İktisat Tarihi II

V. Hafta

İlk Çağ Ekonomileri v

Ekonomi Kavramı

• Ekonomi Helence bir kelime olup oikos ile nem- kelimelerinin birleşmesinden oluşmaktadır.

• Bu alanda verilen ilk eser Ksenophon – Oikonomikos

• François Quesnay (1758) - Tabulae Economique

• Alfred Marshall (1890) – Principles of Economics

Antik Çağ Ekonomileri

• Antik tarih tarihin başlangıcından erken dönem Orta Çağ'a kadarki zaman dilimindeki kültürel, ekonomik ve siyasi olayları konu alır.

• Yunan – Grek – Rum – Helen

• Avrupa tarihinin antik çağ, orta çağ, yeniçağ ve yakın çağ olarak ayrılmasının temelleri Rönesans’a dayanmaktadır.

• Yakındoğu ekonomisi her türlü mülke sahip olan ve dış ticareti de kapsayan büyük saray veya tapınak kompleksi merkezinde oluşturulmuştur.

• Helen ve Roma dünyası bir çeşit özel mülkiyete sahipti. Bir tür özel ticaret dünyası ve özel üretim alanı vardı.

• Coğrafi durum Yunanlıları hem denizciliğe teşvik etmiş hem de küçük bağımsız şehir devletlerinin teşekkülünü desteklemiştir.

• Lidyalılardan öğrenilen para ticarette büyük bir kolaylık sağladı. Yunan şehirlerinde pazar ekonomisinin ve ihtisaslaşmayı teşvik etti.

• İhtisaslaşmanın büyük önem kazandığı bu ekonomi tipi doğu medeniyetlerinden farklılık gösteriyordu. İç ve dış ticaret gelişti ve bunu da para ekonomisinin yaygınlaşması izledi.

• MÖ 5. yüzyılda Atinalıların Persleri yenmeleri ile Atina’nın altın çağı başladı.

• Atina’nın başarısının en önemli nedeni üretim faktörleri üzerinde etkin bir mülkiyet hakları sistemi kurmayı başarmasıydı.

• İskender’in ölümünden Roma dönemine kadar geçen 300 yıllık sürede yeni ve karma bir medeniyet anlayışı doğdu.

• Helenistik çağda ekonominin en göze çarpan özelliği üretim ve bölüşüm üzerinde doğuya özgü devlet kontrolü uygulamasının benimsenmesiydi.

• İskender mali idareyi, eyalet idaresinden ayırmış; birçok eyaletleri içine alan vergi bölgeleri kurmuştu.

• Pers hazinelerinde birikmiş maden stoklarından sikke bastırarak para ekonomisinin Ön Asya’da gelişmesine yol açmıştır.

• İskender’in ölümünden sonra generalleri devleti paylaşmışsa da Roma’ya karşı koyamamışlardır.

• Ptolemeler Mısır krallığını, Antigonoslar Makedonya krallığını, Selevkoslar da Asya krallığını aldılar.

• İlk zamanlardan beri yunan girişimcileri Akdeniz’de yerli halk ile ilişki ve kıyılarda kurulan koloniler yoluyla uzun seyahatler gerçekleştirirdi.

• Kolonizasyon kentlerin ticari refahı ile ilgili olarak yeni iş alanları aramak veya iç ayaklanmalar sonucu kaybeden tarafın sürülmesi sonucu oluşur.

• Helenistik dünyanın öz kaynakları olan tarım, hayvancılık, endüstri ve ticaret alanlarında elde edilen sermayenin dağılımı hakkında kesin bir bilgi yoktur

• Helenistik dönem burjuva sınıfı; – Zenginlikleri aileden yahut öz çaba ile

kazanılmıştır. – Gelirini el işlerinden ziyade ekonominin bir dalına

yatırım yaparak değerlendirir. – Burjuva olmak için aristokrat olmak gerekmez.

• Alt sınıf; – Sosyal korumadan yoksun – Yok denecek kadar mal varlığı – Kölelerden farkı kişisel özgürlüğünün olması

• Helenistik dünyada nüfusun çoğunluğunu köylüler teşkil etmekteydi. Mülkiyet hakkı bölgelere göre değişirdi.

• Asillerin toprakları köleler ve serfler tarafından işletilirdi. Yunanistan’da serf ekonomisi az da olsa görülmektedir.

• Köylü ekonomisi ise toprağın şehir burjuvazisi elinde toplanması ile büyük ölçüde bertaraf edilmiştir.

• Köylü ekonomisinde; – Basit aletlerin kullanımına dayanır. – Üretimin temel birimi ailedir. – Kendi kendine yeterlilik söz konusudur. – Üretilen malın büyük kısmı öz tüketime ayrılır. – Verimlilik düşüktür.

• Dönem itibariyle endüstri üç amaca hizmet eder; – İşçi sınıfının gereksinimlerini karşılamak – Burjuva sınıfına kaliteli ve pahalı ürünler

sınabilmek – Zengin sınıf için lüks ürünler ortaya koymak

• Yunanistan’da sanayi şehir devletlerine göre daha gelişkindi.

• Köylerde aynı işçi pek çok meslekte çalışabilirken büyük şehirlerde işbölümü önemli ölçüde gelişmişti.

• Atölyelerde genellikle köleler çalıştırıldı. Atölye sahipleri müteşebbis olarak kabul edilir ve özgür kişiler olup kendi hesaplarına çalışırlardı.

• İşçiler bir baskı aracı olarak grev eylemini kullanabiliyordu. Büyük sanayi merkezleri genellikle proleteryanın gelişme gösterdiği demokratik sitelerde görülürdü.

• Ekonomik açıdan en önemli maden demirdir.

• Yunanistan’da dokuma işçilerinin ve profesyonel zanaatkarların çalıştıkları yerlere ergasteria adı verilmekteydi.

• Mısırda dokumacılar ergasterialar yerine üretimi evlerinde yapmaktaydılar. Bunların büyük çoğunluğu kral için çalışmaktaydı.

• Yunanistan’ın dağlık karakteri haberleşmeyi çok zor kılardı. Ticaret daha ziyade deniz yolu ile yapılmaktaydı. Perakende ticaret küçük tüccarların elindeydi.

• Devlet ticari meselelere müdahale ederdi. Gümrük kanunu oluşturarak ticaretten kar sağlardı.

• Devlet ticareti gözler agoranomeler kurarak ticaretin güvenliğini sağlar anlaşmaların dürüstlüğünü sigorta ederdi.

• Aristo’ya göre büyük deniz ticareti üç bölümden oluşmaktaydı: Gemi donanımı, deniz ötesi seferler için gemi kiralama, tüccarlara malların sergilenmesi ve toptan satış.

• Ticaretin gelişimi bankacılığın ve borç-ödünç sisteminin gelişmesini de sağlamıştır.

• Yunan ticareti Helenistik dönemde gelişmiştir. – İskender’in seferleri ile Helenistik devletler

arasında yapılan ticarette bir taraftan yol sisteminin geliştirilmesi

– Karşılıklı değiş tokuş mal alımında mübadelenin yerine paranın geçmesi

• MÖ 3. yy’ın sonlarına doğru Yunanistan’da genel bir

yoksullaşma görülmüştür.

• Kara ticaretinde ise kervanlar ön plandadır. Kervanın başı olan monark tarafından yönetilen bu seyyar devletlerde birçok insan tarafından bu kervanlara büyük paralar yatırılmaktadır.

• Helenistik devletler köle sisteminin büyük bölümünü geçmişten miras almışlardır.

• Köle işçiliğinin önemi ve Helenistik monarkların izledikleri siyaset ülkeden ülkeye çeşitlilik göstermektedir.

• Helenistik dünyanın özellikle de Yunanistan’ın iç ticaretinde pazar yerleri diyebileceğimiz agoralar önemli yer tutar.

• Büyük ticaret kentlerinin agorasında para değiş tokuşu yapanlara trapezisteslere rastlanırdı.

• Helenistik dönemde üst ve orta sınıfın maddi açıdan

yüksek seviyede oluşu ticareti canlandırmıştır.

• Rodos ticari bakımdan doğu ile batının birleşim noktası görevini yaparak önemli yer tutmaktadır.

• Korsanlığa karşı önlem almak devletin önemli bir politikası haline gelmiştir. Rodos’un denizcilik yasaları daha sonra Akdeniz devletleri tarafından da uygulanmıştır.

• Yunan dünyasında para işlemleri madeni paranın basımı kadar eskidir.

• İlk bankerler caddelerde ya da pazar yerlerinde masa arkasında otururlardı. Bu yüzden bu kişilere trapezitai bankacılık işlemlerine de trapezai denilmektedir.

• Yunanistan’da mabet, devlet ve şahıs olmak üzere 3 tip banka bulunmaktadır.

• Helenistik dönemde Mısır’a baktığımızda bankacılığın farklı bir karakter gösterdiğini görürüz.

• Madeni paranın değerindeki iniş ya da artış dönemin siyasi olayları ile paraleldi.

• Enflasyonun yüksek olmadığı para piyasasında hızlı dalgalanmaların iniş çıkışların görülmediği devlet yoktu.

• Her Helenistik devletin kendine göre mali politikası vardı.

• İskender tüm Helen dünyasının birleşmesini savunmuştur. Bu fikir mali politikasında da kendisini göstermiştir.

Roma Ekonomisi

• Roma toplumu, başında bir kral ve yönetimi elinde bulunduran askeri patrici zümresi ile küçük toprak sahipleri, kiracı çiftçiler, esnaf ve tüccarın meydana getirdiği pleb sınıfından meydana gelmekteydi

• Büyüyen imparatorluğun askeri temelini genişletme çalışmaları, pleb zümresinin de giderek artan ölçüde askeri kadrolara girmesine ve böylece siyasi temsil hakkına kavuşmasına yol açtı.

• Akdeniz’in iklim koşulları yerleşik bir düzenin varlığını zorunlu kılsa da karmaşık bir sosyal düzenleme gerektirmez.

• Romalıların dünyaya getirmiş oldukları tek imparatorluk sistemi uzun bir geçmişin ürünüydü.

• İmp.’un ilk yüzyılı ticaretin önemli elemanlarını içeren tek bir birlik olarak nitelenmektedir.

• Erich Roll - Fevkalade büyük bir holding.

___________Sınıflar ve Statüler________________ • Roma’nın ilk dönemlerinde sınıflara üyelik antik

çağda temelde veraset yoluyla mümkündü.

• Sınıf çatışmalarını önlemek amacıyla gelişen şartlara uyum sağlanmıştır. –MÖ 445 Sınıflar arası evlilik yasağı kaldırıldı –MÖ 366 İki konsülden birisi pleblerden olacaktı.

• MS 2. yy İmp. Augustus iktidarında cumhuriyetin

yerine monarşi getirildiğinde sınıf sistemi yeniden düzenlendi.

• Şehir birbirine farklı açılardan bağlı bir toplumu

barındıran, siyasi bağımsızlığı olan bir yerleşimdi.

• Vatandaş olmayanların çoğunluğu doğrudan doğruya ticaretle uğraşmış; bir kısmı borç para vererek zenginleşmiş ve bir üst sosyal kesim içine girmiştir.

• Toprak ve tedavüldeki para arasındaki bu duvar ekonomide bir engel meydana getiriyordu.

_____________Efendiler ve Köleler_______________ • Antik çağ dünyasındaki sosyal statüler içinde

kölelik kurumu kadar karmaşık olanı yoktur.

• Kölelik kurumu ile ilgili iki bilinen kurumdan örnek verilebilir: Heilot vs Peculium

• Ücretli işçilik düşüncesi iki önemli ve zor kavramsal aşamayı gerektirmektedir.

• Şahsın veya ailenin kendi ihtiyaçlarından artan kapasitelerini işgücü ihtiyacının karşılanmasında kullanılmaları fikri oldukça eskidir.

• Bazı gruplar, işgücünü satın alma yoluyla değil güç ve silah kullanarak kanunlarla veya geleneksel kurallarla zorunlu bir görev olarak temin ediyorlardı.

• Atina, diğer Helen şehirlerinde, Roma ve İtalya’da kölelik belirgin bir şekilde bağımlı işgücü kapsamında var oldu.

• Bir kölenin oğlu, kendisinin azat edilmesinden önce doğmuşsa köle olarak kalır, sonra doğdu ise hür kabul edilirdi.

• Antik çağda kazanç kaynağı ticaret ve zanaat olan pek çok küçük topluluk genellikle şehirlerde ve kasabalarda ortaya çıkmıştır.

• Köleliğin üretimde teknik bir gelişme ve büyüme olduğu belirtilmelidir.

• MS 4. ve 5. yy’da kölelik artık o anahtar rolünü klasik dönemin kırsal alanında bile kaybetmiştir.

• Roma’nın tarihinin sonuna kadar köle pazarına

taşıdığı insanların kölelikten kurtulması başarılı genişlemenin faturasını oluşturmuştur.

• Buna rağmen; –Fetihler 4. yyda bitse de köle temininde değişme

olmamıştır. – İç kölelik devam etmektedir. –Gotlarla savaşırken köleleştirme faaliyetlerinin

devam etmesi –Köle nüfusunun üreme yolu ile devam etmesi

• Roma İmp’nın başından beri geleneksel olarak

toprak en önemli zenginlik kaynağı olarak anlaşılmıştır.

• Halkın vergi indirimi için talepleri çeşitli

girişimlere yol açmış olmasına rağmen insanların toprağı terk etmemeleri vergilendirmenin taşınabilir olduğunu doğrulamaktadır.

• Artan ihtiyaçlar pahalı bir yaşam süren bürokrasinin değişmez kanunları haline geldi. Bunlar artan lüks tüketim tarzlarıyla kamu fonlarından desteklendiler.

• MS 3. yy’da Kuzey Avrupa’daki Cermen kavimler, doğuda Persler, K. Afrika’da yerli kabileler saldırgan politikalar izlediler.

• MS 3.yy’ın yarısı siyasi karışıklıkla geçse de bu yük coğrafi olarak eşit dağıtılmadı. – Roma Orduları ve İşgalci kuvvetlerin tahripkarlığı – Yerel zirai üretim ile askeri ihtiyaçlar arasındaki

dengesizlik

Toprak Asilzadeleri ve Köylüler • Statü ve toprak mülkiyeti arasındaki bağın

oluşumunda kanun önemli rol oynamıştır.

• Şehir devletinde toprak esas olarak sürekli ve düzenli vergilendirmeden muaftı.

• Cumhuriyet Romasında bu durum benimsenmese de İmparatorluk idaresinde durum tersine döndü.

• Antik Çağda toprak sahipliği basit bir hat halinde hızla yukarıyla doğru çıkmıyor, her kriz dönemi zengin şahısların daha da fazla mülke sahip olmasını sağlamıştır.

• Tarihçiler bu duruma tarım krizi adını vermiştir.

• Iugum, Roma’da bir kişinin bir günde işleyebileceği toprak parçasıdır. – Kullanılabilecek hububat miktarı az – Sürekli üzerinde çalışmaya yeterli değil – Veraset kuralları gereğince tüm çocuklara ait.

• Tipik çiftçi pazarları çiftçilerin ve köylü zanaatkarların uzaktan gelerek ihtiyaçlarını değiş tokuş yoluyla giderdikleri bir yerdi.

• Büyük aile çiftliklerine sahip olanlar hububatlarını paraya çevirmek konusunda bazı özel durumlar desteklemiş olabilir.

• Antik çağda büyük çiftliklerde özellikle hasat döneminde mevsimlik işçi olarak çalışmak köylülerin önemli bir geçim kaynağıydı.

• Çiftçiler zirai üretimin iki yılda bir nadasa bırakılarak yapıldığı ve taşımacılık bedelinin yüksek olduğu sınırlı ve oldukça durağan bir teknolojiye bağımlı oldukları bir ekonomik yapılanma içindeydiler.

• Su kanalları sulu tarım aletler ve tohum ayrıştırmakta kullanılan taş değirmenler hep birer gelişmedir. Toprağın kullanılma şekli ve işlenme metodu değişmeden aynen kalmıştır.

– Çiftçi ailelerin kuvvetli bir cazibe oluşturması, – Çiftlik idaresine ve işgücüne yaklaşım, – Zzayıf bir yerel pazarın bulunması – Var olan toprak rejiminin yeterli görülmesi – büyük köle işgücünün idare edilmesinde ve

düzenlenmesinde açıkça görülen zorlukların hepsi Gelişme ve değişmeleri engelleyici birer etken

olmuştur.

• Bir kimsenin zenginliğini gösterecek üç önemli yeri olduğu söylenmektedir. Toprak, kısa süreli ve faizli borç para vermek ve sağlam bir para kutusuna sahip olmak.

• Antik çağda toprağa yatırım Weber’in ifade ettiği gibi sistemli hesaplanmış bir politika ve ekonomik bir akılcılık değildi. – Sermaye miktarı ve işgücü giderleri arasında belirgin bir

ilişki – Verim arttırıcı şekilde toprağın planlı işlenmesi – Uzun süreli kredi imkanı yoktu.

• Antik çağ devletlerinin hepsi kiraya vererek gelir

elde ettikleri topraklara sahipti.

• Tapınaklar ve kült merkezlerinin çoğu da benzer şekilde hediyeler ve adaklar yoluyla birikim yaparak büyük hazinelere sahip oldular.