generis“.50 Definitivno, Evropska unija nema konačan oblik i novi dizajn treba očekivati u budućnosti. Ali je nesumnjivo, da je do sada postignut visok stepen integracija u ključnim zajedničkim politikama:

- CAP, zajednička poljoprivredna politika, - crinska unija, - jedinstveno unutrašnje tržište, - monetarna unija i - politika konkurencije.

2. Reformski ugovori Ugovora o evropskoj uniji

2.1. Amsterdamski ugovor

Amsterdamski ugovor rezultat je rada treće Međuvladine konferencije koja je započela u martu 1996.godine u Torinu i trajala do juna 1997.godine. Na konferenciji je usaglašen tekst nacrta ugovora koji je tokom ljeta pretrpio manje korekcije, te je usvojen i potpisan 2.oktobra 1997.godine u Amsterdamu. Amsterdamski ugovor je

49 Vitomir Popović i Filip Turčinović, Međunarodno javno pravo, Banja Luka, 2007.godine, str.87. 50 Zekerijah Smajić, Evropska unija i zemlje bivše Jugoslavije, Sarajevo, 1997.godine, str.21.

63

stupio na snagu 1.maja 1999.godine , nakon uspješne ratifikacije u parlamentima svih petnaest država članica. Cilj ovog Ugovora bio je priprema za nadolazeće proširenje Evropske unije državama centralne, istočne i jugoistočne Evrope, pa je bilo neophodno izvršiti reformu institucija, te pripremu za uvođenje u upotrebu eura. U smislu reformi institucija, a koje su se odnosile na smanjenje broja članova Komisije i preraspodjelu broja glasova kojim ministri raspolažu prilikom odlučivanja kvalifikovanom većinom, a koje nisu izvršene, on će postati predmetom ozbiljne i opravdane kritike. Ovaj ugovor je, ustvari dopuna Mastriškog ugovora o osnivanju Evropske unije, a takođe čini i dopune i izmjene Osnivačkih ugovora tj. Ugovora o Evropskoj zajednici za ugalj i čelik, Ugovora o Evropskoj ekonomskoj zajednici i Ugovora o Evropskoj zajednici za atomsku energiju, te akta o neposrednim i opštim izborima za Evropski parlament. Najviše izmjena odnosi se na Ugovor o Evropskoj zajednici i Ugovor o Evropskoj uniji. Drugi dio Amsterdamskog ugovora bavi se rekonstrukcijom Osnivačkih ugovora i pratećih akata uz njih, a treći dio sadrži „odredbe o prenumeraciji članova u prečišćenom tekstu Ugovora o Evropskoj zajednici“. 51 Dakle, Ugovorom se utvrđuje da se umjesto velikih latiničnih slova u označavanju članova uvode arapski brojevi. Gore izloženo upućuje na doprinos ovog Ugovora u dogradnji Osnivačkih ugovora. Međutim, Ugovorom su izvršene i „slijedeće reforme Unije: uvođenje prava na suspenziju države članice koja ne poštuje osnovna načela na kojima počiva Unija i jačanje uloge predsjednika Komisije; širenje polja primjene procedure koodlučivanja Savjeta i Parlamenta, kao i njeno pojednostavljivanje; brojnija upotreba odlučivanja kvalifikovanom većinom u Savjetu ministara, ugovoru EZ je pridodato poglavlje o zapošljavanju; Velika Britanija se odrekla režima odstupanja u oblasti socijalne politike; ojačane su mogućnosti djelovanja u oblasti spoljne politike“. 52

2.2. Ugovor iz Nice U skladu sa tradicijom imenovanja po mjestu u kojem je utvrđen konačni tekst ugovora i ovaj ugovor nazvan je Ugovor iz Nice. Njegov tekst je sačinjen i usvojen u znaku priprema za prijem novih članica u Evropsku uniju. Inače, zasjedanje Evropskog savjeta koje je počelo 14.februara 2000.godine imalo je za cilj izvršenje revizije važećeg ugovora kako bi se izvršila adekvatna priprema za prijem novih članica. Međuvladino usaglašavanje uspješno je okončano na sastanku Evropskog 51 Nevenko Misita, Pravo Evropske unije, Sarajevo, 2002.godina, str.55 52 Citirano djelo, str.46.

64

savjeta u periodu od 7-11. decembra 2000.godine i rezultiralo je usvajanjem Ugovora iz Nice. Ugovor je stupio na snagu 1.februara 2003.godine. U periodu od usaglašavanja stavova i njihovog uobličavanja u jedinstven tekst, pa do stupanja na snagu, prošao je postupak ratifikacije. Dok je većina država članica ratifikovala Ugovor, na referendumu u Irskoj održanom povodom ratifikacije sa 53,8% glasova protiv rečeno je „NE“. Tek na ponovoljenom referendumu u oktobru 2002.godine Irci su prihvatili Ugovor iz Nice čime je stvorena pravna osnova za njegovo stupanje na snagu. Ugovor iz Nice je reformski, a ne osnivački i kao i Amsterdamski ugovor ne sadrži konstruktivne elemente. On je zapravo dopuna Amsterdamskog ugovora koji je ostao nedovršen u pogledu broja članova Evropske komisije, preraspodjeli glasova u Savjetu ministara kojim ministri raspolažu prilikom odlučivanja kvalifikovanom većinom. U tom smislu utvrđen je broj članova Komisije na 25, do 2007.godine kada je proširenjem Unije planirano proširenje Komisije na 27 članova. Ugovorom se utvrđuje da će nakon navedenog proširenja broj članova, biti manji od broja država članica, a dalji izbor članova Komisije određen je na temelju ravnopravne rotacije. Ovim Ugovorom ojačana su ovlaštenja predsjednika Komisije, te je ovlašten da odlučuje o nadležnostima komesara, imenuje potpredsjednike i određuje njihove zadatke. Inače, ova pravila Ugovora iz Nice su na snazi od 1.januara 2005.godine. Obzirom da je Ugovor iz Nice posljednji pravno važeći akt, treba istaći i druge najbitnije izmjene. Naime, Ugovorom se uvodi, umjesto dosadašnje bliže, pojačana saradnja. Za njeno uspostavljanje propisano je, da je dovoljno učešće osam država, za razliku od postojećeg rješenja kojim je za uspostavljanje bliže saradnje bilo potrebno učešće većine država. Tako, nije više potrebna ni jednoglasnost u Savjetu ministara, radi uspostavljanja pojačane saradnje. Pojačana saradnja moguća je u sva tri stuba Evropske unije. Sa aspekta konstituisanja pitanje pojačane saradnje moguće je podići na najevći politički nivo – Savjet ministara. I uloga Evropskog parlamenta je izmjenjena. Umjesto dosadašnjeg saodlučivanja u okviru drugog stuba traži se mišljenje, a u okviru trećeg stuba dovoljno je samo da se obavjesti. Ovim Ugovorom izvršene su određene izmjene Ugovora o osnivanju EU, a koje se odnose na drugi i treći stub. Prije svega, značajno je napomenuti da je izmjenjena odredba kojom je govoreno o odnosu Evropske unije i Zapadnoevropske (odbrambene) unije, na taj način što je izostavljen dio koji je govorio o međusobnom pravnom okviru. Takva formulacija stavlja u dilemu: ili je ZEU inkorporirana u EU, ili je predodređena za nestanak.

65

Treba napomenuti i određene institucionalne promjene. Naime, dotadašnji Komitet za politička pitanja preimenovan je u Komitet za pitanja politike i bezbjednosti i uvedena funkcija Visokog predstavnika za vanjsku politiku i bezbjednost. U pogledu trećeg stuba, novina je u uvođenju odredbi o zajedničkom djelovanju u oblasti pravosudne saradnje u krivičnim stvarima. Kao što je ranije rečeno, i u ovom stubu je uvedena mogućost pojačane saradnje. Što se tiče naslova ove oblasti nije došlo do promjena u odnosu na one izvršene Amsterdamskim ugovorom.

3. Struktura Evropske unije Evropska unija je izgrađena na tri stuba: prvi stub (tri evropske zajednice) čine carinska unija, jedinstveno unutrašnje tržište, zajednička poljoprivredna politika, monetarna unija i institucionalne reforme. U ovaj stub se ubrajaju i zajedničke tekovine, aquis. Drugi stub čine zajednička vanjska i odbrambena politika, a treći stub objedinjava saradnju u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova. Ova pitanja i dalje nemaju supranacionalni tretman, što znači da su ostala u domenu kontrole država članica. Iz izloženog se vidi da su segmenti koji čine prvi stub pod supranacionalnom kontrolom, a iz drugog i trećeg stuba u domenu kontrole država članica, pa „ovako dosta nejasno i neuobičajeno određenje Evropske unije trebalo bi razumjeti tako da se u onim djelatnostima koje pokrivaju Evropske zajednice odluke donose na način koji je određen njihovim Osnivačkim ugovorima, tj. običnom ili kvalifikovanom većinom, a u manjem broju slučajeva i jednoglasno. Međutim, po ovim pitanjima koja su obuhvaćena drugim i trećim stubom, odluke se donose samo jednoglasno, što karakteriše međuvladine organizacije“. 53

3.1. Komunitarna tekovina Prvi stub Evropske unije uobičajeno se naziva Komunitarna tekovina (acquis communautarie). Acquis je inače francuski termin za „naslijeđe“ ili „tekovinu“ EU. U ovom slučaju porijeklo ovog termina vezuje se za dvije međuvladine konferencije koje su prethodile usvajanju ugovora iz Mastrihta. Novoosnovana EU nije stvorena da ukine ili zamijeni Evropske zajednice. Stvar je upravo bila obrnuta: ona je zamišljena 53 Vitomir Popović i Radovan Vukadinović, Međunarodno poslovno pravo, Banja Luka-Kragujevac, 2005.godine, str. 199.

66

kao zajednički okvir za postojeće zajednice i nove oblike saradnje, kao što su kako je već navedeno, zajednička vanjska i bezbjedonosna politika i saradnja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova. Struktura Evropske unije ustanovljena ugovorom iz Mastrihta u osnovi ostaje i nakon zaključivanja Amsterdamskog ugovora 1997.godine, ali se unutar nje vrši preraspodjela dužnosti. Tako je oblast koja obuhvata vize, azil, migraciju i uopšte slobodu kretanja ljudi prebačena iz trećeg u prvi stub. Stoga je naziv trećeg stuba preimenovan u policijsku i pravosudnu saradnju u krivičnim stvarima. Takođe je i ugovor iz Nice nije ništa bitnije izmjenio u strukturi Evropske unije, jer se uglavnom bavio institucionalnim reformama za slučaj proširenja. Osnivanjem Evropske unije prvi stub su činile tri Zajednice, a danas ga čine Evropska zajednica i EZAE, obzirom da je EZUČ prestala da postoji 2002.godine, kada je svoju nadležnost i ovlaštenja prenijela na Evropsku zajednicu. Ove zajednice su zapravo jezgro Evropske unije i obuhvataju zajedničko tržište, ekonomsku i monetarnu uniju i odgovarajuće politike i mjere (poljoprivreda, saobraćaj, zapošljavanje itd.). Njihovi ciljevi su ekonomski razvoj i visok stepen zaposlenosti, socijalna zaštita, jednakost muškaraca i žena, konkurentnost, zaštita životne sredine, podizanje nivoa i kvaliteta života u svim oblastima. Inače, komunitarna tekovina čini središte Evropske unije. Ona je njen noseći stub, za razliku od druga dva koji imaju prateći značaj. Druga karakteristika je što posjeduje koherentan i razvijen pravni sistem, koji se naziva komunitarno pravo. To je dakle, pravo prvog stuba, a ne pravo Evropske unije, jer se ono ne odnosi i na druga dva stuba. Treća bitna odlika je nadnacionalnost ili supranacionalnost, koja odlikuje samo prvi stub. U druga dva stuba nema naddržavnosti, već postoji klasična međudržavna saradnja i tu države ne trpe nikakvu vlast iznad sebe. Posljednja karakteristika komunitarne tekovine je integracija. Integracija podrazumjeva da je podjela nadležnosti izvršena u korist zajednica, tako da one imaju primarnu nadležnost, a države članice su zadržale neka manja ovlaštenja.

3.2. Zajednička vanjska i bezbjedonosna politika Drugi strub Evropske unije čini zajednička vanjska i bezbjedonosna politika koji je ustanovljen ugovorom iz Mastrihta i predstavlja nadgradnju dotadašnje

67

evropske političke saradnje koja datira još od 60-tih godina, a posebno je oživljena nakon prvog proširenja kada su u Zajednicu primljene Danska, Irska i Velika Britanija. Zvanična institucionalizacija je izvršena navedenim ugovorom, a potvrđena ugovorima iz Amsterdama i Nice. Ciljevi ovog stuba su zaštita zajedničkih vrijednosti, interesa i nezavisnosti, očuvanje mira, jačanje demokratije i pravne države, međunarodna saradnja, poštivanje ljudskih prava i osnovnih sloboda. Naravno, drugi stub nije čvrst kao prvi, jer države članice žele da zadrže suverenitet posebno kada se radi o bezbjedonosnoj saradnji. Definitivno, drugi stub je opšti okvir za zajedničku međunarodnu i bezbjedonosnu politiku, koja bi tek u budućnosti mogla postati evropskom bezbjedonosnom i odbrambenom politikom, jer je i Ugovorom utvrđeno, postepeno definisanje cilijeva zajedničke odbrambene politike. Kako je riječ o zajedničkoj vanjskoj i bezbjedonosnoj politici u odgovarajućoj mjeri treba istači značaj Helsinškog samita iz decembra 1999.godine, kada je usvojena odluka o osnivanju zajedničkih snaga za brzo djelovanje. Ali, to ne podrazumjeva osnivanje „Evropske armije“. U sastav ovih formacija ulaze pripadnici koji zadržavaju svoj status u matičnim jedinicama država članica i pod nacionalnom su komandom. Osnivaju se radi spremnosti za brzo djelovanje u slučaju akcija koje imaju humanitarni, spasilački i mirovni karakter. Značaj Helsinškog samita je u tome što je dotadašnja Zapadno-evropska unija (ZEU) integrisana u Evropsku uniju. Uspostavljena je vlastita struktura za planiranje odbrane i Komitet za pitanja politike i bezbjednosti. Uprkos pokazanom nejedinstvu kada je riječ o odnosima država članica prema međunarodnim krizama, Evropska unija i njene članice sve su uspješnije kao kolektivni učesnik. Iskustva stečena kroz nejedinstvena postupanja u odnosu na međunarodne krize, navela su EU na buduće zajedničko djelovanje. Nakon mnogih lutanja pokazalo se da je snažna diplomatska aktivnost i ekonomski pritisci ne zaobilazan metod u upravljanju krizama. Inače, tome je doprinijela funkcija Visokog predstavnika za zajedničku vanjsku i bezbjedonosnu politiku koja je prvi put uvedena 1999.godine.

3.3. Policijska i pravosudna saradnja Treći stub posvećen je policijskoj i pravosudnoj saradnji u krivičnim stvarima, koja se ranije nazivala saradnja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova. Njeno djelovanje još uvijek se zasniva na međuvladinoj saradnji, budući da su države

68

osjetljive i još uvijek žele zadržati svoje nadležnosti. Ta saradnja odvija se na nivou usaglašene zajedničke politike, kontrole vanjskih granica, država članica, a ne Unije, politike o imigraciji i azilu, boravka državljana trećih država, borba protiv narkomanije, međunarodni kriminal, saradnja sudova u građanskim i krivičnim predmetima, saradnja u oblasti carinske politike, saradnja policije u borbi protiv terorizma, trgovine drogom i kriminalitetom. Iako su navedena pitanja iz oblasti u kojima države zadržavaju svoju dominaciju, Mastriški ugovor obavezuje države na uspostavljanje koordinacionih mehanizama koji će povezivati odgovarajuće nacionalne organe. Na tragu ustanovljene obaveze formirane su ustanove: Evropski policijski biro i Evropski biro za pravosudnu saradnju, tj. za borbu protiv prekograničnog kriminala. Bez obzira što je ovaj segment rekonstruisan kroz Amsterdamski ugovor, jer su pitanja azila, viza i sloboda kretanja priključena zajedničkim tekovinama, sve je prisutnije zajedničko djelovanje članica Unije. Takođe, učinjeni su pomaci kada je u pitanju položaj Evropskog suda pravde prema ovim pitanjima. Što se tiče Komisije i Parlamenta, oni kao i u slučaju zajedničke vanjske i bezbjedonosne politike imaju marginalan položaj.

69

VII GLAVA

UPRAVLJANJE I INSTITUCIONALNA STRUKTURA EVROPSKE UNIJE

1. Upravljanje Unijom Evropska unija je danas nezaobilazan faktor u globalnoj društvenoj zajednici. Postala je ekonomska i trgovinska sila, te svjetski lider u zaštiti životne okoline i u podsticanju razvoja. Dostigla je veliku moć u sferi ekonomije, agrarnoj i socijalnoj politici. Sve je aktivnija u međunarodnoj politici, međunarodnim odnosima, odbrani i kolektivnoj globalnoj, regionalnoj i unutrašnjoj bezbjednosti. Svoju moć koristi i unapređuje kroz rad glavnih zajedničkih institucija i brojnih konsultativnih tijela. O tome ko i kako upravlja Evropskom unijom, te koje su glavne institucije, postoje podijeljena mišljenja. Zagovornici međuvladinskog pristupa u upravljanju Evropskom unijom smatraju da je najvažnija saradnja između vlada država članica, pa samim tim daju prednost Savjetu ministara, u kojem su direktno zastupljene nacionalne vlade preko svojih ministara. S druge strane, zagovornici federalnog pristupa EU, smatraju da su Evropski parlament, Komisija i Evropski sud dovoljno respektabilni i samostalni organi koji su sposobni da mijenjaju karakter odnosa unutar Evropske unije. Definitivno, ni do danas ne postoji opšta saglasnost koji organi su glavni, a koji su ostali, niti stabilni kriteriji za razvrstavanje. To govori o kontinuitetu i unutrašnjim promjenama, institucionaloj reorganizaciji i stalnom redefinisanju nadležnosti unutar Evropske unije. Međutim, praksa pokazuje, da se razvrstavanje vrši po kompetencijama u legislativnoj oblasti ili po uvezanosti institucija u sistem saodlučivanja. Imajući u vidu naprijed navedeno, kao glavne institucije spominju se: Savjet Evropske unije, Evropski savjet, Evropska komisija, Evropski parlament i Evropski sud pravde. Raspodjela nadležnosti među ovim organima, predviđena Ugovorima o osnivanju je tokom vremena evoluirala. Države članice „udruživanjem“ suvereniteta vrše prenošenje nacionalnih ovlaštenja na zajedničke evropske institucije koje su same stvorile. Zadatak im je odlučivanje demokratskim putem i u kolektivnom interesu.

70

2. Savjet Evropske unije Savjet Evropske unije je zakonodavno tijelo, koje se sastaje u Briselu i Luksemburgu, a ustanovljen je osnivačkim aktom iz Rima, 1957.godine. Čine ga predstavnici vlada država članica, koji su odgovorni svojim nacionalnim parlamentima i državama koje predstavljaju. Ako su na dnevnom redu pitanja od šireg značaja: vanjsko-politička pitanja, sigurnost, međunarodna saradnja i sl. sastaju se ministri vanjskih poslova ili kada se razmatraju pitanja po sektorima sastaju se resorni ministri, pa se stoga često govori da postoji opšti i resorni Savjet. Savjet ima legislativne nadležnosti, ali ih dijeli sa Parlamentom. Poslove iz legislativne nadležnosti vrši pod specifičnim uslovima. Komisija ima inicirajuću ulogu u legislativnoj aktivnosti Savjeta. Na prijedlog Evropske komisije donosi uredbe, direktive, odluke, preporuke, deklaracije ili obavezujuće zaključke i brine o njihovom izvršenju. Takođe, zaključuje međunarodne sporazume između EU sa jednom ili više država ili sa međunarodnim organizacijama. Sa Evropskim parlamentom odobrava budžet EU, a na osnovu smjernica Evropskog savjeta definiše zajedničku vanjsku i bezbjedonosnu politiku, te koordinira saradnju između nacionalnih sudova i policijskih snaga pojedinih država u krivičnim predmetima. Savjet donosi odluke o raspisivanju izbora za Evropski parlament. Imenuje sudije Revizorskog suda, članove Komiteta regiona i Ekonomsko socijalnog komiteta. Svoje odluke donosi jednoglasno, kvalifikovanom većinom ili prostom većinom, u zavisnosti od pitanja koja su na dnevnom redu. Tako npr. o proceduralnim pitanjima odlučuje prostom većinom. O prijemu novih država, harmonizaciji propisa, rješavanju pitanja koja zadiru u sprovođenje mjera protiv rasne, vjerske i druge diskriminacije, promjenama Statuta i izboru sudija odlučuje jednoglasno, a kvalifikovanom većinom kada se želi postići veća efikasnost u radu. Vidljivo je da se većina aktivnosti i nadležnosti Savjeta odnosi na područja koja čine prvi stub Evropske unije kojim su obuhvaćena sva pitanja po kojima su države članice udružile nacionalni suverenitet i nadležnost odlučivanja prenijele na institucije Zajednice. Odluke u Savjetu donose se glasanjem, a broj glasova koje ima jedan član Savjeta utvrđuje se na osnovu broja stanovnika, mada mu nije sasvim proporcionalan kako bi se ublažile razlike između „malih“ i „velikih“. Tako je Ugovorom iz Nice predviđen slijedeći raspored glasova: Francuska, Italija, Njemačka i Velika Britanija po 29, Poljska i Španija po 27, Rumunija 14, Holandija 13, Belgija, Češka, Grčka, Mađarska i Portugal po 12, Austrija, Bugarska i Švedska po 10, Danska, Finska, Irska, Litvanija i Slovačka po 7, Estonija, Latvija (Letonija), Luksemburg i Slovenija po 4 i Kipar 3.

71

3. Evropski savjet Evropski savjet nije predviđem ugovorima o osnivanju Evropskih zajednica. Nastajao je postupno, kao rezultat sastanaka šefova država ili vlada, država članica, održavanjem „konferencija na vrhu“. Pravno ustanovljavanje Evropskog savjeta izvršeno je Jedinstvenim evropskim aktom iz 1986.godine, mada formalno postoji od 1974.godine, na osnovu dogovora postignutog na Samitu u Parizu, iako su šefovi država ili vlada i do tada održavali svoje samite ili „konferencije na vrhu“. Inače, Evropski savjet se djelimično redefiniše u Ugovoru iz Mastrihta i Ugovorom iz Nice. Daje impuls Evropskoj uniji potrebne za njen dalji razvoj i određuje njene opšte političke ciljeve. 54 Evropski savjet pored šefova država ili vlada država članica čini i predsjednik komisije. Savjet se sastaje najmanje dva puta godišnje i to u junu i decembru, kada se okončava mandat rotirajućeg predsjedavajućeg. Evropski savjet razmatra sva unutrašnja i međunarodna politička pitanja, utvrđuje generalnu politiku Evropske unije, daje smjernice izvršnim organima unije, i utvrđuje rokove za izvršenje usaglašenih prioriteta. Evropski savjet donosi odluke u ključnim oblastima djelovanja EU. Te odluke su osnova kasnijeg zakonodavstva unije. Prijedlog odluka za Savjet priprema Komisija. Pored naprijed iznesenih aktivnosti, Savjet razmatra tekuća pitanja međunarodnih odnosa, posebno preko zajedničke i bezbjedonosne politike. U tom smislu određuje načela i opšte smjernice, te odlučuje o zajedničkim strategijama. Od Ugovora iz Nice, Savjet je posljednja instanca koja odlučuje o tim pitanjima. Za sve poteze Unije na međunarodnom planu glavnu riječ imaju šefovi država ili vlada. Pitanje vanjske i bezbjedonosne politike, posebno od 1999.godine, najvažnija je oblast u kojoj Savjet ima glavnu riječ. Evropski savjet donosi zaključke o ekonomskoj politici i politici zapošljavanja, a odlučuje i kod ukidanja prava državama članicama za slučaj kršenja ljudskih i osnovnih prava. Po pravilu, o svim pitanjima Savjet donosi odluke jednoglasno, samo što je za odluku o euru bila predviđena kvalifikovana većina.

54 Vidi član 4 Ugovora o Evropskoj uniji.

72

4. Evropska komisija Evropska komisija je veoma važna institucija Evropske unije, ustanovljena je prvi put Rimskim ugovorom o osnivanju EEZ. Sjedište joj je u Briselu. Po Ugovoru iz Nice biraju se po jedan član komisije iz države članice, a kada EU dostigne 27 država članica, što je već slučaj, predviđeno je smanjenje broja članova Komisije, tako da u trokružnom rotacionom sistemu svaka država članica bude zastupljena dva puta. Biraju se na pet godina i mogu biti ponovo birani. Predsjednika Komisije predlažu vlade država članica, a imenuje ga Savjet EU uz saglasnost Parlamenta. Komisija pokazuje izvjesne sličnosti sa vladama država i često se poistovjećuje sa izvršnim organima država. To poistovjećivanje trenutno je neopravdano, mada postoji težnja za transformacijom u tom pravcu. Istina, Komisija obavlja pojedine izvršne poslove, kao što je sačinjavanje legislativnih programa, podnošenja inicijativa, pripremanje prijedloga pojedinih legislativnih akata. U nekim oblastima Komisija ima monopol u legislativnim djelatnostima, npr. u pitanjima konkurencije. Podnosi inicijalni prijedlog godišnjeg budžeta Savjetu i Parlamentu na usvajanje. Ima ovlaštenja da sprovodi akcije protiv država članica zbog povrede prava EU. Njena važna nadležnost je i u vezi sa pitanjima spoljne trgovine. Komisija zastupa Uniju u međunarodnim odnosima preko svoga predsjednika, te preko svojih diplomatskih predstavništava u svijetu. Ima ogroman administrativni aparat koji čine direktorati za razne oblasti i specijalizovane službe.

5. Evropski parlament Evropski parlament ima sjedište u Strazburu i sastoji se od 785 poslanika koji se biraju na neposrednim izborima na mandat od pet godina. Izbori se održavaju u državama članicama Unije. Poslanici su raspoređeni po multinacionalnim političkim grupama, a ne po nacionalnim delegacijama. Prvi neposredni izbori za Evropski parlament održani su u junu 1979.godine, do tada Parlament su činili predstavnici nacionalnih parlamenata, slično kao u Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope. Prema novom ustrojstvu Parlament vrši demokratsku kontrolu institucija EU. Sa Komisijom i Savjetom ministara učestvuje u legislativnim poslovima i donosi odluke o usvajanju budžeta.

73

Od Mastriškog ugovora uvedena je procedura saodlučivanja između Parlamenta, Savjeta ministara i Evropske komisije, a primjenjuje se u oblasti unutrašnjeg tržišta, zaštite potrošača, životne sredine i evropske saobraćajne mreže. Najveću ulogu ima u utvrđivanju godišnjeg budžeta, kojeg odobrava svakog decembra, zatim u proširenju EU i povezivanju sa trećim državama. Parlament ima nadležnost davanja saglasnosti u određenim oblastima kao što su: kontrola poslovanja finansijskih institucija, procedura donošenja amandmana na Statut Evropskog sistema banaka (ESB) i članova Komisije, postupak izbora članova Parlamenta, prijem novih članica i dr. Glavni dio posla odvija se kroz 17 stalnih komiteta koji obuhvataju sve djelatnosti Unije. Komiteti pripremaju prijedloge za raspravu na plenarnim sjednicama Parlamenta.

6. Evropski sud pravde Evropski sud pravde osnovan je Rimskim ugovorom 1957.godine. Sjedište mu je u Luksemburgu i sastoji se od sudija iz država članica. Biraju se na pet godina i mogu biti ponovo birani. Sud ima funkciju nadgledanja poštivanja prava i da obezbjedi pravilnu primjenu osnivačkih ugovora. To se postiže kroz formu finalnog arbitra za rješavanje sukoba između evropskih institucija i država članica. Postojanje Suda pravde pokazalo se potrebnim sve do danas. Njegova uloga je bila veoma značajna kada je proces integracija gubio na snazi. Sud je kontinuirano napredovao u procesu uspostave vladavine evropske legislative. Svojim eksplicitnim presudama iz 1963. i 1964.godine doprinio je osnaženju nadnacionalnosti i produbljivanju integracija, te neposrednoj primjeni komunitarnog prava. Nadležnost Evropskog suda utvrđena je u pitanjima koja se tiču slobode kretanja, socijalne sigurnosti i ravnopravnosti polova, preispitivanju odluka Komisije o novčanim kaznama, presuđuje kod tužbi za nadoknadu štete i djeluje kao „sud pravnog lijeka“ u slučajevima prigovora na presude prvostepenog suda koji je osnovan 1988.godine. Inače, postupak pred sudom odvija se u četiri faze: 1) pismen postupak; 2) pripremno istraživanje; 3) usmeni pretres i 4) donošenje presude. Rasprave u sudu su javne, a postupak donošenja presuda je tajan, mada presude nose potpise svih sudija. Ovim postupkom obezbjeđena je zaštita i za vrijeme i poslije isteka njihovog mandata. Sud predstavlja najveću pravnu instancu i na njegove odluke nema mogućnosti žalbe. Potpisivanjem Amsterdamskog ugovora

74

Evropski sud je dobio dodatnu nadležnost provjere pravnih akata u oblastima politike, azila, izbjeglica i migracija. U okviru Evropskog suda pravde od 1989.godine djeluje i Sud prve instance i njegovo sjedište je u Luksemburgu. Osnovan je da bi se rasteretio sud u postupcima koji su nazvani kao „gutači vremena“. Prioritetno se bavi rješavanjem sporova koji se pokreću na tužbeni zahtjev pravnih i fizičkih lica. Najzad, Sud pravde Evropske unije je veoma značajan organ za zaštitu i jednoobraznu primjenu komunitarnog prava u državama članicama. Nezavisan je organ i njegove odluke obavezuju države članice. Ima direktnu nadležnost što se vidi iz ingerencije da postupa u prvoj i posljednoj instanci i protiv njegovih odluka nisu dozvoljene žalbe. Doprinosi oblikovanju komunitarnog prava, posebno kroz kreiranje opštih pravnih načela, podstičući procese evropskih integracija.

75

VIII GLAVA

ČLANSTVO I PROCES PROŠIRENJA EZ/EU

1. Od 6 do 27 Evropska zajednica za ugalj i čelik, podsjećamo, osnovana je Pariškim ugovorom iz 1951.godine od strane zemalja Beneluksa, Francuske, Italije, Njemačke i ta Zajednica se smatra pretečom Evropske unije. Ista „šestorka“ nastavila je integracione procese osnivanjem dvije nove Zajednice. Tako su u Rimu 1957.godine osnovane Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju. Zemlje Zapadne Evrope koje čine „Evropu šestorice“ su sa geografski kompaktnog područja sa sličnim ekonomskim preduslovima, ali njihovo integrisanje kroz navedene zajednice naišlo je na otpore zemalja iz susjedstva. Otpori su se temeljili na pitanjima suvereniteta i nadnacionalnosti. Ali, početni uspjesi postignuti posebno kroz carinsku uniju motivisali su Dansku, Irsku i Veliku Britaniju da podnesu zahtjev za prijem u EEZ. Navedene zemlje primljene su 01.januara 1973.godine kao punopravno članice EEZ, što je bilo prvo proširenje, nakon kojeg se govori o „Evropi devetorice“. Drugo proširenje EEZ desilo se 1981.godine, prijemom Grčke u punopravno članstvo. U vezi sa ovim proširenjem značajno je istači da je primjetno odstupanje od ekonomskih motiva koji su povezivali prvu „šestoricu“, a zatim „devetoricu“ koje su i sa prvim proširenjem zadržale geografsku kompaktnost. Drugo proširenje ukazuje da je prioritet dat političkim i geostrateškim interesima, što je lako zaključiti, jer je Grčka teritorijalno odvojena od do tada geografskih povezanih zemalja. Do trećeg proširenja na zemlje Pirinejskog poluotoka došlo je 1986.godine. Iako se ovdje ne može govoriti o teritorijalnoj odvojenosti, ondašnje prilike upućuju na to da su motivi za novo proširenje prijemom Portugala i Španije bili slični kao i u slučaju Grčke. Od tada se govori o „Evropi dvanaestorice“. Naredno proširenje desilo se 1995.godine, prijemom Austrije, Finske i Švedske u sastav EEZ čime se stvara „Evropa petnaestorice“, ali i zaokružuje ciklus integracija država Zapadne Evrope. Nakon četvrtog proširenja koje se desilo u okviru Evropske unije kao najvećeg oblika integrisanosti, dalja pažnja usmjerena je prema Istoku. Za pristupanje

76

Evropskoj uniji potrebno je da država kandidat ispuni uslove propisane u Kopenhagenškim kriterijima. U osnovi Evropskoj uniji kao i u slučaju Evropske ekonomske zajednice, može pristupiti „svaka evropska država koja poštuje načela na kojima se zasniva unija“. 55 U duhu proklamovane orginalnosti i dosljednosti, a naravno zahvaljujući i najnovijim ocjenama u vezi sa bezbjedonosnim i geopolitičkim značajem proširenja prema unutrašnjosti kontinenta, 01.maja 2004.godine izvršeno je peto do tada najveće i najskuplje proširenje. Poznatoj „petnaestorici“ tada se pridružuje Češka, Estonija, Kipar, Latvija, Litvanija, Mađarska, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija. Iako su Bugarska i Rumunija bile uključene u proces pregovora o petom najskupljem, najvećem i najsloženijem proširenju, u Evropsku uniju su primljene 01.januara 2007.godine. To je bilo za sada posljednje proširenje, nakon kojeg se govori o „Evropi dvadesetsedmorice“.

2. Uslovi za članstvo u Evropskoj uniji U Ugovoru iz Mastrihta nalaze se odredbe kojima je utvrđena jedinstvena procedura pristupanja Evropskoj uniji. Podsjećamo da svaka evropska država može podnijeti zahtjev za prijem u članstvo Evropske unije uz prethodno ispunjenje tri uslova, kao i u slučaju prijema u Savjet Evrope i to: - poštivanje ljudskih prava, - demokratija i - vladavina prava. Radi podsjećanja, pad Berlinskog zida i raspad Sovjetskog Saveza obiljižili su kraj hladnoratovskog perioda, ali i opredjeljenje Zapadne Evrope na proširenje integracija prema unutrašnjosti kontinenta tj. prema zemljama Srednje i Istočne Evrope. Uključivanje zemalja navedenih regiona u evropske integracije nametnulo se skoro kao imperativ. Istovremeno, bilo je osjetljivo sa ekonomskog i političkog aspekta. Naprijed navedeno nametnulo je potrebu ozbiljnijeg pristupa ovom pitanju, što se moglo vidjeti iz priprema EU za novo proširenje. Prvi korak učinjen je na sastanku Evropskog savjeta u Kopenhagenu u januaru 1993.godine, na kojem su definisani opšti uslovi za članstvo u EU.

55 Vitomir Popović i Radovan Vukadinović, Međunarodno poslovno pravo, Banja Luka – Kragujevac, 2005.godine, str.193

77

Definisani uslovi na sastanku u Kopenhagenu dobili su naziv „Kopenhagenški kriteriji“. Oni su uključivali:

- politički kriteriji Država zainteresovana za prijem u Evropsku uniju mora postići stabilnost institucija koje obezbjeđuju demokratiju, vladavinu prava, poštivanje ljudskih prava i prava manjina, te prihvatanje političkih cilijeva. - ekonomski kriteriji

Podrazumjeva postojanje djelotvorne tržišne privrede, te sposobnost tržišnih faktora da se nose sa konkurentskim pritiscima i tržišnim zakonitosima unutar Evropske unije.

- kriterij prihvatanja acquis Mora imati sposobnost obaveza koje proističu iz članstva, uključujući i pridržavanje ciljeva političke, ekonomske i monetarne unije. Dodatni specifični uslovi definisani su zaključcima Evropskog savjeta na sastanku u Madridu 1995.godine, u okviru Procesa stabilizacije i pridruživanja, zaključcima Savjetima EU od 21. i 22.juna 1999.godine, te u završnoj Deklaraciji Zagrebačkog samita, održanog 24.novembra 2000.godine, kao i u Solunskoj agendi koja je usvojena na Samitu EU – države Zapadnog balkana, održanog 20.juna 2003.godine. Specifični uslovi odnose se na: - usvajanje cjelokupnog pravnog naslijeđa EU (acquis communatarie-skup

prava i obaveza koje sve članice obavezuje i povezuje unutar EU), - prilagođavanje odgovarajućih administrativnih strukura sa ciljem osiguranja

uslova za potpunu i skladnu integraciju (stvaranje efikasnog sistema državne uprave koji će osigurati uspješan proces usvajanja i implementacije pravnog naslijeđa EU).

78

3. Procedura prijema u Evropsku uniju 3.1. Predprijemna strategija Predprijemna strategija je faza kroz koju prolazi država kandidat. Podrazumjeva osposobljavanje kandidata za članstvo i prihvatanje acquisa Evropske unije. Predprijemna strategija obuhvata:

- partnerstvo u prijemu, - povećanje pomoći prije prijema, - otvaranje programa i agencija Zajednice za buduće aplikante i mehanizam

nadgledanja. 56 Ukratko, u ovoj fazi se ostvaruje pristupno partnerstvo kroz povećanu finansijsku i tehničku pomoć, kao i aktiviranje raznih programa podrške za prilagođavanje država aplikanata politici acquisa i tehničkim stadardima EU. 3.2. Pregovori za pristupanje Pregovori o pristupanju Evropskoj uniji vode se na osnovu Bijele knjige koja je 1995.godine izmjenjena i dopunjena. Izmjene i dopune Bijele knjige izvršila je Evropska komisija i iste objavila naredne godine u Briselu. Tako izmjenjena i dopunjena Bijela knjiga definiše oblasti i ključne mjere za svaki sektor i predlaže redoslijed usklađivanja po fazama, a svaka država izrađuje vlastiti program prioriteta i utvrđuje vremenski raspored. Kao područja za pregovore identifikovane su slijedeće oblasti: 1. sloboda kretanja roba, 6. politika konkurencije, 2. sloboda kretanja ljudi, 7. poljoprivreda, 3. sloboda kretanja kapitala, 8. ribarstvo, 4. sloboda kretanja usluga, 9. transportna politika, 5. komparacijsko pravo, 10. oporezivanje, 11. ekonomska i monetarna unija,‚ 22. okruženje, 12. statistika, 23. zaštita potrošača i zdravlja, 13. socijalna politika i zaposlenost, 24. pravni i domaći poslovi, 14. mala i srednja preduzeća, 25. carinska unija, 15. energija, 26. vanjski poslovi, 16. industrijska politika, 27. zajednička vanjska i sigurnosna

56 www europa. eu. int.

79

17. nauka i istraživanje, politika 18. obrazovanje i obučavanje, 28. finansijska kontrola, 19. telekomunikacija i IT, 29. finansijska i budžetska predviđanja 20. kultura i audio vizualna politika, 30. institucije, 21. regonalna politika i strukturalni 31. ostalo. 57 instrumenti, Svaka država pojedinačno pregovara s EU (Predsjedništvom i EK) o pojedinom poglavlju acquisa. Tokom pregovora države kandidatkinje obavezuju se usvojiti, primjeniti i poštovati zajedničke tekovine. Pregovori se temelje na načelu da svaka država kandidatkinja mora usvojiti ukupnost postojećih pravila i legislative. Dakle, o sadržaju acqusa nema pregovora. Inače, pregovori o pristupanju započinju nakon što su provedene određene radnje. To podrazumjeva podnošenje aplikacije od strane države kandidata koju je potrebno povrditi deponovanjem Povelje o ratifikaciji, a za sve države Zapadnog Balkana traži se još i da nadležna tijela EU odobre sporazum o stabilizaciji i pridruživanju 58 (SSP). Njegovim potpisivanjem, država na koju se odnosi stiče status potencijalnog kandidata. Tek, nakon ratifikacije u svim državama članicama EU otpočinje proces pregovora o punupravnom članstvu. Nakon podnošenja zahtjeva, slijede aktivnosti Evropske komisije u smislu procjene stanja u državi aplikantu i davanju relevantne ocjene na osnovu čega daje mišljenje i preporuke koje dostavlja Savjetu Evropske unije. Ukoliko su preporuke pozitivne Savjet donosi odluku o kandidatskom statusu, a kasnije i o datumu za početak pregovora o pristupanju. Naprijed izloženo ukazuje, da se kandidatski status i datum pregovora o pristupanju ne odobravaju istovremeno. Inače, za odluku o statusu kandidata potreban je koncenzus svih država članica EU. U toku pregovora nezaobilazna je i uloga Savjeta ministara, koja je utvrđena članom 49. Mastriškog ugovora. S tim u vezi Savjet ministara vodi pregovore na svim nivoima sa državama kandidatima. Pregovori se vode na nivou konferencija o pristupanju, a karakteriše ih asimetričnost što znači date povlastice od strane EU i prava koja stiče, ne obavezuju države kandidate na srazmjernu protuuslugu. U periodu dok traje kandidatski status, a u skladu sa odlukom Evropskog savjeta sa sastanka u Luksemburgu 1997.godine, provodi se redovna analiza ostvarenog napretka od strane države kandidata, pri čemu se posmatra: - tekuće stanje političkih odnosa između države kandidata i EU, 57 Azra Hadžiahmetović, Ekonomija Evrope, Sarajevo 2005.godine, str.69. 58 Vidi šire Pakt o stabilnosti i pridruživanju.

80

- kompatibilnost političke strukture u državi kandidatu sa pogledima EU, što podrazumjeva demokratiju zasnovanu na pravdi i slobodnu od subjektivnih uticaja, - ekonomski razvoj kandidatske države uz određivanje njene sposobnosti da se nosi sa konkurencijom u EU, - potencijal države kandidata da prihvati obaveze države članice u poštivanju pravila unutrašnjeg tržišta, kontrole granica, unutrašnih poslova, - socijlano stanje društva, stvarni kapacitet javne administracije i sudskog sistema da obavljaju svoje poslove. Ispunjenjem postavljenih zahtjeva država kandidat stiče uslove za prijem u punopravno članstvo EU. Dakle, ključ od Briselskih vrata je u državi kandidatu. 3.3. Odluka o punopravnom članstvu Po završetku pregovora, Evropski savjet donosi odluku o prijemu nove članice u Evropsku uniju. Odluka se donosi jednoglasno, a slijedi njeno potvrđivanje apsolutnom većinom glasova u Evropskom parlamentu. Ugovor o pristupanju potvrđuje se odlukom Savjeta ministara, uz pozitivno mišljenje Evropskog parlamenta. Nakon potpisivanja Ugovora o pristupanju, države članice EU i država kandidat / države kandidati potvrđuju ih u skladu sa nacionalnom procedurom. U nekim državama članicama / kandidatima potrebno je provesti referendum građana o ulasku u Evropsku uniju, kao jedan od instrumenata potvrđivanja. Tek nakon pozitivnog ishoda referenduma i provedene ratifikacije Ugovora o pristupanju država kandidat postaje punopravna članica EU. Sticanjem članstva u EU država kao novi član se punopravno uključuje u sva tri stuba evropskih integracija.

81

IX GLAVA

EVROPSKA UNIJA I ZAPADNI BALKAN

1. Države Zapadnog Balkana Države Zapadnog Balkana su dio evropskog kontinenta i logično bi bilo da budu u sastavu Evropske unije. Naime, u terminologiji EU Zapadni Balkan čine: Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska, Makedonija i Srbija. Navedene države nisu obuhvaćene Procesom pridruživanja, pa je Savjet ministara na sastanku na nivu šefova diplomatije, održanom 29.aprila 1997.godine u Luksemburgu, usvojio posebnu strategiju pod nazivom Regionlani pristup, a radi uspostavljanja institucionalne saradnje sa državama tog regiona. Dokumentom su utvrđeni opšti i posebni uslovi koji se tiču rješavanja posljedica ratnih sukoba iz 90-tih godina, te stvaranja ambijenta za društvene i ekonomske reforme. Regionalni pristup je vremenom evaluirao u još konzistentniji i ambiciozniji projekat: Proces stabilizacije i pridruživanja.

2. Proces stabilizacije i pridruživanja Ubrzo nakon usvajanja Regionalnog pristupa EU koji se odnosio na države Zapadnog Balkana, a posebno nakon eskalacije sukoba na Kosovu u proljeće 1999.godine, pokazalo se da je on nedostatan i da je potrebno poduzeti obuhvatniju akciju. U tom kontekstu Evropska komisija je predložila novu strategiju koja je nazvana Proces stabilizacije i pridruživanja, a koja se odnosila na Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Hrvatsku, Makedoniju i Srbiju. Crna Gora i Srbija tada su bile u okviru novostvorene Savezne Republike Jugoslavije. Ovaj proces je zasnovan na iskustvima pridruživanja država Centralne i Istočne Evrope, ali je dizajniran za države Zapadnog Balkana. To upućuje na zaključak da je Evropska unija u razmišljanja o sopstvenoj budućnosti uključila i Balkan, jer je to i geostrategijski i geoeknomski prostor Unije. U tadašnjim okolnostima nova strategija je imala za prioritetan cilj stabilizaciju regije, dok je kao dugoročni cilj istaknuto pridruživanje EU. Politika EU putem PSP, kao vrhunac u institucionalnom položaju EU, predviđa zaključivanje Sporazuma o

82

stabilizaciji i pridruživanju (SSP) kojim države stiču status pridružene članice Evropske unije. Proces stabilizacije i pridruživanja od samog početka je imao za cilj pomoć državama regije u izgradnji i održavanju stabilnih demokratskih institucija, osiguranju vladavine prava, poštivanju ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i prava manjina, te stvaranju održive otvorene i napredne ekonomije. PSP je bilateralni regionalni proces, koji uspostavlja veze između svake pojedine države i EU, te podstiče regionalnu saradnju sa susjedima. Imperativ ovog procesa je saradnja koja se posebno odnosi na:

- regionalnu saradnju, - saradnju u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova, - stvaranje zone slobodne trgovine, - razvoja dobrosusjedskih odnosa i - politički dijalog.

Ovim procesom nudi se perspektiva integrisanja država Zapadnog Balkana u EU, naravno uz ispunjenje uslova utvrđenih u Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju.

3. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju nova je generacija evropskih sporazuma ponuđena državama Zapadnog Balkana u okviru Procesa o stabilizaciji i pridruživanju. Sporazumom se uređuju opšta načela, politički dijalog, regionalna saradnja, slobodno kretanje roba, kretanje radnika, osnivanje pravnih lica, pružanje usluga, kretanje kapitala, usklađivanje zakonodavstva država potpisnica sporazuma s pravnim naslijeđem Zajednice, unapređenje ekonomskih odnosa dviju strana, postepeno razvijanje zone slobodne trgovine između dvije strane, te podsticanje regionalne saradnje u okviru PSP. Sporazumom država potpisnica stiče status potencijalnog kandidata za članstvo u EU. Sporazum o stabilizaciji i pricruživanju stupa na snagu nakon ratifikacije u nacionalnim parlamentima država članica EU. Praksa je potvrdila da ratifikacija može potrajati dugo i iz tog razloga se istovremeno potpisuje i „Prelazni sporazum“. Ovim sporazumom se pokriva razdoblje od potpisivanja do stupanja na snagu SSP i kojim se omogućava brzo stupanje na snagu odredbi SSP koje se odnose na trgovinu i pitanja usko vezana za trgovinu. I ovaj sporazum podliježe ratifikaciji od strane EU.

83

Sporazum je međunarodni ugovor koji je nadređen domaćem zakonodavstvu, pa je samim tim obavezujući akt za sve nivoe vlasti u državi potpisnici.

4. Solunska agenda Solunski samit EU o Zapadnom Balkanu održan je u junu 2003.godine. Na Samitu je potvrđena podrška EU evropskoj perspektivi država Zapadnog Balkana na kojem je usvojena zajednička deklaracija pod nazivom „Solunski program za Zapadni Balkan: Kretanje prema Evropskoj integraciji“. Programom je predviđeno uvođenje čitavog niza novih instrumenata i oblika saradnje između EU i SSP država, temeljenih na iskustvima iz procesa proširenja, ali uz određene uslove. Istovremeno, neke instrumente Procesa stabilizacije i pridruživanja, koji su do sada bili rezervisani za naprednije države, čini dostupnim svima.

5. Dalje unapređenje Procesa stabilizacije i pridruživanja Solunska agenda iz 2003.godine u velikoj mjeri je provedena, te je Evropska komisija ponudila nove mjere za dalje unapređenje Procesa stabilizacije i pridruživanja kroz dokument „Zapadani Balkan na putu za EU: jačanje stabilnosti i unapređenje prosperiteta“. Dokumentom je predviđeno:

- produženje autonomnih trgovinskih mjera do 2010.godine, - da Komisija pripremi zonu dijagonalne kumulacije porijekla između EU i

država regiona koje s njom imaju sporazume o slobodnoj trgovini, - brzo zaključivanje jednog regionalnog sporazuma o slobodnoj trgovini, - prvođenje Sporazuma o energetskoj zajednici (potpisan 25.10.2005.godine u

Atini), - pokretanje procesa u kontekstu Evropske povelje za mala preduzeća i da

Komisija da finansijsku podršku Evropskom fondu za Jugoistočnu Evropu, - poticanje država da uzmu u obzir u svojim reformskim i akcionim planovima

ciljeve Lisabonske agende, - nastavljanje podrške Komisije aktivnostima na promociji socijalnog

uključivanja i socijalnog dijaloga, - da u toku 2006.godine Komisija pokrene inicijative za olakšavanje viznog

režima, - proširenje dijaloga između civilnog društva i Komisije za cijeli Zapadni Balkan,

84

- osiguranje prioriteta EU, u njenoj politici prema Zapadnom Balkanu koje treba da prati odgovarajuća podrška u predstojećim perspektivama finansiranja.

U okviru novog Instrumenta predpristupne pomoći, predviđa se pružanje podrške infrastrukturi, regionalnom razvoju, radnim i socijlanim prilikama. Podrška se stavlja na raspolaganje potencijalnim kandidatima kroz komponentu Instrumenta predpristupne pomoći (IPA).

85

USTAV EVROPSKE UNIJE I LISABONSKI SPORAZUM

86

X GLAVA

USTAV I BUDUĆE PROŠIRENJE

1. Iznevjerena očekivanja Evropski savjet na sastanku u Lakenu (u briselkom predgrađu) osnovao je specijalno privremeno tijelo – Konvenciju sa zadatkom da na osnovu Ugovora iz Nice pripremi dopunjeni ugovor o Uniji u vidu Ustavnog ugovora ili prvog zajedničkog Ustava. Jedan od zadataka navedenog sastanka i kasnije osnovane Evropske konvencije bio je integrisanje evropskih ugovora u jedinstveni tekst. Početkom prve polovine jula 2003.godine završena je aktivnost na izradi nacrta teksta zajedničkog Ustava, nakon čega je uslijedila rasprava na Međuvladinoj konferenciji koja je trajala deset mjeseci. Konačna verzija ustava usvojena je 18.juna 2004.godine u Briselu pod kompromisnim nazivom Ugovor o Ustavu za Evropu, koji je potpisan 29.oktobra iste godine u Rimu. Nacrtom su bile obuhvaćene sve do tada donesene odredbe u ugovorima Zajednica. Značajno je napomenuti da njime nije bilo predviđeno ustanovljavanje političkog entiteta ili federacije. Naime, ostalo se na nivou međudržavnog ugovora. Ovaj dokument je ipak donosio neke novine, kao što je npr. činjenica da EU po prvi put postaje pravno lice. Takođe, Ugovor o Ustavu unosi preciznu podjelu nadležnosti Unije, država članica, i tzv. Zajedničke nadležnosti. Nakon prihvatanja teksta Ugovora o Ustavu dogovoreno je da se ratifikacija obavi u roku od dvije godine u svim državama članicama. Kompromisnim nazivom i najveći protivnici dobili su satisfakciju: formalno-pravno, prvo zajedničko ustavno rješenje je svedeno na nivo ugovora. Naprijed, hronološki navedene aktivnosti, nisu se baš jednostavno odvijale, kako se to može učiniti na prvi pogled. Na površinu su isplivali različiti stavovi nekih vodećih evropskih država. Njemačka je željela da buduća Evropska unija ima Evropsku vladu po ugledu na vlastito ustrojstvo, dok je Francuska bila opredjeljenja za „federaciju nacionalnih država“. Međutim, obje zemlje su bile svjesne da bez njihovog usaglašenog stava nema ni zajedničkog koncepta Evropskog Ustava. Svjesne te činjenice dale su doprinos u njegovom kreiranju u duhu očekivanih suštinskih reformi. I Velika Britanija je bila protiv njemačkog shvatanja federalizma. Takođe i neke manje države su se protovile pretvaranju Savjeta ministara u zakonodavno tijelo, jer je po trenutnom rješenju glas njihovog ministra jednak glasu onom iz najveće države.

87

Međutim, „najveći spor oko usvajanja Ustava odnosio se na način odlučivanja, ali je i o ovom složenom pitanju konačno prihvaćena kompromisna formula, a to je da su odluke pravosnažne ako za njih glasa 55% država članica EU, odnosno, najmanje njih 15, kao i da to predstavlja 65% stanovništva evropske dvadesetpetorice, što se naziva sistem tzv. duple većine. Pravo veta je ukinuto u 49 oblasti, ali je zadržano u 24 segmenta.“ 59 Iako se ovaj Ugovor može označiti kao historijski, slijedio je put njegove ratifikacije u naredne dvije godine. Većina članica je najavila ratifikaciju u nacionalnim parlamentima, što je i učinila naredne 2005.godine. Odmah nakon usvajanja Ustava, Danska, Irska, Velika Britanija, Portugal i Španija najavile su održavanje referenduma čiji značaj se ogleda u činjenici da je projekat elite zavisio od „običnog čovjeka“. Slični nagovještaji uslijedili su i iz Belgije, Francuske, Holandije, Luksemburga i Poljske. Francuska i Holandija prve su organizovale referendum građana za izjašnjavanje o Ustavu, pri čemu je ishod referenduma bio negativan, odnosno Francuzi i Holanđani rekli su Ustavu „ne“. Propašću Evropskog Ustava na navedenim referendumima, Evropska unija je zapala u jednu od svojih najvećih kriza, jer je osnovni cilj bio prilagođavanje institucija novog stvarnosti, proširenoj uniji. Istina, ona je nastavila funkcionisanje i sa 25, odnosno kasnije 27 članica po manje više istim pravilima kao u vrijeme „šestorice“. Vjerovatno su euroskeptici i protivnici integracija ostali zadovoljni ovim rezultatom, a Unija bez vizije, šta će biti u bližoj ili daljoj budućnosti.

2. Proširenja i bez Ustava Nakon dva uzastopna referenduma sa negativnim ishodom, u evropskim institucijama se počelo razmatrati pitanje vraćanja povjerenja građana Unije u njene institucije. Time se pokušalo odgovoriti na institucionalnu krizu u kojoj se našla EU, što se neminovno odrazilo i na poziciju država članica u pogledu proširenja EU. Prvi zvanični dokument o strategiji proširenja pripremila je Evropska komisija u novembru 2005.godine pod nazivom „Strateški dokument, 2005.“ Savjet Evropske unije je na sastanku održanom 15. i 16.juna 2006.godine pozvao Evropsku komisiju da pripremi poseban izvještaj o svim mogućnostima i kapacitetima za proširenje EU.

59 Mladen Bodiroža, Evropska unija, Novi Sad 2006.godine, str.303.

88

Tada je ocjenjeno da je prijedlog strategije koju je izradila EK 2005.godine, dobra osnova za raspravu o proširenju. Savjet Evropske unije na svom sastanku održanom 14. i 15.decembra 2006.godine u Briselu, pored ostali interenih pitanja, pažnju je usmjerio i na pitanja budućeg proširenja EU, na osnovu dokumenta EK „Strategija proširenja-glavni izazovi 2006.-2007.“, koja je objavljena 18.11.2006.godine. Navedena strategija nudila je pristup koji ima za cilj osiguranje trajne sposobnosti EU da efikasno djeluje, da se provodi program proširenja, osmišljen da odgovori na predstojeće izazove. Dokumentom EK je naglašena potreba reforme institucija EU, u skladu sa zaključcima Savjeta EU iz juna 2006.godine. Novo institucionalno rješenje bi trebalo ponuditi na razmatranje i usvajanje, prije prijema novih članica. Drugo važno pitanje za budućnost EU je finansiranje, čime se pokazuje sposobnost EU da prihvati nove članice, zadržavajući uspon integracija. Konsolidacija agende proširenja EU znači da je oprezna u pogledu preuzimanja bilo kakvih novih obaveza, ali poštuje svoje postojeće obaveze prema zemljama koje su već u procesu proširenja. EU vodi pristupne pregovore s Turskom i Hrvatskom i ponudila je evropsku perspektivu drugim državama Zapadnog Balkana. Ova obaveza je jak podsticaj drugim državama da nastave svoje reforme. Svaki korak naprijed zavisi od napretka svake države u ispunjavanju neophodnih uslova u svakoj fazi procesa pristupanja. Ovakav pristup pomaže da se konsoliduju reforme i nova država članica pripremi za ispunjenje svojih obaveza nakon pristupanja. Da bi proširenje bilo uspješno, EU mora osigurati podršku svojih građana. Države članice moraju preuzeti vodstvo u uspješnom obavještavanju o procesu proširenja, a posebno o koristima koje ono nudi građanima EU. Demokratski legitimitet ostaje suštinski za proces pristupanja Evropskoj uniji.

89

XI GLAVA

2007.GODINA – DVA VELIKA POSTIGNUĆA

1. Ugovor iz Lisabona Lisabonski ugovor (poznat kao Reformski ugovor) je međunarodni ugovor koji je usvojen u Lisabonu 18.oktobra, a potpisan 13.decembra 2007.godine. Službeni naziv Ugovora je Ugovor o izmjenama i dopunama Ugovora o osnivanju Evropske unije (Mastriški ugovor) i Ugovora o osnivanju Evropske ekonomske zajednice (EEZ) (Rimski ugovor). Zasigurno će se 2007.godina u Evropskoj uniji pamtiti po potpisivanju navedenog ugovora. To je Ugovor čijom bi ratifikacijom i primjenom trebalo da se okonča dugogodišnja institucionalna kriza. Radi podsjećanja, Evropski ustav koji je odbačen na referendumima u Francuskoj i Holandiji, državama utemeljiteljicama EU, uveo ju je u do tada najveću institucionalnu krizu. Njime je bilo predviđeno prilagođavanje institucija novoj stvarnosti, proširenoj uniji. I danas, sa 27 članica EU funkcioniše prema manje-više istim pravilima kao i u vrijeme kada je Zajednica brojala šest članica. Stoga je novim Ugovorom predviđeno uklanjanje institucionalnih prepreka i lakše funkcionisanje EU. 1.1. Značajnije promjene Ugovorom iz Lisabona u odnosu na Ugovor iz Nice izvršene su određene i značajne promjene i odnose se na:

- povećanje broja područja sa 137 na 181 područje, uključujući područje saradnje policije i pravosuđa, u kojima se odluke donose većinom,

- težinu glasova u Savjetu Evropske unije, a koji se odnosi na kvalifikovanu većinu. Po dotadašnjim rješenjima, kvalifikovana većina podrazumjevala je 255 od 345 glasova, uz mogućnost da pojedina država može zatražiti da kod donošenja pojedinih odluka mora biti zastupljeno 62% stanovništva EU. Nova dvostruka većina podrazumjeva da je odluka usvojena ako je podržava 55% država članica i 65% stanovništva.

- Visokog predstavnika za vanjsku politiku i bezbjednost, kojem se ujedno povjerava i funkcija potpredsjednika Evropske komisije,

- uvođenje funkcije predsjednika Savjeta Evropske unije na mandat od dvije i po godine, umjesto rotirajućeg predsjedavajućeg Savjeta Evropske unije sa

90

šestomjesečnim mandatom koji je uvijek bio premijer ili predsjednik države članice,

- smanjenje broja članova Evropske komisije sa 27 na 18 članova, - povećanje broja zastupnika Evropskog parlamenta sa 736 na 750 plus

predsjednik Evropskog parlamenta, - obavezu primjene Povelje o osnovnim pravima za sve članice, osim za

građane Poljske i Velike Britanije, - mogućnost da države članice mogu da napuste ili istupe iz EU ako to žele, što

do sada nije bilo predviđeno, - pravo građana na peticije. Po Ugovoru milion prikupljenih potpisa evropskih

građana dovoljan je da zatraže od Evropske komisije prijedlog zakona, odnosno zakonsku inicijativu. 60

1.2. Rafitikacija i stupanje na snagu Predviđeno je da države članice izvrše ratifikaciju ugovora u narednih godinu dana od dana potpisivanja, nakon čega bi stupio na snagu i počela njegova primjena od 01.januara 2009.godine. Ratifikacija je predviđena u nacionalnim parlamentima, osim u slučaju Irske u kojoj ratifikaciju treba izvršiti referendumom. Do sada je ratifikacija izvršena u većini zemalja, a referendum je održan u Irskoj 12.juna 2008.godine. Irci su na referendumu Ugovoru rekli „ne“. Sa ove distance, može se reći da je Irsko „ne“ Lisabonskom ugovoru, Evropsku uniju gurnulo u novu krizu, što bi sa aspekta proširenja moglo imati uticaja na zemlje Jugoistočne Evrope, jer je ugovor trebao otvoriti vrata novim članicama. Poučeni iskustvom ishoda referenduma u Francuskoj i Holandiji, u vezi sa Ustavom za Evropu koji je propao, vodeće političke snage otjelovljene u potpisima Lisabonskog ugovora nastojale su ga progurati na mala vrata utvrđujući ratifikaciju u nacionalnim parlamentima s jedne strane i potrebe za povećanjem efikasnosti rada Unije u najvažnijim sferma njenog djelovanja, s druge strane. Upornost u namjeri i odlučnosti da se Ugovor konačno potpiše i ratifikuje otkriva da je „pet do dvanaest“, tj. da je EU sa 27 članica praktično paralizovana aktuelnom procedurom donošenja odluka. Istovremeno, problemi EU i Savjeta se

60 http//www.pravo-eu.blogspot.com/2008/04/lisab-ugovor

91

gomilaju. Od EU se očekuje da svojom veličinom i ekonomskom snagom efikasno utiče na smjer najvažnijih procesa, ali to se više puta pokazalo samo kao nada. Dalje nastojanje Evropske unije da se Ugovor ratifikuje i Irsko „ne“ stavili su Vladu u Dablinu u nezavidan položaj u potrazi za iznalaženjem opcija. Moguće je da se Vlada odluči da pozove svoje građane da izađu na još jedan referendum ili da „pokušaju sudskom odlukom dobiti pravo na glasanje u nacionalnom parlamentu“. Bilo kako bilo, januar 2009.godine kojeg su vlade država članica odredile kao datum stupanja na snagu Lisabonskog ugovora, zasigurno će biti prolongiran za neko kasnije vrijeme. Ostanak na sadašnjem stanju ili povratak natrag, moglo bi se pokazati kao preskup gubitak vremena. Zato bi građani EU trebali „zažmiriti“ i podržati Ugovor. Ako se pokaže da ne valja, zamijeniti će ga neki bolji u budućnosti. Praksa pokazuje da to nije nemoguće. Danci su u prvom pokušaju Mastriškom ugovoru rekli „ne“, a Irci Ugovoru iz Nice. U ponovnom pokušaju su se predomislili i dali svoju podršku.61

2. Drugo veliko postignuće Osim usvajanja i potpisivanja Ugovora iz Lisabona, drugo veliko dostignuće u 2007.godini je širenje Šengenskog prostora na devet država članica. Šengenski prostor bez unutrašnjih granica na devet novih država članica proširen je 21.decembra 2007.godine. Pored dotadašnjih članica šengenskog prostora, pristupaju mu: Češka, Estonija, Latvija, Litvanija, Mađarska, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija. U ovom prostoru su još i Norveška i Island, iako nisu članice EU. Od starih država članica u šengenskom prostoru nisu Irska i Velika Britanija, a Kipar je izostao na vlastiti zahtjev koji je tražio godinu dana odgode. Takođe Bugarska i Rumunija nisu u sastavu navedenog prostora, poznato je da su one ušle u EU 01.januara 2007.godine. Novim proširenjem šengenski prostor se nalazi na samoj granici susjedne nam države Hrvatske. Njegov poseban značaj je u libaralizaciji energetskog tržišta.

61 http//www.politika.com.//lisabonski-ugovor

92

ZAKLJUČAK

Nakon dugog istorijskog perioda u kojem su nastale i živjele ideje o evropskim integracijama sa aspekta realizacije u materijalnom smislu ugledale su svjetlo dana u prvim godinama iza Drugog svjetskog rata. Već 1946.godine, jedan od vođa na pobjedničkoj strani, britanski premijer Vinston Čerčil u svojim govorima ukazivao je na potrebu i pozivao na stvaranje „Sjedinjenih država Evrope“. U to vrijeme ambicije za liderskom ulogom i težnja za teritorijalnom dominacijom dovele su do razilaženja do jučerašnjih saveznika iz rata. Raspadom antihitlerovske koalicije došlo je do podjele Evrope na dva bloka, Istočni i Zapadni, čiji su se interesi preplitali na granici između dvije novoosnovane Njemačke. Ova dešavanja obilježila su i ulazak u istorijsko razdoblje, označeno kao hladnoratovski period. Period hladnog rata karakteriše stanje zategnutosti koje je trajalo punih četrdeset godina sve do pada Berlinskog zida i raspada Sovjetskog Saveza. U ranim godinama hladnoratovskog perioda od straha pred sovjetskom moći dolazi do prvih integracionih procesa na Zapadu. Na svjetskoj političkoj sceni bila je Trumanova doktrina kojom je nuđena pomoć svakoj državi u suprotstavljanju komunizmu i Maršalov plan (1948.godine) čiji je značaj utoliko bio veći što nije imao za cilj smanjenje siromaštva putem donacija i socijalne pomoći, već stimulisanje uspješnih preduzeća koja će otvoriti nova radna mjesta. Plan je pored SAD-a okupio države Zapadne Evrope, koje su njegovim prihvatanjem ušle u prve integracione procese. Definitivno, bio je to korak prema integracijama i predstavljao je ekonomsku podlogu za intenziviranje integracija sa izvjesnom budućnošću. Istovremeno sa Maršalovim planom konstituisana je Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju (OEEC) radi njegove provedbe, te Zapadna unija, koja je sa prvim proširenjem, ulaskom Italije i Njemačke u njene strukture (1954.) transformisana u Zapadnoevropsku uniju koju je karakterisala ekonomska, socijalna, kulturna saradnja i legitimna kolektivna odbrana. Iako njeno osnivanje nije imalo uticajniju ulogu, pokazano je da se „okupljanje“ koje povezuju zajednički interesi može održati, jer je njeno postojanje ostalo sve do Mastriškog ugovora, kojim je inkorporirana u Evropsku uniju. Naredne 1949.godine nastavljaju se integracijski trendovi osnivanjem Sjevernoatlantskog pakta čije je težište djelovanja zajednička odbrana sa dominantnom ulogom SAD-a. Ubrzo zatim, dolazi do osnivanja Savjeta Evrope kao regionalne međunarodne organizacije sa intencijom uspostavljanja većeg jedinstva između država članica i očuvanja i unapređenja ideala i načela koja su njihova zajednička baština. Njegovim osnivanjem realizovana je ideja koja je razrađena na

93

Evropskom kongresu održanom u Hagu godinu dana ranije. Tada se donosi i potpisuje prvi pravni akt poznat pod nazivom kao Statut SE. Definitivno, najveća tekovina Savjeta Evrope je Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda iz 1950.godine, donesena na osnovu shvatanja da su ljudska prava uslov održavanja mira u svijetu, a naslanja se na prethodno donesena dva međunarodna dokumenta o proklamovanju ljudskih prava: Povelje Ujedinjenih nacija (1945.) i Univerzalne deklaracije o pravima čovjeka (1948.). Tokom pedestih godina integracije su imale uzlaznu putanju gledajući kroz prizmu osnivanja tri evropske zajednice. Rane 1951.godine materijalizovana je ideja sadržana u Šumanovoj deklaraciji da se francusko-njemačka proizvodnja uglja i čelika kao jedna cjelina, stavi pod zajedničku nadležnost, osnivanjem Evropske zajednice za ugalj i čelik. Iako projekti o stvaranju odbrambene i političke integracije iz narednih godina nisu uspjeli, uspon je nastavljen osnivanjem Evropske ekonomske zajednice i Evropske zajednice za atomsku energiju, na osnovu Ugovora iz Rima. Definitivno, nedostatak zajedničkih interesa za odbrambene i političke integracije kompenzira se uspjehom u ekonomskoj sferi, što su pokazale nadolazeće godine. Šezdesete godine obilježile su i krize i usponi. Te godine prepoznatljive su po napretku u oblasti upravljanja u okviru zajednica jer je stvoren jedinstveni institucionalni okvir. Inače, Ugovorom o spajanju iz 1965.godine predviđen je zajednički naziv za sve tri zajednice „Evropska zajednica“, te jedinstveni organi Evropski parlament, Komisija, Savjet ministara i Sud pravde. U tim godinama se otvara proces uspostave evropskog monetarnog sistema i definišu zajedničke agrarne politike. Takođe, realizovan je jedan od segmenata zajedničkog tržišta, tj. uspostavljena je carinska unija (1968.) kao do tada najveći stepen integracija. Uspostavljanjem carinske unije, došlo je do postepenog smanjenja carinskih stopa i uklanjanja trgovinskih barijera, a rezultat je: rast industrijske proizvodnje, razmjene unutar Zajednice i razmjene sa trećim državama. S druge strane, to je bio signal državama koje su ostale izvan carinske unije da izraze interes za pridruživanje ili želju za dobijanje olakšica i podnesu zahtjev za učlanjenje. Tokovi daljih integracija nastavljeni su na dva kolosjeka, proširenjima evropskih zajednica i uspostavom jedinstvene pravne legislative što se ogleda u usvajanju i stupanju na snagu Jedinstvenog evropskog akta. To doba poznato je kroz opredjeljenja izražena u mjerama i aktivnostima koje treba preduzeti radi uspostavljanja jedinstvenog unutrašenjeg tržišta. Iako je plan njegovog stvaranja došao sa zakašnjenjem, rezultati podijeljenog tržišta značili su punu podršku stvaranju jedinstvenog tržišta. Njegova posebna važnost bila je u doprinosu u uspostavljanju Ekonomske i monetarne unije, jer se došlo do spoznaje da bez jedinstvenog unutrašnjeg tržišta nema ni ekonomske i monetarne unije, ni buduće

94

političke unije. Inače, Ekonomska i monetarna unija uspostavljena je Mastriškim ugovorom, a sa primjenom eura kao obračunskog novca, smatra se da je postigla vrhunac i najveći stepen integracija do sada. Efekti EMU u budućnosti vjerovatno će uticati na novi dizajn Evropske unije. Završetak hladnog rata označio je prestanak blokovskih podjela i djelovanja ideoloških faktora, te ulazak u novu fazu međunarodnog razvoja i novu raspodjelu moći u svijetu. U godinama posljednje decenije prošlog vijeka, evropske integracije su dostigle najveći uspjeh i svoj vrhunac. Došlo je do stvaranja Evropske unije koja postaje vodeća evropska regionalna organizacija u svijetu. EU je organizacija nadnacionalnog tipa u kojoj se izgrađuje jedinstveno unutrašnje tržište i odgovarajući pravni sistem. Danas ima 27 država članica i kao ekonomska sila proteže svoju nadležnost širom Evrope, a s druge strane postala je magnet za države u tranziciji, koje teže uključenju u evropske integracione tokove. Na međunarodom planu je respektovana kao politička sila, zahvaljujući prije svega ekonomskoj snazi. Smatra se da je jedna od tri vodeće ekonomske sile i da ima vodeću ulogu kao trgovinska sila. Iako koncept iz 50-tih godina o političkoj integraciji nije uspio, ali nije ni prestao postojati. Do njegovog oživotvorenja dolazi Mastriškim ugovorom kojim se utvrđuje zajednička vanjska i bezbjedonosna politika, a Amsterdamskim ugovorom se uvodi samostalni organ za vođenje spoljne politike – Visoki predstavnik za vanjsku i bezbjedonosnu politiku. Godine u kojima je stvarana i razvijana Evropska unija spoljno politička aktivnost je stalno jačala i predstavljala jednu od njenih glavnih karakteristika. Domašaji spoljne politike se povećavaju kroz angažovanje EU u raznim oblastima i regionima svijeta. Njena aktivnost i saradnja na bilateralnoj i multilaterarnoj osnovi sa drugim međunarodnim subjektima obuhvata pitanja očuvanja mira i prevencije sukoba, zaštite ljudskih prava, humanitarne pomoći, borbe protiv terorizma, obrazovne, naučne i kulturne saradnje, medija, borbe protiv droge i uopšte zdravstvene zaštite. Razvijajući svoju spoljno političku aktivnost i djelovanjem na polju međunarodne privredne saradnje, Evropska unija postaje jedan od najvažnijih političkih i ekonomskih centara moći. Očigledno je da integracija nije odluka koja se donosi, već je to proces. Kao što se vidi proces evropskih integracija je utemeljen u ekonomiji, prolazeći kroz stvaranje zone slobodne trgovine između država članica, uspostavu carinske unije, zatim jedinstvenog unutrašnjeg tržišta i najzad ekonomske i monetarne unije. Prema ovom modelu EU je ostala još samo jedna stepenica u integraciji, a to je politička unija.

95

Navedene evropske integracije nužno su povezane kroz postojanje nadnacionalnih struktura, koje ustvari predstavljaju dogovor država članica da izvrše prenos značajnih ovlaštenja upravo na te nadnacionalne strukture. Ključna karakteristika inegracija je da se odluke donose u saradnji komunitarnih organa. U takvom modelu odlučivanja značajno mjesto ima Sud pravde za koji se smatra da je najznačajnije obilježje nadnacionalnosti. Inače, to je organ koji garantuje poštivanje novog pravnog poretka koji se naziva komunitarno pravo. Direktna nadležnost ogleda se u tome što je to sud prve i posljednje instance, pa na njegove presude nije dozvoljena žalba. Indirektna nadležnost ogleda se kroz tumačenje komunitarnog prava i njegovog dejstva na nacionalne pravne sisteme (direktno dejstvo), kao i davanje mišljenja o valjanosti komunitarnih akata. Na taj način Sud daje doprinos u unifikaciji zakonodavstva država članica sa komunitarnim pravom i harmonizaciji zakonodavstva Evropske unije. I Evropski sud za ljudska prava ima svoje značajno mjesto u javnom evropskom poredku dajući doprinos u integracionim procesima putem zaštite ljudskih prava. Međutim, za razliku od Suda pravde on nema direktnu nadležnost, što znači da je njegova uloga supsidijarna. Ali države članice koje su stranka u postupku obavezne su implementirati odluke Suda, kao i Suda pravde. Njegova osnovna funkcija je u primjeni Evopske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i pružanje zaštite pojedincima, ali i Sud pravde u izvjesnoj mjeri primjenjuje navedenu Konvenciju i interveniše u ime fizičkih i pravnih lica. Ostvarjući svoje nadležnosti navedeni sudovi podstiču evopske integracije.

************ I na kraju, vodilja tokom cijelog rada bila je odrednica inkorporirana u riječima „kontinuitet integracija“ koja je sadržana u naslovu. Intencija je bila da se na jednom mjestu prikaže i približi kontinuitet evropskih integracija, a nikako da afirmiše ili umanji njihov značaj. Koliko sam u tome uspio ostavljam drugima da sude.

96

LISTA KORIŠTENIH SKRAĆENICA

CLRAE – Kongres lokalnih i reginalnih vlasti DEM – Njemačka nacionalna valuta - marka DR – Demokratska Republika ECB – Evropska centralna banka ECU – EKI, novčana jedinica ESCB – Evropski sistem centralnih banaka EEZ – Evropska ekonomska zajednica EMI – Evropski monetarni institut EMS – Evropski monetarni sistem EMU – Evopska monetarna unija EOZ – Evropska odbrambena zajednica EK – Evropska komisija EP – Evropski parlament EZ – Evropska zajednica EZAE – Evropska zajednica za atomsku energiju EZUČ – Evropska zajednica za ugalj i čelik IPP – Instrument predpristupne pomoći JEA – Jedinstveni evropski akt KP – Komunistička partija MMF – Međunarodni monetarni fond NATO – Sjeveroatlantski savez PSP – Proces stabilizacije i pridruživanja OEEC – Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju OECD – Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj SAD – Sjedinjene Američke Države SIS – Šengenski informacioni sistem SEV – Savjet za uzajamnu ekonomsku pomoć SR – Savezna republika SSSR – Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika SSP – Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju UN – Ujedinjene nacije ZEU – Zapadnoevropska unija

97

SLIČNI NAZIVI – RAZLIČITE ODGOVORNOSTI

*** Savjet Evrope Međunarodna organizacija sa sjedištem u Strazburu koja uključuje 47 država članica Evropski savjet Naziv redovnog sastanka (najmanje dva puta godišnje) šefova država ili premijera vlada država članica Evropske unije sa cilijem planiranja i vođenja politike Unije.

*** Parlamentarna skupština Tijelo koje donosi odluke u ime Savjeta Evrope, predstavnike biraju nacionalni parlamenti država članica. Evropski parlament Parlamentarno tijelo Evropske unije koje broji 736 poslanika iz 27 država članica, koji se biraju neposrednim izborima u svakoj od država članica.

*** Evropski sud za ljudska prava Inaugurisan u novembru 1998.godine fuzijom Suda za ljudska prava i Komisije za ljudska prava. Ima zadatak ispitivanja svih pojedinačnih ili državnih zahtjeva protiv države članice u skladu sa Evropskom konvencijom. Sjedište mu je u Strazburu. Evropski sud pravde Sjedište mu je u Luksemburgu. Osigurava poštivanje, interpretaciju i primjenu evropskih ugovora unutar Evropske unije. Međunarodni sud pravde Sudsko tijelo Ujedinjenih nacija sa sjedištem u Hagu.

*** Evropska konvencija o ljudskih pravima

98

Najviša tekovina Savjeta Evrope, kojom se države članice obavezuju da poštuju ljudska prava i osnovne slobode. Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima Dokument Ujedinjenih nacija usvojen 1948.godine, kako bi definisao i ojačao zaštitu ljudskih prava na međunarodnom nivou.

99

HRONOLOGIJA EVROPSKIH INTEGRACIJA Kao izraz sve veće želje za evropskim ujedinjenjem, nakon Drugog svjetskog rata stvaraju se prve organizacije i pokreti koji promovišu ideje evropskog jedinstva.. 17.mart 1948. Potpisan je Bruxellski pakt između Velike Britanije, Francuske i zemalja Beneluksa s ciljem zajedničke odbrane, a koji je poslije preimenovan u Zapadnoevropsku uniju.

7.-10.maj 1948. U Hagu je održan Evropski kongres koji je trebao povezati razne evropske pokrete i stvoriti evropsku uniju ili fedreaciju. Na Kongresu je odlučeno da se stvori Evropski pokret, nezavisna udruga koja i danas koordinira rad organizacija koje promiču evropsko ujedinjenje, a nakon toga nastala su i Savjet Evrope, Evropska platna unija, Evropska zaklada za kulturu u Amsetrdamu i College of Europe u Bruggesu. 5.maj 1949. Potpisan je statut Savjeta Evrope, organizacija koja treba biti nositelj evropskog povezivanja u kulturi, znanosti, zaštiti ljudskih parava, demokratiji, pravu i upravi, te usmjerenosti evropske zemlje u više nivoe povezivanja. Savjet Evrope usvojio je Konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, osnovao je Komisiju i Sud za ljudska prava, usvojio sporazum o socijalnom osiguranju-Evropsku socijalnu povelju, Evropsku kulturnu konvenciju, Konvenciju o prepoznavanju diploma i patentnih prava. 9.maj 1950. Francuska objavljuje tzv.“Schumanov plan“. projekt stvaranja nadnacionalnog organa koji bi ujedinio industriju uglja i čelika dva najveća evropska proizvođača, Njemačka i Francuska, u Evropsku zajednicu za ugalj i čelik te onemogućio svaki budući rat između tih zemalja. Autor tog plana bio je Jean Monnet, francuski diplomata, no plan je ime dobio po Robertu Schumanu, francuskom ministru vanjskih poslova, zbog njegovih zasluga u pregovorima i provedbi plana. 18.april 1951. U Parizu je potpisan Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik čime je stvorena prva Evropska zajednica. Uz Njemačku i Francusku ugovor su potpisale i Italija, Belgija, Luksemburg i Holandija. Ugovor stupa na snagu 25.srpnja 1952.kao prva evropska organizacija nadnacionalnog značaja. 1.-2.juni 1955. U Messini, na sastanku ministara vanjskih poslova Evropske zajednice za ugalj i čelik, predlaže se ekonomsko poznavanje zemalja članica te zajednice.

100

25.mart 157. U Rimu se potpisuju ugovori o osnivanju Evropske ekonomske zajednice i Evropske atomske zajednice, koji stupaju na snagu 1.januara 1958. godine. Obje zajednice po uzoru na ECSC dobivaju Savjet ministara i Komisiju, a za sve tri zajedice osnovana je Skupština(od 1969. Evropski parlament) i Sud evropskih zajednica. 4.januar 1960. U Stokholmu je, na incijativu Velike Britanije, potpisan ugovor o osnivanju Evropskog udruženja slobodne trgovine. Današnje su članice EFTA-e Island, Lihtenštajn, Norveška i Švicarska. 30.juli 1962. Uvedena je zajednička poljoprivredna politika, prva zajednička politika EEZ-a. 1.juli 1967. Izvršna tijela triju zajednica spojena su u zajedničku Komisiju i Savjet ministara kroz Ugovor o spajanju. 1. juli 1968. Uspostavljena je carinska unija zemalja EEZ-a. 1.januar 1973. Danska, Isrka i Velika Britanija postaju članice EZ-a. 5.decembar 1978. Uspostavljen je Evropski monetarni sistem s ciljem uspostavljanja sistema fiksnih valutnih pariteta, dugoročne monetarne stabilnosti i mobilnosti kapitala na ECU. 1.januar 1981. Grčka postaje članicom Evropske zajednice. 1.januar 1986. Španija i Portugal postaju članicama Evropske zajednice. 17.-18.februar 1986. U Briselu potpisan Jedinstveni evropski akt s ciljem stvaranja Evropske unije kao nadnacionalne političke i ekonomske integracije, koji stupa na snagu 1.jula 1987,godine. Njime se definišu Rimski ugovori i podstiče politička saradnja s ciljem stvaranja zajedničke vanjske politike. Radi lakšeg odlučivanja napušta se praksa jenoglasnog odlučivanja i uvodi se većinsko glasanje. Glavni ekonomski cilj jeste stvaranje jedinstvenog tržišta. 9.novembar 1989. Srušen je berlinski zid, a 3.oktobar 1990.Njemačka se ujedinjuje. 19. juni 1990. Potpisana je Konvencija o provedbi Sporazuma iz Šengena.

101

7.februar 1992. U Mastrihtu je potpisan Ugovor o Evropskoj uniji (Treaty on EuropeanUnion), koji stupa na snagu 1.novembra 1993.godine. Ugovor donosi novine u sljedećim područjima: razvoj ekonomske i monetarne unije, jačanje institucionalne strukture Unije, demokratizacija Evropske zajednice te definisanje zajedničke vanjske i bezbjedonosne politike. 2.maj 1992. U Portu je potpisan sporazum o stvaranju Evropskog ekonomskog prostora (European Economic Area-EEA), kojim su ujedinjena tržišta EZ-a i EFTA-e. S 380 miliona ljudi u 19 zemalja ono postaje najvećim jedinstvenim tržištem na svijetu. Na njemu vrijede propisi koji su na snazi u EZ. 1.januar 1995. Austrija, Finska i Švedska postaju članicama EU. 2.oktobar 1997. Potpisan je Ugovor iz Amsterdama, kojim je izvršena nova revizija ugovora Zajednica i Unije. 1.januar 1999. Uvodi se euro. Banke i poduzeća prelaze na poslovanje eurom. 26.februar 2001. Potpisan je Ugovor iz Nice (Treaty of Nice). Jedna od njegovih novina je uvođenje dvostruke ponderacije glasova u Savjetu ministara. 01.maj 2004. Peto i najveće proširenje. U Evropsku uniju su primljene: Češka, Estonija, Kipar, Latvija, Litvanija, Mađarska, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija. 01.januar 2007. Izvršeno za sada posljednje proširenje. U Evropsku uniju su primljene: Bugarska i Rumunija.

102

BIBLIOGRAFIJA

A. KNJIGE 1. Bisić, Munib, Evropska sigurnost i Bosna i Hercegovina, Šahinpašić, Sarajevo,

2007. 2. Bisić, Munib, Sigurnosne determinante Evrope, Šahinpašić, Sarajevo, 2005. 3. Bodiroža, Mladen, Evropska unija, Ekonomski fakultet BN, Glas bl, Novi Sad,

2006. 4. Čenić-Jotanović-Gordana, Međunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet u

Banja Luci, Banja Luka, 2006. 5. Duraković, Nijaz, Uporedni politički sistemi, Fakultet političkih nauka, Sarajevo,

2000. 6. Đonlagić, Dženan, Evropska monetarna unija i Bosna i Hercegovina, Ekonomski

fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2006. 7. Đurović, Radomir, i Ćivić, Aleksandar, Međunarodno trgovinsko pravo, Pravni

fakultet u Nišu, Niš, 2005. 8. Ganić, Mehmed, Evropska monetarna unija, Šahinpašić, Sarajevo, 2004. 9. Hadžiahmetović, Azra, Ekonomija Evrope, Ekonomski fakultet, Sarajevo, 2005. 10. Kasagić, Rajko, Pravo evropske unije, Ekonomski fakultet Banja Luka, Banja

Luka, 2005. 11. Kuzmanović, Rajko, Uporedni politički sistemi, Novi Glas, Banja Luka, 1991. 12. Laker, Volter, Istorija Evrope 1945.-1992., Clio, Beograd, 1990. 13. Misita, Nevenko, Osnovi prava Evropske unije, Magistrat, Sarajevo, 2002. 14. Popović, Vitomir i Turčinović, Filip, Međunarodno javno pravo, Grafopapir, Banja

Luka, 2007. 15. Popović, Vitomir i Vukadinović, Radovan, Međunarodno poslovno pravo, Pravni

fakultet u Banja Luci i Centar za pravo Evropske unije u Kragujevcu, Banja Luka – Kragujevac, 2005.

16. Sadiković, Lada, Ljudska prava, Graffon, Sarajevo, 2006. 17. Sadiković, Lada, Država u evropskom poretku, Šahinpašić, Sarajevo, 2005. 18. Sadiković, Ćazim, Evropsko pravo ljudskih prava, Magistrat, Sarajevo 2001. 19. Smajić, Zekerijah, Evropska unija i zemlje bivše Jugoslavije, Nacionalna i

univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1997. 20. Smajić, Zekerijah, Evropska unija za svakoga, Eurocontact, Sarajevo, 2005. 21. Šemić, Hilmija, Međunarodno trgovačko pravo, Šahinpašić, Sarajevo, 2003. 22. Trifunović, Miloš, Međunarodno poslovno pravo, Ekonomski fakultet Univerziteta

u Sarajevu, Sarajevo, 2001.

103

23. Vajdenfeld, Verner i Vesels, Volfgang, Europa od A do Š, Fondacija Konrad Adenauer za izdanje na srpskom jeziku, Bon, 2002.

24. Vukmirica,Vujo i Špirić, Nikola, Ekonomska i monetarna integracija Evrope, Ekonomski fakultet u Banjoj Luci, Banja Luka, 2005.

25. Zečević, Slobodan, Evropska unija – Institucije i pravo, FIM, Beograd, 2001.

B. DOKUMENTI

1. Argumenti za COE 2. Dejtonski sporazum 3. Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i Protokoli

br.1.4.6.7.11. i 14. 4. Opšta deklaracija o pravima čovjeka 5. Statut Savjeta Evrope 6. Ugovor o osnivanju Evropske ekonomske zajednice 7. Ugovor o osnivanju Evropske unije

C. KORISNE INTERNET STRANICE

1. http//www.becei.org/index.html 2. http//www.economist.co.yu 3. http//www.ec.europa.eu/index-en 4. http//www.caa.org.yu 5. http//www.bhdani.com 6. http//www.europa.eu.int 7. http//www.epp.eurostat.ec.europa.eu 8. http//www.sarajevo-x.com 9. http//www.pravo-eu.blogspot.com/2008/04/lisab-ugovor 10. http//www,politika.com//lisabonski-ugovor

104

Sadržaj

Predgovor ...................................................................................................... 1 Uvod .............................................................................................................. 2 I DIO Ideje, razlozi i prve integracije............................................................... 4 I Glava Istorijska pozadina evropskih integracija

5

1. Ideje o ujedinjenju Evrope .................................................................. 5 2. Raspad ratne alijanse.......................................................................... 6 3. Ulazak u hladnoratovski period........................................................... 8 4. Odgovor sa istoka............................................................................... 9 5. Maršalov plan i privredni oporavak ..................................................... 10 6. Umjesto Evropske odbrane, Sjevernoatlanska zajednica................... 11 II DIO Savjet Evrope....................................................................................... 14 II Glava Savjet Evrope ................................................................................................

15

1. Osnivanje Savjeta Evrope .................................................................. 15 2. Države članice Savjeta Evrope .......................................................... 17 3. Organi Savjeta Evrope........................................................................ 19 3.1. Parlamentarna skupština.................................................................. 19 3.2. Komitet ministara.............................................................................. 20 3.3. Sekretarijat i generalni sekretar........................................................ 21 3.4. Kongres lokalnih i regionalnih vlasti Evrope..................................... 21 3.5. Evropski sud za ljudska prava......................................................... 22 3.5.1. Pravna obilježja Evropskog suda za ljudska prava ...................... 23 3.5.2. Konvencija kao regionalni dokument ........................................... 25 3.5.3. Novi odnosi kao produkt Konvencije ............................................ 26 4. Od Savjeta Evrope do Evropske unije ................................................ 27 5. Uslovi za prijem u Savjet Evrope ........................................................ 28 6. Procedura prijema u Savjet Evrope ................................................... 31 7. Pračenje izvršenja obaveza ............................................................... 32 III DIO Tri Evropske zajednice i postignuća................................................... 33 III Glava Nastanak i razvoj Evropskih zajednica...........................................................

34

1. Evropska zajednica za ugalj i čelik...................................................... 34 1.1. Uopšte o nastanku EZUČ ................................................................ 34 1.2. Institucionalna struktura EZUČ ....................................................... 37 1.3. Motivi udruživanja ............................................................................ 38 2. Dva nerealizovana projekta................................................................. 39

105

2.1. Razlozi nastojanja za zaključivanje ugovora o EOZ ........................ 39 2.2. Pokušaj stvaranja Evropske poitičke zajednice ............................... 40 2.3. Neuspjeh projekata kao preuranjenih.............................................. 40 IV Glava Dvije nove Evropske zajednice......................................................................

42

1. Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju .........................................

43

1.1. Francuske političke nedoumice ....................................................... 44 1.2. Institucionalni okvir .......................................................................... 44 1.3. Zajedničko tržište kao osnovni cilj ................................................... 45 1.4. Carinska unija .................................................................................. 47 2. Evropska zajednica za atomsku energiju ........................................... 47 3. Osvrt na nastanak Evropske zajednice .............................................. 48 4. Prve dopune Rimskih ugovora – Jedinstveni Evropski akt ................. 50 V Glava Ekonomske refrome.......................................................................................

52

1. Jedinstveno unutrašnje tržište – tržišna reforma ................................ 52 2. Osnivanje ekonomske i monetarne unije ........................................... 53 3. Sporazum iz Šengena ........................................................................ 57 IV DIO Evropska unija.................................................................................... 59 VI Glava Evropska unija................................................................................................

60

1. Osnivanje Evropske unije ................................................................... 60 2. Reformski ugovori Ugovora o Evropskoj uniji ..................................... 62 2.1. Amsterdamski ugovor ...................................................................... 62 2.2. Ugovor iz Nice ................................................................................. 63 3. Struktura Evropske unije .................................................................... 65 3.1. Komunitarna tekovina ...................................................................... 65 3.2. Zajednička vanjska i bezbjedonosna politika .................................. 66 3.3. Policijska i pravosudna saradnja ..................................................... 67 VII Glava Upravljanje i institucionalna struktura Evropske unije ...................................

69

1. Upravljanje Unijom.............................................................................. 69 2. Savjet Evropske unije.......................................................................... 70 3. Evropski savjet ................................................................................... 71 4. Evropska komisija............................................................................... 72 5. Evropski parlament.............................................................................. 72 6. Evropski Sud pravde........................................................................... 73 VIII Glava Članstvo i proces proširenja EZ/EU ..............................................................

75

1. od 6 do 27........................................................................................... 75 2. Uslovi za članstvo u Evropskoj uniji.................................................... 76

106

3. Procedura prijema u Evropsku uniju................................................... 78 3.1. Predprijemna strategija.................................................................... 78 3.2. Pregovori za pristupanje .................................................................. 78 3.3. Odluka o punopravnom članstu........................................................ 80 IX Glava Evropska unija i Zapdni Balkan .....................................................................

81

1. Države Zapadnog Balkana.................................................................. 81 2. Proces stabilizacije i pridruživanja....................................................... 81 3. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju ............................................... 82 4. Solunska agenda................................................................................. 83 5. Dalje jačanje Procesa stabilizacije i pridruživanja ............................. 83 V DIO Ustav Evropske unije i Lisabonski sporazum ..................................... 85 X Glava Ustav i buduće proširenje ..............................................................................

86

1. Iznevjerena očekivanja ....................................................................... 86 2. Proširenja i bez Ustava ...................................................................... 87 XI Glava 2007. godina – Dva velika postignuća ...........................................................

89

1. Ugovor iz Lisabona ............................................................................. 89 1.1. Značajnije promjene ........................................................................ 89 1.2. Ratifikacija i stupanje na snagu ....................................................... 90 2. Drugo veliko postignuće ..................................................................... 91 Zaključak ................................................................................................ 92 Lista korištenih skračenica...................................................................... 96 Slični nazivi – različite odgovornosti ....................................................... 97 Hronologija Evropskih integracija............................................................ 99 Bibliografija ............................................................................................. 102 Sadržaj ................................................................................................... 104