Kur'an'da Siyasi Kavramlar Vecdi Akyüz

KUR’AN'DA SİYASİ KAVRAMLAR .................................................................................................................. 7 Önsöz............................................................................................................................................................. 7 Giriş ............................................................................................................................................................... 7

1- SİYASET, İKTİDAR VE EGEMENLİKLE İLGİLİ KAVRAMLAR............................................................... 8 EGEMENLİK ......................................................................................................................................................... 8 SİYASET ................................................................................................................................................................ 9 DEVLET................................................................................................................................................................. 9 ARŞ......................................................................................................................................................................... 9

1. Allah'ın Arşı (Arşullah): .......................................................................................................................... 10 a. Rabbu’l-Arş: ............................................................................................................................................ 10 b. Zu’l-Arş: .................................................................................................................................................. 10 c. Allah'ın Arş'a İstivâ'sı: ............................................................................................................................. 10 d. Meleklerin Arş'ı Kuşatması Ve Yüklenmesi: .......................................................................................... 10 e. Arş'ın Su Üstünde Oluşu:......................................................................................................................... 11 2. İktidar Koltuğu/Hükümdar Tahtı:............................................................................................................ 11

KÜRSİ .................................................................................................................................................................. 11 1 Allah'ın Kürsüsü: ...................................................................................................................................... 11 2. Hz. Süleyman'ın Kürsüsü: ....................................................................................................................... 11

EMR...................................................................................................................................................................... 11 1. İş Ve Durum: ........................................................................................................................................... 11 2. Yaratma (İbda): ....................................................................................................................................... 12 3. Buyurma: ................................................................................................................................................. 12 4. Çoğalma: ................................................................................................................................................. 13

EMANET.............................................................................................................................................................. 13 1. Emanet:.................................................................................................................................................... 13 2. Görev Ve Sorumluluk:............................................................................................................................. 14

MÜLK:.................................................................................................................................................................. 14 1. Allah'la İlgili Mülk Kavramları: .............................................................................................................. 14 a. Mülkü's-Semâvât Ve'l-Ard: ..................................................................................................................... 14 b. Melekûtu's-Semâvât Ve’l-Ard:................................................................................................................ 16 c. Mülk, Allah'ındır (Lehu’l-Mülkü/Biyedihi’l-Mülkü): ............................................................................ 16 d. Mâliku Yevmi'd-Din:............................................................................................................................... 17 e. Allah'ın Mülkünde Şeriksiz Oluşu:.......................................................................................................... 17 e. Mülk'ü Allah Verir Ve Alır:..................................................................................................................... 17 f. Allah'ın Mülk Ve Hikmet Vermesi: ......................................................................................................... 17 g. Melik/Melîk:............................................................................................................................................ 17 2. İnsanlarla İlgili Mülk Kavramları:........................................................................................................... 18 a. Mülkü Süleyman:..................................................................................................................................... 18 b. Talut’un, Davut’un Ve Firavun’un Hükümdarlığı:.................................................................................. 18 c. Mülkiyet: ................................................................................................................................................. 18 d. Köle (Memluk): ....................................................................................................................................... 18

HÜKÜM ............................................................................................................................................................... 18 1. Allah'la İlgili (İlâhî) Hüküm Kavramları: ................................................................................................ 19 a. Hükmüllah/Hükmü Rabbike (Allah'ın Buyruğu):.................................................................................... 19 b. El-Hükmü Lillâhi (Hüküm/Hakimiyet Allah'ındır): ................................................................................ 19 c. Allahu Hakeme/Yahkumu (Allah Hüküm Verdi/Verir): ......................................................................... 20 d. Hayru/Ahsenu/Ahkemu'l-Hâkimin (En İyi Hüküm Veren):.................................................................... 21 e. Allah'ın Hüküm/ Kitap/Nübüvvet/İlim Vermesi:..................................................................................... 21 f. Allah'ın Hükmetmek Üzere Kitap Göndermesi:....................................................................................... 22 g. Allah'ın İndirdiğiyle Hükmetme:............................................................................................................. 23 h. Hükm Arabî (Kur'an):.............................................................................................................................. 25 i. Hüküm İçin Allah'a Ve Peygambere Çağırılma: ...................................................................................... 25 2. İnsanlarla İlgili (Beşerî) Hüküm Kavramları:.......................................................................................... 26 a. Hükmü'l-Câhiliyye:................................................................................................................................. 26 b. Karar/Hüküm/Muhakeme:....................................................................................................................... 26 c. Hakem...................................................................................................................................................... 26

VELAYET ............................................................................................................................................................ 27 1. Allah'la İlgili Velayet Kavramları: .......................................................................................................... 27 a. Velî: ......................................................................................................................................................... 27 b. Velayet Allah'ındır: ................................................................................................................................. 27

c. Velî Ancak Allah'tır:................................................................................................................................ 27 d. Allah'ın Dost Oldukları: .......................................................................................................................... 28 e. Evliyâullah (Allah Dostları):.................................................................................................................... 29 f. Velîsizler (Allah'ın Dost Olmadıkları): .................................................................................................... 29 g. Mevlâ:...................................................................................................................................................... 31 h. Veli Ve Mevlâ Sözcükleriyle Dua Ve Yakarış: ....................................................................................... 32 2. İnsanlarla İlgili Velayet Kavramları: ....................................................................................................... 32 a. Dostluğu İstenenler Ve Yasaklananlar:.................................................................................................... 32 b. Velî Ve Mevlâ Sözcüklerinin Günlük Ve Hukukî Dildeki Kullanımları:................................................ 38

2- YÖNETİM İLKELERİYLE İLGİLİ KAVRAMLAR...................................................................................... 38 ŞÛRA.................................................................................................................................................................... 39

1. Şûra Emri:................................................................................................................................................ 39 2. Şûra'nın Niteliği Ve Sonuçları:................................................................................................................ 39 3. Aile İçinde Şûra:...................................................................................................................................... 39

EMR Bİ'L-MA'RUF, NEHY ANİ'L-MÜNKER:.................................................................................................. 40 1. Ma'ruf Ve Münker Kavramları: ............................................................................................................... 40 2. Emr Bi'1-Ma'ruf Ve Nehy Ani'l-Münker Kavramları:............................................................................. 42 a. İyiliği Emretme, Kötülüğü Engelleme Görevi:........................................................................................ 42 b. İyiliği Emretme, Kötülüğü Engelleme Görevini Yapanların Ödülü, İhmal Edenlerin Sonu: .................. 43

ADL/ADALET: .................................................................................................................................................... 44 1. Adalet/Kist:.............................................................................................................................................. 44 a. Adalet Emri:............................................................................................................................................. 44 b. Adaleti Yayma Ve Engelleme: ................................................................................................................ 45 c. Adaletin Görünüşleri: .............................................................................................................................. 45 d. Adaletin Önündeki Engeller: ................................................................................................................... 48 e. Ahiret Adaleti (İlahî Adalet):................................................................................................................... 49 2. Benzerlik/Denklik: .................................................................................................................................. 49 3. Fidye:....................................................................................................................................................... 50 4. Karakter Bütünlüğü: ................................................................................................................................ 50

3- SİYASİ ÖNDERLİKLE İLGİLİ KAVRAMLAR............................................................................................ 50 İMAM ................................................................................................................................................................... 50

1. Önder:...................................................................................................................................................... 50 a. İyilik Önderleri: ....................................................................................................................................... 50 b. Kötülük Önderleri:................................................................................................................................... 51 2. Kitap: ....................................................................................................................................................... 51 3. Levh-i Mahfuz:........................................................................................................................................ 51 4. Yol:.......................................................................................................................................................... 51

HALİFE ................................................................................................................................................................ 52 1. Genel İstihlâf: .......................................................................................................................................... 52 2. Özel İstihlâf: ............................................................................................................................................ 52 a. Devlet Ve Toplulukların İstihlafı:............................................................................................................ 52 b. Bireylerin İstihlâfi: .................................................................................................................................. 53

ÜLÜ’L-EMR: ....................................................................................................................................................... 54 SULTAN............................................................................................................................................................... 55

1. Nüfuz, Güç Ve İktidar ............................................................................................................................. 55 2. Delil Ve Kanıt: ........................................................................................................................................ 55 3. Ferman Ve İzin: ....................................................................................................................................... 56 4. Yetki: ....................................................................................................................................................... 56

MELİK.................................................................................................................................................................. 56 1. Evrenin Hâkimi: ...................................................................................................................................... 56 a. El-Meliku'1-Hak İkilisi:........................................................................................................................... 56 b. El-Meliku'1-Kuddûs İkilisi: ..................................................................................................................... 56 c. İlâh/Rab/Melik Üçlüsü:............................................................................................................................ 56 2. İnsanların Hükümdarı: ............................................................................................................................. 57 a. İyi Hükümdarlar....................................................................................................................................... 57 b. Kötü Hükümdarlar................................................................................................................................... 57

SEYYİD................................................................................................................................................................ 58 1. Koca......................................................................................................................................................... 58 2. Halim (Yumuşak Huylu, Beyefendi):...................................................................................................... 58 3. Yönetici: .................................................................................................................................................. 58

VEKİL .................................................................................................................................................................. 58 1. İlâhi Sıfat: ................................................................................................................................................ 59 a. İyi Vekil:.................................................................................................................................................. 59 b. Her Şeye Vekil: ....................................................................................................................................... 59 c. Yeterli Vekil: ........................................................................................................................................... 59 d. Söylenene Vekil: ..................................................................................................................................... 59 e. Başkası Vekil Tutulamaz: ........................................................................................................................ 59 2. İnsani Sıfat:.............................................................................................................................................. 59 a. Bekçi:....................................................................................................................................................... 60 b. Sözcü: ...................................................................................................................................................... 60 c. Koruyucu: ................................................................................................................................................ 60

VEZİR................................................................................................................................................................... 60 CEBBAR: ............................................................................................................................................................. 60

1. Buyruğu Geçerli: ..................................................................................................................................... 61 2. Zorba: ...................................................................................................................................................... 61 a. Zorbalaşmayan (Uysal) Evlat: ................................................................................................................. 61 b. Zorba Millet:............................................................................................................................................ 61 c. Haksız Yere Öldüren: .............................................................................................................................. 61 d. Zorlayıcı Ve Ceberut: .............................................................................................................................. 61 e. İnatçı Zorba:............................................................................................................................................. 62 3. Büyüklenen Zorba: .................................................................................................................................. 62

4- SOSYAL-SİYASİ GRUPLAŞMAYLA İLGİLİ KAVRAMLAR.................................................................... 62 Âl .......................................................................................................................................................................... 62

1. Destekçi Ve Yandaş: ............................................................................................................................... 62 2. Soy:.......................................................................................................................................................... 63 3. Aile: ......................................................................................................................................................... 63

EHL....................................................................................................................................................................... 63 1. Topluluk: ................................................................................................................................................. 63 a. Halk: ........................................................................................................................................................ 63 b. Ümmet: .................................................................................................................................................... 63 c. Aile, Eş Ve Çocuk: .................................................................................................................................. 64 d. Çevre/Taraftar: ........................................................................................................................................ 64 2. Sahip:....................................................................................................................................................... 64 3. Ehil/Lâyık:............................................................................................................................................... 64 4. Din:.......................................................................................................................................................... 65

BENÛN/BENÎN: .................................................................................................................................................. 65 1. Evlat/Oğullar: .......................................................................................................................................... 65 2. Yandaşlar/Destekçiler:............................................................................................................................. 65 a. Mal/Benûn İkilisi: .................................................................................................................................... 65 b. En’am/Benûn İkilisi................................................................................................................................. 66

KABİLE/ŞA'B/AŞÎRET: ...................................................................................................................................... 66 KAVİM................................................................................................................................................................. 66

1. Soybirliği: ................................................................................................................................................ 66 2. Topluluk/Grup/Halk: ............................................................................................................................... 67 3. Kişiler/Kimseler: ..................................................................................................................................... 67

ÜMMET................................................................................................................................................................ 67 1. Topluluk: ................................................................................................................................................. 67 a. İnsan Topluluğu:...................................................................................................................................... 68 b. Hayvan/Canlı Topluluğu ......................................................................................................................... 68 2. Millet: ...................................................................................................................................................... 68 3. Zaman:..................................................................................................................................................... 68 4. Önder (İmam): ......................................................................................................................................... 69 5. Din:.......................................................................................................................................................... 69

MİLLET................................................................................................................................................................ 69 1. İbrahim'in Dini (Milletu İbrahim):........................................................................................................... 69 2. İbrahim, İshak Ve Yakub'un Dini:........................................................................................................... 69 3. Yahudi Ve Hıristiyanların Dini: .............................................................................................................. 70 4. Batıl Din Ve İnançsızların Dini: .............................................................................................................. 70

KARN ................................................................................................................................................................... 70 1. Kurun'un Helak Sebepleri:....................................................................................................................... 70

a. İnkarcılık:................................................................................................................................................. 70 b. Günah: ..................................................................................................................................................... 71 c. Haksızlık:................................................................................................................................................. 71 2. Helak Olan Kurundan Alınacak Dersler:................................................................................................. 71 3. Helak Edilenlerin Yerine Yeni Nesillerin Gelmesi: ................................................................................ 71

HİZİB/AHZÂB ..................................................................................................................................................... 72 1. Hizib Biçimindeki Tekil Kullanım: ......................................................................................................... 72 a. Grup/Dinî Grup:....................................................................................................................................... 72 b. Hizbullah: ................................................................................................................................................ 72 c. Hizbu’ş-şeytan: ........................................................................................................................................ 73 2. Ahzâb Biçimindeki Çoğul Kullanım: ...................................................................................................... 73 a. Önceki Ümmetlerin Kafirleri:.................................................................................................................. 73 b. Hıristiyanlıktaki Bölünmeler: .................................................................................................................. 73 c. Hz Peygamber’in Karşıtları: .................................................................................................................... 73

ŞİA........................................................................................................................................................................ 74 1. Grup/Fırka: .............................................................................................................................................. 74 2. Dinî Grup/Fırka: ...................................................................................................................................... 74 3. Yandaş: .................................................................................................................................................... 75 4. Selef/Geçmişteki Toplumlar:................................................................................................................... 75

FIRKA/TEFRİKA:................................................................................................................................................ 75 1. Dinde Ayrılık (Tefrîku'd-Dîn/Teferruk): ................................................................................................. 75 2. Tefrika Çıkarmak: ................................................................................................................................... 76

MELE'................................................................................................................................................................... 76 1. Mele-i A’lâ (Yüce Topluluk):.................................................................................................................. 77 2. Mele': ....................................................................................................................................................... 77 A) Özellikleri:.............................................................................................................................................. 77 1- İnkarcılık (Küfür): ................................................................................................................................... 77 2- Büyüklenme (İstikbâr) Ve Alay: ............................................................................................................. 77 3- Aşırı Tutuculuk/Katı Gelenekçilik: ......................................................................................................... 78 B) Görevleri/İşlevleri: ................................................................................................................................. 78 1- Danışma: ................................................................................................................................................. 78 2- Görüşme Ve Karar Alma: ....................................................................................................................... 79 3- Tehdit Ve Şiddet: .................................................................................................................................... 79

CUND/CUNÛD.................................................................................................................................................... 79 1. Allah'la İlgili Cunûd Kavramları: ............................................................................................................ 79 a) Cunudu's-Semâvât Ve'l-Ard: .................................................................................................................. 79 b) Cunûdu Rabbike:..................................................................................................................................... 80 c) Allah'ın Ordu Göndermesi:...................................................................................................................... 80 2. Şeytanın Adamları (Cunûdu İblis) Kavramı: ........................................................................................... 80 3. İnsanlarla İlgili Cunüd Kavramları: ......................................................................................................... 80 a) Yandaşlar:................................................................................................................................................ 80 b) Güç Ve Destek: ....................................................................................................................................... 81 c) Koruyucular:............................................................................................................................................ 81

5- SİYASİ DAVRANIŞLA İLGİLİ KAVRAMLAR ........................................................................................... 81 BEY'AT ................................................................................................................................................................ 81

1. Bey'atin Kapsamı:.................................................................................................................................... 81 2. Bey'atin Bağlayıcılığı: ............................................................................................................................. 81 3. Bey'atin Karşılığı: .................................................................................................................................... 82

İTAAT .................................................................................................................................................................. 82 1. İtaat Edilecekler:...................................................................................................................................... 82 a. Allah: ....................................................................................................................................................... 82 b. Allah Ve Peygamberleri .......................................................................................................................... 83 c. Peygamberler: .......................................................................................................................................... 83 d. Allah, Peygamber Ve Ülülemr: ............................................................................................................... 84 2. İtaat Edilmeyecekler:............................................................................................................................... 84 a. Zanna Uyan İnsanların Çoğunluğu: ......................................................................................................... 84 b. Şeytanın Dostları: .................................................................................................................................... 84 c. Allah Yolundan Uzaklaştıranlar Ve Saptıranlar ...................................................................................... 84 d. Ehli Kitap: ............................................................................................................................................... 84 e. Kâfirler Ve Münafıklar: ........................................................................................................................... 85

f. Yalanlayanlar Ve Kötü Ahlâklılar:........................................................................................................... 85 g. Kalbi Gafiller Ve Günahkârlar: ............................................................................................................... 85 h. Şirke Zorlayan Ana-Baba: ....................................................................................................................... 85 i. Aşırılar:..................................................................................................................................................... 85 3. İtaatin Karşılığı:....................................................................................................................................... 85 a. Ecir: ......................................................................................................................................................... 86 b. Rahmet: ................................................................................................................................................... 86 c. Kurtuluş (fevz):........................................................................................................................................ 86 d. Cennet:..................................................................................................................................................... 86 4. İtaatsizliğin Sonu:.................................................................................................................................... 86 a. Amelin İptali:........................................................................................................................................... 86 b. Sorumluluk: ............................................................................................................................................. 87 c. Cehennem: ............................................................................................................................................... 87

TAKIYYE............................................................................................................................................................. 87 HİCRET ................................................................................................................................................................ 87

1. Hicretin Türleri:....................................................................................................................................... 87 a. Allah'a/Allah Yolunda Hicret: ................................................................................................................. 88 b. Kötülük Diyarından Başka Bir Diyara Hicret:......................................................................................... 88 A) Öz Diyarını Gönüllü Terk: ..................................................................................................................... 88 B) Öz Diyarını Zorla Terk:.......................................................................................................................... 88 2. Hicretin Sebepleri:................................................................................................................................... 88 a. Zulüm, Baskı Ve Eziyet:.......................................................................................................................... 89 b. Yurttan Çıkarılma/Sürülme: .................................................................................................................... 89 3. Hicret Yükümlüleri:................................................................................................................................. 89 4. Hicretin Sonuçları:................................................................................................................................... 89 a. Göçmenleri Sevme, Koruma Ve Destekleme Yükümlülüğü: .................................................................. 89 b. Göç Etmeyenleri Koruma Yükümlülüğü:................................................................................................ 90 c. Mali Ödeme Yükümlülüğü: ..................................................................................................................... 90 d. Sınama: .................................................................................................................................................... 90 5. Hicretin Karşılığı: .................................................................................................................................... 91 6. Hicret Etmeyenler:................................................................................................................................... 91

İSTİD'AF/MUSTAD'AF (MUSTAZ'AF): ............................................................................................................ 91 1. Dirençli Mustaz'aflar: ............................................................................................................................. 92 2. İşbirlikçi Mustaz'aflar:............................................................................................................................. 92 3. Çaresiz/Dirençsiz Mustazaflar:................................................................................................................ 93

6- ŞİDDET VE BAŞKALDIRIYLA İLGİLİ KAVRAMLAR ............................................................................. 93 ZULÜM/ZALİM:.................................................................................................................................................. 93

1. Zulmün Kökeni Ve Temeli:..................................................................................................................... 93 a. Allah Ve Zulüm: ...................................................................................................................................... 93 b. İnsan Ve Zulüm: ...................................................................................................................................... 95 2. Zulüm Tutum Ve Davranışlar.................................................................................................................. 95 a. İlâhi Hak İhlâlleri:.................................................................................................................................... 95 b. İnsan Hakları İhlalleri:............................................................................................................................. 99 c. Ahlâki İhlaller:........................................................................................................................................102 3. Zâlimlerin Birbiriyle İlşkileri: ................................................................................................................103 4. Kur’an Ve Zâlimler: ...............................................................................................................................103 a. Kur'an Zulmedenleri Uyarır:...................................................................................................................103 b. Kur'an Zâlimlerin Hüsranını Artırır:.......................................................................................................103 5. Zulmün Sonu: .........................................................................................................................................103 a. Helallerden Yoksunluk: ..........................................................................................................................103 b. Mutluluktan Yoksunluk:.........................................................................................................................103 c. Bağışlanmazlık: ......................................................................................................................................103 d. Sapkınlık:................................................................................................................................................103 e. Sonu İbretlik: ..........................................................................................................................................104 f. Helak: ......................................................................................................................................................104 g. Azap-Cehennem: ....................................................................................................................................104 6. Zulmün Önlenmesi: ................................................................................................................................104 a. Zâlimlere Uyulmaz, İşbirliği Yapılmaz, Karşı Durulur: ........................................................................104 b. Zulümden Kurtuluş:................................................................................................................................105

BAGY: .................................................................................................................................................................106

6.2.1 Bagy Eylemler Ve Durumlar: ............................................................................................................106 6.2.1.1 Siyasi Ve Hukuki Bagy: .................................................................................................................106 A) Zulüm Ve Haksızlık ..............................................................................................................................106 B) Ekonomik Zulüm Ve Sömürü:...............................................................................................................107 C) Aşırılık Ve Haksız Talep: ......................................................................................................................107 Bozgunculuk (Bagyu'l-Fesâd Fî'l-Ard):......................................................................................................107 D) Yaşama Hakkına Saldırı:.......................................................................................................................107 6.2.1.2 Ahlâki Bagy:...................................................................................................................................108 A) Büyüklerime, Böbürlenme Ve Şişinme:................................................................................................108 B) Kıskançlık, Çekememezlik Ve İhtiras (Bagyen Beynehum): ................................................................108 C) Arsızlık Ve Zina: ...................................................................................................................................108 6.2.2 Bagy'in Sonuçları: .............................................................................................................................108 6.2.3 Bagy'in Önlenmesi: ...........................................................................................................................108 6.2.3.1 Bagy'in Bireylerce Önlenmesi: .......................................................................................................108 6.2.3.2 Bagy'in Toplum Ve Kurumlarca Önlenmesi: .................................................................................109

KUR’AN'DA SİYASİ KAVRAMLAR Önsöz Kur'an-ı Kerim'le ilgili her çalışma, onu sınırlı bir çerçevede ele almaya ve kavramaya yöneliktir. Bizim bu çalışmamız, doğrudan siyasi anlamı bulunan veya zaman içinde siyasî anlam yüklenen Kur'an kavramlarıyla ilgilidir. Kur'an'ın siyasi yorumu veya siyasi okunuşu iddiasını asla taşımaz. Kur’an'da Siyasi Kavramlar adlı bu çalışmada, ele aldığımız siyasi kavramlar, elbette tek yönlü, tek boyutlu değildir. Bu kavramlar, başka yaklaşım açılarından da değerlendirilebilir. Bizim yaklaşım biçimimiz, ele aldığımız kavramı bir bütünlük içinde inceleyip, konumuzla ilgili yönünü genişlemesine sunmak olmuştur. Çalışmamız sözlük biçiminde değil, sistematik bir çalışmadır. Bu açıdan, kavramları on bölüm halinde inceledik. Birinci bölümde siyaset, iktidar ve egemenlikle, ikinci bölümde yönetim ilkeleriyle, üçüncü bölümde siyasi önderlikle, dördüncü bölümde sosyal-siyasi gruplaşmayla, beşinci bölümde siyasi davranışla, altıncı bölümde şiddet ve başkaldırıyla, yedinci bölümde fitne, bozgunculuk ve sapkınlıkla, sekizinci bölümde dinle, dokuzuzcu bölümde siyasetin coğrafi boyutuyla, onuncu bölümde ise barış, cihad ve fetihle ilgili kavramlar ele alındı. Kur'an'da Siyasi Kavramlar, Kur'an'ın doğru anlaşılması yönünde küçük bir katkı olmaktan başka bir hedefe sahip değildir. Bu hedefini az da olsa gerçekleştirmesi, bizi mutlu etmeye yetecektir. Yüce Allah'tan çalışmamızı yararlı kılmasını diliyoruz. İstanbul 1997 Doç. Dr. Vecdi Akyüz1 Giriş Kur'an-ı Kerim'in daha iyi anlaşılabilmesi için pekçok yönden incelemeler yapılmış ve yapılmaktadır. Son yıllarda kavram çalışmalarının sayısı artış gösterdi. Bu tür çalışmalar, belli bir alan veya kavram çevresindeki kavramlaşmaları ele alır, bu doğrultudaki gelişmeleri araştırır. Böylece, kavrama tefsir adı verilebilecek yeni bir tür doğmuş oldu. Kavramcı Tefsir, konulu tefsirin bir alt dalı veya bağımsız bir tefsir yöntemi/alanı olarak düşünülebilir. Kavramcı yaklaşımla gerçekleştirilmiş çalışmalar, çok-kavramlı veya tek kavramlı olarak tasnif edilebilir. Her iki tür, ayrıca kendi içinde, doğrudan veya tek-kavram eksenli olarak gerçekleşebilir. Elinizdeki çalışma, kavramcı yöntemle, Kur'an'ın belli bir kavram öbeği çerçevesinde yapılmış, değişik bir çalışmadır. İslâm kamu hukuku ve siyasi literatüründe ya da siyasi söylemlerde yer alan siyasi içerikli veya böyle bir içerik yüklenmiş kavramlar; köken, türev, anlam, bağlam ve bütünlük çerçevesinde ele alınmış, kavramın özelliğine göre sistemleştirilerek incelenmiştir. Kur'an-ı Kerim'de kullanılan kavramları, hep kökdeşleriyle (isimler, fiiller..) ve kurulabilecek bağlantılar içinde ele almak uygundur. Böylece kavramın kök bütünlüğü içindeki yeri ve anlam gelişimi daha yakından kavranabilir. Bir sözcüğün kök anlamları yanında, bağlamdan (siyak-sibak'tan) kazandığı anlam gelişmesi de ortaya çıkabilir. Bu çalışmada, belirtilen bu özellikler dikkate alınmış, ayrıca bütüncü bir anlam çerçevesi oluşturmak için, kavramın kullanıldığı bütün örnekler gözönüne alınarak, anlamlı gruplandırmalar yapılmış, böylece kavramın bütünlük içerisinde görülmesi imkanı doğmuştur. Aşırı genişletilmiş yorumlar maksadı aşabilir. Daraltıcı yorumlar ise, bir takım tıkanıklıklara yol açabilir. İşte böyle yorumları önlemek için ayetlerin bağlamı, önündeki ve sonrasındaki ayetlerle birlikte değerlendirilerek belirlenmeli, ayrıca sözcüğün Kur'an'ın başka bölümlerindeki kullanımlarıyla da karşılaştırma yapılmalıdır. Kavramlar incelenirken, Kur'an'daki kullanım sıklığı, az da olsa nüzul sebepleri, Hz. Peygamber'in açıklama ve uygulamaları, konuyla ilgili değişik yorumlara da kısaca yer verilmeye çalışılmıştır. Bazı kavramlar, ayrı bir bölüm olarak sunulmak yerine, ilgili görüldüğü kavram içinde ele alındı; sözgelimi tâgût, tugyân kavramı içinde incelendi. Farklı kavramlar içinde ele alınanlar için göndermeler yapıldı. Bazı kavramlar ise, dini veya ahlâkî yanı ağır bastığı için bu çalışmamızda ele alınmadı. Kavramlaştırma çalışmaları, daima iki eleştiriye açık kapı bırakır: Birincisi, konuyu daha bütüncü açıklayacağı ümit ve endişesiyle çok miktarda ayetin tanık olarak gösterilmesi; ikincisi ise, okuyucunun daha fazla güncelleştirme beklentisine yeterli ölçüde cevap verilemeyişi. Bu çalışmada, ortalamayı dengeli biçimde sağlayıcı bir endişe içinde olunmuşsa da, ne ölçüde başarı kazandığı okuyucuların takdirine bağlı. İzlediğimiz yöntem yanında, kaynaklarımızdan da biraz sözetmek yararlı olmalıdır. Kavramlaştırma çalışmalarının kökleri aslında çok eskilere gider. Öncelikle, Garibü'l-Kur’an çalışmaları, bu tür yazının ilk örnekleri kabul edilebilir. Daha sonraları gelişen el-Vucûh (el-Eşbâh) ve'n-Nezâir yazını ise, Garibü'l-Kur’an yazınından çok daha ileri ölçüde kavrama yaklaşıma sahiptir. Ancak bu tür eserlerin özelliği, yalnızca farklı anlamları sıralamak ve bunu kanıtlayacak örnekleri vermekle sınırlı olmuştur. Bu eserler, kavram çalışmalarının

1 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 5-6.

çok değerli kaynakları olmakla birlikte, kavramlaştırma yönünden eksik sayılırlar. El-Vucûh ve'n-Nezâir çalışmalarından biri ilk, öteki gelişkin döneme ait iki eser ana kaynaklarımız oldu. Bunların birincisi. Mukâtil bin Süleyman'ın (ö. 150/767) el-Vucûh ve'n-Nezâir adlı eseridir.2 Çok yararlandığımız ikinci eser ise, gelişkin dönemin ürünü olan, İbnu'l-Cevzî'nin (ö. 597) Nüzheu'l-A'yuni'n-Nevâzır adlı çalışmasıdır.3 Râgıb el-İsfahânî'nin el-Müfredât fî Garibül-Kur’an adlı gerçekten çok değerli ve ufuk açıcı çalışması da, aslında, el-Vucûh ve'n-Nezâir yazını içinde düşünülebilir.4 Kur'an'da özel bir kavramlaştırma çalışması olarak, el-Hakîm et-Tirmizı'nin Beyânü'l-Fark beyne'l-Kalb ve'l-Lub vel-Akl ve's-Sadr adlı eserini özellikle belirtmek gerekir. Burada, çalışmamızın bir tefsir çalışması olmadığını, hukuki-siyasi kavramlaştırma çalışması olduğunu özellikle belirtmeliyiz. Bu yüzden, tefsir yazını, bizi birinci dereceden ilgilendirmedi. Ancak, Muhammed Esed'in kavramcı tefsire çok yatkın olan Kur’an Mesajı, Meal-Tefsir adlı çalışmasından çok yararlandığımızı belirtmeliyiz. Kur'an'da veya İslâm siyaset düşüncesinde ve söyleminde kullanılan siyasi kavramlarla ilgili iki çalışmayı belirtmemiz gerekir. Bunlardan birincisi, Manzuriddin Ahmed'in "Kur'an'da Anahtar Siyasi Kavramlar" adlı yazısıdır.5 Öteki çalışma ise, Bernard Lewis'in İslam'ın Siyasal Dili (çev. Fatih Taşar, Kayseri 1992) adlı eseridir. Kur'an kavramlarıyla ilgili genel nitelikteki çalışmalar, kaynaklarımız oldu: Ali Ünal, Kur'an'da Temel

et (İstanbul 1996), Ejder Okumuş'un Kur'an'da

Pakalın'ın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü de bu yönde bir çalışma

çerçevesiyle sınırlı bir çalışmadır. Yukarıda belirttiğimiz geniş tasarının çok küçük bir başlangıcı niteliğindedir.6

1- SİYASET, İKTİDAR VE EGEMENLİKLE İLGİLİ KAVRAMLAR

EGEMENLİK

63/7) vardır, mele-i a'lâ'sı (yüce meclisi, bkz. 37/8, 38/69) ve hükümdarlık ülkesi

ız bütün varlık üzerinde Allah'ın mutlak egemenliği (kevnî hâkimiyet) düşüncesini çok yoğun

utlak egemenliğiyle, gerekse insanların egemenliğiyle ilgili ur’an kavramlarını incelemeye çalışacağız. 8

Kavramlar, İstanbul 1990; Yaşar Nuri Öztürk, Kur'an'ın Temel Kavramlar İstanbul 1997, 8.B. Kur'an'da çeşitli kavramlarla ilgili araştırmalar da kaynaklarımız arasında yer aldı. Bunlardan Mevdûdî'nin Kur'an'a Göre Dört Terim (çev. Osman Cilacı-İsmail Kaya, İstanbul 1979, 3. B.), Toshihiko İzutsu'nun Kur'an'da Allah ve İnsan (çev. Süleyman Ateş, Ankara 1975) ile Kur'an'da Dînî ve Ahlâkî Kavramlar (çev. Selahattin Ayaz, İstanbul ty.), Lütfullah Cebeci'nin Kur'an'da Şer Problemi (Ankara 1985), Sadık Kılıç'm Kur'an'da Günah Kavramı (Konya 1984), Erdoğan Pazarbaşı'nın Kur'an ve MedeniyToplumsal Çöküş (İstanbul 1995) adlı çalışmalarını belirtebiliriz. İslâm kamu hukuku ve siyasi düşünce edebiyatında veya siyasi söylemlerinde yer alan kavramlar, tarihî ve güncel kullanımlarıyla geniş bir çerçevede ele alınmalıdır. Ancak, bu oldukça zorlu bir iştir; tek kişinin üstesinden gelebileceği türden de değildir. Bernard Lewis'in İslam'ın Siyasal Dili böyle bir çalışmanın en kısa bir örneği sayılabilir. M. Zekiolarak değerlendirilebilir. Kur'an'da Siyasi Kavramlar adlı bu çalışmamız, siyasi kavramların Kur'an'daki

Kur'an'a göre, Allah'ın kendisine ortak kabul etmediği alanlardan birisi de, "varlığın yönetimi"dir. Bütün varlık alemini yöneten; mutlak ilim, kudret ve hikmet sahibi Allah'tır. Allah'ın kainat üzerindeki egemenliği, Kur'an'da başta mülk ve hüküm olmak üzere çeşitli kavramlarla anlatılır. En çok dikkati çeken nokta, Allah'ın varlıklar üstündeki egemenliğinin bir 'kral' (melik) benzetmesiyle anlatılışıdır. Kur'an, Allah ile insanın konumlarını ifade için, Melik ve Abd tabirlerini seçmiştir. Allah'a atfedilen isim ve sıfatlardan hiçbiri, Rab ile insan arasındaki ilişkiyi, ona Melik (=hükümdar), insana abd (=kul) demekten daha iyi izah edemez. O hükümrandır (=melik, bkz. 59/23; 62/1), tahtı vardır (=arş, kürsî, bkz. 9/129), hükümranlık (=mülk ve hüküm, bkz. 3/189) ona aittir, bu konuda ortağı yoktur, kendisine mutlak itaat gösteren, emrine âmâde görevlileri vardır (=melâike), evreni bu görevlileri aracılığıyla ve buyruklarıyla (=emr) yönetmektedir, orduları (=cunûdu's-semâvât ve'l-ard, bkz. 48/4) ve hazîneleri (=hazâin, bkz. (bkz. 2/107) bulunmaktadır. Kur'an, canlı-cansbiçimde işler.7 Kur'an'daki bir kısım egemenlikle ilgili kavramlar ise doğrudan insanlarla ilgilidir. Bu bölümde, gerek Allah'ın varlık üstündeki mK

2 Mukâtil bin Süleyman, el-Vucûh ve'n-Nezâir, Yayınlayan: Ali Özek, İstanbul 1996. El-Vucûh ve'n-Nezâir yazınının doğuşu ve gelişmesi için, bkz., özellikle, 26-29. Ayrıca bkz. Mustafa Çetin, "Kur'an'da Vücûh ve Nazâir", Diyanet Dergisi, 25/3 (Ankara 1989), 97-127. 3 İbnu'l-Cevzi, Cemaluddin Ebu'l-Ferec Abdurrahman, Nüzhetu’l-Ayuni'n-Nevâzır fî İlmi'l-Vucüh ve'n-Nezâir, yayınlayan: Muhammed Abdulkertm Kâzım er-Râdî, Beyrut 1987, 3. B.el Vecuh ve’n-Nezâir yazınının doğuşu ve gelişmesi için bkz. 33-62. 4 Ragıb el-İsfahânî, el-Mûfredât fi Garıbi'l-Kur'an, İstanbul 1986. 5 İslam’da Siyaset Düşüncesi, derleme, çev. Kazım Güleçyüz, İstanbul 1995, 75-103. 6 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 11-14. 7 Bkz. Ömer Özsoy-İlhami Güler, Konularına Göre Kur’an, 5. 8 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 15-17.

SİYASET Sıyaset sözcüğü, Kur'an'da yer almaz. Bununla birlikte, siyaseti siyasi iktidarı, siyasi davranışı, siyasi sistemi ilgilendiren pekçok kavram bulunmaktadır. Bu çalışmanın amacı, doğrudan kamu hukuku ve siyasetle ilgili olan veya siyasi anlam yüklenen kavramları incelemektir. Kur'an'a göre müslüman toplumun ana görevi, "Allah'a inanmak, namazları kılmak, zekât vermek ve iyiyi emredip kötülükten men ederek" (3/104, 110, 114; 22/41), "yeryüzünü ıslah edip, yeryüzünden bozulma ve kokuşmuşluğu ortadan kaldırma" (26/152; 27/48; 2/11, 193, 251) suretiyle, hakikî ve sağlam bir ahlâkî sosyo-politik düzen kurmaktır. Bu büyük vazifenin yerine getirilebilmesi için de, bu topluma "cihad" (22/39-40; 2/193) denilen gerekli araç verildi. Cihad, "Allah yolunda" topyekün ve sürekli çaba demektir. Kur'an, müminler toplumunu inşa edip onlardan karşılıklı istişare ile faaliyet göstermelerini istediğinde, yasama sürecini düzenlemek için temel bir prensip de vermiştir. Bu, "şûra" veya "karşılıklı danışma" prensibidir (42/38; 3/159).9

DEVLET Modern siyaset bilimi ve anayasa hukukunda tanımlanan anlamda devlet kavramını karşılayacak bir sözcük, Kur'an'da yer almaz. Kur'an'da d-v-1 kökünden türeyen iki sözcük bulunmaktadır: Dület ve dâvele. Dûlet sözcüğü ile devlet sözcüğünün aynı anlamda olduğu belirtilir. Ancak aralarında ayrım yaparak, devlet'in mal konusunda, dûlet'in ise savaş ve makam (câh) konusunda sözkonusu olduğu da ileri sürülür. Ayrıca, aynı (kendisi) elden ele dolaşan (tedavül eden) şeye devlet adı verildiği, dûlet'in masdar olduğu da ileri sürülür.10 Dûlet sözcüğü, Kur'an'da bir tek yerde geçer. Savaş hükümlerinden ve sonuçlarından sözeden Haşr Suresi'nin ilk bölümünde, ganimetin dağıtım düzeni ve olası iktisadi tekelleşme sonucu şöylece belirtilir: "Allah'ın, fethedilen memleketler halkının mallarından peygamberine verdikleri: Allah, peygamber, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir; tâ ki içinizdeki zenginler arasında elden ele dolaşan bir devlet (servet) olmasın. Peygamber (ganimetten) size ne verirse onu alın, sizi neden alıkoyarsa geri durun. Allah'tan sakının. Doğrusu Allah'ın cezalandırması (sonucu) çetindir."11 Bundan sonraki âyetler, yoksul muhacirlerin ganimet payını ve ensarın muhacirlere karşı özgeci ve destekleyici tutumlarını düzenler. Görüldüğü gibi, âyetin dület sözcüğüyle belirtmek istediği husus, servetin yaygınlaştırılmasıdır. D-v-1 kökünden türeyen ve Kur'an'da yer alan ikinci sözcük dâvele fiilidir. Müttekîlerin özellikleri ve karşılaşacakları dünyevi ve uhrevî güzel sonuçlar, daha önce yalancıların uğradıkları akıbet, Kur'an'ın insanlara bildiri ve hidayet rehberi, müttekîler içinse bir öğüt oluşu belirtildikten sonra Uhud savaşındaki acı sonuçlar bağlamında şu anlatılır: "Gevşemeyin ve üzülmeyin, inanmışsanız, siz en üstünsünüz. Eğer siz bir yara aldıysanız, o topluluk da benzeri bir yara almıştır. Allah'ın gerçekten inananları belirlemesi ve içinizden şahitler edinmesi, inananları arıtması ve inkâr edenleri yoketmesi için, insanlar arasında bu günleri döndürür dururuz (sırayla paylaştırırız). Allah, zulmedenleri sevmez. Yoksa Allah, içinizden cihad edenleri ve direnip sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gireceğinizi mi sanıyorsunuz?"12 Bu âyette, üzüntülü ve sevinçli günlerin insanlar/toplumlar arasında sırayla paylaştırıldığı ortaya konur. İslam tarihinde terim anlamıyla "devlet" ilk kez Abbasîler için kullanılmıştır. Hz. Peygamber'in, hulefâ-i râşidîn'in ve Emevîlerin yönetimin başında oldukları dönemlere "devlet" adı verilmemiştir. İktidarı Emevîlerden kanlı bir başkaldırı sonucunda alan Abbasîlere sevinçli günlerin sırası geldiğini belirtmek üzere, belki sözcüğün anlamından, belki de yukarıdaki âyetten esinlenerek "devlet" adı verilmiştir. Zâten "devlet" sözcüğünde saadet, mutluluk ve kutluluk anlamı da vardır.13

ARŞ Arş ve kürsü, egemenlik sembolü olarak kullanılan sözcüklerdir. Arş (ç. urûş), aslında tavanlı şey, ev tavanı ve çardak anlamındadır. Çardak kurmak anlamına da gelir.14 Sultanın oturduğu yere (tahtına), hüküm ve iktidar makamına, yüceliğini belirtmek üzere "arş" adı verilmiştir. Bununla, izzet (güç), sultan (otorite, güç) ve memleket (hükümranlık) anlatılmak istenmiştir.15 9 Fazlur Rahman, "İslam ve Siyasi Aksiyon: Dinin Hizmetinde Siyaset," çev. Adil Çiftçi, Türkiye Günlüğü Dergisi, 34 (Ankara, Mayıs-Haziran 1994), 26, 27, Dinin siyaset, parti, oyverme gibi davranışlarla ilgili görüşü için bkz. Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak, 218-219. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 17-18. 10 Râgıb el-Isfahânî, el-Müfredât fî Garîbi'l-Kur'an, 252. 11 Haşr, 59/7. 12 Âli İmranı3/139. 13 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 18-20. 14 Bakara, 2/259; En'am, 6/141; Araf, 7/137; Nuh, 16/68. 15 Râgıb el-Isfahânî, age, 493.

1. Allah'ın Arşı (Arşullah): Allah'ın arşı, beşerin gerçeğini kavrayamadığı, yalnızca ad olarak bildiği bir şeydir. Halkın çoğunun sandığı gibi bir varlık değildir. Bazıları arş'ın felek-i a'lâ, kürsî'nin ise felekü'l-kevâkib (yıldızlar feleği) olduğu görüşündedir. "Zu'l-arşi" ve benzeri anlatımların, Allah'ın hükümranlığına ve otoritesine işaret olduğu belirtilir; bir yeri olduğu anlamına değildir, Allah bundan münezzehtir.16 Arş; yükseklik, ilim, kudret, mülk ve hükümranlık biçiminde yorumlanmıştır. Allah'ın arş'la ilgisini anlatan kavramları birkaç bölükte ele alabiliriz.17 a. Rabbu’l-Arş: Allah'ın, üç yerde büyük arş'ın rabbı (rabbu'l-arşi'l-azîm) olduğu,18 bir yerde kerim (cömert) arş'ın rabbi (rabbu'1-arşi'l-kerîm)19 olduğu ve iki yerde de "arş'ın rabbinin yaptıkları nitelemeden uzak" olduğu20 belirtilir. Bütün bu Allah'ın sıfatlarının belirtildiği âyetlerde anlatılan arş, kudret ve hükümranlık (egemenlik) taatı anlamındadır. Klasik ve modern bütün müfessirler ittifakla, arş sözcüğünün Kur'an'da geçen bu mecazi kullanımının, Allah'ın bütün yaratıkları üzerindeki mutlak hüküm ve iktidarını ifade ettiği görüşündedirler.21 b. Zu’l-Arş: Kur'an'ın dört yerinde Allah, zu'l-arş (bütün egemenliği elinde tutan) sıfatıyla nitelenir.22 Rabbu'1-arş ve zu'l-arş, Allah'ın ululuk bildiren isimlerindendir.23 c. Allah'ın Arş'a İstivâ'sı: Yedi âyette Allah'ın arş'a istiva ettiği anlatılır.24 Allah'ın arş'a istivâ'sından (kudret ve iktidar makamına oturduğundan/kurulmasından) söz eden bu yedi âyetin hepsinde bu ifade, Allah'ın âlemleri yaratmasına ve yönetmesine ilişkin bir açıklamayla bağlantılı olarak geçmektedir. İstiva, arş'a hükmetme anlamında yorumlanmıştır.25 d. Meleklerin Arş'ı Kuşatması Ve Yüklenmesi: Allah'ın arş'ıyla ilgili olarak, meleklerin arş'ı çevrelediği ve yüklendiği belirtilir. Melekler, Allah'ı över ve ona inanırlar, mü'minler için bağışlanma ve azaptan korunma dileğinde bulunurlar: "Arş'ı yüklenenler ve çevresinde bulunanlar, rablerini överek tesbih ederler, ona inanırlar, mü'minler için 'Rabbimiz! İlmin ve rahmetin herşeyi kuşatıp içine almıştır. Tevbe edip senin yoluna uyanları bağışla, onları cehennem azabından koru' diye bağışlanma dilerler."26 Muhammed Esed, "Allah'ın kudret tahtının bilgisini içlerinde taşıyanlar" karşılığını vererek, bu taşıma ifadesinin, sadece melekleri değil, aynı zamanda Allah'ın kudreti kavramının muazzam sonuçlarının bilincinde olan ve bu bilinci kendilerinin ve hemcinslerinin hayatlarına yansıtmakla sorumlu bulunan bütün insanları kapsadığını belirtir. "Yüklenme" eylemi ise, mecaz olarak anlaşılmalıdır; Allah'a karşı hassas/dikkatli olmalarını ve ona uygun davranmalarını belirten bir mecaz; yahut tahtın sahibine yakın olmaları, onun nazarında bir değer taşımaları ve onun iradesini gerçekleştirme aracı olmalarından kinayedir.27 İki âyette ise, âhiretle ilgili anlatım sözkonusudur: "Melekleri, arş'ın etrafını çevirmiş oldukları halde, rablerini hamd ile överken görürsün. Artık insanların arasında adaletlice hüküm verilmiştir. 'Övgü, âlemlerin rabbi olan Allah içindir' denir.28 "Melekler, onun çevresindedirler. O gün, rabbinin arş'ını onlardan başka sekiz tanesi yüklenir."29

Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 20. 16 Râgıb el-Isfahânî, age, 493-494. Ayrıca bkz. Nadim Macit, Kur’an'ın İnsan-Biçimci Dili. 80-82. 17 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 20. 18 Tevbe, 9/129; Mü'minûn, 23/86; Neml, 27/26. 19 Mü'minûn, 23/116. 20 Enbiya, 21/22; Zuhruf, 43/82. 21 Muhammed Esed, Kırfan Mesajı, 1/281-282 (43). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 21. 22 İsra, 17/42 (tefsiri için bkz. Muhammed Esed, age. 2/568 Mu'mm, 40/15; Tekvir, 81/20; Burûc, 85/15. 23 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 21. 24 A’raf, 7/54: Yunus, 10/3; Ra'd, 13/2; Tâhâ, 20/5; Furkan 25/59; Secde. 32/4; Hadîd, 57/4. 25 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 21. 26 Mü'min, 40/7. 27 Muhammed Esed, age, 3/955-956 (4). 28 Zümer, 39/75. 29 Hakka, 69/17 Yorumu için bkz. Muhammed Esed, age, 3/1183(11).

Buradaki "yüklenme" tamamen mecazi bir anlatımdır. Muhtemelen Allah'ın kudretinin hesap günündeki tam ve kesin tezahürüne işarettir. 30 e. Arş'ın Su Üstünde Oluşu: Allah'ın gökleri ve yeri yarattığı sırada, arş, suyun üstündeydi: "Arş'ı su üzerinde iken, hangisinin daha güzel iş yapacağını ortaya koymak çin, gökleri ve yeri altı günde (altı evrede) yaratan odur."31 Allah'ın kudret tahtının suyun üstünde oluşu, Allah'ın iradesine bağlı olarak hayatın bütünüyle suda başlayıp evrimleştiğine işaret eder gibi gözükmektedir. Bu husus, Kur'an tarafından (Enbiya 21/30) açıkça ortaya konur. 32 2. İktidar Koltuğu/Hükümdar Tahtı: Arş sözcüğü, iktidar koltuğu veya hükümdar tahtı anlamında da kullanılmıştır. Hz. Yusuf’un ana-babasını tahtın (arş'ın) üzerine oturttuğu belirtilir.33 Hüdhüd, Hz. Süleyman'a Sebe halkına hükmeden, herşeyden kendisine bolca verilen ve büyük bir tahta (güçlü bir yönetime) sahip olan bir kadını bulduğunu, onun ve milletinin Allah'ı bırakıp güneşe secde ettiklerini gördüğünü bildirdi.34 Hz. Süleyman, bu tahtın kendisine getirilmesini istedi.35 Kraliçeyi sınamak için tahtın tanınmaz hale getirilmesini emretti. Kraliçe gelince, tahtının daha önce böyle mi olduğu soruldu.36

KÜRSİ Kürsî, halkın dilinde üstüne oturulan nesne, sandalye anlamındadır. Kürsî sözcüğü Kur'an'da iki yerde ve iki ayrı biçimde geçer:37 1 Allah'ın Kürsüsü: " (.. Allah'ın kürsüsü, gökleri ve yeri kaplamıştır. Onların gözetilmesi; ona ağır gelmez.(..)38 Bu ayette geçen "kürsi" sözcüğüne, sözlük anlamı yerine mecazı anlamlar verilerek Allah'a madde, yer ve şekil izafesi gibi uygun olmayan anlamlardan uzaklaşmak istenmiştir: 1) İbn Abbas'tan rivayete göre kürsî, Allah'ın ilmidir. Bu ifadenin hemen öncesinde Allah'ın ilminden sözedilmesi, böyle bir görüşe yol açmış olabilir. 2) Bazılarına göre kürsî, Allah'ın mülkü (kudreti) anlamındadır. 3) Başka bir gruba göre kürsî, felekleri kuşatan feleğin adıdır.39 Arş sözcüğüyle, Allah'ın geniş bir mülkte hüküm sürdüğü, onun kudret ve hükümranlığı anlatılmak istenir.40 2. Hz. Süleyman'ın Kürsüsü: Hz. Süleyman'ın kürsüsüyle anlatılan tamamen maddi bir kürsüdür: "And olsun ki Süleyman'ı denedik. Hükümranlığını zayıf düşürdük. Sonra eski haline döndü."41

EMR Kur'an'ı Kerim'de e-m-r (emera) kökenli kelimeler, iki yüzden fazla ayette geçmektedir. Bu ayetler incelendiğinde ilginç kullanımlara sahip oldukları ve dört temel kavramı içerdikleri görülür. Bu kavramlar, şöylece belirlenebilir.42 1. İş Ve Durum:

30 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 21-22. 31 Hud, 11/7. 32 Muhammed Esed, age, 1/4120-413 (10). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 22-23. 33 Yusuf, 12/100. 34 Neml, 27/23-24 35 Neml, 27/38. 36 Neml 27/41-42. Yorumu için bkz. Muhammed Esed, age. 2/769(31-37). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 23. 37 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 23. 38 Bakara, 2/255. 39 Râgıb el-Isfahâni, age, 646. 40 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 24. 41 Sâd, 38/34. Yorumu için bkz. Muhammed Esed, age, 3/929 (32). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 24. 42 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 24.

Bu, her türlü söz ve eylemi içerecek nitelikte en genel anlamdır; çoğulu "umur" biçimindedir. Şu örnekler verilebilir: "Bütün işler ona döndürülür."43 "Bütün işler Allah'a dönecektir."44 "Sana hiçbir işte başkaldırmayacağım."45 "İş hakkında onlara danış.."46 İş ve durum anlamından türeyen alt anlamlar da bulunmaktadır: a) Danışma ve fikir belirtme "Onlar işte bizim fikrimiz var mı?" diyorlardı. De ki: "Buyruğun hepsi Allah'ındır sana açmadıklarını içlerinde gizliyorlar. 'Bu işte bizim fikrimiz alınsaydı, burada öldürülmezdik.' diyorlar. (..)"47 "Dedi ki: "Ne buyurursunuz?"48 b) Sorumluluk (vebalü'1-emr): "...Yaptığının ağırlığını/sorumluluğunu tatmak üzere.."49 "Daha önce inkar edip de, inkarlarının karşılığını tadan kimselerin haberi sana gelmedi mi?"50 "Onlar işlerinin karşılığını tattılar."51 c) Tedbir (işi sıkı tutma): "Sana bir kötülük gelse, 'Biz önceden ihtiyatlı/tedbirli davrandık' derler."52 d) Otorite (ülü'1-emr): "Allah'a itaat edin, Peygamber'e ve sizden buyruk sahibi (ülülemr) olanlara itaat edin."53 "Halbuki o haberi Peygamber'e veya kendilerinden buyruk sahibi olanlara götürselerdi, onlardan sonuç çıkarabilenler onu bilirlerdi."54 (Bkz. Ülülemr) Emr sözcüğü Kur'an'da siyasi otorite anlamında da kullanılır. e) Dini bölünme: "Takatta'a" fiiliyle birleşince "din işi"nde bölünmeyi anlatır: "Ama insanlar din konusunda bölüklere ayrıldılar. Hepsi bize döneceklerdir."55 "Ama insanlar din konusunda bölük bölük oldular. Her bölük kendi tuttuğu yoldan memnundur."56 (Bkz. Din ve Fırka) f) Çekişme ve tartışma: "Nitekim halk bunlar hakkında çekişip duruyor."57 "Sihirbazlar işi aralarında tartıştılar."58 2. Yaratma (İbda): Emr sözcüğünün kullanıldığı ikinci anlam, Allah'ın yaratmasıdır; bu anlamda yalnız Allah için kullanılır: "Bilin ki yaratma da, emir de onun hakkıdır."59 "Ruh, Rabbim'in emrinden ibarettir."60 3. Buyurma: Emr sözcüğü e-m-r (emera) kökünün masdarı olarak "buyurma" anlatır: "Allah size emanetleri ehline vermenizi ve insanlar ararasında hükmettiğinizde adaletli davranmanızı emreder."61

43 Hûd, 11/123. 44 Bakara, 2/210. 45 Kehf 18/69. 46 Ali İmran 3/159. 47 Ali İmran, 3/154. 48 Araf, 7/110. 49 Maide, 5/95. 50 Tegabun, 64/5. 51 Talak, 65/9. 52 Tevbe 9/50. 53 Nisa 4/59. 54 Nisa 4/83. 55 Enbiya, 21/23. 56 Müminun, 23/53. 57 Kehf, 18/21. 58 Taha, 10/62. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 25-26. 59 A'raf, 7/54. 60 İsra, 17/85. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 26. 61 Nisa, 4/58.

"Allah şüphesiz adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara bakmayı emreder "62 "Firavun'un buyruğuna uydular, Oysa Firavun'un buyurduğu sağ duyuya uygun değildi."63 Buyurma anlamından türeyen alt anlamlardan bazıları şunlardır: a) Azap: "Bugün Allah'ın buyruğundan, onun acıdıkları dışında kurtulacak yoktur. "64 "Su çekildi, iş de bitti."65 "Buyruğumuz gelince, oraların altını üstüne getirdik."66 "İş olup bitince şeytan dedi ki.."67 "Hâlâ gaflet içinde bulunanları ve hâlâ inanmayanları, işin bitmiş olacağı o hasret gözü ile uyar."68 b) Hüküm: "Allah'ın ilminin herşeyi kuşattığını bilmeniz için, Allah'ın buyruğu bunlar arasında iner durur."69 c) Takdir ve kaza: "İşi düzenleyen Allah'tır.."70 "İşleri yürüten Allah'tır."71 d) Ölüm: "Allah'ın buyruğu (ölüm) gelene kadar dinde şüpheye düştünüz."72 e) Kıyamet: Kıyamet olayı çok genel anlamlı bir sözcük olan emr'le anlatılmıştır: "Allah'ın buyruğu (kıyamet) gelecektir. Acele etmesini istemeyin.'73 4. Çoğalma: Emira kökünden türeyince "çoğalma" anlatır. Çoğalma ise "emr" sahibi, yani yöneten birinin bulunmasını gerektirir. "Bir şehri yok etmek istediğimiz zaman şımarık varlıklarına yola gelmelerini (itaat etmelerini) emrederiz; ama onlar yoldan çıkarlar."74 ayetindeki "yola gelmelerini" bölümüne "onların çoğalmalarını" anlamı da verilir. "Emr" kelimesi türetikleri ve birleşikleriyle başka anlamlar da kazanmıştır.75

EMANET Korkusuz ve güvenli olmak anlamındaki e-m-n (emine) kökünden türeyen emn, iman gibi sözcüklerden birisi de, emanettir. Emanetin zıtanlamlısı, hıyanet'tir. (emanet x hıyanet). Emanet kelimesi Kur'an-ı Kerim'de altı yerde geçer. Bu kelimelerin kullanımı gözününe alınarak başlıca iki anlamda olduğu belirlenebilir:76 1. Emanet: Emanet, bir şeyi veya değeri gönül huzuru içinde ve güvenle, başka birine teslim etmek veya aynı şartlarla teslim almak anlamındadır. Allah'ın insanlara verdiği bütün maddi ve manevi nimetler ile insanların geri almak üzere verdikleri şeyler de birer emanettir. Kelimenin bu anlamı, sözlükteki kullanımının aynısıdır. Şu iki âyette bu anlam çok belirgin biçimde kullanılır. "Yolculukta olup kâtip bulamazsanız, alınan rehin yeter. Şayet birbirinize güven duyarsanız, güvenilen (=emanet bilinci olan) kimse borcunu ödesin. Rabbi olan Allah'tan şahitliği gizlemeyin. Onu kim gizlerse şüphesiz kalbi günah işlemiş olur. Allah işlediklerinizi bilir."77

62 Nahl, 16/90. 63 Hûd, 11/97. 64 Hûd, 11/43. 65 Hûd, 11/44. 66 Hûd, 11/82. 67 İbrahim, 14/22. 68 Meryem, 19/39. 69 Talak, 65/5. 70 Yunus, 10/3. 71 Rad, 13/2. 72 Hadid, 57/14. 73 Nahl, 16/1. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 26-28. 74 İsra, 17/16. 75 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 28. 76 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 28. 77 Bakara, 2/283.

"Onlar (=mü'minler), emanetlerini ve sözlerini yerine getirirler."78 Burada, Hz. Peygamber için hem dostları, hem de düşmanları tarafından Emin (güvenli) sanının kullanıldığı hatırlanmalıdır. Ayrıca peygamberler kendilerini güvenilir elçi olarak sunmuşlar79 veya öyle görülmüşlerdir.80 Nisa, 4/58 ayetinde geçen "emanet" kelimesi, değişik biçimlerde yorumlanır. Bu ayet şöyledir: "Hiç şüphesiz Allah size, emanetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletli hüküm vermenizi emreder. Allah size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz Allah işitir ve görür." Sonrasındaki ayetler, yani Nisa, 4/58-60 âyetleri birlikte gözlenerek, kamu işlerini ele aldıkları düşünülebilir. Çünkü bu ayetler sırasıyla 1) İşin ehline verilmesini. 2) Adaletli hüküm vermeyi. 3) Ülü'l-emr'e itaat edilmesini düzenlemektedir. İşte bu konu bütünlüğü dikkate alınarak, Nisa, 4/58 ayetindeki emanet kelimesinin, sözlük anlamından sıyrılarak siyasi alana kaydığı belirtilir. Nitekim, ünlü bilgin İbn Teymiye, İslam siyasi sisteminin iki temele, emanet ve adalet temellerine dayandığını, es-Siyasetu'ş-Şer'iyye adlı eserinde çok açık biçimde sergiler.81 Bazı tefsir kitaplarında bu emanet kelimesine "imamet" ve ziamet" (=liderlik) anlamları da verilmiştir. Bu durumda emanetin ehli (yani sahipleri), kamu işlerini yürütenler olacaktır.82

2. Görev Ve Sorumluluk: Emanetin ikinci anlamı, birinci anlamının uzantısı niteliğindedir. Görev bilinci, sorumluluk, iradesini kullanma yeteneği gibi anlamlara gelir: "Ey inananlar! Allah'a ve Peygamber'e karşı hainlik etmeyin, size güvenilen şeylere (=emanetlerinize) bile bile hıyanet etmiş olursunuz."83 Buradaki emanet kelimesine, görevler (feraid) anlamı da verilir. Öncesindeki ve sonrasındaki ayetlerle bir konu bütünlüğü çerçevesinde ele alınırsa, bu anlamın daha elverişli olduğu görülür. Ahzab, 33/72 ayetinde geçen emanet kelimesi de, bazı müfessirlerce aynı anlam verilerek incelenir. Bu âyet şöyledir: "Doğrusu biz, emaneti (=sorumluluğu) göklere, yere, dağlara sunmuşuzdur da onlar bunu yüklenmekten kaçınmışlar ve ondan korkup titremişlerdir. Pek zalim ve çok cahil olan insan ise onu yüklenmiştir." Ragıb el-Isfahânî bu âyetteki emanet kelimesine şu anlamların verildiğini belirtir: 1) Kelime-i tevhid, 2) Adalet, 3) Akıl ve irade (sorumluluk). Isfahanı; pek isabetli olarak bu son anlamın, diğerlerini de içermesi, akıl sayesinde kelime-i tevhidin bilinmesi ve adaletin uygulanması dolayısıyla, daha doğru olduğu görüşündedir.84

MÜLK: Mülk, Kur'an'da en çok kullanılan kavramlardan biridir. Mülk, iki anlama gelir: 1) Sahib olma (temellük) ve yönetme (tevvelli), 2) Güç ve iktidar.85 Kur'an'da kullanılan me-le-ke kökenli kavramlar; mülk, melekût, mâlik, melik ve melîk’tir. Mülk ile milk, meleke kökünün masdarıdır. Mülk, insanlar üstünde tasarrufu, milk ise eşya ve menfaatleri üstündeki tasarrufu anlatır. Mülk, milk'ten daha kapsamlıdır.86 1. Allah'la İlgili Mülk Kavramları: Allah'ın varlığa egemenliğini ve yönetimini anlatan "mülk"le ilgili kavramlar göklerin ve yerin her şeyin mülkünün Allah'a ait oluşunu, mülk'ün onun elinde bulunuşunu ve mülk'te ortaksızlığını belirtir.87 a. Mülkü's-Semâvât Ve'l-Ard: Allah'ın varlık üstündeki egemenliğini (kevnî egemenliği) belirtmek için en çok kullanılan kavramlardan biridir.

78 Mü’minün, 23/8, Aynca bkz. Meâric, 70/32 Buna karşılık, ehli kitap içinde, "müslümanlara karşı sorumluluk yoktur" ilkesince hareket edenler ve "emaneti gözetmeyenler" vardır. Ama Allah: ahdini tutanları ve sakınanları sever. (Bkz. Ali İmran, 3/75) 79 Örnek olarak bkz. A'raf, 7/18; Şuara, 26/107, 125, 143. 80 Yusuf, 12/54; Kasas, 28/26. 81 Ibn Teymiye, Siyaset, 33-34. 82 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 28-30. 83 Enfal, 8/27. 84 Râgıb el-Isfahânî, Müfredat, 30-31. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 30. 85 Ragıp el-İsfahani, age, 718. Âyetlerdeki kullanımı için bkz. Maide, 5-25 (buyurma, söz geçirme), İsra, 17/110, Meryem, 19/87, İnfitar 82/19. 86 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 30-31. 87 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 31.

Allah'ın, varlık konusunda buyurma, yaratma, yoketme, öldürme, diriltme, azap etme ve ödüllendirme gibi eylemleri mutlak biçimde yürütme gücüne sahipliğini anlatır. Mülkü's-semâvât ve'l-ard, göklerin ve yerin mutlak hükümranlığı demektir. Mülkü's-semâvât ve'l-ard kavramının yer aldığı kavramlar incelenirse, her birinin Allah'ın mutlak yürütme gücüyle ilgili bir takım özellikler çerçevesinde, daha kapsamlı ve vurgulu bir anlatım biçimi olarak yer aldığı görülebilir. Mülk kavramının yer aldığı bu ayetleri, anlam dizilişleri açısından şöylece sınıflandırabiliriz:88 a) İlah + Hikmet + İlim + Mülk + Dönüş Dizilimi: "Gökte de, yerde de tanrı odur. Hakim olan her şeyi bilen odur. Göklerin yerin ve ikisi arasında bulunanların mülkü kendisinin olan Allah çok yücedir. Kıyamet saatini bilmek ona aittir. Ona döneceksiniz."89 b) Bilme/Görme + Mülk + Diriltme/Öldürme Dizilimi: "(..) Allah şüphesiz herşeyi bilir. Göklerin ve yerin hükümranlığı elbette Allah'ındır. Dirilten ve öldüren odur Allah'tan başka dost ve yardımcınız yoktur."90 "Gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra arş'a hükmeden, yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilen odur. Nerede olursanız olun, o sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görür. Göklerin ve yerin hükümranlığı onundur. Bütün işler Allah'a döndürülür. Geceyi gündüze katar, gündüzü geceye katar. O, kalplerde olanı bilendir."91 "(..) Allah, onların yaptıklarını bilendir. Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah'ındır. Dönüş Allah'adır."92 Bundan sonraki ayetlerde, Allah'ın bulutları sürüşü ve yağmur yağdınşı, geceyi gündüzü birbirine çevirmesi, canlıları sudan ve çeşitli biçimlerde yaratışı anlatılır.93 C) Güçlülük/Yücelik + Mülk........Dizilimi: "Göklerin ve yerin hükümranlığı kendisinin olan, çocuk (soy-sop) edinmeyen, hükümranlıkta ortağı bulunmayan, herşeyi yaratıp bir ölçüye göre düzenleyen ve dünyaları uyarmak üzere kulu Muhammed'e hakkı bâtıldan ayırdeden Kur'an'ı indiren Allah yücelerin yücesidir."94 Bundan sonraki âyette, kafirlerin bir şey yaratamayan, bilakis yaratılmış olan, fayda ve zarar veremeyen, öldürme, diriltme ve haşretme (yeniden diriltme) gücü olmayan putları tanrı edinmeleri, kınayıcı bir üslupla anlatılır. "Göklerde ve yerde olanlar Allah'ı tesbih ederler. O güçlüdür, hikmet sahibidir. Göklerin ve yerin hükümranlığı onundur. Diriltir ve öldürür. Onun her şeye gücü yeter. O, herşeyden öncedir. Kendisinden sonra hiç bir şeyin kalmayacağı sondur. Varlığı aşikardır. Gerçek mahiyeti insan için gizlidir. O, herşeyi bilir."95 "Bu inkarcıların inananlara kızmaları, onların sadece, göklerin ve yerin hükümranlığı kendisinin bulunan, övülmeye layık ve güçlü olan Allah'a inanmış olmaları yüzündendir. Allah, herşeye şahittir." 96 D) Yaratma/Yoketme + (Şefaat) + Mülk Dizilimi: "(...) Allah, Meryem oğlu Mesih'i, anasını ve yeryüzünde olanların hepsini yok etmeyi dilerse, kim ona karşı koyabilir? Göklerin, yerin ve arasındakilerin hükümranlığı Allah'ındır. Allah, herşeye kadirdir."97 "Allah, öleceklerin ölümleri ânında ölmeyeceklerin de uykulan esnasında ruhlarını alır. Ölmelerine hükmettiği kimselerinkini tutar, diğerlerini bir süreye kadar salıverir. Doğrusu bunda düşünen kimseler için dersler vardır. Yoksa putperestler, Allah'tan başka şefaatçiler mi edindiler? De ki: Onlar bir şeye sahip olmadıkları, akıl da edemedikleri halde mi şefaat edecekler? De ki: Bütün şefaat Allah'ın iznine bağlıdır. Göklerin ve yerin hükümranlığı onundur. Sonra ona döneceksiniz."98 "Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah'ındır. Dilediğini yaratır, dilediğine kız çocuk, dilediğine de erkek çocuk verir. Yahut, hem kız hem erkek çocuk verir. Dilediğini de kısır yapar. O, bilendir, her şeye gücü yetendir."99 Bundan sonraki âyetlerde Allah'ın vahiy indirmesi, Cebrail'in vahiy görevi, Allah'ın hidayet vericiliği ve 88 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 31. 89 Zuhuf, 43/84-86, 39; Tevbe, 9/115-116. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 31. 90 Tevbe, 9/115-116. 91 Hadîd, 57/4-6. 92 Nûr, 24/41-42. 93 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 32. 94 Furkan, 25/1-2.43; Hadîd, 57/1-3. 95 Hadîd, 57/1-3. 96 Burûc, 85/8-9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 32-33. 97 Mâide, 5/17. 98 Zümer, 39/42-44. 99 Şüra, 42/49-50.

peygamberin görevi anlatılır. "De ki: Sizi Allah diriltir, sonra öldürür, sonra sizi şüphe götürmeyen kıyamet gününde toplar. Ama insanların Çoğu bilmezler. Göklerin ve yerin hükümdarlığı Allah'ındır. Kıyamet kopacağı gün, işte o gün, bâtıl sözlere uymuş olanlar hüsranda kalırlar."100 E) Azap/Rahmet + Ödül/Karşılık + Mülk Dizilimi: "Ettiklerine sevinen ve yapmadıklarıyla övünmekten hoşlananların, sakın sakın onların azaptan kurtulacaklarını sanma. Elem verici azap onlaradır. Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah'ındır. Allah, herşeye kadirdir."101 "Yahudiler ve hristiyanlar, 'biz Allah'ın oğulları ve sevgilileriyiz' dediler. De ki: Öyleyse günahlarınızdan ötürü size niçin azap ediyor? Allah dilediğini bağışlar, dilediğine azap eder. Göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin hükümranlığı Allah'ındır. Dönüş onadır."102 "(..) Allah, şüphesiz bağışlayandır, merhametli olandır. Göklerin ve yerin hükümranlığının Allah'ın olduğunu bilmiyor musun? Dilediğine azap eder, dilediğini bağışlar. Allah, herşeye kadirdir."103 "Allah, şöyle dedi: 'Bu doğrulara doğruluklarının fayda verdiği gündür. Ebedi ve temelli kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetler onlarındır. Allah onlardan hoşnut olmuştur, onlar da Allah'tan hoşnut olmuşlardır. Bu, büyük kurtuluştur.' Göklerin, yerin ve onlarda bulunanların hükümranlığı Allah'ındır. Allah, herşeye kadirdir."104 "De ki: Ey insanlar; doğrusu ben, göklerin ve yerin hükümranı, kendinden başka tanrı bulunmayan, dirilten ve öldüren Allah'ın hepiniz için gönderdiği peygamberiyim.(...)"105 "(..) Hayır, azabımızı henüz tatmamışlardır. Yoksa güçlü ve çok ihsan sahibi olan rabbinin rahmet hazineleri onların yanında mıdır? Yahut, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların hükümranlığı onların elinde midir? (..)"106 "Allah'a ve peygamberine kim inanmamışsa, bilsin ki şüphesiz biz, inkarcılar için çılgın alevli cehennemi hazırlamışızdır. Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah'ındır. O, dilediğini bağışlar, dilediğine azap eder. Allah, bağışlayan ve rahmet edendir."107 b. Melekûtu's-Semâvât Ve’l-Ard: Mülkü's-Semâvât ve'l-ard ifadesinin başka bir söyleniş biçimidir. Buna göre, göklerin ve yerin 108, evrendeki109 her şeyin hükümranlığı (egemenliği ve yönetimi) Allah'ın elindedir.110 c. Mülk, Allah'ındır (Lehu’l-Mülkü/Biyedihi’l-Mülkü): Varlık üzerindeki egemenliğin Allah'a ait oluşunun, değişik bir anlatım biçimidir. Bu anlatım, daha çok kıyamet günüyle (uhrevî egemenlik) ilgili ayetlerde yer alır: "(..) Kendisine toplanacağınız odur. Gökleri ve yeri gerçekte yaratan odur. Ol dediği gün hemen olur. Sözü gerçektir. Sur’a üfleneceği gün, hükümranlık onundur. Görülmeyeni de görüleni de bilir. O hakimdir, haberderdardır"111 Kıyamette, hem mülk, hem de hüküm Allah'ındır; buna göre mülk hüküm'den daha genel bir içeriğe sahiptir. İnkar edenler, ceza saati kendilerine ansızın gelene veya gecesi olmayan günün azabı çatana kadar, Kuran'dan şüphe etmekte devam ederler. İşte o gün hükümranlık Allah'ındır. O, aralarında hükmeder. İnanıp yararlı iş ya panlar, nimet cennetlerindedirler."112 "O gün, gök beyaz bulutlar halinde parçalanacak ve melekler bölük bölük indirilecektir. O gün, gerçek hükümdarlık (el-mülkü'1-hak) rahmanındır. İnkarcılar için yaman bir gündür."113 "Hükümranlık elinde olan Allah, yücedir. O her şeye kadirdir. Hanginizin daha iyi iş yaptığını belirtmek için, ölümü ve dirimi yaratan odur. O, güçlüdür, bağışlayandır."114

100 Câsiye, 45/26-27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 33-34. 101 Âli İmran, 3/188-189. 102 Mâide, 5/18. 103 Mâide, 5/39-40. 104 Mâide, 5/119-120. 105 A'raf. 7/158. 106 Sâd, 38/8-10. 107 Fetih, 48/13-14. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 34-35. 108 En’am, 6/75. 109 Araf, 7/185. 'Muminun, 23/88; Yasin, 36/83. 110 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 35. 111 En’am, 6/72-73. 112 Hac, 22/56. 113 Furkan, 25/25,26. 114 Mülk, 67/1-2.

"Göklerde olanlar ve yerde bulunanlar Allah'ı tesbih ederler. Hükümranlık onundur, övülmek ona mahsustur. O, her şeye kadirdir. Sizi yaratan odur. (...)"115 d. Mâliku Yevmi'd-Din: Allah'ın mâliku yevmi'd-dîn116 sıfatı da, bu açıklamalar ışığında daha anlamlı duruma gelmektedir. Kur'an'ın yalnızca ilk sûresi olan Fatiha'nın 4. âyetinde geçen bu isim, herkesin yaptığının karşılığını alacağı günde Allah'ın her şey ve herkes üstünde tam bir hâkimiyete sahipliğini anlatır.117 e. Allah'ın Mülkünde Şeriksiz Oluşu: Varlık üstündeki egemenliğin sahibi olan Allah, bu egemenlik hakkını ortaksızca kullanır. "De ki: 'Hamd, çocuk edinmemiş olan, hükümranlığında ortağı bulunmayan, düşkün olmayıp yardımcıya da ihtiyaç duymayan Allah'a mahsustur; Onu, gereği gibi ulula"118 "Göklerin ve yerin hükümranlığı kendisinin olan, çocuk edinmeyen, hükümranlıkta ortağı bulunmayan, her şeyi yaratıp bir ölçüye göre düzenleyen ve dünyaları uyarmak üzere kulu Muhammed'e hakkı bâtıldan ayırdeden (fürkan) Kur'an'ı indiren Allah, yücelerin yücesidir."119 e. Mülk'ü Allah Verir Ve Alır: Mülk'ün sahibi olan Allah, mülk'ün insanlara ait bölümünü de dilediğine, ama hak edişine göre verir: "Peygamberleri onlara 'Allah size şüphesiz, Tâlût'u hükümdar olarak gönderdi' dedi. 'Biz hükümdarlığa ondan lâyık iken ve ona malca da bir bolluk verilmemişken, bize hükümdarlığa o nasıl layık olabilir?' dediler. 'Doğrusu Allah size onu seçti, bilgi ve vücutça gücünü arttırdı' dedi. Allah; hükümdarlığı dilediğine verir. Allah her şeyi kaplar ve bilir."120 "De ki: Mülkün sahibi (mâliku'1-mülk) olan Allah'ım! Mülkü dilediğine verirsin, dilediğinden de çekip alırsın. Dilediğini üstün (aziz) kılar, dilediğini alçaltırsın. İyilik senin elindedir. Doğrusu sen her şeye kadirsin."121 Bu âyetten hiçbir ahlâkî kurala dikkat etmeden sadece gücüyle hareket eden despot bir tanrı imajı çıkarmak yanlıştır. Bu ifadeler, Allah'ın mutlak gücünü belirtir. Fakat o hükümranlığı birilerine verirken veya alırken, bu kişilerde bulunan ahlâkî niteliklere ve onların hakedişlerine bakar. Burada, Allah'ın tasarrufunun ahlâkî gerekçeleri anılmamıştır. Çünkü Kur'an'ın hitap ettiği müşrik toplumda Allah’ın gücü, gereği gibi değerlendirilmemektedir. Bu ve benzeri âyetler, Allah'ın mutlak gücünü ön plana çıkarmaya yöneliktir." 122 Mülkten pay alanlar arasında, bazı peygamberler (söz gelimi İbrahim ve soyu ile Hz. Yusuf) en başta yer alır; "Allah kendisine hükümranlık verdi, diye İbrahim ile rabbı konusunda tartışanı (Nemrut'u) görmedin mi?"123 "Yoksa onların hükümranlıktan bir payı mı var? O zaman insanlara bir çekirdek parçası bile vermezler. Yoksa Allah'ın bol nimetinden verdiği kimseleri mi çekemezler? Oysa İbrahim ailesine kitap ve hikmet verdik, onlara yük hükümranlık (mülk) bahşettik."124 "Rabbim! Bana hükümranlık verdin, rüyaların yorumunu öğrettin. Ey göklerin ve yerin yaradanı! Dünya ve ahirette işlerimi yoluna koyan sensin. Benim canımı müslüman olarak al ve beni iyilere kat."125 f. Allah'ın Mülk Ve Hikmet Vermesi: Allah, dilediği kullarına mülk ve hikmet verir. Bu, hükümranlık ve sağlam muhakeme gücü vermesi demektir.126 (bkz. 8.4.2-8.4.4).127 g. Melik/Melîk: Melik ve melîk, Allah'ın kudretiyle ilgili güzel isimlerdendir. Melik, Allah'm evrenin gerçek hükümranı ve

115 Tegâbün, 64/1-2. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 35-36. 116 Fatiha, 1/4. 117 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 36. 118 İsra, 17/111. 119 Furkan, 25/1-2. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 36-37. 120 Bakara, 2/247. 121 Ali İmran, 3/26. 122 Ömer Özsoy - İlhamı Güler, Konularına Göre Kur’an, 12. 123 Bakara, 2/258. 124 Nisa, 4/53-54. 125 Yusuf, 12/101. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 37-38. 126 Bakara, 2/251; Nisa, 4/54; Sâd, 38/20. 127 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 37-38.

hükümdarı oluşunu anlatır.128 (bkz' 3.5.1). Ayrıca "melîk" sözcüğü de aynı anlamda kullanılır.129 2. İnsanlarla İlgili Mülk Kavramları: a. Mülkü Süleyman: Süleyman Allah'a şöyle yalvarmıştı: "Rabbim! Beni bağışla, bana benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir mülk (hükümranlık) ver. Sen şüphesiz daima bahşedensin"130 Bunun üzerine Allah, istediği yere buyruğuyla giden rüzgarı, bina kuran ve dalgıçlık yapan şeytanları, demir halkalara bağlı diğerlerini onun buyruğu altına verdi. Bu mülk, kimsenin tevarüs edemeyeceği ve bu yüzden, kıskançlığa ve komplolara maruz kalmayacak manevi bir krallıktır.131 Hz. Süleyman'ın bu özelliği, daha çok maddi iktidarı anlatmak üzere, "mühür kimdeyse, Süleyman odur." biçiminde atasözü olmuştur. "Ellerinde olanı doğrulayan bir peygamber Allah katından onlara gelince, kitap verilenlerden bir takımı, bilmiyorlarmış gibi, Allah'ın kitabını arkalarına attılar (gözardı ettiler). Şeytanların (şeytan ruhlu/şeytanca niyetler taşıyan insanların) Süleyman'ın hükümdarlığı hakkında söylediklerine uydular. Oysa Süleyman kafir değildi: Ama insanlara sihri öğreten şeytanlar, kafir olmuşlardı."132 Bu ayetteki "Süleyman kafir değildi" ifadesi, Kitab-ı Mukaddes’teki Hz. Süleyman'ın puta tapma suçu işlediği ifadesinin133 ve onun halk arasında kendi adıyla özdeşleşen sihirbazlık sanatının mucidi olduğu efsanesinin, Kur'an tarafından reddedildiğini göstermektedir.134 b. Talut’un, Davut’un Ve Firavun’un Hükümdarlığı: Talut’un İsrailoğullarına hükümdar oluşu, "mülk" kelimesiyle anlatılır.135 Hz. Davut'un mülk'ü (hükümranlığı/otoritesi) Allah tarafından kuvvetlendirilmiş, ona hikmet ve kesin hüküm verme (faslu'l-hitab: anlaşmazlığı giderme) yetisi verilmişti.136 Firavun ailesinden olup inandığını gizleyen adam, milletine şöyle seslenmişti: "Ey milletim! Bugün memlekette mülk (hükümranlık) sizindir, galip (güçlü) olanlar sizsiniz. Ama Allah'ın baskını bize çatınca, ona karşı bize kim yardım eder?"137 Firavun da, Mısır ülkesinin hâkimi olduğunu şöyle belirtiyordu: "Firavun, milletine şöyle seslendi: Ey milletim! Mısır mülkü (hükümdarlığı) ve memleketimde akan bu ırmaklar benim (kontrolümde) değil mi? Görmüyor musunuz?138 c. Mülkiyet: M-l-k kökünden fiiller ve isimler tamamen günlük dildeki mülkiyet ve nimet içinde oluş (saltanat=saadet) kavramlarını anlatır: "Kudretimizle kendileri için hayvanlar yarattığımızı görmezler mi? Onlara sahip olmaktadırlar."139 "Oranın neresine baksan, nimet ve büyük bir mülk (saltanat, mutluluk) görürsün."140 d. Köle (Memluk): Bir âyette, köle anlamına, m-l-k kökünden türeyen "memluk" kelimesi kullanılır.141

HÜKÜM Kur'an'ın en çok kullanılan sözcükleri arasında yer alan, düzeltme amacıyla önlemek, karara bağlamak

128 Tâhâ, 20/114; Mü'minûn, 23/116; Haşr, 59/23; 62/1; Nâs, 114/1-6. 129 Kamer, 54/55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 38. 130 Sad, 38/35. 131 Muhamed Esed, age, 3/929 (33). 132 Bakara, 2/101-102. 133 Krallar, XI/l-10. 134 Muhamed Esed, ase. 1/28(82). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 39. 135 Bakara, 2/247-248. 136 Sâd, 38/20. 137 Mü'min, 40/29. 138 Zuhruf, 43/51. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 39-40. 139 Yâsîn, 36/71. 140 İnsan, 76/20. Yine aynı anlam için bkz. Tâhâ, 20/120. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 40. 141 Nahl, 16/75. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 40-41.

anlamındaki h-k-m (hakeme) kökünden türeyen bir mastardır. Hikmet, hakem, hâkim kelimeleri de bu kökten türemiştir.142 1. Allah'la İlgili (İlâhî) Hüküm Kavramları: a. Hükmüllah/Hükmü Rabbike (Allah'ın Buyruğu): Hükmullah sözcüğünün geçtiği âyetler, birkaç öbekte toplanır. Önceki ilâhî kitaplarda yer alan buyruklar hükmullah'tır: "Allah'ın hükmünün (buyruklarının) bulunduğu Tevrat yanlarında iken, ne yüzle seni hakem tayin ediyorlar da sonra bundan yüzçeviriyorlar? İşte onlar mü'min değildir." 143 Bu âyet, -Tevrat'ın ilahi hukukun tümünü içerdiğine inanmalarına rağmen- inanmadıkları bir dini düzenlemenin belli ahlâki sorunlar hakkındaki hükümlerinin Tevrat ile çatışan kendi kuruntularına uyum sağlayabileceği ümidiyle belli etmeden söz konusu hükümlere yönelen Yahudilerin tuhaf düşünce tarzlarını tasvir eder. Başka bir deyişle, onlar, -inandıklarını iddia etmelerine rağmen- ne Tevrat'ın hükmüne, ne de Tevrat'ın bazı kanunlarını tasdik, bazılarını da iptal eden Kur'an'ın hükmüne teslim olmaya gerçekten hazır değildirler. Nitekim Kur'an'ın kendi zihni saplantılarına uygun olmadığını anlar anlamaz ondan uzaklaştılar.144 Bundan önceki âyet, Medine Yahudileri kendisine bir hukuki durum konusunda hüküm vermesi için geldiklerinde, karar verip vermemekte Hz. Peygamber'i serbest bırakıyor, karar vermezse bir zarar veremeyeceklerini belirtiyor. Ama karar verirse, adaletli olmasını istiyor.145 Muhammed Esed, Kur'an'daki her tarihi atfın aynı zamanda genel bir muhtevaya sahip olduğu şeklindeki Kur'an prensibi ışığında bakıldığında, bu âyette işaret edilen "karar"ın, Kur'an'ın açıkça teyid veya red ettiği inançların dışındakilerin doğru olup olmadığına karar vermeyle ilgili olduğu görüşündedir.146 Bir bölük âyette ise, hükmü rabbike sözcüğü, Allah'ın kararı ve takdiri anlamındadır: "Rabbinin hükmü gelinceye kadar sabret. Doğrusu sen, bizim nezaretimiz altındasın. Kalkarken rabbini överek tesbih et."147 "Sen rabbinin hükmüne kadar sabret (katlan). Balık sahibi Yunus gibi olma. O, pek üzgün olarak rabbine seslenmişti."148 "Rabbinin hükmüne kadar sabret. Onların günah işleyen ve inkarcı (kefûr) olanlarına uyma."149 Karşılaşılan somut hukuki sorunlarla ilgili buyruk da hükmullah sözcüğüyle belirtilir: "Ey müminler! İnanmış kadınlar hicret ederek size gelirlerse onları deneyin, hicretlerinin sebebini inceleyin. Allah onların imanlarını çok iyi bilir. Onların mü'min kadınlar olduklarını öğrenirseniz, inkarcılara geri çevirmeyin. Bu kadınlar, o inkarcılara helal değildir. Onlar da bunlara helal olmazlar. İnkarcıların bu kadınlara verdikleri mehirleri iade edin. Bu kadınların mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman, onlarla evlenmenizde bir engel yoktur. İnkarcı kadınları nikâhınızda tutmayın. Onlara verdiğiniz mehri isteyin. İnkarcı erkekler de hicret eden mü'min kadınlara verdikleri mehirleri istesinler. Allah'ın hükmü budur. Aranızda o hükmeder. Allah bilen ve bilgedir."150 Bu ayette, parçalanmış ailelerle ilgili somut hukuk kuralına "Allah'ın hükmü" denilmiştir. Allah hüküm ve karar vermekte mutlak hakimdir, hiçbir varlık buna ortak olamaz: "Rabbin şüphesiz, aralarında kendi hükmünü verecektir. O güçlüdür, bilendir."151 "De ki: Onların (ashâb-ı kehf’ in) ne kadar kaldıklarını en iyi Allah bilir. Göklerin ve yerin gaybı ona aittir. O, ne mükemmel gören ve işitendir. İnsanların ondan başka velisi (dostu) yoktur. Kendi hükmüne (hükümranlığına) hiç kimseyi ortak kılmaz."152 b. El-Hükmü Lillâhi (Hüküm/Hakimiyet Allah'ındır): "el-hükmü lillah" ifadesinin yer aldığı âyetler, daha çok âhiret hayatında Allah'ın karar vericiliğini belirtir.: "De ki: Ben rabbimden bir belgeye dayanmaktayım. Halbuki siz onu yalanladınız. Acele istediğinizce de elimde değildir. Hüküm, ancak Allah'ındır (inil hükmü illâ lillâh). O, hükmedenlerin en iyisi olarak gerçeği anlatır."153 142 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 41. 143 Maide, 5/43. 144 Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, 1/199 (57) 145 Maide, 5/42. 146 Muhammed Esed, age, 1/198 (55). 147 Tür, 52/48. 148 Kalem, 68/48. 149 İnsan, 76/24. 150 Mümtehıne, 60/10. 151 Neml, 27/78. 152 Kehf, 18/26. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 41-43. 153 En'am, 6/57 (Acele istedikleri, Hz.Peygamber'm Allah'ın elçisi olduğu iddiasının ispatı için kendilerinin Allah tarafından derhal cezalandırılmaları gerektiği biçimindeki alaycı taleptir: Enfal, 8/32).

"O, kulların üstünde yegâne hâkimdir. Size koruyucular gönderir. Artık birinize ölüm gelince elçilerimiz, bir eksiklik yapmaksızın onun canını alırlar, sonra gerçek mevlalarına döndürürler. Bilin ki hüküm onundur. O hesap görenlerin en hızlısıdır."154 Bir bölük âyet ise, Allah'ın tekliğini; ona şirk koşulmamasını ve dolayısıyla da tapılacak tek varlık olduğunu anlatır: "Allah'ı bırakıp (unutup) taptığınız, sizin ve babalarınızın adlandırdığı putlardan başka birşey değildir. Allah, onların doğru olduğuna dair bir delil indirmemiştir. Hüküm vermek, ancak Allah'a aittir. Kendisinden başkasına değil, yalnızca ona tapmanızı emretmiştir. Bu, dosdoğru dindir. Fakat insanların pekçoğu bilmezler."155 "Babaları şöyle dedi: Oğullarım! Tek bir kapıdan değil, ayrı ayrı kapılardan girin. Ama Allah katında size bir faydam olmaz. Hüküm, ancak Allah'ındır, ona güvendim. Güvenenler de ona güvensin."156 "Allah, işte budur. Ondan başka tanrı yoktur. Hamd, dünyada da âhirette de onun içindir. Hüküm de onundur. Yalnız ona döndürüleceksiniz."157 "Allah'la beraber başka tanrıya yalvarıp tapma. Ondan başka tanrı yoktur. Ondan başka herşey yok olacaktır. Hüküm, onundur. Ona döndürüleceksiniz."158 "Onlara (kafirlere) şöyle denir: Tek Allah'a çağrıldığınız zaman inkâr ederdiniz de ona eş koşulunca inanırdınız. Bugün hüküm, büyük ve yüce Allah'ındır."159 Kur'an-ı Kerim'e göre, Allah'ın mutlak hâkim ve hâkimiyetin de ona ait olması, elbette kozmolojik ve ontolojik anlamda doğrudur. Bu hususta müslümanlar arasında bir tartışma yoktur. Tartışma, Allah'ın insana beşerî-siyasî egemenlik hakkı verip vermediği konusundadır. Kur'an'a göre, siyasî egemenlik insana aittir. Çünkü yönetim konusunda yapılacak iş, "şûra" yoluyla, toplumsal iradenin tecelli ettirilmesi ve adaletli yönetimdir. İnsan, sahip olduğu hür iradesiyle toplumsal iradeyi gerçekleştirebilecek güçtedir. Yoksa "hâkimiyet Allah'ındır" iddiası ile hükmetmeye kalkması ve kendi iradesini ve yorumlarını Allah'ın iradesi sayması, açıkça bir ilâhlık davasıdır ve "Firavunluğa" özenmedir. Esasen egemenliği metafizik hâkimiyete dönüştürmek, onu kullananları sorgulama dışında bırakmak ve böylece topluma hesap vermek ve halk tarafından gerektiğinde değiştirilmek endişesinden kurtulmak demektir. Bu ise, Kur'an-ı Kerim'in mesajına zıt bir anlayıştır. Çünkü Allah, egemenliği kullanma yetkisini tek tek insana vermiş, ancak ondan bu yetkisini doğru kullanmasını istemiştir. (Ra'd, 13/11; Enfal, 8/25).160 Allah'ın kudretini ve egemenliğini yansıtan bu ayetlerdeki hüküm kelimesine hâkimiyetle ilgili bir anlam verilecekse, "kevni hâkimiyetten (kainat hâkimiyeti: kozmolojik/ontolojik hükümranlık) sözedilebilir. Kevnî hâkimiyet, hiç şüphesiz Allah'ındır. Allah'ın mutlak hakimiyeti, bütün kâinatın işleyişinde kendisini bilfiil gösterir. Bu yüzden, bütün yaratıklar üzerindeki hâkimiyet ayrıcalığına yalnızca Allah sahiptir. Yüce Allah, fiilen mutlak hâkim ve mutlak hükümrandır. Herşeyin yönetimi onun elindedir. Hükmünü takip edip bozacak biri yoktur. Türkçe'deki "Allah'ın dediği olur" özdeyişi bu anlayışı çok güzel biçimde dile getirir. Bilindiği gibi Kur'an Allah'ın hâkimiyetini vurgularken, insanın da yeryüzünün halifesi olduğunu sıkça tekrarlar.161 c. Allahu Hakeme/Yahkumu (Allah Hüküm Verdi/Verir): "Allahu yahkumu" ifadesinin bulunduğu âyetlerin çok az bir bölümü, somut hukuki kuralı veya hukuk düzenini anlatır: "Ey mü'minler! Akidleri yerine getirin. İhramdayken avlanmayı helal görmeksizin, size bildirilecek olanlar dşında, hayvanlar helal kılındı. Allah dilediği hükmü verir."162 "Cahiliye devri hükmünü mü (cahiliye hukukuyla yönetilmeyi mi) istiyorlar? Yakinen bilen bir millet için Allah'tan daha iyi hüküm veren kim vardır?"163 Allah'ın takdiri de, "yahkumu" sözcüğüyle belirtilir: "Sana vahyedilene uy. Allah hükmünü verinceye kadar sabret. O, hüküm verenlerin en iyisidir."164 "Peygamber şöyle dedi: Rabbim! Aramızda gerçekle (hakça) hükmet. Anlattıklarınıza karşı ancak rahman olan rabbimizden yardım istenir."165 Bir bölük âyet, yine âhiretle ilgili hüküm kavramını anlatır: 154 En'am, 6/62. 155 Yusuf, 12/40. 156 Yusuf, 12/67. 157 Kasas, 28/70. 158 Kasas, 28/88. 159 Mü'min, 40/12. 160 Ethem Ruhi Fığlalı, "Egemenlik Kimindir?', 45.(1997), 24-25. 161 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 43-45. 162 Maide, 5/1. 163 Yunus, 10/109. 164 Yunus, 10/109. 165 Enbiya, 21/112.

"(..) Ayrılığa düştüğünüz hususlarda aranızda hükmedeceğim. İnkâr edenleri de dünya ve âhirette şiddetli azaba uğratacağım. Onların hiç yardımcıları olmayacaktır."166 "(..) Allah, kıyamet günü, anlaşmazlığa düştükleri şeylerde, onların arasında hüküm verecektir."167 "(.) Allah, kıyamet günü, aranızda hüküm korur. Allah kâfirlere, mü'minler aleyhinde asla fırsat vermeyecektir."168 "İşte o gün hükümranlık Allah'ındır. O, aralarında hükmeder. İnanıp yararlı iş yapanlar, nimet cennetlerindedirler."169 "Her ümmete, yerine getirmeleri gerekli ibadetler koyduk. Öyleyse, bu konuda seninle çekişmelerine frsat verme. Rabbine davet et. Sen şüphesiz doğru yol üzerindesin. Seninle tartışırlarsa, şunu söyle: Allah yaptığınızı çok iyi bilir. Ayrılığa düştüğünüz şeyler hakkında, kıyamet günü aranızda hükmedecektir."170 "Büyüklük taslayanlar (cehennemde) şöyle derler: Doğrusu hepimiz onun içindeyiz. Allah, kullar arasında şüphesiz hüküm vermiştir."171 "Cumartesi ibadeti, ancak o gün üzerinde çekişenlere farz kılındı. Rabbin, ayrılığa düştükleri şeylerde, kıyamet günü aralarında hükmedecektir."172 Aralarında hüküm verilecek olanlar sözde "Allah tarafından seçilmiş bir kavim" olma statüsüne dayanarak nihai kurtuluşu hakettiklerini ileri sürenler ile insanın bireysel olarak Allah'a karşı sorumlu olduğuna inananlardır.173 "Ayrılığa düştüğünüz herhangi bir şeyde hüküm vermek, Allah'a aittir.(..)"174 "De ki: Ey göklerin ve yerin yaradanı, görülmeyeni ve görüleni bilen Allah! Kullarının ayrılığa düştükleri şeyler hakkında, aralarında sen hükmedeceksin."175 "Görmüyorlar mı ki, biz yeryüzünü etrafından gitgide eksiltmekteyiz. Hüküm, Allah'ındır. Onun hükmünü takip edip bozacak yoktur. O hesabı çabuk görür."176 d. Hayru/Ahsenu/Ahkemu'l-Hâkimin (En İyi Hüküm Veren): Yukarıdan beri belirttiğimiz, Allah'ın somut hukuki kural bildirmesi, dünyevi takdiri ve uhrevi karar vericiliği, aynca "en iyi hüküm veren" ifadesiyle ve pekiştirme uslübundaki daha çok olumsuz sorularla da dile getirilir: "Cahiliye devri hükmünü mü (cahiliye hukukuyla yönetilmeyi mî) İstiyorlar? Yakinen bilen bir millet için Allah'tan daha iyi hüküm veren/kanun koyan (ahsenu hükmen) kim vardır?"177 "Sana vahyedilene uy. Allah hükmünü verinceye kadar sabret. O, hüküm verenlerin en iyisidir (hayru'l-hâkimin)."178 Hz. Şuayıb, milletine şöyle seslendi: "(..) İçinizde mademki benimle gönderilene inanan bir topluluk yanında bir de inanmayan topluluk var, öyleyse Allah aramızda hükmünü bildirmesine kadar sabredin. Allah, hükmedenlerin en iyisidir (hayru'l-hâkimin)."179 Hz. Nuh'un Allah'a niyazı şöyledir: "Ey Rabbim! Oğlum benim ailemdendi. Doğrusu senin vadin (herkes için) haktır. Sen hükmedenlerin en iyisisin (ahkemu'l-hâkimin)."180 "(..) Artık babam bana izin verene veya Allah hakkımda hüküm verene kadar, bu yerden ayrılmayacağım. O, hükmedenlerin en hayırhsıdır (hayru'l-hâkimin)."181 "Ey insan! Öyleyken, sana dini yalan saydırtan nedir? Allah, hükmedenlerin en iyisi (ahkemu'l-hâkimin) değil midir?"182 e. Allah'ın Hüküm/ Kitap/Nübüvvet/İlim Vermesi: Bugün kullanılan anlamda yönetici ve devlet kurucusu olmamalarına rağmen, "hükm" kelimesi Kur'an'da pek çok peygambere nisbet edilerek yer alır.183 166 Ali İmran, 3/55-56. 167 Bakara, 2/113. 168 Nisa, 4/141. 169 Hac, 22/56. 170 Hac, 22/69. 171 Mü'min, 40/48. 172 Nahl, 16/124. 173 Muhammed Esed, age, 2/557 (148). 174 Şura, 42/10. 175 Zümer, 39/46. 176 Ra'd, 13/41. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 46-48. 177 Maide, 5/50. 178 Yusuf, 10/109. 179 A'raf, 7/87. 180 Hud, 11/45. 181 Yusuf, 12/80. 182 Tîn, 95/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 48-49. 183 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 49.

1) Allah'ın Hüküm Vermesi: Allah'ın verdiği hüküm eski müfessirler tarafından "hikmet" olarak yorumlanmıştır. "Ey Yahya! 'Kitab'a (ilahi mesaja) kuvvetle sarıl' deyip daha çocukken ona hüküm (hikmet), katımızdan kalp yumuşaklığı ve safiyet verdik.(..)"184 "Musa şöyle dedi: O işi kasten yaptımsa, sapıklardan biri sayılırım. (O öldürme fiilini daha ne yaptığını bilmez biriyken yapmıştım). Bu yüzden sizden korkunca, yanınızdan kaçtım. Sonra, rabbim bana hüküm (hikmet) verip, beni peygamber yaptı.(..)"185 Hz. İbrahim, milletine, şöyle diyerek dua etti: "(..) Rabbim! Bana hüküm (hikmet) ver, beni iyiler arasına kat."186 Allah'ın verdiği hüküm, doğru ve kuşatıcı düşünme, doğruyla eğrinin ne olduğuna hükmedebilme bilgi ve yeteneğidir.187 Eski müfessirlerin "hikmet" yorumu da dikkate alınırsa, âyetlerdeki "hüküm", doğru ile eğrinin seçiminde sağlam bir muhakeme yetisi/gücü olarak anlaşılabilir.188 2) Allah'ın Hüküm Ve İlim Vermesi: Allah'ın peygamberlere verdiği özellikler, hüküm ve ilim ikilisi olarak da belirtilir. Hz. Yusuf’un özellikleri anlatılırken, şu belirtilir: "Erginlik çağına gelince, ona hüküm (hikmet) ve bilgi (ilim) verdik. İyi davrananları, böyle ödüllendiririz."189 Aynı Özellikler, Hz. Musa için de belirtilir: "Musa erginlik çağına gelip olgunlaşınca, ona hüküm (hikmet) ve ilim verdik."190 Hz. Lût da, hüküm (hikmet) ve ilim verilen peygamberlerden biridir.191 Hz. Davut ile Hz. Süleyman da hüküm ve ilim verilen peygamberler arasında yer alır: "Davud ve Süleyman da milletin koyunlarının yayıldığı bir ekin hakkında hüküm veriyorlarken, biz onların hükmüne şahittik. Süleyman'a bu meselenin hükmünü bildirmiştik. Her birine hüküm ve ilim verdik. Davud'la beraber tesbih etsinler diye, dağları ve kuşları buyruk altına aldık. Bunları biz yapmıştık."192 Özellikle bu son âyet, verilen hükmün, "muhakeme yetisi" olduğunu daha belirgin biçimde anlatır. 193 3) Allah'ın Kitap, Hüküm Ve Nübüvvet Vermesi: Hz İsa'yı tanrılaştırma düşüncesine karşı, Allah'ın tanrılığı ve tapılacak varlık oluşu belrtilir: "Allah'ın kendisine kitabı, hükmü ve peygamberliği verdiği insanoğluna, 'Allah yanında bana da kulluk edin' demek yaraşmaz, fakat kitabı öğrettiğinize ve okuduğunuza göre rabbe kul (rabbani) olun' demek yaraşır."194 İsrailoğullanna gönderilen peygamberler sayıldıktan sonra şöyle buyrulur: "Kendilerine kitap, hüküm ve peygamberlik verdiklerimiz işte bunlardır. (..)"195 Aynı konuyla ilgili, bir başka ayet şöyledir: "Andolsun ki, biz, İsrailoğullanna kitap, hüküm ve peygamberlik verdik. Onları temiz şeylerle rızıklandırdık. Onları dünyalara (dönemlerinin topluluklarına) üstün kıldık."196 f. Allah'ın Hükmetmek Üzere Kitap Göndermesi: Kitaplar, Allah'ın hükmünün yeryüzüne yansıyan boyutlarını insanlara ulaştırır. İnsanlar arasında onunla hükmedilmesi gerekir. Özellikle ehli kitabın, Allah'ın hükmetmek üzere gönderdiği kitabı (ilâhi vahyi) gözardı ettiği belirtilir:

184 Meryem, 19/12. 185 Şuara, 26/20-21. 186 Şuara, 26/83. 187 Muhammed Esed. age, 2/747, 610. 188 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 49-50. 189 Yusuf, 12/22. 190 Kasas, 28/14. 191 Enbiya, 21/74. 192 Enbiya, 21/78-79. Hz. Davud ile Hz. Süleyman'ın koyunların ekin tarlasına (hars) verdiği zararla ilgili olarak verdikleri hüküm için bkz. Abdullah Aydemir, İslâmi Kaynaklara Göre Peygamberler, 156 (ilgili tefsir kaynaklarını da verir); Muhammed Esed, age, 2/658 (70); Abdülvehhâb en-Neccâr, Kısasul'l-Enbiya, 371 (Hz. Peyarnber'in, Ebu Hanife ve İmam Şafiî'nin benzer olaylardaki hükümleri ile karşılaştırır). 193 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 50-51. 194 Ali İmran, 3/79. 195 En’am, 6/89. 196 Casiye, 45/16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 51.

"İnsanlar bir tek ümmetti. Allah peygamberleri müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdi. İnsanların ayrılığa düşecekleri hususlarda aralarında hüküm vermek için onlarla birlikte hak kitaplar indirdi. Ancak kitap verilenler, kendilerine belgeler geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden onda ayrılığa düştüler. Allah, inananları, ayrılığa düştükleri gerçeğe kendi izniyle eriştirdi. Allah dilediğini doğru yola eriştirir."197 "Kendilerine kitaptan (ilâhi vahiyden) bir pay verilenleri görmedin mi? Onlar aralarında hüküm vermek için Allah'ın kitabına (Tevrat'a) çağırılmışlar, sonra onlardan bir takımı dönmüştür. Onlar temelli (inatla) yüz çevirenlerdir."198 Hz. Peygamber'e seslenen âyet ise, hakkı gözetmesini ve hainlere karşı olmasını belirtir: "Doğrusu, insanlar arasında Allah'ın sana gösterdiği gibi hükmedesin diye kitabı sana hak olarak indirdik. Hakkı gözet, hainlerden yana olma."199 Bu âyetteki "sen" zamiri, görünüşte Hz. Peygamber'e yönelikse de, dolaylı olarak Kur'an'ın rehberliğini kabul etmiş olan herkesi kapsar. Müfessirlerin çoğunun bu âyeti sırf tarihi açıdan açıklama girişimleri, fazla ikna edici değildir. Çünkü genel bir muhtevanın kendi kendini açıklayıcı ahlâki öğretisine gereksiz bir sınırlama koymuş olmaktadır. 200 Allah'ın açık kitabı, en iyi hakemdir: "Allah size kitabı açık açık (mufassalen) indirmişken, ondan başka hakem mi ararım (isteyeyim)? Kendilerine kitap verdiklerimiz, onun gerçekten rableri tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Öyleyse sen, şüpheye düşenlerden olma."201 g. Allah'ın İndirdiğiyle Hükmetme: "Allah'ın hükmünün bulunduğu Tevrat yanlarında iken, ne yüzle seni hakem seçiyorlar da sonra bundan yüz çeviriyorlar? İşte onlar inanmış değillerdir. Doğrusu biz, yol gösterici ve nurlandırıcı olarak Tevrat'ı indirdik. Kendisini Allah'a teslim etmiş peygamberler, Yahudi olanlara onunla, bilginler ve hahamlar da Allah'ın kitabından elde mahfuz kalanla hükmederlerdi. Tevrat'a şahittiler. O halde insanlardan korkmayın, benden korkun. Ayetlerimi hiçbir değerle değiştirmeyin. Allah'ın indirdiğiyle hükmetmeyenler, işte onlar kafirlerdir. Orada onlara cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe dişle ve yaralara karşılıklı ödeşme (kısas) yazdık. Kim hakkından vazgeçerse, bu onun günahlarına keffaret olur. Allah'ın indirdiğiyle hükmetmeyenler, işte onlar zalimlerdir."202 Bu âyetlerin nüzul sebebi şudur: Yahudilerden bir erkek ile kadın zina etmişti. Yahudiler, kolaylık peygamberi Muhammed'e gitmelerini istediler. Hz. Peygamber'in yanına gelip durumu sordular. Ancak o, Yahudilerin havrası olan Beytu'l-Midras'a giderek, Tevrat'taki kuralın ne olduğunu sordu. Taşlama (recim) cezası verileceği cevabını aldı. Hz. Peygamber, 'Tevrat'taki kurala göre hüküm veriyorum' dedi. İki suçluya recim cezası uygulandı. Esasen Hz. Peygamber'e gitmeleri, Medine'ye hicretten sonra yapılan Medine Anayasası çerçevesinde oluyordu. Çünkü bu anayasada, kendi aralarında bir ihtilaf olunca, Medine'nin yöneticisi olması itibarıyla, Yahudi şeriatine uygun olarak hükmetmesi, öngörülmüştü. İşte söz konusu bu ayetler, Hz. Peygamber'i fitneye düşürmelerinden ve heveslerine uymasından sakındırmak, Allah'ın indirdiklerine göre hükmetmesi gerektiğini bildirmek için inmiştir.203 Daha sonraki âyetler, şöyledir: "Onların izi üzerine, arkalarından Meryem oğlu İsa'yı, ondan önce gelmiş bulunan Tevrat'ı doğrulayarak gönderdik. Ona, yol göstericici, aydınlatıcı olan ve önünde bulunan Tevrat'ı doğrulayan İncil'i sakınanlara öğüt ve yol gösterici olarak verdik. İncil sahipleri, Allah'ın indirdikleriyle hükmetsinler. Allah'ın indirdiğiyle hükmetmeyenler, işte onlar fâsık yoldan çıkmış) olanlardır."204 "Kitabı (Kur'an'ı) önce gelen kitabı tasdik ederek ve ona şahit (belirleyici) olarak gerçekle sana indirdik. Aralarında Allah'ın indirdiğiyle hükmet. Gerçek olan sana gelmiş bulunduğuna göre, onlann heveslerine uyma. Herbiriniz için bir yol ve bir yöntem kıldık. Eğer Allah dileseydi, sizi bir tek ümmet yapardı. Fakat bu, verdikleriyle sizi denemesi içindir. O halde iyiliklere koşuşun. Hepinizin dönüşü Allah'adır. O, ayrılığa düştüğünüz şeyleri size bildirir. Öyleyse Allah'ın indirdiğiyle aralarında hükmet. Heveslerine uyma. Allah'ın sana indirdiğinin bir kısmından seni vazgeçirmelerinden sakın. Eğer yüz çeviririlerse bil ki, Allah bir kısım günahları yüzünden onları cezalandırmak istiyor. İnsanların pek çoğu gerçekten fâsıktırlar. Cahiliye devri hükmünü mü istiyorlar? Yakinen bilen bir millet için Allah'tan daha iyi hüküm veren kim vardır?"205 Bu âyetlerin nuzûl sebebi konusunda, şu olay aktarılır: Bir grup Yahudi, dininden vazgeçirmek (fitneye

197 Bakara, 2/213. 198 Ali İmran. 3/23. 199 Nisa, 4/105. 200 Muhammed Esed, age,l/165 (133). 201 En'am, 6/114. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 51-52. 202 Maide, 5/43-45. 203 Vahidi, Esbabu Nuzûli'l-Kur’an, 199, no:392; Ebu Davud. Hudûd, no: 4450- 4451. 204 Maide, 5/46-47. 205 Maide, 5/48-49.

düşürmek) üzere Hz. Peygamber'e gitme kararı aldı. Yahudi ileri gelenleri olduklarını, diğer yahudilerin de kendilerine uyacaklarını, bir anlaşmazlık konusunda muhakeme olmak istediklerini söylediler. Ancak Hz. Peygamber bu taleplerini kabul etmedi.206 Bu hüküm verme, yalnızca hukuki ihtilaflar için değil, ama aynı zamanda ahlâki anlamda neyin doğru, neyin yanlış olduğuna dair hükümler için de geçerlidir.207 "Şeriat", Kur'an ve sünnette geldiği şekliyle değişmeyen ve kaynağı vahiy olan dindir. Bu anlamda, Kur'an ve sünnet dinin asıllarıdır. Allah'ın hâkimiyeti, bilfiil, ilâhi teşride ve şeriatın içerdiği emirler, yasaklar ve kendisine inanan toplum açısından uygulanması ve uyulması gerekli hükümlerde geçerlidir. Kendinden çıkarılan kanunlar ve içtihatlar ve gereğine göre hüküm verme şeklinde şeriatı anlatma, son tahlilde, şeriatın hükmünü kanun kalıbına dökücü yasama faaliyeti anlamındaki düzenlemeleri uygulayan, bu düzenlemeye uygun olarak yargılama yapan ve hükümlerini yürüten insanların elindedir.208 Allah'ın indirdiği (hükmü ve talimatı) Kur'an'ı Kerim'de ve sünnette yer alarak bize kadar ulaşmıştır, insanlık yaşadığı müddetçe gelecek nesillere ulaşacaktır. Ancak bu talimatı, nesneler ve olaylara uygulamak istediğimizde içtihat, (fıkıh) zaruri olmaktadır. Çünkü bütün bunları Kur'an ile sünnette ayrıntılı ve özel (her birine mahsus) açıklamalar şeklinde bulmak mümkün değildir. Alimler (fukaha) içtihad ederek, yani anlama, kıyas ve faydalıyı tercih gibi yöntemleri kullanarak sayıları ve konuları sınırlı olan âyet ve hadislerden, her asrın ihtiyacına cevap veren hükümleri çıkarırlar. Hükmü doğrudan âyet ve hadis bildiriyorsa araya içtihat girmiyorsa, bu kesin olarak Allah'ın hükmü ve talimatıdır. Araya içtihat giriyorsa, elde edilen hüküm muhtemelen (içtihadı yapana göre) Allah'ın hükmüdür. Birincisine hiçbir müslüman itiraz edemez. İkincisine ise başka rnüctehidler itiraz ve muhalefet edebilirler. Ortaya birden fazla içtihad çıktığında bu, ümmet için rahmettir. Çeşitli çözümler ve seçenekler sunulmuş demektir.209 "Allah'ın indirdikleriyle hükmetme" konusunda, şu ilkelere uyulmalıdır: 1) Kur'an'da indirilen yasa ve hükümler ihtilaf konusu değildir, onların gereğine göre hüküm verilmelidir. "Hükm" kelimesi her ne kadar yargılama ve uyuşmazlığı çözme anlamına gelirse de "Allah'ın indirdiğiyle hükmetme", devletin yasama, yürütme ve yargılama güçlerine hakim bir prensiptir.210 Böyle bir sonuç, İslama yabancı ve Kur'an'ın hedeflemediği bir yargıya ulaşma olarak değerlendirilemez. 211 Bir yoruma göre, "Allah'ın indirdiğinden, adalet ve hakkaniyet ilkeleri kastedilir.212 Buna göre, egemenliği kullanan insan, onu Allah'ın Kur'an'da istediği adalet ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde kullanacaktır. 2) Müçtehidlerin fetva ve içtihadlarının, mukaddes bir niteliği yoktur. Durumun gereğine göre ve şeriatın kabul ettiği sınırlarda değiştirilmesi ve geliştirilmesi mümkündür. Hz. Peygamber, bir gaza veya seriyeye komutan tayin edince, onu şu tavsiyeyi yapardı: "Bir kale halkını kuşattığında, onlar da senden kendilerini Allah'ın hükmüne indirmeni istediklerinde sakm sen onları Allah'ın hükmüne indirmeyesin. Ancak sen onları yalnız kendi hükmüne indirmelisin. Çünkü sen onlar hakkında Allah'ın hükmüne isabet ediyor musun, yahut etmiyor musun bilemezsin."213 Bu hadise göre, herhangi bir insanın bir işi düşünmesi ve onunla ilgili bir karar alması, onun kendi hükmüdür, bu hükmün Allah'ın hükmü olduğunu iddia edemez veya kararına ilâhi bir nitelik vermeye çalışamaz. Bazı müslümanlar, hem de ehli olmadıkları halde, içtihad ediyorlar, belli bir âyet ve hadise dayanarak belli bir hüküm çıkarıyorlar, sonra da bu hükmü benimsemeyenleri küfürle, şeytan ve bel'am olmakla, Allah'ın hükmüne uymamakla suçluyorlar, suçlamakla da kalmıyor, gıyabında hüküm vererek eyleme kalkışıyorlar. Bu tür davranışlar, Allah'ın indirdiği ile hükmetmeye aykırıdır. Çünkü Allah rasulü, müctehidin hata da edebileceğini belirtmiş, içtihad ile varılan hükmün başka müctehidleri bağlamayacağına işaret etmştir. Ehliyetli bir hâkimin bile, hatâ ederek cezalandırması yerine, hata ederek beraat ettirmesini tercih ve tavsiye eylemiştir. İçtihad ve kanaatlerimizi dinin kesin hükümleri yerine koyduğumuz müddetçe, tevhidi yakalamamız mümkün değildir.214 3) Müslüman yönetici -halife- İslam kanununun yürütücüsü ve Allah'ın yasasının uygulayıcısıdır, şahsının mukaddes bir niteliği yoktur. Bazı yazarlar, Kur'an'daki hüküm kelimesine -özellikle Allah'ın indirdiğiyle hükmetme âyetlerine- dayanarak, asiyasi toplum ve devlet (hükümet etme) alanında da hüküm (siyasi hakimiyet Allah'ındır." ilkesini benimserler ve buna "ilâhi hakimiyet" (veya Allah'ın hukuki hakimiyeti) adını verirler. İlâhi hâkimiyetle kastedilen, ilâhi yasama ve gereğine göre hükmetme ise, bunda hiç tartışma yoktur. Ancak bu teori, Allah'ın indirdikleriyle hükmettiği için, yöneticinin veya müctehidin şahsına mukaddes bir nitelik verilmesi aracı olarak kabul edilirse, bu, dinin siyasi amaçlara hizmet için kullanılmasına yol açar. Çünkü böyle bir görüş siyasi otorite sahibini. Allah'ın vekili, naibi, halifesi ve gölgesi konumuna getirir. Oysa yönetici, esasen yasamanın yürütücüsü ve

206 Vahidi, Esbâbu Nuzûli'l-Kur'an, 200, no:394. 207 Muhammed Esed, age, 1/200 (65). 208 Nevin A. Mustafa, İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, 80,87-88. 209 Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dûıi Yaşamak, 20-21. 210 Nevin A. Mustafa, age, 91. 211 Böyle bir değerlendirme için bkz. Muhammed Said al-Ashmawy, İslama Karşı İslamcılık, 37-39,86. 212 Ethem Ruhi Fığlalı, age, 24. 213 Müslim, Cihad, 2; Ebu Davud, Cihad, 82. 214 Hayreddin Karaman, age, 21.

kanunun uygulayıcısından başka bir niteliğe sahip değildir.215 4) Kur'an'daki "Allah'ın indirdiği" (peygamberine vahyettiği talimat) ile hükmetme (yani bunlara iman etme ve hayatlarında uygulama) emri, yalnızca toplum ve devleti değil, ferdi de bağlamaktadır. Allah'ın dinini hayatın dışına atan toplum ve devlet, Allah karşısında ne kadar sorumlu ise, aynı şeyi yapan birey de o kadar sorumludur. Devlet ve toplum hayatında dinin uygulanmasını talep edenler ve bütün dikkat ve mesailerini bu nokta üstünde yoğunlaştıranlar, kendi nefislerinde, ferdi hayatlarında, diğer insanlarla ilişkilerinde Allah'ın indirdiği ile hükmetmezlerse, devletin ve toplumun müslüman olması onları kurtarmaz.216 Allah'ın indirdiği kitabın rehberliği, dikkate alınmalıdır: "Sana bir kitap indirildi. Onunla insanları uyarman ve insanlara öğüt vermen için kalbine bir darlık (şüphe) gelmesin. Rabbinizden size indirilene uyun. Ondan başka dostlar edinerek onlara uymayın. Pek az öğüt dinliyorsunuz."217 Bu ayetlerde üç temel konu dikkati çeker: 1) Kitabın insanları uyarma, mü'minlere öğüt verici olma işlevi; 2) Allah'tan indirilene uyma, 3) Allah'tan başka dostlar edinerek onlara uyma, İlk âyet, Kur'ani mesajın ulaşabildiği herkesin dikkatini, iki yönlü bir hedefe, yani hem nihai gerçeğe karşı çıkanların uyarılmasına, hem de ona zaten inanmış bulunanların yönlendirilmesine, öğütlenmesine çekmek amacını yansıtmaktadır. Uyarı da, öğüt verme de, bir peşpeşelik içinde kaynaştırılmıştır.218 Üçüncü konuda geçen "dostlar" (evliya) kelimesi, "önderler, rehberler" biçiminde anlaşılabilir. Bu durumda insan aklının ürünü olan düşünceler ve özellikle hukuki kurallar, mutlaka Kur'an'ın rehberliğine ve doğrulamasına ihtiyaç duyacaktır. Nitekim, başta İbn Hazm ve İbn Teymiye olmak üzere, büyük müslüman düşünürlerden bazıları evliya teriminin "önderler" anlamı örgüsü içinde, sözcüğün dini anlamıyla "otoriteler" (din alanında sözü dinlenenler) anlamında kullanıldığım söylemişlerdir. Bu yüklemiyle âyetin, Hz. Peygamber dışında ve aşağısında herhangi bir şahsın sübjektif görüşlerine onları Kur'ani buyruk ve öğretilerle yanyana ve eşdeğer tutarcasına, hukuki bir geçerlik atfetmek konusunda bir yasaklama getirdiğini belirtmişlerdir.219 Gerçekten de, Allah'ın Kur'an'daki mesajı, insanların yorumlarından dolayı, ilâhîlikten çıkmakta ve insanîleşmektedir. Yani mesajın kendisi ilâhî, anlaşılması ve uygulanması ise insanî olmakta ve izafîleşmektedir.220 Dolayısıyla, mesajın kendisi kutsal bir nitelik taşırken, yorumu beşerî özellikler taşır.221 h. Hükm Arabî (Kur'an): "Biz onu Arapça bir hüküm (hükmen arabiyyen: hüküm ve hikmet) olarak indirdik. Sana ilim geldikten sonra onların heveslerine uyarsan, Allah katında sana bir dost ve seni koruyan çıkmaz."222 Bu âyette Kur'an'ın dil bakımından özelliği belirtilmektedir. Bilindiği üzere, ilâhî mesaj her peygambere, apaçık anlatabilmesi için, kendi milletinin diliyle gönderilmiştir.223 Dolayısıyla Kur'an da, bir Arap olan Hz. Peygamber'e, önce kendi yakın çevresindeki insanlara iletebilmesi için Arapça olarak indirilmiştir. Ancak Kur'an mesajı, yalnızca Araplarla sınırlı değildir. Nitekim bu durum, pekçok âyette açıkça belirtilmiştir. Bir âyet, aynen şöyledir: "De ki: Ey insanlar! Doğrusu ben, göklerin ve yerin hükümranı, kendinden başka tanrı bulunmayan, dirilten ve öldüren Allah'ın hepiniz için gönderdiği peygamberiyim. (...)"224 i. Hüküm İçin Allah'a Ve Peygambere Çağırılma: "Münafıklar "Allah'a ve peygambere inandık, itaat ettik' derler. Sonra da bir takımı yüz çevirirler. İşte bunlar inanmış değillerdir. Aralarında hüküm vermek üzere Allah'a ve peygambere çağırıldıkları zaman, bir takımı hemen yüz çevirirler. Ama hak kendilerinden tarafa ise itaatle koşar gelirler. Kalplerinde hastalık mı var, yoksa şüpheye mi düşmüşler, yahut Allah'ın ve peygamberinin onlara haksızlık yapacağından mı korkmaktadırlar? Hayır, onlar sadece zalimdirler. Aralarında hüküm verilmek üzere Allah'a ve peygamberine çağırıldıklarında, mü'minlerin sözü ancak "işittik, iman ettik" demektir. İşte onlar saadete erenlerdir. Allah'a ve peygambere itaat eden, Allah'tan korkan ve sakınan kimseler, kurtuluşa erenlerdir."225

215 Nevin A. Mustafa, age, 87-88, 92. 216 Hayreddin Karaman, age, 20. 217 A'raf, 7/2-3. 218 Muhammed Esed, age, 1/269 (2). 219 Muhammed Esed, age, 1/270 (3). 220 Ethem Ruhi Fığlalı, age, 25. 221 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 52-59. 222 Ra'd, 13/37. 223 İbrahim, 14/4. Ayrıca bkz. Yusuf, 12/1-2; Ra'd, 13/37; Nahl, 16/103; Meryem, 19/97; Fussilet, 41/44. 224 A'raf, 7/158. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 59. 225 Nur, 24/47-52.

Bu âyetlerin nüzul sebebi şu olaydır: Bir münafık ile bir yahudi toprak konusunda anlaşmazlığa düştü. Yahudi münafığı Hz. Peygamber'e, münafık ise yahudiyi Kâ'b bin el-Eşref’e gitmesi için çekeliyordu. Münafık şöyle diyordu: "Muhammed bize haksızlık yapar."226 Münafıkların bu güvensizliğinin yersiz, haksız ve anlamsız olduğu belirtilirken, mü'minlerin itaatkârlığı ve bunun sonucunda kurtuluşa erişleri övülür.227 2. İnsanlarla İlgili (Beşerî) Hüküm Kavramları: 'Yargılama" ve "uyuşmazlığı çözme," hükmün insanlar arası ilişkilere yansıyan boyutuyla ilgilidir.228 a. Hükmü'l-Câhiliyye: Daha önce de geçtiği üzere, "yoksa câhiliye hükmünü mü istiyorlar?" ifadesiyle, câhiliye hukukuna göre yönetilme arzusu eleştirilir, Allah'ın hüküm vericiliğinin ve kanun kuyuculuğunun benimsenmesi istenir.229 b. Karar/Hüküm/Muhakeme: Pekçok âyette hüküm kelimesi, karar ve hüküm verme anlamında kullanılır.230 Allah, insanlar arasında adaletli hüküm vermeyi emreder,231 ehli kitap hakkında adaletli hüküm verilmelidir,232 iki davacı Hz. Davud'dan adaletli hüküm vermesini istemiş, Allah da adaletli hüküm vermesini ona emretmiştir.233 Allah ve ona şirk koşmayla ilgili iki âyette, kendilerini Allah'a adamış olanların suçlu gibi görülemeyeceğini belirten âyetin sonrasında234 "Nasıl (ne biçim/yanlış) hüküm veriyorsunuz? Yargınızı neye dayandırıyorsunuz?"235 sorusu sorulur. Dört âyette ise, insanların yanlış akıl yürütmeleri için, "Ne kötü hüküm veriyorlar! İzledikleri düşünce tarzı ne kadar yanlış! Ne tuhaf bir düşünce bu!" denilerek, bu akıl yürütme biçimi kınanır: "Kendi zanlarına göre, 'Bu Allah'ındır, bu da putlarımızındır' diyerek, Allah'ın yarattığı hayvanlar ve ekinlerden pay ayırdılar. Putlar için ayırdıkları Allah için verilmez, ama Allah için ayırdıkları putlarına verilirdi. Ne kötü hüküm veriyorlardı!"236 İslam öncesi Arapları, tarım ürünlerinin ve hayvanların bir kısmını bazı putlarına, bir kısmını da onlardan biri -ve en büyüğü- olarak gördükleri Allah'a adarlardı. Ancak Kur'an'ın metoduyla uyumlu olarak yukarıdaki âyet, yalnızca İslam öncesi Arap hayatının tarihsel yönüne atıfta bulunmamakta, daha geniş ve daha genel bir muhteva da taşımaktadır. Buna göre, yanlızca dini "mükellefıyetler"in Allah ile muhayyel tanrılar arasında paylaşılmasına değil, ama aynı zamanda onun yaratıcı güçlerinden bir bölümünün onun yanısıra başka bir şeye veya kimseye izafe edilmesine de işaret etmektedir.237 Yanlış akıl yürütmeyle ilgili kınayıcı âyetlerin bir bölümü, kız çocuklarıyla ilgili tutumu, kötülük yapanların Allah'tan kaçamayacaklarını ve iyilerle eşit olamayacaklarını belirtir: "Aralarından birine bir kızı olduğu müjdelenince, içi gamla dolarak yüzü kapkara kesilir. Kendisine verilen kötü müjde yüzünden, halktan gizlenmeye çalışır. Onu utana utana tutsun mu, yoksa toprağa mı gömsün? Ne kötü hükmediyorlar! "238 "Yoksa kötülük yapanlar, bizden kaçabileceklerini mi sanıyorlar? Ne kötü hüküm veriyorlar!"239 "Yoksa, kötülük işleyen kimseler", ölümlerinde ve dirimlerinde kendilerini, inanıp yararlı iş işleyen kimselerle bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!"240 c. Hakem

226 Vahidî, Esbâbu Nuzûli’l-Kur’an, 337, no: 645. 227 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 59-60. 228 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 60. 229 Maide, 5/50. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 60. 230 Sözgelimi bkz. Maide, 5/42, 44, 95; (hacda av cinayeti) Enbiya, 21/78 (Hz. Davud ve Hz. Süleyman); Nur, 24/48 (hüküm için Allah'a ve peygamberine çağırılma), 51 (verilen hükmü mü'minler kabul eder). 231 Nisa, 4/58. 232 Maide, 5/42. 233 Sâd. 38/22, 26. 234 Yunus, 10/35 (putların Allah'a tapanlar arasında aracı oluşu); Saffât, 37/154 (Allah'ın kızları oğlanlara tercihi isnadı). 235 Kalem, 68/36. 236 En'am, 6/136. 237 Muhammed Esed, age, 1/255 (120). 238 Nahl, 16/58-59. 239 Ankebut, 29/4. 240 Câsiye, 45/21. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 60-62.

Hakemlik konusu, Kur'an'da dört âyette ele alınmaktadır. Karı-kocanm arasının açılması endişesi doğarsa her iki tarafın ailesinden birer hakemin devreye girerek aralarını düzeltme yollarını bulması istenir.241 Ehli kitap için, Allah'ın indirdiği kitap varken, Allah'tan başkasının hakem istenmeyeceği belirtilir.242 Müslümanlar çekişmeli konularda peygamberi hakem tayin ettikten sonra, verdiği hükmü içlerinde bir sıkıntı/burukluk olmadan tamamen kabul etmedikçe gerçek anlamda inanmış olmazlar.243 Hz. peygamber'in verdiği karar, bir peygamber de olsa kul yargısıdır. Kur'an'a ve daha önce indirilenlere inandıklarını, söyleyenlerin, inkar etmekle emrolundukları tâgût (putlar) önünde yargılanmalarını istemesi doğru değildir.244 Buradaki tâgût önünde yargılanma kavramı, şeytanî güçlerin hâkimiyetine teslim olmak biçiminde de yorumlanmıştır.245 Nüzul sebebiyle ilgili rivayetler ise, Hz. Peygamber'i değil de, bir kâhini hakem olarak seçme girişimlerini anlatır.246

VELAYET V-l-y (veliye) kökünden kelimeler, Kur'an'da en çok kullanılan kelimeler arasında yer alır. Velayet, arada birşey bulunmadan bitişiklik, yanyana oluş ve yaklaşma anlamındadır. Bu anlamdan çıkarak yer, niyet, din, arkadaşlık, bağlılık, yakınlık, yardım ve inanç yönünden tam yakınlık anlamları ödünç alınmıştır. Böylece velayet, yardım (nusret) ve işi üstlenme (tevelli'1-emr) anlamlarını kazanmıştır.247 V-l-y kökenli kelimelerin başlıcaları; velî, vâlî, mevlâ, tevellî'dir. Velayetin zıddı adavettir (velayet x adavet). Bu durum bazı âyetlerde dile getirilir.248 Genel anlamda dostluk için, bitâne (sırdaş) ve halîl (dost) sözcükleri kullanılır.249 1. Allah'la İlgili Velayet Kavramları: a. Velî: Velî (ç. evliya) kavramı, onüç âyette Allah'ın rahmet ve yardımla ilgili bir ismi olarak yer alır. Bu kullanımıyla velî kelimesi, Allah'ın rab (tanrı) ve iyi kullarına dost (koruyucu, koruyup kollayan ve yardımcı) oluşu anlamlarını kazanır. Allah'ın velî sıfatının yer aldığı âyetlerde, aynı zamanda Allah'ın yardımcı (nasır) olduğu, yalnızca Allah'a güvenilmesi gerektiği. Allah'ın güçlü olduğu, dost ve yardımcı olarak yalnızca Allah'ın yeterli olduğu da belirtilir. Yine bir takım âyetlerde velî kelimesi mürşid (yol gösterici), vâlî (koruyucu), şefi (şefaatçi) ve hamîd (övgüye lâyık, öven) sıfatlarıyla da kullanılır. Bunlar, aynı zamanda gerçek dostun niteliklerini de belirleyen sıfatlardır.250 b. Velayet Allah'ındır: İyilerin cennete, kötülerin cehenneme gideceğini belirten Yüce Allah, biri iki bahçeye sahip, öteki de zayıf durumda olan iki adamı örnek olarak verir. Malı ve adamlarıyla böbürlenen adam, ötekinin Allah'ı tanıması ve şükretmesi tekliflerine, bu bahçenin batmayacağını ve kıyametin kopmayacağını belirterek alaycı cevaplar veriyordu: "Nitekim ürünleri yok edildi. Bağın altüst olmuş çardakları karşısında harcadığı emeğe içi yanarak ellerini oğuşturup 'Keşke rabbime kimseyi ortak koşmasaydım' diyordu. Ona Allah'tan başka yardım edecek adamları da yoktu, kendi kendini de kurtaramadı. İşte burada velayet (kudret ve hâkimiyet) varlığı gerçek olan Allah'ındır. Ödüllendirme bakımından da, sonuçlandırma yönünden de hayırlı olan odur. "251 c. Velî Ancak Allah'tır: Allah'tan başka gerçek anlamda dost yoktur: "(..) O, rahmetine dilediğini kavuşturur. Zalimlerin ise bir dost (koruyucu) ve yardımcısı olmaz. Demek onlar, Allah'tan başka dostlar (evliya) edindiler? Oysa dost, ancak Allah'tır. O, ölüleri diriltir. Her şeye kadirdir."252 241 Nisa, 4/35. 242 En'am, 6/114. 243 Nisa, 4/65. 244 Nisa, 4/60. 245 Muhammed Esed, age, 1/151. 246 Vahidî, Esbâbu Nüzûli'l-Kur’an, 164-167, no: 328-332. 247 Râgib el-Isfahânî, age, 737. 248 Nisa, 4/45; Kehf, 18/50. 249 Âli İmran, 3/118; Furkan, 25/27-29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 63. 250 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 63-64. 251 Kehf, 18/42-44. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 64. 252 Şûra, 42/8-9.

"De ki: Gökleri ve yeri yaratan, beslenmeyip besleyen Allah'tan başka bir dost mu edinirim? (..)"253 Allah, mü'minlerin dostudur, dost ve yardımcı olarak yeterlidir, ondan başka velî ve şefaatçi yoktur! "Sizden iki takım bozulup geri çekilmek üzereydi. OnIarın dostu (koruyucusu) Allah'tı. İnananlar yalnız Allah'a güvensinler."254 "Umutsuzluğa düşmelerinin ardından yağmuru indiren, rahmetini yayan odur. O, övülmeye lâyık olan dosttur (el-veliyyu'I-hamîd)."255 "Gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları altı günde yaratan, sonra arşa hükmeden Allah'tır. Ondan başka bir dostunuz (velî) ve şefaatçiniz (şefi) yoktur. Düşünmüyor musunuz?"256 "Allah, düşmanlarınızı çok iyi bilir. Allah, size dost olarak da yeter, yardımcı olarak da yeter."257 Allah'ın, hükümranlığında ortağı yoktur, yardımcıya da ihtiyaç duymaz: "De ki: Hamd, çocuk edinmemiş olan, hükümranlığında ortağı bulunmayan, düşkün olmayıp yardımcıya (velî'ye) da ihtiyaç duymayan Allah'a mahsustur.' Onu, gereği gibi ulula."258 d. Allah'ın Dost Oldukları: 1) Allah Mü'minlerin Dostudur: Allah, mü'minleri karanlıklardan aydınlığa çıkaran onlara selâmet yurdu veren dostudur: "Allah, inananların dostudur, onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. Kâfirlerin dostları ise, azgın putlardır (tâgût), onları aydınlıklardan karanlıklara sürüklerler.(...)"259 "Doğrusu İbrahim'e en yakın olanlar, ona uyanlar, bu peygamber ve inananlardır. Allah, inananların dostudur."260 "Rablerinin katında selamet yurdu onlarındır. O, işlediklerinden ötürü onların dostudur."261 "Çünkü Allah, inananların mevlâsıdır (sahibidir, koruyucusudur). Kâfirlerin ise mevlâsı yoktur."262 2) Allah Muttekilerin Dostudur: Allah, takva yolunda olanların dostudur: "Şüphesiz onlar, seni Allah'tan müstağni kılamazlar. Doğrusu zalimler, birbirlerinin dostudurlar. Sakınanların dostu ise Allah'tır."263 3) Allah İyilerin Dostudur: Allah'ın Dostluğu İyiler İçindir: "Çünkü benim dostum, kitabı indiren Allah'tır. O, iyileri dost edinir."264 4) Allah'tan Başka Dost Yoktur: Gerçek dost Allah'tır, Allah'tan başka dost (velî), yardımcı (nasır), şefaatçi (şefî) ve kurtarıcı yoktur: "Göklerin ve yerin hükümdarlığının Allah'a ait olduğunu bilmez misin? Allah'tan başka dost ve yardımcınız yoktur."265 "Rablerine toplanacaklarından korkanları Kur'an'la uyar. Ondan başka bir dost (velî) ve aracıları (şefî) yoktur. Umulur ki Allah'tan sakınırlar."266 "(..) Bir kimse kazandığıyla helake düşmeyegörsün, o takdirde, Allah'tan başka ona ne bir yardımcı, ne de bir kurtarıcı bulunur. Her türlü fidyeyi verse de kabul olunmaz. (..)"267 "(..) Bir millet kendini değiştirmedikçe (bozmadıkça), Allah onların durumunu değiştirmez. Allah bir milletin fenalığını dileyince, artık onun önüne geçilmez. Onlar için Allah'tan başka vâlî (hami, koruyup kollayan) de

253 En'am, 6/14. 254 Âli İmran, 3/122. 255 Şûra, 42/28. 256 Secde, 32/4. 257 Nisa, 4/45. 258 İsra, 17/111. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 64-65. 259 Bakara, 2/257. 260 Âli İmran, 3/68. 261 En'am. 6/127. 262 Muhammed, 47/11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 65-66. 263 Câsiye, 45/19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 66. 264 Araf, 7/196. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 66. 265 Bakara, 2/107. Benzeri için bkz. Tevbe, 9/116. 266 En'am, 6/51. 267 En'am, 6/70.

bulunmaz."268 "(..) İnsanların Allah'tan başka dostu yoktur. O, hiç kimseyi hükümranlığına ortak kılmaz."269 "Siz ne yeryüzünde, ne de gökte Allah'ı âciz bırakabilirsiniz. Allah'tan başka bir dost (velî) ve yardımcınız (nasır) da bulunmaz."270 5) Dost Olarak Allah Yeter: Allah, mü'minlerin düşmanlarını çok iyi bilir. Allah, onlara dost olarak da, yardımcı olarak da yeter.271 e. Evliyâullah (Allah Dostları): Allah dostlarından olmak, büyük mutluluktur. Kur'an, onlar için önemli müjdeler vermektedir: "İyi bilin ki, evliyâullah'a (Allah'ın dostlarına, Allah'a yakın olanlara) korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar Allah'a inanmış ve ona karşı gelmekten sakınmışlardır. Dünya hayatında ve âhirette de müjde onlaradır."272 "Allah'ın sözlerinde hiçbir değişme yoktur. Bu büyük başarıdır."273 Bu âyet, Allah dostu olmanın iman ve takva şartlarına bağlı olduğunu açıkça belirtir. "Yoksa Mescid-i Haram'a girmekten menederlerken Allah onlara niçin azap etmesin? Hem de onun dostu (sahibi) değiller. Onun dostu ancak karşı gelmekten sakınanlardır. Fakat pek çoğu bunu bilmiyorlar."274 Bu âyet, Allah dostunun takva sahipleri olduğunu bir kez daha vurgular. Kureyşli müşriklerin Kabe'nin bakıcılığıyla görevli oluşlarını da reddeder. Her iki âyet de, evliyâullah'ın muttekîler (karşı gelmekten sakınanlar, Allah'a karşı sorumluluk bilincini taşıyanlar) olduğunu belirtir. Muttekîlerin (takva sahiplerinin) tanımı ise, bir başka âyette şöyle yapılıyor: "Yüzlerinizi doğudan veya batıdan yana çevirmeniz iyi olmak (birr) değildir. Lâkin iyi olanlar, Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaba, peygamberlere inanan, onun sevgisiyle yakınlarına, yetimlere, düşkünlere, yolculara, yoksullara ve köleler uğrunda mal veren, namaz kılan, zekât veren ve sözleştiklerinde sözlerine vefa gösterenler, zorda, darda ve savaş alanında sabredenlerdir. İşte onlar doğru olanlardır, sakınanlar (muttekîler) ancak onlardır."275 Bu ayete göre, takvanın temeli, iman ve iyi davranışlardır. Bunlar, şu noktalarda toplanabilir: 1) İman esaslarına inanmak; 2) İhtiyaç sahiplerine ve kölelerin hürriyeti uğrunda mal harcamak; 3) Namaz ve zekât ibadetlerini yerine getirmek; 4) Verilen sözü tutmak; 5) Zorda, darda ve savaşta sabretmek. Âyetten çıkan tanıma göre, evliyâullah, olağanüstü bir takım niteliklerle donanmış, tabiatüstü gösteriler yapan, bir takım dini sorumluluklar taşımadığını belirten, kerametler gösteren, kutsallık verilmiş., kişiler değildir. Bilakis, Hz. Peygamberi örnek alarak Kur'an'da belirtilen esaslara göre yaşayan, ağır sorumluluk sahibi insanlardır. İman ve takva sırrına ermemişlerin Allah dostluğu, sanal bir dostluktan öteye geçmez. Bu sanal dostluğun en önemli örneği, kendilerini "Allah'ın oğullan ve sevgilileri" olarak tanıtan yahudiler ve hristiyanlardır.276 Özellikle yahudilerin Allah dostluğu, samimiyet çizgisinden uzaktır: "De ki: Ey yahudiler! Bütün insanlar bir yana, yalnız kendinizin Allah'ın dostları olduğunu iddia ediyorsanız ve bunda samimiyseniz, ölümü dilesenize! Yaptıklarından ötürü, ölümü asla dileyemezler; Allah, zâlimleri bilendir."277 f. Velîsizler (Allah'ın Dost Olmadıkları): Allah, bir takım olumsuz özellikler taşıyanlar için hem dünyada zalimler, zalimlere yönelenler, Allah'a çağrıyı reddedenler, kafirler, sapıklar, hevese uyanlar, münafıklar, kötülük yapanlar ve büyüklenenler, Allah'ın dostluğunu esirgediği kişilerdir, hem de âhirette, dostluğunu ve yardımını esirgeyecektir.278 268 Ra'd, 13/11. 269 Kehf, 18/26. 270 Ankebût, 29/22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 66-67. 271 Nisa, 4/45. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 67. 272 Çünkü cennette ebedî kalacaklardır (Zümer, 39/73). 273 Yunus, 10/62-64. 274 Enfal, 8/34. 275 Bakara, 2/177. 276 Maide, 5/18. 277 Cuma, 62/6-7. Krş. Bakara, 2/94-95 (Bu iki âyet, âhiret yurdunun Allah katında kendilerine özgü olduğu sanılarını dile getirir ve buna meydan okur). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 67-69. 278 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 69.

1) Zalimler: Zâlimler, Allah'ın baş düşmanları arasında yer alır: "Zâlimlerin Allah'tan başka kendilerine yardım edecek dostları da yoktur. Allah'ın saptırdığı kimsenin çıkar yolu olmaz."279 "(..) Ama o, rahmetine dilediğini kavuşturur; Zalimlerin ise, bir dost ve yardımcısı olmaz."280 "Bunlar yeyüzünde Allah'ı aciz bırakamazlar. Allah'tan başka kendilerini kurtaracak dostları da yoktur. Azap onlara kat kat verilir, işitemezler ve göremezlerdi."281 2) Zalimlere Yönelenler: Allah, zalimler gibi, zalimlere yönelenlere de dostluğunu ve yardımını esirger: "Haksızlık (zulüm) yapanlara yönelmeyin, yoksa ateş size de dokunur. Sizin Allah'tan başka dostunuz yoktur, sonra yardım da göremezsiniz."282 3) Allah'a Çağrıyı Reddedenler: Allah'a yapılan çağrıyı reddetmek, dostluğunu da kaybetmektir: "Allah'a çağırana uymayan bilsin ki, Allah'ı yeryüzünde âciz bırakamaz. Onların ondan başka dostları da bulunmaz. İşte onlar, apaçık sapıklıktadır."283 4) Kâfirler: Kâfirler, Allah'ın lanetine uğrayan, dostluğunu kaybeden kişilerdir: "İnkâr edenler sizinle savaşsalardı, yüzgeri döneceklerdi. Sora bir dost ve yardımcı da bulamayacaklardı."284 "Allah şüphesiz, inkarcılara lanet etmiş ve onlara içinde sonsuz olarak temelli kalacakları çılgın alevli cehennemi hazırlamıştır. Onlar bir dost ve yardımcı bulamazlar."285 5) Sapıklar: Allah'ın saptırdığı kişi, artık kendini doğruya erdirecek yardımcı ve rehber bulamaz: "Allah kimi saptırırsa, artık onun bundan sonra bir dostu olmaz. Azabı gördüklerinde, zalimlerin 'Dönecek bir yol yok mudur?' dediklerini görürsün."286 "(..) Allah'ın doğru yola eriştirdiği kimse hak yoldadır. Kimi de saptırırsa artık ona, doğru yola götürecek bir yardımcı (veli) ve rehber bulamazsın."287 6) Hevese Uyanlar: Gerçeği öğrendikten sonra, bu bilgiye değil, başkalarının (âyetlere göre ehli kitap olan yahudi ve hristiyanların) heveslerine uymak, Allah'ın dostluğunu kaybettirir: "(..) Sana ilim geldikten sonra onların heveslerine uyarsan andolsun ki Allah katında sana bir dost ve seni koruyan çıkmaz."288 "Kendi dinlerine uymadıkça, yahudi ve hristiyanlar, senden asla hoşnut olmayacaklardır. De ki: 'Doğru yol ancak Allah'ın yoludur.' Sana gelen ilimden sonra, onların heveslerine uyarsan, andolsun ki Allah'tan sana ne bir dost, ne de bir yardımcı olur."289 7) Münafıklar: Allah'ın maddi ve manevi nimetlerine ermelerine rağmen, imandan sonra inkâra saplananlar, Allah'ın dostluğunu

279 Şûra, 42/46. 280 Şûra, 42/8. 281 Hûd, 11/20. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 69-70. 282 Hûd, 11/113. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 70. 283 Ahkâf, 46/32. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 70. 284 Fetih, 48/22. 285 Ahzâb, 33/64-65. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 70-71. 286 Şûra, 42/44. 287 Kehf, 18/17. Benzeri için bkz. İsra, 17/97. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 71. 288 Ra'd, 13/37. 289 Bakara, 2/120. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 71.

kaybeden bedbahtlardır: "Andolsun ki, müslüman olduktan sonra inkâr edip küfür sözünü söylemişlerken, söylemedik diye Allah'a yemin ettiler, başaramayacakları bir şeye giriştiler. Allah ve peygamberi bol nimetinden onları zenginleştirdi, öç almaya kalktılar. Eğer tevbe ederlerse, iyiliklerine olur. Şayet yüz çevirirlerse, Allah onları dünya ve âhirette can yakıcı azaba uğratır. Yeryüzünde bir dost ve yardımcıları yoktur"290 "De ki: Allah size bir kötülük dilese veya bir rahmet istese, ona karşı kim sizi koruyabilir? Allah’tan başka dost ve yardımcı da bulamazsınız."291 8) Kötülük Yapanlar: Kötülük yapanlar, cezasız kalmaz, Allah'ın dostluğunu ve yardımını da kaybederler: "Bu, sizin kuruntularınıza ve kitap ehlinin kuruntularına göre değildir. Kim fenalık yaparsa, cezasını görür. Kendisine Allah'tan başka ne dost, ne de yardımcı bulunur."292 9) Büyüklenenler: Büyüklenerek Allah'a kulluktan kaçınan ve Allah'ın âyetlerini dinleyip duymamış gibi davrananlar da, Allah'ın dostluğunu kaybeden bedbahtlar arasında yer alır: "İnananlara ve yararlı iş işleyenlere, ecirlerini verecek, onlara olan bol nimetini daha da arttıracaktır. Kulluk etmekten çekinenleri ve büyüklük taslayanları elem verici bir azaba uğratacaktır. Onlar kendilerine Allah'tan başka bir dost ve yardımcı bulamazlar."293 "Kendine okunan Allah'ın ayetlerini dinleyip, sonra onları hiç duymamış gibi büyüklük taslamakta direnenen, yalancı ve günahkâr kişinin vay haline! Ona can yakıcı bir azap müjdele. Ayetlerimizden bir şey öğrendiğinde onu alaya alır. İşte bunlara alçaltıcı bir azap ve ardından da cehennem vardır. Kazandıkları şeylerde, Allah'ı bırakıp (Allah'ın yanısıra) edindikleri dostlar da onlara bir fayda vermez. Büyük azap onlaradır."294 g. Mevlâ: Veli sözcüğü yerine, mevlâ sözcüğü de, hemen aynı anlam özellikleriyle kullanılabilir. Allah, mü'minler için, ne güzel bir dost, ne güzel bir yardımcıdır (ni'me'l-mevlâ ve ni'me'n-nesîr): "Fitne kalmayıp, yalnız Allah'ın dini kalana kadar onlarla (müşriklerle) savaşın. Eğer vazgeçerlerse bilsinler ki Allah onların işlediklerini şüphesiz görür. Ama yüzçevirirlerse, Allah'ın sizin dostunuz (mevlânız) olduğunu bilin. O ne güzel dost, ne güzel yardımcıdır."295 "(..) Artık namaz kılın, zekât verin, Allah'a sarılın. O, sizin sahibinizdir (mevlâ). Ne güzel sahip, ne güzel yardımcıdır."296 "Ey inananlar! İnkar edenlere itaat ederseniz, sizi geriye döndürürler de kayba uğrarsınız. Halbuki sizin mevlânız Allah'tır. O, yardımcıların en iyisidir."297 "De ki: Allah'ın bize yazdığından başkası başımıza gelmez. O bizim mevlâmızdır. İnananlar Allah'a güvensin."298 "Allah, şüphesiz size, yeminlerinizi keffaretle geri almanızı meşru kılmıştır. Allah sizin dostunuzdur. O bilendir, bilgedir."299 Allah peygamberin dostudur, ayrıca melekler ve iyi insanlar da onun dostudur: "Ey peygamber eşleri! Eğer ikiniz de Allah'a tevbe ederseniz, kaymış olan kalpleriniz düzelmiş olur. Şayet eşinizin aleyhinde bir şey yaparak yardımlaşmaya kalkarsanız, bilin ki Allah onun dostu, bundan başka Cebrail, iyi mü'minler ve melekler de yardımcısıdır."300 Mü'min için ölüm, mevlâya dönüş demektir: "Artık birinize, ölüm gelince elçilerimiz, bir eksiklik yapmaksızın onun canını alırlar. Sonra gerçek mevlâlarına döndürürler. İşte o zaman hüküm onundur. O, hesap görenlerin en hızlısıdır."301 "İşte orada herkes dünyada yapmış olduğuyla imtihan verir ve gerçek mevlâları olan Allah'a döndürülür. Uydurdukları putlar da ortadan kaybolmuştur."302 290 Tevbe, 9/74. 291 Ahzâb, 33/17. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 71-72. 292 Nisa, 4/123. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 72. 293 Nisa, 4/173. 294 Câsiye, 45/7-10. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 72-73. 295 Enfal, 8/39-40. 296 Hac, 22/78. 297 Ali imran, 3/149-150. 298 Tevbe, 9/51. 299 Tahrim, 66/2. 300 Tahrim, 66/4. 301 En’am, 6/62. 302 Yunus, 10/30.

h. Veli Ve Mevlâ Sözcükleriyle Dua Ve Yakarış: Özellikle mevlâ sözcüğü, peygamberlerin ve başkalarının Allah'a yakarışları arasında yer almış önemli bir sözcüktür: "(..) Sen mevlâmızsın. Kâfirlere karşı bize yardım et."303 "Size ne oluyor da 'Rabbimiz! bizi halkı zalim olan bu şehirden çıkar. Katından bize bir sahip çıkan (veli: koruyucu) gönder, bir yardımcı lütfet' diyen zavallı çocuklar, erkekler ve kadınlar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz?"304 Hz. Musa, seçtiği yetmiş kişiyi sarsıntı tutunca, şöyle dua etti: "Rabbim! Dileseydin daha önce beni ve onları yok ederdin. Aramızdaki bilgisizlerin yaptıklarından ötürü bizi yok eder misin? Bu, senin sınavından başka bir şey değildir. Bununla dilediğini saptırır, dilediğini doğru yola iletirsin. Bizim dostumuz (mevlâmız) sensin. Bizi bağışla. Bize merhamet et. Sen bağışlayanların en iyisisin.(..)"305 Hz. Yusuf da, Allah'a şöyle yakarmıştır: "Rabbim! Bana mülk (hükümranlık) verdin, rüyaların yorumunu öğrettin. Ey gökleri ve yeri yaratan! Dünya ve ahirette işlerimi yoluna koyan (velim) sensin. Benim canımı müslüman olarak al, beni iyilere kat."306 Görüldüğü gibi Allah, hem dünya, hem ahiret dostudur. "Melekler şöyle derler: Hâşâ! Bizim dostumuz (velimiz), onlar değil sensin(..)"307 2. İnsanlarla İlgili Velayet Kavramları: a. Dostluğu İstenenler Ve Yasaklananlar: Bir kısım varlıkların dostluğu istenirken, başka bir takım varlıklarla dostluk kurmak yasaklanır. Bu konudaki emir ve yasaklara uymak gereklidir.308 A) Dostluğu İstenenler: Dostluğu istenenler arasında, Allah, peygamber, mü'minler, salihler ve müttekiler yer alır.309 1- Allah, Peygamber Ve Mü'minler: Mü'minler Allah'ı, peygamberi ve yine kendileri gibi mü'minleri dost edinir: "Sizin dostunuz ancak Allah, onun peygamberi ve Allah'ın emirlerine boyun eğerek namaz kılan ve zekat veren mü'minlerdir. Kim Allah'ı, peygamberini ve mü'minleri dost edinirse (tevellî), bilsin ki şüphesiz Allah'tan yana olanlar (hizbullah) üstün gelirler."310 Bundan sonraki âyet dini alaya alan ehli kitap ile kâfirlerin dost edinilmemesi gerektiğini belirtir. Mü'min bir kişi ne kadar yalnızlığa itilse, insanlardan ve din kardeşlerinden vefasızlık görse bile, asla yalnızlık duygusuna kapılmaz. Gerçek dostu olan Allah'ın onu yanlız bırakmayacağının bilincinde olur. Hz. Peygamberin dostluğu ise, müslümanları dünya ve âhirette mutluluğa ulaştırmak için kendini feda edercesine çaba göstermesidir. Mü'minlerin kardeşliği, inanç ve din kardeşliğinde birbirlerine kurşun gibi perçinlenmiş ve kenetlenmiş bir bina gibi311, ya da tek bir beden gibi oluştur. Mü'minlerin dostluğu, çıkar ve menfaate dayanmayan, samimi, içten, gönülden ve hasbi bir dostluktur.312 2- Gerçek Mü'minler: Dostluk herşeyden önce bir inanç ve duygu birlikteliğidir. Dolayısıyla imandaşlar, birbirlerine dost olmalıdır: "Doğrusu inanıp hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihad edenler ve muhacirleri barındırıp

Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 73-74. 303 Bakara, 2/286. 304 Nisa. 4/75. 305 A’raf, 7/155. 306 Yusuf, 12/101. 307 Sebe, 34/41. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 74-75. 308 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 75. 309 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 75. 310 Maide. 5/55-56. 311 bkz. Saf, 61/4. 312 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 75-76.

onlara yardım edenler, birbirlerinin dostudur. İnanıp hicret etmeyenlerle, sizin bir dostluğunuz yoktur.(..)"313 Bundan sonraki âyet, kâfirlerin birbirinin dostu olduğunu belirtir. "Mü'min erkekler ve mü'min kadınlar birbirlerinin velileridir. İyiyi emreder, kötülükten alıkoyarlar. Namaz kılarlar, zekat verirler. Allah'a ve Peygamber'e itaat ederler. Allah işte bunlara rahmet edecektir. Allah, şüphesiz güçlüdür ve bilgedir."314 Bu âyetteki velayet sözcüğü ve türevleri siyasi temsil, yöneticileri işbaşına getirme anlamlarına doğru kaydırıldığında da yukarıdaki âyetlere, özellikle bu son âyete, kâfirler ve ehli kitapla dostluğu yasaklayan âyetlere dayanılmaktadır. Böylece velayet, "dostluk, koruma ve yardım" anlamlarından, "temsil ve yönetme yetkisi" anlamlarına doğru genişletilmiştir. Bu anlamda velayet, "âmme velâyeti"dir. Söz konusu âyetler bir bütün halinde değerlendirilince, müslümanların yönetimlerini teslim edecekleri kimselerde bulunması gereken nitelikler, iman ve amel olarak belirtilmektedir: 1) İman: Kur'an ve sünnet, müslümanlar adına tasarrufta bulunma yetkisine sahip kişinin mü'min olması gerektiğini, en küçük bir tereddüde yer bırakmayacak açıklık ve kesinlikte ifadelerle doludur. Müslümanların velayet yetkisini taşıyan -başta yüksek yöneticiler olmak üzere-yöneticiler, mü'min ve müslüman olacaklardır. 2) Amel: Mü'minlerin velayet yetkisini taşıyan yöneticiler, İslamın getirdiği ibadet, hayat ilkeleri, talimat ve ahlâka uyacak, bu alanlardaki yükümlülüklerini fiilen yerine getirecektir. Amel konusunda kusuru bulunan kimselere İslami literatürde "fâsik" denilmektedir. Bağlayıcı hüküm ve talimatlarda kusuru olmayanlar ise "salih, adil ve takva sahibi" adını almaktadır. Hukukçular, fâsıklann veli olup olmayacaklarını tartışmışlardır. Tartışmasız olan husus, bulunduğu takdirde imanı ve ameli tam olanların öncelikle veli olacaklarıdır. Mü'minler, kendilerini temsil edecek, kendileri adına hukuken geçerli işlemler yapacak, yönetimlerini yürütecek kimseleri belirlerken bu kurala uymak zorundadırlar. Bu zorunluluk, müslümanların siyasetle (yönetimle, rejimle, iktidara gelecek olanların kişilikleri, ahlâkları ve programlan ile, çıkardıkları kanunlar, aldıkları kararlar ve yaptıkları icraat ve uygulamalarla) ilgilenmeleri gerektiğini de beraberinde getirmektedir.315 3) Salihler Ve Müttekiler: Hz. Peygamber, inanmayanlara şöyle seslenmiştir: "Çünki benim dostum, kitabı indiren Allah'tır. O, iyileri dost edinir."316 "Yoksa Mescid-i Haram'a girmekten menederlerken Allah onlara niçin azap etmesin? Hem de onun dostu değiller. Onun dostları, ancak karşı gelmekten sakınanlardır. Fakat pek çoğu bunu bilmiyorlar."317 Allah'ın dostu olan salihler ve müttekiler, müslümanların da dostu olmalıdır. İnanıp hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenler, birbirlerinin dostudur.318 Mü'minlerin dostları arasında melekler de vardır. "Biz dünya hayatında da, ahirette de size dostuz.(..)"319 B) Dostluğu Yasaklananlar: Allah'tan başkasının veya Allah'ın yanısıra, özellikle kulluk edilecek ve tapılacak varlık (put) anlamında dost edinilmesi yasaktır. Böyle bir davranışta bulunanlar, örümcek yuvası sağlamlığında bir sığınak edinmiş demektir. "Rabbinizden size indirilen kitaba uyun. Allah'tan başka dostlar edinerek onlara uymayın. Pekaz öğüt dinliyorsunuz."320 "Allah'tan başka dostlar edinenler, yuva yapan örümceğe benzer. Evlerin en dayanıksızı ise, şüphesiz örümceğin yuvasıdır. Keşke bilseler."321 "Allah'ı bırakıp da dostlar edinenlerin işlediklerini Allah gözetmektedir. Sen onlara vekil olmaya memur değilsin."322 "Demek onlar Allah'tan başka dostlar edindiler? Oysa dost, ancak Allah'tır. O, ölüleri diriltir. Herşeye gücü yeter."323 "Şöyle derler: Hâşâ! Seni bırakıp başka dostlar edinmek bize yaraşmaz. Fakat sen onlara ve babalarına nimetler verdin de sonunda seni anmayı unuttular ve helaki hakeden bir millet oldular."324 313 Enfal, 8/72. 314 Tevbe, 9/71. 315 Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak, 277,293-295. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 76-77. 316 A'raf, 7/196. 317 Enfal, 8/34. 318 Enfal, 8/72. 319 Fussilet, 41/31. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 77-78. 320 A'raf, 7/3. 321 Ankebut, 29/41. 322 Şûra, 42/6. 323 Şûra, 42/9. 324 Furkan. 25/18.

Dost edinilmeyecekler arasında, Allah'ın gazabına uğrayanlar, Allah düşmanları, putlar, kâfirler, ehli kitap (yahudiler ve hristiyanlar), münafıklar, mü'minlerle din uğrunda savaşanlar ve yurttan çıkaranlar, zalimler, hicret etmeyen müslümanlar ve şeytan yer alır. İlgili âyetler incelendiğinde, dostluk kurulmayacaklarla, hem birey, hem de toplum ve devlet temelinde ittifak ve işbirliğine girilmez.325 1) Allah'ın Gazabına Uğrayanlar: Allah'ın gazabına uğrayan yahudiler, ehli kitap kavramından ayrıca da anılarak, dostluk kurulması yasaklananların başında gelir: "Allah'ın gazap ettiği milleti dost edinen milleti görmedin mi? Onlar ne sizdendir, ne de onlardan. Bile bile, yalan yere yemin etmektedirler. Allah, onlara çetin bir azap hazırlamıştır. İşledikleri, ne kötüdür."326 Münafıklar, yahudileri geçici çıkarları uğruna dost edinmekten çekinmezler. Mü'minler ise, onlara dostluk gösteremezler: "Ey mü'minler! Allah'ın gazabına uğramış milleti dost edinmeyin. Kâfirlerin kabirde bulunan kimselerden ümitlerini kestikleri gibi, onlar da âhiretten umutlannı kesmişlerdir."327 2- Allah Düşmanları: Allah düşmanlarını (özellikle müşrikleri) dost edinmek, Allah'ın doğru yolundan bir sapıştır, uzaklaşmadır: "Ey mü'minler! Benim de düşmanım, sizin de düşmanınız olanları dost edinmeyin. Onlar, size gelen gerçeği inkar etmişken, onlara sevgi gösteriyorsunuz. Oysa onlar, rabbiniz olan Allah'a inandığınızdan ötürü, sizi ve peygamberi yurdunuzdan çıkarıyorlar. Eğer sizler, benim yolumdan savaşmak ve rızamı kazanmak için çıkmışsanız onlara nasıl sevgi gösterirsiniz? Ben sizin gizlediğinizi de, açığa vurduğunuzu da bilirim. İçinizden onlara sevgi gösteren kimse, şüphesiz doğru yoldan sapmıştır. Eğer sizi ele geçirirlerse, sizin onlara gösterdiğiniz sevgiyi göstermezler. Size düşman olurlar, ellerini ve dillerini fenalık etmek için uzatırlar, inkâr etmenizi isterler."328 3- Putlar: Tapmaya değer tek varlık olan Allah'ı bırakıp, ona ortak koşmak, putlara tapmak ve kulluk etmek, kötü bir yoldaş seçmek demektir: "De ki: Göklerin ve yerin rabbi kimdir? De ki: Allah'tır. Yine şöyle de: Onu bırakıp, kendilerine bir fayda ve zararı olmayan dostlar mı edindiniz? Kör ile gören hiç bir olur mu? Karanlıkla aydınlık bir midir?' Yoksa Allah'a, Allah gibi yaratması olan ortaklar buldular da yaratmaları birbirine mi benzettiler? De ki: Herşeyi yaratan Allah'tır. O herşeye üstün gelen tek tanrıdır."329 "Kendisine zararı faydasından daha yakın olana yalvarır. Yalvardığı şey ne kötü yardımcı, ne kötü yoldaştır"330 Puta tapmak, Allah'a yaklaştırmak gibi, masum bir gerekçeye bürünebilir: "Bilin ki halis din Allah'ındır. Onu bırakıp da putlardan dostlar edinenler 'onlara bizi Allah'a yaklaştırsınlar diye kulluk' ediyoruz derler. Doğrusu Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hüküm verecektir. Allah, şüphesiz yalancı ve inkarcı kimseyi doğru yola eriştirmez."331 Puta tapmanın sonucu, kötü bir dönüş yeri olan cehennemdir: "Bugün sizden ve inkâr edenlerden fidye kabul edilmez. Varacağınız yer ateştir. Lâyığınız (mevlâ'mz) orasıdır. Ne kötü bir dönüş yeridir."332 4- Kâfirler: Mü'minler kâfirleri dost edinemezler: "Mü'minler, mü'minleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesinler. Kim böyle yaparsa, Allah katında bir değeri yoktur. Ancak, onlardan sakınmanız hali müstesnadır. Allah, sizi kendisiyle korkutur. Dönüş Allah'adır."333 Bu âyete göre, kâfirlerle dostluk, ancak takıyye durumunda özel şartlara göre kurulabilir. (Bkz. 5.3) Buna göre âyet, "hakikati inkâr edenlerin müslümanlardan daha güçlü olduğu ve bu yüzden, politik yahut ahlâki anlamda

325 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 78-79. 326 Mücadele, 58/14-15. 327 Mumtehine, 60/13. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 79. 328 Mumtehine, 60/1-2, Krş. Mücadele, 58/22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 80. 329 Rad, 13/16. 330 Hac, 22/13. 331 Zümer, 39/3. 332 Hadid, 57/15. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 80-81. 333 Ali İmran, 3/28.

kendilerine "dost" olmadıkça müslümanlara zarar verebilecek konumda bulundukları durumlara işaret etmektedir.334 "Ey mü'minler! Mü'minleri bırakıp da kâfirleri dost edinmeyin. Allah'ın, aleyhinize apaçık bir ferman vermesini mi istersiniz?"335 Bu ayetin, hem ön tarafında, hem de sonrasında hep münafıklardan söz edilmektedir. Küfrü imana tercih edenler, baba ve kardeşler dahi olsa dost edinilemezler: "Ey mü'minler! babalarınızı ve kardeşlerinizi -küfrü imana yeğ tutuyorlarsa- dost edinmeyin. Sizden onları kimler dost edinirlerse, doğrusu kendilerine yazık etmiş olurlar. De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, akrabanız, elde ettiğiniz mallar, durgun gitmesinden korktuğunuz ticaret ve hoşunuza giden evler, sizce Allah'tan, peygamberinden ve Allah yolunda savaşmaktan daha sevgili ise Allah'ın buyruğu gelene kadar bekleyin. Allah, fâsık kimseleri doğru yola eriştirmez."336 Bu âyete göre Kur'an, inanç ve duygu birlikteliğini, kandaşlığa ve soydaşlığa yeğ tutmaktadır. Kâfirlerin dostları putlar ve yine kendileri gibi kâfirlerdir: "Allah, inananların dostudur. Onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. Kâfirlerin dostları ise, azgın putlardır (tâgût), onları aydınlıklardan karanlıklara sürüklerler. İşte onlar cehennemliklerdir, orada temelli kalacaklardır."337 "Kâfirler, birbirlerinin dostudur (destekçisi ve işbirlikçisidir). Eğer siz aranızda dost olmazsanız, yeryüzünde kargaşalık (fitne) ve büyük bozgun (fesad) çıkar."338 Mü'minlerin dostluğu fitne ve fesadı önleyici bir özellik taşır. Kâfirlerin Allah'ı bırakıp kullarını dost edinmeleri, kötü sonun yolunu açar: "İnkâr edenler, beni bırakıp ta kullarımı dost edinmelerini yeterli mi sandılar? Doğrusu, biz cehennemi inkarcılara konuk olarak hazırladık."339 5- Ehli Kitap: "Ehli kitaptan teberri âyeti" denilen âyet, onlarla dostluğu yasaklar: "Ey mü'minler! Yahudi ve hıristiyanları dost olarak benimsemeyin, onlar birbirlerinin dostudur. Sizden kim onlara dost olursa, o da onlardan sayılır. Allah, zulmedenleri doğru yola eriştirmez."340 Bundan sonraki âyette, kalplerinde hastalık olanların 'Bize bir felaket gelmesinden korkuyoruz' diyerek onlara koştuğu belirtilir. Bu âyetin nüzul sebebi olarak belirtilen olaya göre, Beni Kaynuka yahudileriyle girişilen savaşta münafık Abdullah bin Ubey onlardan yana tutum aldı. Ubâde bin es-Sâmit ise, yahudilerle olan ittifakını bozmak istedi. Abdullah bin Ubey bu ittifaklardan vazgeçmeyeceğini belirtti. İşte bu olay üzerine yukarıdaki âyet indi.341 Hiç şüphesiz dostluk kurulmayacak olanlar, müslümanlara karşı düşmanca davrananlardır. İyi niyetlilerle normal ilşkiler sürdürülür.342 Hıristiyanlar, bazı durumlarda müslümanlara yahudilerden daha yakın olabilir; "Pekçoğunun (İsrailoğullarından inkâr edenlerin), kâfirleri dost edindiklerini görürsün. Nefislerinin önlerine sürdüğü ne kötüdür. Allah onlara gazap etmiştir, onlar azapta temellidirler. Eğer Allah'a peygambere ve ona indirilene inanmış olsalardı, onları dost edinmezlerdi. Fakat onların pekçoğu fâsıktır. İnananlara en şiddetli düşman olarak, insanlardan yahudileri ve müşrikleri bulursun. Onlardan, inananlara sevgice en yakın, 'Biz hıristiyanız' diyenleri görürsün. Bu, onların içinde bilginler ve rahipler bulunmasından ve büyüklük taslamayışlarından ötürüdür."343 Dini alaya alan, müslümanlann inanç ve duygularına savgı göstermeyen ehli kitap dost edinilmez: "Ey inananlar! Kendilerine sizden önce kitap verilenlerden dininizi alaya ve eğlenceye alanları ve kâfirleri dost edinmeyin. İnanıyorsanız, Allah'tan sakının."344 Bu âyetin nüzul sebebi olarak şu olay anlatılır: Rifâ'a bin Zeyd ile Suveyd bin el-Hâris, müslüman olduklarını öne sürüp münafikça davrandılar. Bazı müslümanlar onlarla dostluk içindeydi. Bu olayı kınamak üzere, işte bu âyet indi.345 6- Münafıklar: 334 Muhammed Esed, age, 1/93 (20). 335 Nisa, 4/144. 336 Tevbe. 9/23-24. 337 Bakara, 2/257. 338 Enfal, 8/73. 339 Kehf, 18/102. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 81-82. 340 Maide, 5/51. 341 Vahidi, Esbâbu Nuzuli'l-Kur’an, 200-201, no:395. 342 Mümtehıne, 60/7-8. 343 Maide, 5/80-82. 344 Maide, 5/57. 345 Vahidi, Esbâbu Nuzüli’l-Kuran, 202 (no:398). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 82-84.

Münafıklar, mü'minlerin dostluk göstermeyeceği hainlerdir: "Münafıklar hakkında iki fırka olmanız niye? Allah, onları yaptıklarından dolayı başaşağı etmiştir. Allah'ın saptırdığını, siz mi yola getirmek istiyorsunuz? Allah'ın saptırdığı kimseye sen hiç yol bulamayacaksın. Onlar kendileri inkâr ettikleri gibi, sizin de inkâr edip eşit olmanızı isterler. Allah yolunda hicret etmedikçe, onlardan dost edinmeyin. Eğer yüz çevirirlerse, onları tutun, bulduğunuz yerde öldürün. Onlardan dost ve yardımcı edinmeyin. Ancak, sizinle kendileri arasında andlaşma olan bir millete sığınanlar, yahut sizinle savaştan veya kendi milletleriyle savaşmaktan bıkarak size başvuranlar müstesnadır. Allah dileseydi onları üzerinize çullandınrdı da sizinle savaşırlardı. Eğer sizden uzak durur, sizinle savaşmaz, size barış önerirlerse, Allah onlara dokunmanıza izin vermez. Diğerlerinin de sizden ve kendi milletlerinden güvende olmayı istediklerini göreceksiniz. Ne var ki fitneciliğe her çağırıldıklarında ona can atarlar. Eğer sizden uzak durmazlar, barış önermezler ve sizden el çekmezlerse, onları yakalayın, bulduğunuz yerde öldürün. İşte onların aleyhlerine size apaçık ferman verdik."346 Münafıklar, mü'minlerden uzaklaşıp, izzet ve ikbal gördükleri kâfirlerle işbirliğine eğilimlidir: "(Münafıklar) mü'minleri bırakıp da kâfirleri dost edinirler. Onların tarafında bir şeref ve kudret (izzet) mi arıyorlar? Doğrusu kudret, bütünüyle Allah'ındır. O size kitapta, 'Allah'ın âyetlerinin inkar edildiğini ve alaya alındığını işittiğinizde, başka bir söze geçmedikçe, onlarla birarada oturmayın, yoksa siz de onlar gibi olursunuz, diye bildirdi. Doğrusu Allah, hem münafıkları, hem de kâfirleri cehennemde toplayacaktır."347 7- Din Uğrunda Savaşanlar Ve Yurttan Çıkaranlar: Mü'minler, kendileriyle din uğrunda savaşanları ve onları yurtlarından edenleri dost edinemez: "Allah, din uğrunda sizinle savaşmayan, sizi yurdunuzdan çıkarmayan kimselere iyilik yapmanızı ve onlara karşı adaletli davranmanızı yasaklamaz. Şüphesiz Allah, adaletli olanları sever. Size yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanıza yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onları dost edinirse, işte onlar zalimdir."348 Ayet, din uğrunda savaşmayan ve yurttan çıkarmayanlar ile savaşan ve çıkaranlara karşı takınılacak tutumların farklı olacağına açıkça işaret etmektedir.349 8- Zâlimler: Mü'minlerin dost olamayacakları arasında, Allah'ın baş düşmanı olan zalimler de yer alır: "Seni de din konusunda bir şeriat sahibi kıldık, Ona uy. Bilmeyenlerin heveslerine uyma. Şüphesiz onlar, seni Allah'tan müstağni kılmazlar. Doğrusu zalimler, birbirlerinin dostudur. Sakınanların dostu ise Allah'tır."350 9- Hicret Etmeyen Müslümanlar: Hicret etmeyen müslümanlar, imanca kemale erememişlerdir. Din uğrunda yardım istemeleri dışında, onlara karşı dostluk ve sorumluluk yoktur: "Doğrusu inanıp hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihad edenler ve muhacirleri barındırıp onlara yardım edenler, işte bunlar birbirinin dostudurlar. İnanıp hicret etmeyenlerle sizin dostluğunuz yoktur. Fakat din uğrunda yardım isterlerse, aranızda andlaşma olmayan topluluktan başkasına karşı onlara yardım etmeniz gerekir.351 Allah işlediklerinizi görür. İnkâr edenler birbirlerinin dostlarıdır. Eğer siz aranızda dost olmazsanız, yeryüzünde kargaşa (fitne) ve büyük bozgun (fesad) çıkar. İnanıp hicret edenler, Allah yolunda savaşanlar ve muhacirleri barındırıp onlara yardım edenler, işte onlar gerçekten inanmış olanlardır. Onlara mağfiret ve cömertçe verilmiş rızıklar vardır. Sonra inanıp hicret eden ve sizinle birlikte savaşanlar, işte onlar sizdendir. (...)"352 10- Şeytan: Şeytan, mü'minin içinde ve çevresinde yer alan, amansız bir düşmanıdır, onun hile ve tuzaklarına karşı sürekli duyarlılık ve direniş içinde olmalıdır.353 A) Şeytanın Dostları (Evliyâu'ş-şeytân): 346 Nisa, 4/88-91. 347 Nisa, 4/139-140. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 84-85. 348 Mumtehine, 60/8-9. 349 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 85. 350 Câsiye, 43/18-19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 85. 351 Ayrıca bkz. Nisa 4/75. 352 Enfal, 8/72-75. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 85-86. 353 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 86.

Şeytanın nüfuzu, inananlar değil, kendisini dost edinenler üstünde geçerlidir: "Doğrusu, şeytanın, inananlar ve yalnızca rablerine güvenenler üzerinde bir nüfuzu yoktur. Onun nüfuzu sadece, onu dost edinenler ve Allah'a ortak koşanlar üzerindedir."354 Muhammed Esed, bu âyette geçen "dost edinenler"i, "kendisini izlemeye istekli olanlar/onu efendi edinenler", "Allah'a ortak koşanlar", bölümünü ise "ona tanrısal nitelikler yakıştıranlar" biçiminde karşılar. Şeytana tanrısal nitelikler yakıştıranlar, zenginlik gibi, toplumsal nüfuz ve itibar gibi azdırıcı değerlere tapınırcasına bağlılık ve düşkünlük göstererek ruhlarını şeytanın ayartmalarına kaptıranlardır.355 Şeytan her şeyden önce iman sırrına ve tadına ermeyenlerin dostudur: "Ey insanoğulları! Şeytan ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soyarak ananızı ve babanızı cennetten çıkardığı gibi, sizi de şaşırtmasın. Sizin onları görmediğiniz yerlerden o ve yandaşları (evliyâ'sı, avenesi) sizi görürler. Biz şeytanları inanmayanlara dost kılarız."356 Sapıtanlar, şeytanları dost edinen ve kendilerini doğru yolda sanan safdillerdir: "Allah insanlardan bir takımını doğru yola eriştirdi, fakat bir takımı da sapıklığı haketti. Çünkü bunlar Allah'ı bırakıp şeytanları dost edinmiş ve kendilerini doğru yolda sanmışlardı.''357 Şeytan, dostlarını müminler aleyhinde kışkırtır durur, bunları dinlemek şirke kapı açar: "Üzerine Allah'ın adının anılmadığı kesilmiş hayvanları yemeyin. Bunu yapmak Allah'ın yolundan çıkmak (fısk) tır. Doğrusu şeytanlar, sizinle tartışmaları için dostlarına fısıldarlar. Eğer onlara itaat ederseniz, şüphesiz, siz müşrik olursunuz."358 B) Şeytanın Düşmanlığı Ve Aldatmacası: Şeytan, büyük hesap gününde de dostlarının yanındadır: "Allah'a and olsun ki, senden önceki ümmetlere peygamberler gönderdik. Şeytan yaptıklarını onlara hep güzel gösterdi. Bugün de dostları (patronu, efendisi) odur. Onlara can yakıcı azap vardır."359 "Meleklere 'Âdem'e secde edin' demiştik. İblis'ten başka hepsi secde etmişti. O, cinlerden idi. Rabbinin buyruğu dışına çıktı. Siz beni bırakıp onu ve soyunu (avenesinî peşinden gidenleri) dost mu ediniyorsunuz? Halbuki onlar size düşmandır. Kendilerine yazık edenler için bu ne kötü değişmedir!"360 Velayetin (dostluğun) zıddı adavettir (düşmanlık). Bu âyette, velayet-adavet zıtlığı, görüldüğü gibi ilginç bir biçimde yer almıştır. "İşte o şeytan, ancak kendi dostlarını korkutur. İnanmışsanız onlardan korkmayın, benden korkun."361 "Şeytan hakkında şöyle yazılmıştır: O, kendisini dost edinen (kendisiyle ittifak kuran) kimseyi saptırır azaba götürür."362 C) Şeytanın Dostlarına Davranış Biçimleri: Şeytanın dostlarıyla, onları etkisiz duruma getirmek için ve hilesinin zayıflığı bilinerek mücadele edilir: "İnananlar Allah yolunda savaşırlar. Kâfirler şeytan (tagut) uğrunda harbederler. Şeytanın dostlarıyla savaşın. Esasen şeytanın hilesi zayıftır."363 Böylece Kur'an, kötülüğün (şeytanîliğin), hayatın bağımsız içsel bir faktörü olmadığına, ama insanın kendi ahlâkî zaafından doğan şeytanî eğilimlerine teslim olmasının ve böylece "hakikati inkâr etmesi"nin bir sonucu olduğuna işaret eder. Başka bir deyişle, şeytan tarafından sembolize edilen negatif unsurun "güc"ü, aslî bir gerçekliğe sahip değildir. Şeytanın hile ve tuzakları zayıftır. O insanın ancak bilerek ve isteyerek yanlış bir hareket tarzı seçmesi suretiyle gerçeklik kazanır.364 Şeytanı dost edinmek, hüsrana açılan kapının karanlık yoludur: "(..) Allah'ı bırakıp şeytanı dost (rehber) edinen şüphesiz açık bir kayba (hüsrana) uğramıştır."365 Hz. İbrahim, babasına şu öğüdü verdi: "Babacığım! Şeytana tapma. Çünkü şeytan esirgeyen Allah'a başkaldırmıştır. Babacığım! Doğrusu sana esirgeyen Allah katından bir azabın gelmesinden korkuyorum ki böylece şeytanın dostu olarak kalırsın."366 354 Nahl, 16/99-100. Şeytanın nüfuzu ve insan nefsinin onun ayartmalarına yatkınlığı konusunda bkz. İbrahim, 14/22. 355 Muhammed Esed, age, 2/550, 551 (123-124). 356 A’raf, 7/27. 357 A'raf, 7/30. 358 En'am, 6/121. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 86-87. 359 Nahl. 16/63. 360 Kehf, 18/50. 361 Âli İmran, 3/175. 362 Hac, 22/4. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 87-88. 363 Nisa, 4/76. 364 Muhammed Esed, age, 1/154 (90). 365 Nisa, 4/119. 366 Meryem, 19/44-45. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 88-89.

b. Velî Ve Mevlâ Sözcüklerinin Günlük Ve Hukukî Dildeki Kullanımları: Velî ve mevlâ sözcükleri, günlük ve hukukî dilde dost, mirasçı, temsilci, efendi ve lâyık gibi anlamlarda kullanılır.367 1) Dost: Velî ve mevlâ sözcükleri, hem dünya, hem de âhiret hayatında "dost" anlamında kullanılmıştır: "İyilik ile kötülük aynı değildir. Sen fenalığı en güzel şekilde sav. İşte o zaman, seninle arasında düşmanlık bulunan kişinin yakın/candan bir dost (velî, hamim) gibi olduğunu görürsün."368 Bu âyete göre, güzel davranış, düşmanlığın dostluğa dönüşmesinin ipucunu verir. "O gün dostun dosta (mevlâ) hiçbir faydası olmaz, yardım da görmezler."369 "Evlatlıkları babalarına nisbet edin. Bu, Allah katında en doğru olandır. Eğer babalarının kim olduğunu bilmiyorsanız, onları din kardeşiniz ve dostlarınız (mevâlî) olarak kabul edin. (..)"370 "(..) Dostlarınıza yapacağınız uygun bir vasiyet bunun dışındadır. (..)"371 "Biz gece ona ve ailesine baskın verelim. Sonra da onun dostuna (velî) 'Ailesinin yok edilişinde bulunduk. Şüphesiz biz doğru söylüyoruz diyelim' diye aralarında Allah'a yemin ettiler."372 2) Mirasçı: Veli ve mevlâ, mirasçı anlamına gelir: "Ana-babanın ve yakınların bıraktıklarından her birine mirasçılar (mevâlî) kıldık. Kendileriyle yeminleştiğiniz kimselere hisselerini verin. Doğrusu Allah, her şeye tanıktır."373 Hz. Zekeriya, rabbine şöyle yalvarmıştı: "(..) Doğrusu, benden sonra yerime geçecek yakınlarımın (mevâlî) iyi hareket etmeyeceklerinden korkuyorum. Karım da kısırdır. Katından bana bir oğul (velî) bağışla ki, bana ve Yakuboğullarına mirasçı olsun. Rabbim! Onun, rızanı kazanmasını da sağla."374 3) Temsilci: Velî kelimesi hukuk dilindeki, hukukî temsil ve yetki sahibi anlamında da kullanılmıştır: "(..) Eğer borçlu, aptal veya âciz, ya da yazdıramayacak durumda olursa, velîsi, doğru olarak yazdırsın. (..)"375 "Allah'ın haram (dokunulmaz) kıldığı cana haksız yere kıymayın. Haksız yere öldürülenin velîsine bir yetki tanımışızdır. Artık o da öldürmekte aşırı gitmesin. Zira kendisi ne de olsa yardım görmüştür."376 4) Efendi: Bir âyette, mevlâ kelimesi, efendi anlamına kullanılmıştır: "Allah iki adamı örnek veriyor: Biri hiçbir şeye gücü yetmeyen bir dilsiz -ki efendisine yüktür, nereye giderse bir hayır çıkmaz-. Böylesi, doğru yolda olan ve adaletle emreden kimseyle hiç bir olabilir mi?"377 5) Lâyık: Mevlâ sözcüğü, münafıkların ve kâfirlerin varacakları yer olan ateşi göstermek üzere, lâyık anlamında kullanılmıştır.378

2- YÖNETİM İLKELERİYLE İLGİLİ KAVRAMLAR

367 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 89. 368 Fussilet, 41/34. 369 Duhân, 44/41. 370 Ahzâb, 33/5. 371 Ahzâb, 33/6. 372 Neml, 27/49. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 89-90. 373 Nisa, 4/33. 374 Meryem, 19/4-6. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 90. 375 Bakara, 2/282. 376 İsra, 17/33. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 90-91. 377 Nahl, 16/76. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 91. 378 Hadîd, 57/15.

ŞÛRA Şûra, ş-v-r (şâra) kökünden türemiştir. Teşâvür, müşavere ve meşûra da bu kökten türemişlerdir; birbirine başvurarak görüş alma anlamına gelirler. Türedikleri ş-v-r kökü, dışanya çıkarma anlamındadır. Şûra ise, danışma yapılan iş anlamına gelir.379 42. sûrenin adı Şûra'dır. Kur'an-ı Kerim'de şûra kökenli kelimelerin yeraldığı üç âyet bulunmaktadır.380 1. Şûra Emri: İlk âyette Yüce Allah, Hz. Peygamber'in idari ve diğer işlerde ashabına danışmasını emretmiştir: "Allah'ın rahmetinden dolayı, sen onlara karşı yumuşak davrandın. Kaba ve katı kalpli olsaydın, şüphesiz etrafından dağılıp giderlerdi. İş konusunda onlara danış. Fakat karar verdin mi Allah'a güven. Doğrusu Allah güvenenleri sever."381 Bu âyette, şûra ile ilgili dört unsurun bulunduğunu görüyoruz: 1) İş, 2) "Onlar" (hum zamiri), 3) "Danış" kelimesi, 4) Karar sonrası. Ayette geçen "iş" kelimesi, her türlü işi içerirse de, öncelikle "kamu-devlet işi" olduğu yorumu kuvvet kazanıyor. "Onlar" kelimesi, yönetilenler anlamını içerdiği kadar, danışma görevi yapan kişiler veya örgüt anlamını da içerir. "Danış" kelimesinin muhatabı, öncelikle Hz. Peygamber'dir. Bu emir, Hz. Peygamber'in buna muhtaç olmasından ziyade, ümmetini buna alıştırması hikmetine bağlanmıştır. Hz. Peygamber bu emir gereğince, Bedir savaşına çıkarken ve bu savaşın konaklama yerini seçerken ashabının görüşlerini almıştır. Daha pekçok olayda Rasulullah'ın ashabına danıştığını biliyoruz. Karar sonrasında ise, şûra gereğince varılan sonucun uygulanması gerektiği ortaya çıkıyor.382 2. Şûra'nın Niteliği Ve Sonuçları: Kur'an-ı Kerim şûraya, onu imana bağlayacak derecede önem vermiş ve danışmayı mü'minlerin özelliklerinden biri olarak belirtmiştir: "Size verilen herhangi birşey, sadece dünya hayatının bir geçimliğidir. Allah katında olan; inanıp rablerine güvenen, büyük günahlardan ve hayasızlıklardan sakınan, öfkelendiklerinde bile bağışlayanlar, rablerinin çağrısına cevap verenler ve namaz kılanlar için daha iyi ve daha süreklidir. Onların işleri, birbirlerine danışarak yürür. Kendilerine verdiğimiz nzıktan da sarfederler. Bir haksızlığa uğradıklarında, üstün gelmek için, birbirleriyle yardımlaşırlar."383 Bu âyette de, 1) mü'minlerin işleri, 2) danışma ile yürür kelimeleri anahtar niteliğindedir. Bir önceki âyette geçtiği üzere buradaki "iş" de, öncelikle "kamu-devlet işi" olarak anlaşılır. "Danışma" konusu sadece belirtilmiş, alanı, yöntemi, bağlayıcılığı, örgütlenme gibi konular mü'minlerin değerlendirmesine bırakılmıştır. Bu gibi konular, ümmetin bilginleri tarafından en uygun biçimde çözüme kavuşturulup uygulamaya konulacaktır. "Şûra" emri, hem siyasi iktidarı elinde tutanların dikta ve istibdata sapmalarını önleyici, hem de mü'minlerin doğru bildiklerini söylemelerini özendirici niteliktedir. Şûra ilkesinin uygulanması, aynca siyasi sistemin işleyişinde muhalefetin de söz hakkının bulunduğunu, görüşlerini açıklamakta hiçbir engellemeyle karşılaşamayacağını ortaya koyar. Şûra kararın uygulanmasında çoğunluğun görüşünün benimsenmesi zorunlu değildir. Bu açıdan, çoğunlukçu (cumhuriyetçi) yöntemle çelişen bir durum ortaya çıkabilir. Ama tarihi uygulama, çoğunluğun görüşlerinin daha çok dikkate alınması biçiminde gerçekleşmiştir.384 3. Aile İçinde Şûra: Kur'an-ı Kerim'deki şûra ile ilgili üçüncü âyet, ana-babanın sütten kesmek istedikleri çocuk hakkında danışarak karar vermeleriyle ilgili çok özel aile içi bir konuyu ele alır.385 Şûra konusunu ele alan başka bazı âyetlerin bulunduğu da öne sürülmüştür. Bunlar, eşlerin güzelce danışarak anlaşması,386 iyiliği emredip kötülükten alıkoyma,387 ilk insanın yaratılışı sırasında Allah'ın meleklerle

379 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât fî Ganbi'l-Kur’an, 396. 380 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 93-95. 381 Âli İmran, 3/159. 382 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 95. 383 Şûra, 42/36-39. 384 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 95-96. 385 Bakara, 2/233. 386 Talâk, 65/6. 387 Âli İmran, 3/104, 110.

görüşlerine başvuruyor gibi konuşması388 ve Hz. Süleyman'ın Belkıs'ın tahtını getirmek konusunda ordularına ve cemaatına danışması389 konularını ele alan âyetlerdir.390

EMR Bİ'L-MA'RUF, NEHY ANİ'L-MÜNKER: Emr bi'1-ma'ruf, nehy ani'l-münker kavramları, Kur'an'ın önemli kavramlanndandır. Vurgu, öncelikle ma'ruf ve münker kavramlarında olduğu için, önce onları inceleyelim. Sonra da birleşik biçimlerini ele alalım.391 1. Ma'ruf Ve Münker Kavramları: Kur'an'da iyi kavramını karşılamak üzere sâlih, hasene, tayyib, hayır, birr, ma'ruf, ihsan sözcükleri kullanılır. Bu sözcükler arasında ince anlam farkları olduğu düşünülebilir. Nitekim bir âyette, hem hayır, hem de ma'ruf sözcüğünün kullanıldığını görüyoruz (Ali İmran, 3/104). Bu kullanım, hayır ile ma'rufun farklı iyileri anlatmak için gerçekleşmiş olmalarıdır. İhsan ile ma'ruf da aynı âyette birbirine çok yakın anlamda kulanıhr (Bakara. 2/178,229). Ma'ruf, bilmek, aşina olmak, tanımak, ve düşünerek veya eserini inceleyerek kavramak anlamlarına gelen a-r-f (arafe) kökünden türemiştir. Aynı kökten örf, irfan ve ma'rifet kelimeleri de vardır. İrfan, ilim sözcüğünden daha özeldir. İrfanın zıddı inkâr (irfan x inkâr) ilmin, zıddı ise cehildir (ilim x cehil).392 Münker bilmemek, belirsizlik ve tanımamak anlamlarındaki n-k-r (nekira) kökünden türemiştir. İnkâr, münkir ve nukr sözcükleri de bu köktendir. Nitekim bir âyette, cinayet için "nukr" (çirkin/kötü) sıfatı kullanılmıştır (Kehf, 18/75). Ma'ruf ile münker birbirinin zıddıdır: Ma'ruf (urf) x Münker (nukr) Nitekim Râgıb el-Isfahânî şu güzel tanımı verir: Ma'ruf güzelliği akıl veya din yoluyla bilinen eylemdir. Münker ise, bu iki kaynağın kabul etmediğidir.393 Kur'anda kötü kavramını karşılamak üzere kullanılan öteki sözcükler, fesad, seyyie, habis ve şer sözcükleridir. Ma'ruf ile münker sözcükleri yalnız başlarına kullanıldığı gibi, ikisinin birlikte kullanıldığı yerler de vardır. Birlikte kullanıldıkları durumlar, özellikle iyiliği emretme, kötülüğü engelleme emirlerinin veya örnek olaylarının açıklandığı âyetlerdir. Ma'ruf sözcüğü, münker sözcüğünden daha fazla sayıda kullanılır. Ma'ruf sözcüğünün kullanıldığı ayetlerdeki tikel ma'ruf örnekleri, bir takım söz, eylem, tutum ve davranışları anlatır. Bu örnekler, aile ve akrabalık ilişkileri, vasiyet, kavil (söz), kısas ve isyan konularını ele alır. Ailenin kurulması ve sürdürülmesi ma'ruf biçimde olur: Babalar, anaların yiyecek ve giyeceğini ma'ruf (uygun) şekilde karşılar.394 Sütanneye ücreti ma'ruf (örfe uygun) biçimde ödenir.395 Mü'min cariyelerle evlenince mehirleri ma'ruf (örfe uygun) şekilde verilir.396 Oğlunu şirk koşmaya zorlayan ana-babaya itaat edilmez, ama dünya işlerinde onlarla ma'ruf (güzel) bir biçimde geçinilir.397 Boşanmış kadın çocuğu doğunca onu emzirebilir, eşler aralarında ma'ruf (uygun) bir şekilde anlaşır.398 Koca karısıyla ma'ruf biçimde (güzellikle) geçinir.399 Kadınların hakları ma'rufa (örfe) uygun biçimde görevlerine denktir.400 Evliliğin sona erdirilmesi ma'ruf biçimde olur: Boşanma iki defadır: Ya ma'rufla (iyilikle) tutma ya da iyilik yaparak bırakmadır.401 Kadınlar boşandıktan sonra müddetleri sona ererken ya ma'rufla (güzellikle) tutulur, ya da ma'rufla (güzellikle) bırakılır, haklarına tecavüz için zararlı olacak biçimde tutulmazlar.402 İddetini bitiren boşanmış kadınlar, (ma'rufla güzellikle, usulüne uygun biçimde) anlaşmışlarsa, yeni kocalarıyla evlenmeleri engellenemez.403 Kocaları ölmüş ve dört ay on günlük iddeti bitirmiş kadınların, kendi haklarında ma'ruf (uygun) şekilde yaptıklarından dolayı kocalarına sorumluluk yoktur.404 El sürmeden ve mehirleri biçilmeden boşanan kadınlara -zengin kendi çapına, fakir kendi çapına göre- ma'ruf (uygun) bir şekilde onlara bir ödeme (mut'a)

388 Bakara, 2/30. 389 Neml, 27/38. 390 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 96-97. 391 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 97. 392 Ragıb el-İsfahani, age. 495. 393 Ragıb el-İsfahani, age, 496-770. 394 Bakara, 2/233. 395 Bakara, 2/233. 396 Nisa, 4/25. 397 Lokman, 31/15. 398 Talâk, 65/6. 399 Nisa, 4/19. 400 Bakara, 2/228. 401 Bakara, 2/229. 402 Bakara, 2/231. 403 Bakara, 2/232. 404 Bakara, 2/234.

yapar.405 Ölünce geride karıları kalacak olan kocalar, evlerinden çıkarılmayacak karılarına, bir yıllık geçimini sağlayacak bir miktarı vasiyet eder, ama karılar kendileri evden çıkarlarsa kendilerinin ma'ruf (meşru) olarak yaptıklarından dolayı kocalarına sorumluluk yoktur.406 Boşanan kadınlara, haksızlıktan sakınanlara bir borç olmak üzere ma'ruf (uygun) bir surette mut'a (faydalandırma) vardır.407 Kadınların iddet süreleri biteceği sırada, ya ma'ruf (uygun) şekilde ahkonur ya da ma'ruf (uygun) şekilde ayrılınır.408 Bütün bu âyetlerdeki ma'ruf, "usulüne uygun, doğru tarzda, güzellikle, meşru" anlamlarına kullanılmıştır. Yetimlere davranış, ma'ruf olur: Sefihlere malları verilmez, velileri onları kendi geliriyle rızıklandırıp giydirir. Ma'ruf (güzel) söz söyler.409 Yetim malını yöneten velilerden zengin olanlar iffetli olmaya çalışır, yoksul olanlar ise, ma'ruf (uygun) şekilde yiyebilir.410 Akrabaya vasiyetin zorunlu olduğu ilk dönemde, ölümü yaklaşan kişi, ana-babasına ve akrabasına, ma'ruf (uygun) bir tarzda vasiyet ederdi.411 Dostlara vasiyet ma'ruf (uygun) biçimde olur.412 Söz (kavil), ma'ruf olmalıdır: Sefihlere velileri ma'ruf (güzel) söz söyler.413 Miras taksiminde bulunan yakınlar, yetimler ve düşkünlere de verlir, onlara ma'ruf (güzel) söz söylenir.414 Boşanmış kadınlara ma'ruf (meşru) sözle evlilik teklifi yapılabilir, gizlice sözleşilmez.415 Ma'ruf (güzel) bir söz ve bağışlama, peşinden eza (başakakma) gelen bir sadakadan daha iyidir.416 Peygamber hanımları edalı konuşmaz, daima ma'ruf (ciddi ve ağırbaşlı) söz söyler.417 Savaşa çağrılınca münafıklara itaat etmek ve ma'ruf (uygun) olanı söylemek yaraşır.418 Sadaka vermeyi yahut ma'ruf (iyilik) yapmayı ve insanların arasını düzeltmeyi gözeten kimseler müstesna, gizli toplantıların çoğunda hay 419ır yoktur.

rmişti."

Cinayet sonrasında öldüren, ölenin kardeşi tarafından bağışlanmışsa, kendisine ma'rufa (örfe) uymak ve bağışlayana güzellikle diyet ödemek gerekir.420 İnanmış kadınlar, ma'ruf (uygun) olanı işlemekte Hz. Peygamber'e isyan etmemek (karşı gelmemek) şartıyla bey'at etmiştir.421 Bütün bu en çok ortaya çıkabileceği durumları belirten ve içeriği insanlarca doldurulacak tikel ma'ruf örneklerinden, tümel bir ma'ruf kavramına ulaşılabilir. Buna göre maruf, özel yararı veya kamu yararını sağlayıcı dinin ve aklın gereklerine uygun iş, eylem, tutum ve davranışlardır. Her türlü eylem ve tutum, kendi özel ve nazik şartlan çerçevesinde değerlendirilip en uygun ve güzel biçimde gerçekleştirilecektir. Kısacası ma'ruf; doğru, güzel, uygun, yararlı ve iyi niteliklerine sahip eylem ve durumlar için kullanılırken, bunun zıddı olan münker ise eğri, zararlı, yanlış, kötü, yakışıksız ve iğrenç eylem ve durumlan gösterir. Yalın yada ma'rufla ikili olarak yirmi kadar yerde kullanılan münker sözcüğü, daha önce de belirttiğimiz gibi, ma'ruf sözcüğünün zıddıdır. Bununla birlikte, münker sözcüğünün yer aldığı ayetleri de yakından incelemekte büyük yarar vardır. Putperestlere âyetler apaçık olarak okununca, inkâr edenlerin yüzlerinden münker (inkârları) hemen anlaşılır.422 Elçiler Hz. Lût’un ailesine gelince, onlara: "Siz münker (tanınmayan) kimselersiniz" dedi.423 Hz. Lût, milletine şöyle demişti: "(..) Toplantılarınızda münker (fena) şeyler yapmıyor musunuz?424 Zıhar yapanların söyledikleri münker (kötü, çirkin, çirkef, yakışıksız) ve asılsız bir sözdür.425 Hz. İbrahim, kendisine gelen konukların "tanınma-mış/bilmediği bir topluluk" (kavımın munkerûn) olduğunu içinden geçi 426

Görüldüğü gibi bu âyetlerde, münker, sözlük anlamına uygun biçimde "tanınmayan, yabancı, akla aykırı, kötü, yakışıksız" anlamlarında kullanılmıştır. Nitekim Ragıb el-Isfahânî de şu tanımı verir: "Sağlıklı akılların kötülüğüne karar verdiği veya çirkinliği ya da kötülüğü konusunda akılların duraksadığı, çirkinliğine dinin karar

405 Bakara, 2/236. 406 Bakara, 2/240. 407 Bakara, 2/241. Ragıp el-İsfahâni, (age. 496), buradaki ma'rufu, iktisat (itidal) ve ihsan olarak açıklar. 408 Talâk, 65/2. 409 Nisa. 4/5. 410 Nisa, 4/6. 411 Bakara, 2/180. 412 Ahzâb, 33/6. 413 Nisa, 4/5. 414 Nisa, 4/8. 415 Bakara, 2/235. 416 Bakara. 2/263. 417 Ahzâb, 33/32. 418 Muhammed, 47/21. 419 Nisa, 4/114. 420 Bakara, 2/178. 421 Mümtehine. 60/12. 422 Hac, 22/72. 423 Hıcr, 15/61-62. 424 Ankebut, 29/29. 425 Mücadele, 58/2. 426 Zâriyât, 51/25.

verdiği eylemdir."427 Münker kavramını daraltıcı yorumlar da vardır. Bu yorumlardan birine göre, münker, şirk ve peygamberi yalanlama anlamındadır.428 Başka bir görüşe göre ise, münker; zina, cinayet ve hırsızlıktan oluşan sosyal bir suçtur. Münker ile fahşâ birlikte kullanıldığında ise fahşâ sözcüğü zina anlamındadır. Fahşâ sözcüğü, bu durumda, kötülüğü iki katıyla anlatır.429 2. Emr Bi'1-Ma'ruf Ve Nehy Ani'l-Münker Kavramları: Bu iki kavram, "iyiliği emretme/öğüt verme/yayma, kötülüğü yasaklama/azaltma, kötülükten alıkoyma, fenalığı menetme" biçiminde karşılanır.430 a. İyiliği Emretme, Kötülüğü Engelleme Görevi: İnsanlara şahit ve örnek olması için tam ortada (dengeli ve itidalli tutum içinde) bir ümmet durumundaki (Bakara 2/143) müslüman ümmetin özelliklerinden birisi, iyiliği emretme, kötülüğü engellemedir: "Siz insanlar için ortaya çıkarılan, ma'rufu (doğruluğu) emreden, münkeri (eğri ve yanlış olanı) engelleyen (fenalıktan alıkoyan), Allah'a inanan hayırlı bir ümmetsiniz. Kitap ehli inanmış olsalardı, kendileri için daha hayırlı olurdu. İçlerinde inananlar olmakla beraber, pekçoğu yoldan çıkmıştır."431 İslam ümmeti, imanını koruduğu ve bu görevi yaptığı sürece bu şekilde devam edecektir. Allah'ın, ipine sarılma, bölünmeden sakındırılma emrinin ardından, Allah'ın mü'minleri ateş çukurunun kenarından kurtarıp kardeş yapması nimeti hatırlatıldıktan sonra, şu emir vardır: "Sizden, iyiye (hayıra) çağıran, ma'rufu (doğruluğu) emreden ve münkeri engelleyen (fenalıktan meneden) bir ümmet (topluluk, cemaat) olsun. İşte başarıya/kurtuluşa erişenler yalnız onlardır."432 Bundan sonra, müslümanların, belgeler gelişinin ardından ayrılan ve bölünenler gibi olması yasaklanır. Bu âyet, aslında her bireyin yürütmekle yükümlü olduğu iyiliği emretme, kötülüğü engelleme görevini, örgütlü bir topluluğun yürütmesini isteyerek, kurumlaşmasına imkan vermektedir. Bu kurum, resmi, örgün veya sivil toplum kuruluşu olabilir. Çünkü iyiliği emretmek, kötülükten alıkoymak, sadece müslüman bireye/bireylere vacip değildir, aynı zamanda İslam'da hükümetin de en önemli görevlerindendir. Nitekim hisbe/ihtisab adlı tarihi Kurum, bu görevi hükümet adına yürütmüştür. İyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak, aynı zamanda muhalefetin de meşruluk esas ve dayanaklarmdandır.433 "Sen, af (fıtrat ve kolaylık) yolunu tut. bağışla, urfu (uygun olanı) emret, bilgisizlere aldırış etme" (A'raf, 7/199) emrini alan Hz. Peygamberin bir özelliği de, iyiliği emredip kötülükten alkoymasıdır: "(..) Azabıma dilediğim kimseyi uğratırım. Rahmetim her şeyi kaplamıştır. Bunu, Allah'a karşı gelmekten sakınanlara, zekat verenlere, âyetlerimize inanıp yanlarındaki Tevrat ve İncil'de yazılı buldukları, okuma yazması (vahiy geleneği) olmayan peygambere (rasul-nebiye) uyanlara yazacağım. O peygamber, onlara ma'rufu (uygun olanı) emreder, münkerden (fenalıktan) alıkoyar, temiz şeyleri helal, murdar şeyleri haram kılar, onların ağır yüklerini indirir, zor tekliflerini hafifletir. Bu peygambere inanan, saygı gösteren, yardım eden ve onunla gönderilen nura inanan kimseler yok mu, işte onlar kurtuluşa (mutluluğa) erenlerdir."434 Hz. Lokman, oğluna şu öğüdü vermiştir: "Ey oğulcuğum! Namazı kıl, marufu (doğru) olanı emret, münkeri (fenalığı) önle, başına gelene sabret. Doğrusu bunlar, azmedilmeye değer işlerdir."435 Ehli kitap içinde bile, iyiliği emretme, kötülükten alıkoyma görevini yapanlar vardır: "Kitap ehlinin hepsi bir değildir. Onlar içinde geceleri secdeye kapanarak Allah'ın âyetlerini okuyup duranlar vardır. Bunlar Allah'a ve âhiret gününe inanırlar, ma'rufu (iyiliği) emrederler, münkerden (kötülükten) menederler, iyiliklere koşarlar. İşte onlar iyilerdendir. Ne iyilik yaparlarsa, karşılığını bulacaklardır. Allah sakınanları bilir."436 Mü'minler, birbirlerini iyiliğe yöneltir, kötülükten alıkoyarlar: "Mü'min erkekler ve mü'min kadınlar birbirlerinin velileridir. Ma'rufu (iyiyi) emrederler, münkerden (kötülükten) alıkoyarlar. Namaz kılarlar, zekât verirler. Allah'a ve peygamberine itaat ederler. İşte Allah, bunlara, rahmet edecektir. Allah şüphesiz güçlüdür, bilgedir."437

427 Ragıp el-İsfahâni, age, 770. 428 İbnul-Cevzi, age, 544. 429 Muhammed el-Behi. Min Mefahimi’l-Kur'an, 239-241. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 97-102. 430 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 102. 431 Âli İmran, 3/110. 432 Âli İmran, 3/104. 433 Nevin A. Mustafa. İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet 115. 434 Araf, 7/156-157. 435 Lokman. 31/17. 436 Âli İmran, 3/113-115. Ayrıca bkz. Âli İmran. 3/110, 112. 437 Tevbe, 9/71.

Allah'ın, cennet karşılığında mallarını ve canlarını satın aldığı mü'minler için, peygambere şu emir verilmiştir: "Allah'a tevbe eden, kullukta bulunan, onu öven, onun uğrunda gezen, rükû ve secde eden, maruf (uygun) olanı buyurup, münkeri (fenalığı) yasak eden ve Allah'ın yasalarını koruyan müminlere de müjdele."438 Allah'ın iktidar ve dünyevi nimet verdiği yeni nesiller, iyiyi emretmeli, kötülükten alıkoymalıdır: "Onları biz yeryüzüne yerleştirirsek, namaz kılarlar, zekât verirler, ma'ruf (uygun) olanı emrederler, münkeri (fenalığı) yasak ederler. İşlerin sonucu Allah'a aittir."439 Mü'minler, iyilik (birr) ve fenalıktan sakınma (takva) konusunda yardımlaşmakla yükümlü tutulurken, günah işlemek ve aşın gitmek konusunda ise yardımlaşmadan kaçırmakla yükümlü tutulmuştur.440 Asr sûresinde, iman eden, iyi iş yapan, hakkı ve sabrı birbirine tavsiye edenler dışında, insanların hüsranda olduğu belirtilir.441 Ayrıca, mü'minlerin kendilerini ve yakınlarını ateşten korumaları istenir.442 b. İyiliği Emretme, Kötülüğü Engelleme Görevini Yapanların Ödülü, İhmal Edenlerin Sonu: İyiliği emretme ile kötülüğü engelleme birbirinin tamamlayıcısıdır. Bunlardan özellikle kötülüğü engelleme konusunda, insanlar daha ihmalkârdır. Allah; münkeri yasaklar: "Şüphesiz Allah adaleti, iyilik yapmayı ve yakınlara bakmayı emreder. Hayasızlığı (fahşâ'yı), münker'i (fenalığı) ve haddi aşmayı (bagy'i) yasak eder. Tutasıınz diye size öğüt verir."443 Bu âyet, cuma hutbelerinin bitiminde, sürekli okunan bir âyettir. Allah'ın emrettiği namaz da kötülüğe engel olur: "Kitaptan sana vahyolunanı oku. Namaz kıl. Şüphesiz ki namaz, hayasızlıktan (fahşa) ve münkerden (fenalıktan) alıkoyar. Allah'ı anmak ne büyük şeydir. Allah yaptıklarınızı bilir."444 Buna karşılık, şeytan ve münafıklar, tam tersi bir tutumla, kötülüğü emreder, iyiliği engeller: "Ey mü'minler! Şeytanın izinden gitmeyin. Kim şeytanın ardına takılırsa, bilsin ki o hayasızlığı (fahşâ) ve münkeri (fenalığı) emreder. Allah'ın size lütuf ve merhameti olmasaydı, hiçbiriniz ebediyen temize çıkamazdı. Fakat Allah, dilediğini temize çıkarır. Allah, işitir ve bilir."445 "İki yüzlü erkek ve kadınlar da birbirindendir (aynı türdendir). Münkeri (kötülüğü) emrederler, ma'rufa (iyiliğe) engel olurlar. Elleri de sıkıdır. Allah'ı unuttular. Bu yüzden Allah da onları unuttu. Doğrusu iki yüzlüler fâsıktırlar."446 Kötülüğü engelleme görevinin ihmal edilmesi, Allah'ın öfkesini çeker, lanete sebep olur: "İsrailoğullarından kâfir olanlar, Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdi. Bu, başkaldırmaları ve aşırı gitmelerinden dolayıydı. Birbirlerinin yaptıkları münker'e (fenalıklara) engel olmuyorlardı. Yapmakta oldukları ne kötü idi."447 İsrailoğullarının oturduğu deniz kıyısındaki kasaba halkı avlanma yasağı olan günde balık tutarlar, içlerinden bir bölümü ise onları uyarırdı: "Onlara, deniz kıyısındaki kasabanın durumunu sor. Cumartesi (sebt) yasaklarını çiğniyorlardı. Cumartesileri balıklar sürüyle geliyor, başka günler gelmiyorlardı. Biz onları, yoldan çıkmaları sebebiyle deniyorduk. Aralarından bir topluluk "Allah'ın yokedeceği veya şiddetli azaba uğratacağı bir millete niçin öğüt veriyorsunuz?" dediler. Öğüt verenler, "Rabbinize hiç değilse bir özür beyan edebilmemiz içindir. Belki Allah'a karşı gelmekten sakınırlar." dediler. Kendilerine yapılan öğütleri unutunca, biz kötülükten menedenleri kurtardık. Zalimleri, Allah'a karşı gelmelerinden ötürü şiddetli azaba uğrattık"448 Bu âyet, kasabadaki halkın üç tutumu benimsediğini belirtir: 1) Allah'a karşı gelen zalim grubun tutumu; şiddetli azaba uğradılar. 2) Yapılan kötülüğe edilgen bir tutum takınan grup; bunlar sebt gününün ihlaline bizzat katılmıyordu, ama bu kötülüğe engel de olmuyordu. 3) Kötülüğü yapanları uyaran grubun tutumu; azaptan kurtuldular. Buna göre, yapılan uyarılara uyulup uyulmaması iyiliği öğütleme görevini yapanlar için önemli değildir. Usulüne uygun biçimde bu görev mutlaka yapılır. Özellikle topluma önderlik edenler, kötülüklere bulaşıp toplumu iyice yozlaştırmamalıdır; tarihte bunun

438 Tevbe, 9/112. 439 Hac, 22/41. 440 Maide, 5/2. 441 Asr, 103/1-3. 442 Tahrim. 66/6. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 103-105. 443 Nahl, 16/90. 444 Ankebut, 29/45. 445 Nur, 24/21. 446 Tevbe, 9/67. 447 Maide, 5/78-79, Lanetlenmeleri konusu, Kitab-ı Mukaddes'te de yer alır: Mezmurtar, 28/21-22, 31-33: Matta, 12/34, 23/33-35. 448 A’raf, 7/163-165, Sebt günü yasağı konusunda bkz. Muhammed Esed, age, 1/306 (129).

örnekleri olmuştur: "Onlardan (kitap ehlinden) pekçoğunun günaha, haksızlığa ve haram (suht) yemeğe koşuştuklarını görürsün. Yaptıkları ne kötüdür. Rabbe kul olanlar (bilgin yöneticileri) ve bilginlerin (rabbâniyyûn ve ahbâr) onlara günah soz söylemeyi (iftirayı) yasak etmeleri gerekmez miydi? sapmakta oldukları ne kötüdür."449 "Sizden önceki nesillerin ileri gelenleri, yeryüzünde bozgunculuğa (fesada/yozlaşmaya) engel olmalı değil miydiler? Onlardan kurtardıklarımız pek azdır. Kendilerine verilen nimete karşı haksızlık edenler ise suçlu oldular. Kasabaların halkı ıslah olmuşken, haksız yere (sırf çarpık inançları yüzünden) onları yok etmez."450 Bütün bu âyetlerden, münkerin işlenmesine seyirci kalınmaması gerektiği anlaşılır. Çünkü münkerin işlenmesine karşı çıkmamak, yalnızca onu işleyenleri ve bu münkerin işlenmesinden zarar görenleri etkilemez, işlenmesine engel olmayanlara da, kısacası bütün topluma uzanır. Kur'an'ın temel gayesi, yeryüzünde ahlâki bir toplum oluşturarak, bu toplum vasıtasiyle insanlığın temel değerlerini (insan haklarını) korumaktır. İyiliği ayakta tutmak ve başkalarına -zorlama olmaksızın- tavsiye etmek, kötülüğü (insan hakları ihlallerini) gerekirse güç kullanarak ortadan kaldırmak, bütün müslûmanlann, örgütlü güç olarak da devletin sorumluluğundadır.451

ADL/ADALET: Ahlâk ve özellikle hukukun en temel kavramı adalettir. Adalet hukukun amacıdır. Adaletin en genel tanımı, hak-lıya hakkım, suçluya cezasını vermek biçiminde yapılabilir. A-d-1 (adele) kökünden gelen adi (adalet) ve muadelet sözcükleri, eşitlik ve denklik anlamını içkindir. Adi ve idi, birbirine yakın sözcüklerdir. Ancak adi, düşünceyle kavrananlarda kullanılır, hükümler gibi; idl ise, duyularla kavrananlarda kullanılır; ölçülen, tartılan ve sayılan nesneler gibi. Adalet, eşitçe paylaştırma demektir.452 Adl sözcüğü, hepsi de denge ve denkleştirme kavramlarıyla yakından ilgili olarak, dört anlamda kullanılır: Adalet, fîdye, benzerlik/denklik ve karakter bütünlüğü, inceleyelim.453 1. Adalet/Kist: Adalet kavramını anlatmak üzere Kur'an'da iki sözcük kullanılır: Adl ve kist. Nitekim iki âyette, kist ve adl sözcükleri, dönüşümlü olarak kullanılmıştır.454 Yer yer hak sözcüğü de adalet anlamındadır. Daha çok denge kavramını anlatmak için ise mizan sözcüğü kullanılır. Bu anlamda adaletin zıddı, cevr ve zulümdür (adalet x cevr, zulüm).455 a. Adalet Emri: Kur'an, adil olmayı ve adaleti uygulamayı emretmiştir: "Doğrusu Allah adaleti, iyilik yapmayı ve yakınlara bakmayı emreder. Hayasızlığı, fenalığı ve haddi aşmayı yasaklar. Tutasınız diye size öğüt verir."456 Her Cuma namazında hutbelerin bitminde okunan bu âyetteki adl sözcüğü, karşılık vermede eşitlik olarak yorumlanmıştır. Buna göre, iyiliğe iyilikle, kötülüğe kötülükle karşılık verilir. İhsan ise, iyiliğe daha fazlasıyla, kötülüğe daha azıyla karşılık vermektir.457 Ayrıca, bu âyetteki adl sözcüğü, kelime-i tevhid olarak da yorumlanır.458 Âyette yer alan "yakınlar" (zi’l-kurbâ) sözcüğü, kişinin kan veya evlilik bağıyla bağlı bulunduğu yakınları anlamına gelir. Ancak, ahlâki yönde kapsamlı bir teşvik belirten bu âyetin anlam örgüsü içinde geçtiği için, kişinin bütün yakınlarını, ait olduğu "cemaatin bütün bireyleri"ni işaret etmektedir.459 "De ki: Rabbim adaleti emretti. Her secde yerinde yüzünüzü ona doğrultun. Dinde samimi olarak ona yalvarın. Sizi yarattığı gibi, yine ona döneceksiniz."460 Bu âyetteki "kist" sözcüğüne "doğru olan" anlamı da verilmiştir.461 Bir önceki âyette "fahşâ" (utanç verici iş) sözcüğü geçer. Bu bakımdan, "kist" sözcüğü buna aykırı bir işi anlatmak üzere kullanılır. Öyleyse, buradaki

449 Maide, 5/62-63. 450 Hûd, 11/116-117. 451 Osman Özsoy - İlhami Güler, Konularına Göre Kur'an, 534. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:105-108. 452 Râgıb el-İsfahâni, age, 487. 453 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 108-109. 454 Bkz. Nisa, 4/3; Hucurât, 49/9. 455 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 109. 456 Nahl, 16/90. 457 Ragıb el-İsfahâni, age, 488. 458 İbnu’l Cevzi, age, 441. 459 Muhammed Esed. age, 2/548 (108). 460 A'raf, 7/29. 461 Muhammed Esed, age, 1/273.

"kıst'ın "doğru olan" biçiminde karşılanması daha uygun görünüyor. "Her secde yerinde yüzünüzü ona doğrultun" cümlesi, "her türlü ibadet eyleminde, bütün varlığınızı ortaya koyun" biçiminde daha uygun bir şekilde karşılanabilir.462 Hz. Davud'un adaleti, "davacılar temsili"yle, şöylece anlatılır: "Sana davacıların haberi geldi mi? Mabedin duvarına tırmanıp Davud'un yanına girmişlerdi de onlardan ürk;müştü. Şöyle demişlerdi: Korkma. Birbirinin hakkına tecavüz etmiş iki davacıyız. Aramızda adaletli (hakça) hükmet. Ondan ayrılma. Bizi doğru yola çıkar."463 Âyetin devamında davacıların olayı sunuşu ve Hz. Davud'un karar verişi anlatılır. Sonra da Hz. Davud'a, şöyle seslenilir: "Ey Davud! Seni şüphesiz yeryüzünde hükümran kıldık. Öyleyse insanlar arasında adaletli hüküm ver. Hevese uyma, yoksa seni Allah'ın yolundan saptırır. Doğrusu, Allah'ın yolundan sapanlara hesap gününü unutmalarına karşılık çetin bir azap vardır."464 Ehli kitabın çekemezlik yüzünden bölündükleri dile getirildikten sonra, hevese uyulmaması, adaletli hüküm verilmesi belirtilir: "Bundan ötürü sen birliğe çağır ve emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Onların heveslerine uyma ve şöyle söyle: Allah'ın indirdiği kitaba inandım. Aranızda adaletli (hakka uygun) hüküm vermekle emrolundum. Allah bizim de rabbimiz, sizin de rabbiniz. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz kendinizedir. Bizimle sizin aranızda tartışılacak bir şey yoktur. Allah hepimizi bir araya toplar. Dönüş onadır."465 b. Adaleti Yayma Ve Engelleme: "Dilsiz ile adaletli meseli", adaleti yayma ve engelleme durumlarını ele alır: "Allah, iki adamı misal veriyor: Biri hiçbir şeye gücü yetmeyen bir dilsiz -ki efendisine yüktür, nereye gönderirse (herhangi bir işe koşsa) bir hayır çıkmaz-. Bu, doğru yolda olan adaleti emreden kimse ile bir olabilir mi?"466 Bu meselden önce, özgürlük ile kölelik yahut daha genel bir tanımlamayla bağımsızlık ile bağımlılık arasmdaki karşıtlık belirtilerek, sınırlı güce sahip varlıklar ile sınırsız ve kavranmaz kudret sahibi Allah'ın aynı olamayacağı ortaya konur. Yukarıdaki meselde dilsizlik ve adaleti emretme karşılaştırılır. Dilsizlik, yetersizliği ve ehliyetsizliği olduğu kadar, adaleti yayma görevini ihmali de gösterir. Bu meselin konusu, dilsizlik, yetersizlik ve ehliyetsizlik ile dürüstlük, adalet ve yeterlilik arasındaki karşıtlıktır. Adaleti emretme, sadece kendisi dürüst ve erdemli biri olmakla kalmayıp, aynı zamanda doğru yaşama tarzını başkalarına emretme özelliğine, güç ve yetkisine sahip oluşu da içerir.467 Adaleti emredenleri öldürenler, acıklı bir sonla karşılaşacaktır. "Allah'ın âyetlerini inkâr (küfr) edenlere, haksız yere peygamberleri öldürenlere ve insanlar içinden adaleti emredenleri öldürenlere, elem verici bir azabı müjdele. Onlar, dünya ve ahirette işleri boşa çıkacak olanlardır. Onların hiç yardımcıları yoktur."468 "Yarattıklarımızdan bir topluluk, hakkı (doğru yolu) gösterir ve ona göre (adaletli) hükmeder."469 Bu âyette, genel bir atıf yapılır. Böylece ana yargı, bütün çağları ve bütün toplumları, yani Allah'ın mesajlarını yürekten kabul edip, Allah'ın mutlak hakikat olduğu inancı içinde, bu mesajların ışığı altında yaşamaya çalışan herkesi kucaklayacak kadar geniş tutulmuştur.470 "Musa'nın milletinden, hakkı gösteren (yehdûne bil hakkı) ve ona göre (adaletli) hüküm veren (ve bihi ya'dilûn) bir topluluk vardı."471 İsrail oğullarının dikbaşlı ve fesat peşinde koşan günahkârları yanında, dürüst olanlan da bulunuyordu. Bu âyet, yukandaki genel göndermenin, somut-tarihi örneğini gözler önüne seriyor.472 c. Adaletin Görünüşleri: Adalet, hayatın her alanında yansıma bulabilir. Kur'an, günlük hayatta adaletin en gerekli olduğu alanlardan örnekler verir.473

462 Muhammed Esed, age, 1/273. 463 Sâd, 38/21-22. 464 Sâd, 38/26. 465 Şûra, 42/15. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 109-111. 466 Nahl, 16/76. 467 Muhammed Esed, age, 2/545 (88). 468 Âli İmran 3/21-22. 469 A'raf, 7/181. 470 Bkz. Muhammed Esed, age, 1/312 (147) 471 Araf. 7/159. Muhammed Esed, (age, 1/305:127). âyette sözü edilenlere, Âli İmran, 3/113-115 âyetlerinde nitelikleri belirtilen geceleri secde edenleri, Allah'ın âyetlerini okuyup duranları. Allah'a ve ahiret gününe inanan, kötülüğü engelleyen ve iyiliklere koşanları örnek verir. 472 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 111-112. 473 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 112.

A) Sözde/Konuşmada Adalet: Allah'ın sözü, dosdoğru ve adaletlidir: "Allah size kitabı açık açık indirmişken, Allah'tan başka bir hakem mi isteyeyim? Kendilerine kitap verdiklerimiz, onun gerçekten rableri katından indirilmiş olduğunu bilirler. Öyleyse sen şüpheye düşenlerden olma. Rabbinin sözü (vaadi) dosdoğru olarak (sıdkan ve adlen: doğruluk ve adaletle) tamamlandı. Onun sözlerini değiştirecek yoktur. O, işitir ve bilir."474 Her türlü konuşma ve görüş açıklamada, yakınlar aleyhine bile olsa, adaletten sapılmamalıdır: "Yetim malına, erginlik çağma erişene kadar en iyi yolla yaklaşın. Ölçüyü ve tartıyı doğru (bi’l-kıst) yapın. Biz kişiye ancak gücünün yeteceği kadar yükleriz. Konuştuğunuzda (bir görüş açıkladığınızda), -akraba (yakınlar) bile olsa- sözünüzde âdil olun. Allah'ın ahdini yerine getirin. Allah size bunları, öğüt almanız için buyurmaktadır. Bu dosdoğru yoluma uyun. Sizi Allah yolundan ayrı düşürecek yollara uymayın. Allah size, bunları sakınasınız diye buyurmaktadır."475 B) Hükümde/Yargılamada Adalet (Mahkeme Adaleti): Mahkemede hüküm verilirken, adaleti sağlama konusunda en fazla sorumluluk taşıyanlar, yargıç ile tanıktır. Bu yüzden, hakkın yerini bulması için. Kur’an bu iki özellikteki insanların adaletli olmaları üstünde önemle durur.476 1- Doğru Karar (Adaletli Hüküm): Mahkemede doğru /adaletli kararı, delilleri inceleyen yargıç verecektir: "Hiç şüphesiz Allah size, emanetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletli hüküm vermenizi emreder. Allah, size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz Allah, işitir ve görür."477 Burada hükmetme, hem hukuki anlamda, hem de başka insanlann tutum ve davranışlarını yargılama ve değerlendirme anlamında düşünülmelidir. Hz. Peygamber'in adaletli hüküm vermesi istenir: "(..) Eğer sana gelirlerse, aralarında hükmet, yahut onlardan yüz çevir. Yüz çevirirsen sana bir zarar veremezler. Eğer hüküm verirsen, aralarında adaletli hüküm ver. Allah, adil olanlan sever."478 Bu âyet, Medine yahudilerince, karar vermesi için Hz. Peygamber'in önüne getirilen belli bir hukuki duruma veya durumlara işaret etmektedir. Karar kişisel sevgi veya nefrete göre değil, Allah katından vahyedilen ahlaki kanunlar esas alınarak verilir. Gayri müslimler bile olsa, sonuç değişmez. Muhammed Esed, bu âyetteki hükmün, hukukî değil, itikadı konular için geçerli olduğunu belirtir. Ona göre, Kur'an'daki her tarihî atfın, aynı zamanda genel bir muhtevaya sahip olduğu şeklindeki Kur'an prensibi ışığında bakıldığında, bu âyette işaret edilen "karar" (hüküm), Kur'an'ın açıkça teyid veya reddettiği inançların dışındakilerin doğru olup olmadığına karar vermeyle ilgilidir.479 Çatışan mü'minler arasındaki arabuluculuk da, âdil ölçülerde yapılmalıdır: "Eğer mü'minlerden iki topluluk, birbirleriyle savaşırlarsa (çatışırsa), aralarını düzeltin. Eğer biri ötekinin üzerine saldırırsa, saldıranlarla Allah'ın buyruğuna dönmelerine kadar savaşın. Eğer dönerlerse aralarını hakça bulun, âdil/eşit davranın. Şüphesiz Allah, âdil davranarları sever."480 2- Doğru Tanıklık: Mahkemede doğru karar verilebilmesini sağlayan araçlardan birisi de, doğru tanıklıktır. Bunun için Yüce Allah, mü'minlerin kendileri ve yakınları aleyhine bile olsa, şahitliğin Allah için dürüstçe yapılmasını emreder: "Ey inananlar! Kendiniz, ana-babanız ve yakınlarınız aleyhlerine de olsa, Allah için şahit olarak adaleti gözetin. (Şahitlik yaptığınız) ister zengin ister yoksul olsun, Allah onlara daha yakındır. Adaletinizde heveslere uymayın. Eğer eğriltirseniz (çarpıtırsanız) veya yüz çevirirseniz, bilin ki Allah, işlediklerinizden şüphesiz haberdardır."481 Bir topluluğa duyulan öfke, doğru tanıklık için engel oluşturmaz: "Ey inananlar! Allah için adaleti ayakta tutup gözeten şahitler olun. Bir topluluğa olan öfkeniz, sizi adaletsizliğe sürüklemesin. Adaletli olun. Bu, Allah'a karşı sorumluluğu yerine getirmeye daha yakındır. Allah'tan sakının Doğrusu Allah, işlediklerinizden haberdardır. Allah inananlara ve yararlı işler yapanlara mağfiret ve büyük ecir

474 En'am, 6/115. 475 En'am, 6/152. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 112-113. 476 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 113. 477 Nisa, 4/58. 478 Maide. 5/42. 479 Muhammed Esed, age, 1/198 (55). 480 Hucurât, 49/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 113-114. 481 Nisa, 4/135.

vadetmıştır."482 Boşama hükümlerini belirten âyetlerden biri, boşama işlemi için de iki âdil şahit tutulmasını emreder: "Kadınların iddet süreleri biteceğinde, onları ya uygun şekilde alıkoyun, ya da uygun bir şekilde onlardan ayrılın. İçinizden de iki âdil şahit tutun. Şahitliği Allah için yapın. İşte bu, Allah'a ve âhiret gününe inanan kimseye verilen öğüttür. Allah kendisine karşı sorumluluğunu yerine getiren kimseye, kurtuluş yolu sağlar. Ona beklemediği yerden rızık verir. Allah'a güvenen kimseye, o yeter. Allah, buyruğunu yerine getirendir. Allah, her şey için bir ölçü var etmiştir."483 C) Aile İçinde Adalet: Birden çok kadınla evlilik durumunda, zor da olsa, adaletli olma çabasına girilmelidir: "Yetimlere mallarını verin. Temizi murdara değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin. Çünkü bu büyük bir suçtur. Eğer, velisi olduğunuz mal sahibi yetim kızlarla evlenmekle onlara haksızlık yapmaktan korkarsanız, onlarla değil, hoşunuza giden başka kadınlarla iki, üç ve dörde kadar evlenebilirsiniz. Şayet aralarında adaletsizlik yapmaktan korkarsanız, bir tane almalısınız veya sahip olduğunuzla (cariyelerinizle) yetinmelisiniz. Doğru yoldan sapmamanız için en uygunu budur"484 "Adil davranmaya ne kadar uğraşırsanız uğraşın, eşlerinize adaletli davranamazsınız. Bari bir tarafa tamamen meyletmeyin ki diğerini askıdaymış gibi bırakmış olmayasınız. İşleri düzeltir ve haksızlıktan sakınırsanız, bilin ki Allah bağışlayıcı ve merhametlidir."485 Adl sözcüğü, böylece, "kayırma, tarafgirlik ve iltimas" (meyi) ile karşılaştırmalı biçimde kullanılıyor. Bu âyette belirtilen eşit davranış, kişinin eşlerine karşı yalnızca zahiri davranışları ve onlarla pratik ilişkisiyle ilgilidir. Sevgi duygusu insanın kontrolü dışında olduğu için, bu yönden bir eşitlik istenmez. Ama buna rağmen, öteki eş veya eşler de, kocası hem var hem yokmuşçasına askıda bırakılamazlar. Böylece Kur'an, çok kanlı evliliklere, manevî-ahlâkî bir sınırlama da getirmiş olmaktadır. "Kadınlar hakkında senden fetva isterler. De ki: 'Onlar hakkındaki fetvayı size Allah veriyor: Bu fetva, kendilerine yazılan (belirlenen) şeyi vermediğiniz ve kendileriyle evlenmeyi arzuladığınız sorumluluğunuz altındaki yetim kadınlara (kızlara) ve bir de zavallı çocuklara ve yetimlere doğrulukla bakmanız hususunda kitapta size okunandır.' Ne iyilik yaparsanız, hiç şüphesiz Allah onu bilir."486 Bu âyette atıfta bulunulan hükümler. Nisa süresinin ilk bölümlerinde ele alınmış olduğundan, onlara yeniden atıfta bulunulmuş, hem üzerinde durulan sorunların önemini, hem de insanların psikolojik olarak daha zayıf karşı-cinslerine ve korumasız küçüklere karşı taşıdıkları sorumluluğu vurgulamayı amaçlamaktadır. Kur'an'da hâkim olan sistematiğe göre, bütünüyle manevî veya ahlâkî sorunlarla ilgilenen pasajları (ayetler öbeğini), genellikle -bu örnekte olduğu gibi- sosyal düzenlemelere ilişkin âyetler izler. Bununla, insanın ruhî hayatı ile sosyal davranışı arasındaki yakın ilişkinin ortaya konulması amaçlanır.487 D) Ticari İlişkilerde Adalet: Adalet isteğinin en çok ortaya çıktığı ve arandığı ilişkilerden bir bölümü de, ticari ilişkilerdir. Kur'an, biri borçlanma, öteki ölçü-tartı olmak üzere iki tür ticari ilişkide adalet konusunda özel bir önemle durur:488 1- Borç İşlemleri: Ödünç işlemini ve borçlanma yoluyla alışverişi konu alan âyet (müdâyene âyeti), bu işlemlerin yazılı olmasını emreder: "Ey inananlar! Birbirinize belirli bir süre için borçlandığınızda onu yazınız. İçinizden bir kâtip, doğru olarak (bi'l-adl) yazsın. Kâtip onu, Allah'ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan çekinmesin. Borçlu olan da yazdırsın. Rabbi olan Allah'tan sakınsın, ondan bir şey eksiltmesin. Eğer borçlu aptal veya âciz, ya da yazdıramayacak durumdaysa, velisi doğru olarak (bi'l-adl) yazdırsın. Erkeklerinizden iki şahit tutun. (..) Borç, büyük veya küçük olsun, onu süresiyle beraber yazmaya üşenmeyin. Bu, Allah katında en doğru (aksat), şahitlik için en sağlam ve şüphelenmenizden en uzak durumdur. (..)"489 Bu âyete göre, ister sadece borç, ister ticarî bir muamele şeklinde olsun, kredi esasına dayalı her türlü işlem yazılı duruma getirilmelidir. Âyet içinde geçen, "yazdıramayacak durumda" olmak, bu tür anlaşmalarda kullanılan ticarî terminolojiyi tam olarak anlayamamak veya anlaşmanın kaleme alındığı dile âşinâ olmamak gibi

482 Maide, 5/8-9. 483 Talâk, 65/2-3. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 114-115. 484 Nisa, 4/2-3. 485 Nisa, 4/129. 486 Nisa, 4/127. 487 Bkz. Muhammed Esed, age, 1/169 (145). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 115-116. 488 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 117. 489 Bakara, 2/282.

durumlardır.490 2- Ölçü Ve Tartı: Ticarî ilişkilerde ölçü ve tartıyı doğru yapmak, Kur'an'ın on kadar âyetinde ısrarla üstünde durulan bir konudur. "(..) Ölçüyü ve tartıyı tam/doğru (bi'1-kıst: adaletle) yapın. Biz kişiye ancak gücünün yeteceği kadar yükleriz.(..)"491 İkinci cümlenin anlamı, Allah'ın insanlardan, "matematiksel" bir adaletle davranmalarını istemediği, tersine onlardan bu ideali başarma yolunda ellerinden gelen gayreti göstermelerini beklediğidir.492 Ticaret ve ziraat yoluyla zenginleşen Medyen halkına gönderilen Hz. Şuayıb, onlara şöyle seslendi: "Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Ondan başka tanrınız yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik tutmayın. Doğrusu ben sizi bolluk içinde görüyorum, hakkınızda kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum. Ey milletim! Ölçüyü ve tartıyı tamtamına (bi'1-kıst: adaletle) yapın. İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın. İnanıyorsanız, Allah'ın geriye bıraktığı helâl kâr sizin için daha hayırlıdır. Ben size bekçi değilim."493 "Medyen halkı, "babalarımızın taptığını bırakmamızı emreden veya mllanmızı istediğimiz gibi kullanmamızı meneden senin namazın (duan) mıdır?" diyerek onunla alay ettiler ve bu işleri bırak anlamında "Sen doğrusu aklı başında ve yumuşak huylu birisin!" dediler. Hz. Şuayb, "Rabbimden benim bir belgem olduğu ve bana güzel bir rızık da verdiği halde, hiç ona karşı gelebilir miyim? Size yasak ettiğim şeylerde, aykırı hareket etmek istemem. Gücümün yettiği kadar ıslah etmekten başka bir dileğim yoktur. Başarım ancak Allah'tandır. Ona güvendim. Ona yöneliyorum." cevabını verdi ve onları başlarına gelecek felaket konusunda uyardı."494 Bu âyetler öbeği, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmak olarak görülen ölçü-tartı eksikliği konusunda, ilgilileri uygun dille uyarmak gerektiğini, helâl kârın yeterli olacağını belirtmeyi, ama hepsinden önemlisi "ele verir talkımı-kendi yutar salkımı" ilkesini doğru uygulayarak, kendi söylediklerini kendisinin davranışlarında uygulamaya geçirmek gerektiğini, Hz. Şuayıb örneğinde veciz bir şekilde dile getirmektedir. "Bunlar sana rabbinin bildirdiği hikmetlerdir. (..)" denilerek, bir dizi ahlâkî, hukukî ve sosyal ilkeden sözedilirken (İsra, 17/14-39), ölçü ve tartı konusu da gündeme getirilerek şunlar belirtilir: "Bir şeyi ölçtüğünüz zaman, ölçüyü tam tutun, doğru teraziyle (el-kıstasu'1-mustakim) tartın. Böyle yapmak, sonuç itibariyle daha güzel ve daha iyidir."495 Ölçü ve tartıyı dosdoğru yapmak, sadece ticari alışverişler için değil, insanlar arası bütün ilişkiler için geçerlidir. "Allah göğü yükseltmiştir; tartıyı (mizan: denge) koymuştur. Artık tartıda tecavüz etmeyin. Tartmayı doğru olarak (bi'1-kıst: adaletle) yapın, eksik tutmayın."496 Kur'an, ölçü ve tartıyı eksik yapanlar için, bir sûreyi ayırmıştır: "İnsanlardan, kendileri bir şeyi ölçerek aldıkları zaman tam alan; ama onlara bir şeyi ölçüp tartarak verdiklerinde eksik tutan kimselerin vay haline! Bunlar, büyük bir günde tekrar dirileceklerini sanmıyorlar mı?"497 Bundan sonra, "büyük gün"ün dehşet verici özellikleri anlatılır. Ölçü ve tartıda hile yapmayı yasaklayan bu âyetler, dünyada insanlar arasında adaletin yaygınlaşmasını sağlamayı, zulüm ve haksızlığı önlemeyi, âhirette ise insanların Allah'ın huzuruna kul hakkı ile çıkmasını ve bu yüzden de azaba uğramasını engellemeyi amaçlar.498 d. Adaletin Önündeki Engeller: İnsanların adaletli davranmasını engelleyen çeşitli durumlar vardır. Bunlan, şöylece sıralayabiliriz:499 A) Yakınları Kayırma: İnsanların âdil olmalarını engelleyen en önemli durum, yakınlannı kayırma tutkusudur. Ana-baba ve yakınlar da olsa, Allah için doğru tanıklık yapılır.500 Konuşunca/değerlendirme yapınca, akraba bile olsa âdil olmak

490 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 117. 491 En’am, 6/152. 492 Muhammed Esed, age, 1/263 (151). 493 Hûd, 11/84-88; Şuara, 26/177-191. 494 Medyenliler konusunda bkz. Âdem Esen, "Medyenliler ve İktisadî Hayatımız," Mustafa Özel, İktisat ve Din, İstanbul 1994 içinde, 205-226. 495 İsra, 17/35. 496 Rahman, 55/7-9. 497 Mutaffifîn, 83/1-5. 498 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 117-119. 499 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 119. 500 Nisa. 4/135.

gerekir.501 B) Hevese Uyma: Hevese uyma, her türlü ölçüyü bozan, adaletin önüne dikilen, onmaz bir olumsuzluktur. Adalet konusunda, heveslere uyulmaz.502 Heves, insanı Allah yolundan saptırır. Allah yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarına karşılık çetin bir azap vardır.503 C) Kin Ve Öfke Duyma: Başkalarına duyulan kin ve öfke de, insanları adaletli davranmaktan alıkoyma yönünde önemli etkiye sahiptir. Allah için adaleti ayakta tutup gözetmek gerekir. Bir topluluğa duyulan öfke. adaletsizliğe sürükleyici olmamalıdır.504 D) Din Ve İnanç Farkı: Din uğrunda savaşmayan ve yurttan çıkarmayan, farklı din ve inançlara mensup insanlara karşı, adaletli davranmak doğrudur: "Allah, din uğrunda sizinle savaşmayan, sizi yurdunuzdan çıkarmayan kimselere iyilik yapmanızı ve onlara karşı âdil davranmanızı yasak kılmaz. Doğrusu Allah, âdil olanları sever."505 Böyle olmayanlar ve onların yardımcılarını dost edinmek de yasaktır, onları dost edinenler zalimdir.506 e. Ahiret Adaleti (İlahî Adalet): İnsanların dünyada yaptıklarının karşılığı, âhirette tartıya girerek sevap-günah dengesine göre adaletlice verilir, hiçbir haksızlık yapılmaz: "Her ümmetin bir peygamberi vardır. Onlara peygamberleri geldiğinde, aralarında adaletle (bi'1-kıst) hüküm verilmiş olur. Hakları yenmez."507 "Haksızlık (zulüm) etmiş olan her kişi, yeryüzünde bulunan her şeye sahip olsa, onu azabın fidyesi olarak verirdi. Azabı görünce, pişmanlık gösterdiler. Aralarında adaletli hükmolunmuştur, hiçbir haksızlığa uğratılmamışladır."508 "Kıyamet günü doğru teraziler kurarız. Hiç kimse, hiçbir haksızlığa uğratılmaz. Hardal tanesi kadar olsa bile, yapılanı ortaya koyarız. Hesap gören olarak biz yeteriz."509 "Hepinizin dönüşü onadır. Allah'ın vadi haktır. O, önce yaratır, sonra inanıp yararlı işler yapanların ve inkar edenlerin hareketlerinin karşılığını adaletlice vermek için tekrar diriltir. İnkarcılara, inkarlarından ötürü kızgın bir içecek ve can yakıcı azap vardır."510 Âhirette tartısı ağır gelenler kurtulacak ve mutlu bir hayat sürecek, günahları ağır, tartıları hafif gelenler ise büyük bir zarar ve azap içinde olacaktır.511 2. Benzerlik/Denklik: Adl sözcüğünün anlamlarından birisi, benzerlik ve denkliktir. İhramlıyken av yasağını çiğneyerek kasten av hayvanını öldürene, öldürdüğüne denk bir kurban (hedy) veya yedirme şeklinde keffaret cezası ödetilir. Bunlara gücü yetmeyen ise, belirtilen doyurma keffaretine denk (adl) oruç tutmakla yükümlüdür.512 Tehlikeli veya vahşi hayvanlar ise, böyle bir durumda bile öldürülebilir. Buradaki adl sözcüğü "fidye" olarak da anlaşılabilir.

501 En'am, 6/152. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 119-120. 502 Nisa, 4/135; Şûra, 42/15. 503 Sâd, 38/26. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 120. 504 Maide, 5/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 120. 505 Mümtehine. 60/8. 506 Mümtehine, 60/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 120. 507 Yunus, 10/47. 508 Yûnus, 10/54. 509 Enbiya, 21/47. 510 Yunus, 10/4. 511 Araf, 7/8-9; Mü'minun, 23/102-103; Karia, 101/6-11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 121. 512 Maide, 5/95.

Kâfirler, gökleri ve yeri Allah'ın yaratması gerçeğine rağmen ona eş (adl) koşarlar.513 3. Fidye: Özellikle kıyametten söz eden âyetlerde yer alan adl sözcüğü "fidye" anlamında kullanılmıştır: "Kimsenin kimseden faydalanamayacağı, kimseden bir şefaat kabul edilmeyeceği, kimseden bir fidye (adl) ve yardım görülmeyeceği günden korunun."514 Bu âyetteki "fidye almak" (adl), hem vekaleten keffaret (vicarious redemption) olarak adlandırılan hristiyan doktrinine, hem de yahudilerin "seçilmiş toplum"un Hesap Günü cezadan muaf olacağı şeklindeki saplantılarına açık bir işarettir. Bu her iki düşünce de Kur'an'da kesin olarak reddedilmektedir.515 "Dinlerini oyun ve eğlenceye alanları, dünya hayatının aldattığı kimseleri bırak. Şunu hatırlat: Bir kimse kazandığıyla helake düşmeyegörsün. Bu takdirde Allah'tan başka ona ne bir yardımcı, ne de bir kurtarıcı bulunur. Her türlü fidyeyi (adl: bedel, karşılık) verse de kabul olunmaz. Kazandıklarından ötürü yok olanlar işte bunlardır. İnkâr etmelerinden dolayı, kızgın içecek ve can yakıcı azap onlaradır."516 Muhammed Esed, bu âyetteki "ittehazû dinehum la'iben ve lehven" ibaresinin, yukarıdaki "dinlerini oyun ve eğlenceye alma" anlamı yerine, oyunu ve eğlenceyi (yahut geçici zevkleri) dinleri (yani hayatlarının biricik hedefi) yaptıkları anlamını tercih eder, böyle bir okumanın kesinlikle daha tercihe değer olduğunu belirtir. Çünkü "bu dünya hayatının rahatına dalanlar"ın büyük çoğunluğunun Kur'an'ın "geçici zevkler" olarak tanımladığı -para ve gücün getirebileceği zevkler dahil- dini coşkuyu andıran şeylerin ardından koşmaya kendilerini adadıkları gerçeğini ortaya koyar. Bu, onların bütün ruhi ve ahlâki değerleri gözden kaçırmalarına yol açan bir zihin durumunun sonucudur.517 4. Karakter Bütünlüğü: Adl sözcüğü özellikle bir konu hakkındaki uzmanlığına dayalı olarak bilirkişi konumundaki insanların söz konusu edildiği âyetlerde "karakterli, dürüst, güvenilir, özü sözü bir, doğru sözlü ve adil düşünceli" anlamında kullanılır. Hac sırasında ihramlıyken av hayvanım kasten öldürenlerin, bu suçlarının cezası olarak kesecekleri kurbanın hangi boy ehli hayvan olacağına, iki âdil (dürüst) kimse karar verecektir.518 Ölüm yaklaştığı sırada yapılan vasiyete, müslümanlar arasından iki âdil kişi tanık olarak seçilir.519 Kadınların iddet süreleri biteceğinde, ya uygun şekilde yeniden nikâh yapılır, ya da uygun bir şekilde onlardan ayrılmak gerekir. Bu son durumda, durumu bilen iki âdil kişi de şahit yapılır.520

3- SİYASİ ÖNDERLİKLE İLGİLİ KAVRAMLAR

İMAM İster doğru isterse yanlış yolda olsun, önder kabul edilen kişi ve varlık anlamına gelen imam (ç. eimme), Kur'an'ı Kerim'in oniki âyetinde geçmektedir. Bu âyetler incelendiğinde, başlıca dört anlamı içerdikleri görülebilir: Önder, kitap, levh-i mahfuz ve yol.521 1. Önder: a. İyilik Önderleri: Daha çok iyilik önderleri anlamında kullanılır: "Birgün bütün insanları imamlarıyla (=önderleriyle) beraber çağırırız. O gün kitabı sağından verilenler, işte onlar kitaplarını okurlar. Onlara kıl kadar haksızlık edilmez."522 Bu âyet insanlara önderlik edenlerin ahiret sorumluluklarının büyüklüğünü de göstermektedir. Buradaki imam sözcüğüne amel defteri anlamı da verilir.523 "Rabbi, İbrahim'i birtakım emirlerle denemiş, o da bunları yerine getirmişti. Allah, 'seni insanlara imam

513 En'am, 6/1. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 121-122. 514 Bakara, 2/48, 123. 515 Muhammed Esed, age, 1/14 (35). 516 En'am, 6/70. 517 Muhammed Esed, age, 1/239-240 (60). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 122-123. 518 Maide, 5/95. 519 Maide, 5/106. 520 Talâk, 65/2. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 123. 521 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 125-127. 522 İsra, 17/71. 523 Ragıb el-Isfahânî, age, 28.

(=önder) kılacağım' demişti. O 'soyumdan da' deyince 'Zalimler benim ahdime erişemez' buyurmuştu."524 Bu âyet, zalimlerin peygamber olamayacağını, peygamber soyundan da zalimlerin çıkabileceğini belirtir. Mısır'da Firavun tarafından ezilen İsrailoğulları, bu ülkeye önder olacaktı: "Firavun memleketin başına geçti ve halkını fırkalara ayırdı. İçlerinden bir topluluğu güçsüz bularak onların oğullarını boğazlıyor, kadınlarını sağ bırakıyordu. Çünkü o, bozguncunun biriydi. Biz, memlekette güçsüz sayılanlara iyilikte bulunmak, onları imamlar (=önderler) kılmak, onları varis yapmak, memlekete yerleştirmek, Firavun, Hâmân ve her ikisinin yandaşlanna çekinmekte oldukları şeyleri göstermek istiyorduk."525 "İbrahim'e, buna ilaveten İshak ve Yakub'u da verdik, herbirini iyi kimseler kıldık. Onları, buyruğumuz altında insanları doğru yola götüren imamlar (=eimme: önderler) yaptık. Onlara iyi şeyler yapmayı, namaz kılmayı, zekat vermeyi vahy ettik. Onlar, bize kulluk eden kimselerdi."526 Bu âyet, önderlik konumundakilerin Allah'a tam kulluk etmelerini ve insanlara iyilik yapmalarının görevleri olduğu hususunu vurguluyor. "Musa'ya verdiğimizi, İsrailoğullarına doğruluk rehberi kıldık. Sabredip âyetlerimize kesin olarak inanmalarından ötürü, onları buyruğumuzla doğru yola götüren imamlar (=önderler) yaptık."527 İki âyette, Hz. Musa'ya verilen kitabı imam (önder, rehber) kabul edenlerin Kur'an'a da inanacakları belirtilir.528 Çünkü kitap insanları hidayete yönelten ilkeleri içermektedir. Tevbe eden, inanıp yararlı işler yapanlar Allah'a şöyle dua ederler: "Rabbimiz! Bize eşlerimizden ve çocuklarımızdan gözümüzün aydınlığı olacak insanlar ihsan et. Bizi Allah'a karşı gelmekten sakınanlara imam (önder) yap."529 Görüldüğü gibi Kur'an'da imam sözcüğü, daha çok siyasi değil, dini önderler (peygamberler) için kullanılmıştır. Bununla birlikte, imam sözcüğü, devlet başkanı anlamını da, iyilik önderi oluşundan kazanmıştır.530 b. Kötülük Önderleri: İnsanlara önderlik edenlerin bir kısmı, onlara kötülük eden ve kötü sonlarını hazırlayan önderler olabilir. Bu konuda Firavun, kötülük timsali bir önder olarak gösterilir: "Firavun ve yandaşları, memlekette, haksız yere büyüklük tasladılar. Gerçekten bize döndürülmeyeceklerini sandılar. Biz de onu ve askerlerini yakalayıp suya attık. Zalimlerin sonunun nasıl olduğuna bir bak. Onları, ateşe çağıran imamlar (=ateş önderleri) kıldık. Kıyamet günü yardım görmezler."531 "Eğer andlaşmalarından sonra yeminlerini (andlaşmalarını) bozarlar, dininize dil uzatırlarsa, küfür imamlarıyla (eimmetu'1-küfr: inkarda önde gidenlerle) savaşın. Çünkü onların yeminleri geçersizdir. Belki bundan sonra vazgeçerler."532 Bu ayet, andlaşma yaptıktan sonra, sözlerine sadık kalmayan tarafın önderlerine, sözlerini tutmayışları yüzünden savaş açılması yaptırımını meşru savaş yollarından biri olarak göstermektedir.533 2. Kitap: İsra, 17/71 âyetinde geçen imam kelimesine, önder anlamının yanısıra, kitap ve peygamber anlamı da verilir.534 Ancak önder anlamı daha uygun düşer görünmektedir.535 3. Levh-i Mahfuz: İmam kelimesinin üçüncü anlamı, yalnızca bir âyette Levh-i Mahfuz'dur:536 "Şüphesiz ölüleri dirilten, işlediklerini ve eserlerini yazan biziz. Berşeyi apaçık bir imamda (Levh-i Mahfuz'da: kitapta) saymışızdır."537 4. Yol:

524 Bakara, 2/124. 525 Kasas, 28/4-6. 526 Enbiya. 21/72-73. 527 Secde, 32/23-24. 528 Hûd, 11/17; Ahkâf, 46/12. 529 Furkan, 25/74. 530 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 127-128. 531 Kasas, 28/39-40. 532 Tevbe, 9/13. 533 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 128-129. 534 Râgıb el-Isfahânî, age, 28. 535 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 129. 536 Râgib el-Isfahânî, age, 28. 537 Yasin, 36/12. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 129.

İmam kelimesi yalnızca bir yerde yol anlamına kullanılmıştır: "Bunun için onlardan da (ashabu'l-eyke'den) öç aldık. Hala her iki memleket de işlek bir yol (imam) üzerindedirler."538 Bu anlam, İbn Kuteybe'nin belirttiği gibi, yolun uyulup izlenmesiyle ilgilidir. Hz. Şuayıb'ın peygamber gönderildiği Medyenlilerin (ashabu'1-eyke) durumunu anlatan bu âyet, onların uğrak yeri bir yol üzerinde ya da gözler önünde olduğunu belirtir.539

HALİFE Half (arka, ard), kuddâm'ın (ön) zıtanlamlısıdır. Halife sözcüğü, h-l-f (halefe) kökünden türemiştir. Halefe fulânen ifadesi, biri adına onunla birlikte veya sonrasında iş yapmak anlamına gelir. Aynı kökten türeyen hilâfet ise, yerine geçilenin kaybolması (yokluğu), ölümü, acizliği veya temsilci yapılana şeref kazandırmak için, birinin yerine geçmek, adına iş yapmak ve onu temsil etmek anlamındadır.540 Kur'an-ı Kerim'de halîf, halîfe ve istihlâf, aynı kökten gelen ve birbiriyle bağlantılı olarak kullanılan sözcüklerdir. Halîfe kelimesi, kök anlamıyla bağlantılı olarak kullanılır, çoğulu halâif’tir. Halîf’in çoğulu ise hulefâ'dır. Ancak bu iki sözcüğün çoğulları, yer değiştirebilir. İstihlâf ise, birini halîfe (temsilci/ardçı) kılmak anlamındadır. Kur'an-ı Kerim'de istihlâf ve halîfe sözcükleri, biri genel, öteki özel olmak üzere iki anlamda kullanılır.541 1. Genel İstihlâf: Bütün insanların yeryüzünün halîfesi olması, ondaki herşeyin emir ve istifadelerine sunulması, mülkiyetin kendisine emanet edilmiş olması, yeryüzünü yönetip sahip çıkması demektir. İnsanın yaratılışı konusu, Allah ile melekler arasında, şöylece sözkonusu edilir: "Rabbin meleklere 'Ben, yeryüzünde bir halîfe var edeceğim' demişti. Melekler, 'orada bozgunculuk yapacak ve kanlar akıtacak birini mi var edeceksin? Oysa biz, seni överek yüceltiyor ve sürekli takdis ediyoruz.' dediler. Allah, 'Ben, şüphesiz sizin bilmediklerinizi bilirim.' dedi."542 "Yeryüzünde var edilen halîfe"nin, kimin halefi, kimin temsilcisi olduğu konusu çok tartışılmıştır. Bu konuda meleklerin, cinlerin veya Allah'ın temsilcisi olduğu belirtilmiştir. Ayrıca insan nesillerinin birbirinin yerine geçtiği, insanın yeryüzünde hâkim ve yöneten olduğu görüşleri ileri sürülmüştür. Hiçbir âyette, halîfe sözcüğü Allah'a izafe edilmemiştir. Halîfe/hulefâ/halâif biçiminde yalın, halîfe/halâif fi'l-ard biçiminde edatlı (yeryüzünde halîfe/halîfeler anlamında) veya halâifu'1-ard/hulefâu'l-ard biçiminde (yeryüzünün halîfeleri anlamında) olmak üzere üç tarzda kullanılmıştır. Nitekim, Bakara, 2/30 âyetinin hemen öncesindeki âyet (Bakara. 2/29), Allah, yeryüzünde olanların hepsini insan için yarattığını belirtir. Şu halde, insanın istihlâfı, yeryüzüne hâkimiyet ve orasını yönetmekle ilgilidir. Böylece insana, geniş bir egemenlik alanı verilmiştir. Bu durumda insan, hiçbir biçimde, Allah'ı temsilen, Allah adına siyasî egemenlik iddiasına kalkışabilecek durumda değildir. Çünkü insanın iradesi, Allah'ın iradesinin temsili aracı değildir.543 Allah, dilese, insanlara bedel, yeryüzünde onların yerini tutacak melekler var edebilirdi.544 Ama Allah, verdikleriyle denemek için insanları yeryüzünün halîfeleri kılmış, onların kimini kimisine derecelerle üstün yapmıştır. Onun cezalandırması hızlıdır. Ama aynı zamanda bağışlar ve merhamet eder.545 İnsanları yeryüzünde halîfe (hâkim) kılan odur. İnkâr edenin inkârı kendi aleyhinedir. İnkarcıların inkârı, rableri katında yalnızca kendilerine olan gazabı arttırır. İnkarcıların inkârı, hüsrandan başkasını artırmaz.546 Darda kalanın duasına, kendisine yakardığı zaman karşılık veren, başındaki sıkıntıyı gideren ve insanları yeryüzünün halîfeleri yapan Allah, kendisine eş koşulan bütün varlıklardan üstün ve yücedir.547 2. Özel İstihlâf: a. Devlet Ve Toplulukların İstihlafı: Bu istihlâf. Yüce Allah'ın bir ümmete (millete), başkalarından sonra hâkimiyet ve istiklâl vermesi, birçok milletleri onun idaresi altında birleştirmesidir.

538 Hıcr, 15/79. 539 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 129-130. 540 Râgıb el-İsfahâni. age, 223. 541 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 130. 542 Bakara, 2/30. 543 Ethem Ruhi Fıglalı, "Egemenlik Kimindir?", Türkiye Günlüğü, 45 (1997), 24. 544 Zuhruf, 43/60. 545 En'am, 6/165. 546 Fâtır, 35/39. 547 Neml, 27/62. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 130-132.

Devlet ve toplulukların istihlafı bağlamında, Nuh'un ve kavminin durumu, şöylece belirtilir: "Onu yalancı saydılar. Ama biz, onu ve gemide beraberinde bulunanları kurtardık. Onları ötekilerin yerine geçirdik. Âyetlerimizi yalanlayanları suda boğduk. Uyarıları dinlemeyenlerin sonlarının nasıl olduğuna bir bak."548 Hz. Hûd peygamber olarak gönderildiği Âd kavmini şöyle uyarıyordu: "Size rabbimin sözlerini bildiriyorum. Ben sizin için güvenilir bir elçiyim. Sizi uyarmak üzere, aranızdan bir adam aracılığıyla rabbinizden size bir haber gelmesine mi şaşıyorsunuz? Allah'ın sizi Nuh'un milleti yerine getirdiğini ve yaratılışça onlardan daha üstün kıldığını hatırlayın. Başarıya erişebilmeniz için Allah'ın nimetlerini anın."549 Hz. Hûd, aynca onlara şu uyanda bulundu: '(.. Ben, ancak benim de, sizin de rabbiniz olan Allah'a güvenirim. Hiçbir canlı yoktur ki Allah ona el koymamış bulunsun. Rabbinı, elbette doğru yoldadır. Eğer yüz çevirirseniz, şüphesiz ben size bana emanet edilen mesajı bildirdim. Rabbim sizden başka bir milleti yerinize getirebilir. Ona hiçbir şey de yapamazsınız. Doğrusu rabbim herşeyi koruyandır."550 Âd milletinden sonra gelen Semûd milletine Hz. Salih, Allah'ı tanıma ve ona kulluk etme çağrısını yaptıktan sonra, şunları söyledi: "Allah'ın sizi Âd milleti yerine getirdiğini, ovalarında köşkler kurup dağlarında kayadan evler yonttuğunuz yeryüzünde yerleştirdiğini hatırlayın. Allah'ın nimetlerini anın. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak kanşıklık çıkarmayın."551 Ama onlar bu uyanlan dinlemedikleri için feci sonları geldi çattı."552 Sihirbazlar Hz. Musa'nın mucizesini görüp Allah'a inandıktan sonra, Firavun milletinin ileri gelenleri, "Musa'yı ve milletini yeryüzünde bozgunculuk yapsınlar, seni tanrılarınla başbaşa bıraksınlar diye mi koyveriyorsun?" dediler. Firavun, onlara şu cevabı verdi: "Onların oğullarını öldüreceğiz, kadınlarını sağ bırakacağız. Elbette biz, onları ezecek üstünlükteyiz." Hz. Musa ise, milletine şöyle seslendi: "Allah'tan yardım dileyin ve sabredin. Yeryüzü, şüphesiz Allah'ındır. Kullarından dilediğini ona mirasçı kılar. Sonuç, Allah'a karşı gelmekten sakınanlarındır." Milleti, ona şu karşılığı verdi. "Sen bize gelmeden önce de, geldikten sonra da eziyet çektik." Hz Musa şunlan söyledi: "Rabbinizin düşmanlannızı yok etmesi ve yeryüzünde sizi onlann yerine geçirmesi umulur. O zaman nasıl davranacağınıza da bakar."553 Yüce Allah, Firavun ve yandaşlarına sıkıntılar verdi; onları sınadı, sonunda yoketti. Hor görülen yahudileri, bereketli kıldığı yerin doğularına ve batılarına mirasçı kıldı. Allah'ın İsrailoğullarına verdiği güzel söz, sabırlarına karşılık böylece yerine geldi. Firavun ve milletinin yaptığı ve yükselttikleri yıkıldı."554 Hz. Peygamber'e ve kavmine de, Allah'ın uyarılarını dinlemeleri konusunda, benzer hatırlatmalar yapılır: "Rabbin müstağni ve rahmet sahibidir. Dilerse, sizi başka bir milletin soyundan getirdiği gibi, sizleri yokeder, dilediğini yerinize getirir. Size vadedilen, mutlaka yerine gelecektir. Siz onu, âciz kılamazsınız. De ki: Ey milletim! Durumunuzun gerektirdiğini yapın. Doğrusu ben de yapacağım. Sonucun kimin için hayırlı olduğunu göreceksiniz. Zulmedenler, şüphesiz kurtulamazlar."555 Allah'a ve peygamberine itaat çağrısı ve peygamberin yalnızca bildirim görevi olduğu, herkesin kendine yüklenenden sorumlu olacağı anlatıldıktan sonra, şunlar belirtilir: "Allah, içinizden inanıp yararlı iş yapanlara, onlardan öncekileri halef (güç ve iktidar sahibi) kıldığı gibi, onları da yeryüzüne halef kılacağına, onlar için beğendiği dini temelli yerleştireceğine ve korkularını güvene çevireceğine dair söz vermiştir. Çünkü onlar bana kulluk eder, hiçbir şeyi bana ortak koşmazlar. Bundan sonra inkâr eden kimseler, artık yoldan çıkmış olanlardır. Namaz kılın, zekat verin, peygambere itaat edin ki, size merhamet edilsin. İnkâr edenlerin, bizi yeryüzünde âciz bırakacaklarını sanmayasın. Varacakları yer ateştir. Ne kötü dönüş yeridir."556 Bu âyetler, iktidar değişiminin, iktidarın işleyişinin ve amacının temel değişkenlerini açıkça belirtir: İnanç, iyi işler; dinin yerleşmesi, korkuların güvene dönüşmesi; namaz ve zekâtın yerine getirilmesi, peygambere itaat; inkarcıların yoldan çıkışları, cehenneme varışları.557 b. Bireylerin İstihlâfi: Bu tür irtihlâf, devlet başkanları için söz konusudur. Bireylerin istihlafı bağlamında, Hz. Davud, örnek verilir: "Ey Davud! Şüphesiz seni, yeryüzünde halîfe (hükümran, iktidar sahibi) kıldık. Öyleyse, insanlar arasında

548 Yunus, 10/73. Aynca bkz. A'raf, 7/59-64. 549 A'raf, 7/69. Aynca bkz. A'raf, 7/65-72. 550 Hûd, 11/56-57. Aynca bkz. Hûd, 11/58-61. 551 A'raf, 7/74. 552 A'raf, 7/75-79. 553 A’raf, 7/75-79. 554 A'raf, 7/130-137. 555 En'am, 6/133-134. 556 Nûr, 24/55-57. 557 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 132-134.

adaletlice hüküm ver, hevese uyma. Yoksa seni, Allah yolundan saptırır. Doğrusu, Allah'ın yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarına karşılık çetin azap vardır."558 Bu âyet, iktidar sahiplerinin kendi arzu ve heveslerine, istek ve tutkularına göre değil, adalet esaslarına göre yönetmelerini açıkça vurguluyor. Bilindiği üzere Hz Davud, dini ve siyasi otoriteleri birleştiren, hem bir peygamber, hem de İbranilerin başında bir hükümdardı.559 Bireylerin istihlafı için, ayrıca imâm560 ve melik 561 sözcükleri de kullanılır. Kur'an-ı Kerim'deki halîfe kavramı, yalnızca Hz Davud için siyasi bir içerikle kullanılmıştır. Devlet ve toplulukların istihlafı ise, ancak siyasi iktidar ve nesil değişikliği çerçevesinde siyasi-sosyal bir anlam kazanır. İslam siyasi yazınında halîfe sözcüğü, bu kavramlarla bağlantılı olarak terimleşmiştir.562

ÜLÜ’L-EMR: "Emir sahipleri" anlamındadır. Bilindiği üzere emir sözcüğü, iktidar ve yönetim anlamındadır. Ülülemr, veliy-yu’l-emr'in çoğuludur. Kur'an-ı Kerim'de ülü’l-emr tabirinin geçtiği âyetlerden birinde, onlara itaat emri yer alır: "Ey inananlar! Allah'a itaat edin. Peygambere ve sizden buyruk sahibi olanlara (ülülemr'e) itaat edin. Eğer bir şeyde çekişirseniz, -Allah'a ve âhiret gününe inanıyorsanız- onun çözümünü Allah'a ve Peygamber'e bırakın. Bu, hayırlı ve netice itibariyle en güzeldir."563 Ülü’l-emr tabirinin geçtiği bu âyetten önceki âyet, emanetlerin ehline verilmesi ve adaletli hüküm verilmesini istemektedir. Nisa. 4/59 âyeti, bunun devamı niteliğinde, itaat konusunu ele almakta ve itaatin Allah'a, Peygamber'e ve ülü’l-emr'e gösterileceğini, çekişme durumunda çözümün, Allah'a ve peygamber'e götürülerek bulunacağını belirtmektedir. Nisa, 4/60 âyeti ise, Kur'an'a ve önceki kitaplara inandıklarını iddia eden bazılarının, putların (tâgût'un) önünde muhakeme olunmalarını istediklerini açıklıyor. Bu durumde peşpeşe gelen bu üç âyetin, öncelikle, "kamu işleri"ni ele aldığını düşünebiliriz: işin ehline verilmesi, adaletli hüküm verme, ülülemr'e itaat edilmesi. Ayette geçen ülülemr ifadesi de öncelikle, kamu/siyaset işlerini yürütenler biçiminde anlaşılabilir. Daha sonraki âyetler (Nisa, 4/61-64) ise, münafıkların itaatsizliklerini dile getirmekte ve peygamberlerin itaat edilmek üzere gönderildiklerini belirtmektedir. Nisa, 4/65 âyeti, konuyu daha da pekiştiricidir. "Rabbine and olsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde sen hakem tayin edip, sonra senin verdiğin hükmü içlerinde bir sıkıntı duymadan tamamen kabul etmedikçe inanmış olmazlar." Nisa, 4/69 âyeti ise, Allah'a ve Peygamber'e itaat edenlerin, Allah'ın nimete eriştirdiği peygamberler, dosdoğru olanlar, şehidler ve iyilerle beraber olacağını anlatıyor. Ülü’l-emr sözcüğünün geçtiği ikinci âyette ise, düzeni temsil eden ülü’l-emr'e itaat ile düzensizliği temsil eden şeytanın izinden gitme, birbirine karşıt iki durum olarak sunulur: "Kendilerine güven veya korku hususunda bir haber geldiğinde onu yayarlar. Halbuki o haberi Peygamber'e veya kendilerinden buyruk sahibi olanlara (ülü’l-emr'e) götürselerdi, onlardan sonuç çıkarmaya gücü yetenler, onu bilirdi. Allah'ın size bol nimeti ve rahmeti olmasaydı, pek azınız bir yana, şeytana uyardınız."564 âyeti, ülü’l-emr tabirine, daha geniş bir kavram yükler gibidir. Buna göre ülü’l-emr, haberlerden (edinilen bilgilerden) akıl yürüterek bir takım sonuçlar çıkarma gücüne sahiptir, uzman kişilerdir. Ayetlerde geçen bu ülü’l-emr'in kim olduğu konusunda gelenekçi açıklama, başlıca şu hususları vurgular: 1) Ülü’l-emr, Hz. Peygamber (s.a.) dönemindeki emirlerdir, 2) Ehl-i beyt imamlarıdır, 3) İyiliği emredenlerdir, 4) İbn Abbas'a göre, fukaha ve Allah'a itaat eden din ehlidir. Râgıb el-Isfahâni, bütün bu yorumlarda haklılık payı bulunduğunu belirtir: "İnsanların, sözünü dinledikleri otoriteler, dört tanedir: 1) Peygamberler (enbiya): Otoriteleri, halkın ve seçkinlerin, hem dış, hem iç dünyaları konusunda geçerlidir. 2) Yöneticiler (vulât): Otoriteleri herkesin yanlızca dış dünyalarında geçerlidir. 3) Bilgeler (hukema): Seçkinlerin yanlızca iç dünyalarında otoriteleri vardır. 4) Vaizler (Öğütçüler): Otoriteleri, yalnızca halkın iç dünyalarında geçerlidir."565 İbn Teymiye ise, ülülemr'in, ümera (siyasi-askeri önderler) ve ulema (bilginler) olduğu yorumunu yapar.566 558 Sâd, 38/26. 559 Bkz. Bakara, 2/246-250. 560 Bakara, 2/124. 561 Maide, 5/20. 562 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 134-135. 563 Nisa, 4/59. 564 Nisa, 4/83. 565 Râgıb el-Isfahâni, age, 30.

Tasavvuf ehli, ülülemr'i, meşâyih (şeyhler) biçiminde anlamaya çalışır. Konuyu siyasi alana kaydıran bazı açıklamalara göre ise, ülü’l-emr, doğrudan hükümet (yürütme organı) olarak düşünülebilir. Görüldüğü gibi, Kur'an'da iki âyette yer alan ülü’l-emr tabiri, değişik birtakım yorumlara konu olmuştur. Ancak, genişletici bir yorumla "her alanda yetkin kişiler/otoriteler" biçiminde anlaşılması halinde, siyasetten tasavvufa, ilimden askeri işlere kadar geniş bir çerçeveye yerleştirilebilir.567

SULTAN Selâta, nüfuz ve etki altına almak demektir.568 Sultan sözcüğü de, bu kökten türemiştir. Sultan kelimesi Kur'an'da otuzyedi yerde geçmektedir. Soyut anlamda kullanılmış ve kişilere böyle bir unvan verilmemiştir. Birkaç yerde "mubin" (apaçık) sıfatıyla, "apaçık/tartışmasız delil/güç" anlamında kullanılmıştır. Kur'an'da sultan kelimesi, dört temel kavramı anlatır. 569 1. Nüfuz, Güç Ve İktidar Bir kişinin, başka bir kişiyi emri altına alması anlamında yer alır: "İş olup bitince şeytan şöyle dedi: "Doğrusu Allah size gerçek bir söz vermişti. Ben de size söz vermiştim, ama sonra caydım. Esasen sizi zorlayacak bir sultan'ım (=nüfuzum ,gücüm) yoktu. Sadece çağırdım, siz de geldiniz. Öyleyse beni değil, kendinizi kınayın. (..)"570 "And olsun ki İblis, onlar hakkındaki görüşünü doğru çıkartmış, inananlardan bir topluluk dışında hepsi ona uymuşlardı. Oysa İblis'in onlar üstünde bir sultan’ı (=nüfuzu) yoktu.(..)"571 "Ey cin ve insan toplulukları! Göklerin ve yerin çevresini aşıp geçmeye gücünüz yetiyorsa geçin! Ama Allah'ın verdiği bir sultan (=güç) olmaksızın geçemezsiniz ki! "572 "Allah şöyle dedi: Benim gerekli kıldığım dosdoğru yol budur. Kullarımız üstünde senin bir sultan'ın (=nüfuzun) olamaz. Sana uyan sapıklar hariç."573 "Doğrusu benim mü'min kullarım üstünde senin bir sultan'ın (=hakimiyetin) olamaz. Rabbin vekil olarak yeter."574 "De ki: Rabbim! Beni sokacağın yere hoşnutluk ve esenlikle sok. Çıkaracağın yerden de esenlikle çıkar. Katından beni destekleyecek bir sultan (=güç) ver."575 "(..) İkinize bir sultan (=kudret) vereceğiz ki onlar size el uzatamayacaklar."576 "Malım bana fayda vermedi. Sultanım (=gücüm) da kalmadı."577 2. Delil Ve Kanıt: Sultan kelimesi Kur'an'da daha çok delil ve kanıt (hüccet) anlamında kullanılır. Şu âyetleri, örnek alabiliriz: "Allah'a koştuğunuz ortaklardan nasıl korkarım? Oysa siz, Allah'ın hakkında size bir sultan (=delil) indirmediği bir şeyi ona ortak koşmaktan korkmuyorsunuz.(..)"578 "And olsun ki Musa'yı Firavun ve erkânına mucizelerimizle ve apaçık bir sultan (=delil, kanıt, belge) ile gönderdik. (..)"579 "Yoksa onlara ortak koşmalarını söyleyen bir sultan (=delil/kanıt) mı indirdik?"580 "Süleyman kuşları araştırarak şöyle dedi: Hüdhüd'ü niçin göremiyorum? Yoksa kayıplara mı karıştı? Bana apaçık bir sultan (=delil) getirmelidir. Yoksa onu, ya şiddetli bir azaba uğratırım, yahut keserim."581 Bu anlamda daha pek çok örnek vardır.582

566 İbn Teymiye, Siyaset, 33-34. 567 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 135-138. 568 Râgıb el-Isfahâni, age. 349. 569 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 138. 570 İbrahim, 14/22. 571 Sebe, 34/20-21. 572 Rahman, 55/33. 573 Hıcr, 15/41-42. 574 İsra, 17/65. 575 İsra, 17/80. 576 Kasas, 28/35. 577 Hakka, 69/28-29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 138-139. 578 En'am, 6/81. 579 Hûd, 11/96-97. 580 Rum, 30/35. 581 Neml, 27/20-21. 582 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 139-140.

3. Ferman Ve İzin: Sultan sözcüğünün üçüncü anlamı, aleyhte ferman ve izindir: "(..) Sizden uzak durmazlar, banş teklif etmezler ve sizden el çekmezlerse, onları yakalayın, bulduğunuz yerde öldürün. İşte onların aleyhlerine size apaçık sultan (=ferman) verdik."583 "Ey inananlar! Mü'minleri bırakıp kâfirleri dost edinmeyin. Allah'ın aleyhinize apaçık bir sultan (=ferman) vermesini mi istersiniz?"584 4. Yetki: Sultan sözcüğü, aynca yetki anlamına gelir: "Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymayın. Haksız yere öldürülenin velisine bir sultan (=yetki) tanımışızdir. Artık o da aşırı gitmesin. Zira kendisi ne de olsa yardım görmüştür."585 Görüldüğü gibi, sultan sözcüğü, Kur'an'daki kullanımlarının hiçbirinde siyasi bir içeriğe sahip değildir. Siyasi anlam kazanışı, çok sonraları, özellikle Abbasiler döneminde gerçekleşmiştir.586

MELİK Melik ve melik kelimeleri, "mülk" kökünden türemiştir. Melik kelimesi ve çoğulları onbeş, melîk ise bir yerde geçer. Kur'an'da melik kelimesi, bir yandan evreni yöneten Allah'ın sıfatı olarak, öte yandan da insanları yöneten hükümdar anlamında kullanılır:587 1. Evrenin Hâkimi: Melik, yüce Allah'ın kudretiyle ilgili güzel isimlerinden biridir. Kur'an'da Allah'ın bir sıfatı olarak kullanılan melik kelimesi üç biçimde yer alır:588 a. El-Meliku'1-Hak İkilisi: Başka sıfatlar sayıldıktan sonra, Allah'ın yüceliğini anlatmak üzere kullanılır: "el-Meliku'1-Hak (gerçek hükümdar) olan Allah yücedir.(..)"589 "el-Meliku'1-Hak (gerçek hükümdar) olan Allah yücedir. Ondan başka tanrı yoktur. O, yüce Arş'ın sahibidir."590 b. El-Meliku'1-Kuddûs İkilisi: Bu ikili, öncesinde ve/veya sonrasında pekçok ilâhi sıfat sayılırken kullanılır: "O, kendisinden başka tanrı olmayan, melik (=hükümran), kuddûs (=çok kutsal), esenlik veren (=selâm), güvenlik veren (=mü'min). görüp gözeten (=müheymin.), güçlü (=aziz), buyruğunu her şeye geçiren (=cebbâr) ve ulu (=mütekebbir) olan Allah'tır. Allah, müşriklerin koştukları ortaklardan münezzehtir."591 "Göklerde olanlar ve yerde bulunanlar, melik =hükümran), kuddûs (=çok kutsal), güçlü (=aziz) ve hikmet sahibi (=hakim) olan Allah'ı tesbih ederler."592 c. İlâh/Rab/Melik Üçlüsü: Bu üçlü, tek bir sûrede, Kur'an'ın son sûresinde, peş peşe yer alır: "De ki: İnsanlardan ve cinlerden, insanların gönüllerine vesvese veren o sinsi vesvesecinin şerrinden, rabbu'n-nâs (=insanların rabbi), meliku'n nâs (=insanların hükümranı), ilâhu’n nâs (=insanların tanrısı) olan Allah'a sığınırım."593 Ayrıca bu üçlü, melik kelimesi yerine, "mülk onundur (=lehu'l-mulk) ifadesiyle iki yerde kullanılır:

583 Nisa, 4/91. 584 Nisa, 4/144. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 140. 585 İsra, 17/33. 586 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 140. 587 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 140-141. 588 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 141. 589 Tâhâ, 20/114. 590 Mü'minûn. 23/116. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 141. 591 Haşr, 59/23. 592 Cum'a, 62/1. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 141-142. 593 Nâs, 114/1-6.

"Gerçek hükümdar olan Allah yücedir. Ondan başka tanrı yoktur. O, yüce Arş'ın sahibidir."594 "(..) İşte bu Rabbiniz olan Allah'tır. Mülk (hükümranlık) onundur. Ondan başka tanrı yoktur. Böyleyken nasıl olur da onu bırakıp başkasına yönelirsiniz?"595 Kur'an'daki "melîk" kelimesi de yüce Allah'ın bir özelliği olarak belirtilmiştir: "Allah'a karşı gelmekten sakınanlar (muttekiler), güçlü melîk'in (=hükümdarın) katında, yüksek bir derecede cennetlerde ferahlık ve aydınlık içindedirler."596 2. İnsanların Hükümdarı: Kur'an'da melik kelimesinin kullanıldığı ikinci anlam, insanların hükümdarı/kralı anlamıdır. Bu anlamdaki melik kelimesi, bazan olumlu, çoğu zaman ise olumsuz çağrışımlar uyandıracak biçimde kullanılır:597 a. İyi Hükümdarlar İyi hükümdarların başında nebi-melik (peygamber-kral) sıfatını taşıyan Hz. Davud gelir: "Ey Davud! Şüphesiz seni yeryüzünde halife (hükümran) kıldık. Öyleyse insanlar arasında adaletli hüküm ver, hevese uyma, yoksa bu seni Allah yolundan saptırır. Doğrusu, Allah yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarına karşılık çetin azap vardır."598 Yüce Allah, Hz Davud'a ilim, hikmet ve mülk (=hükümranlık) vermiştir.599 Oğlu Süleyman'ı da kendisine mirasçı kılmıştır.600 Şu halde Hz Süleyman da nebi-melik sıfatını taşıyan bir peygamberdir. Hz Musa'dan sonraki İsrailoğulları, nebi (peygamber) ve melik sıfatlarını taşıyan ayrı insanlara muhatap olmuştu: "Musa'dan sonra İsrailoğuîlannın ileri gelenlerini görmedin mi? Peygamberlerinden birine, 'Bize bir melik (=hükümdar) gönder de Allah yolunda savaşalım.' demişlerdi. 'Ya savaş size farz kılındığında gitmeyecek olursanız?' demişti. 'Memleketimizden ve çocuklarımızdan uzaklaştırıldığımıza göre, niye Allah yolunda savaşmayalım?' demişlerdi. Ama savaş onlara farz kılınınca, az bir kısmı müstesna yüzçevirdiler. Allah zâlimleri bilir. Peygamberleri onlara, 'Şüphesiz Allah size, Tâlût'u melik (=hükümdar) olarak gönderdi.' dedi. 'Biz mülke (=hükümdarlığa) ondan lâyık iken ve ona malca da bir bolluk verilmemişken bize hükümdar olmaya o nasıl lâyık olabilir?' dediler. Doğrusu Allah size onu seçti, bilgice ve vücutça gücünü arttırdı' dedi. Allah mülkü (hükümdarlığı) dilediğine verir. Allah her şeyi kaplar ve bilir."601 Hz. Yusuf’u görevlendirmek isteyen Firavun, onu yetkin (=mekin) ve güvenilir (=emin) olarak değerlendirmiş, Hz. Yusuf ise koruyucu/güvenli (=hafız) ve işi bilen (=alim) olduğunu belirterek o dönem için hayati önem taşıyan hazine işlerine bakmasını istemiştir.602 Zülkarneyn de iyi hükümdarlar arasında sayılır. Ancak onun melik olup olmadığı belirtilmez. Haksızlık yapanları cezalandırmış, iyileri ödüllendirmiştir. İnsanları Ye'cuc ile Me'cuc'un bozgunculuğundan kurtarmıştır.603 b. Kötü Hükümdarlar Kur'an'da Hz. Yusuf’la ilgili anlatımda, o dönemdeki Firavun için "melik" kelimesi kullanılmıştır. Firavun, kötü ve zâlim hükümdarların en başta gelen örneğidir: "Melik (=hükümdar) 'Ben, yedi semiz ineği yedi zayıf ineğin yediğini; yedi yeşil başak ve bir o kadar da kurumuş başak görüyorum. Ey ileri gelenleri Eğer rüya yormasını biliyorsanız, bu rüyamın yorumunu yapın.' dedi."604 "(..) Melik (=hükümdar) 'Onu bana getirin.' dedi. (.."605 "Melik (=hükümdar), 'Onu bana getirin, yanıma alayım' dedi. (..)"606 Görüldüğü gibi, bunlarda ve izleyen 72. ve 77. âyetlerde, Hz. Yusuf döneminin Firavun'una "melik" kavramı kullanılmıştır. Bazı melik'ler, zayıfların mallarına el koyarlar: 594 23/116. 595 Zümer, 39/6. 596 Kamer, 54/55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 142. 597 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 142. 598 Sâd, 38/20,26. 599 Bakara, 2/251. 600 Neml, 27/16, Sâd, 38/30. 601 Bakara, 2/246-247. 602 Yusuf, 12/54-56. 603 Kehf, 18/83-98. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 142-144. 604 Yusuf, 12/43. 605 Yusuf, 12/50. 606 Yusuf, 12/54. Ayrıca bkz. Yusuf, 12/72, 77

"Gemi, denizde çalışan birkaç yoksula aitti. Onu kusurlu kılmak istedim. Çünkü peşlerinde her sağlam gemiye zorla el koyan bir melik (=hükümdar) vardı."607 Meliklerin bir bölümü ise, saltanatlarını pekiştirmek uğruna, girdikleri şehri bozar ve onurlu insanlarını ezerler; Sebe melikesi Belkıs, bunu şöyle belirtir: "Kraliçe (melike) dedi ki: Doğrusu, melikler (=hükümdarlar) bir şehre girdikleri zaman orasını bozarlar, onurlu kimselerini aşağılık yaparlar. Onlar işte böyle davranırlar."608 Hz. Musa, milletinin "bağımsız/egemen devlet ve toplum" oluşunu "melik" tabirini kullanarak anlatır: "Musa milletine şöyle dedi: Ey milletim! Allah'ın size olan nimetini anın; içinizden melikler çıkarmış ve sizi melikler (=hükümdar) yapmıştı. Dünyalarda kimseye vermediğini size vermişti."609 Râgıb el-Isfahânî'nin belirttiğine göre, bu âyetteki "melik", "siyasette yetkin güç ve kuvvet" anlamından türemiştir. Çünkü hepsi yönetim işini üstlenmiş anlamında değildir. Zira bu hikmete aykırıdır. Nitekim şöyle denir: "Reislerin çokluğundan hayır gelmez."610 Kur'an'da melik kelimesinin bu kullanımlarından, hükümdarların bireysel siyasi davranışlarının önem kazandığı, yönetim sisteminin ikinci planda olduğu sonucu çıkarılabilir.611

SEYYİD Seyyid (ç. sâdât) kelimesi, Kur'an'da biri çoğul olarak üç yerde geçer. Sevâd kökünden türemiştir. Sevâd, kalabalık topluluk anlamına gelir. Seyyid ise, topluluğu yöneten anlamındadır. "Seyyidu'1-kavm," topluluğu yöneten kişi demektir. Bir topluluğu yöneten kişinin iyi ahlaklı olması gerektiğinden, erdemli kişilere de seyyid denmiştir.612 Kur'an'da geçen seyyid kelimesi, üç anlamda kullanılır.613 1. Koca Evin reisi konumunda olduğundan kocaya seyyid denmiştir: "İkisi de kapıya koştu, kadın arkadan Yusuf’un gömleğini yırttı. Kapının önünde kadının seyyidine (kocasına) rastladılar. (..)"614 2. Halim (Yumuşak Huylu, Beyefendi): Seyyid sözcüğü, beyefendi ve kibar anlamında kullanılır: "Mabedde namaz kılarken melekler ona seslendiler: Allah sana, Allah'ın emriyle tasdik eden, seyyid (=efendi), iffetli ve iyilerden bir peygamber olarak Yahya'yı müjdeler."615 3. Yönetici: Kâfirlerin cehenneme gidecekleri, koruyucu ve yardımcı bulamayacakları, Allah'a ve peygamber'e itaat etmediklerine pişman olacakları belirtildikten sonra, şu sözleri yer alır: "Derler ki: Rabbimiz biz seyyidlerimize (=yöneticilerimize) ve büyüklerimize itaat etmiştik. Fakat onlar bizi yoldan saptırdılar. Rabbimiz onlara iki kat azap ver, onları büyük bir lanete uğrat."616 Buradan, siyasî önderlerin toplum gözünde örnek alınan kişiler oldukları anlaşılır. Modern Arapça'da ise, seyyid'ten türetilen "siyâdet" sözcüğü, egemenlik anlamında kullanılır.617

VEKİL Vekil kelimesi, Kur'an'da yirmidört yerde geçer. Tevkil ile kökteştir. Tevkil, başkasına güvenmek ve onu kendi yerine geçirmek demektir. Vekil de bu anlamla yakından igilidir, güvenilen ve birinin yerine geçirilen kişi anlamına gelir.618

607 Kehf; 18/79. 608 Neml, 27/34. 609 Maide, 5/20. 610 Râgıb el-Isfahâni, Müfredat 718. 611 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 144-145. 612 Râgıb el-lsfahâni, age, 260. 613 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 145-146. 614 Yusuf, 12/25. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 146. 615 Âli İmran, 3/39. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 146. 616 Ahzâb, 33/67-68. 617 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 146. 618 Râgıb el-îsfahâni, age, 834.

Kur'an'da vekil kelimesi, iki biçimde kullanılır.619 1. İlâhi Sıfat: Vekil kelimesi, Yüce Allah'ın ilim ve güvenle ilgili bir özelliği olarak belirtilir. Allah'ın vekil özelliği, Kur'an'da dört biçimde yer alır:620 a. İyi Vekil: Allah'ın yeterli oluşuyla birlikte, iyi vekil olduğu da belirtilir: "(..) Dediler ki: Allah bize yeter. O ne güzel vekildir."621 b. Her Şeye Vekil: Allah'ın yaratıcılığı ve peygamberi koruyuculuğuyla birlikte, her şeye vekil olduğu da anlatılır: "İşte rabbiniz, Allah budur. Ondan başka tanrı yoktur, her şeyin yaratıcısıdır. Öyleyse ona kulluk edin. O herşeye de vekildir."622 "Müşriklerin 'ona bir hazine indirilmeli veya yanında bir melek gelmeli değil miydi?' demelerinden kalbin daralır ve belki de sana vahyolunanın bir kısmını terkedecek olursun. Sen ancak bir uyarıcısın. Allah her şeye vekildir."623 "Allah her şeyi yaratandır. O her şeye vekildir."624 c. Yeterli Vekil: Allah'a güvenilmesi, evrene egemenliği ve mü'minleri koruyuculuğundan sonra, Allah'ın vekil olarak yeterli oluşu belirtilir: "Onlara aldırış etme. Allah'a güven, vekil olarak Allah yeter."625 "Göklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ındır. Vekil olarak Allah yeter."626 "Benim mümin kullarım üstünde senin bir hâkimiyetin olamaz. Rabbin vekil olarak yeter."627 "İnkarcılara ve münafıklara itaat etme. Allah'a güven. Vekil (=güvenilecek) olarak Allah yeter."628 d. Söylenene Vekil: Söylenen sözlerin doğruluğunu pekiştirici anlamda, Allah'ın söylenenlere vekil ve şahit olduğu belirtilir: "Babaları 'Hepiniz halk olmadıkça onu bana getireceğinize dair Allah'a karşı sağlam bir söz vermezseniz, sizinle göndermeyeceğim' dedi. Söz verdiklerinde 'Sözünüze Allah vekildir" dedi. 629 "Musa şöyle dedi: Bu, seninle benim aramda. Bu iki süreden hangisini doldurursam doldurayım, bir kötülüğe uğramayacağım. Söylediklerimize Allah vekildir."630 e. Başkası Vekil Tutulamaz: Vekil olarak Allah yettiğine göre, başkası vekil tutulamaz: "Musa'ya kitap verdik. Beni bırakıp başkasını vekil edinmeyesiniz dîye onu İsrailoğullanna doğruluk rehberi kıldık."631 "O, doğunun ve batının Rabbidir. Ondan başka tanrı yoktur. Öyleyse onu vekil tut."632 2. İnsani Sıfat:

619 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 146-147. 620 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 147. 621 Âli İmran, 3/173. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:147. 622 En'am, 6/102. 623 Hûd, 11/12. 624 Zümer, 39/62. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 147. 625 Nisa, 4/81. Son bölümü için bkz. Ahzâb, 33/3. 626 Nisa, 4/109,171. 627 İsra, 17/65. 628 Ahzâb, 33/48. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 147-148. 629 Yusuf, 12/66. 630 Kasas, 28/28. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 148. 631 İsra, 17/2. 632 Müzemmil. 73/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 148-149.

Vekil sözcüğü, insanların çeşitli durumlarını anlatmak için de kullanılır.633 a. Bekçi: Özellikle peygamberlerin, muhataplarını zorla hidayete getirici olmadıklarını anlatmak için "vekil" sözcüğü, bekçi anlamında yer alır: "De ki: Ey insanlar! Rabbinizden size gerçek gelmiştir. Doğru yola giren ancak kendisi için girmiş ve sapıtan da kendi zararına olarak sapıtmiştır. Ben sizin vekiliniz (=bekçiniz) değilim."634 "Rabbiniz sizi daha iyi bilir. Size dilerse merhamet eder, dilerse azap eder. Biz sizi onlara vekil olarak göndermedik."635 b. Sözcü: Gerek dünya gerekse âhiret hayatında, Allah'a şirk koşanların ve hevesine (istek ve tutkularına) tapanlann sözcüsü olmayacağı anlatılır: "Allah dileseydi puta tapmazlardı. Seni onlara koruyucu yapmadık, onlann vekili (=sözcüsü) de değilsin."636 "Allah'ı bırakıp da dostlar edinenlerin istediklerini Allah gözetlemektedir. Sen onlara vekil (=sözcü) olmağa memur değilsin."637 "İşte siz dünya hayatında onları (=hainleri) savunuyorsunuz, ama kıyamet günü onları Allah'a karşı kim savunacak veya onların vekili (=sözcüsü) kim olacak."638 "Hevesini kendine tanrı edineni gördün mü? Ona sen mi vekil (=sözcü) olacaksın?"639 c. Koruyucu: Allah'ın vahiy bildirimine karşı duracak birinin bulunmayacağını anlatırken kullanılır: "Dileseydik, and olsun ki, sana vahyettiğimizi alır götürürdük. Sonra bize karşı duracak bir vekil (=koruyucu) de bulamazdın."640 Vekil sözcüğüne, kefil anlamı da verilmiştir. Vekil, daha geniştir. Çünkü her kefil, vekildir, ama her vekil kefil değildir. 641 Görüldüğü gibi, Kur'an'da vekil sözcüğünün beşerle ilgili kullanımı, Hz. Peygamber dahil hiçbir peygamberin bile Allah'ın yerine iş yapma ve vekili olma yetkisinin bulunmadığını açıkça gösterir. Buna göre insan, Allah'ı temsilen, siyasî egemenlik iddiasına kalkışamaz.642

VEZİR Vezir kelimesinin türediği v z-r kökü, yüklenmek, yük taşımak ve yardımcı olmak anlamlarına gelir. Vezir kelimesi, Kur'an'da iki âyette yer alır. Her iki âyette de, Hz Harun'un Hz Musa'ya yardımcı oluşu anlatılır: "Firavun'a git, doğrusu o azmıştır. Musa şöyle dedi: Rabbim! Göğsümü genişlet (beni ferahlat), işimi kolaylaştır. Dilimin bağını çöz ki sözümü iyi anlasınlar. Ailemden kardeşim Harun'u bana vezir (yardımcı/destekçi) yap, beni onunla destekle, onu görevime ortak kıl ki, seni daha çok tesbih edelim ve çokça analım. Şüphesiz sen bizi görmektesin."643 "Andolsun ki Musa'ya kitap verdik, kardeşi Harun'u da kendisine vezir yaptık."644 Bu âyetlerde Hz. Musa'nın, özellikle Firavun’la yaptığı tevhid mücadelesinde en büyük yardımcısının Hz Harun olduğu belirtilir. Kelimenin bu yardımcı olmak ve yüklenmek anlamlarından hareketle, daha sonraki dönemlerde özellikle siyasi önderin yardımcısı biçiminde siyasi bir anlam kazanmıştır.645

CEBBAR: Cebbar kelimesi Kur'an'da on yerde geçer. Aşırılık belirten bu kelimenin türediği cebr; biraz zorlama/baskı

633 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 149. 634 Hûd, 10/108. Benzeri için bkz. Zümer, 39/41. 635 İsra, 17/54. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 149. 636 En’am, 6/107. 637 Şûra. 42/6. 638 Nisa, 4/109. 639 Furkan, 25/43. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 149-150. 640 İsra, 17/86. 641 Râgıb el-Isfahâni, age, 835. 642 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 150. 643 Tâhâ, 20/24-35. 644 Furkan, 25/35. 645 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 150-151.

(kahr) yaparak (bastırarak) bir şeyi düzeltme (ıslah), işleri düzeltme, istediğini yaptırma konusunda insanlara baskı yapma (zorlama) anlamlarına gelir. Aynı kökten türeyen icbar, zorlama, mecbur etme demektir.646 1. Buyruğu Geçerli: Cebbar, Allah'ın, kudretiyle ilgili güzel isimlerinden biridir. Buyruğu geçerli anlamıyla, yalnızca bir yerde kullanılır: "O, kendisinden başka tanrı olmayan, hükümran (=melik). çok kutsal (=kuddûs), esenlik veren (=selâm), güvenlik veren (=mü'min), görüp gözeten (=müheymin), güçlü (=aziz), Cebbar (=buyruğunu her şeye geçiren), ulu (=mütekebbir) olan Allah'tır. Allah putperestlerin koştukları eşlerden münezzehtir."647 Bu âyetteki cebbar, iki şekilde açıklanır: 1) Sonsuz nimetleriyle insanları destekleyen anlamındadır. 2) İnsanları istediğine zorlayan anlamındadır.648 2. Zorba: a. Zorbalaşmayan (Uysal) Evlat: Özellikle Hz. Yahya'nın uysal bir evlat oluşunu anlatırken olumsuz bir tarzda kullanılır. "Ey Yahya! Kitaba kuvvetle sarıl deyip daha çocukken ona hikmet, katımızdan yumuşak kalplilik ve safiyet (iç temziliği) verdik. O, Allah'tan sakınan ve anasına-babasına karşı iyi davranan bir kimseydi, başkaldıran bir cebbar (=zorba) değildi."649 "Çocuk şöyle dedi: Ben şüphesiz Allah'ın kuluyum. Bana kitap verdi ve beni peygamber yaptı. Nerede olursam olayım, beni mübarek kıldı. Yaşadığım müddetçe namaz kılmamı, zekât vermemi ve anneme iyi davranmamı emretti. Beni bedbaht bir cebbar (=zorba) kılmadı. Doğduğum günde, dirileceğim günde bana selâm olsun."650 Mukâtil bin Süleyman, her iki âyetteki cebbar kelimesine, Allah'a ibadetten uzak duran, ona isyan eden anlamını verir.651 Ancak bu açıklama âyetlerin bağlamıyla pek uygunluk göstermez.652 b. Zorba Millet: Hz. Musa, kutsal toprağa girmelerini isteyince, kavmi oradaki halkın zorba olduğunu ileri sürdü: "Ey milletim! Allah'ın size yazdığı kutsal yere gidin, ardınıza dönmeyin, yoksa kaybedenler olarak dönersniz demişti. Dediler ki: Ey Musa! Orada cebbar (=zorba) bir millet vardır, onlar oradan çıkmadıkça biz oraya girmeyeceğiz, eğer çıkarlarsa biz de gireriz."653 c. Haksız Yere Öldüren: Haksız yere adam öldürme eyleminde bulunanlara da cebbar sözcüğü kullanılır: "Hûd onlara şöyle dedi: (..) Yakaladığınızı cebbarca (=zorbaca) mı yakalarsınız ? (..)"654 Bu âyetteki cebbar insanları haksız yere öldüren (=kattâl) olarak da yorumlanır.655 "Musa, ikisinin de düşmanı olan kimseyi yakalamak isteyince ‘Ey Musa! Dün bir cana kıydığın gibi bana da mı kıymak istiyorsun? Sen ıslah edenlerden olmak değil, ancak yeryüzünde bir cebbar (=zorba) olmak istiyorsun.' dedi."656 d. Zorlayıcı Ve Ceberut: Cebbar, kök anlamına uygun olarak zorlayıcı ve ceberut anlamında kullanılır: "Onların dediklerini biz daha iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir cebbar (=zorba) değilsin; söz verdiğim günden korkanlara Kur'an'la öğüt ver."657 646 Râgıb el-Isfahâni, Müfredat, 120. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 151. 647 Haşr, 59/23. 648 Râgıb el-Isfahâhi, age, 120. İkinci anlamı için ayrıca bkz. Mukâtil. Vucûh, 69. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 151-152. 649 Meryem, 19/12-14. 650 Meryem, 19/30-33. 651 Mukâtil. age, 70. 652 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 152. 653 Maide, 5/21-22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 152-153. 654 Şuara, 26/130. 655 İbnu'l-Cevzi, Nûzhet 232: Mukâtil. Vucûh, s. 70. 656 Kasas, 28/19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 153. 657 Kaf, 50/45. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 153.

e. İnatçı Zorba: Âd kavmi, Allah'ın âyetlerine uyacağına, peygamberi dinlememiş ve inatçı zorbaya boyun eğmiştir: "İşte bu, rablerinin âyetlerini bile bile inkâr eden, peygamberlerine kafa tutan ve her cebbar anîd'in (=inatçı zorbanın) emrine uyan Âd milletidir."658 İnatçı zorbaların sonu hüsrandır: "Peygamberler yardım istediler ve her cebbar anîd (=inatçı zorba) hüsrana uğradı."659 Zorbalık anlamındaki cebbar, eksikliğinin, haketmediği bir üstünlük mertebesi iddiasına mecbur ettiği kişiye verilen bir sıfattır. Bu, ancak kınama anlatmak üzere söylenir.660 3. Büyüklenen Zorba: Allah'ın âyetlerini delilsiz tartışma, büyüklenen zorbaların işidir: "Bunlar (=aşın şüpheciler) Allah'ın âyetleri üzerinde kendilerine gelmiş bir delil bulunmadan tartışırlar. Bu, Allah katında da, inananların yanında da öfkeyi artırır. Allah, her cebbar mütekebbir'in (=büyüklük taslayan her zorbanın) kalbini bundan dolayı mühürler."661 Bu âyetteki cebbar, gerçeği kabul etmeyen ve ona inanmaktan uzak duran anlamındadır.662 Mütekebbir kelimesine ise, Allah'a ibadetten uzak duran anlamı verilmiştir.663

4- SOSYAL-SİYASİ GRUPLAŞMAYLA İLGİLİ KAVRAMLAR

Âl Âl, anlamca çoğul, görünüşçe tekil bir kelimedir. Ehl sözcüğünden bozmadır veya âle-yeûlu sözcüğünden türemiştir. Âle, kanyakınlığı, görüş, vb ile ilgili olmak demektir. 664 İnsanla kan yakınlığı veya yandaşlık (muvâlât) yoluyla zâti olarak ilgisi bulunmak demektir.665 İyiliklerinde ve kötülüklerinde bir başkana (reis) muhtaç olanlar veya başkanın iyilîğinde ve kötülüğünde ona muhtaç olanlara Âl denir. Kavim, âl'den daha geneldir. Çünkü başkanın işlerini yürüttüğü veya başkanın işini yürüten kişilere Kavim denir.666 Kur’an’da âl kelimesi, üç anlamda kullanılır: Destekçi ve yandaş, soy, aile.667 1. Destekçi Ve Yandaş: Âl kelimesinin destekçi ve yandaş (cünd ve etbâ) kavim, taife, erkân, çevre anlamında kullanılışı, özellikle Firavun'la ilgili bazı anlatımlarda yer alır. "Size işkence eden, kadınlarınızı sağ bırakıp oğullarınızı boğazlayan Firavun âl'inden (yandaşlarından) sizi kurtarmıştık. Bu, rabbinizin büyük bir imtihanıydı. Denizi yanp sizi kurtarmış ve gözlerinizin önünde Firavun âl'ini batırmıştık."668 Firavunla ilgili bazı anlatımlar, onun ve çevresinin kötü sonunu, Mekkeli kafirlere hatırlatıcı nitelikte olup, tutumlarını gözden geçirmeye çağırır: "Bunların tutumu, Firavun âl'inin (kavminin, çevresinin, taifesinin) ve onlardan öncekilerin tutumu gibidir. Âyetlerimizi yalanladılar, Allah da onları günahlarından ötürü yoketti. Allah'ın cezalandırması şiddetlidir."669 "Firavun âl'ine (=erkânına) uyarıcılar geldi. Mucizelerimizin hepsini yalanladılar. Bunun üzerine onları, güç ve kuvvet sahibi olana yakışır biçimde yakaladık. Sizin (Mekkeli) kâfirleriniz, onlardan daha mı üstündür, yoksa kitaplarda size bir kurtuluş belgesi mi var?"670 Kötülük odağı durumundaki Firavun çevresi, kıtlık ve kuraklığa maruz bırakılmıştır: "(..) Biz de Firavun âl'ini (=çevresini) ders alsınlar diye, yıllarca kuraklığa ve ürün kıtlığına uğrattık."671 658 Hûd. 11/59. 659 İbrahim, 14/15. 660 Râgıb el-İsfahâni, age, 120. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 153-154. 661 Mümin, 40/35. 662 Râgıb el-İsfahâni, age, 120. 663 Mukâtil, age, 70. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 154. 664 Ebul-Bekâ, Külliyât 171. 665 Râgıb el-Isfahâni, Müfredat 37. 666 Ebul-Bekâ, age, 164. 667 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 155-157. 668 Bakara, 2/49-50, Benzeri için bkz. A'raf, 7/141; İbrahim, 14/6. 669 Âli İmran, 3/11, Benzeri için bkz. Enfal, 8/52-54. 670 Kamer, 54/41-42. 671 A'raf, 7/130.

Firavun'la ilgili anlatımların bir bölümü, çevresindeki inancını gizleyen br mü'min adamın mücadele ve tartışmasını dile getirir. Allah, o mü'min adamı korumuştur. Firavun âl'i (=çevresi ve destekçileri) kıyamette şiddetli azaba uğrayacaktır.672 2. Soy: Âl kelimesinin Kur'an'daki ikinci anlamı soy ve nesildir: "Allah; Âdem'i, Nuh'u, İbrahim ailesini (âlini), İmran ailesini -birbirinin soyundan olarak- âlemlere tercih etti. Allah işitendir, bilendir."673 İki âyet birbirini açıklayıcı bir özelliktedir. Böylelikle ilk âyette geçen âl kelimesi, ikinci âyette "soy" biçiminde açıklanmıştır.674 3. Aile: Âl kelimesinin aile anlamındaki kullanımı, belirtilen ailenin simgesi durumunda bulunan isimle birlikte olur. Bu aileler; Musa ailesi (Âlu Musa)675, Harun ailesi (Âlu Harun)676, İbrahim ailesi (Âlu İbrahim)677 İmran ailesi (Âlu İmran)678, Yakub ailesi (Âlu Ya'kûb)679, Lût ailesi (Âlu lût)680, Davud ailesi (Âlu Davud)681 olarak yer alır. Âlu Musa ve Âlu Harun için, nefis anlamı da verilmiştir.682

EHL Ehl kelimesi Kur'an-ı Kerim'in en çok kullanılan sözcüklerinden biridir, yirmiyedi yerde geçmektedir. İnsan topluluğu, sahip, ehil ve din anlamlarına kullanlır.683 1. Topluluk: Ehl kelimesi topluluk anlamına kullanıldığı yerlerde halk, ümmet, soy-sop, aile ve çevre gibi kavramları ifade eder.684 a. Halk: Ehl kelimesi pek çok âyette halk anlamına kullanılır. "Size ne oluyor da 'Rabbimiz! Bizi ehli (=halkı) zalim olan bu şehirden çıkar, katından bize bir sahip çıkan gönder, bize bir yardımcı lütfet' diyen zavallı çocuklar, erkekler ve kadınlar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz?" 685 Ehl kelimesi, halk anlamına geldiği bazı âyetlerde yörenin adıyla veya özelliğiyle birlikte de geçer: Ehlu Medyen686, Ehlu'I-Karye687, Ehlu'1-Kura688, Ehlu'l-Medine689, Ehlu Yesrib690 gibi.691

b. Ümmet: Ehl sözcüğü ümmet anlamında kullanılır: "Ehline (=ümmetine) namaz kılmalarını emret, kendin de onda devamlı ol. Biz senden rızık istemiyoruz, sana

672 Mü'min, 40/28,45,46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 157-158. 673 Âli İmran, 3/33-34. 674 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 158. 675 Bakara, 2/248. 676 Bakara, 2/248. 677 Âli İmran, 3/33, Nisa, 4/54. 678 Âli İmran, 3/33. 679 Yusuf, 12/6. Meryem, 19/16. 680 Hıcr, 15/59, Neml, 27/56; Kamer, 54/34. 681 Sebe, 34/13. 682 Ebu'1-Bekâ, Külliyât, 171. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 158-159. 683 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 159. 684 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 159. 685 Nisa, 4/75. 686 Kasas, 28/45. 687 Ankebut 29/31, 34. 688 Araf. 7/97-98; Yusuf. 12/109. 689 Tevbe, 9/101, 120; Hicr, 15/67. 690 Mü'minun, 23/13. 691 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 159-160.

nzık veren biziz. Sonuç Allah'a karşı gelmekten sakınanındır."692 c. Aile, Eş Ve Çocuk: En çok kullanıldığı anlamlardan biridir. "(..) Bu, ehli (=ailesi) Mescid-i Haram'da oturmayan kimseler içindir..."693 "Karı-kocanın arasının açılmasından endişelenirseniz, erkeğin ehlinden (=ailesinden) bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar düzeltmek isterlerse, Allah onların aralarını buldurur. Doğrusu Allah her şeyi bilen ve haberdar olandır."694 "Yeminin keffareti, ehlinize (=ailenize) yedirdiğinizin ortalamasından on düşkünü yedirmek yahut giydirmek ya da bir köle azat etmektir. Bulamayan üç gün oruç tutmalıdır. Yemin ettiğinizde yeminlerinizi tutun.."695 Bu anlamda Ehlu'1-beyt terimi, Hz. Peygamber'in ailesini, özellikle eşlerini, hatta bütün beytullah (Kabe kültü) bağlılarını ifade eder: "Ey Peygamber'in ehl-i beyti (=ev halkı)! Şüphesiz Allah sizden kusuru giderip sizi tertemiz yapmak ister."696 Bir yerde de eş anlamına kullanılır: "Musa süreyi doldurunca, ehliyle (=eşiyle) birlikte yola çıktı."697 d. Çevre/Taraftar: Ehl, çevre ve yandaş anlamına da gelir: "İnananlar 'Hüsranda olanlar, kendilerini de, çevrelerini de hüsranda bırakanlardır' derler."698 Bu kelimeye aile anlamı da verilmiştir.699 2. Sahip: Ehl kelimesinin en çok kullanıldığı ikinci anlam, sahip anlamıdır. Bu anlamda daha çok sahip olunan nesneyle birlikte kullanılır: Ehlu'l-Kitab: Özellikle Kur'an-ı Kerim'in ilk sûrelerinde, Yahudi ve Hristiyanlar'i ifade için kullanılmıştır: "Ehlü'l-kitab’ın çoğu, hak kendilerine apaçık belli olduktan sonra, içlerindeki çekememezlikten ötürü, sizi, inandıktan sonra küfre döndürmeyi isterler. Allah'ın emri gelene kadar onlan affedin, geçin. Allah, muhakkak her şeye kadirdir."700 "De ki: Ey kitab ehli! Ancak Allah'a kulluk etmek, ona birşeyi eş koşmamak, Allah'ı bırakıp birbirimizi rab olarak benimsememek üzere, bizimle sizin aranızda ortak bir söze gelin. Eğer yüz çevirirlerse, 'Bizim müslüman olduğumuza şahit olun' deyin."701 Bu çeşit âyetlerde, ehl-i kitab ile ilişkilerin çerçevesi ve yöntemleri belirlenir. Ehlu'z-Zikr. İki âyette ehl kelimesi, "işi bilen, uzman" anlamında kullanılır: "Doğrusu senden önce de kendilerine kitaplar ve belgelerle vahyettiğimiz birtakım insanlar gönderdik. Bilmiyorsanız, zikir ehline (=bilenlere) sorun."702 Buradaki zikir ehli için, "kitaplılar" anlamı da verilir, çünkü âyetin bağlamı onlarla ilgilidir.703 3. Ehil/Lâyık: Kök anlamlarından biridir: "Hiç şüphesiz Allah size emanetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletli hüküm vermenizi emreder. Allah size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz Allah işitir ve görür."704 "İşte ehlu'n-nâr'in (=cehennemliklerin) bu şekilde tartışması gerçektir."705 "İnkâr edenler, gönüllerindeki cahiliye çağının asabiyet ateşini ateşlendirdiklerinde, Allah, Peygamber'ine ve

692 Tahâ, 20/132. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:160. 693 Bakara, 2/196. 694 Nisa, 4/35. 695 Maide, 5/89. 696 Ahzâb, 33/33. Ayrıca Hud, 11/73; Kasas, 28/12 âyetlerinde de ehl-i beyt (ev halkı) terimi geçer. İlginç bir değerlendirme için bkz. Rudi Paret, Kur’an Üzerine Makaleler, 45-48. 697 Kasas, 28/29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 160-161. 698 Şûra, 42/45. 699 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 161. 700 Bakara, 2/109. 701 Âli İmran, 3/164. 702 NahI, 16/43. Ayrıca Enbiya, 21/9. 703 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 161-162. 704 Nisa, 4/58. 705 Sâd, 38/64.

inananlara huzur indirdi, onların takva sözünü tutmalarını sağladı. Onlar bu söze lâyık ve ehil kimselerdi. Allah herşeyi bilmektedir."706 "Allah dilemeksizin öğüt alamazlar. O kendisinden korkulmaya daha lâyıktır ve bağışlamaya daha ehildir."707 4. Din: Ehl sözcüğünün din anlamında kullanıldığı da olur: "Allah 'Ey Nuh! Oğlun senin ehlinden (=ümmetinden: dininden) sayılmaz. Çünkü kötü bir iş yapmıştır. Öyleyse bilmediğin şeyi benden isteme. İşte sana öğüt. Bilgisizlerden olma' dedi."708 Bu kelimeye "aile" anlamı da verilmiştir.709

BENÛN/BENÎN: Benûn (benîn) kelimesi Kur'an'da onaltı yerde geçer. İbn kelimesinin çoğul biçimidir. Benûn kelimesi, Kur'an'da gerçek ve mecazî anlamlarıyla iki şekilde kullanılır: oğullar, yandaşlar.710 1. Evlat/Oğullar: Benûn kelimesi, esas olarak evlat/oğullar anlamına gelir. Bu anlamda pekçok âyette kullanılır: "Allah size kendinizden eşler var eder. Eşlerinizden de oğullar ve torunlar var eder. (..)"711 Evlat sevgisinin insanlara güzel gösterildiği712, mal ve evladın dünya hayatının süsü olduğu belirtilir.713 2. Yandaşlar/Destekçiler: Benûn kelimesi, özellikle mal/benûn ve en'am/benûn ikilileri biçiminde kullanıldığı yerlerde, yandaş ve destekçi anlamlarındadır.714 a. Mal/Benûn İkilisi: Âyetlerin bir bölümünde, benûn kelimesi, dünyevi servet, zenginlik, ekonomik iktidar anlamındaki mal kelimesiyle birlikte kullanılır. İnsanların din konusunda görüş ayrılığına düşmeleri, her bölüğün (=hizb) kendi yolundan memnunluğu, ancak bu tutumun yanlışlığı belirtildikten sonra, şu ifadeler yer alır: "Kendilerine mal ve benûn (oğullar, yandaşlar) vermekle, iyiliklerde onlar için acele ettiğimizi mi zannederler? Hayır; farkında değiller."715 Bundan sonraki âyetlerde mü'minlerin inanç ve davranış özellikleri belirtilir. "Diliyle iğneleyen, kovuculuk eden, iyiliği daima engelleyen, aşırı giden, suç işleyen, çok yemin eden alçak zorbaya, ayrıca soysuzlukla damgalanmış kimseye, mal ve benûn'u (=oğulları, yandaşları) var diye aldırış etmeyesin."716 "Mal ve benûn (=evlat, destekçi) vermek suretiyle size yardım edecek (etsin) size bahçeler (cennetler) ihsan edecek ve ırmaklar bağışlaycaktır."717 "Tek olarak yaratıp, kendisine bol bol mal, çevresinde bulunan benûn (=oğullar, yandaşlar) verdiğim ve nimetleri yaydıkça yaydığım o kimseyi bana bırak."718 "Bunun ardından sizi onlara galip getireceğiz; mallar ve benûn'la (=oğullarla) size yardım edecek ve sizin sayınızı arttıracağız."719 Bu âyetin son bölümü, yandaş anlamını daha da güçlendirici niteliktedir. Hz. İbrahim'in dualarından biri olarak aktarılan bölümde, âhirette mal ve benûn (=evladın, yandaşların) yarar

706 Fetih, 48/26. 707 Müddessir, 74/56. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 162. 708 Hûd, 11/46. 709 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 162. 710 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 162-163. 711 Nahl, 16/72. 712 Âli İmran, 3/14. 713 Kehf, 18/46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 163. 714 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 163. 715 Müminun, 23/55-56. 716 Kalem, 68/10-14. 717 Nuh, 71/12. 718 Müddessir, 74/11-13. 719 İsra, 17/6.

sağlamayacağı belirtilir.720 b. En’am/Benûn İkilisi Mal daha özelleştirilerek, en çok sahip oldukları hayvan türleri, hatırlatılır: "Bildiğiniz şeyleri size verenden sakının. En'amı (=davarları), benûn'u (-oğulları), bahçeleri ve akarsuları size o vermiştir.!"721

KABİLE/ŞA'B/AŞÎRET: Kabile, birbirini kabul edenlerin olşturduğu topluluk demektir. Çoğulu kabîl ve kabâil biçimindedir.722 Kur'an'da üç yerde ve çoğul biçimiyle yer alan kabile sözcüğü, insan, melekler ve şeytanla ilgili olarak kullanılır. İnsan topluluğu anlamındaki kabile, Türklerdeki boy ve oymak karşılığında geçer: "Ey insanlar! Doğrusu biz, sizleri bir erkek ve bir dişiden yarattık. Sizi milletler (soylar) ve kabileler halinde yarattık ki birbirinizi kolayca tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katında en değerliniz, ona karşı gelmekten en çok sakınanınızdır. Şüphesiz Allah, bilendir ve haberdardır."723 Âyetteki tanışma, insanların birbiriyle iletişim ve işbirliği içinde olmalarıdır. Meleklerle ilgili olarak kullanılan "kabîl" sözcüğü ise, değişik yorumlara konu olmuştur: "Yahut da, iddia ettiğim gibi, göğü tepemize parça parça düşürmeli, ya da Allah'ı ve melekleri karşımıza getirmelisin."724 Bu âyette "karşımıza" biçiminde verilen bölüm, "kabilen" sözcüğüdür. Bunun dışında bu sözcüğü, "cemaat cemaat, topluca" ve "kefil" (gözcü) anlamlarıyla da karşılanır.725 Şeytanla ilgili olarak kullanılan "kabîl" sözcüğü, yandaşlar anlamına gelir: "Ey insanoğulları! Şeytan ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soyarak ananızı-babanızı cennetten çıkardığı gibi, sizi de şaşırtmasın. Şeytan ve taraftarları (kabîl'i), sizin onları görmediğiniz yerlerden, sizi görürler. Biz, şeytanları, inanmayanlara dost kılarız."726 Bu âyetin öncesinde, takva elbisesinin daha iyi olduğu belirtilir. "İnanmayanlar, kötülük (fahişe) yaptıklarında, 'atalarımızı böyle bulduk, Allah da bize bunu emretti' derler. Halbuki Allah fenalığı emretmez, adaleti emreder, her secde yerinde yüzün ona doğrultulmasıni, dinde samimi olarak ona yalvarmayı emreder. Sapıklığı hakedenler, Allah'ı bırakıp şeytanları dost edindikleri ve kendilerini doğru yolda sandıklan için bu duruma düşmüştür. "727 Şa'b (ç. şu'ûb), meşhur bir babaya/ataya dayanan çok sayıdaki insan topluluğudur. Bir aileden doğup dallanan kabileler grubu anlamı da vardır.728 Modern Arapça'da şa'b, halk anlamında kullanılır. Kur'an'da millet (soy) anlamında kullanılmıştır.729 Aşiret, on anlama gelen ve tam sayı (aded kâmil) kabul edilen aşr'dan türemiştir. Kişinin kendileriyle çoğaldığı, yani tam sayı oluşturduğu ailesi ve yakınları anlamındadır.730 Kur'an'da da yakınlar, akrabalar ve aynı kandan olanlar anlamında kullanılmıştır.731

KAVİM Kavim sözcüğü, Kur'an'ın en çok kullanılan kelimeleri arasında yer alır. Kur'an'da üçyüzden fazla yerde geçer. Kavim sözcüğü, Kur'an'da üç anlamda kullanılır; Soybirliği, topluluk, kimseler.732 1. Soybirliği: Kavim kelimesi, Kur'an'ın bazı âyetlerinde soybirliği ve millet anlamında kullanılır.733 Bu anlamıyla, bazan kavmin adı açıkça verilir: Âd kavmi734, Semûd kavmi735 gibi. Bazan da yönetimin başındaki kişi veya

720 Şuara, 26/88. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 163-164. 721 Şuara, 26/132-134. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 164. 722 Râgıb el-Isfahâni, age, 592. 723 Hucurât, 49/13. 724 İsra, 17/92. 725 Râgıb el-Isfahâni, age, 592. 726 A'raf, 7/27. 727 İsra, 17/28-30. 728 Râgıb el-Isfahâni, age, 383. 729 Hucurât, 49/13. 730 Râgıb el-Isfahâni, age, 502. 731 Tevbe, 9/24; Şuara, 26/214; Mücadele, 58/22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 164-166. 732 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 166. 733 Kehf, 18/90,93. 734 Bkz. Tevbe, 9/70; İbrahim, 14/9.

peygamber adıyla verilir: Firavun kavmi736, Musa kavmi.737

Kur'an'da geçen kavim sözcüğü, bu kavimlerin medeniyetlerinden ve davranışlarından da söz eder. Gerek bu anlamıyla, gerekse aşağıda belirtilecek anlamlarıyla, geçmişte yaşayan kavim, topluluk ve kişilerin davranışlarından, kurdukları medeniyet ve davranış güzelliklerinden veya çöküşlerinden ibret alınması amacıyla sözedilir.738 2. Topluluk/Grup/Halk: Kavim sözcüğü, çeşitli özelliklere sahip topluluk, grup, küme ve halkı anlatmak için kullanılır.739 Bu anlamdaki kullanımda, özellikle bir topluluğa gönderilen peygamberin adıyla belirtilir: Nuh kavmi740, Hûd kavmi741, Salih kavmi742, Lût kavmi743, İbrahim kavmi744, Yunus kavmi745 gibi.746

3. Kişiler/Kimseler: Kur'an'da kullanılan kavim sözcüklerinin büyük bölümü, olumlu veya olumsuz özellikteki kişileri anlatmak üzere söz konusu edilir: Kavm yûkınûn (inananlar)747 kavm yü'minun (inananlar)748 kâvm yakılûn/ yetefekke-rûn/yezzekkerûn (düşünenler)749, kavm ya'lemûn (bilenler)750, kavm kâfirun (inkarcılar)751, kavm zâlimün (zulmedenler)752, kavm cebbarın (zorbalar)753, kavm müfsidûn (bozguncular)754 kavm sâlihûn (iyiler).755 Kur'an'da kavim sözcüğünün geçtiği âyetler, örnek bir medeniyetin kurulması yolunda temel ilkeler sunmaktadır. Bu âyetlere göre, şu özelliklere sahip toplumların, toplulukların veya kişilerin medeni olabileceği söylenebilir:756 İnançlı, bilgili, ince anlayışlı, her durumda aklını kullanan, olayların gerçek sebeplerine ve arka planına nüfuz edip yüzeysellikten kendini kurtaran, olaylardan gerekli dersi almasını bilen, tefekkür eden, kendisinin yararını bilip gözeten, elindeki nimet ve imkânların değerini bilip, ona göre kullanan, şımarıklık ve azgınlığa düşmeyip, şükretmesini bilen toplumlar, topluluklar ve kişiler.757 Medeni düzeye ulaşamayan toplumların/toplulukların ve kişilerin özelliklerini de şöylece sıralayabiliriz: İnançsız, bilgisiz, bilinçsiz, anlayışsız, aklını kullanmayan, olayların derinliğine nüfuz edemeyip, yüzeysellikte kalan, gerçekleri göremeyen, bozguncu, haksızlığı ilke edinen, içinde bulunduğu kötü durumun farkında olmayan ve kurtuluş için çare aramayan toplum, topluluk ve kişiler.758

ÜMMET Ümmet kelimesi Kur'an-ı Kerim'de altmışdört yerde geçmektedir. Genel olarak topluluk, insan topluluğu anlamına gelmekle birlikte, millet, zaman, önder ve din anlamlarına da kullanılmıştır.759 1. Topluluk: Ümmet kelimesi, hem insan, hem de hayvan toplulukları anlamına kullanılmıştır.760

735 Bkz. Tevbe, 9/70; İbrahim, 14/9. 736 Bkz. Şuara, 26/11. 737 Bkz. Bakara, 2/54,60,67; Maide, 5/20; Yunus, 10/87. 738 İbrahim, 14/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 166-167. 739 Bkz. Ra'd, 13/11; Mü'minun, 23/46; Hucurât, 49/11; Mücadele, 58/22; Tegâbün; 60/13. 740 Bkz. Araf, 7/69; Tevbe, 9/70; Hûd, 11/89; Furkan, 25/37; Şuara, 26/105. 741 Bkz. Hûd, 11/89; Ra'd, 13/7. 742 Bkz. Hûd, 11/89. 743 Bkz, Hûd, ll/70;74 Şuara, 26/11,160. 744 Bkz. Tevbe, 9/70; Hacc 22/43. 745 Bkz. Yunus, 10/98. 746 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 167. 747 Bakara, 2/118; Maide, 5/50. 748 Bkz. Nahl, 16/79; Ankebut, 29/51; Zuhruf, 43/88. 749 Bkz. Ankebut, 29/35; Nahl, 16/69; Bakara, 2/164; Maide, 5/58; En'am, 6/126; Ra'd, 13/3,4 750 Bkz. Bakara, 2/230; En'am, 6/97. 751 Bkz. Bakara, 2/259, 264, 286; Ali İmran, 3/147; Neml, 27/43. 752 Bkz. Bakara, 2/258; Maide, 5/51; Mü'minun, 23/28; Şuara, 26/10; Kasas, 28/25. 753 Bkz. Maide, 5/22. 754 Bkz. Ankebut, 29/30. 755 Bkz. Maide, 5/84. 756 Bkz. Erdoğan Pazarbaşı, Kur’an ve Medeniyet,42. 757 Bkz. Bakara, 2/118,164; Maide, 5/50; En’am, 6/98; A'raf, 7/32. 758 Bkz. Âli İmran, 3/85; Maide, 5/22; A'raf, 7/64; Yunus. 10/75; Saffât, 37/30. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 167-168. 759 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 169. 760 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 169.

a. İnsan Topluluğu: İster kalabalık ve büyük, isterse az sayıda olsun her çeşit insan topluluğu, ümmet kelimesinin en çok kullanıldığı anlamlardan birisidir: "Rabbimiz! İkimizi sana teslim olanlardan kıl, soyumuzdan da sana teslim olanlardan bir ümmet (soy, sop) yetiştir."761 "Sizden iyiye çağıran, doğruluğu/iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir ümmet (=topluluk,cemaat) olsun. İşte başarıya erişenler yalnız onlardır."762 "Kitap ehlinin hepsi bir değildir. Onlardan geceleri secdeye kapanarak Allah'ın âyetlerini okuyup duran ümmet (=gruplar) vardır. Bunlar Allah'a ve ahiret gününe inanır, kötülükten alıkoyar, iyiliklere koşarlar. İşte onlar iyilerdendir."763 "Eğer onlar Tevrat'ı, İncil'i ve Rablerinden kendilerine indirilen Kur'an'ı gereğince uygulasalardı, her yönden nimete ermiş olurlardı. İçlerinde orta yolu tutan bir ümmet (=zümre) vardı. Çoğunun işledikleri ise kötü idi."764 "Musa'nın kavminden bir ümmet (=topluluk) hakkı gösterir ve ona göre hüküm verirdi. Biz İsrailoğulları'nı, oymaklar halinde oniki ümmete (=topluluğa) ayırdık."765 "Ey Nuh! Sana ve seninle beraber olan ümmetlere (=topluluklara) bizden bir esenlik ve bereketle gemiden in. Ama birçok ümmetleri (=toplulukları) da oyalayacağız, sonra onlara can yakıcı bir azap vereceğiz" denildi."766 b. Hayvan/Canlı Topluluğu Ümmet sözcüğü, insan toplulukları yanında, hayvan topluluklarını da anlatır: "Yerde yürüyen hayvanlar ve kanatlarıyla uçan kuşlar da ancak sizin gibi birer ümmettir (=topluluktur). Kitapta biz hiçbir şeyi eksik bırakmadık. Onlar sonra Rableri huzurunda toplanacaklardır."767 "Allah 'Sizden önce geçmiş cin ve insan ümmetleriyle (=topluluklarıyla) beraber ateşe girin' der. Her ümmet (=topluluk) girdikçe kendi yoldaşına lanet eder. Hepsi birbiri ardından cehennemde toplanınca, sonrakiler öncekiler için 'Rabbimiz' Bizi sapıtanlar işte bunlardır, onlara ateş azabını kat kat ver' derler. Allah 'Hepsinin kat kattır, ama bilmezsiniz' der. Öncekiler sonrakilere, 'Sizin bizden üstünlüğünüz yoktu, kazandığınıza karşılık azabı tadın, derler."768 2. Millet: Ümmet kelimesi, Kur'an-ı Kerim'de en çok "millet" anlamında kullanılır: "Onlar geçmiş birer ümmettir Onlann kazandıkları kendilerine, sizin kazandıklarınız da sizedir. Onların yapmış olduklarından sorumlu değilsiniz."769 "İnsanlar tek bir ümmetti Allah peygamberleri müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdi. İnsanların ayrılığa düşecekleri hususlarda aralannda hüküm vermek için onlarla birlikte hak kitaplar indirdi. Ancak kitap verilenler, kendilerine belgeler geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden, onda ayrılığa düştüler. Allah, inananları ayrılığa düştükleri gerçeğe kendi izniyle eriştirdi. Allah dilediğini doğru yola eriştirir."770 "İnsanlar tek bir ümmettiler, sonra ayrılığa düştüler. Şayet Rabbinden daha önce bir takdir gelmemiş olsaydı, aralannda ihtilafa düştükleri şeyler hakkında hüküm çoktan verilmiş olurdu."771 3. Zaman: Ümmet sözcüğü, süre ve zaman anlamında da kullanılabilir: "And olsun ki, onlann azabını sayılı bir ümmete (=süreye) kadar ertelesek, 'Onu alıkoyan nedir ?' derler. Bilin ki onlara azap geldiği gün, artık geri çevrilmez. Alaya aldıkları şey onları mahvedecektir."772 "Hapisteki iki kişiden, kurtulmuş olanı, nice ümmet (=zaman) sonra Yusuf’ u hatırladı ve "Ben size bunu yorumlayacağım, hele beni gönderin' dedi."773 İbn Kuteybe'nin belirttiğine göre, insanların bir ümmeti, bir süre sonra zamanını dolduran bir nesil gibidir,

761 Bakara, 2/128. 762 Âli İmran, 3/104. 763 Âli İmran, 3/113-114. 764 Maide, 5/66. 765 Araf, 7/159-160. 766 Hûd, 11/48. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 169-170. 767 En'am, 6/38. 768 A'raf, 7/38-39. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 170. 769 Bakara, 2/134. 770 Bakara, 2/213. 771 Yunus, 10/19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 170-171. 772 Hûd, 11/8. 773 Yusuf, 12/45.

burada ümmet kelimesi zaman kelimesinin yerini almış demektir.774 4. Önder (İmam): Ümmet kelmesinin önder (imam) anlamında kullanılışı, yalnızca bir âyette söz konusudur: "İbrahim, şüphesiz Allah'a boyun eğen ve ona yönelen bir ümmetti (=önderdi); puta tapanlardan değildi."775 İbn Kuteybe'nin belirttiğine göre, burada öndere ümmet denlmesinin sebebi, çevresinde toplanmayı sağlaması dolayısıyladır.776 5. Din: Ümmet sözcüğü, din anlamında da kullanılır: "Doğrusu ümmet (=tevhid dini) olan müslümanlık, bir tek ümmet (=din) olarak sizin dininizdir. Ben de rabbinizim, artık bana kulluk edin."777 "Hayır, 'Doğrusu biz babalarımızı bir ümmet (=din) üzerinde bulduk. Biz de onların izlerinden gitmekteyiz' derler."778 Ümmet kelimesinin pek çok âyette "bir dine bağlananlar" anlamında kullanıldığını da görüyoruz: "Böylece sizi insanlara şahit ve örnek olmanız için tam orta yolu tutan bir ümmet kıldık. Peygamber de size şahit ve örnektir."779 "Her ümmet için Allah'ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanların üzerine onun adını anarak kurban kesmeyi meşru kıldık."780 "Her ümmete, yerine getirmeleri gerekli ibadetler koyduk."781

MİLLET Millet kelimesi Kur'an-ı Kerim'de onbeş yerde geçmektedir. Bu âyetlerin hepsinde de din anlamında kullanılmıştır.782 1. İbrahim'in Dini (Milletu İbrahim): "Kendini bilmezden başkası İbrahim'in milletinden (=dininden) yüz çevirmez. And olsun ki, dünyada onu seçtik. Şüphesiz o âhirette de iyilerdendir."783 "Dediler ki: Yahudi veya Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız.' Doğruya yönelmiş olan ve Allah'a eş koşanlardan olmayan (=hanif) İbrahim'in milletine (=dinine) uyarız'de."784 Bu âyette "İbrahim'in dini" teriminin yanında "hanif terimi de yer almaktadır. Aynı "hanif terimi, Âli İmran, 3/195, Nisa, 4/125, En'am, 6/161, Nahl, 16/123 âyetlerinde de kullanılır. "Hanif terimi" doğru yolu bulan ve Allah'a eş ve ortak koşmayan biçiminde anlaşılır. "Allah uğrunda gereği gibi cihad edin. O, sizi seçmş, babanız İbrahim'in yolu olan millette (=dinde) sizin için bir zorluk kılmamıştır. Daha önce ve Kur'an'da peygamberin size şahit olması, sizin de insanlara şahit olmanız için, size müslüman adını veren odur. Öyleyse namaz kılın, zekât verin, Allah'a sarılın. O sizin mevlâ'nızdır. Ne güzel mevlâ, ne güzel yardımcı."785 2. İbrahim, İshak Ve Yakub'un Dini: "Atalarım İbrahim, İshak ve Yakub'un milletine (=dinine) uydum. Allah'a herhangi bir ortak koşmak bize yaraşmaz."786 Bu âyette, Hz. İbrahim'in yanısıra, iki peygamber, Hz. İshak ve Hz. Yakub da söz konusu edilerek millet kelimesi kullanılmaktadır.787

774 İbn Kuteybe, Te'vilu Muşkili'l Kur’an, 445. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 171. 775 Nahl, 16/120. 776 İbn Kuteybe, age, 445. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 171-172. 777 Enbiya, 21/92. 778 Zuhruf, 43/22. 779 Bakara, 2/143. 780 Hac, 22/34. 781 Hacc, 22/67. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 172. 782 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 172. 783 Bakara, 2/130. 784 Bakara, 2/135. 785 Hacc, 22/78. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 172-173. 786 Yusuf, 12/38. 787 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 173.

3. Yahudi Ve Hıristiyanların Dini: "Kendi milletlerine (=dinlerine) uymadıkça, Yahudi ve Hıristiyanlar senden asla hoşnut olmayacaklardır. De ki: "Doğru yol ancak Allah'ın yoludur. Sana gelen bilgiden sonra onların heveslerine uyarsan, and olsun ki, Allah'tan sana ne bir dost, ne de bir yardımcı olur."788 4. Batıl Din Ve İnançsızların Dini: Altı âyette, millet kelmesi yine din anlamında, ama batıl din anlamında kullanılmıştır: "Kavminin büyüklük taslayan ileri gelenleri, 'Ey Şuayb! Ya milletimize (=dinimize) dönersiniz ya da kesinlikle seni ve seninle birlikte inananları kasabamızdan çıkarırız' dediler. Şuayıb onlara 'İstemezsek de mi? Allah bizi milletinizden (=dininizden) kurtardıktan sonra ona dönecek olursak, doğrusu Allah'a karşı yalan uydurmuş oluruz, Rabbimiz'in dilemesi bir yana, milletinize (=dininize) dönmek bize yakışmaz...' dedi."789 "Yusuf dedi ki: Rabbim'in bana öğrettiği bilgiyle, daha yiyeceğiniz yemek gelmeden size onu yorumlarım. Doğrusu ben, Allah'a inanmayan ve âhireti inkâr eden bir kavmin milletini (=dinini) bırakmışimdır."790 "İnkâr edenler, peygamberlerine 'Ya bizim milletimize (dinimize) dönersiniz ya da sizi memleketimizden çıkarırız' dediler. Rableri peygamberlere 'Biz, haksızlık edenleri yok edeceğiz, onlardan sonra yeryüzüne sizi yerleştireceğiz. Bu, makamımdan ve tehdidimden korkanlar içindir' diye vahyettı."791 Ashab-ı kehf in şehir halkıyla ilgili olarak millet kelimesi şu âyette geçer: "Zira onların sizden haberi olursa, ya taşlayarak öldürürler veya milletlerine (=dinlerine) döndürürler. Bu takdirde asla kurtulamazsınız."792 "Onlardan ileri gelenler 'Yürüyün, tanrılarınıza bağlılıkta direnin, sizden istenen şüphesiz budur. Son millette (=dinde) de bunu işitmedik, bu ancak bir uydurmadır. Kur'an, aramızdan Muhammed'e mi indirilmeliydi?' dediler."793 Görüldüğü gibi, millet kelimesi, hem peygamberin dini biçiminde olumlu anlamda, hem de ehl-i kitabın ve diğer batıl inançların dini biçiminde olumsuz anlamda kullanılmıştır. Bu kelime, mutlak olarak değil de, kimin inandığı da belirtilerek âyetlerde yer almıştır.794

KARN Karn, aynı zamanda, aynı zaman dilimi içinde, aynı dönemde yaşayan insanlar anlamına gelir. Belli bir yere ve döneme ait nesil, kuşak, halk demektir. Bu anlamıyla tarihin belli bir döneminde yaşamış uygarlık için de kullanılabilir. Karn kelimesinin çoğulu, kurûn'dur. Toplum anlamını da ifade eden bu sözcüğe, Kur'an'da daha özel bir anlam yüklenmekte ve "karn" sözcüğü ile; güç ve iktidar sahibi kılınmış, bütünüyle ya da kısmen dünya liderliğine getirilmiş bir topluluk kastedilmekte ve bu sözcüğün geçtiği âyetlerin muhtevası içinde, kendi dönemlerinde bu derece güçlü bir konuma gelmiş toplumların bile yıkıma uğramaktan kurtulamadığı vurgulanmaktadır.795 Karn/Kurûn kavramları, Kur'an'da daha çok "helak edilme" çerçevesinde ele alınır. Kur'an'da helak konusunun ele alındığı âyetlerden bazısında "karye/kurâ", bazısında da karn/kurûn kavramları kullanılır. Bu, hem bir dil zenginliğidir, hem de toplum-medeniyet ilişkisine dikkat çeker. Buna göre karye/kurâ sözcükleriyle toplumun oluşturduğu medeniyet, karn/kurûn sözcükleriyle ise toplumun kendisi kastedilmiş olmaktadır.796 1. Kurun'un Helak Sebepleri: Çeşitli nesillerin helak sebepleri ve yerlerine yeni nesillerin yetiştirilmesini sağlayan unsurlar inkarcılık, günah ve haksızlıktır.797 a. İnkarcılık: Kurûn'un en önemli helak sebeplerinden birisi, peygamberlerin çağrılarına kulak tıkayıp, inkarcılığa

788 Bakara, 2/120. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 173-174. 789 A'raf. 7/88-89. 790 Yusuf, 12/37. 791 İbrahim, 14/13-14. 792 Kehf, 18/20. 793 Sâd, 38/7. 794 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 174-175. 795 Erdoğan Pazarbaşı, Kur’an ve Medeniyet 254. 796 Erdoğan Pazarbaşı, age, 256-257. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 175. 797 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 176.

saplanmadır: "Âd ve Semud milletleri ile Ress'lileri ve bunların arasında birçok nesilleri (kurun) de yerle bir ettik. Her birine misaller vermiştik, ama dinlemedikleri için hepsini kırdık geçirdik."798 Firavun ve yandaşlarına da önceki yalanlayanlar gibi helak edileceği bildirilmişti.799 b. Günah: Pekçok neslin yokedilme sebebi, günaha batmaları olmuştur: "Gerçek kendilerine gelince onu yalanladılar. Alaya aldıkları şeyin haberleri kendilerine gelecektir. Onlardan önce nice nesilleri yokettiğimizi görmediler mi? Onları, sizi yerleştirmediğimiz bir şekilde yeryüzüne yerleştirmiş, gökten bol yağmur yağdırmış, altlarından ırmaklar akıtmıştık. Fakat onları günahlarından ötürü yokettik ve ardlarından başka bir nesil yetiştirdik."800 "Nuh'tan sonra nice nesilleri yoketmişizdir. Kullarının günahlarından haberdar ve onları gören olarak Allah yeter."801 c. Haksızlık: Peygamberleri belge getirmişken, haksızlık ederek inanmadıkları için, kurun yokedilmiştir.802 Yine, önceki nesillerin ileri gelenleri yeryüzünde bozgunculuğa engel olmadıkları için helak edilmiştir, kurtulanları pekaz olmuştur.803 2. Helak Olan Kurundan Alınacak Dersler: Varlık ve güce güvenmek, yokedilmeyi engellemez. Daha önce bu özelliklere sahip olanların yokedilişi, böyle düşünenler için, bir ibret sayfasıdır: "Âyetlerimiz kendilerine apaçık okunduğu zaman inkâr edenler (kâfirler), mü'minlere şöyle der: 'Bu iki takımın hangisinin makamı daha iyi ve yeri daha güzeldir?' Onlardan önce nice nesilleri yokettik ki, onlar varlıkça ve gösterişçe bunlardan daha üstündüler."804 "Karun, şöyle dedi: 'Bu servet bana, bendeki bir ilimden ötürü verilmiştir.' Allah'ın önceleri; ondan daha güçlü ve topladığı şey daha fazla olan nice nesilleri yokettiğini bilmez mi? Suçluların suçları kendilerinden sorulmaz."805 Çünkü suça/günaha batmışlar, kendi hatalarını görmezler ve kabullenmezler. "Bu inkarcılardan önce kendilerinden daha kuvvetli olan, sığınacak yer bulmak için diyar diyar dolaşan nice nesilleri yoketmişizdir. Hiç kurutuluşu var mı? Doğrusu bunda, kalbi olana veya hazır bulunup kulak verene ders vardır."806 Kur'an'a karşı inatçı davranan millete (Kureyşli müşriklere), daha önceki nesillerin yokedildiği, şimdi onlardan hiçbir ses duyulmadığı ve söz edilmediği belirtilir.807 Helak gelip çattığında feryat etmeleri kurtuluş sağlamadı.808 "Onları, yerlerinde gezdikleri, kendilerinden önce yoketmiş olduğumuz bunca nesiller doğru yola yöneltmedi mi? Doğrusu bunlarda akıl sahipleri için ibretler vardır."809 "Kendilerinden önce nice nesilleri yokettiğimizi, onların bir daha kendilerine dönmediklerini görmezler mi ?"810 Hz Musa'ya, ilk nesiller yokedildikten sonra açık belgeler (aydınlanma kaynağı, doğruluk rehberi ve rahmet olarak verilen kitap (Tevrat), insanlar düşünsünler diye verilmiştir.811 3. Helak Edilenlerin Yerine Yeni Nesillerin Gelmesi: Yeryüzüne hâkim kılınan bir kavim/toplum, medeniyetine sahip çıkarmayıp sürdüremeyince, yerine yeni bir kavim/medeniyet geçmektedir.

798 Furkan, 25/38-39. 799 Tâhâ, 20/46-51. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 176. 800 En'am, 6/5-6. 801 İsra, 17/17. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:176. 802 Yunus. 10/13. 803 Hûd, 11/116. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 177. 804 Meryem, 19/73-74. 805 Kasas, 28/78. 806 Kâf, 50/36-37. 807 Meryem, 19/98. 808 Sâd, 38/3. 809 Tâhâ, 20/128; Secde, 32/26. 810 Yasin, 36/31. 811 Kasas, 28/43. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 177-178.

Kureyşli müşriklere şu hatırlatmada bulunulur: "Onlardan önce nice nesilleri yokettiğimizi görmediler mi? (..) Onları günahlarından ötürü yokettik. Ardlanndan başka bir nesil yetiştirdik."812 Hz. Nuh'un gemiden inip yerleşmesi anlatıldıktan sonra şu belirtilir: "Bunların ardından başka nesiller varettik."813 Böylece Nuh kavminin helak edilmesinden sonra, yeryüzünde iktidar başka bir topluma, Semud kavmine, geçmektedir. "Biz nice nesiller varetmiştik. Üzerlerinden yıllar geçti.(..)"814

HİZİB/AHZÂB Hizib, belli bir görüşü benimseyerek başkalarından farklılaşan, güçlü bir gruptur. Hizibin çoğulu, ahzâb'tır.815 Hizib kelimesi, Kur'an'da iki şekilde kullanılır: 1) Hizib veya hizbullah, hizbuşşeytan biçiminde tekil kullanımı. 2) Ahzâb biçiminde çoğul kullanımı.816 1. Hizib Biçimindeki Tekil Kullanım: a. Grup/Dinî Grup: Hizib biçimindeki kullanım, grup veya dinî grup anlamındadır: "Mağaranın içinde onları yıllarca uyuttuk. Sonra iki taraftan (hizib'ten) hangisinin beklediği sonucu iyi hesaplamış olduğunu belirtmek için onları uyandırdık."817 "Ama insanlar dîn konusunda bölük bölük (börçük) oldular. Her bölük (hizb), kendi tuttuğu yoldan (dar öğretisinden) memnundur."818 Bu âyet, öncelikle şu ya da bu yoldaki muhtelif dinî gruplara yani daha önceki vahyi tebliğlerden birini ya da ötekini benimseyen, ama zaman içinde tevhidi yoldan ayrılıp Yahudilik ve Hristiyanlık gibi ayrı isimler altında hizbî bir taassub içine kapanıp katılaşan ve her biri kendi doğmalarına kendi biçimsel, törensel uygulamalarına kıskançlıkla sarılıp, diğer bütün ibadet yollarına (bkz. Hacc, 22/67) karşı en küçük bir hoşgörü göstermekten uzak kalan gruplara işaret etmektedir. Ayrıca, bu yerleşik ve kurumlaşmış dinlerin kendi içlerinde birliği bozan hizipleşmeye de işaret etmektedir ki bu bütün ümmetler için geçerlidir.819 Önceki kitabî dinlerde oluşan bölünmelerin, İslam dini içinde oluşmaması için dolaylı bir emir vardır.820 b. Hizbullah: İki âyette, hizbullah tabiri geçer; Allah'ın taraftarları anlamına gelir: "Kim Allah'ı, peygamberini ve mü'minleri dost edinirse, bilsin ki, şüphesiz Allah'tan yana olanlar (hizbullah) üstün gelirler."821 Bu âyetin öncesinde mü'minlerin dostu olarak Allah, peygamberi ve namaz kılan, zekât veren ve rüku eden mü'minler gösterilir. Daha sonraki âyette ise, dini alaya alan ehli kitap mensupları ile kâfirlerin dost edinilmemesi belirtilir. Bu âyetlerdeki dost edinme, veli kelimesinin kökeninden yola çıkarak, mü'minlerin başına siyasi temsilci/yönetici olarak seçilme anlamında yorumlanır, dolayısıyla başka dinde olanların mü'minlerin başına yönetici olarak geçirilmeyeceği sonucuna varılır.822 "Allah'a ve âhiret gününe inanan bir milletin, -babaları, oğulları veya kardeşleri ya da akrabaları olsa bile- Allah'a ve peygamberine karşı gelenlere, sevgi beslediklerini göremezsin. İşte Allah, imanı bunların kalplerine yazmış (kazımış), katından bir nur ile onlan desteklemiştir. Onları, içlerinden ırmaklar akan, temelli kalacakları cennetlere koyar. Allah onlardan hoşnut olmuştur, onlar da Allah'tan hoşnut olmuştur. İşte bunlar, Allah'tan yana olanlardır (hizbullah). İyi bilin ki, saadete erecek olanlar, Allah'tan yana olanlardır."823 812 En'am, 6/6. 813 Mü'minun, 23/31. Ayrıca bkz. Mü'minun, 23/42 (Âd kavmine gönderilen Hûd peygamber). 814 Kasas, 28/45. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 178-179. 815 Râgıb el-Isfahâni, age, 165; İbnu’l-Cevzi, age, 116. 816 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 179. 817 Kehf, 18/12. 818 Mü'minûn, 23/53. Krş. Enbiya, 21/93. 819 Muhammed Esed, 2/696 (30) 820 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 179-180. 821 Maide, 5/56. 822 Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak, 267. (Bu âyetlerin yanısıra, İslamın sosyal, siyasi, dinî ve ahlâkî amaçlarına da dayanır). 823 Mücadele, 58/22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 180.

c. Hizbu’ş-şeytan: Şeytan af ümidi vererek insanları ayartır. Zaten o, yandaşlarını cehennem yârânı olmaya çağırır: "Ey insanlar! Allah'ın verdiği söz, şüphesiz gerçektir. Dünya hayatı aldatmasın. Allah'ın affına güvendirerek şeytan sizi ayartmasın. Şeytan, şüphesiz sizin düşmanınızdır. Siz de onu düşman bilin. Şeytan kendi yandaşlarını (hızbuhu), çılgın alevli cehnnem yârânı olmaya çağırır."824 Münafıkların, Allah'ın gazap ettiği milleti dost edinmelerinin, uhrevi sorumluluğu belirtildikten sonra şu ânlatılır: "Şeytan onların başlarına dikilip, onlara Allah'ı anmayı unutturmuştur. İşte onlar, şeytanın yandaşlarıdır (hizbu’ş-şeytan). İyi bilin, şeytanın yandaşları elbette hüsrandadır."825 Bundan sonraki âyetlerde, Allah'a ve peygamberine karşı gelenlerin en alçak kimselerle birlikte olduğu, Allah'ın "Ben ve peygamberlerim üstün gelecektir" yazdığı, Allah'ın güçlü ve kudretli olduğu belirtilir. Daha sonra da Allah'tan yana olanların özellikleri anlatılır.826 2. Ahzâb Biçimindeki Çoğul Kullanım: a. Önceki Ümmetlerin Kafirleri: Önceki ümmetlerin inkarcıları için, ahzâb tabiri kullanılır: "Onlardan önce Nuh milleti, Âd, sarsılmaz bir saltanatın sahibi Firavun, Semûd, Lût milleti ve Eykeliler de peygamberleri yalanlamıştı. İşte onlar da (peygamberlerine karşı) birleşen topluluklardı."827 Aynı olay, Firavun ailesindeki inanmış adamın ağzından, yakın çevresi için tekrarlanır.828 b. Hıristiyanlıktaki Bölünmeler: Hz. İsa, ilâhi mesajını "Doğrusu Allah, benim de rabbimdir, sizin de rabbinizdir. Artık, ona kulluk edin. Doğru yol budur." biçiminde tamamladı. Ama daha sonra ona inananlar arasında bölünmeler oldu: "Fırkalar, kendi farklı görüşlerini savundular, aralarında anlaşmazlığa düştüler. Vay o büyük günü görecek inkarcıların haline! "829 Hıristiyanların Nesturîlik, Yakubîlik, Mulkânîlik gibi mezheplerinin İsa'nın doğası/kişiliği konusundaki bölünmeleri anlatılır.830 Nesturîler, "İsa, Allah'ın oğludur", Yakubîler "Allah, Meryem oğlu Mesih'tir", Mulkânîler de "Allah, üçün üçüncüsüdür, Allah tanrıdır, İsa tanrıdır, Meryem tanrıdır." görüşünü831 savundular. Âyette Hıristiyanların dini bölünmeleri açık bir biçimde yer almaz. Bu yüzden Muhammed Esed, Kitab-ı Mukaddes'e bağlı olduklarını iddia edenler arasındaki bu anlaşmazlığın, ya yahudilerin yaptığı gibi, bir peygamber olarak onu bütünüyle reddederek, ya da Hıristiyanların yaptığı gibi onu tannlaştırarak ortaya çıktığını belirtir.832 c. Hz Peygamber’in Karşıtları: A) Kureyş İçindeki Umeyye Oğulları Ve Müttefikleri Mugire Oğulları Ebu Talha Ailesi: Bazı âyetlerde ahzâb kavramı, Hz Peygamber'e karşı çıkan Kureyş'in Umeyye oğullarını ve müttefiklerini anlatır.833 "(..) Hangi topluluk Kur'an'ı inkâr ederse, yeri ateştir.(..)"834 Muhammed Esed, buradaki ahzâb'ı, Hz. Peygamber'in karşıtı olan müşrikler biçimindeki anlamayı bir daraltma olarak görür, şunları belirtir: "Ahzâb, ifade ettiği anlam ve. amacı anlamaksızın Kur'an'ın mesajına peşinen muhalefet için örgütlenmiş gruplardır. Ahzâb terimiyle işaret edilen muhalefet örgütlerini, bazı müfessirlerin

824 Fâtır, 35/6. 825 Mücadelc. 58/14-21. 826 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 181. 827 Sâd, 38/12-13. 828 Mü’min, 40/31. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 181. 829 Meryem, 19/37, Krş. Zuhruf, 43/65. 830 İbnu'l-Cevzi, age, 117. 831 Mukâtil bin Süleyman, age, 65. 832 Muhammed Esed, Kutlan Mesajı, 2/163 (28). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 181-182. 833 İbnu'l-Cevzi, age, 117. 834 Hûd, 11/17.

yaptığı gibi, Hz. Peygamber'e düşmanlıkları doğrultusunda bir araya gelen müşrik Araplarla sınırlı "tarihi" örneklerle özdeşleştirmek, hiç şüphesiz ki, bu âyetin anlam sahasını bir hayli daraltmak olur."835 "Kendilerine kitap verdiklerimiz, sana indirilenden memnun olurlar. Karşı gruplar (ahzâb) içinde ise, onun bir kısmım inkâr edenler vardır. De ki: "Ben ancak Allah'a kulluk etmekle ve ona asla ortak koşmamakla emrolundum. Hepinizi yalnızca ona çağırıyorum, Dönüşüm onadır."836 "İnkarcılar burada takım takım (ahzâb) bozguna uğramış perişan bir ordudur."837 Bundan sonraki âyette, önceki ümmetler peygamberleri yalanlayan kâfirler ve başlarına gelen kötü sonları anlatılır. Böylece, gerçeği kabul etmeyen toplulukların dağılma/bozulma sürecine gireceği, birliklerinin bozulacağı belirtilir.838 B) Hendek Savaşında Hz. Peygamber'e Karşı Ebu Süfyan'ın Önderliğinde Birleşen Arap Kabileleri Ve Kureyza Yahudileri: Ahzâb, asıl kavramını, Hendek Savaşı'nda üç ayrı bölük halinde cephe almış olan Ebu Süfyan önderliğinde birleşen Arap kabileleri ile Kureyza yahudilerinin ittifakından alır.839 "Bunlar (içinizdeki savaş engelleyicileri, münafıklar) düşman birliklerinin (ahzâb, müttefik düşmanın) gitmediklerini sanıyorlardı. Bu birlikler tekrar gelmiş olsalardı, kendilerinin çöllerde bedevilerin yanında bulunup, sadece (uzaktan) sizin haberlerinizi sormayı tercih ederlerdi. Aranızda olsalar, ancak pekazı savaşırlardı (savaşır görünürlerdi)."840 Bundan sonraki âyette, Resulullah'ın mü'minlere en güzel örnek olduğu belirtilir. Bu âyet, ilk bakışta Hz, Peygamber'in imanını, cesaretini ve kararlılığını örnek almaları tavsiye edilen Medine'nin o ilk savunucularına seslendiği halde, aslında bütün durumlar ve şartlar için geçerli olan zaman üstü bir muhtevaya sahiptir.841 Medine'yi savunan mü'minler Hz. Peygamber'i örnek alarak düşmanı görünce, iman ve teslimiyetleri arttı.842

ŞİA Bir konuda fikir birliği etmiş, aynı inanç ve davranış ilkelerine sahip grup anlamına gelen şia kelimesinin çoğulu Şiya' ve Eşyâ'dır.843 1. Grup/Fırka: Şia sözcüğü, öncelikle grup, fırka, topluluk, birbirine muhalif kişiler anlamına gelir: "Sonra her toplumdan (şia: topluluk) rahmana en çok kimin başkaldırdığını ortaya koyacağız."844 Firavun, Mısır toplumunda ayrımcılık yapıyordu: "Firavun başa geçti ve halkı fırkalara (şiya') ayırdı. İçlerinden bir topluluğu güçsüz bularak onların oğullarını boğazlıyor, kadınlarını sağ bırakıyordu. Çünkü o, bozguncunun biriydi."845 "Firavun, insanları Kiptiler ve Yahudiler (İsrailloğulları) diye ikiye böldü. Kiptiler yüksek, İsrailoğulları aşağı sınıftı. "De ki: Üstünüzden ve altınızdan size azap göndermeye ve sizi fırka fırka (şiya’: birbirine muhalif topluluklar) yapıp kiminize kiminizin hıncınızı artırmaya gücü yeten odur. Anılsınlar diye âyetleri nasıl yerli yerince açıkladığımıza bir bak."846 2. Dinî Grup/Fırka: Şia kelimesi Kur'an'da dinî grup/fırka anlamında kullanılır. Birinci âyette, dinî bölünme müşriklerin bir özelliği olarak sunulur: "Allah'a yönelerek.ona karşı gelmekten sakının. Namaz kılın. Dinlerinde ayrılığa düşüp (ferrakû dînehum) fırka fırka olan (kânû şiya'an), her fırkasının (hizb) da kendisinde bulunanla sevindiği (övündüğü) müşriklerden olmayın."847 İkinci âyette, dinî bölünme içindekilerle peygamberin ilgisizliği belirtilir:

835 Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, 1/426 (31). 836 Ra'd, 13/36. 837 Sâd, 38/11. 838 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 182-183. 839 Mukatil bin Süleyman, age, 65; İbnu'l-Cevzî, age, 117. 840 Ahzâb, 33/20. 841 Muhammed Esed, age, 2/854 (24). 842 Ahzâb, 33/22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 183-184. 843 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 184. 844 Meryem, 19/69. 845 Kasas, 28/4. 846 En'am, 6/65. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 184-185. 847 Rum, 30/31-32. Ehli kitabın bölünmesi için bkz. Âli İmran, 3/105; Enbiya, 21/92-93; Mü'minun, 23/53.

"Fırka fırka olup (ferrekû dînehum) dinlerini parçalayanlarla (kânû şiya'an) senin hiçbir ilişiğin (yapabilecek bir şeyin) olamaz. Onların işi Allah'a kalmıştır. Yaptıklarını onlara, sonra bildirecektir."848 Dinlerini parçalayanların yahudiler, hristiyanlar, sâbiîler ve mecusiler olduğu belirtilir.849 3. Yandaş: Şia sözcüğü, gerek dinî, gerekse siyasî anlamda, yandaş, destekçi, yoldaş anlamında kullanılır: "Musa, halkının haberi olmadan şehre girdi. Biri kendi adamlarından (min şî'atihi: İsrailoğullarından, halkından), öteki de düşmanı (Kıbtî) olan iki adamı döğüşürken buldu. Kendi tarafından (min şî'atihi) olan kimse, düşmanına karşı ondan yardım istedi. (..)"850 Bu âyetteki şia kelimesine "ehil ve neseb (soy),"851 "ordu"852 anlamı da verilmiştir. "İbrahim de şüphesiz Nuh'un yolunda (min şî'atihî) olanlardandı."853 4. Selef/Geçmişteki Toplumlar: Özellikle peygamber gönderilişi ile toplumun bozulma ve çöküşü, dolayısıyla yokedilişi, Allah'ın yasaları çerçevesinde şia sözcüğü çoğul biçimde (şiyâ/eşyâ) kullanılarak anlatılır: "And olsun ki, senden önce çeşitli ümmetlere (şiya'a'l-evvelîn: gelip geçmiş topluluklara) peygamber göndermiştik."854 Buradaki şiyâ' kelimesine, fırkalar anlamı da verilmiştir.855 "Kendileriyle, arzuladıkları şeyler arasına artık engel (set) konur. Nitekim, daha önce, kendilerine benzeyenlere (bi-eşyâ'ihim = seleflerine; daha önce yaşamış olanlara) de aynı şey yapılmıştı. Çünkü onlar şüphe ve endişe içindeydiler."856 "And olsun ki, benzerlerinizi (sizin gibi toplumları) yok ettik. Öğüt alan yok mu?"857

FIRKA/TEFRİKA: Ferik, fırka, tefrika, furkan, teferruk gibi siyasî-dinî kavramların türediği f-r-k.(feraka) kökü; hüküm verme/ayırdetme,858 ayırma,859 bölme,860 ayrılma861 ve uzaklaş(tır)ma862 anlamlarına gelir.

F-r-k kökenli kavramlardan bizi ilgilendirenler ferik, fırka, tefrika ve teferruk'tur. Furkan kavramı, daha çok dinî içeriklidir. Ferik, Kur'an'da pekçok yerde kullanılır. Her çeşit grup, bölük, küme gibi anlamlara gelir.863 Fırka kelimesi, Kur'an'da yalnızca bir yerde geçer. Bu âyette, mü'minlerin savaşa toptan çıkmaması, her topluluktan (fırka) bir bölüğün dini iyi öğrenmesi ve geri döndüklerinde milletlerini uyarması, böylece yanlış davranışlardan çekinmeleri istenir.864 1. Dinde Ayrılık (Tefrîku'd-Dîn/Teferruk): Birlik olunması, Allah'ın emridir: "Toptan Allah'ın ipine sanlın, ayrılmayın (velâ teferrakû). Allah'ın size olan nimetini anın: Düşmandınız, kalplerinizi birbirinize ısındırdı da onun nimeti sayesinde kardeş oldunuz. Bir ateş çukurunun kenarındaydınız, sizi oradan kurtardı. Allah, doğruya erişesiniz diye size âyetlerini böylece açıklar."865 İyiliğe çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluğun bulunması emredildikten sonra, şunlar belirtilir: "Kendilerine belgeler geldikten sonra ayrılan ve görüş ayrılığına (ihtilaf) düşenler gibi olmayın. Onlara büyük

848 En'am, 6/159. Dinlerini parçalayanlar, ehli kitaptır. 849 Mukâtil bin Süleyman, age, 58. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 185. 850 Kasas, 28/15. 851 İbnu’l-Cevzî, age, 377. 852 Mukâtil bin Süleyman, age, 58. 853 Saffât, 37/83. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 185-186. 854 Hicr, 15/10. 855 İbnu'l-Cevzî, age, 377. 856 Sebe, 34-54. 857 Kamer, 54/54. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 186. 858 Maide, 5/25. 859 Bakara, 2/50, 102, 136. 285; Nisa, 4/152; Duhan, 44/4. 860 Nisa, 4/150. 861 Talak, 65/2. 862 En'am, 6/153. 863 Bu konuda bkz. Muhammed Fuat Abdulbâki, el-Mu'cemu'l-Mufehres, 517. 864 Tevbe, 9/122. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 186-187. 865 Âli İmran, 3/103.

bir azap vardır."866 "Allah, Nuh'a buyurduğu şeyleri size de din olarak buyurmuştur. Sana vahyettik; İbrahim'e Musa'ya ve İsa'ya da buyurduk ki: 'Dine bağlı kalın, onda ayrılığa düşmeyin. 'Putperestleri (müşrikleri) çağırdığın şey onların gözünde büyümektedir. Allah, dilediğini kendine seçer, kendisine yöneleni de doğru yola eriştirir."867 Burada din sözcüğü, daha çok temel inanç konularını içerir (din=itikad). Dolayısıyla, inanç bütünlüğünün bozulması, dinde ayrılık demektir. Dinde ayrılığa düşmek, müşriklerin de bir özelliğidir, müslümanlar bunlara benzemekten kaçınmalıdır: "Allah'a yönelerek ona karşı gelmekten sakının, namaz kılın, dinlerinde ayrılığa düşüp fırka fırka (paramparça) olan, her fırkasının da kendisinde bulunanla sevindiği müşriklerden olmayın."868 Birlik, doğruluk, heveslerden vazgeçiş, Allah'a ve kitabına inanma, adaletli oluş, hem mü'min toplumu dirliğe kavuşturur, hem de başka inanç mensuplarıyla ilişki kurma kapılarını açar: "Bundan ötürü, sen (birliğe) çağır ve emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Onların hveslerine uyma ve şunu söyle: Allah'ın indirdiği kitaba inandım. Aranızda adaletlice hüküm vermekle emrolundum. Allah bizim de rabbimiz, sizin de rabbiniz. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz kendinizedir. Bizimle sizin aranızda tartışılacak bir şey yoktur. Allah hepimizi biraraya toplar. Dönüş onadır."869 Bu âyete göre, Allah inancını yayma ortak noktasında dinler arası diyalog kapıları açık tutulur. Hz. Peygamber'in, dinde ayrılığa düşenlerle bir ilişiğinin olmadığı açıkça belirtilir: "Fırka fırka olup dinlerini parçalayanlarla senin hiçbir ilişiğin olamaz. Onların işi, artık Allah'a kalmıştır, yaptıklarını onlara sonra bildirecektir."870 Bu âyet, aynı zamanda bölünme hareketlerinden kaçınmayı da belirtir. Dinde ayrılığa düşmenin sebebi olarak, birbirini çekememe, aralarındaki ihtiras (bağyen beynehum) gösterilir: "Kendilerine ilim geldikten sonra ayrılığa düşmeleri (ihtilaf), ancak birbirlerini çekememezlikten dolayıdır. Eğer belirli bir süre için rabbinin verilmiş bir sözü olmasaydı, aralarında hemen hükmedilirdi. Arkalarından kitaba varis kılınanlar da ondan şüphe ve endişe içindedirler."871 "(..) Ancak kendilerine kitap verilenler, kendilerine belgeler geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden ayrılığa düştüler."872 Gerek dinî bölünme sonucunda, gerekse siyasi, medeni, iktisadi veya askeri alanlarda kurulan birliktelikler, çekişme sonucunda çözülürse, yılgınlık ve güç kaybı kaçınılmaz olur: "Allah'a ve peygamberlerine itaat edin, çekişmeyin (velâ tenâze'û). Yoksa çözülüp yılgınlaşırsınız ve gücünüzü kaybedersiniz. Sabredin, doğrusu Allah sabredenlerle beraberdir."873 2. Tefrika Çıkarmak: Medine'de münafıklar bir mescid kurmuştu. Bu mescid'e Mescid-i Dirâr dendi. Amaçları, rakip mescid yaparak mü'minler arasında siyasi-dinî parçalanmaya yöl açmaktı: "Zarar vermek, inkâr etmek, mü'minlerin arasını açmak, Allah'a ve Peygamberine karşı savaşanlara daha önceden gözcülük yapmak üzere bir mescid kurup 'Biz yalnızca iyilik yapmak istedik' diye yemin edenlerin yalancı olduklarına şüphesiz ki Allah şahittir. O mescide hiç girme. İlk günden beri Allah'a karşı gelmekten sakınmak için kurulan mescidde bulunman daha uygundur. Orada arınmak isteyen insanlar vardır. Allah, arınmak isteyenleri sever. Yapısını, Allah'tan sakınmak ve onun hoşnutluğuna ermek için yapan kimse mi daha hayırlıdır; yoksa, yapısını kayacak bir yar kıyısına yapıp da onunla birlikte cehennem ateşine yuvarlanan kimse mi? Allah, zulmedenlere doğru yolu göstermez. Yaptıkları bina, kalplerinde bir şüphe ve izdırap kaynağı olmakta -kalpleri paralanana kadar- devam edecektir. Allah bilendir, bilgedir."874 Münafıkların yaptığı bu mescid-i dırâr, Hz Peygamber tarafından yıktırıldı, yeri çöplük yapıldı.875

MELE' Dolmak ve doldurmak anlamındaki m-l-e (mele'e) kökünden gelir. Mele' dolgunluk anlamında masdardır. 876

866 Âli İmran, 3/105. 867 Şura, 42/13. 868 Rum, 30/32. 869 Şura, 42/15. 870 En'am, 6/159. 871 Şura, 42/14. 872 Bakara, 2/213; Beyyine, 98/4. Aynı anlamda, ama "ilim" geldikten sonra ihtilafa düşmeleri için bkz. Ali İmran, 3/19; Câsiye, 45/17. 873 Enfal, 8/46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 187-189. 874 Tevbe, 9/107-110. 875 Vahidi, Esbâbu Nuzûli'l-Kur'an, 265, no: 527 (sonu). Mescd-i Dirâr'ın yapılış amacı ve yıkılışı konusunda ayrıntı için bkz. Vahidi, age, 264-265, no; 527-528; Muhammed Esed, age, 1/381 (142). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 189-190. 876 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 190.

1. Mele-i A’lâ (Yüce Topluluk): En yüksek melekler ve peygamberlerin ruhları anlamındadır.877 Yüce meclis/topluluk olarak karşılanır. İki âyette geçer: "Şeytanlar mele-î a'Iâyı (en yüce âlemi/meclisi) dinleyemezler(..)"878 "De ki: (..) Melekler (insanın yaratılışını) tartışırlarken, mele-i a'lâ'daki bu olanlar hakkında bir bilgim yoktu."879 Mele-i A'lâ, Yüce Allah ile yüksek meleklerin meclisidir.880 2. Mele': Mele', bir görüşü paylaşan, göz dolduran grup anlamındadır.881 Bir toplumun eşrafı, ileri gelenleri, önderleri, asilzadeleri, soyluları, aristokrat tabakası, fikir danışılan kimseleri, beyleri, yöneticileri, kodamanları demektir. Bunlar, toplumun siyasî, ekonomik ve sosyal güç merkezlerini elinde tutan katı gelenekçi bir gruptur.882 Erkân, kurmaylar, ele başları, iktidar seçkinleri olarak da algılanabilirler.883 A) Özellikleri: 1- İnkarcılık (Küfür): Peygamberlerin toplumları uyarma görevinin karşısına çıkan mele'nin en önemli özelliği inkarcılıktır. Hz. Hud'a, milletinin inkarcı ileri gelenleri (mele') şöyle dediler: "Biz senin beyinsiz (aklı kıt) olduğunu düşünüyor, yalancı olduğunu sanıyoruz."884 Başka âyetlerde de mele'nin peygamberleri inkâr edişleri dile getirilir.885 Hz. Nuh'a da kavminin ileri gelenleri, apaçık sapıklık içinde olduğunu söylemişti.886 Tüm peygamber kıssalarının -ve özellikle de Hz. İsa ve ondan sonra Muhammed'inkinin- gösterdiği gibi, ilk mü'minlerin çoğu, ilâhî mesajın, kendilerine bu dünyada daha âdil ve eşitlikçi bir toplumsal düzen, âhirette de ebedi mutluluk vadettiği, toplumun aşağı sınıflarına mensup köleler, yoksullar ve ezilenler arasından çıkmıştır. Peygamberlerin üstlendiği görev, bütünüyle bu devrimci niteliği dolayısıyladır ki, kurulu düzeni elinde tutan, toplumun varlıklı ve imtiyazlı kişileri ve grupları katında daima hoşnutsuzluğa yol açmıştır.887 2- Büyüklenme (İstikbâr) Ve Alay: Mele'nin ikinci özelliği büyüklenmedir. Kendilerini toplumun zirvesinde gören bu grup, kendileri dışında kalanları küçümser, onlara kurum satar, büyüklük taslar. Hz. Nuh, kavmini Allah'tan başkasına kulluk etmemeleri ve can yakıcı günün azabı konusunda uyarınca, milletinin ileri gelenleri şöyle dediler: "Senin, kendimizden hiç farkı bulunmayan bir insan olduğunu görüyoruz. Daha başlangıçta, sana bizim ayak takımı dışında kimsenin uyduğunu görmüyoruz. Sizin bizden bir üstünlüğünüz de yoktur. Senin yalancı olduğunu düşünüyoruz. "888 Gemiyi yaparken, milletinin inkarcı ileri gelenleri yanına uğradıkça onunla alay ederlerdi.889 İnkarcı ve âhirete kavuşmayı yalanlayan, Allah'ın dünya hayatında ni'met verdiği milletinin ileri gelenleri de şunu söyledi: "Bu, yediğinizden yiyen, içtiğinizden içen, sizin gibi bir insan. Kendiniz gibi bir insan. İtaat ederseniz, hüsrana uğrayacağınıza hiç şüphe yoktur. Öldüğünüz, toprak ve kemik yığını olduğunuz zaman, tekrar dirilmenizle sizi tehdit mi ediyor? Oysa tehdit edildiğiniz bu durum, ne kadar, hem de ne kadar uzak! Hayat, ancak bu dünyadakidir. Ölürüz ve yaşarız, tekrar diriltilmeyiz. Bu, Allah'a karşı yalan uyduran birinden başkası değil. Biz ona inanmayız."890

877 Ebu’l-Bekâ, Külliyât, 874. 878 Saffât, 37/8. 879 Sâd, 38/69. 880 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 190. 881 Râgıb el-Isfahâni, age, 719. Mele' konusunda aymtı için bkz. İbrahim Çelik, "Kur’an'da Mele' Terimi, Peygamberler ve Onlara Uymak İstemeyenler," Uludağ Üniv. İlahiyat Fak. Der. I, (Bursa 1986), 75-83 882 Erdoğan Pazarbaşı, Kur’an ve Medeniyet 280. 883 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 191. 884 A'raf, 7/66. 885 Mü'minun, 23/24, 33; Hûd, 11/25-27. (Hz. Nuh ve başka peygamberlerin durumuyla ilgilidir); A'raf, 7/88-92 (Hz. Şuayıb'la ilgilidir.) 886 A'raf, 7/60. 887 Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, 1/428 (47) Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 191-192. 888 Hûd, 11/25-27. Ayrıca bkz. Mü'minun, 23/24-25. 889 Mü'minun. 23/33-38. 890 Hûd, 11/38.

Hz. Salih'in gönderildiği Semud kavminin büyüklük taslayan ileri gelenleri, içlerinden iman eden ve bu yüzden hor gördükleri kimselere, şöyle dediler: "Salih'in rabbı tarafından gönderildiğini gerçekten biliyor musunuz?" Mü'minler, şu cevabı verdiler: "Doğrusu biz onunla gönderilene inanıyoruz." Büyüklük taslayanlar şöyle dediler: "Sizin inandığınızı, biz inkâr ediyoruz. (..)"891 Hz. Musa ve Hz. Harun, Firavun ve erkânına gönderilince büyüklük tasladılar. Suçlu bir kavim oldular. Onlar mağrur bir topluluktu. Bu yüzden, "Milletleri bize kul iken bizim gibi iki insana mı inanacağız?" deyip onlan yalancı saydılar. Firavun ve erkânının kendilerine fenalık yapmasından korktuklan için, milletinin bir kısım gençleri dışında, kimse Hz. Musa'ya inanmamıştı. Çünkü Firavun, o yerde hâkimdi. O, gerçekten aşırı gidenlerdendi. Bu yüzden, yok edildiler.892 Mele'nin küçümsemeleri, köylü partisi, köylü oyları, gecekondu/varoş kesimi oyları biçiminde siyasi nitelikte de olabilir.893 3- Aşırı Tutuculuk/Katı Gelenekçilik: Mele'nin üçüncü özelliği, gerek dinî, gerek sosyal, siyasi yönden aşın tutucu oluşlarıdır. Bu yüzden, kendilerini her yönden temiz toplum olma konusunda uyaranları, sapıklıkla suçlar ve tehdit ederler. Hz. Nuh, kavmini uyarmasına rağmen, milletinin ileri gelenleri ona şöyle dediler: "Biz senin apaçık sapıklıkta olduğunu görüyoruz."894 "(..) İlk atalarımızdan beri böyle bir şey işitmedik. Bu adamda, nedense biraz delilik var. Bir süreye kadar onu gözetleyin."895 Bu son âyette geçen, "atalarımızdan beri böyle bir şey işitmedik" ifadesi, insanlann, ilk defa karşılaştıkları ahlaki bir önermeyi reddetmek için, çoğu zaman. bunu atalarından devralıp alışageldikleri düşünce ve yaşama tarzına uymadığını ileri sürmekten başka bir sebep bulamadıklarını dile getiren Kur'ani bir atıftır. Bu atıf, dolaylı olarak, kör taklidi, yani vahiyle, bir peygamberin açık öğretisiyle ya da sağ duyuyla açıkça desteklenmeyen dini doktrin ya da görüşleri körükörüne benimsemeyi mahkûm eden bir ima da taşımaktadır.896 Hz. Şuayb'a, milletinin büyüklük taslayan ileri gelenleri, şöyle dedi: "Ey Şuayıb! Ya dinimize dönersiniz, ya da seni ve inananları seninle beraber şehrimizden çıkarırız." Şuayb'ın cevabı şu oldu: "İstemesek de mi? Allah bizi dininizden kurtardıktan sonra ona dönecek olursak, doğrusu Allah'a karşı yalan uydurmuş oluruz. Rabbimizin dilemesi bir yana, dininize dönmek bize yakışmaz. Rabbimizin ilmi herşeyi kuşatmıştır. Biz yalnız Allah'a güvendik. Rabbimiz! Bizimle milletimiz arasında hakça hükmet. Sen hüküm verenlerin en iyisisin." Milletinin ileri gelenleri tehdit savurmayı sürdürdü: "Şuayb'a, uyarsanız, kaybeden siz olursunuz."897 Hz. Peygamberin kavmini uyarması konusunda şu anlatılır: "Aralarından bir uyarıcının gelmesine şaşmışlardı. İnkarcılar, şöyle demişlerdi: Bu, pek yalancı bir sihirbazdır. Tanrıları tek bir tanrı mı yaptı? Doğrusu bu, çok tuhaf. İleri gelenler de şöyle dediler: Yürüyün, tanrılarınıza bağlılıkta direnin. Sizden istenen şüphesiz budur. Son dinde de bunu işitmedik. Bu, ancak bir uyarmadır. Kur'an, aranızda Muhammed'e mi indirilmeliydi?"898 B) Görevleri/İşlevleri: Mele'nin (siyasi-ekonomik seçkinlerin) en önemli işlevleri, danışma, görüş ve karar alma, karşıt saydıkları görüşleri iletişim araçlarıyla tehdit ve gözdağıyla yıldırmadır.899 1- Danışma: Sebe melikesi Belkis, Hz. Süleyman'dan gelen mektuba verilecek cevap konusunda, ileri gelenlere danıştı ve şöyle dedi: "Ey ileri gelenler! Vereceğim emir (karşılaştığım bu durum) hakkında bana fikrinizi söyleyin. Siz benim yanımda bulunmadıkça, bir iş hakkında kesin hüküm vermem." Bunun üzerine, mele' şu cevabı verdi: "Biz güçlü kimseleriz, zorlu savaş adamlarıyız. Emir senindir. Dilediğini emret."900

891 A'raf, 7/75-77. 892 Yunus, 10/75, 83, Hûd, 11/96-97; Mü'minun, 23/45-48. 893 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 192-193. 894 A'raf, 7/60. 895 Mü'minun, 23/24-25. 896 Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, 2/691 (11). 897 A'raf, 7/88-90. 898 Sâd, 38/4-8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 193-194. 899 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 194. 900 Neml, 27/29-3.

Hz. Musa, âsâsıyla mucize gösterince Firavun milletinin ileri gelenleri şöyle dediler: "Doğrusu bu bilgin bir sihirbazdır. Sizi memleketinizden çıkarmak istiyor." Bunun üzerine Firavun onlara "Öyleyse ne yapayım?" diye akıl sordu.901 Hz. Süleyman da, Belkıs'ın tahtını kimin getireceğini mele'sine danışmıştı.902 Bu âyette mele' sözcüğü, olumlu biçimde, daha doğrusu olumsuz niteleme yapılmadan geçer. Hz. Yusuf döneminin hükümdarı, ileri gelenlerine gördüğü rüyanın yorumunu sormuştu.903 2- Görüşme Ve Karar Alma: Mele', bulunduğu toplumun önemli kararlarının alınmasında, iktidar sahiplerinin yanında yer alır. Şehrin öbür ucundan bir adam koşarak Hz. Musa'ya geldi ve mele'nin görüşmesini anlattı: "Ey Musa! İleri gelenler, seni öldürmek için aralannda görüşüyorlar. Hemen uzaklaş. Doğrusu ben sana öğüt veriyorum."904 Firavun, mele'sine şu konuşmayı yaptı: "Ey ileri gelenler! Sizin benden başka bir tanrınız olduğunu bilmiyorum. Ey Hâmân! Benim için, toprak üzerine bir ateş yak, (tuğla hazırlayıp) bana bir kule yap; çıkar belki Musa'nın tanrısını görürüm. Bence o, bir yalancıdır."905 Firavun milletinin ileri gelenleri, kışkırtıcılık yaparak Hz. Musa konusunda ona şöyle dedi: "Musa'yı ve milletini yeryüzünde bozgunculuk yapsınlar, seni tanrılarınla başbaşa bıraksınlar diye mi serbest koyveriyorsun?" Firavun, onlara şu cevabı verdi: "Onların oğullarını öldüreceğiz, kadınlarını sağ bırakacağız. Elbette biz onlan ezecek üstünlükteyiz"906 3- Tehdit Ve Şiddet: Mele', karşıt görüşte olanları tehdit etmekten geri kalmaz. Kavminin ileri gelenleri, Hz. Şuayıb ve çevresine, dinlerine dönmedikleri takdirde sürgün ve mücadeleyi kaybetme tehdidinde bulundu.907 Mele', peygamberlerin ilâhî mesajları iletmekle görevli olduğu kavimler yanında, Hz. Süleyman'ın908 ve Sebe melikesi Belkıs'ın909 da, çevresinde yer alıyordu. Kur'an'da genellikle peygamberlerin uyarma görevine karşı çıkan azgın, şımarık ve zalim ileri gelenleriyle mücadelelerinden kesitler sunulmaktadır. Toplumların yokoluş sürecinde bu tür davranışlar içinde bulunan mele' grubunun etkin bir rolü bulunmaktadır.910

CUND/CUNÛD Taşlı sert/kaba toprak anlamındaki c-n-d kökünden türeyen cund, çok sayıdaki topluluk anlamındadır. Cund'un çoğulu cunûd ve ecnâd'dır.911 Kur'an'da, daha çok çoğul biçimi kullanılır. Kur’an’da kullanılan cunûd kelimelerini birkaç öbekte ele alabiliriz:912 1. Allah'la İlgili Cunûd Kavramları: a) Cunudu's-Semâvât Ve'l-Ard: Allah'ın, apaçık fetihi sağladığı, günahları bağışladığı, nimeti ve hidayeti verdiği, büyük yardımda bulunduğu belirtildikten sonra, şu anlatılır: "Müminlerin, imanlarını kat kat arttırmaları için, kalplerine güven (sekînet: sükûnet, iç huzuru) indiren odur. Göklerdeki ve yerdeki ordular (cunûdu’s-semâvât ve'l-ard) Allah'ındır. Allah bilendir, bilgedir."913 Allah'ın mü'minlere güven indirmesi, onlara cennetleri-vadettiğinin belirtilmesi ve münafıkların Allah'ın mü'minlere yardım etmeyeceği biçimindeki kötü sanılarının anlatılması, bu yüzden Allah'ın gazabını, lanet ve cehennemi hazırlayışı belirtildikten sonra, şu anlatılır:

901 A'raf, 7/108-110; Şuara, 26/34-35. 902 Neml, 27/38. 903 Yusuf, 12/43. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 194-195. 904 Kasas, 28/20. 905 Kasas, 28/38. 906 A'raf, 7/127. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 195-196. 907 A'raf, 7/88, 90. 908 Neml, 27/38. 909 Neml, 27/29, 32. 910 Erdoğan Pazarbaşı, age, 281. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 196. 911 Râgıb el-Isfahâni, age, 141. 912 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 196-197. 913 Fetih, 48/4.

"Göklerdeki ve yerdeki ordular Allah'ındır. Allah aziz (güçlü) ve bilge (hakim) olandır."914 Muhammed Esed her iki âyetteki cunûdu's-semâvât ve'l-ard bölümlerini, çok isabetli olarak "göklerin ve yerin bütün güçlerinin Allah'a ait bulunduğu" biçiminde yorumlamıştır.915 b) Cunûdu Rabbike: "Rabbinin orduları" anlamında olup, onun emrindeki güçleri belirtir: "(..) Rabbimin ordularını (cunûdu rabbike: rabbimin güçlerini) kendisinden başkası bilmez. Bu, insanoğluna bir öğütten ibarettir."916 Bu âyetteki cunüdu rabbike, bütün melekler veya özellikle cehennem zebanileri olarak da yorumlanır.917 c) Allah'ın Ordu Göndermesi: Yüce Allah, peygamberlere ve mü'minlere en sıkıntılı zamanlarında ilâhî yardımını gönderir, görülmez ordusuyla onları sıkıntılarından kurtarır; inkarcılar ise bu ilâhî yardımdan yoksun kalır: "Ondan sonra milleti üzerine gökten bir ordu (cundun mine's-semâ) indirmedik. Zaten indirecek de değildik. Sadece tek bir çığlık!.. O kadar, hemen sönüp gittiler."918 "Muhammed'e yardım etmezseniz, bilin ki, inkâr edenler onu Mekke'den çıkardıklarında mağarada bulunan iki kişiden biri olarak Allah ona yardım etmişti. Arkadaşı Ebu Bekir'e 'üzülme, Allah bizimledir’ diyordu. Allah da ona güven vermiş, görmediğiniz askerlerle onu desteklemiş, inkâr edenlerin sözünü alçaltmıştı. Yalnızca Allah'ın sözü (davası) yücedir. Allah güçlü ve bilgedir."919 "Bozgundan sonra Allah, peygamberine ve mü'minlere güvenlik (sekînet) verdi ve görmediğiniz askerler indirdi, inkarcıları azaba uğrattı. Kâfirlerin cezası işte budur."920 Bunlar Huneyn savaşındaki Allah'ın yardımı anlatılırken belirtilir.921 "Andolsun ki, peygamber kullarımıza söz vermişizdir: Onlar, şüphesiz yardım göreceklerdir. Bizim ordumuz (cündenâ) kesinlikle üstün gelecektir. Bir süreye kadar onlara aldırış etme."922 Bu âyetteki cündenâ kelimesi, peygamberler ve mü'minler olarak da yorumlanır.923 2. Şeytanın Adamları (Cunûdu İblis) Kavramı: Şeytanın avenesi ve çetesi, cehennem yolcusudur: "Onlar, azgınlar ve İblis'in adamları (cunûdu İblîs: İblis'in avenesi/çetesi), hepsi tepetaklak cehenneme atılırlar."924 Cunûdu İblîs, insanın günaha sapmasında etkili olan ve Kur'an'da sıkça bahsi geçen kötü güçler, kötülüğe çağıran güçler, kötü saik (dürtü) ve eğilimler (şeytanlar) anlamındadır.925 Cunûdu İblîs'e, İblis'in zürriyeti, yani şeytanlar, şeytan soyu anlamı da verilir.926 3. İnsanlarla İlgili Cunüd Kavramları: a) Yandaşlar: Kur'an'da yandaşlar/ordu anlamındaki cunûd kelimeleri Tâlût ve Câlût'un ordusu,927 Firavun'un ordusu,928 Süleyman'ın ordusu,929 müşrik Arapların müttefik (ahzâb) ordusu,930 Semûd ordusu931 için kullanılır. "Yahut, rahman olan Allah'ın dışında size yardımda bulunacak yandaşlarınız (cundun leküm: kalkan) kimdir? 914 Fetih, 48/7. 915 Muhammed Esed, Kur'an Mesajı 3/1045 (diğer âyetlerdeki cunûd'u da "güçler" olarak yorumlar). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 197. 916 Müddessir, 74/31. 917 İbnu'l-Cevzi, age, 233. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 197-198. 918 Yasin, 36/28-29. 919 Tevbe, 9/40. 920 Tevbe, 9/25. 921 Uhud Savaşı'ndaki meleklerle ilâhî yardım için bkz. Âli İmran, 3/124-125. Bedir Savaşı için bkz. Enfal, 8/9. 922 Sâffât, 37/172-174. 923 İbnu'l-Cevzi, age, 233. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 198-199. 924 Şuara, 26/94-95. 925 Muhammed Esed, age, 2/750 (44). 926 İbnu'l-Cevzî, age, 233. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 199. 927 Bakara, 2/249-250. 928 Yunus, 10/90; Tâhâ, 20/78; Kasas, 28/8, 9, 39, 40: Duhân, 44/24; Zâriyât, 51/40; Burûc, 85/17. 929 Neml, 27/17, 18, 37. 930 Sâd, 38/11 931 Burûc, 85/17.

İnkarcılar sadece aldanmaktadırlar."932 b) Güç Ve Destek: Cunûd sözcüğü, güç ve destek anlamına gelir: "(..) Tehdit edildikleri azap ya da kıyamet gününü gördükleri zaman, onlar kimin yerinin daha kötü ve taraftarlarının daha güçsüz (ed'afu cunden) olduğunu göreceklerdir."933 c) Koruyucular: Cunûd sözcüğü, müşriklerin, tanrılarını koruyuculuğu için de kullanılır: "Oysa onlar (Allah yanındaki tanrılar) yardım edemezler, ancak kendileri o tanrılara koruyuculuk için nöbet beklerler (cundun muhdarûn)."934

5- SİYASİ DAVRANIŞLA İLGİLİ KAVRAMLAR

BEY'AT B-y-a (beye'a) kökünden gelen "bey'at", otorite sahibine itaat etmek üzere yapılan bir andlaşmadır. Bey'at yerine mubâya'a sözcüğü de kullanılır. Aslında bey'at, bir alım satım akdidir. İşte bu alım-satım akdine kıyasla, bağlılık andına da bey'at denmiştir. Bey'at konusunu ele alan âyetler, çok sınırlı sayıdadır. Bu âyetlerde Medine'ye hicretten az önce yapılan Akabe Bey'ati ile hicretin altıncı yılındaki Hudeybiye Andlaşması sırasındaki Rıdvan Bey'ati sözkonusu edilir. Her iki bey'at de, bağlılık andı niteliğindedir. Oysa İslam siyaset yazınında bey'at kavramı, bundan daha geniş bir anlam kazanmış, "iktidara lâyık olanı serbest irade ile toplumun işbaşına getirmesi, ilâhî iradeden sapmadikça ona itaat sözü vermesi" biçiminde tanımlanmıştır.935 1. Bey'atin Kapsamı: Mümtehine sûresinin ilk bölümünde, mü'minlerin gayri müslimlerle dostluk ve ittifak ilişkilerini ve hicretin ortaya çıkardığı sosyal ve siyasi sorunları gündeme getirildikten sonra, sûrenin son bölümünde Akabe Bey'ati'ni sözkonusu eden âyet, aynı zamanda bu bey'atin içeriğini de vermektedir: "Ey peygamber! İnanmış kadınlar, Allah'a hiçbir ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocuklarını öldürmemek, başkasının çocuğunu sahiplenerek kocasına isnadda bulunmamak (hiç yoktan yalan uydurup iftira atmamak) ve iyi (ma'ruf) işlerde sana karşı gelmemek şartıyla, sana bey'at etmek üzere geldikleri zaman, onların bey'atini kabul et. Onlar için Allah'tan bağışlanma dile. Doğrusu Allah, bağışlayan ve acıyandır."936 Bu âyeti, bey'atin tarafları, içeriği ve amacı açılarından ele almak uygundur: 1) Bey'atin tarafları, siyasi-dinî otoriteyi temsil eden Hz. Peygamber ile mü'min kadınlardır. Kadınların özel olarak geçmesi, erkeklerin de böyle bir bey'at yapmasına engel değildir. Anlaşılap kadınların özellikle belirtilmesi, onların da etkin bir siyasi katılım gerçekleştirmelerinin istenmesine dayalıdır. 2) Bey'at, kapsamı açısından incelendiğinde, imanın temeli, ana ahlâk kuralları ile iyi işlerde itaat konularını içerdiği görülür. 3) Bu bey'at, siyasi otoritenin belirlenmesi amacıyla bir irade beyanı değildir. Siyasi otoriteye kapsamı belli konularda bir söz verme (ahd), bir sadakat yemini, bir bağlılık andı, başka bir deyişle siyasi destek sağlayıcı bir irade açıklaması görünümündedir. Aynı durum, Rıdvan Bey'ati açısından da geçerlidir.937 2. Bey'atin Bağlayıcılığı: Fetih sûresinin başlangıç bölümünde, Allah'ın peygambere ve mü'minlere olan dünyevi ve uhrevî nimetleri, münafıkların ve müşriklerin dünyevi ve uhrevi kötülükleri, Allah'ın göklerdeki ve yerdeki ordulara sahipliği,

932 Mülk, 67/20. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 199-200. 933 Meryem, 19/75, Nemi, 27/37 âyetindeki cunûd'a da "güçler" anlamı verilir, (bkz. Muhammet Esed, 2/768). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 200. 934 Yâsîn, 36/75. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 200. 935 Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak, 126. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 201-203. 936 Mümtehine, 60/12. 937 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 203-204.

güçlü ve bilge oluşu, peygamberin şahit, müjdeci ve uyarıcı özellikleri belirtildikten, bütün bunlar sonunda da insanlara, Allah'a ve peygambere inanma, yardım, saygı ve teşbih çağrısı yapıldıktan sonra, övgüyle anılan Rıdvan Bey'ati (Allah Rızası Andı) şöylece anlatılır: "Şüphesiz sana bağlılık bildirerek ellerini verenler (bey'at edenler, bağlılıklannı bildirenler) Allah'a el vermiş sayılırlar. Allah'ın eli onların ellerinin üstündedir. Verdiği bu sözden (ahidden) dönen, ancak kendi aleyhine dönmüş olur. Allah'a verdiği sözü yerine getirene, o büyük ecir (ödül) verecektir."938 Bu âyetin en önemli özelliği, akasya ağacı altında yapılan Rıdvan Bey'ati'nin. hatta bunun da ötesinde, tarihi şartlarını aşıp, verilen bey'atin bağlayıcılığı konusuna değinmiş olmasıdır. Çok nazik şartlarda yapılan bu bey'at, gerçekte Allah'a yapılmış bir bey'ata eş değerdir. Peygamberin şahsında, Allah'a bağlılık andıdır. Nitekim, Muhammed Esed de, şu açıklamayı yapıyor: "Bu, ilk bakışta, Hudeybiye'de toplanan müslümanların Hz. Peygamber'e sundukları inanç ve bağlılıklarına (bey'atu'r-rıdvan) işaret etmektedir. Bu tarihsel delâleti dışında yukarıdaki cümle, aynı zamanda kişinin, Allah'ın elçilerine inanmasının, anlam ve amaç olarak bizzat Allah'a inanmakla eşanlamlı olduğunu ve böylece Allah'a itaat etme isteğinin, onun elçisine de itaati gerektirdiğini anlatır. "Allah'ın eli onların elleri üzerindedir" ifadesi, yalnızca Hz Peygamberin bütün arkadaşlarının kendisine bağlılıklarını bildirmek için el sıkışmalarına işaret etmeyip, aynı zamanda Allah'ın, onların bağlılıklarına şahit olduğunun da mecazi bir ifadesidir."939 Âyetin son bölümü, verilen bey'at sözünden dönmenin kötü, sözü tutmanın ise iyi sonuçlarını, bey'atin bağlayıcılığını bir kere daha vurgulayarak anlatır.940 3. Bey'atin Karşılığı: Bey'at eden, peygamberin bağışlanma dileği çerçevesine girer.941 Allah verdiği sözü tutana büyük ecir (ödül) verecektir.942 Ayrıca Allah, hoşnut olmuş ve dolayısıyla mü'minlere, maddi ve manevi ni'metler vermiştir: "Allah inananlardan, ağaç altında sana bağlılık bildirerek el verenlerden and olsun ki hoşnut olmuştur. Gönüllerinde olanı da bilmiş, onlara güvenlik (sekinet: iç huzuru) vermiş, yakın bir zafer ve ele geçirecekleri bol ganimetler bahşetmiştir. Allah, güçlü ve bilgedir."943 Bir çok müfessîr, âyetteki "zafer"in, Hudeybiye Andlaşması'ndan birkaç ay sonra meydana gelen Hayber’in Fethi'yle bağlantılı olduğunu düşünür. Ama aslında burada kastedilen anlamın, daha geniş olması kuvvetle muhtemeldir; yani h. 8. yılda Mekke'nin kansız bir şekilde fethedilmesi, İslam'ın bütün Arap Yarımadasi'nda üstünlük sağlaması ve nihayet, Hz Peygamber'in halifeleri döneminde İslam Birliğinin olağanüstü ge-

944nişlemesi.

İTAAT

özcükleri oluşmuştur. Tâ'at, sözcüğü

r'an'da, itaat edilecekler, itaat edilmeyecekler ve itaatin veya itaatsizliğin sonuçlan çerçevesinde le alınabilir.946

. İtaat Edilecekler:

r; Allah, peygamberler ve ülülemr olarak belirlenebilir.947

. Allah:

inizin iyiliğine olarak allarınızdan sarfedin. Nefsinin tamahkârlığından korunan kimseler kurtuluşa ererler"948

T-v-a (tave'a) kökünden gelen tav' ve itaat, boyun eğmek ve sözünü dinlemek anlamındadır. Zıddı, kerh sözcüğüdür. "İstese de istemese de" anlamında, "tav'an ve kerhen" birleşik sise, emredileni yerine getirme, belirleneni/denileni yapma anlamındadır.945 İtaat kavramı, Kue 1 İtaat edilecekle a Evrenin yaratıcısı ve yöneticisi olan Allah'a elden geldiğince itaat edilir: "Allah'a karşı gelmekten gücünüz yettiğince sakının. Buyruklarını dinleyin, itaat edin. Kendm

938 Fetih, 48/10. 939 Muhammed Esed, age, 3/1046 (8). 940 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 204-205. 941 Mümtehine, 60/12. 942 Fetih, 48/10. 943 Muhammed Esed, age, 3/1048-1049 (22). 944 Fetih, 48/10. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 205-206. 945 Râgıb el-Isfahâni, age, 461. 946 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 206. 947 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 206. 948 Tegâbun, 64/16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 208.

b. Allah Ve Peygamberleri Bu âyetlerde, Allah'a ve peygamberlere itaat konulan birlikte veya birbiriyle ilgisi açısından ele alınır: "De ki: 'Allah'a ve peygambere itaat edin.' Yüz çevirirlerse, bilsinler ki o kâfirleri sevmez."949 "Ey peygamber eşleri! (..) Evlerinizde oturun. Eski cahiliyede olduğu gibi açılıp saçılmayın. Namazı kılın, zekâtı verin. Allah'a ve peygamberine itaat edin.(..)"950 "Ey inananlar! Allah'a itaat edin, peygambere itaat edin. İşlerinizi boşa çıkarmayın."951 Peygambere itaat, Allah'a itaat demektir: "Peygambere itaat eden, Allah'a itaat etmiş olur. Kim yüz çevirirse, bilsin ki biz seni onlara bekçi göndermedik."952 Mü'minler, itaat konusunda sâdıktırlar: "Aralarında hüküm vermek üzere Allah'a ve Peygamberine çağırıldıkları vakit "işittik ve itaat ettik" demek, ancak mü'minlerin sözüdür. Kurtuluşa erenler, işte onlardır. Allah'a ve peygambere itaat eden, Allah'tan korkan ve sakınan kimseler, kurtulan kimselerdir."953 Münafıklar, iman ve itaat konusunda kaypak ve ikiyüzlüdür: "Münafıklar, "Allah'a ve peygambere inandık ve itaat ettik" derler, sonra da bir takımı yüzçevirirler. İşte bunlar inanmış değillerdir."954 Allah' ve peygambere itaat, imanın bir sonucudur: "Sana ganimetlere dair soru soruyorlar. De ki: Ganimetler Allah'ın ve peygamberinindir. İnanıyorsanız Allah'a ve peygamberine itaat edin."955 "Ey mü'minler! Allah'a ve peygamberine itaat edin. Kur'an'ı dinleyip dururken yüzçevirmeyin, dinlemedikleri halde 'dinledik' diyenler gibi olmayın."956 "Allah'a ve peygamberine itaat edin. Çekişmeyin, yoksa korkuya kapılır, başarısızlığa uğrarsınız ve gücünüz gider. Sabredin, doğrusu Allah sabredenlerle beraberdir."957 Peygambere itaat eden doğru yolu bulur, ona düşen yalnızca bildirimdir: "Allah'a itaat edin, peygambere itaat edin. Karşı gelmekten sakının. Eğer yüz çevirirseniz, bilin ki peygamberimize düşen sadece açıkça tebliğ etmektir."958 "De ki: 'Allah'a itaat edin. Peygambere itaat edin.' Eğer yüz çevirirseniz, bilin ki o peygamber, kendisine yükletilenden, siz de kendinize yükletilenden sorumlusunuz. Eğer ona itaat ederseniz, doğru yolu bulursunuz. Peygambere düşen, yalnızca apaçık tebliğdir."959 Allah'a ve peygambere itaat, merhamet kaynağıdır; namaz ve zekât itaatle yakından ilgilidir: "Size merhamet edilmesi için, Allah'a ve peygambere itaat edin."960 "(..) Allah, tevbenizi kabul etmiştir. Öyleyse namazı kılın, zekâtı verin. Allah'a ve peygamberine itaat edin. Allah, işlediklerinizden haberdardır."961 "Namaz kılın, zekât verin, Peygambere itaat edin ki size merhamet edilsin."962 c. Peygamberler: Peygamberlerin gönderiliş amacı, itaat edilmeleridir: "Biz her peygamberi ancak Allah'ın izniyle itaat edilsin diye gönderdik.(..)"963 "Nitekim peygamberler, hitap ettikleri topluluklardan, Allah'tan sakınmalarını ve kendilerine itaat etmelerini istemiştir."964 "Küfre dalmış ve âhirete kavuşmayı yalanlayan ileri gelenler ise, peygambere itaati doğru bulmaz: "Kendiniz gibi bir insana itaat ederseniz hüsrana uğrayacağınızda hiç şüphe yoktur."965

949 Âli İmran, 3/32. 950 Ahzâb, 33/33. 951 Muhammed, 47/33. 952 Nisa, 4/80. 953 Nur, 24/51-52. 954 Nur, 24/47, Ayrıca bkz. Nisa, 4/81; Nur, 24/53. 955 Enfal, 8/1. 956 Enfal, 8/20-21. 957 Enfal, 8/46. 958 Maide, 5/92. 959 Nur, 24/54. 960 Âli İmran, 3/132. 961 Mücadele, 58/13. 962 Nur, 24/56. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 206-208. 963 Nisa, 4/64. 964 Bkz. Ali İmran, 3/50; Tâhâ, 20/90; Şuara, 26/108, 110, 126, 131, 144, 150, 163, 179; Zuhruf, 43/63; Nuh, 71/3. 965 Mü'minun, 23/34. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 208-209.

d. Allah, Peygamber Ve Ülülemr: İtaat edileceklerin üçüncüsü, mü'minlerin ülülemr'idir. "Ey inananlar! Allah'a itaat edin, peygambere ve sizden buyruk sahibi (ülülemr) olanlara itaat edin. Eğer bir şeyde çekişirseniz, -Allah'a ve âhiret gününe inanmışsamz- onun hallini Allah'a ve peygambere bırakın. Bu, hayırlı ve sonuç itibariyle en güzeldir."966 Burada, birbiri içinde üç itaat sözkonusudur. Mü'minin bağlılığı, öncelikle Allah'a ve peygamberine itaat borcuna yöneliktir. Allah'a ve peygamberine itaat borcuna aykırı düşen eylemlere itaat edilmez. Ülülemr'in de müslümanlar içinden olacağı "minkum" ifadesinde yer alır.967 2. İtaat Edilmeyecekler: İtaat konusunu ele alan âyetlerin önemli bir bölümü, itaat edilmeyecek sosyal, siyasi, dinî ve düşünsel grupları ele alır:968 a. Zanna Uyan İnsanların Çoğunluğu: Özellikle Hz Peygamber'e yönelik olan emirlerde zanna uyanlara itaatin, Allah yolundan saptıracağı, mü'minlerin de zor duruma düşeceği belirtilir: "Yeryüzündekilerin pekçoğuna itaat edersen, seni Allah yolundan saptırırlar. Onlar ancak zanna (kesin olmayan bilgiye) uyarlar, sadece tahminde bulunurlar. Doğrusu rabbin, yolundan kimin saptığını en iyi bilir. Doğru yolda olanları da en iyi bilir."969 "Bilin ki içinizde Allah'ın peygamberi bulunmaktadır. Eğer o, birçok işlerde size uymuş olsaydı, şüphesiz kötü/zor duruma düşerdiniz. Ama Allah, size imanı sevdirmiş, onu gönüllerinize güzel göstermiş; inkarcılığı (küfrü), yoldan çıkmayı ve başkaldırmayı size iğrenç göstermiştir. İşte böyle olanlar Allah katından bir lütuf ve nimet sayesinde doğru yolda bulunanlardır. Allah, bilendir ve bilgedir."970 b. Şeytanın Dostları: Şeytanın dostlarına itaat, müşrik olmanın yolunu açar: "Üzerine Allah'ın adı anılmadan kesilmiş hayvanları yemeyin. Bunu yapmak, Allah yolundan çıkmaktır (fısk). Şeytanlar sizinle tartışmaları için dostlarına fısıldarlar. Eğer onlara itaat ederseniz, müşrik olursunuz."971 c. Allah Yolundan Uzaklaştıranlar Ve Saptıranlar Allah yolundan saptıran ve uzaklaştıranlara itaat borcu yoktur, aksi halde cehennemin yolu açılır: "Allah, inkarcılara (kâfirlere) lanet etmiş ve onlara -içinde sonsuz olarak temelli kalcakları- çılgın alevli cehennemi hazırlamıştır. Onlar bir dost ve yardımcı bulamazlar. Yüzleri ateşte çevrildiği gün, 'Keşke Allah'a itaat etseydik, keşke peygambere itaat etseydik' derler. Şöyle derler: Rabbimiz! Biz yöneticilerimize (efendilerimize:sâdetenâ) ve büyüklerimize itaat etmiştik, fakat onlar bizi yoldan saptırdılar. Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver, onları büyük bir lanete uğrat."972 İnsanlar, kendilerini küçümseyenlere bile itaat edebilirler: "Firavun, milletini küçümsedi, ama onlar kendisine yine de itaat ettiler. Doğrusu onlar yoldan çıkmış (fâsık) bir milletti. Böylece bizi öfkelendirince, onlardan öc aldık, hepsini suda boğduk."973 d. Ehli Kitap: Allah yolundan alıkoyan ehli kitaba itaat edilmez: "De ki: Ey kitap ehli! Siz doğru olduğuna şahitken, niçin inananları, -Allah'ın yolunu eğri göstermeye yeltenerek- ondan çeviriyorsunuz? Allah, işlediklerinizden gafil değildir. Ey inananlar! Kitap verilenlerin bir takımına uyarsanız, inanmanızdan sonra sizi kâfir olmaya çevirirler. Allah'ın âyetleri size okunur, aranızda da peygamberi bulunurken, nasıl inkâr edersiniz? Kim Allah'ın kitabına sarılırsa, şüphesiz doğru yola erişir. Ey inananlar! Allah'tan sakınılması gerektiği gibi sakının. Sizler, ancak müslüman olarak can verin. Toptan Allah'ın

966 Nisa, 4/59. 967 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 209. 968 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 209. 969 En'am, 6/116-117. 970 Hucurat, 49/7-8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 209-210. 971 En'am, 6/121. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 210. 972 Ahzâb, 33/64-68. 973 Zuhruf. 43/54-55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 210-211.

ipine sarılın, ayrılmayın."974 e. Kâfirler Ve Münafıklar: Kâfirlere ve münafıklara itaat edilmez, onlann eziyetine aldırılmaz, onlara karşı olanca güçle cihad edilir, onlara itaat geriye dönüştür: "Ey inananlar! Kâfirlere itaat ederseniz, sizi geriye döndürürler de kayba uğrarsınız. Halbuki mevlânız, Allah'tır. O, yardımcıların en iyisidir."975 "Sen kâfirlere uyma. Onlarla olanca gücünle cihad et."976 "Ey peygamber! Biz seni şahit, müjdeci, uyarıcı, Allah'ın izniyle ona çağıran, nurlandıran bir ışık olarak göndermişizdir. İnananlara, rablerinden büyük bir lütuf olduğunu müjdele. Kâfirlere ve münafıklara itaat etme. Eziyetlerine aldırma. Allah'a güven. Vekil olarak Allah yeter."977 f. Yalanlayanlar Ve Kötü Ahlâklılar: Yalanlayanlara ve kötü ahlâklılara itaat, onlan desteklemek anlamınna gelir: "Doğrusu senin rabbin, yolundan sapıtanları çok iyi bilir. O, doğru yolda olanları da çok iyi bilir. Bundan böyle, yalanlayanlara aldırma (itaat etme). Kendilerine yumuşak davranmanı isterler. Böyle yapsan, onlar da seni över, yumuşak davranırlar. Diliyle iğneleyen, kovuculuk eden, iyiliği daima önleyen, aşırı giden, suç işleyen, çok yemin eden alçak zorbaya, bütün bunlar dışında bir de soysuzlukla damgalanmış kimseye, mal ve oğullan (yandaşları) vardır diye aldırış (itaat) etmeyesin. Âyetlerimiz ona okunduğu zaman, 'öncekilerin masalları' der. Onun havada olan burnunu yakında yere sürteceğiz"978 g. Kalbi Gafiller Ve Günahkârlar: Allah'ı unutanlara, hevesine uyanlara, günah işleyenlere, inkarcılara ve ibadetten alıkoyanlara itaat edilemez: "Sabah akşam rablerinin rızasını dileyerek ona yalvaranlarla beraber sen de sabret. Dünya hayatının güzelliklerini isteyerek gözlerini o kimselerden ayırma. Bizi anmasını kendisine unutturduğumuz ve işinde aşırı giderek hevesine uyan kimseye uyma (itaat etme)."979 "Kur'an'ı sana indiren şüphesiz biziz. Rabbinin hükmüne kadar sabret. Onların günah işleyen ve inkarcı (kefûr) olanlarına uyma (itaat etme). Rabbinin adını sabah-akşam an."980 "Namaz kılmaktan menedene asla uyma (itaat etme). Sen secde et, rabbine yaklaş."981 h. Şirke Zorlayan Ana-Baba: Şirk, en büyük günahtır. Şirke zorlayan, kişinin ana-babası bile olsa, bu konutla onlara itaat edilmez: "Biz insana, ana ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye (ferman) etmişizdir. Eğer ana-baba, seni bir şeyi körü körüne bana ortak koşman için zorlarsa o zaman onlara itaat etme. Dönüşünüz banadır. Yaptıklarınızı size bildiririm."982 "Ana-baba, seni, körü körüne bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Bana yönelen kimsenin yoluna uy. Sonunda dönüşünüz banadır. O zaman, yaptıklarınızı size bildiririm."983 i. Aşırılar: Hz. Salih, Semud milletine şöyle dedi: "Allah'tan sakının, bana itaat edin. Yeryüzünü ıslah etmeyip, bozgunculuk yapan beyinsizlerin (aşırıların: müsriflerin) emirlerine itaat etmeyin."984 3. İtaatin Karşılığı:

974 Âli İmran, 3/99-104. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 211. 975 Âli İmran, 3/149-150. 976 Furkan, 25/52. 977 Ahzâb, 33/45-48. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 211-212. 978 Kalem, 68/7-16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 212. 979 Kehf, 18/28. 980 İnsan, 76/23-25. 981 Alâk, 96/19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 212-213. 982 Ankebut, 29/8. 983 Lokman, 31/15. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 213. 984 Şuara, 26/150-152. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 213.

İtaat edileceklere itaatte bulunma ecir, rahmet, kurtuluş ve cennet kapılarını açar.985 a. Ecir: Özellikle savaş emrine itaat, Allah'ın güzel ecrine yolu açar: "Bedevilerden savaşa katılmakta geri kalmış olanlara de ki: "Güçlü kuvvetli bir millete karşı, onlar müslüman olana kadar savaşmaya çağrılacaksınız. Eğer itaat ederseniz, Allah size güzel ecir verir. Ama daha önce yaptığınız gibi yine dönecek olursanız, sizi can yakan bir azaba uğratır."986 b. Rahmet: Özellikle Allah'a ve peygambere itaat, Allah'ın rahmet kapılarını açar: "Allah'a ve peygambere itaat edin ki size merhamet edilsin."987 "Mü'min erkekler ve mü'min kadınlar, birbirlerinin velileridir. İyiyi emreder, kötülükten alıkoyarlar. Namaz kılarlar, zekât verirler. Allah'a ye peygamberine itaat ederler. İşte Allah bunlara rahmet edecektir. Şüphesiz Allah, güçlüdür ve bilgedir."988 "Namaz kılın, zekât verin, Allah'a itaat edin ki size merhamet edilsin."989 "Bedeviler 'inandık' dediler. De ki: İnanmadınız. Ama İslam olduk deyin. İnanç henüz gönüllerinize yerleşmedi. Eğer Allah'a ve peygamberine itaat ederseniz, işlediklerinizden bir şey eksilmez. Doğrusu Allah, bağışlar ve merhamet eder."990 Hz Nuh, milletine şöyle seslendi: "Allah'a kulluk edin, ondan sakının, bana itaat edin ki Allah günahlarınızı bağışlasın, sizi belli bir süreye kadar ertelesin. Doğrusu Allah'ın belirttiği süre gelince geri bırakılamaz. Keşke bilseniz."991 c. Kurtuluş (fevz): Allah'a ve peygambere itaat, kurtuluş yolunun anahtarıdır: "Allah'a ve peygambere itaat eden, Allah'tan korkan ve ondan sakınan kimseler kurtuluşa erenlerdir."992 "Ey inananlar! Allah'tan sakının, dürüst/sağlam söz söyleyin de Allah işlerinizi kendinize yararlı kılsın ve günahlarınızı bağışlasın. Kim Allah'a ve peygambere itaat ederse, şüphesiz büyük kurtuluşa ermiş olur."993 d. Cennet: Allah'a ve peygambere itaat, cennete giden yolu açar: "Bunlar, Allah'ın yasalarıdır. Allah'a ve peygamberine kim itaat ederse, onu içlerinden ırmaklar akan cennetlere koyacaktır, orada temellidirler, büyük kurtuluş işte budur."994 "Kim Allah'a ve peygambere itaat ederse, işte onlar Allah'ın nimetine eriştirdiği peygamberlerle, dosdoğru olanlar, şehidler ve iyilerle beraberdirler. Onlar ne iyi arkadaştır. Bu nimet, Allah'tandır. Bilen olarak Allah yeter."995 " (..) Kim Allah'a ve peygamberine itaat ederse, Allah onu, içlerinden ırmaklar akan cennetlere koyar. Kim yüz çevirirse, onu can yakıcı azaba uğratır."996 4. İtaatsizliğin Sonu: a. Amelin İptali: Allah'a ve peygambre itaatsizlik, işlerin boşa gitmesine yol açar: "Ey inananlar! Allah'a itaat edin, peygambere itaat edin. İşlerinizi boşa çıkarmayın."997 985 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 213. 986 Fetih, 48/16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 213-214. 987 Ali İmran, 3/132. 988 Tevbe, 9/71. 989 Nur, 24/56. 990 Hucurât, 49/14. 991 Nuh, 71/3-4. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 214. 992 Nur, 24/52. 993 Ahzâb, 33/70-71. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 215. 994 Nisa, 4/13. 995 Nisa, 4/69. 996 Fetih, 48/17. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 215. 997 Muhammed, 47/33. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 215-216.

b. Sorumluluk: Allah'a ve peygambere itaatten yüzçevirenler, kendilerine yükletilenden sorumlu olur.998 c. Cehennem: Allah'a ve peygambere itaatsizlik, en büyük acı olan cehennemin yolunu açar, pişmanlık uyandırır: "Kâfirler, yüzleri ateşte çevrildiği gün, 'Keşke Allah'a itaat etseydik, keşke peygambere itaat etseydik' derler."999

TAKIYYE V-k-y (vekâ) kökünden türeyen ve takva sözüyle kökteş olan bu kelime, sözlük anlamıyla "korkma, çekinme, sakınma, korunma" demektir. Dini-siyasî bir tabir olarak, muhalif veya düşmanlara karşı, gerçek inanış ve düşüncesini gizleyerek, bir zarar gelmesini önlemek anlamına gelir. Kelimenin doğru yazımı ve söylenişi "takıyye" biçimindedir, "takiye" biçimi yaygın bir yanlıştır. Kur'an'da takıyye sözcüğü geçmez, "tukât" ve takva kökenli sözcükler yer alır. Takıyye, pekçok dini-siyasi mezhebin ve anlayışın kabul ettiği bir tutumdur.1000 Ehl-i sünnet düşüncesinde takıyyeye, elinde kuvvet ve iktidar bulunan kâfir ve zalimlerin can mal ve diğer varlıkları tehdidi üzerine izin verilmiştir. Bu konuda, şu âyetlere dayanılır: "Mü'minler, mü'minleri bırakıp kâfirleri dost edinmesinler. Kim böyle yaparsa, Allah katında bir değeri yoktur; ancak onlardan sakınmanız hali müstesnadır. Allah sizi kendisiyle uyarır, dönüş onadır."1001 Bu âyet, kâfirlerin müslümanlardan daha güçlü olduğu ve bu yüzden, politik yahut ahlâki anlamda kendilerine "dost" olmadıkça, müslümanlara zarar verebilecek konumda bulundukları durumlara işaret etmektedir.1002 "Gönlü imanla dolu olduğu halde, zor altında olan kimse müstesna, inandıktan sonra Allah'ı inkâr edip, gönlünü kâfirlere açanlara Allah katından bir gazap vardır, büyük azap da onlar içindir."1003 Bu âyet, işkence ve ölüm tehdidi altında canlarını kurtarmak: için görünüşte inançlarından "caydıklarını" söyleyen mü'minleri ima etmektedir. Aslında Kur'an'da, muhtelif yerlerde, inanç uğruna şehit olmanın yüce erdemine dikkat çekilmişse de, Allah'ın kimseye taşıyabileceğinden daha fazla yük yüklemediği de bilinmektedir.1004 Firavun ailesinden olup, onun baskılarından çekinen, rnü'min kimse de takıyye uygulamasının örneği olarak belirtilir.1005 Böyleleri, kendilerini tehlikelerden sakınmak için inançlarını bir süre için gizleyebilirler, ama uygun ortamların doğması durumunda insanları doğruya çağırma görevlerini ihmal etmeksizin hemen yerine getirmeye girişirler. Takıyye anlayışının, âyetlerde belirtilen ölçülerde istisnai olarak kullanılması yerine, aşırılığa kaçılması durumunda, büyük bir güvensizlik ortamı doğmaktadır. Böyle bir durum ise, gerçek düşüncenin ve hedefin ne olduğu konusunda güçlükler çıkarır. Ayrıca, kendi görüşünü paylaşmayan dini veya siyasi muhalif ya da rakiplere karşı, yerli yersiz düşüncelerle, takryye yapıyor, gerçek düşüncesini gizliyor biçiminde temelsiz ve kesin bilgi ve belgelere dayanmayan suçlamalarda bulunmak da doğru değildir. Takıyye'ye, kendince geçerli bir sebeple, olduğundan farklı görünebilmektir; yalana kılıf uydurmaktır, dinin mazur göreceğine inanılan "namuslu" bir yalandır biçiminde bakmak da yanlıştır.1006

HİCRET H-c-r (hecera) kökünden türeyen Hecr ve Hicran, bir insanın başkasından bedenen, dille veya kalben ayrılması ve uzaklaşmasıdır. Muhaceret veya Hicret, aslında, başkasından uzaklaşma anlamındadır.1007 1. Hicretin Türleri: Hicret iki türlüdür: 1) Bir yerden başka bir yere göç,

998 Nur, 24/54. Aynca bkz. Tegâbün, 64/12. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 216. 999 Ahzâb, 33/66. Aynca bkz. Fetih, 48/17. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 216. 1000 Takıyyenin günümüzdeki siyasi ortam açısından tartışılması için bkz. Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak 268-269. 1001 Âli İmran, 3/28. 1002 Muhammed Esed, age, 1/93 (20). 1003 Nahl, 16/106. 1004 Muhammed Esed, age, 2/553 (133). Krş. Bakara, 2/233, 286; Enam, 6/152; A'raf, 7/42; Mü'minun, 23/62. 1005 Mü'min, 40/28. Benzer bir durum için bkz. Yasin, 36/20-27. 1006 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 216-218. 1007 Râgıp el-Isfahâni, age, 782. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 218.

2) Allah'a hicret. Birincisi maddi ve bedeni, ikincisi ise ruhi ve manevi hicrettir.1008 a. Allah'a/Allah Yolunda Hicret: İnsanın şeytandan ve her türlü kötü duygu ve düşüncelerden (Allah dışındaki şeylerden arınıp Allah'a hicreti ana yurdu maddi anlamda mutlaka terketmeyi gerektirmez. Böylece hicret kavramı, daha geniş bir dinî ve ahlâki anlam kazanır. Böyle bir hicret, kesintisiz sürer. Şeytandan Allah'a hicret etmeyen bir kişi, gerçek mü'min olamaz: "Allah yolunda hicret eden, çok bereketli yer ve genişlik bulur. Evinden, Allah'a ve peygamberine hicret ederek çıkan kimseye ölüm gelirse, onun ecrini vermek Allah'a aittir. Allah, bağışlar ve merhamet eder."1009 Âyetteki "murâgamen kesîran" (bereketli yer) bölümü, "çok tenha yollar" biçiminde de karşılanır. Böylece bu, kişinin "şeytandan Allah'a yolculuğu"nun ilk adımlarında hiçbir zaman kendisini bırakmayacak olan buruk bir yalnızlığın mecazî ifadesidir.1010 Hz İbrahim, kavmine Allah'a iman çağrısı yaptığında, ona inanmamışlar ve tehditte bulunmuşlardı. Ancak Hz. Lût, Hz. İbrahim'e inanmıştı. Kavminin bu tutumu karşısında Hz İbrahim, onlara şöyle dedi: "Doğrusu ben rabbime (rabbimin dilediği yere) hicret ediyorum. Şüphesiz o, güçlü ve bilgedir."1011 Hz İbrahim, kendi kötü ve zalim çevresinden "kopma"sında (i'tizâl) ve Kuzey Mezopotamya'da bulunan Harran'a oradan da Suriye ve Filistin'e maddi olarak göç etmesinde (Meryem, 19/48-49) olduğu gibi, bu âyette de hicret sözcüğü, açıkça hem maddi, hem de manevi anlamda kullanılmıştır.1012 "(..) Allah yolunda hicret etmedikçe münafıklardan dost edinmeyin (..)"1013 âyetindeki hicret sözcüğü iki şekilde, yorumlanmıştır: 1) Zahirî anlam, küfür diyarından iman diyarına göç ediştir. 2) Ancak buradaki hicret sözcüğüne şehevâtin, kötü ahlâkın ve günahların terki ve reddi anlamı da verilmiş-tir.1014 Allah yolunda hicret edenlere, hem dünyada güzel bir yer, hem de âhirette ecir vardır.1015 Hicret eden, sonra

ldürülen veya ölenlere Allah güzel rızık verecek, hoşnut olacakları bir yere yerleştirecektir.1016

. Kötülük Diyarından Başka Bir Diyara Hicret:

ere ana yurtlarından daha iyi yaşayabileceklerine dair ümit ve söz veren bir diyara apılan göçü anlatır.1017

) Öz Diyarını Gönüllü Terk:

lerinden çıkarılanların, yolunda ezaya uğratılanların, savaşan ve öldürülenlerin ünahlarını elbette örtecektir.1018

) Öz Diyarını Zorla Terk:

k veya çıkarılmakla gerçekleşir. Bu durumda, zulme uğrayanların endilerini savunma hakları da doğar.1019

. Hicretin Sebepleri:

nılmaz acılarla karşılaşır veya yurdundan zorla çıkarılır ve sürülürse icret etmekten başka çıkar yol kalmaz.1020

ö b Hicret sözcüğü, daha çok gayri müslim ya da zulümle ve kötü yönetilen bir diyardan, islam ilkelerine göre yönetilen veya göçmenly A Allah, hicret edenlerin, memleketg B Öz diyarını zorla terk, yurttan sürülmek 2 İnsanlar, zulüm, baskı ve eziyet altında dayah

1008 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 218. 1009 Nisa, 4/100. 1010 Muhammed Esed age, 1/163 (126). 1011 Ankebût, 29/16-26. 1012 Muhammed Esed, age, 2/809 (21). 1013 Nisa, 4/89. 1014 Râgıb el-Isfahâni. age, 782. 1015 Nahl, 16/41. 1016 Hac, 22/58-59. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 218-219. 1017 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 220. 1018 Âli İmran, 3/195. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 220. 1019 Bkz. Âli İmran, 3/195; İsra, 17/76-77; Haşr, 59/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 220. 1020 Ne yazık ki insanlığın uzak ve yakın tarihi, bunun acı örnekleriyle doludur. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 220.

a. Zulüm, Baskı Ve Eziyet: Zulüm, baskı ve eziyet gibi şiddete ve kan dökücülüğe dayalı, insan haklarını çiğneyen bir ortamda yaşamaktansa, böyle bir kötülük diyarından uzaklaşmak gerekir: "Haksızlığa (zulme) uğratıldıktan sonra, Allah yolunda hicret eden kimseleri, andolsun ki dünyada güzel bir yerde yerleştiririz. Âhiret ecri ise daha büyüktür. Keşke bilseler! Onlar sabreden ve yalnız rablerine güvenen kimselerdir."1021 "Rabbin, türlü eziyete (fitneye) uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra cihad eden (üstün çaba gösteren) ve sabreden kimselerden yanadır. Rabbin, şüphesiz bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder."1022 b. Yurttan Çıkarılma/Sürülme: Allah, hicret edenlerin, memleketlerinden çıkarılanların, yolunda/uğrunda eziyete uğratılanların, bu yolda savaşan ve öldürülenlerin günahlarını örtecek, âhirette de onlara cennetleri verecektir.1023 Allah'ın verdiği ganimet mallan, özellikle yurtlarından ve mallarından edilmiş, Allah'ın dinine ve peygamberine yardım eden muhacir yoksullarındır.1024 3. Hicret Yükümlüleri: Hicret yükümlüleri, meleklerle mustaz'af (ezilen) kişiler arasında geçen bir âhiret diyalogu çerçevesinde şöylece belirtilir: "Melekler, kendilerine yazık edenlerin canlarını aldıkları zaman, onlara 'Ne yaptınız bakalım?' deyince, 'Biz yeryüzünde zavallı (mustaz'af) kimselerdik' diyecekler. Melekler de 'Allah'ın arzı geniş değil miydi?' cevabını verecekler. Onların varacakları yer cehennemdir. Orası, ne kötü dönüş yeridir! Çaresiz kalıp bir yol bulamayan zavallı erkek, kadın ve çocuklar bu yargının dışındadırlar. Allah'ın, işte bunları affetmesi umulur. Allah, affedici ve bağışlayıcıdır. Allah yolunda hicret eden, yeryüzünde bereketli yer ve genişlik bulur. (..)"1025 Buna göre, geçerli bir mazereti olmayanlar, kötülük diyarından göç etmekle yükümlüdür. Hicret etmekten korkanlar, göçecekleri yeni yurtlarında çok bereketli yer ve genişlik bulacaklarına inanmalıdır. "Yeryüzünde zavallıydık" mazereti böyle bir durumda geçerlilik kazanmayacaktır. Çaresiz kalan ve bir yol bulamayan zavallı erkek, kadın ve çocuklar ise, hicret etmekle yükümlü değildir. Bu geçerli mazeretleri dolayısıyla, Allah onları bağışlayacaktır.1026 4. Hicretin Sonuçları: Hicret, önemli bir durumdur. Hicret edenler, yeni yurtlarında bir takım sıkıntılarla karşılaşır. Bu yüzden hicret edenleri sevme, koruma ve maddi-manevi destekleme yükümlülüğü doğar. Ayrıca, bazı durumlarda göçmenlerin sınanması gerekir. Göç edemeyenlerin de kaldıkları yerde korunması insani bir görevdir.1027 a. Göçmenleri Sevme, Koruma Ve Destekleme Yükümlülüğü: Ağırlıklı olarak savaş ve barış ilişkilerini ve bunların sonuçlarını ele alan Enfal Sûresi'nin son bölümü, bu ilişkileri hicret ve sonuçları bağlamında da ele almaktan geri durmaz: "Doğrusu, inanıp hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihat edenler ve kucak açıp yardım edenler, işte bunlar birbirinin dostudurlar. İnanıp hicret etmeyenlerle sizin bir dostluğunuz (onları himaye göreviniz) yoktur. Fakat din uğrunda yardım isterlerse, aranızda anlaşma olan topluluktan başkasına karşı, onlara yardım etmeniz gerekir. İnkâr edenler, birbirlerinin dostlarıdır. Eğer siz aranızda dost olmazsanız, yeryüzünde kargaşalık (fitne) ve büyük bozgun (fesad) çıkar. İnanıp hicret edenler, Allah yolunda savaşanlar ve muhacirleri barındırıp yardım edenler, işte onlar gerçekten inanmış olanlardır. Onlara bağışlanma ve cömertçe rızık vardır. Sonra inanıp hicret eden ve sizinle birlikte savaşanlar, işte onlar sizdendir. Birbirinin mirasçısı olan akraba (birbirine sıkıca bağlı müminler), Allah'ın kitabına göre birbirine daha yakındır. Doğrusu Allah, her şeyi bilir."1028 Bu âyetler öbeği, görüldüğü gibi, hicretin sonuçlarını ayrıntılı biçimde ele almaktadır. Buna göre, göçmenleri veya göç etmemiş mü'minleri koruma ve destekleme yükümlülüğü vardır. 1021 Nahl, 16/41-42. 1022 Nahl, 16/110. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 220-221. 1023 Âli İmran, 3/195. 1024 Haşr, 59/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 221. 1025 Nisa, 4/97-100. Ayrıca bkz. Ankebut, 29/56. 1026 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 221-222. 1027 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 222. 1028 Enfal, 8/72-75. Son cümle İçin bkz. Ahzâb, 33/6.

Âyetler, Öncelikle göçmenleri koruma ve destekleme yükümlülüğünü ele alır. Bu çerçevede, göçmenler "Muhacirûn", onlara kucak açıp yardım ve destek sağlayanlar ise "Ensâr" adını alır. İnanıp hicret edenler, mallarıyla ve canlarıyla cihat edenler ve muhacirlere kucak açıp yardım edenler, birbirlerinin dostu, yani müttefikidir, birbirlerine destek olurlar. Bunlar gerçekten mü'min kimselerdir. Onlara mağfiret ve bol nzık vardır. Tarihi çağrışımı aşarak gözönüne alınması gereken Ensâr'm psikolojik durumunu şu âyet, çok veciz biçimde dile getirir: "Daha önceden yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine hicret edip gelenleri severler; onlara verilenler karşısında içlerinde bir çekememezlik hissetmezler. Kendileri bir zaruret/sıkmtı içinde bulunsalar bile, onları kendilerinden önde tutarlar. Nefsinin tamahkarlığından (açgözlülükten) korunabilmiş kimseler, mutluluğa ereceklerdir."1029 Cimrilik, açgözlülük ve ihtiras, hem bu dünyada, hem de âhirette mutluluğu elde etmenin önündeki en önemli engellerdir. Ensar, işte bu engelleri aşabilen kişilerdir.1030 b. Göç Etmeyenleri Koruma Yükümlülüğü: İnanıp göç etmeyenleri, göç edecekleri vakte kadar koruma yükümlülüğü yoktur. Ancak, dini inanç ve tercihlerinden ötürü zulüm ve baskı altında olurlar ve bundan kurtulmak için yardım isterlerse, ittifak ya da içişlerine karışmazlık andlaşması yapılmış olanlar dışındakilere karşı, onlara yardım eli uzatılır. Andlaşma bulunan topluluklara karşı, İslam devletinin ya da cemaatinin, gayrimüslim yönetimlerin müslüman uyrukları lehinde silahlı yahut kuvvete başvurarak müdahalesi, mevcut andlaşmanın öngördüğü yükümlülükleri ihlali olacağından, kuvvete dayalı bir çözüme izin yoktur. Bu tür sorunların çözümü, ya iki taraf arasında yapılabilecek andlaşmalarla, ya da baskı altındaki müslümanların İslam diyarına göç etmesi yoluyla sağlanabilir.1031 c. Mali Ödeme Yükümlülüğü: Muhacirlere, sevgi ve korumanın yanında, mali ödemeler de yapmak gerekir: "İçinizde imkan ve servet sahibi olanlar, yakınlarına, düşkünlere ve Allah yolunda hicret edenlere vermemek için yemin etmesinler. Affetsinler, geçsinler. Allah'ın sizi bağışlamasından hoşlanmaz mısınız? Allah, bağışlayan ve merhametli olandır."1032 Bu âyetin, kızı Hz. Aişe hakkında ortaya atılan söylentilere katıldığı için, o güne kadar destekleyip yardımda bulunduğu muhacirlerden olan yakını Mistah'a bir daha yardımda bulunmayacağına dair yemin eden Hz. Ebu Bekir'le ilgili olduğu belirtilir. Âyetin inişi üzerine Hz Ebu Bekir, Mistah'a yeniden ödeme yapmaya başladı, bundan asla vazgeçmeyeceğini belirtti.1033 Ancak âyette kullanılan üslûp, mesajın zamanla ve kişiyle kayıtlı olmadığım gösterir. Bu bakımdan, âyetteki öğreti, tarihî şartlan aşkındır. Bu gönüllü ödemeler yanında, devletin de elde ettiği ganimetlerden, muhacir yoksullara ödeme yapma zorunluluğu vardır: "Allah'ın verdiği bu ganimet malları; bilhassa yurtlarından ve mallarından edilmiş olan, Allah'tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah'ın dinine ve peygamberine yardım eden muhacir fakirlerindir. İşte doğru olanlar bunlardır."1034 d. Sınama: Hicret edenlerin iyi niyetli olup olmadıklarını öğrenmek gerekir, bunun için sözlü güvence de yeterlidir: "Ey mü'minler! İnanmış kadınlar hicret ederek size gelirlerse, onları deneyin (hicretlerinin sebebini inceleyin). Allah, onlann imanlarını çok iyi bilir. Onların mü'min kadınlar olduklarını öğrenirseniz, inkarcılara geri çevirmeyin. Bu kadınlar, o inkarcılara helal değildir. İnkârcılann bu kadınlara verdikleri mehirleri iade edin. Bu kadınların mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman, onlarla evlenmenizde bir engel yoktur. (..)"1035 Hicri 6. yılda yapılan Hudeybiye Andlaşması, müslümanların tarafına geçen Kureyşlilerin iadesi zorunluluğunu öngörüyordu. Kureyş, kocalarının arzusu hilafına müslüman olan ve Medine'ye hicret eden kadınlar için de bu kuralın uygulanması gerektiğini düşünüyordu. Hz, Peygamber onların bu taleplerini reddetti. Dinî inançları dolayısıyla değil de, dünyevi menfaat ümidi ve endişesiyle göç edenlerin ise, iman ettikleri beyanında bulunması

1029 Haşre, 59/9. 1030 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 222-223. 1031 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 223-224. 1032 Nur, 24/22. 1033 Vahidî, Esbabu Nuzûli'l-Kur'an, s. 332. 1034 Haşr, 59/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 224. 1035 Mümtehme, 60/10.

gerekir.1036 5. Hicretin Karşılığı: İnananlar, hicret edenler ve Allah yolunda cihat edenler, Allah'ın rahmetini umarlar. Allah da bağışlar ve merhamet eder.1037 Allah, hem yurtlarını terkeden muhacirlerden, hem de onlara kucak açan ensardan hoşnuttur: "İyilik yarışında önceliği kazanan (es-sâbikûne'l-evvelûn) muhacirler ve ensar ile onlara güzelce uyanlardan Allah hoşnut olmuştur. Onlar da Allah'tan hoşnutturlar. Allah onlara, içinde temelli kalacakları, içlerinden ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır. İşte büyük kurtuluş budur."1038 Evinden, Allah'a ve peygamberine hicret ederek çıkan kimse ölürse, onun ecrini vermek Allah'a düşer. Allah, bağışlar ve merhamet eder.1039 İnanan, hicret eden ve Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlere, Allah katında en büyük dereceler vardır. İşte kazananlar onlardır. Rableri onlara katından bir rahmet, hoşnutluk ve içinde tükenmez nimetler bulunan temelli ve ebedi kalacakları cennetleri müjdeler. Büyük ecir Allah katmdadır.1040 Haksızlığa (zulme) uğratıldıktan sonra, Allah yolunda hicret eden kimseler, dünyada güzel bir yerde yerleştirilir. Âhiret ecri ise daha büyüktür.1041 İnanıp hicret edenler, Allah yolunda savaşanlar ve muhacirleri barındıranlara, bağışlanma ve bol rızık vardır.1042 Allah yolunda hicret edenlere, sonra öldürülen veya ölenlere güzel bir rızık vardır, hoşnut olacakları yere konulurlar.1043 Hicret edenlerin, memleketlerinden çıkarılanların, Allah yolunda ezaya uğratılanların, savaşanların ve öldürülenlerin günahları (seyyiâtı) örtülecek, Allah katından bir nimet olarak, içlerinden ırmaklar akan cennetlere konulacaklardır.1044 Allah, sıkıntılı bir zamanda bir kısmının kalpleri kaymak üzereyken, peygambere uyan muhacirlerin, ensarın ve peygamberin tevbelerini, şefkatli ve merhametli olduğu için kabul etmiştir.1045 6. Hicret Etmeyenler: Geçerli bir mazeretleri olmayan ve "yeryüzünde zavallı kişilerdik" diyenlere, melekler, "Allah'ın arzı geniş değil miydi ki hicret edesiniz?" cevabını verecektir. Böylelerinin varacağı yer, kötü bir dönüş yeri olan cehennemdir. Çaresiz kalan ve yol bulamayan zavallı erkekler, kadınlar ve çocuklar ise bundan müstesnadır.1046 Hicret etmeyen münafıklar, Allah yolunda hicret etmedikçe dost edinilmez. Eğer yüzçevirirlerse, savaş hükümleri uygulamaya girer, yakalanır ve bulundukları yerde öldürülürler.1047 İnanıp hicret etmeyenlerle bile, hicret edene kadar, din uğrunda yardım istemeleri dışında, bir dostluk (sorumluluk) sözkonusu değildir.1048

İSTİD'AF/MUSTAD'AF (MUSTAZ'AF): Za'f kökünden gelen mustaz'af kelimesinin türediği istid'âf (istiz'âf), Kur'an-ı Kerim'de onüç yerde geçer. Zayıf kelimesi de iki yerde mustaz'afla eşanlamlı kullanılmıştır. Mustaz'af, küçük görülen, horlanan, ezilen ve ezilip itilen/kakılan kişiler veya topluluklardır. Kur'an'da belirtildiğine göre, mustaz'afların başında çocuklar, kadınlar, yaşlı erkekler yer alır.1049 Bazı peygamberler de (Hz. Harun ile Hz. Şuayb), kavimleri veya bunların ileri gelenleri tarafından mustaz'af görülmüştür.1050 Mustaz'af, bu âyetlerden anlaşıldığına göre, korumasız, küçük görülen, horlanan kişilerdir. Küçük gören, hor gören kimselere Kur'anî terimle müstekbir denir. Altı kadar âyette, birbirlerine karşı tutumları karşılaştırılır. Zayıf durumda olmak, bazı kötülüklerin başa gelmesi korkusunu da doğurur: "Yeryüzünde az sayıda olduğunuz ve zayıf sayıldığınız için insanların sizi esir alarak alıp götürmesinden korktuğunuz zamanları hatırlayın. Allah, şükredesiniz diye sizi barındırmış, yardımıyla desteklemiş, temiz

1036 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 224-225. 1037 Bakara, 2/218. 1038 Tevbe, 9/100. 1039 Nisa, 4/100. 1040 Tevbe, 9/20-22. 1041 NahI, 16/41. 1042 Enfal, 8/74. 1043 Hac, 22/58-59. 1044 Âli İmran, 3/195. 1045 Tevbe, 9/117. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 225-226. 1046 Nisa, 4/97. 1047 Nisa, 4/89. 1048 Enfal, 8/72. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 226-227. 1049 Nisa, 4/98; Hûd, 11/91; Kasas, 28/4. 1050 Araf, 7/150; Hûd, 11/91.

şeylerle rızıklandırmıştır."1051 Müstekbirlere karşı tutumları ve sorumlulukları açısından mustaz'aflar üç grupta ele alınabilir.1052 1. Dirençli Mustaz'aflar: Bu çeşit mustaz'aflar, müstekbirlere karşı direnerek, onların bozgunculuklarına karşı çıkan, kötülüklerini engellemeye çalışan, dolayısıyla takdir edilen kişi veya gruplardır: "Hor görülen (mustaz'af) yahudiler'i, bereketlendirdiğimiz yerin doğularına ve batılarına mirasçı kıldık. Rabbinin İsrailoğulları'na verdiği güzel söz, sabırlarına karşılık yerine geldi. Firavun ve milletinin yaptığını ve yükselttiklerini yıktık."1053 Buna göre, büyüklük taslayıp ellerindeki güç kaynaklarını, güçsüzleri Allah yolundan alıkoymak için kullananlara karşı mücadele etmek gerekmektedir. Bu mücadeleyi veren ve hak yoldan sapmayan zayıflar, sabırları sonucunda zafere ulaşacaktır. Firavun en önemli müstekbir tiplerinden biridir, pek-çok kötülük yapmıştır: "İnanan bir kavim için, sana Musa ve Firavun olayını olduğu gibi anlatacağız. Firavun memleketin başına geçti ve halkını bölüklere ayırdı. İçlerinden bir topluluğu güçsüz (mustaz'af) bularak onların oğullarını boğazlıyor, kadınlarını sağ bırakıyordu; çünkü o, bozguncunun biriydi. Biz, memlekette güçsüz sayılanlara iyilikte bulunmak, onları önderler kılmak, onları varis yapmak, memlekete yerleştirmek; Firavun, Hâmân ve her ikisinin askerlerine, çekinmekte oldukları şeyi göstermek istiyorduk."1054 Bu âyete göre, müstekbirlerin mustaz'afları ezme yöntemlerinden biri de, onları daha kolay ezmek için bölüp parçalamak ve öylece yutmaktır.1055 2. İşbirlikçi Mustaz'aflar: Mustaz’afların bir kısmı, dünyevi çıkarları uğruna, müstekbirlere karşı direnmek bir yana, onlarla işbirliği içindedir. Kur'an'da, bu iki grup arasındaki ilişki, bir âhiret diyalogu biçiminde verilir: "Kendilerine yazık edenlerin canlannı aldıkları zaman onlara, 'Ne yaptınız bakalım?' deyince, 'Biz yeryüzünde zavallı (mustaz'af) kimselerdik' diyecekler, melekler de 'Allah'ın arzı geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!' cevabını verecekler. Onların varacakları yer cehennemdir. Orası ne kötü dönüş yeridir. Çaresiz kalan, yol bulamayan zavallı (mustaz'af) erkek, kadın ve çocuklar müstesnadırlar. İşte Allah'ın bunları affetmesi umulur."1056 Müstekbirlerin beldesinden göç etmemekle, bu çeşit mustaz'aflar zulme bir yerde rıza göstermiş demektir, bu da onları cehenneme götürür: "İnsanların hepsi Allah'ın huzuruna çıkarlar. Güçsüzler, büyüklük taslayanlara, 'Doğrusu biz size uymuştuk. Allah'ın azabından bizi koruyabilecek misiniz?' derler. Cevap olarak 'Allah bizi doğru yola eriştirseydi, biz de sizi eriştirirdik. Artık sizlansak da, sabretsek de birdir, çünkü kaçacak yerimiz yoktur' derler."1057 "İnkâr edenler 'Bu Kur'an'a ve ondan öncekilere inanmayacağız' dediler. Sen bu zalimleri, rablerinin huzurunda dikildikleri zaman, suçu birbirlerine atıp dururken bir görsen! Güçsüz sayılanlar, büyüklük taslayanlara 'Siz olmasaydınız, biz inanmış olacaktık' derler. Büyüklük taslayanlar, güçsüz sayılanlara (mustaz'aflara) 'Size doğruluk rehberi geldikten sonra ondan sizi biz mi alıkoyduk? Hayır; zaten suçlu kimselerdiniz' derler. Güçsüz sayılanlar da büyüklük taslayanlara 'Hayır, gece gündüz hile kuruyor ve bize Allah'ı inkâr etmemizi, ona ortaklar koşmamızı emrediyordunuz' derler. Azabı gördüklerinde, ettiklerine içleri yanar. İnkâr edenlerin boyunlanna demir halkalar vururuz. Yaptıklarından başka bir şeyin cezasını çekmezler."1058 "Ateşin içinde birbiriyle tartışırlarken, güçsüzler (mustaz'aflar), büyüklük taslayanlara 'Doğrusu, biz size uymuştuk, şimdi ateşin bir parçasını olsun bizden savabilir misiniz?' derler. Büyüklük taslayanlar, 'Doğrusu hepimiz onun içindeyiz. Allah, kullar arasında şüphesiz hüküm vermiştir' derler."1059 Bu âyetler, mustaz'afların tek bir çeşit olmadığını, aralarında ayrım yapılması gerektiğini açıkça belirtir. Dolayısıyla mustaz'af tabirinin sloganik biçimde her ezilene kullanılması tartışılır. Dünyevi çıkarları yüzünden büyüklük taslayanlara ses çıkarmayanlar, onların peşlerine takılarak bozgunculuklarına, baskılarına ve Allah yolundan alıkoymalarına rıza gösterenler, onlarla mücadeleden kaçanlar müstekbirlerin suçlarına da ortak ortak olur, aynı sonuca katlanır.1060

1051 Enfal, 8/26. 1052 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 227. 1053 A'raf, 7/137. 1054 Kasas, 28/3-6. 1055 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 228. 1056 Nisa, 4/97-99. 1057 İbrahim, 14/21. 1058 Sebe, 34/31-33. 1059 Mü'min, 40/47-48. 1060 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 228-230.

3. Çaresiz/Dirençsiz Mustazaflar: Bu çeşit mustaz'aflar, çeşitli imkânsızlıklar yüzünden müstekbirlere karşı direnemeyen kişi veya gruplardır: "Size ne oluyor da, 'Rabbimiz! Bizi halkı zâlim olan bu şehirden çıkar, katından bize sahip çıkan gönder, katından bize bir yardımcı lütfet' diyen zavallı (mustaz'af) çocuklar, erkekler ve kadınlar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz?"1061 Bu âyet gücü yetenlere, çaresiz mustaz'afları, savaşarak bile olsa koruma ve destekleme görevini yükler. "Çaresiz kalan, yol bulamayan zavallı (mustaz'af) erkek, kadın ve çocuklar müstesnadır. İşte Allah'ın bunları affetmesi umulur. Allah affedendir, bağışlayandır."1062 Yardıma gücü yetenler tarafından bu üçüncü türden mustaz'aflara, müstekbirleri sevindirecek şekilde davranılmaz, bilakis onlara destek olunur: "Musa, milletine kızgın ve üzgün olarak dönünce, 'Benim arkamdan ne kötü olmuşsunuz. Rabbiniz'in emrinin çabucak gelmesini mi istiyorsunuz?' dedi, levhaları attı ve kardeşinin başından tutup kendine doğru çekti. Harun 'Ey annemoğlu! Bu millet beni küçümsedi; az kalsın öldürecektiler. Bana, düşmanları sevindirecek şekilde davranma, beni bu zalim milletle bir tutma' dedi."1063 Müstekbir-mustaz'af karşılaştırmalarında, sayı-zaaf/ kuvvet ilişkisi üzerinde de durulur. Buradan anlaşıldığına göre, güçlülere karşı direnmenin yollarından biri, mustaz'aflann kenetlenip birlik olmasıdır: "Yeryüzünde az sayıda olduğunuz ve zayıf (mustaz'af) sayıldığınız için insanların sizi esir alıp götürmesinden korktuğunuz zamanları hatırlayın"1064 "Dediler ki: 'Ey Şuayb! Söylediklerinin çoğunu anlamıyor ve doğrusu seni aramızda güçsüz (mustaz'af) görüyoruz. Eğer taraftarların olmasaydı, seni taşlardık. Esasen bizim gözümüzde pek itibarın da yoktur."1065 Mustaz'af kadın ve çocuklara iyi davranılmalıdır: "Kadınlar hakkında senden fetva isterler. De ki 'Onlar hakkında fetvayı size Allah veriyor': 'Bu fetva, kendilerine yazılan şeyi vermediğiniz ve kendileriyle evlenmeyi arzuladığınız yetim kadınlara ve bir de zavallı (mustaz'af) çocuklara ve yetimlere doğrulukla bakmanız hususunda Kitap'ta size okunandır'. Ne iyilik yaparsanız, Allah onu şüphesiz bilir."1066

6- ŞİDDET VE BAŞKALDIRIYLA İLGİLİ KAVRAMLAR

ZULÜM/ZALİM: Zulüm, Kur'an'da en çok kullanılan kavramlardan biridir. Z-l-m (zaleme) kökünden türeyen zulüm, bir şeyi kendine ait olmayan yere koymak, azaltarak veya fazlasıyla, vaktini veya yerini gözetmeden yerine getirmek, vakitli vakitsiz, yerli yersiz yapmak demektir. (Krş. Kehf, 18/33). Zulümün zıddı, adalettir, (zulüm x adalet -adl, kist-). Hakka tecavüze de zulüm denir; tecavüzün az ya da çok olması önemli değildir. Bu yüzden zulüm sözcüğü, hem büyük günah, hem de küçük günah için kullanılır. İşte bu sebeple, Hz Adem'in davranışı, zulüm olarak adlandırılmıştır. (Bakara,2/35; A'raf, 7/23). Aynı şekilde, İblis de zalimdir. Bu iki zulüm arasında büyük bir fark bulunduğu gözardı edilmemelidir.1067 Karanlık anlamındaki zulmet de, zulümle aynı köktendir, nurun, aydınlığın zıtanlamlısıdır (zulmet x nur). Kuran'da "kendine yazık (zulüm) etti" ifadesi, pekçok âyette yer alır. Bu ifade, aşağıda sayılacak zülüm çeşitlerini belirten âyetlerde bulunduğu gibi, daha başka âyetlerde de bulunur. Özellikle bu ikinci gruptaki âyetlerde "kendine yazık etti" ifadesi daha çok, büyük veya küçük günah işledi anlamındadır. Kur'an bu çeşit zulümlerden Allah'a sığınıp bağışlanma dualarına örnekler de verir. Bu çeşit dualar kabule layık dualardır.1068 1. Zulmün Kökeni Ve Temeli: a. Allah Ve Zulüm: Allah zâlim değildir, zulüm istemez, zâlimlerden haberdardır, zâlimleri sevmez ve doğru yola eriştirmez, onları lanetler, ahdi zâlimlere erişmez; kısacası Allah, zalimler konusunda çok hassastır.1069

1061 Nisa, 4/75. 1062 Nisa, 4/98-99. 1063 A'raf, 7/150. 1064 Enfal, 8/26. 1065 Hûd, 11/91. 1066 Nisa, 4/127. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 230-231. 1067 Râgıb el-Isfahânî, Müfredat 470-47. 1068 Bakara, 2/37; A'raf, 7/23; Enbiya, 21/87; Kasas, 28/16; Neml, 23/44. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 233-235. 1069 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 235.

A) Allah Zalim Değildir. Allah kullara yaptıklarının karşılığını verir, onlara hem dünyada hem, de âhirette asla zulmetmez.1070 Allah, hiç bir kasaba halkını, kendilerine öğüt veren gelmeden yok etmemiştir, zâlim değildir.1071 Kim yararlı iş işlerse lehinedir. Allah kullara karşı zalim değildir.1072 Allah zerre kadar haksızlık etmez, zerre kadar iyilik olsa onu kat kat arttırır ve yapana büyük ecir verir.1073 Allah insanlara hiç zulmetmez fakat insanlar kendilerine zulmeder.1074 B) Allah, Zulüm İstemez: Bir takım yüzlerin ağaracağı, bir takımının da kararacağı gün, birincilerin Allah'ın rahmetine, ikincilerin ise azabına hak kazanacağı belirtildikten sonra, şu anlatılır: "İşte bunlar, sana doğru olarak okuduğumuz Allah'ın âyetleridir. Allah hiç kimseye zulmetmek istemez."1075 Firavun'un ailesindeki inanmış adam da, milletinin başına, peygamberleri yalanlayan Nûh, Âd, Semud gibi kavimlerin başına gelen gibi bir azaptan korktuğunu belirttikten sonra, şunu söyler: "Allah kullara zulüm dilemez."1076 C) Allah Zâlimlerden Haberdardır: Allah zâlimleri bilir,1077 hem de onları en iyi bilendir.1078 Allah'ın, zâlimlerin yaptıklarından habersiz olduğu asla sanılmasın, gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne kadar onları ertelemektedir.1079 D) Allah Zâlimleri Sevmez: Allah'ın sevmediklerinin başında zâlimler yer alır. İnanıp yararlı iş yapanların ecirleri tastamam verilecektir. Allah, zâlimleri sevmez.1080 Allah, günleri (bazan lehte, bazan aleyhte) döndürülür durur, zulmedenleri sevmez.1081 Bir kötülüğün karşılığı, aynı şekilde bir kötülüktür. Ama kim affeder ve barışırsa, onun ecri Allah'a aittir. Doğrusu o, zulmedenleri sevmez.1082 E) Allah'ın Laneti Zâlimleredir. Allah'ın laneti, Allah yolundan alıkoyan, o yolun eğriliğini isteyen ve âhireti inkâr eden zâlimleredir.1083 Allah'ın laneti, yalan söyleyerek Allah'a iftira eden zâlimden de zâlimleredir.1084 Peygamberleri yalanlayan zâlimlerin âhirette özür beyan etmeleri faydasızdır, lanet onlaradır, yurdun kötüsü de onlarındır.1085 F) Allah Zâlimleri Doğruya Eriştirmez: "Allah zulmeden kimseleri doğru yola eriştirmez."1086 Bu ifade, kâfirler, münafıklar, Allah'a iftira edenler, ilâhî mesaja uymayanlar, ehli kitabı dost edinenler ve heveslerine uyanlar için kullanılmıştır.1087 G) Allah'ın Ahdi Zâlimlere Erişmez: Allah, Hz. İbrahim'i bir takım emirlerle denemiş, o da bu emirleri yerine getirmişti. Bunun üzerine Allah ona, 1070 Bakara, 2/281; Âli İmran, 3/182; Enfal, 8/51; Mü'min, 40/17; Hac, 22/10; Kaf, 50/29; Kehf, 18/49; Ahkâf, 50/29. 1071 Şuara, 26/208-209. 1072 Fussilet, 41/46. 1073 Nisa, 4/40. 1074 Yunus, 10/44. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 236. 1075 Âli İmran, 3/108. 1076 Mü'min, 40/30-31. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 236. 1077 Bakara,2/95, 246; Tevbe, 9/47 (nifak); Cuma, 62/7 (yahudi seçilmişliği). 1078 En'am, 6/58. 1079 İbrahim, 14/42. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 236-237. 1080 Âli İmran, 3/57. 1081 Âli İmran, 3/140. 1082 Şûra, 42/40. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 237. 1083 Araf, 7/44. Krş. Hüd. 11/19. 1084 Hûd, 11/18. (Bunlar Araf, 7/44'te sözü edilenlerdir). 1085 Mü'min, 40/52. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 237. 1086 Bakara, 2/258; .Âli İmran, 3/86; Maide, 5/51 (dostluk); En'am, 6/144; Tevbe, 9/19, 109 (nifak); Kasas, 28/50; Ahkâf, 46/10; Saf, 61/7 (yalan); Cuma, 62/5. 1087 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 237.

"Seni insanlara önder/örnek yapacağım" demişti. Hz. İbrahim, "Soyumdan da mı?" deyince, Allah "Zâlimler benim ahdime erişemez" buyurmuştu.1088 Bu âyet, İsrailoğullarına Allah'ın nimetini belirten önceki iki âyetle birlikte ele alındığında, Allah tarafından insanların önderi kılınan Hz. İbrahim'in soyundan gelmeleri sebebiyle "Allah'ın seçilmiş halkı" olduklarına inanan İsrailoğullarının bu iddiasını reddettiği görülür. Kur'an, Hz. İbrahim'in yüce konumunun fiziksel olarak onun soyundan gelenlere ve hele onların içindeki günahkarlara kendiliğinden benzer bir konum kazandırmayacağını açıklığa kavuşturur.1089 b. İnsan Ve Zulüm: Kur'an'da insanın olumsuz özellikleri arasında, bozgunculuk ve kan dökücülük (saldırganlık)1090, hüsranda oluş1091 bilgisizlik (cehûl)1092, acelecilik, huysuzluk ve sabırsızlık (cezû) engelci (menû)1093 kendine çokça zulüm etmesi (zalûm) ve nankörlük (keffâr) olarak belirtilir. Bu son ikisi şöylece anlatılır:

"Allah, kendisinden isteyebileceğiniz her şeyi size vermiştir. Allah'ın nimetini sayacak olsanız, bitiremezsiniz. Doğrusu insan pek zâlim ve çok nankördür."1094 İnsanlar arasındaki zulmün kökeni, yine insanların kendisidir; heveslerine, istek ve tutkularına, doymazlığına, açgözlülüğüne tutsak olan insandır.1095 2. Zulüm Tutum Ve Davranışlar Zulüm niteliği taşıyan tutum ve davranışları, ilâhi hak ihlâlleri, insan haklan ihlâlleri ve ahlâki ihlâller biçiminde sınıflandırabiliriz.1096 a. İlâhi Hak İhlâlleri: Kur'an'da zulüm sözcüğü, günahın her türü için kullanılmakla birlikte, çoğunlukla Allah'a yöneltilmiş veya din ve vicdan hürriyeti ile ilgili günahlar için kullanılır.1097 A) İnançta Zulüm: 1- Şirk: İnanç zulümlerinin en başında, Yaratıcı ve yüce kudreti yetersiz görüp, yapay ve güçsüz tanrılar edinmektir. Hz. Musa'nın mucizeler getirmesine rağmen İsrailoğulları zinet takımlarından, canlıymış gibi böğüren buzağı heykeline taparak şirke düşmüşler ve kendilerine yazık (zulüm) etmişlerdi.1098 Puta tapmak, Allah'tan başkasına yalvarmak zulümdür.1099 Hz Lokman, oğluna şu öğüdü vermişti: "Ey oğulcuğum! Allah'a eş (şirk) koşma. Doğrusu şirk koşman, büyük zulümdür."1100 Kur'an'da âhirete inanmayan müşriklere de zâlim denmiştir. Gizli toplantılarında "Siz sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz" derler.1101 Şirk koşan zâlimler birbirlerine aldatıcı söz söylerler.1102 Şirk koşarak zulmedenlerin yeri cehennemdir.1103 "Tersinden şirk" de söz konusudur: Allah'tan aldığı emir gereğince1104, Hz. İbrahim, Kabe'deki putların hepsini paramparça edip, kendisine başvursunlar ve dolayısıyla puta tapmanın yanlışlığını anlasınlar diye en büyüğünü sağlam bırakınca, kavmi "Tanrılarımıza bunu kim yaptı? Doğrusu o zâlim biridir." suçlamasında bulundu.1105

1088 Bakara, 2/124. 1089 Bkz. Muhammed Esed, Kufan Mesajı, 1/35 (101). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 237-238. 1090 Bakara, 2/30. 1091 Asr, 103/1. 1092 Ahzâb, 33/72 (emaneti, pek zâlim ve çok câhil insanın üstlenişi) . 1093 Meâric, 70/19-20. 1094 İbrahim, 14/34. 1095 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 238. 1096 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 238. 1097 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 239. 1098 Bakara, 2/51,54,92; A'raf, 7/148,150. 1099 Yunus, 10/106. 1100 Lokman, 31/13. 1101 İsra, 17/47. 1102 Fâtır, 35/40. 1103 Saffat, 37/22-23. 1104 Hac, 22/26. 1105 Enbiya, 21/58-59.

Kendi kendilerine de "doğrusu siz haksızsınız (yanlış düşünüyorsunuz)" dediler.1106 Görüldüğü gibi, mü'minlerin putlara karşı göstermiş oldukları şiddet, putperestlerin bakış açısından, büyük bir zulüm olarak anlatılmaktadır.1107 2- Küfür: Âyetu'l-Kürsi’nin öncesindeki âyet şöyledir: "Ey mü'minler! Alışverişin, dostluğun ve şefaatin olmayacağı günün gelmesinden önce, size verdiğimiz rızıklardan hayra sarfedin. Kâfirler, kendilerine yazık (zulüm) edenlerdir."1108 İman eden ve imanlarına zulüm (haksızlık) karıştırmayanlar, güvende ve doğru yoldadır.1109 Bu yargıyı belirten âyetin öncesindeki âyetler, Hz İbrahim'in putlara tapan kavmiyle tartışmalarını anlatır. Ehli kitapla mücadele, en güzel biçimde olmalıdır: "Kitap ehliyle, zulmedenler bir yana, en güzel şekilde mücadele edin (ilişki kurun), şöyle deyin:"Bize indirilene de, size indirilene de inandık. Bizim tanrımız da, sizin tanrınız da birdir. Biz ona teslim olmuşuzdur."1110 Yanlış yola saptırmak (ilhâd) acıklı azaba yol açar: "Doğrusu inkâr (küfr) edenleri, Allah yolundan, yerli ve yolcu bütün insanlar için eşit kılman Mescid-i Haram'dan alıkoyanları ve orada zulüm ederek yanlış yola saptırmak (ilhâd) isteyenleri, can yakıcı bir azaba uğratırız."1111 Yanlış yola saptırmak, dinî ilkelerden yana ortaya konan her türlü sapmayı anlatır.1112 3- İtikadi Nifak: Münafıklar, aralarında hüküm vermek üzere, Allah'a ve peygamberine çağırıldıkları zaman, birtakımı hemen vüzçevirir, Hak kendilerinden yana ise, itaatle koşarak gelirler: "Kalplerinde hastalık mı var, yoksa şüpheye mi düşmüşlerdir? Yahut Allah'ın ve peygamberinin onlara haksızlık yapacağından mı korkmaktadırlar? Hayır, onlar sadece zâlimdirler."1113 Kur'an, zulmedenleri uyarmak ve iyi davrananlara müjde olmak üzere Arapça indirilmiş, kendinden öncekileri doğrulayan bir kitaptır.1114 B) İlâhi Mesaja Sırtçevirme, Mesajı Değiştirme, Çiğneme Ve Allah'a İftira: 1- Âyetlerden Yüzçevirme: Allah'ın âyetlerini yalanlamak ve onlardan yüz çevirmek zulümdür: "Rabbinin âyetleri kendisine hatırlatılmışken onlardan yüzçeviren ve önceden yaptıklarını unutan kimseden daha zâlimi var mıdır? Kur'an'ı anlamaları için kalplerine örtüler, kulaklarına ağırlık koyduk. Sen onları doğru yola çağırsan da asla gelmezler."1115 "Rabbimizden size bir belge, yol gösterici, rahmet (kitap) gelmiştir. Allah'ın âyetlerini yalanlayandan ve onlardan yüzçevirenden daha zâlim var mıdır? Âyetlerimizden yüzçevirenleri, bu davranışlarından dolayı, kötü bir azapla cezalandıracağız."1116 2- Âyetleri Tekzib Ve İnkâr: İnançta zulümle ilgili âyetlerin çoğunluğu, Allah'ın âyetlerini yalanlamadan sözeder. Hz. Musa, Firavun ve erkânına peygamber olarak gönderildi. Ancak onlar, gönülleri kesin olarak bildiği halde, zulüm ve büyüklenmelerinden ötürü Allah'ın âyetlerine karşı haksızlık (zulüm) ve onları inkâr (cahd) ettiler. Allah, günahları yüzünden bu bozguncuları helak etti, suda boğdu. Hepsi zâlimdiler.1117 Yüce Allah, Semud milletine, gözle görülen bir mucize (âyet) olarak, bir dişi deve vermişti de ona zulmetmişlerdi. Halbuki Allah, mucizeleri yalnızca korkutmak için gönderir.1118 1106 Enbiya, 21/64. 1107 Toshihiko İzutsu, Kur’an'da Dini ve Ahlâki Kavramlar, 226. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 239-240. 1108 Bakara, 2/254. 1109 En'am, 6/82. 1110 Ankebut, 29/46. 1111 Hacc, 22/25. 1112 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 240. 1113 Nûr, 24/48-50. 1114 Ahkâf, 46/12. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 240-241. 1115 Kehf, 18/57. 1116 En'am, 6/157. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 241. 1117 Araf, 7/103; Enfal, 8/54; Neml, 27/14. 1118 İsra, 17/59.

Yahudilerin, Allah'ın dostları (seçilmiş millet) olduklarını öne sürerek Allah'ın âyetlerini yalanlaması, şöylece anlatılır: "Kendilerine Tevrat öğretildiği halde, onun gereğini yapmayanların durumu, sırtına kitap yüklenmiş eşeğin durumuna benzer. Allah'ın âyetlerini yalanlayanların durumu ise ne kötüdür! Allah, zâlimleri doğru yola eriştirmez."1119 "Ayete zulüm" tabiri, üç âyette yer alır. Bu da "âyetleri yalanlama" anlamındadır. "Tartıları hafif gelenler, âyetlerimize yaptıkları haksızlık (zulüm) dolayısıyla kendilerini mahvetmiş olanlardır."1120 "Kur'an, kendilerine ilim verilenlerin gönüllerinde yerleşen apaçık âyetlerdir. Âyetlerimizi, zâlimlerden başka kimse bile bile inkâr etmez."1121 "Firavun ve erkânı, Allah'ın âyetlerine karşı haksızlık edenlerdendi."1122 "Onların (âhireti yalanlayanlar) söylediklerinin seni üzeceğini, elbette biliyoruz. Doğrusu onlar seni yalancı saymıyorlar, bilakis zâlimler Allah'ın âyetlerini bile bile inkâr ediyorlar."1123 Gökleri ve yeri yaratan Allah'ın kudretini kabul etmeyen, âyet inkarcılarına bir süre tayin edilmiştir. Buna rağmen, zâlimler, inkarcılıkta sürekli direnirler.1124 "De ki: Eğer bu kitap Allah katından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz, İsrailoğullarından bir şahid de bunun böyle olduğuna şahitlik edip de inanmışken, siz yine de büyüklük taslarsanız, bana söyleyin kendinize yazık (zulüm) etmiş olmaz mısınız? Allah, zâlim milleti elbette doğru yola eriştirmez."1125 "İnkâr edenler, 'Bu Kur'an, Muhammed'in uydurmasıdır, ona başka bir topluluk yardım etmiştir.' diyerek haksız (zulüm) ve asılsız bir söz uydurmuşlardır. (..) Bu zâlimler, inananlara 'Siz sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz' dediler.' (..) Onlar sapmışlardır, bir yol bulamazlar."1126 Bu çerçevede düşünülecek başka bir zulüm türü, peygamberleri yalanlamadır.1127 3- Âyetleri Değiştirme Hz. Musa'nın "şu şehre girin" emrini dinlemeyen zâlim İsrailoğulları, kendilerine söylenmiş olan sözü başka sözle değiştirdiler. Zâlimlere, bu yoldan çıkışları dolayısıyla, gökten azap indi.1128 4-Allah'ın Bildirdiği Gerçeği Gizleme: Allah'ın bildirdiği gerçeği gizleyen, çok zâlimdir: "Yoksa İbrahim, İsmail, İshak, Yakub ve torunlarının (müslüman değil de) Yahudi ve Hıristiyan olduklarını mı söylüyorsunuz? De ki: Pekiyi, siz mi, yoksa Allah mı daha îyf.bilir? Allah tarafından kendisine bildirilen bir gerçeği gizleyenden daha zâlim kim vardır? Allah, yaptıklarınızdan gafil değildir."1129 5- Hesaptan Şüphe: Hesap görme zamanının yaklaşmasına rağmen, hâlâ gaflette yüzüp haktan yüzçevirenlerin tutum ve sonu şöyle belirtilir: "Rablerinden kendilerine gelen bir yeni uyarmayı, mutlaka gönülleri gaflet içinde eğlenerek dinlerler. Zulmedenler gizli toplantılarında, 'Bu zat, sizin gibi bir insandan başka bir şey mi ki?! Siz, göz göre göre sihre mi uyarsınız? ' diye konuşurlar."1130 6- Hz. İsa'nın Mucizeleri Konusunda Çekişme Hz. İsa'nın Allah'a kulluk ve birlik çağrılarına rağmen, İsrailoğulları aralarında gruplaştılar, ayrılığa düştüler. Bunlar kıyamet günü can yakıcı azaba uğrayacak zâlimlerdir.1131 7- Allah'ın İndirdiğiyle Hükmetmeme:

1119 Cuma, 62/5. 1120 A'raf, 7/9. 1121 Ankebut, 29/49. 1122 A’raf, 7/103. 1123 En'am, 6/33. 1124 İsra, 17/99. 1125 Ahkâf, 46/10. 1126 Furkan, 25/4, 8,9. 1127 Nahl, 16/113. Krş. Furkan, 25/8-9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 241-243. 1128 Bakara. 2/58-59; A'raf, 7/161-162. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 243. 1129 Bakara, 2/140. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 243. 1130 Enbiya, 21/1-3. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 243-244. 1131 Zuhruf, 43/65. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 244.

Tevrat'taki hükmü gördükten sonra, Allah'a karşı yalan isnad eden, zâlimin ta kendisidir.1132 Tevrat'ın özellikleri ve ondaki kısas hükmü belirtildikten sonra şu yargı sunulur: "Allah'ın indirdiğiyle hükmetmeyenler, işte onlar zâlimlerdir."1133 8- Allah'a İftira: İnanç zulmüyle ilgili âyetlerin, önemli bir bölümü, Allah'a karşı yalan uydurmayı anlatır. Allah'a karşı yalan uyduranlar "azlemu" "daha zâlim, en zâlim" biçiminde nitelenmiştir. Küfür ve şirkin yanısıra, bunların da böyle bir sözcükle anlatılışı, işlenen günahın büyüklüğünü göstermek içindir. Zaten kullanılan soru üslubu da istifhâm-ı inkârı (sorulu red) tarzındadır. Allah'ın âyetlerinin ve peygamberlerin yalanlanmasınnın cehenneme giden yolu açtığı belirtildikten sonra, şu ifade gelir: "Allah'a karşı yalan uydurandan veya âyetlerini yalanlayandan daha zâlim kimdir? Kitaptaki payları kendilerine erişecekler (mutsuzlar) işte onlardır."1134 Ehli kitabın Hz Peygamber'i çocukları gibi tanıdığı, kendilerine yazık edip inanmadıkları belirtildikten sonra, şu anlatılır: "Allah'a karşı yalan uyduran veya âyetlerini yalanlayandan daha zâlim kim vardır? Zâlimler, saadete (kurtuluşa) ulaşamazlar."1135 Aynı soru, kâfirlerin tutumu için, şöylece tekrarlanır: "Allah'a karşı yalan uydurandan ya da kendisine bir şey vahyedilmemişken, 'bana vahyolundu'; "Allah'ın indirdiği gibi ben de indireceğim" diyenden daha zâlim kim olabilir?(..)"1136 Allah'a karşı yalan uydurma, insanları bilgisizce saptırmak için de yapılabilir.1137 Allah'tan bir gerçek olan Kur'an'ı inkâr etmenin cehenneme yol açtığı belirtildikten sonra, şu yargı yer alır: "Yalan söyleyerek Allah'a iftira edenden daha zâlim kim vardır? (..)"1138 Gökleri ve yeri yaratan Allah'a inanan yedi uyurların (ashâbu'l-kehf), milletleriyle ilgili anlatımı şöyledir: "Şu bizim milletimiz, Allah'ı bırakıp (onun yanısıra) başka tanrılar edindiler. Onların gerçek olduğuna apaçık delil getirmeleri gerekmez mi? Allah'a karşı yalan uydurandan daha zâlim mi var?"1139 Bâtıla inanıp Allah'ın nimetini inkâr edenler için şu belirtilir: "Allah'a karşı yalan uydurandan veya gerçek kendisine gelmişken onu yalanlayandan daha zâlim kimdir?(..)"1140 "Müslüman olmaya çağırmışken gelmeyip, Allah'a yalan uydurandan daha zalim kimdir? Allah, zalim milleti doğru yola eriştirmez."1141 9- Kâfirleri Dost Edinme: Mü'minler, birbirlerinin dostu olan yahudi ve hıristiyanları dost edinemez, onları dost edinen onlardandır. Allah zulmeden kimseleri doğru yola eriştirmez.1142 Mü'minlerle din uğrunda savaşanları, onları yurtlarından çıkaranları ve çıkarılmasına yardım edenleri dost edinmek yasaktır. Onları dost edinen zâlimdir.1143 Böyle olmayanlara iyi ve âdil davranılır, çünkü Allah iyi ve âdil olanları sever. Yine mü'minler, küfrü imana tercih eden babalarını ve kardeşlerini dost edinemez. Onları dost edinenler kendilerine yazık (zulüm) etmiş olur.1144 Küfrü imana tercih eden ana-baba bile olsa, dost edinilmez. Onları dost edinenler, kendilerine yazık etmiş olur.1145 10- İblis'i Dost Edinme: Allah'ı bırakıp İblis'i ve avenesini dost edinmek zulümdür: "(..) Ey İsrailoğulları! Siz beni bırakıp İblis'i ve soyunu dost mu ediniyorsunuz? Halbuki onlar size düşmandır.

1132 Ali İmran, 3/93-94. 1133 Maide, 5/43-45. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 244. 1134 A'raf, 7/37; Yunus, 10/17. 1135 En'am, 6/20-21. 1136 En'am, 6/93. 1137 En'am, 6/144. 1138 Hûd, 11/17-18. 1139 Kehf, 18/14-15. 1140 Ankebût, 29/67-68. Ayrıca krş. Zümer, 39/32. 1141 Saf, 61/7. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 244-246. 1142 Maide, 5/51. 1143 Mümtehine, 60/9. 1144 Tevbe, 9/23. 1145 Tevbe, 9/23. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 246.

Kendilerine yazık (zulüm) edenler için bu ne kötü bir değişmedir!"1146 11- Şeytan'a İtaat: Şeytan, âhirette, insanları kendisinin değil, bizzat insanların kendi gönüllerinin yanılttığını, kendi nüfuzunun sınırlı olduğunu belirttikten sonra : "Beni Allah'a ortak koşmanızı daha önce kabul etmemiştim. Doğrusu zâlimlere, can yakan bir azap vardır."1147 diyerek sorumluluğundan sıyrılmaya uğraşacaktır. 1148 12- Hududullah'ı Aşma: Allah'ın, insan davranışlarıyla ilgili olarak belirlediği sınırlara Hududullah denir, bunları aşmak zulümdür. Hz. Âdem, yasak ağaca yaklaşarak zâlimlerden olmuştu.1149 Boşanma kuralları açıklandıktan sonra, şu belirtilir: "(..) Bunlar, Allah'ın yasalarıdır (=hududullah), onları çiğnemeyin. Allah'ın yasalarını çiğneyenler, ancak zâlimlerdir."1150 Bahçe sahipleri temsilinde, düşkünlere yardımdan kaçındıkları, bahçenin başına gelen durumu gördüklerinde, ortancaları şöyle dediği belirtilir; "Rabbimizi tenzih ederiz. Doğrusu biz, yazık (zulüm) etmiştik." Bu yüzden birbirlerini yerdiler.1151 13- Tevbeden Kaçınma: Günahtan tevbe etmeyenler, zâlimlerin ta kendileridir.1152 14- Allah'ı Anmaktan Gaflet: Şeytana uyup Allah'ı anmaktan gaflet, bir çeşit zulümdür.1153 b. İnsan Hakları İhlalleri: Kur'an'da zulüm olarak nitelenen tutum ve davranışların önemli bir bölümü, insan haklarının ihlâl edilmesiyle ilgilidir.1154 A) Din Ve Vicdan Özgürlüğü İle İbadet Özgürlüğü Ve Yükümlülüğü İhlalleri Allah'a ibadeti engelleme, halkı saptırma ve sadakadan kaçınma Kur'an'da zulüm olarak nitelendirilmiştir.1155 1- Allah'a İbadeti Engelleme: Allah'ın laneti, Allah yolundan alıkoyan, o yolun eğriliğini isteyen ve âhireti inkâr eden zâlimleredir.1156 Allah adının anıldığı yerler, ilgililere kapatılamaz: "Allah'ın mescidlerinde onun adının anılmasını yasak eden ve oraların yıkılmasına çalışan kimseden daha zâlim kim vardır? Onların oralara korkmadan girememeleri gerekir. Dünyada rezillik onlaradır, âhirette büyük azap da onlaradır."1157 Bazı özel düzenlemeleri ile her ne kadar çok uyuşmazlık içinde olunsa da Allah inancını temel eksen alan her dine tam saygı gösterilmesi zorunluluğu İslamın temel prensiplerinden biridir. O halde müslümanlar, ister cami, ister kilise ya da havra olsun, Allah'a adanmış bütün ibadet mahallerini korumak ve onlara saygı göstermekle yükümlüdür.1158 Başka bir inancın mensuplarını kendi inançlarına göre Allah'a ibadet etmekten alıkoyma

1146 Kehf, 18/50. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 246. 1147 İbrahim, 14/22. 1148 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 246-247. 1149 Bakara, 2/35. Araf, 7/19. 1150 Bakara, 2/229. Ayrıca krş. Talâk, 65/1. 1151 Kalem, 68/29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 247. 1152 Hucurât, 49/11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 247. 1153 Kehf, 18/16-17; Zuhruf, 43/38-39. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 247. 1154 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 247-248. 1155 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 248. 1156 A'raf, 7/44-45. 1157 Bakara, 2/114. 1158 bkz. Hacc, 22/40.

teşebbüsleri, Kur'an tarafından kutsallığa tecavüz fiili olarak nitelenmiş ve lanetlenmiştir. Bu prensibin çarpıcı bir tasviri, Hz. Peygamber'in h. 10. yılda Necranlı bir hıristiyan heyetine karşı davranışında örneklenmiştir. Her ne kadar Hz. İsa'yı "Allah'ın oğlu", Hz. Meryem'i "Allah'ın annesi" olarak kabul etmeleri, İslâmi inançlarla temelden çatışıyor idiyse de onlara Hz. Peygamber'in mescidine serbestçe girme izni verilmişti. Onun kesin rızası ile orada kendi âyinlerini yapmışlardı.1159 Allah'a yalvaranlara, engel olmak zulümdür: "Sabah-akşam, rablerinin rızasını isteyerek ona yalvaranları yanından kovma. Onların hesabından sana bir sorumluluk yoktur, senin hesabından da onlara bir sorumluluk yoktur. Onları kovma, yoksa zulmedenlerden olursun."1160 Rivayetlere göre, bu ve bundan sonraki âyet, müslümanların Medine'ye hicretlerinden yıllar önce, Mekke'deki bazı müşrik liderlerin, Hz. Peygamber'in eski kölelerden ve takipçileri arasında bulunan diğer "alt tabaka"ya mensup kimselerden uzak durması şartıyla İslamı kabul etmeyi düşünebileceklerini bildirmeleri vesilesiyle inmiştir. Hz. Peygamber, bu talebi ânında reddetmiştir.1161 Muhammed Esed'e göre, bu rivayet, âyetlerin tam bir açıklamasını yapamaz. Kur'ani metoda göre, tarihi olaylara atıflar, -ister çağdaş vakalara, ister eski zamanlara ait olsun- her zaman değişmez tabiattaki ahlâki öğretileri göstermek amacıyla kullanılır. Bu âyet de böyledir. Tertip tarzının da gösterdiği gibi, bu âyet İslam'ın "alt tabaka" mensuplarıyla değil, ama kelimenin o günkü anlamıyla müslüman olmadıkları halde, Allah'a iman eden ve daima ("sabah-akşam") "onun rızasını (yani onun rahmetini ve kabulünü) arayan" insanlar ile bağlantılıdır. Öncelikle Hz. Peygamber'e hitap etmesine rağmen, bu âyette seslendirilen öğüt, Kur'an'ın bütün takipçilerine yöneliktir. Onlar, inançları Kur'an'ın taleplerine tam olarak cevap veremese bile, Allah'a inanan hiç bir kimseyi kovmamak, ama tersine, Kur'an öğretilerini sabırla açıklayarak onlara yardım etmeye çalışmakla emrolunmuşlardır.1162 2- Halkı Saptırma Din konusunda bilgisizce konuşup insanları saptırmak zulümdür: " (..) İnsanları bilgisizce saptırmak için, Allah'a karşı yalan uydurandan daha zâlim kimdir? Allah, zâlim milleti doğru yola eriştirmez."1163 "Doğrusu, inkâr edenleri, Allah yolundan, yerli ve yolcu bütün insanlar için eşit kılınan Mescid-i Haram'dan alıkoyanları ve orada zulümle yanlış yola saptırmak isteyeni, can yakıcı bir azaba uğratırız."1164 3- Sadakadan Kaçınma: Bahçe sahipleri temsili, onların, düşkünlerin bahçelerine yaklaşmalarından hoşlanmadığını, zulüm nitelemesiyle anlatır.1165 B) Yaşama Hakkı İhlâlleri Cinayet ve kardeş katli gibi yaşama hakkına saldırılar, Kur'an'da zulüm olarak değerlendirilir.1166 1- Cinayet Yaşama hakkı dokunulmazdır, adaletsizce ortadan kaldırılamaz: "Allah'ın haram kıldığı cana adaletsizce kıymayın. Haksız yere (mazlûmen) öldürülenin velisine, bir yetki tanımışızdır.(..)"1167 Hz. Musa, düşmanına bir yumruk vurup, onu öldürmüştü. Yaptığının şeytan işi kötü bir eylem olduğunu hatırlayınca, hemen tövbe etti: "Rabbim! Doğrusu kendime yazık (zulüm) ettim. Beni bağışla." Allah da onu bağışladı.1168

1159 Muhammed Esed, age, 1/32-33 (95). Olayı İbn Sa'd'den (Tabakat, l/l, s. 844) nakleder. Ayrıca bkz. Mustafa Fayda, İslamiyetin Güney Arabistan'a Yayılışı, Ankara 1982, 27-28; Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, İstanbul 1991, 1/619-620. 1160 En'am, 6/52. 1161 Vahidi, Esbâbu Nuzûlü’l-Kur'an, 219-221, (no: 431-434). 1162 Muhammed Esed, age, 1/234 (41). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 248-249. 1163 En’am, 6/144. 1164 Hac, 22/25. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 250. 1165 Kalem, 68/27-29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 250. 1166 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 250. 1167 İsra, 17/33. 1168 Kasas, 28/15-16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 250.

2- Kardeş Katli: Hâbil, kendisini öldürmek isteyen Kabil'e Allah'tan korktuğu için elini uzatmayacağını söyledi, "Ben, hem benim, hem de kendi günahını yüklenip cehennemliklerden olmanı isterim. Zulmedenlerin cezası budur." dedi. Nefsine uyan Kâbil, kardeşini öldürerek kaybedenlerden oldu.1169 C) Mülkiyet Hakkı İhlâlleri: Hırsızlık, yetim malını yeme ve haram kazanç gibi mülkiyet ihlâlleri, Kur'an'da zulüm olarak belirtilir.1170 1- Hırsızlık: Hırsızlık, Kur'an'da zulüm olarak nitelendirilen bir suçtur. Böyle bir zulümden sonra, çaldıklarını yakalanmadan önce sahibine geri vererek tevbe eden ve düzelen kimsenin tevbesini bağışlayıcı ve merhametli olan Allah kabul eder.1171 2- Yetim Malını Yeme: Yetimlerin mallarını haksız yere (zulmen) yiyenler karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar, ayrıca onlar çılgın aleve atılacaklardır.1172 3- Haram Kazanç: Mallar, meşru yollarla yol değiştirmelidir. Aşırı giderek ve haksızlıkla (zulmen) mal yiyenler, ateşe girecektir.1173 Doksandokuz koyunu olan adamın, tek koyunu olan adamınkini istemesi, Hz. Davud tarafından, zulüm (gasb)

orç ilişkilerinde faiz almayanlar, başkalarına haksızlık etmemiş ve haksızlığa da uğramamış olurlar.1175

) Adalet Hakkı İhlalleri:

ulüm, aslında genel anlamda bir adaletsizliktir, ama adalet hakkıyla ilgili ihlâllerde adaletin yolunu da kapatır.

- Haksız Tutuklama:

aksız yere tutuklama, bir zulümdür.1176

- Hükümde Haksızlık:

adan adaletlice hüküm verilir. Her kişiye, işlediği ödenir. Esasen Allah, onların

ygamberi vardır, onlara peygamberleri geldiğinde aralarında adaletli hüküm verilmiş olur, akları yenmez.1179

- Şahitliği Gizleme/Yalancı Şahitlik:

olarak nitelenmiştir.1174 B D Z 1 H 2 Allah, yeryüzünde haksızlık edenlerin, cezalarını, haksızlığa uğratılmadan adaletli olarak verecektir.1177 Sûr üflendikten sonra, yeryüzü Allah'ın nuruyla aydınlanır, kitap açılır, peygamberler ve şahitler getirilir ve onlara haksızlık yapılmyaptıklarını bilendir.1178 Her ümmetin bir peh 3 Allah tarafından bildirilen bir gerçeği gizleyen çok zâlimdir.1180

1169 Maide, 5/28-30. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 251. 1170 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 251. 1171 Maide, 5/38-39. 1172 Nisa, 4/10. 1173 Nisa, 4/30. 1174 Sâd, 38/24. 1175 Bakara, 2/297. 1176 Yusuf, 12/79. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 251. 1177 Yunus, 10/54. 1178 Zümer, 39/69-70. 1179 Yunus, 10/47. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 251. 1180 Bakara, 2/140.

Vasiyete yeniden şahitlik edenler, yerlerini aldıkları yanlış beyanda bulunduklarından, Allah'a şöyle yemin

liğimiz, ikisininkinden daha da doğrudur, biz aşırı gitmedik. Yoksa şüphesiz zulmedenlerden luruz."1181

) Kamu Düzeni İhlalleri:

- Casusluk Ve Fitnebazlık:

için aranıza sokulurlardı. izde onlara kulak verenler var. Allah, kendilerine yazık (zulüm) edenleri bilir."1182

- Düşmanla Dostluk:

ıkarılmalarına yardım edenleri dost dinmek, Allah tarafından yasaklanmıştır. Onları dost edinenler zâlimdir.1183

. Ahlâki İhlaller:

anevi ilkeleri çiğneme anlamına gelen tum ve davranışlar, Kur'an'ın zulüm çerçevesine aldığı eylemlerdir.1184

) Vefasızlık Ve Hıyanet

enin kocan benim efendimdir. Bana iyi baktı. Haksızlık yapanlar alimler), şüphesiz başarıya ulaşamazlar."1185

) Heveslere Uyma:

lsun ki, eğer sana gelen ilimden sonra, onların

ci olmadan

rine uymuşlardır. Allah'ın saptırdığı kimseleri kim doğru ola eriştirebilir? Onların yardımcıları da yoktur."1188

) Yalancılık:

rum. Küçük ördüklerinize Allah iyilik vermeyecektir diyemem. Yoksa haksızlık (zulüm) edenlerden olurum."1189

) Kötü Söz Ve Alay:

irbirini alaya almak doğru olmadığı gibi, böyle bir kötülükten tevbe etmeyenler zâlimdir.1191

ederler: "Bizim şahito E 1 Mü'minlerin birliğini bozmaya çalışmak ve düşman lehine casusluk zulümdür: "Aranızda savaşa çıkmış olsalardı, ancak sizi bozmaya çalışırlar ve fitneye düşürmek İçin 2 Din uğrunda müslümanlarla savaşanları, onları yurtlarından çıkaranları ve çe c Vefasızlık, heveslere uyma, yalancılık, kötü söz ve alay gibi ahlâki/mtu A Hz. Yusuf, Züleyha'nın zina teklifine şu cevabı verdi: "Günah işlemekten Allah'a sığınırım. Doğrusu s(z B Heveslere, istek ve tutkulara uyma, Kur'an'da zulüm olarak nitelenir: "Sen kitap verilenlere her türlü delili getirsen, yine de kıblene uymazlar. Sen de onların kıblesine uyacak değilsin. Onlar, birbirlerinin kıblesine de uymazlar. Andoheveslerine uyarsan, şüphesiz zulmedenlerden olursun."1186 "Sana cevap vermezlerse, onların sadece heveslerine uyduklarını bil. Allah'tan bir yol gösterihevesine uyandan daha sapık kim vardır? Allah, zâlim milleti şüphesiz ki doğru yola eriştirmez."1187 "Zulmedenler, körü körüne (bigayri ilim) kendi hevesley C Hz. Nuh, kavmine şöyle dedi: "Size, Allah'ın hazineleri yanımdadır demiyorum. Gaybı bilmem. Melek olduğumu da söylemiyog D Allah, zulme uğrayan dışında, kimsenin kötülüğü sözle bile açıklamasını sevmez.1190 B

1181 Maide, 5/107. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 252. 1182 Tevbe, 9/47. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 253. 1183 Mümtehine, 60/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 253. 1184 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 253. 1185 Yusuf, 12/23. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 253. 1186 Bakara, 2/145. 1187 Kasas, 28/50. 1188 Rûm, 30/29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 253-254. 1189 Hûd, 11/31. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 254. 1190 Nisa, 4/148. 1191 Hucurat, 49/11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 254.

3. Zâlimlerin Birbiriyle İlşkileri:

bir kısmını, kazandıklarından ötürü, diğer bir kısmına musallat eder. Dinsizin hakkından, ansız gelir.1194

. Kur’an Ve Zâlimler:

. Kur'an Zulmedenleri Uyarır:

ak ve iyi avrananlara müjde olmak üzere Arapça indirilmiş, kendinden öncekileri doğrulayan bir kitaptır."1195

. Kur'an Zâlimlerin Hüsranını Artırır:

sadece hüsranını arttırır."1196

abamı, evime inanmış olarak eleni, inanan erkek ve kadınları bağışla, zâlimlerin de yalnız helakini arttır."1197

. Zulmün Sonu:

da bulunduğu zulüm tutum ve davranışlara batanların nuçlarıyla ilgili önemli durumları da açıklamıştır.1198

. Helallerden Yoksunluk:

arın mallarını haksızlıkla yemelerinden ötürü, kendilerine helal kılman temiz şeyler, onlara aram kılındı.1199

. Mutluluktan Yoksunluk:

e ondan aldıkları emirlerle peygamberler tarafından zâlimlerin mutluluğa/kurtuluşa

yoldadır. Ama Allah'a şirk koşmak suretiyle anlarını zulümle kirletenler için kurtuluş kapısı kapalıdır.1201

. Bağışlanmazlık:

içinde temelli ve ebediyen kalacakları cehennem yolundan aşka bir yola eriştirmez. Bu, Allah'a kolaydır.1202

. Sapkınlık:

ünya hayatında ve âhirette sağlam bir söz üzerinde tutar, zâlimleri ise saptırır. Allah dilediğini yapar.1203

Zâlimin dostu, yine bir zâlimdir.1192 Allah, zâlimlerin 1193

im 4 a Kur'an'ın bir özelliği de, zâlimleri uyarıcı oluşudur: "Kur'an'dan önce Musa'nın kitabı Tevrat, bir rahmet ve rehberdir. Bu Kur'an, zulmedenleri uyarmd b Kur'an, özellikle şirk zulmüne batanları, iyice hüsrana uğratır: "Kur'an'dan mü'minlere rahmet ve şifa olan şeyler indiriyoruz. O, zâlimlerin iseHz. Nuh, pekçok insanı saptırtan döneminin müşrikleri için şu bedduayı yaptı: "Rabbim! Sen bu zâlimlerin sadece şaşkınlığını arttır. (..) Rabbim! Beni, ana-bg 5 Kur'an'ın geniş bir çerçevede ele aldığı ve ağır suçlamalarso a Yahudilerin haksızlıklarından (zulmünden), pekçoklarını Allah yolundan alıkoymalarından, yasak edilmişken faiz almaları ve insanlh b Hem Allah tarafından, hem derişemeyeceği belirtilir.1200 İmanlarına zulüm karıştırmayanlar, güven içindedir, doğru im c Allah, kâfirleri ve zâlimleri bağışlamaz ve onlarıb d Allah, mü'minleri, d

. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 255.

Yayınları: 255.

asi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 255.

6. üz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 256.

1192 Câsiye, 45/19. 1193 En'am, 6/129. 1194 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 254. 1195 Ahkâf, 46/121196 İsra, 17/82. 1197 Nuh, 71/24, 28. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi 1198 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 255. 1199 Nisa, 4/160-161. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siy1200 En'am, 6/21,135 Yusuf, 12/23; Kasas, 28/37. 1201 En'am, 6/81-82. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 255-251202 Nisa, 4/168-169. Vecdi Aky1203 İbrahim, 14/27.

e. Sonu İbretlik: Allah, mesajlarını yalanlayan zâlimlerin ibretlik sonuna bakılmasını ister: "Onlar, ilmini kavrayamadıklarını ve henüz yorumu da kendilerine bildirilmemiş olan şeyi yalanladılar. Onlardan öncekiler de böylece yalanlamışlardı. Zâlimlerin sonunun nasıl olduğuna bir bak."1204 Nitekim, Firavun ve askerleri de böyle bir ibretlik sona uğramıştı.1205 f. Helak: Kur'an, pek çok ülkenin ve onların üstündeki uygarlığın, zulüm yüzünden çöktüğünü ve izinin silindiğini belirtir. Cezası en çabuk, en şiddetli ve daha dünyadayken verilen suçların en önemlilerinden biri, başkalarına yapılan zulümdür: "Zulmedenler nasıl bir sona uğrayacaklarını yakında göreceklerdir."1206 Peygamber gelmeden toplumlar helak edilmemiştir.1207 Peygamberlerin getirdiği mesajlara inanmayarak zulmedenler, onlara tehditte ve hatta kötülükte bulunanlar helak edilmiştir.1208 Firavun ve askerleri bunun en tipik örneğidir.1209 Şu veya bu şekilde zulme dalmış toplumlar yok edilmiştir.1210 Zâlimlerden başkası helak edilmez, onlar cezalarını ergeç bulur.1211 Ancak, toplumlar ıslah olmuşken, Allah onlan haksız yere yok etmez.1212 Yokedilen şehirler için, önceden bir süre tayin edilir, süreleri dolunca, gecikme veya erkene alma söz konusu olmaz.1213 Zulüm, toplumların medeniyet eserlerinin de yokedilmesine ve çökertilmesine yol açar.1214 Bundan sonra da geriye yıkık-dökük, harabe yerleşim birimleri kalır.1215 g. Azap-Cehennem: Zâlimler, âhiret hayatında kendilerini kurtaracak bir yardımcı bulamayacaktır.1216 Yaptıklarına pişmanlık duyacaklar, ama artık Cehennem azabı onları beklemektedir.1217 6. Zulmün Önlenmesi: Yüce Allah'ın zulüm olarak nitlendirdiği tutum ve davranışların önlenmesi, bu konuda işbirliği yapılması, zulme batmış bir yurdun terkedilmesi ve zulme uğratılarak yurttan çıkarılma durumunda zâlimlerle silahlı mücadeleye girişilmesi gerekir:1218 a. Zâlimlere Uyulmaz, İşbirliği Yapılmaz, Karşı Durulur: İnsanlara zulmedenlere ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere karşı durulmalıdır.1219 Bozgunculuğa da engel olunmalıdır. Kendilerine verilen nimete karsı haksızlık edenlere uyanlar suçludur.1220 Cehennem görevlilerine "zulmedenleri, onlarla işbirliği edenleri ve Allah'ı bırakıp la taptıklarım derleyin, onları cehennem yoluna koyun denir.1221 Hz. Peygamber'e zâlimlerden uzak duruş emri verilmiştir: "Âyetlerimizi çekişmeye dalanları görünce, başka bir konuya geçmelerine kadar, onlardan yüz çevir. Şeytan sana unutturursa, hatırladıktan sonra artık zulmedenlerle beraber oturma."1222

Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 256. 1204 Yunus, 10/39. 1205 Kasas, 28/40. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 256. 1206 Şuara, 26/227. 1207 Kasas, 28/39. 1208 Yunus, 10/13; İbrahim, 14/13-14. 1209 En'fal, 8/54; Şuara, 26/10. 1210 En'am, 6/131; Ankebut, 29/31; Kasas, 28/59; Fatır, 35/37; Şuara, 26/208-209, Hûd, 11/102. 1211 En'am, 6/47. 1212 Hûd, 11/117. 1213 Kehf, 18/59; Nahl, 16/61; Zâriyât, 51/59. 1214 Kehf, 18/59. 1215 Hac, 22/45,48; Neml, 27/52. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 256-257. 1216 Bakara, 2/270; Âli İmran, 3/192; Maide, 5/72; Hac, 22/71; Fâtır, 35/37; Mü'min, 40/18; Şura, 42/8. 1217 Örnek olarak bkz. Kehf, 18/87; Şura, 42/21; Maide. 5/29; Zümer, 39/24. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 257. 1218 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 258. 1219 Şûra, 42/42. 1220 Hûd, 11/116. 1221 Sâffât, 37/22-23. 1222 En'am, 6/68.

Zulmedenlerden değil, Allah'tan korkmak gerekir.1223 Zâlimlere yönelinmez, mü'minlerin Allah'tan başka dostu yoktur, aksi halde yardım da görmezler.1224 Zâlimler için Allah'a başvuruda bulunulmaz.1225 b. Zulümden Kurtuluş: A) Zalimlerden Kurtuluş Duası: Hz. Musa'nın inanmış yandaşları, şu duayı yaptı: "Allah'a güvendik. Rabbimiz! Zâlim bir milletle bizi sınama. Rahmetinle bizi kâfirlerden kurtar."1226 Hz. Musa da, bir cana kıydığı şehirden korku içinde çıkarken şöyle dua etti: "Rabbim! Beni, zâlim milletten kurtar."1227 Firavun'un karısı, Allah'a şöyle dua etti: "Rabbim! Katından bana cennette bir ev yap. Beni Firavun'dan ve onun yaptıklarından kurtar. Beni zâlim milletten kurtar."1228 Şirk koşanlar konusunda Hz. Peygamber'in şu duayı yapması istenir: "Rabbim! Onların tehdit olundukları şeyi bana mutlaka göstereceksen, o zaman beni zâlim millet içinde bulundurma."1229 B) Zâlimin Zulümden Vazgeçmesi: Günah işleyenler, tıpkı Hz. Yunus gibi pişmanlık belirtip, şöyle dua edebilir: "Senden başka tanrı yoktur. Sen münezzehsin. Doğrusu ben haksızlık (zulüm) edenlerdenim."1230 Kendilerine yazık (zulüm) edenler, Allah'tan bağışlanma diler, peygamber de onlar için aynı dilekte bulunursa, Allah onların tevbesini kabul eder ve onlara merhamet eder,1231 Kim kötülük eder veya kendine yazık eder de sonra Allah'tan bağışlanma dilerse, Allah'ı bağış ve merhamet sahibi bulur.1232 C) Bağışlanma Dileği: Günah işleyen, Hz Âdem ile eşi, ayrıca Hz. Musa bağışlanma dilemiştir.1233 Zâlimlerin tevbesini kabul, Allah'a kalmıştır.1234 Allah, insanların zulümlerine rağmen onları bağışlar. Cezalandırması da çetindir.1235 Zulmedenler âhirette, yeryüzündeki herşeyi, azabın fidyesi olarak vermeye razıdır. Ama artık onların hiçbir fidyesi kabul edilmez.1236 D) Zulüm Yurdundan Hicret Haksızlığa uğratıldıktan sonra, Allah yolunda hicret edenleri, Yüce Allah dünyada güzel bir yerde yerleştirir, âhiret ecri ise daha büyüktür.1237 Zulüm beldesinden göçetmeyip, orada mustaz'af (zavallı/ezilen) olarak yaşamayı da, kendine zulüm olarak adlandırır, bunların sorumlu tutulacağını belirtir.1238 Buna göre, zulme rıza gösterip, karşı çıkmamak da bir çeşit zulümdür, zâlimle işbirliğidir. Kitap ehlinden zulmedenler dışında kalanlarla en güzel şekilde mücadele edilir.1239 E) Zulümden Kurtuluş İçin Savaş İzni Kur'an'ın savaşa izin veren âyetinin (âyetu's-seyf) gerekçesi, zulme uğramaktır: "Haksızlığa (zulme) uğratılarak, kendilerine savaş açılan kimselere karşı koyup savaşmasına izin verilmiştir. 1223 Bakara, 2/150. 1224 Hûd, 11/113. 1225 Hûd, 11/37 ; Mü'minun, 23/27 (Hz Nuh'a emir). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 258. 1226 Yunus, 10/85. 1227 Kasas, 28/21,25. 1228 Tahrîm, 66/11. 1229 Mü'minun, 23/93-94. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 258-259. 1230 Enbiya, 21/87. 1231 Nisa, 4/64. 1232 Nisa, 4/110; Maide. 5/39. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 259. 1233 A'raf, 7/23; Kasas, 28/16. 1234 Âli İmran, 3/128. 1235 Ra'd, 13/6. 1236 Yunus. 10/54 ; Zümer, 39/47. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 259-260. 1237 Nahİ. 16/41. 1238 Nisa, 4/97. 1239 Ankebut, 29/46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 260.

Allah onlara yardım etmeye, elbette muktedirdir."1240 Savaş sırasında, zulmedenlerden başkasına düşmanlık yoktur.1241 Zulme karşı savaşmak, yalnızca zulme kendisi uğradığında gerekli değildir. Yardım talebinde bulunan mustaz'afların yardımına, bir insanlık borcu olarak koşulur: "Size ne oluyor da 'Rabbimiz! Bizi halkı zâlim olan bu şehirden çıkar, katından bize bir sahip çıkan gönder, katından bize bir yardımcı lütfet.' diyen zavallı çocuklar, erkekler ve kadınlar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz? İnananlar, Allah yolunda savaşırlar, kâfirler ise şeytan yolunda harbederler. Şeytanın dostlarıyla savaşın. Esasen şeytanın hilesi zayıftır."1242 F) Zâlimlerden Kurtuluşa Hamd: Allah, Hz. Nuh'a, beraberindekilerle gemiye yerleşince şöyle dua etmesini emreder: "Bizi zâlim milletten kurtaran Allah'a hamdolsun."1243

BAGY: B-g-y- (begâ) kökünden türeyen bagy sözcüğü, davranışlarda dengeyi ve orta yolu aşma isteği anlamına gelir. Bu aşma, bazan nitelikte, bazan da nicelikte olur. Bagy, iki türlüdür: 1) Övgün (Mahmud) Bagy: Adaleti aşıp ihsan noktasına varmak, farzları yapıp nafileye yönelmek gibi, 2) Yergin (Mezmum) Bagy: Hakkı geçip bâtıla yönelmek, şüphelilere uzanmak gibi. Bagy, çoğunlukla mezmum durumlar için kullanılır.1244 Bagy sözcüğü, aşırılık, azgınlık, taşkınlık, ezme, horlama, hased, büyüklenme, aşırı fesatçılık, ölçüsüzlük anlamlarında da kullanılır. Eşkiya ve terörist anlamındaki Bâgî (ç. Bugât) sözcüğü de b-g-y kökünden türemiştir.1245 1 Bagy Eylemler Ve Durumlar: Bagy eylem ve durumları, siyasi-hukuki bagy ve ahlâki bagy biçiminde iki öbekte ele alabiliriz. a. Siyasi Ve Hukuki Bagy: A) Zulüm Ve Haksızlık Bagy'in temeli, başkası aleyhine sınırı aşmak olduğundan, birey veya toplum haklarının çiğnenmesi, böyle bir adla anılır. Mabedin duvarını aşıp, Hz. Davud'un yanına giren çekişmeli taraflar, onun ürktüğünü görünce, şöyle dediler: "Korkma, birbirinin hakkına tecavüz etmiş (begâ) iki davacı. Aramızda adaletli karar ver, ondan ayrılma, bzi doğru yola çıkar."1246 Hz. Davud, tek koyunu öbürlerine katmak isteyenin davranışını zulüm olarak adlandırmış ve şunu belirtmiştir: "Doğrusu huletâ'ın (ortakçılar'ın, yakınlar'ın) pekçoğu, birbirlerinin haklarına tecavüz ederler (yebgi), inanıp yararlı iş yapanlar bunun dışındadır, ama onların sayısı da çok azdır."1247 Buradaki huletâ, birlikte yaşayan ve iş yapan komşu, yakın ve ülküdaş gibi... insanları anlatır. Böyleleri arasındaki bagy, çabucak ortaya çıkma özelliğindedir. Firavun ve askerleri Hz. Musa önderliğinde denizden geçen İsrailoğullarının peşine haksızlık ve düşmanlıkla (bagyen ve adven) düştüler.1248 Bagy, haram kılınan durumlardan biridir: "De ki: Allah'ın, kulları için yarattığı zinet ve nzıkları haram kılan kimdir? Bunlar dünya hayatında inananlarındır, kıyamet gününde de yalnız onlar içindir." Bilen kimseler için âyetlerimizi, böylece uzun uzun açıklıyoruz. De ki: Rabbim yalnızca açık ve gizli fenalıkları (fevâhiş), günahı (ism), haksız yere tecavüzü/göz dikmeyi (bagy), hakkında hiçbir delil indirmediği şeyi Allah'a ortak koşmanızı ve Allah'a karşı bilmediğiniz

1240 Hac, 22/39-40. 1241 Bakara, 2/193. 1242 Nisa, 4/75-76. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 260-261. 1243 Mü'minun, 23/28. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 261. 1244 Râgıb-el Isfahâni, age, 72. 1245 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:261-262. 1246 Sâd, 38/22. 1247 Sâd, 38/24. 1248 Yunus, 10/90.

şeyleri söylemenizi haram kılmıştır."1249 Bagy'in yasaklığı, cuma hutbesi sonunda okunan bir başka âyette yine vurgulanır: "Şüphesiz ki, Allah, adaleti, iyilik yapmayı ve yakınlara bakmayı/gözetmeyi emreder. Hayasızlığı (fahşâ), fenalığı (münker) ve haddi aşmayı (bagy: azgınlık,taşkınlık) yasaklar. Tutarsınız diye size öğüt verir."1250 B) Ekonomik Zulüm Ve Sömürü: Biraz önce gördüğümüz gibi, Hz. Davud'a gelen davacılardan biri, öbürüne göre çok büyük imkana, doksandokuz koyuna sahip olmasına rağmen, bagy'e kapılarak yalnızca bir koyunu olmak gibi sınırlı imkanlara sahip insanın elindekine göz dikmiş açgözlü ve doymaz biridir. Rızık bolluğu bagy'i kışkırtıcı bir etkiye sahiptir: "Allah rızkı, kullarına bol bol verseydi, yeryüzünde azgınlık/küstahlık ederlerdi. Ama o, dilediğini bir ölçüye göre indirir. Doğrusu o, kullarından haberdardır, onları görendir."1251 Zaten insan yaratılışı gereği, doymaz ve açgözlüdür, "daha fazlasını ister"1252, bu da onu ne zaman kendisini yeterli görse çabucak azdırır."1253 C) Aşırılık Ve Haksız Talep: Aşırılık ve haksız talep, bagy olarak nitelenir: "Şüphesiz Allah size, ölü hayvan (murdar,leş) etini, kanı, domuz etini ve Allah'tan başkası adına kesilen hayvanı haram kılmıştır. Ama darda kalana, başkasının payına el uzatmamak (gayra bâgin) ve zaruret miktarını aşmamak üzere, günah sayılmaz. Çünkü Allah, bağışlayan ve merhamet edendir."1254 Âyette geçen "gayra bâgin velâ âdin" ibaresi, üç biçimde yorumlanır:1255 1) İsteme hakkı bulunmayanı istememek, başkasının payına el uztmamak ve belirleneni aşmamak. 2) el-Hasanu'l-Basri'nin benimsediği yoruma göre, arzu ve iştah duymamak, açlık (zaruret) sınırını aşmamak anlamındadır. 3) Mücahid'e göre ise, bir imama (meşru başkana) isyan etmemek ve günah işlemekte hak yolun ötesine geçmemek anlamına gelir. Yahudilerin aşırı gitmeleri (bagy: zulüm) dolayısıyla Yüce Allah tırnaklı hayvanları, sığır ve davarın sırt, bağırsak ve kemik yağları hariç iç yağlarını onlara haram kılmıştır.1256 Bozgunculuk (Bagyu'l-Fesâd Fî'l-Ard): Karun'a kavmince verilen öğütler arasında şu ifade geçer: "(..) Allah'ın sana yaptığı iyilik gibi, sen de iylik yap. Yeryüzünde bozgunculuk isteme. Doğrusu Allah, bozguncuları sevmez."1257 İnsanlara zulmedenlere ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere, karşı durulur, onlara can yakıcı azap da vardır.1258 Fırtınalı deniz yolculuğundan kurtulan bir kısım insanlar, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaktan geri kalmaz.1259 D) Yaşama Hakkına Saldırı: Nefsi müdafa amacıyla girişilen eylemlerde, düşmanların kendilerine yaptığı saldırının sınırları aşılmaz: "Kim kendisine verilen kadar ceza verirse ve kendisine yine de saldırılırsa, Allah ona şüphesiz yardım edecektir. Doğrusu Allah, affedici ve bağışlayıcıdır."1260 Mü'minlerin birbirlerine karşı tutum ve davranışlarını ele alan âyetler bölüğü, olumsuz durumların çözüm yollarını da gösterir: "Eğer mü'minlerden iki topluluk, birbirleriyle çatışırlarsa /savaşırlarsa, aralarını düzeltiniz. Şayet biri diğeri üzerine saldırırsa, saldıranlarla Allah'ın buyruğuna dönmelerine dek savaşınız. Eğer geri dönerlerse, aralarını hakkaniyetle bulun, âdil davranın. Şüphesiz Allah, âdil davrananları sever. Doğrusu mü'minler, birbirleriyle 1249 A'raf, 7/32-33. 1250 Nahl. 16/90. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 262-263. 1251 Şûra, 42/27. 1252 Tekâsur, 102/1. 1253 Alak, 96/6. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 263. 1254 Bakara, 2/173. Ayrıca bkz. En'am, 6/145; Nahl, 16/115. 1255 Râgıp el-Isfahâni, age, 72. 1256 En'am, 6/146. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 263-264. 1257 Kasas, 28/77. 1258 Şûra, 42/42. 1259 Yunus, 10/23. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 264. 1260 Hac, 22/60. Ayrıca krş. Nahl, 16/126.

kardeştir. Öyleyse dargın olan kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah'tan sakının ki size acısın."1261 b Ahlâki Bagy: A) Büyüklenme, Böbürlenme Ve Şişinme: Hz Musa'nın kavminden olan Karun, onlara karşı azmıştı (kendini büyük görüp onlara zulmediyordu). Milleti ona: "Böbürlenme, Allah, böbürlenenleri sevmez. Allah'ın sana verdiği şeylerde, âhiret yurdunu da gözet, dünyadaki payını da unutma. (..)" öğütlerini vermişti.1262 B) Kıskançlık, Çekememezlik Ve İhtiras (Bagyen Beynehum): Birliği, paylaşım ruhunu ve kaynaşmayı tahrip, bagy olarak nitelenir. İnsanlar bir tek ümmetti. Allah peygamberleri müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdi. İnsanların ayrılığa düşecekleri hususlarda, aralarında hüküm vermek için onlarla birlikte hak kitaplar indirdi. Kitap ehli olan yahudilerin veya hıristiyanların, kendilerine ilim veya belgeler geldikten sonra ayrılığa düşmeleri, birbirini çekememezlikten, ihtirastan ve kıskançlıktan doğdu.1263 İsrailoğulları, Allah'ın kullarından dilediğine, bol ihsanından indirmesini çekemeyerek, Allah'ın indirdiğini inkâr etmekle, kendilerini kötü bir şey karşılığında sattılar. Bu yüzden gazap üstüne gazaba uğradılar. Ayrıca kâfirlere, alçaltıcı bir azap da vardır.1264 C) Arsızlık Ve Zina: B-g-y kökünden türeyen bigâ (sıfatı: bagiy) sözcüğü, arsızlık, kötülük ve zinacılık anlamına gelir. Çünkü böyle bir özelliği olan kadın, kocasının nikâh hakkını başkasına çiğnetmiş demektir. Hz. Meryem, melek Cebrail'e şöyle dedi: "Bana bir insan dokunmamışken; ben kötü (iffetsiz) bir kadın da olmadığım halde, nasıl oğlum olabilir?" 1265 Çocuğu alıp kavmine getirdiğinde, şöyle dediler: "Ey Meryem! Utanılacak bir şey yaptın. Ey Harun'un kızkardeşi! Baban kötü biri değildi, annen de iffetsiz (bagiy) değildi."1266 İffetli kalmak isteyen kadınları fuhşa zorlamak, yasak bir eylemdir: "(..) Dünya hayatının geçici menfaatini elde etmek için, (evlenerek) iffetli olmak isteyen cariyelerinizi fuhşa (=bigâ) zorlamayın. Kim onları buna zorlarsa bilsin ki Allah onu değil, zorlanan kadınları bağışlar ve onlara merhamet, eder."1267 2 Bagy'in Sonuçları: Sakin başlayan deniz yolculuğunda fırtınaya yakalanınca, insanların Allah'a yönelmeleri, fırtınadan kurtulduktan sonra ise bütün sözleri unutuşları, şöylece belirtilir: "Allah onları kurtarınca hemen yeryüzünde haksız yere taşkınlıklara (azgınlıklara) başlarlar (yebgûne fi'l-ard). Ey insanlar! Geçici dünya hayatında yaptığınız taşkınlığın sorumluluğu ve sonuçları sizin aleyhinizedir. Dönüşünüz bizedir, yaptıklarınızı size bildiririz."1268 Görüldüğü gibi bagy, hangi inanışın bağlısı olursa olsun, insanın bir özelliği olarak sunulmuştur. İnsanlara zulmedenlere ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere (yebgûne fi'l-ard: gaddarca davrananlara), karşı durulmalıdır. Onlar can yakıcı azabı da göreceklerdir.1269 3 Bagy'in Önlenmesi: a. Bagy'in Bireylerce Önlenmesi:

1261 Hucurât, 49/9-10. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 264-265. 1262 Kasas, 28/76-77. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 265. 1263 Bakara, 2/213; Âli İmran, 3/19; Şûra, 42/14; Câsiye, 45/17. 1264 Bakara, 2/90. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 265-266. 1265 Meryem, 19/20. 1266 Meryem, 19/27-28. 1267 Nur, 24/33. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 266. 1268 Yunus, 10/22-23. Ayrıca bkz. Yunus, 10/12. 1269 Şûra, 42/42. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 266-267.

İnanıp yararlı iş yapanlar, birbirlerinin haklarına tecavüz etmezler, ama bunların sayısı azdır.1270 b. Bagy'in Toplum Ve Kurumlarca Önlenmesi: Bagy'in önlenmesi için, toplum üyeleri bir haksızlığa uğrayınca üstün gelmek üzere birbirleriyle yardımlaşmalı ve bu bagy eylemi önlenmelidir.1271 Bu, mü'minlerin bir özelliği olarak belirtilmektedir. Bir sahip çıkan ve yardımcı olacak kişiyi isteyen zavallı çocuklar, erkekler ve kadınlar uğrunda ve Allah yolunda savaşma emri, bagy'in önlenmesi için de geçerli olmalıdır.1272

1270 Sâd, 38/24. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 267. 1271 Şûra, 42/39-42. 1272 Nisa, 4/75. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 267.

6.3 İSYAN: ............................................................................................................................................................. 9 6.3.1 İsyan Davranışlar.................................................................................................................................. 9 6.3.1.1 Allah'a İsyan: ..................................................................................................................................... 9 6.3.1.2 Peygamberlere İsyan: ........................................................................................................................ 9 6.3.1.3 Hz. Peygambere İsyan: ...................................................................................................................... 9 6.3.1.4 Peygamberleri Yalanlama:............................................................................................................... 10 6.3.1.5 Ana-Babaya İsyan: .......................................................................................................................... 10 6.3.2 İsyansızlar:.......................................................................................................................................... 10 6.3.2.1 Melekler:.......................................................................................................................................... 10 6.3.2.2 Peygamberler:.................................................................................................................................. 10 6.3.3 İsyancılar: ........................................................................................................................................... 10 6.3.3.1 İnsan: ............................................................................................................................................... 10 6.3.3.2 Firavun:............................................................................................................................................ 11 6.3.3.2 İsrailoğulları: ................................................................................................................................... 11 6.3.4 İsyanın Sonu ....................................................................................................................................... 11 6.3.4.1 Gazap Ve Lanet: .............................................................................................................................. 11 6.3.4.2 Sapıklık:........................................................................................................................................... 11 6.3.4.3 Dünyevi Azap:................................................................................................................................. 11 6.3.4.4 Uhrevi Azap Ve Cehennem:............................................................................................................ 12

6.4 İSTİKBÂR/ MÜSTEKBİR: ............................................................................................................................ 12 6.4.1 Kibriyâ, Mütekebbir Ve Kebîr Kavramları:........................................................................................ 12 6.4.1.1 Kibriyâ:............................................................................................................................................ 12 6.4.1.2 Mütekebbir: ..................................................................................................................................... 12 6.4.1.3 Kebîr:............................................................................................................................................... 13 A) Allah'ın Kebîr Sıfatı: .............................................................................................................................. 13 B) Önder Ve Yönetici:................................................................................................................................. 13 6.4.2 İstikbâr Tutum Ve Davranışlar: .......................................................................................................... 14 6.4.2.1 Küfür/İnkarcılık:.............................................................................................................................. 14 6.4.2.2 Âyetleri Yalanlama:......................................................................................................................... 15 6.4.2.3 Allah'a Kulluk Ve İbadetten Kaçınma:............................................................................................ 15 6.4.2.4 Peygamberi Ve İnananları Yurttan Çıkarma Tehdidi: ..................................................................... 16 6.4.3 İstikbâr Tutum Ve Davranışların Sonu:.............................................................................................. 16 6.4.3.1 Müstekbirlerden Sığınma Duası: ..................................................................................................... 16 6.4.3.2 Allah Müstekbirleri Sevmez, Kalplerini Mühürler, Doğruya Eriştirmez: ....................................... 16 6.4.3.3 Dünyevi Azap:................................................................................................................................. 16 6.4.3.4 Uhrevi Azap Ve Cehennem:............................................................................................................ 17 6.4.4 İstikbâr'ın Sembol Tipleri (Sembol Müstekbirler):............................................................................. 18 6.4.4.1 Şeytan: ............................................................................................................................................. 18 6.4.4.2 Firavun, Çevresi, Karun Ve Hâmân: ............................................................................................... 18 6.4.4.3 Mele' (İleri Gelenler /Seçkinler): ..................................................................................................... 19 6.4.4.4 İsrailoğulları: ................................................................................................................................... 19 6.4.4.5 Âd Kavmi: ....................................................................................................................................... 19 6.4.4.6 Kâfirler Ve Müşrikler ...................................................................................................................... 19 6.4.4.7 Münafıklar: ...................................................................................................................................... 20 6.4.5 Müstekbirlerin Müstaz'aflarla İlişkisi: ................................................................................................ 20 6.4.6 İstikbâr'a Kapılmayanlar:.................................................................................................................... 20 6.4.6.2 Allah'ı Seven Ruhban: ..................................................................................................................... 20 6.4.6.2 Gerçek Müminler:............................................................................................................................ 21 6.5 KIYAM: ................................................................................................................................................ 21 6.5.1 Masdar Ölçüsündeki Kıyam: .............................................................................................................. 21 6.5.2 Çoğul İsim Ölçüsündeki Kıyam: ........................................................................................................ 21 6.5.3 Gereç İsmi Kıyam:.............................................................................................................................. 21

6.6 TUGYÂN/TÂGÛT: ........................................................................................................................................ 22 6.6.1 Tugyân'ın Kökeni: .............................................................................................................................. 22 6.6.2 Tugyân Durumlar Ve Eylemler: ......................................................................................................... 22 6.6.2.1 Dinî Tugyân:.................................................................................................................................... 22 A) Allah'a İnançsızlık Ve Saygısızlık:......................................................................................................... 22 B) Peygamberleri Yalanlama: ..................................................................................................................... 23 C) Müminlerle Alay: ................................................................................................................................... 23 6.6.2.2 Ahlâkî İktisadî Tuğyan: ................................................................................................................... 24

A) Ölçü Ve Tartıda Adaletsizlik.................................................................................................................. 24 B) Aşırı Tüketim: ........................................................................................................................................ 24 6.6.3 Tuğyân'ın Önlenmesi:......................................................................................................................... 24 6.6.3.1 Tuğyâncılara Direniş: ...................................................................................................................... 24 6.6.3.2 Tuğyâncılardan Uzaklaşma: ............................................................................................................ 24 6.6.4 Tuğyân'ın Sonu:.................................................................................................................................. 24 6.6.5 Tuğyân'ın Sembol Tipleri: .................................................................................................................. 25 6.6.5.1 Tâgût:............................................................................................................................................... 25 A) İman/İnkâr Bağlamında Tâgût................................................................................................................ 25 B) Kulluk (İbadet) /Uzaklaşma Bağlamında Tâgût: .................................................................................... 25 C) Dostluk Bağlamında Tâgût:.................................................................................................................... 26 6.6.5.2 Nuh Ve Semud Kavimleri: .............................................................................................................. 26 6.6.5.3 Firavun:............................................................................................................................................ 26

YEDİNCİ BÖLÜM............................................................................................................................................... 26 FİTNE, BOZGUNCULUK VE SAPKINLIKLA İLGİLİ KAVRAMLAR .......................................................... 26 7.1 FİTNE: ............................................................................................................................................................ 26

7.1.1 Fitnenin Kökeni: ................................................................................................................................. 27 7.1.1.1 İlâhi Fitne: Allah'ın Sınaması .......................................................................................................... 27 A) Peygamberlerin Sınanması: .................................................................................................................... 27 B) Peygamber Gönderilmesi/Kavimlerin Sınanması:.................................................................................. 27 C) İman Sınav/Mü'minlerin Sınanması: ...................................................................................................... 28 D) Sabır Sebat Sınavı: ................................................................................................................................. 29 E) Nimet Ve Külfet Sınavı: ......................................................................................................................... 29 7.1.1.2 Şeytani Fitne:................................................................................................................................... 30 7.1.1.3 Beşeri/İnsanî Fitne:.......................................................................................................................... 30 A) Kâfirlerin Fitnesi: ................................................................................................................................... 30 B) Firavun Fitnesi:....................................................................................................................................... 31 C) Münafıkların Fitnesi: .............................................................................................................................. 31 D) Kalbi Bozukların Fitnesi: ....................................................................................................................... 31 7.1.2 Fitne Durumlar Ve Varlıklar: ............................................................................................................. 32 7.1.2.1 Dini Fitneler: ................................................................................................................................... 32 A)Küfür: ...................................................................................................................................................... 32 B) Şirk: ........................................................................................................................................................ 32 C) Dalâlet: ................................................................................................................................................... 33 D) Günah: .................................................................................................................................................... 33 E) Allah'ın Hükmünden Alıkoyma: ............................................................................................................. 33 F) Âhiret Bahanesi:...................................................................................................................................... 33 7.1.2.2 Sosyal, Siyasi Ve Ahlaki Fitneler .................................................................................................... 33 A) Savaş: ..................................................................................................................................................... 33 B) Baskı, Zulüm, Eziyet Ve İşkence: .......................................................................................................... 33 C) Kargaşa:.................................................................................................................................................. 34 D) Bela, Sıkıntı Ve Sınanma: ...................................................................................................................... 34 E) Dünya Nimetleri Ve Güzellikleri:........................................................................................................... 35 F) Mal Ve Çocuk:........................................................................................................................................ 36 7.1.3. Fitnenin Sonu: ................................................................................................................................... 36 7.1.3.1 Bela:................................................................................................................................................. 37 7.1.3.2 Cehennem Azabı: ............................................................................................................................ 37 7.1.4 Fitnenin Önlenmesi: ........................................................................................................................... 37

7.2 FESAD/İFSAD/MÜFSİD: .............................................................................................................................. 38 7.2.1 Evren (Kozmik Düzen) Ve Fesad:...................................................................................................... 38 7.2.1.1 Tevhid Ve Fesad:............................................................................................................................. 38 7.2.1.2 Fesadın Kökeni: İnsanlar ................................................................................................................. 38 7.2.1.3 Savaş Ve Fesad:............................................................................................................................... 39 7.2.1.4 Islahın Sürekliliği Ve Egemenliği: .................................................................................................. 39 7.2.2 Fesad Tutum Ve Davranışlar: ............................................................................................................. 39 7.2.2.1 İlâhi Hak İhlalleri: ........................................................................................................................... 39 A) Allah'ı İnkâr Ve Allah Yolundan Alıkoymak:........................................................................................ 39 B) Peygamberleri Yalanlama: ..................................................................................................................... 40 7.2.2.2 İnsan Hakları İhlâlleri:..................................................................................................................... 40 A) Yaşama Hakkı İhlâlleri:.......................................................................................................................... 41

B) Mülkiyet Hakkı İhlalleri: ........................................................................................................................ 41 1-Hırsızlık:................................................................................................................................................... 41 2- Ölçü-Tartı Ve Eşya (Hak) Eksikliği:....................................................................................................... 41 C) Kamu Düzeni Ve Güvenliği İhlalleri:..................................................................................................... 42 1- Ekini Ve Nesli Yoketme: ........................................................................................................................ 42 2- Tuğyan: ................................................................................................................................................... 42 3- Bozgunculuk Çıkarmak:.......................................................................................................................... 42 4- İnsanları Bölme: ...................................................................................................................................... 43 5-Hırâbe (Terör Suçu): ................................................................................................................................ 43 6- Saltanat Hırsı:.......................................................................................................................................... 44 7- Aşırılık: ................................................................................................................................................... 44 7.2.2.3 Ahlâki İhlâller.................................................................................................................................. 44 A) Yalancılık ............................................................................................................................................... 44 B) Livata (Homoseksüellik): ....................................................................................................................... 44 C) Akrabalık Bağlarını Koparma: ............................................................................................................... 44 D) Sihir Yapmak: ........................................................................................................................................ 44 E) Servet Yığma Ve Böbürlenme:............................................................................................................... 44 7.2.3 Fesad Tutum Ve Davranışların Sonu:................................................................................................. 45 7.2.3.1 Allah Bozguncuları (Müfsidleri) Bilir: ............................................................................................ 45 7.2.3.2 Allah Bozgunculuğu Ve Bozguncuları Sevmez: ............................................................................. 45 7.2.3.3 Fesatçılardan Sığınma Duası: .......................................................................................................... 45 7.2.3.4 Lanet:............................................................................................................................................... 45 7.2.3.5 Hüsran: ............................................................................................................................................ 45 7.2.3.6 Dünyevî Belâ Ve Helak:.................................................................................................................. 46 7.2.3.7 Cehennem:....................................................................................................................................... 46 7.2.4 Fesadın Önlenmesi: ............................................................................................................................ 46 7.2.4.1 Fesat Çıkarmayın Emri:................................................................................................................... 46 7.2.4.1 Islatıcılar Ve Fesadı Önleme Yöntemleri: ....................................................................................... 47 7.2.4.3 Sahte Islahçılar: ............................................................................................................................... 47 7.2.5 Fesadın Sembol Tipleri:...................................................................................................................... 48 7.2.5.1 Semud Halkı: ................................................................................................................................... 48 7.2.5.2 Medyen Halkı: ................................................................................................................................. 48 7.2.5.3 Lût Kavmi:....................................................................................................................................... 48 7.2.5.4 İsrailoğulları: ................................................................................................................................... 48 7.2.5.5 Ye'cuc-Me'cuc: ................................................................................................................................ 49 7.2.5.7 Firavun Ve Yandaşları:.................................................................................................................... 49 7.2.5.8 Kâfirler: ........................................................................................................................................... 49 7.2.5.9 Münafıklar ....................................................................................................................................... 49

7.3 FISK/FÂSIK: .................................................................................................................................................. 50 7.3.1 Fısk Tutum Ve Davranışlar: ............................................................................................................... 50 7.3.1.1 Allah Ve Peygamberlik Kurumuyla İlgili Fısk:............................................................................... 50 A) Allah'a İnançsızlık:................................................................................................................................. 50 B) Allah'ın Âyetlerini Yalanlama: ............................................................................................................... 51 C) Allah'ı Unutma: ...................................................................................................................................... 51 D) Allah'ı, Peygamberi Ve Allah Yolunda Cihadı İkinci Dereceye Koyma: .............................................. 51 E) Nifak (İnançta İkiyüzlüllük): .................................................................................................................. 51 F) Allah'ın İndirdiğiyle Hükmetmemek: ..................................................................................................... 52 G) Şeytan'ın Allah'ın Emrinden Çıkışı: ....................................................................................................... 52 7.3.1.2 Dini Buyruk Ve Yasaklarda Gevşeklik Ve İhmal (Allah'ın İradesine Ters Davranışta Bulunmak):52 A) Ahlâki -Hukuki İhlaller : ........................................................................................................................ 52 1- Yalan Haber Yaymak Ve Yalancı Şahitlik:............................................................................................. 52 2- Ahde Vefasızlık:...................................................................................................................................... 53 3- Allah Adı Anılmayan Nesneleri Yemek: ................................................................................................ 53 4- Zulüm:..................................................................................................................................................... 53 5- Borçlanma İşleminde Katibe Veya Şahide Zarar Vermek: ..................................................................... 54 6- Servetiyle Şımarma (Teref):.................................................................................................................... 54 7- Livâta (Homosksüellik):.......................................................................................................................... 54 8- Çirkin Söz (Sebb):................................................................................................................................... 54 B) Yahudilerin Fısk Tutum Ve Davranışları: .............................................................................................. 54 1- Yahudilerin Savaştan Kaçınması: ........................................................................................................... 54

2- Yahudilerin Cumartesi Yasağını Çiğnemesi: .......................................................................................... 55 3- Yahudilerin Mü'minlerden Hoşnutsuzluğu: ............................................................................................ 55 7.3.2 Fâsık'ın Kişilik Yapısı ........................................................................................................................ 55 7.3.2.1 Fışkın Dinî Niteliği:......................................................................................................................... 55 A) Fısk-Küfür İlişkisi: ................................................................................................................................. 55 B) Fısk-Dalâlet/Hidâyet İlişkisi:.................................................................................................................. 56 C) Şirk- Fısk İlişkisi: ................................................................................................................................... 57 7.3.2.2 Fışkın Ahlâki Niteliği: ..................................................................................................................... 57 A) Fısk-Hıyanet (Ahde Vefasızlık) İlişkisi.................................................................................................. 57 1- Münafık-Fâsıklar:.................................................................................................................................... 58 2- Firavun Ve Yandaşları: ........................................................................................................................... 58 3- Kâfır-Fâsıklar: ......................................................................................................................................... 58 4- Müşrik-Fâsıklar: ...................................................................................................................................... 58 5- Müslüman-Fâsıklar: ................................................................................................................................ 59 B) Fısk-İstikbâr İlişkisi:............................................................................................................................... 59 C) Fısk - Fesat İlişkisi.................................................................................................................................. 59 D) Fısk - Zulüm îlişkisi ............................................................................................................................... 59 7.3.2.3 Fısk’ın Sosyal Niteliği: .................................................................................................................... 59 7.3.3 Fısk Tutum Ve Davranışların Sonu: ................................................................................................... 60 7.3.3.1 Allah Fısk'ı Çirkin Göstermiştir: ..................................................................................................... 60 7.3.3.2 Allah Fâsıkları Doğruya (Hidâyete) Eriştirmez, Onlardan Razı Olmaz: ......................................... 60 7.3.3.3 Dünyevî Azap:................................................................................................................................. 60 7.3.3.4 Helak: .............................................................................................................................................. 61 7.3.3.5 Uhrevi Azap Ve Cehennem:............................................................................................................ 61 7.3.4 Fışkın Sembol Tipleri: ........................................................................................................................ 62 7.3.4.1 İblis/Şeytan: ..................................................................................................................................... 62 7.3.4.2 Nuh Kavmi: ..................................................................................................................................... 62 7.3.4.3 Lût Kavmi:....................................................................................................................................... 62 7.3.4.4 Firavun Ve Yandaşları:.................................................................................................................... 62 7.3.4.5 Yahudiler ......................................................................................................................................... 62 7.3.4.5 Hıristiyanlar ..................................................................................................................................... 63

SEKİZİNCİ BÖLÜM............................................................................................................................................ 63 DİNLE İLGİLİ KAVRAMLAR ........................................................................................................................... 63 8.1 DİN: ................................................................................................................................................................ 63

8.1.1.1 İtaat Kökenli Kavramlar: ................................................................................................................. 63 8.1.1.1 Din:.................................................................................................................................................. 63 A) Dinin Özelliklere .................................................................................................................................... 63 1- Din Allah'ındır:........................................................................................................................................ 63 2- Dinullah (Allah'ın Dinî): ......................................................................................................................... 63 3- Gerçek, Doğru Ve Arı Din: ..................................................................................................................... 64 Dinul-Hak:................................................................................................................................................... 64 A) Allah Tarafından Belirlenmiş, Gerçek Ve Doğru Din Anlamındadır..................................................... 64 B) Ed-Dinu'1-Hâlis:..................................................................................................................................... 64 C) Ed-Dinu'1-Kayyım: ............................................................................................................................... 64 B) Karşı Din/Allah'a Din Öğretme: ............................................................................................................. 64 C) Dinde Zorluk: ......................................................................................................................................... 65 D) Tevhid Dininin Süreğenliği: ................................................................................................................... 65 1- Din-Şeriat İlişkisi: ................................................................................................................................... 65 2- İslam:....................................................................................................................................................... 65 E) Dini Öğrenme, Yerleştirme Ve Koruma: ................................................................................................ 65 1- Dini Öğrenme (Tefakkuh fı'd-Din): ........................................................................................................ 65 2- Dinî Yerleştirme (Temkînu'd-Din):......................................................................................................... 66 3- Dinî Koruma: .......................................................................................................................................... 66 F) Dinî Tutumlar: ........................................................................................................................................ 66 1- Olumlu Dinî Tutumlar:............................................................................................................................ 66 A) İhlas:....................................................................................................................................................... 66 B) Dinî İkame (İkâmetu'd-Din): .................................................................................................................. 67 C) Dinde Yardımlaşma:............................................................................................................................... 67 D) Din Kardeşliği (İhvan Fi'd-Din): ............................................................................................................ 67 2- Olumsuz Dinî Tutumlar: ......................................................................................................................... 67

A) Dinde Şüphe: .......................................................................................................................................... 67 B) Dinle Alay (İstihza Bi'd-Din) Ve Dini Kınama (Ta'n Fi'd-Pin): ............................................................. 67 C) Dinde Tebdil:.......................................................................................................................................... 68 D) Dinde Aldatma Ve Yanılma: .................................................................................................................. 68 E) Dinden Alıkoyma (Red Ani'd-Din):........................................................................................................ 68 F) Dinde Aşırılık (Guluv Fı'd-Din):............................................................................................................. 68 G) Dinde Ayrılık (Tefriku'd-Dîn, İhtilaf Fî'd-Dîn: .................................................................................... 69 H) Dini Yalanlama (Tekzîbu'd-Dîn):........................................................................................................... 69 G) Dine Giriş Ve Dinden Çıkış: .................................................................................................................. 69 1- Dinde Zorlama (İkrah Fi'd-Dîn): ............................................................................................................. 69 2- Dine Yöneliş (İkâmetu'l-Vechi Li'd-Dîn):............................................................................................... 69 3- Dinden Dönme (İrtidâd Ani'd-Din): ........................................................................................................ 70 8.1.1.2 Hüküm/Karar:.................................................................................................................................. 70 8.11.3 Nizam/Düzen:................................................................................................................................... 70 8.1.2 Hesap/Karşılık Kökenli Kavramlar: ................................................................................................... 70 8.12.1 Hesap/Karşılık: ................................................................................................................................. 70 8.1.2.2 Kıyametle İlgili Kavramlar:............................................................................................................. 71

8.2 ŞERİAT........................................................................................................................................................... 71 8.2.1 Şir'a:.................................................................................................................................................... 71 8.2.2 Şera'a Lekum (Lehum) Mine'd-Din:................................................................................................... 72 8.2.3 Şeriat:.................................................................................................................................................. 72

8.3 TARİKAT ....................................................................................................................................................... 72 8.3.1 Tarîkti Cehennem (Cehennem Yolu):................................................................................................. 72 8.3.4 Tarik Müştekim (Doğru Yol): ............................................................................................................ 72

8.4 HİKMET:........................................................................................................................................................ 73 8.4.1 Kitap-Hikmet İkilisi:........................................................................................................................... 73 8.4.1.1 Hikmetin Öğretilmesi: ..................................................................................................................... 73 A) Peygamberin Hikmet Öğretmesi: ........................................................................................................... 73 B) Allah'ın Hikmeti Öğretmesi::.................................................................................................................. 73 8.4.1.2 Allah'ın Hikmeti İndirmesi: ............................................................................................................. 73 8.4.1.3 Allah'ın Hikmet Vermesi: ................................................................................................................ 74 8.4.2 Kitap-Hikmet-Mülk Üçlüsü:............................................................................................................... 74 8.4.3 Mülk-Hikmet-İIim Üçlüsü.................................................................................................................. 74 8.4.4 Hikmet Verme Yetkisi Ve Hikmetin Sonuçları: ................................................................................. 74 8.4.5 Vahiy - Hikmet İlişkisi: ...................................................................................................................... 74 8.4.6 Hikmetli Çağrı: ................................................................................................................................... 75 8.4.7 Üstün Anlayış Ve Kavrayış: ............................................................................................................... 75 8.4.8 Hikmet-Hakîm İlişkisi: ....................................................................................................................... 75 8.4.8.1 Allah'ın Hakîm İsmi ........................................................................................................................ 75 A) Allah'ın Kudretiyle İlgili İsimleriyle Kullanılışı: ................................................................................... 75 1- Azîz-Hakîm İkilisi:.................................................................................................................................. 75 2- Vâsi'-Hakîm İkilisi: ................................................................................................................................. 75 B) Allah'ın Ululuğuyla İlgili İsimleriyle Kullanılışı.................................................................................... 76 1 - Hakîm-Hamîd İkilisi: ............................................................................................................................. 76 2- Alî-Hakîm İkilisi: .................................................................................................................................... 76 C) Allah'ın İlim Sıfatıyla İlgili İsimleriyle Kullanılışı................................................................................. 76 1- Alîm-Hakîm İkilisi: ................................................................................................................................. 76 2- Hakîm-Habîr İkilisi: ................................................................................................................................ 76 D) Allah'ın Bağışlayıcılığıyla İlgili Tevvâb Sıfatıyla Kullanılışı: Tevvâb-Hakîm İkilisi:........................... 76 8.4.7.2 Allah Dışındaki Varlıkların Sıfatı Olarak Hakîm: ........................................................................... 76 A) Zikr Hakîm: ............................................................................................................................................ 76 B) Kitab Hakim: .......................................................................................................................................... 76 C) Emr Hakîm: ............................................................................................................................................ 77

8.5 RUHBAN/AHBÂR/RABBÂNİYYÛN/KISSÎS: ............................................................................................ 77 8.5.1 Din Adamlarıyla İlgili Kavramlar: ..................................................................................................... 77 8.5.2 Ruhbanlığın Kökeni:........................................................................................................................... 77 8.5.3 Din Adamlarının Olumlu Yönleri:...................................................................................................... 78 8.5.3.1 İlâhi Mesaja Göre Hüküm Verme:................................................................................................... 78 8.5.3.2 Büyüklenmeden Uzaklaşma, Gerçeği Kabullenme: ........................................................................ 78 8.5.3.3 Allah Yolundaki Mücadeleye Destek Oluş: .................................................................................... 78

8.5.4 Din Adamlarının Olumsuz Yönleri: ................................................................................................... 78 8.5.4.1 Kötülüklere Dirençsizlik:................................................................................................................. 78 8.5.4.2 İyiliği Kendilerine Değil, Başkalarına Buyurma: ............................................................................ 79 8.5.4.3 Haram Yeme Ve Allah Yolundan Alıkoyma:.................................................................................. 79 8.5.5 Din Büyüklerinin Ve Din Adamlarının Tanrılaştırılması: .................................................................. 79

8.6 AYETULLAH: ............................................................................................................................................... 79 8.7 HÂMÂN: ........................................................................................................................................................ 80

8.7.1 Hâmân Sözcüğünün Kökeni: .............................................................................................................. 80 8.7.2 Musa Hâmân İlişkisi:.......................................................................................................................... 80

DOKUZUNCU BÖLÜM...................................................................................................................................... 81 SİYASETİN COĞRAFÎ BOYUTUYLA İLGİLİ KAVRAMLAR....................................................................... 81 9.1 ARD (ARZ): ................................................................................................................................................... 81

9.1.1 Allah'la İlgili Kavramlar:.................................................................................................................... 81 9.1.1.1 Ardullah:.......................................................................................................................................... 81 9.1.1.2 Lillâhi Mülkü's Semâvât Ve’1-Ard: ................................................................................................ 81 9.1.1.3 Rabbu's-Semâvât Ve'l-Ard: ............................................................................................................. 81 9.1.1.4 Kibriya Fi's-Semâvât Ve'l-Ard: ....................................................................................................... 81 9.1.1.5 Nûru's-Semâvât Ve'l-Ard:................................................................................................................ 81 9.1.1.6 Gaybu's-Semâvât Ve'l-Ard: ............................................................................................................. 82 9.1.1.6 Mekâlîdu's-Semâvât Ve'l-Ard: ........................................................................................................ 82 9.1.1.7 Cunûdu's-Semâvât Vel-Ard:............................................................................................................ 82 9.1.1.8 Hazâinu's-Semâvât Ve'l-Ard: .......................................................................................................... 82 9.1.1.9 Mîrâsu's-Semâvât Ve'l-Ard: ............................................................................................................ 82 9.1.2 Yeryüzünde Egemenlik Kavramları: .................................................................................................. 82 9.1.2.1 İstihlâf Fil-Ard:................................................................................................................................ 82 9.1.2.2 Halife Fil-Ard/Halâifu'1-Ard (Halâif Fil-Ard) /Hulefâul-Ard ......................................................... 82 9.1.2.3 Mirâsu's-Semâvât Vel-Ard: ............................................................................................................. 82 9.1.2.4 Yeryüzünde Mirasçılık: ................................................................................................................... 83 9.1.2.5 Temkin Fi'l-Ard: .............................................................................................................................. 83 9.1.2.6 Kibriyâ Fi'l-Ard: .............................................................................................................................. 83 9.1.2.7 Uluv Fil-Ard: ................................................................................................................................... 83 9.1.2.8 Mustadafûn Fil-Ard: ........................................................................................................................ 83 9.1.2.9 Hazâinu'l-Ard .................................................................................................................................. 83 9.1.3 Yeryüzünde Bozgunculuk Ve Zorbalıkla İlgili Kavramlar: ............................................................... 83 9.1.3.1 Fesad/İfsâd Fi'l-Ard: ........................................................................................................................ 84 9.1.3.2 Uluv Fil-Ard: ................................................................................................................................... 84 9.1.3.3 Usuvfi'1-Ard:................................................................................................................................... 84 9.1.3.4 Bagy Fil-Ard (Yeryüzünde Taşkınlık):............................................................................................ 84 9.1.3.5 Tekebbür/İstikbâr Fil-Ard:............................................................................................................... 84 9.1.3.6 Cebbar Fil-Ard:................................................................................................................................ 84 9.1.3.7 Mübarek/Kutsal Topraklar: ............................................................................................................. 84 9.1.3.8 Arz-ı Mukaddes (Arz-i Mev'ud: Vadedilmiş Topraklar) ................................................................. 85 9.1.4 Yurttan Sürülme Ve Çıkarılmayla İlgili Kavramlar: .......................................................................... 85 9.1.4.1 Nefy/İstifzâz Mine'1-Ard (Yurttan Sürülme): ................................................................................. 85 9.1.4.2 İhrâc Mine'1-Ard (Yurttan Çıkarılma):............................................................................................ 85

9.2 BELED:........................................................................................................................................................... 86 9.2.1 Beled-i Emin/Beled Âmin: ................................................................................................................. 86 9.2.2 Beled Tayyib/Belde Tayyibe: ............................................................................................................. 86 9.2.3 Kutlu Toprak ...................................................................................................................................... 86

9.3 KARYE:.......................................................................................................................................................... 86 9.3.1 Karye Kavramı: .................................................................................................................................. 86 9.2.2 Peygamberlerin Mücadele Alanı Şehirler:.......................................................................................... 87 9.3.3 Şehirlerin Helaki:................................................................................................................................ 87 9.3.3.1 Helakin Koşulları:............................................................................................................................ 87 A) Peygamber Varken Şehir Helak Edilmez: .............................................................................................. 87 B) Uyarı Gelmeden Şehir Helak Edilmez: .................................................................................................. 87 C) Helak Süreye Bağlıdır: ........................................................................................................................... 87 D) Helakte Haksızlık Olmaz: ...................................................................................................................... 88 9.3.3.2 Helak Sebepleri: .............................................................................................................................. 88 A) İnançsızlık/İnkarcılık/Nankörlük (Küfr): ............................................................................................... 88

B) Zulüm/Haksızlık: .................................................................................................................................... 88 C) Mekr (Düzenbazlık):............................................................................................................................... 89 D) Fısk (Yoldan Ve Emirden Çıkma):......................................................................................................... 89 E) Şımarıklık (İtraf):.................................................................................................................................... 89 F) Azgınlık (Tugyân):.................................................................................................................................. 89 9.3.4 Şehrin Bozulması Ve Şehirden Çıkarılma: ......................................................................................... 89

9.4 MEDİNE:........................................................................................................................................................ 90 9.4.1 Eski Medeniyet Merkezleri................................................................................................................. 90 9.4.2 Hz. Peygamberin Şehri Medine:......................................................................................................... 90 9.4.3 İhraç Minel-Medine (Şehirden Çıkarılma): ........................................................................................ 90

9.5 DÂR:............................................................................................................................................................... 90 9.5.1 Âhiretle İlgili Kavramlar: ................................................................................................................... 90 9.5.1.1 Ed-Dâru'1-Âhira: ............................................................................................................................. 90 9.5.1.2 Dâru's-Selâm: .................................................................................................................................. 91 9.5.1.3 Dâru'I-Mukâme: .............................................................................................................................. 91 9.5.1.4 Dârul-Karar: .................................................................................................................................... 91 9.5.1.5 Âkıbtu'd-Dâr:................................................................................................................................... 91 9.5.1.6 Ukbe'd-Dâr: ..................................................................................................................................... 91 9.5.1.6 Sûu’d-Dâr: ....................................................................................................................................... 91 9.5.1.7 Dâru'l-Bevâr: ................................................................................................................................... 92 9.5.1.8 Dâru'1-Huld: .................................................................................................................................... 92 9.5.1.9 Zikre'd-Dâr: ..................................................................................................................................... 92 9.5.1.10 Dâru'l-Fâsıkîn: ............................................................................................................................... 92 9.5.2 Dünya Hayatıyla İlgili Kavramlar: ..................................................................................................... 92 9.5.2.1 Ev, Ülke Ve Medine: ....................................................................................................................... 92 A) Ev: .......................................................................................................................................................... 92 B)Ülke: ........................................................................................................................................................ 92 C) Medine:................................................................................................................................................... 92 9.5.2.2 Diyar’a Mirasçılık: .......................................................................................................................... 92 9.5.2.3 Terk-i Diyar: .................................................................................................................................... 93 9.5.2.4 İhrâc Mine'd-Diyâr (Yurttan Çıkarılma):......................................................................................... 93

ONUNCU BÖLÜM .............................................................................................................................................. 93 BARIŞ, FETİH VE CİHADLA İLGİLİ KAVRAMLAR ..................................................................................... 94 10.1 SİLM/SELEM:.............................................................................................................................................. 94

10.1.1 Barış Emri:........................................................................................................................................ 94 10.1.2 Barışa Mecbur Kalma:...................................................................................................................... 94 10.1.3 Barış Önerisinin Kabulü: .................................................................................................................. 94

10.2 SELÂM:........................................................................................................................................................ 94 10.2.1 Allah Ve Selâm: ............................................................................................................................... 94 A) Allah'ın Selâm İsmi: ............................................................................................................................... 94 B) Allah'ın Peygamberlere Selâmı: ............................................................................................................. 95 C) Subulu's-Selâm (Kurtuluş Yolları): ........................................................................................................ 95 10.2.2 Meleklerin Peygamberlere Selâmı:................................................................................................... 95 10.2.3 Cennet Ve Selâm: ............................................................................................................................. 95 A) Dâru's-Selâm: ......................................................................................................................................... 95 B) Meleklerin Cennetliklere Selâmı: ........................................................................................................... 95 C) Cennetliklerin Birbirine Selâmı:............................................................................................................. 95 10.2.4 Selamlaşma:...................................................................................................................................... 96 A) İman Sembolü Selâm: ............................................................................................................................ 96 B) Peygamberin Seçkinlere Ve Mü'minlere Selâmı: ................................................................................... 96 C) Mü'minlerin Selamlaşması: .................................................................................................................... 96 D) Eve Girişte Selâm Verme: ...................................................................................................................... 96 10.2.5 İyilik/Esenlik Dileği: ........................................................................................................................ 96 10.2.6 Doğruya Uyanlara Selâm (Vesselâmu Ala Menittebe'al-Hüdâ): ...................................................... 96 10.2.7 Esenlik Ve Kötülükten Kurtuluş:...................................................................................................... 96

10.3 SULH/ISLAH (ISLÂH-I BEYN) (BARIŞ/BARIŞTIRMA):........................................................................ 97 10.3.1 Aile İçinde Sulh/Islah (Aile Barışı): ................................................................................................. 97 10.3.2 Toplum İçinde/Sulh/Islah (Toplum Barışı):...................................................................................... 97 A) Barışçı Çabalar. ...................................................................................................................................... 97 B) Çatışan Müslümanların Barıştırılması: ................................................................................................... 98

C) Barışçılığın Ödülü: ................................................................................................................................. 98 10.4 CİHAD:......................................................................................................................................................... 98

10.4.1 Cihad Emri: ...................................................................................................................................... 98 A) Cihad Yükümlüleri: ................................................................................................................................ 98 B) Cihad Kaçakları ...................................................................................................................................... 99 1) Oturanlar (Kâidûn): ................................................................................................................................. 99 2- Geri Kalanlar (Muhallefûn)/Yere Çakılanlar: ......................................................................................... 99 A) Yere Çakılanlar: ..................................................................................................................................... 99 B) Münafıklar: ........................................................................................................................................... 100 10.4.2 Cihadın Türleri: .............................................................................................................................. 100 A) Düşmanla Cihad (Cihad-ı Asgar: Küçük Cihad):................................................................................. 100 1) Düşman Saldırısına Karşı Koymak: ...................................................................................................... 100 2) Hıyaneti Önlemek: ................................................................................................................................ 101 3) Zulüm Ve Fesadı Önlemek: .................................................................................................................. 101 4) Yardım Amaçlı Savaş: .......................................................................................................................... 101 B) Şeytan Ve Nefisle Cihad (Cihad-ı Ekber: Büyük Cihad): .................................................................... 101 10.4.3 Cihadın Biçimleri: .......................................................................................................................... 101 A) Sözlü Cihad: ......................................................................................................................................... 102 B) Eylemli Cihad:...................................................................................................................................... 102 C) Malla Cihad: ......................................................................................................................................... 102 D) Silahlı/Askeri Cihad: ............................................................................................................................ 102 10.4.4 Cihad Ve Bağıntılı Olduğu Kavramlar ........................................................................................... 102 A) İman Ve Cihad. .................................................................................................................................... 102 B) Takva Ve Cihad:................................................................................................................................... 103 C) Hicret Ve Cihad:................................................................................................................................... 103 10.4.6 Dünya Sevgisi Ve Cihad:................................................................................................................ 103 10.4.7 Cihadın Sonucu Ve Karşılığı: ......................................................................................................... 103

10.5 FETİH: ........................................................................................................................................................ 104 10.5.1 Kapalı Bilgilere Açıklık Kazandırma: ............................................................................................ 104 10.5.2 Öğretme Ve Bilgilendirme: ............................................................................................................ 104 10.5.3 Karar/Yargı Bildirme:..................................................................................................................... 104 10.5.4 İlâhî Yardım Gönderme:................................................................................................................. 105 A) İlâhî Yardımın Engellenilmezliği: ........................................................................................................ 105 B) Bereket Gönderme:............................................................................................................................... 105 10.5.5 Yıkım Ve İlâhî Azap Gönderme:.................................................................................................... 105 10.5.6 Zafer: .............................................................................................................................................. 105 A) Zafer Karşısında Münafıkların Bocalamaları: ...................................................................................... 105 B) Sadık Müminlerin Zaferi: ..................................................................................................................... 105 C) Yakın Zafer (Fethun Karîb):................................................................................................................. 106 D) Zafer (Nasr) Sûresi: .............................................................................................................................. 106

KAYNAKLAR ................................................................................................................................................... 107

6.3 İSYAN: İsyan, a-s-v (asâ) kökünden türemiştir. İtaatten çıkma/kaçınma anlamındadır. Aslı sopa (asâ) ile kendini koruma altına almaktır.1 Bir güç sembolü olan asâ da bu kökten türemiştir. Emre karşı çıkma anlamında "ebâ" fiili de kullanılır. İsyan kavramını, öncelikle itaat, sonra da karşı çıkma, tuğyan, istikbar, fesad... gibi kavramlar çerçevesinde düşünmek gerekir. Ayrıca "ebâ" kökenli sözcükler de, karşı çıkma ve kabul etmeme anlamındadır. 2 6.3.1 İsyan Davranışlar Kur'an'da isyan olarak nitelenen davranışlar, Allah'a isyan, peygamberlere isyan ve ana-babaya isyan biçiminde sınıflandırılabilir.3 6.3.1.1 Allah'a İsyan: Hz. Adem ve eşi, şeytanın kışkırtmaları sonucunda yasak ağacın meyvasından yedi, ayıp yerleri görünüverdi. Cennet yapraklanyla örtünmeye koyuldular. Böylece Âdem, rabbine başkaldırmış oldu, yolunu şaşırdı. Allah, onu, aldığı emirleri yerine getirdiği için, yine de seçip tevbesini kabul etti, ona doğru yolu gösterdi.4 İşte bu, in-sanın ilk isyanıydı. İsyan, küfür ve fısk gibi, Allah'ın sevmediği bir tutumdur: "Bilin ki, içinizde Allah'ın peygamberi bulunmaktadır. Eğer o, birçok işlerde size uymuş olsaydı, şüphesiz kötü/zor duruma düşerdiniz. Ama Allah size imanı sevdirmiş, onu gönüllerinize güzel göstermiş; inkarcılığı (kü-für), yoldan çıkmayı (fusûk) ve başkaldırmayı (isyan), size iğrenç göstermiştir.(..)"5 Uhud Savaşında okçuların Hz. Peygamber'in emrinden çıkması şöyle anlatılır: "Andolsun ki, Allah size verdiği sözde durdu. Onun izniyle kâfirleri kırıp biçiyordunuz. Ama Allah size arzuladı-ğınız zaferi gösterdikten sonra gevşeyip bu hususta çekiştiniz ve isyan ettiniz. Sizden kimi dünyayı, kimi de âhireti istiyordu. Derken denemek için Allah sizi geri çevrip bozguna uğrattı. Andolsun ki o, sizi bağışladı. Allah'ın insanlara nimeti boldur."6 6.3.1.2 Peygamberlere İsyan: Kur'an'da, peygamberlere karşı yapılan isyanlardan sözedilir. Hz. Nuh, şöyle demişti: "Rabbim! Doğrusu bunlar bana başkaldirdılar, malı ve çocuğu kendisine sadece zarar getiren kimseye uydular. Birbirinden büyük düzenler kurdular."7 Firavun, tipik bir isyankârdı: "Ama Firavun, o peygambere karşı gelmişti de onu çok ağır bir şekilde tutup cezalandırmıştık."8 İsyankâr Âd milleti, dünya ve âhiret lanetine uğradı: "İşte bu, rablerinin âyetlerini bile bile inkâr eden, peygamberlerine kafa tutan (isyan eden) ve her inatçı zorba-nın emrine uyan Âd milletidir. Bu dünyada da, kıyamet gününde de lanete uğradılar. İşte bu Âd milleti, rablerini inkâr etmişti."9 6.3.1.3 Hz. Peygambere İsyan: Hz. Peygamber'e isyan edenler, bunun sorumluluğunu da üstlenir: "Sana başkaldırırlarsa, 'yaptıklarınızdan uzağım' (sorumlu değilim) de."10 Hz. Peygamber'e isyan, gizli görüşmelerin konusu olmamalıdır: "Gizli toplantıdan (necvâ'dan) menedilen, sonra menolunduklari şeyi yapmaya kalkışarak günah işlemek, düşmanlık etmek ve peygambere karşı gelmek (isyan) konusunda gizli gizli konuşanları görmedin mi? Sana geldiklerinde, Allah'ın seni selâmlamadığı bir şekilde selâmlarlar. İçlerinden 'Gerçekten bir peygamber olsaydı, Allah'ın bizi söylediklerimizden ötürü, cezalandırması gerekmez miydi?, derler. Cehennem onlara yeter. Oraya

1 Râgib el-Isfahâni, age, 504-505. 2 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 267-268. 3 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 268. 4 Tâhâ, 20/117-122. Ayrıca bkz. Bakara, 2/33-38. 5 Hucurât, 49/7-8. 6 Ali İmran, 3/152. Aynca bkz. Âli İmran, 3/124-125. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 268. 7 Nuh, 71/21-22. 8 Müzemmil, 73/16. 9 Hûd, 11/59-60. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 269. 10 Şuara, 26/216.

girerler. Ne kötü dönüş yeridir! Ey inananlar! Gizli konuştuğunuz zaman, günah işlemeyi, düşmanlık etmeyi ve peygambere karşı gelmeyi (isyanı) fısıldaşmayın. İyilik yapmak ve Allah'a karşı gelmekten sakınmayı konuşun. Kıyamet günü huzurunda toplanacağınız Allah'tan sakının. Gizli toplantılar, inananları üzmek için şeytanın iste-diği şeylerdir. Allah'ın izni olmadıkça, şeytan onlara bir zarar veremez. İnananlar yalnız Allah'a güvensinler."11 Ensar kadınları, Akabe Bey'ati'nde, "maruf (iyilik) konusunda karşı gelmemek üzere Hz. Peygamber'le bey'at yapmıştı.12 Bu âyetten, şöyle dolaylı bir çıkarım yapılabilir: "ma'ruf konusunda İsyan edilmeyeceğine göre, zıtkavram yoluyla, "münker" konusunda isyan caiz demektir.13 6.3.1.4 Peygamberleri Yalanlama: İsrailoğullan, Allah'ın âyetlerini inkâr etmiş, peygamberleri öldürmüş, peygamberlerine karşı gelmiş ve taşkınlık yapmıştır.14 6.3.1.5 Ana-Babaya İsyan: Hz. Yahya, Allah'tan sakınan, anasına-babasma karşı iyi davranan bir kimseydi, başkaldıran bir zorba (cebbâran asiyyen) değildi.15 Ayrıca, ana-babaya iyi ve itaatkâr davranmakla ilgili, Kur'an'ın öteki buyrukları da burada hatırlanmalıdır: "Kur'an, insanın insana isyanından söz etmez. Yani bu noktada nötr bir tavır takınmıştır."16 tarzındaki bir çıka-rım yanlıştır. Çünkü bu son âyet, bu konuda çok açıktır. Ayrıca peygamberlere isyan da, insanın insana isyanıdır. Hz. Musa, kardeşi Harun'a,

"(..) Benim emrime karşı mı geldin?" dedi.17 Hz. Musa, Hızır'a da "Sana hiçbir işte başkaldırmayacağım." sözünü verdi.18 6.3.2 İsyansızlar: Melekler ve peygamberler, Allah'ın buyruklarına isyan etmezler.19 6.3.2.1 Melekler: Melekler, Allah'a isyan etmeyen varlıklardır: "Ey inananlar! Kendinizi ve çoluk çocuğunuzu cehennem ateşinden koruyun. Onun yakıtı, insanlar ve taşlardır. Görevlileri, Allah'ın kendilerine verdiği emirlere başkaldırmayan, kendilerine buyurulanları yerine getiren pek haşin meleklerdir."20 6.3.2.2 Peygamberler: Peygamberler, Allah'a karşı gelmeyen insanlardır.21 Hz. Salih, Semud milletine şöyle demişti: "Ey milletim! Eğer rabbimden bir belgem olur ve bana rahmet eder de ben ona başkaldırırsam, söyleyin, Allah'a karşı beni kim savunur? Bana, daha çok zarar vermekten başka birşey yapamazsınız."22 6.3.3 İsyancılar: 6.3.3.1 İnsan: Hz. Âdem ile eşi, yasak ağacın meyvasndan yiyerek Allah'a isyan eden ilk insanlar olmuşlardır. Ancak, aldığı ta-limatlara uyarak, Allah, onların tevbelerini kabul etmiş, doğru yolu göstermiştir.23

11 Mücadele, 58/8-10. 12 Mümtehine, 60/12. 13 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 269-270. 14 Âli İmran, 36112: Nisa, 4/46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 270. 15 Meryem, 19/14. 16 Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an'ın Temel Kavramları, 263. 17 Tâhâ, 20/93. 18 Kehf, 18/69. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 270. 19 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 271. 20 Tahrim, 66/6. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 271. 21 Yunus, 10/15 (Hz. Peygamber'in sözü). 22 Hûd, 11/63. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 271. 23 Tâhâ, 20/121-122; Bakara, 2/37. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 271.

6.3.3.2 Firavun: Firavun, boğulacağı anda Allah'a inandığını ve ona teslim olduğunu söylemişti. Ama ona şöyle denmişti: "Şimdi mi inandın? Daha önce başkaldırmış ve bozgunculuk etmiştin."24 "Ama Firavun o peygambere karşı gelmişti de onu çok ağır bir şekilde tutup cezalandırmıştık."25 6.3.3.2 İsrailoğulları: Hz. Musa'ya karşı gelen İsrailoğullarına, Allah'ın ve mü'minlerin himayesindekiler hariç yoksulluk ve düşkünlük (alçaklık) damgası vurulmuştu, Allah'ın gazabına uğramıştılar. Bu, Allah'ın âyetlerini inkâr etmeleri ve haksız yere peygamberleri öldürmeleri yüzündendi. Bu, karşı gelmeleri ve taşkınlık yapmalarındandı.26 İsrailoğulları ilâhi buyruklara uyma sözü verdiğinde, Allah onlara, "Size verdiğimize kuvvetle sarılın ve dinleyin" demişti. Ama onlar, "İşittik ve karşı geldik" dediler.27 Yahudilerin isyanı da, kendilerine yakışan tarzda alçakçadır: "Yahudilerden, sözleri yerlerinden değiştirip "işittik ve karşı geldik, kulak vermeyerek dinle" ve dillerini eğip bü-kerek ve dini yererek "bizi de dinle" diyenler vardır. Şayet "İşittik ve itaat ettik; dinle ve bizi gözet" demiş olsalardı, onlar için daha iyi ve doğru olurdu. İşte Allah, inkârları (küfürleri) yüzünden onlara lanet etmiştir. Onların ancak pekazı inanır."28 Yahudilerin isyanı ve aşırılığı, Allah'ın lanetini çekmiştir: "İsrailoğullarından inkâr edenler, Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdi. Bu, başkaldır-maları ve aşırı gitmeleri yüzündendi."29 6.3.4 İsyanın Sonu İsyan gerek dünyevi, gerekse uhrevi açıdan bazı önemli sonuçlarla karşılaşır.30 6.3.4.1 Gazap Ve Lanet: İsrailoğulları, karşı gelmeleri, taşkınlık yapmaları, Allah'ın âyetlerini inkâr etmeleri ve peygamberleri öldürme-leri yüzünden yoksulluk ve düşkünlük damgasına maruz kalmış, Allah'ın gazabına ve lanetine uğramıştır.31 6.3.4.2 Sapıklık: Allah'a ve peygambere baş kaldırmak, sapkınlığın yoludur: "Allah ve peygamberi bir şeye hükmettiği zaman, inanan erkek ve kadına artık işlerinde başka yolu seçmek yaraşmaz. Allah'a ve peygambere başkaldıran şüphesiz apaçık bir şekilde sapmış olur."32 6.3.4.3 Dünyevi Azap: Hz. İbrahim, şöyle dua etmişti: "Rabbim! Bu şehri güvenli kıl. Beni ve çocuklarımı putlara tapmaktan uzak tut. Rabbim! O putlar çok insanları saptırdı. Bana uyan bendendir. Bana karşı gelenleri, sana bırakırım. Sen bağışlarsın, merhamet edersin."33 Hz. Salih de Semud milletine şöyle demişti: "Ey milletim! Eğer rabbimden bir belgem olur ve bana rahmet eder de ben ona başkaldırırsam, söyleyin Allah'a karşı beni kim savunur? Benim zararımı arttırmaktan başka bir şey yapamazsınız."34 İsyanın sembol tiplerinden biri olan Firavun, bu isyankârlığının cezasını çekti: "Firavun, ondan öncekiler ve altüst olmuş kasabalarda oturanlar da suç işlemişlerdi. Rabbinin peygamberine başkaldırmışlardı. Bunun üzerine rableri onlan şiddeti arttıkça artan bir şekilde yakaladı. "35

24 Yunus, 10/91. 25 Müzzemmil, 73/16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 271-272. 26 Bakara, 2/61; Ali İmran, 3/112. 27 Bakara, 2/93. 28 Nisa, 4/46. 29 Maide, 5/78. Ayrıca krş. Mezmurlar, 28/21-22, 31-33; Maide, 12/34, 23/33-35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 272. 30 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 272-273. 31 Bakara, 2/61; Âli İmran, 3/112; Nisa, 4/46; Maide, 5/78. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 273. 32 Ahzâb, 33/36. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 273. 33 İbrahim, 14/35-36. 34 Hûd, 11/63. 35 Hakka, 69/9-10.

"Ama Firavun, o peygamberlere karşı gelmişti de onu çok ağır bir şekilde tutup cezalandırmıştık."36 Firavun ve askerleri, başkaldırması ve bozgunculuğu yüzünden denizde boğuldular.37 Peygamberler isyandan hep Allah'a sığınmışlardır: "Âyetlerimiz onlara açık açık okununca bizimle karşılaşmayı ummayanlar, 'Bundan başka bir Kur'an getir veya bunu değiştir' dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştiremem. Ben ancak bana vahyedilene uyarım. Ben rabbi-me karşı gelirsem, büyük günün azabına uğramaktan korkarım."38 6.3.4.4 Uhrevi Azap Ve Cehennem: Allah'a ve peygambere karşı gelmek, uhrevi hayatı da karartır: "Bunlar Allah'ın yasalarıdır. Allah'a ve peygamberine kim itaat ederse, onu içlerinden ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Orada temellidirler. Büyük kurtuluş budur. Kim de Allah'a ve peygamberine başkaldırırsa ve yasalannı çiğnerse, onu, temelli kalacağı cehenneme sokar. Alçaltıcı azap onadır."39 "Benim yaptığım, yalnız, Allah katından olanı, onun gönderdiklerini tebliğdir. Allah'a ve peygamberine kim karşı gelirse, ona, içinde sonsuz ve temelli kalınacak cehennem ateşi vardır."40 Peygamberler bile, Allah'a karşı gelse, sonuç değişmez: "De ki: Ben Rabbime karşı gelirsem, büyük günün azabından korkarım."41 İsyancıların son pişmanlığı, onlara hiçbir yarar sağlamaz: "O gün inkâr eden ve peygambere başkaldırmış olanlar, yerle bir olmayı ne kadar isterler ve Allah'tan bir söz gizleyemezler."42

6.4 İSTİKBÂR/ MÜSTEKBİR: İstikbâr, k-b-r (kebura) kökünden türemiştir. Kibir, tekebbür ve istikbâr birbirine yakın anlamlarda kullanılır. Kibir, insanın kendisini beğenerek başkalarından farklı görmesidir; bu, insanın kendini başkalarından daha bü-yük ve üstün görmesiyle olur. Tekebbür, gerçeği kabul etmekten ve ibadetle boyun eğmekten çekinerek Allah'a karşı büyüklenmedir. İstikbâr ise, iki türlüdür: 1) İnsanın büyüme peşinde ve isteğinde olması. Bu gerektiği biçimde, gerektiği yerde ve gerektiği zamanda olursa, övgüye değerdir. 2) Böbürlenip kendinde olmayanı varmış gibi dışa vurmaya çabalama. İşte bu yerilir. Kur'an'da yer alan istikbâr, da bu ikinci türden olandır.43 İstikbâr, başkalarını küçük ve hor görme, ezme, haklarını çiğneme anlamındaki İstid'âf in zıddıdır. (istikbâr x is-tid'âf). İstikbâr; büyüklenme, böbürlenme, kendini beğenme, kendini büyük, güçlü ve üstün görme, büyüklük kuruntusu demektir. İstiz'âf ise, zayıf, güçsüz ve küçük görerek/bırakmak, horlamak, ezmek ve sömürmek, haklarından yoksun bırakmak anlamlarına gelir. Kur'an'da kullanılan k-b-r kökünden türemiş konumuzla ilgili kavramlar; kebîr, mütekebbir, kibriyâ, istikbâr ve ekâbir'dir. Bunlan sırayla inceleyelim.44 6.4.1 Kibriyâ, Mütekebbir Ve Kebîr Kavramları: 6.4.1.1 Kibriyâ: Kibriyâ, boyun eğmekten uzak oluş, yaratıklara benzemekten yüce oluş anlamındadır. Bu sıfat, Allah'tan başkası için kullanılmaz.45 Bu anlamda büyüklük, evrenin hakimi ve yaratıcısı Allah'a özgüdür.46 6.4.1.2 Mütekebbir: Tekebbür sözcüğünden türeme sıfat-fiildir. Tekebbür, iki türlüdür: 1) Güzel fiillerin gerçekte çok olması, başkalarınınkileri geçmesi. İşte bu özelliği dolayısıyla Allah'ın sıfatlarından birisi de "Mütekebbir"dir: "Allah, kendisinden başka tanrı olmayan, hükümran, çok kutsal, esenlik veren, güvenlik veren, görüp gözeten,

36 Müzzemmil, 73/16. 37 Yunus, 10/89-91. 38 Yunus, 10/15. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 273-274. 39 Nisa, 4/13-14. 40 Cin, 72/23. 41 En'am, 6/15; Zümer, 39/13. 42 Nisa, 4/42. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 274. 43 Râgıb el-Isfahâni, age, 637. 44 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 275. 45 Râgıb el-Isfahâni, age, 638. 46 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 275.

güçlü, buyruğunu her şeye geçiren mütekebbir (ulu) olan Allah'tır. Allah putperestlerin koştukları eşlerden münezzehtir."47 2) Güzel fiillerini zoraki ortaya koymaya çalşma. Bu, çoğu insanda olan bir niteliktir. Allah'ın âyetleri üzerinde tartışan ve gönderdiklerini yalanlayanlara şöyle denir: "Temelli kalacağınız cehennemin kapılarından girin. Büyüklenenlerin (böbürlenenlerin) durağı ne kötüdür."48 "Bunlar, Allah'ın âyetleri üzerinde kendilerine gelmiş bir delil bulunmadan tartışırlar. Bu, Allah katında da inananlann yanında da öfkeyi arttırır. Allah, büyüklük taslayan her zorbanın kalbini bundan dolayı mühürler."49 "Allah'a karşı yalan uyduranların, kıyamet günü yüzlerinin kapkara olduğunu görürsün. Böbürlenenler için cehennemde bir durak olmaz olur mu?"50 Hz. Musa da şu sığınma duasını yapmıştır: "Doğrusu ben, hesap görülecek güne inanmayan böbürlenenlerin hepsinden benim de rabbim, sizin de rabbiniz olan Allah'a sığınırım."51 Birinci tür tekebbürün bulunması övgüye değerdir, ama ikinci tür yerilir. İnsanın birinci türden tekebbürle nitelenebileceği, bunun yerilmeyeceği, şu âyetten anlaşılabilir: "Yeryüzünde haksız yere büyüklük taslayanları, âyetlerimden yüz çevirteceğim (..)"52 Buradaki "haksız yere büyüklenenler" ifadesi, zıtkavram çıkanmıyla, "haklı yere büyüklenenler" sonucuna da elverişlidir.53 6.4.1.3 Kebîr: Kur'an'da kebîr sıfatı, hem Allah için, hem de başka varlıklar hakkında söz konusu edilir.54 A) Allah'ın Kebîr Sıfatı: Allah için kullanıldığı yerlerde, kebîr sıfatı, iki türlü yer alır: 1) Allah'ın yücelik sıfatlarından Alî ile birlikteliği (Alî + Kebîr): Karı-koca ilişkilerini ve aile yönetiminin erkeğe ait olduğunu belirten âyet, şu cümleyle biter: "(..) Doğrusu Allah, yücedir (ali) ve büyüktür (kebîr)."55 Allah'ın ilmi, bağışlayacılığı ve evreni yöneticiliği gibi başka pekçok özellikleri belirtildikten sonra veya önce, şunlar anlatılır: "Hak yalnız Allah'tır. Onu bırakıp taptıkları ise kesinlikle bâtıldır. Doğrusu Allah, yücedir ve büyüktür."56 "Bu, Allah'ın hak, ondan başka taptıklan şeylerin bâtıl olmasından dolayıdır. Doğrusu Allah, yücedir ve büyüktür."57 "Allah'ın katında, kendisine izin verilenden başka kimse şefaat edemez. Sonunda, gönüllerindeki korku giderilince, birbirlerine 'Rabbiniz ne söyledi?' diye sorarlar; 'Hak söyledi' derler. O, yücedir ve büyüktür."58 "Onlara 'Yalnız Allah'a çağırıldığınız zaman inkâr ederdiniz de ona eş koşulunca inanırdınız. Bugün hüküm, yüce ve büyük Allah'ındır' denir."59 2) Allah'ın yücelik sıfatlarından Müteâl ile birlikteliği (el-Kebîru'1-Müteâl): Kullanıldığı Râ'd sûresinin başından itibaren ve sonrasında Allah'ın özellikleri arasında, "yücelerin yücesi" oluşu da belirtilir: "Görüleni de görülmeyeni de bilendir, Yücelerin yücesidir."60 B) Önder Ve Yönetici: Kebir sözcüğü, Allah'ın bir sıfatı oluşu yanında, "önder, yönetici, reis, kocabaş, usta, pîr" anlamında, bir top-luluğun başını anlatmak için de kullanılmıştır. Hz. Musa ve Hz. Harun'un rabbine inandık diyen sihirbazlara, Firavun şöyle dedi: "Ben size izin vermeden mi ona inandınız? Doğrusu size sihri öğreten, büyüğünüz (ustanız) o olmalı!(..)"61

47 Haşr, 59/23. 48 Nahl, 16/29; Zümer, 39/72; Mü'min, 40/76. 49 Mü'min, 40/35. 50 Zümer, 39/60. 51 A'raf, 7/146. 5. Mü'min, 40/27. 52 A'raf, 7/146. 53 Râgıb el-Isfahani, age, 637-638. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 275-277. 54 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 277. 55 Nisa, 4/34. 56 Hac, 22/62. 57 Lokman, 31/30. 58 Sebe, 34/23. 59 Mü'min, 40/12. 60 Ra'd, 13/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 277-278.

Bu âyetteki "o olmalı" ifadesinde yer alan "o" zamirinin, Allah'a mı, yoksa Musa'ya mı ait olduğu açık değilse de, Musa'ya ait oluşu daha uygun görünüyor. Hz, İbrahim'in milleti ona, "Ey İbrahim! Bunu tanrılarımıza sen mi yaptın? dediler. İbrahim şu cevabı verdi; Belki onu şu büyükleri yapmıştır. Konuşabiliyorlarsa onlara sorun."62 Kâfirler yüzleri ateşte çevrildiği gün, şöyle diyecekler: "Rabbimiz! Biz yöneticilerimize (sâdetenâ) ve büyüklerimize (kuberâenâ) itaat etmiştik. Fakat onlar bizi yoldan saptırdılar. Rabbimiz onlara iki kat azap ver. Onları büyük bir lanete uğrat."63 6.4.2 İstikbâr Tutum Ve Davranışlar: 6.4.2.1 Küfür/İnkarcılık: Büyüklenme, önce kişinin inanç dünyasını etkileyerek, hak ve doğruya inanmasına engel olur. Allah'ın birliğine, peygamberlere, âhiret gününe ve âyetlere inanmayanlar, inançsızlığa kibir yüzünden sürüklenirler. Nuh kavmi, onun davetine topluca, istikbâr'a kapılarak karşı çıkmaktadır. Hz. Nuh onlar için Allah'a şöyle yalvardı: "Rabbim! Doğrusu ben, milletimi gece gündüz çağırdım. Fakat benim çağırmam, sadece benden uzaklaşmalarını sağladı. Doğrusu ben senin onlan bağışlaman için kendilerini her çağırışımda, parmaklarını kulaklarına tıkadılar, elbiselerine sarındılar, direndiler, büyüklendikçe büyüklendiler.(..)"64 Müstekbirler, yalnızca kendileri Allah'ı inkâr etmekle kalmaz, özellikle zayıfların, Allah'a inanma çağrısına uy-malarına engel olurlar. Allah'ın birliğini ve insanların yalnızca Allah'a kul olduğunu benimsetmek için gönderilen peygamberlerin karşısında her zaman onlarla uğraşan bir kibirli veya güçlü kâfir ya da kâfirler topluluğu olmuştur. Yüce Allah şöyle buyurur: "Bunun gibi, her kasabanın ileri gelenlerini orada hile yapan suçlular kıldık. Oysa yalnız kendilerine hile yaparlar da farkına varmazlar."65 Peygamberlerin çağrılarına ilk karşı çıkanlar, mele'nin (ileri gelenlerin) oluşturduğu müstekbirler olmuştur. Firavun ve erkânı Hz. Musa'nın çağrısına, istikbâr yüzünden uymamıştır: "Sonra Musa ve kardeşi Harun'u, Firavun ve erkânına, mucizelerimiz ve apaçık delille gönderdik. Büyüklük tasladılar. Zaten mağrur bir topluluktular. Bu yüzden, 'milletleri bize kul köle iken, bizim gibi iki insana mı inanacağız?' deyip, onları yalancı saydılar. İşte bu yüzden yok edildiler."66 Hz. Musa'nın seçkinliği ve ona levhalarda verilen öğütleri ve açıklamaları, kavmine iletmesi belirtildikten sonra. Yüce Allah şunu açıklar: "Yeryüzünde haksız yere büyüklük taslayanları, âyetlerimizden yüzçevirteceğim. Onlar bütün âyetlerimi görseler, yine de inanmazlar. Doğru yolu görseler, bu yola girmezler. Azgınlık yolunu görürlerse, hemen tutarlar. Bu, onların mucizelerimizi yalan saymaları ve onlardan habersiz görünmelerinden ileri gelir. Âyetlerimizi ve âhirete kavuşmayı yalan sayan kimselerin işleri boşa gitmiştir. Onlar işlediklerinin karşılığından başka bir şeyle mi cezalandırılırlar?"67 Semud milletinin büyüklük taslayan ileri gelenleri, aralarından iman eden ve bu sebeple hor gördükleri kim-selere, "Salih'in rabbi tarafından gönderildiğini, sahiden biliyor musunuz?" dediler. Onlar da "Doğrusu biz, onunla gönderilene inanıyoruz" cevabını verdiler. Büyüklük taslayanlar Sizin inandığınızı biz inkâr ediyoruz, dediler.(..)"68 Büyüklenme, inanç esaslarının bölünmesine yol açar: "Andolsun ki, Musa'ya kitap verdik. Ondan sonra ardarda peygamberler gönderdik. Meryem oğlu İsa'ya belgeler verdik, onu Ruhu'l Kudüs'le destekledik. Size bir peygamber nefsinizin hoşlanmadığı bir şey gösterdikçe, büyüklük taslayarak, bir kısmını yalancı sayıp, bir kısmını öldürür müsünüz? 'Kalplerimiz perdelidir' dediler. Hayır, Allah inkârlarından dolayı onları lânetlemiştir. Onların pekazi inanırlar."69 Âhirete inançsızlık da, istikbârdan kaynaklanır: "Tanrınız tek bir tanrıdır. Âhirete inanmayanların kalpleri bunu inkâr eder, onlar büyüklük taslar."70 Büyüklenen, peygamberin de bir insan oluşunu, kavrayıp içine sindiremez:

61 Tahâ, 20/70-71; Şuara, 26/49. Ayrıca bkz. A'raf, 7/120-123. 62 Enbiya, 21/63. 63 Ahzâb, 33/67. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 278. 64 Nuh, 71/5-7. 65 Enam, 6/123. 66 Mü'minun, 23/45-48. 67 A'raf, 7/146-147. 68 A'raf, 7/75-77. 69 Bakara, 2/87-88. 70 Nahl, 16/22.

"Bizimle karşılaşmayı ummayanlar, 'Bize ya melekler indirilmeli, ya da rabbimizi görmeliyiz' derler. Andolsun ki kendi kendilerine büyüklenmişler ve azgınlıkta pek ileri gitmişlerdir."71 Müstekbirler Allah'ın âyetlerinden yüzçevirir, bilgisizce Allah yolundan alıkoyan "İnsanlar arasında, bir bilgisi olmadığı halde Allah yolundan saptırmak için gerçeği boş sözlerle değişenler ve Allah yolunu alaya alanlar vardır. İşte alçaltıcı azap bunlar içindir. Âyetlerimiz ona okunduğu zaman, sanki kulaklarında ağırlık var da işitmiyormuş gibi büyüklenerek sırt çevirir. İşte ona can yakıcı azabı müjdele."72 "Kendine okunan Allah'ın âyetlerini dinleyip, sonra, onları hiç duymamış gibi büyüklük taslamakta direnen, yalancı ve günahkâr kişinin vay haline! Ona can yakıcı bir azabı müjdele!"73 Müstekbirler, uyarıcı gelmesini istemezler, düzen kurmaya devam ederler: "Kendilerine bir uyarıcı gelince, ümmetler içinde en doğru yolda gidenlerden biri olacaklarına, andolsun ki, bütün güçleriyle yemin etmişlerdi. Fakat kendilerine uyarıcının gelmesi, yeryüzünde büyüklük taslamak ve kötü düzen kurmakla uğraştıklarından, sadece nefretlerini arttırdı. Oysa pis pis kurulan tuzağa ancak sahibi düşer. Öncekilere uygulana gelen yasaları görmezler mi? Sen Allah'ın yasalarında bir değişiklik ya da bir başkalaşma bulamazsın."74 İstikbâr, hidayete çağıran peygamberlere karşı olmadık suçlamalar yöneltmeye yol açar: "Doğrusu suçlulara böyle yapanz. Onlara 'Allah'tan başka tanrı yoktur' denildiğinde, şüphesiz büyüklenirler, 'Deli bir şair yüzünden tanrılarımızı mı bırakalım?' derlerdi."75 6.4.2.2 Âyetleri Yalanlama: Büyüklenme Allah'ın âyetlerini yalanlamanın en önemli sebeplerindendir: "De ki: Eğer bu kitap, Allah katından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz, İsrailoğullarından bir şahit de bunun böyle olduğuna şahadet edip de inanmışken, siz yine de büyüklük taslarsanız, söyleyin bana kendinize yazık etmiş olmaz mısınız? Doğrusu Allah zâlim milleti doğru yola eriştirmez."76 Âd kavmi, büyüklenerek, Allah'ın âyetlerini yalanlıyordu.77 Allah'ın âyetlerini yalanlayanların, özellikle âhiretteki acıklı sonlan anlatılır: "Allah'a karşı yalan uydurandan veya kendisine bir şey vahyedilmemişken 'bana vahyolundu: 'Allah'ın indirdiği gibi ben de indireceğim' diyenden daha zâlim kim olabilir? Bu zâlimleri can çekişirlerken melekler ellerini uzatmış, 'Canlarınızı verin. Bugün Allah'a karşı haksızca söylediklerinizden, onun âyetlerine büyüklük taslamanızdan ötürü alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız' derken bir görsen!"78 "Âyetlerimizi yalanlayıp onlara karşı büyüklük taslayanlar, cehennemliktir. Orada temelli kalacaklardır."79 "Doğrusu âyetlerimizi yalan sayıp, onlara karşı büyüklük taslayanlara, göğün kapılan açılmaz. Deve iğnenin de-liğinden geçmedikçe, cennete de giremezler. Suçluları böyle cezalandırırız. Onlar için cehennemden bir yatak ve üstlerine de örtüler vardır. Zâlimleri böyle cezalandırırız."80 "Ama inkâr eden kimselere denir ki: Âyetlerim size okunmuş, siz de büyüklenip suçlu bir millet olmuştunuz, değil mi?"81 "Âyetlerim size okunduğunda büyüklük taslayıp, gece ağzınıza geleni söyleyerek ardınıza dönüyordunuz."82 6.4.2.3 Allah'a Kulluk Ve İbadetten Kaçınma: Büyüklenme, Allah'a kulluk ve ibadet görevini yerine getirmekten alıkoyar: "Mesih de, gözde melekler de Allah'a kul olmaktan asla çekinmezler. Kim ona kulluktan çekinir ve büyüklük taslarsa, bilsin ki o, hepsini huzuruna toplayacaktır. İnananlara ve yararlı iş yapanlara, ecirlerini ödeyecek, onlara olan bol nimetini daha da artıracaktır. Kulluk etmekten çekinenleri ve büyüklük taslayanları elem verici bir azaba uğratacaktır. Allah'tan başka bir dost ve yardımcı bulamazlar."83 "Kıyamet günü mutlaka gelecektir. Bunda şüphe yoktur. Fakat insanların pek çoğu inanmaz. Rabbiniz, 'Bana kulluk edin ki size karşılığını vereyim. Bana kulluk etmeyi büyüklüklerine yediremeyenler, alçalmış olarak cehen-neme gireceklerdir' buyurmuştur."84 71 Furkan, 25/21. 72 Lokman, 31/6-7. 73 Câsiye, 45/7-8. 74 Fâtır, 35/42-43. 75 Sâffât, 37/34-36. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 278-281. 76 Ahkâf, 46/10. Ayrıca bkz. Fecir, 89/6-13; Ahkâf, 46/21-26. 77 Fussilet, 41/15. 78 En'am, 6/93. 79 A'raf, 7/36. 80 A'raf, 7/40-41. 81 Câsiye, 45/31. 82 Mü'minun, 23/66-67. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 281-282. 83 Nisa, 4/172. 84 Mü'min, 40/60.

Büyüklenenlerin bu tutumlarına karşılık, Allah'a ibadette büyüklük göstermeyen ve usanmayan, onu tenzih eden ve ona secde eden melekler övülür.85 İnsan, Allah'a kulluk etsin, onun yüceliği karşısında hiçliğini ve muhtaçlığını bilsin diye yaratılmıştır (Zâriyat, 51/56). Kulluk ile büyüklük bağdaşmaz.86 6.4.2.4 Peygamberi Ve İnananları Yurttan Çıkarma Tehdidi: Müstekbirler, kendilerini uyarıp doğruya çağıranlara karşı siyasi baskıya ve şiddete de başvurur. Medyen milletinin büyüklük taslayan ileri gelenleri, "Ey Şuayıb! Ya dinimize dönersiniz, ya da andolsun ki setti ve inananları seninle beraber kasabamızdan çıkarırız" dediler. Şuayıb onlara şu cevabı verdi: "İstemesek de mi? Allah bizi dininizden kurtardıktan sonra ona dönecek olursak, doğrusu Allah'a karşı yalan uydurmuş oluruz, Rabbimizin dilemesi bir yana, dininize dönmek bize yakışmaz. Rabbimizin ilmi herşeyi kuşatmıştır. Biz yalnız Allah'a güvendik. Rabbimiz! Bizimle milletimiz arasında hakça sen hüküm ver. Sen hükmedenlerin en iyisisin." Milletinin inkâr eden ileri gelenleri, "Şuayıb'a uyarsanız, andolsun ki siz kaybedersiniz" dediler. Bu yüzden onları bir sarsıntı tuttu ve oldukları yerde dizüstü çöküverdiler."87 6.4.3 İstikbâr Tutum Ve Davranışların Sonu: İstikbâr tutum ve davranışlar, dünyevî ve uhrevî bazı yaptırımlarla karşılaşır.88 6.4.3.1 Müstekbirlerden Sığınma Duası: Hz. Musa, büyüklenenler konusunda şu sığınma duasını yapmıştır: "Doğrusu ben, hesap görülecek güne inanmayan böbürlenenlerin hepsinden, benim de rabbim, sizin de rabbiniz olan Allah'a sığınırım."89 6.4.3.2 Allah Müstekbirleri Sevmez, Kalplerini Mühürler, Doğruya Eriştirmez: Allah'ın sevmedikleri arasında, müstekbirler de vardır: "Onların gizlediklerini de, açığa vurduklarını da Allah'ın bildiğinde şüphe yoktur. O, büyüklük taslayanları sev-mez."90 Büyüklük taslayanların kalbi, Allah tarafından mühürlenir: "Bunlar, Allah'ın âyetleri üzerinde kendilerine gelmiş bir delil bulunmadan tartışırlar. Bu, Allah katında da, inananların yanında da öfkeyi arttırır. Allah, büyüklük taslayan her zorbanın kalbini bundan dolayı mühürler."91 Büyüklük taslayanların bağışlanması için peygamber bile dua edemez: "Münafıklara 'Gelin de Allah'ın peygamberi sizin için mağfiret dilesin' dendiği zaman, başlarını dikip büyüklük taslayarak yüzçevirdiklerini görürsün. Onlar için, bağışlanma dilesen de, dilemesen de birdir. Allah onları bağışlamayacaktır. Doğrusu Allah, yoldan çıkmış milleti doğru yola eriştirmez."92 6.4.3.3 Dünyevi Azap: Çöküşe uğrayan toplumların başta gelen özellikleri istikbâr ve ona bağlı olarak peygamberlere karşı çıkıştır. Büyüklenerek kendilerini yücelten, hem Allah'a, hem de küçük gördükleri insanlara karşı kibirlenerek kendilerini öne çıkaran toplumlar, büyüklenmeyle birlikte getirdikleri aşırı sosyal farklılaşma ve çözülme, haktan sapma, şımarma, zulüm, baskı ve işkence, hoşgörüsüzlük, toplumsal birliği bozma, ekonomik gücü tekelleştirme ve nihayet kendilerini bunlardan vazgeçirmek için gelen peygamberi ve Allah'tan getirdiği âyetleri alaya alıp tahkir etme gibi olumsuz davranışları yüzünden ortadan kaldırılmışlardır.93 Âd kavmi, büyüklenerek Allah'ın âyetlerini yalanladığı için, dondurucu kasırga (sarsar) azabına uğradı.94 Semud milletinin, rablerinin buyruğuna başkaldıran müstekbirleri, "Ey Salih! Eğer sen peygambersen, bizi tehdit ettiğin azaba uğrat bakalım" dediler: "Bu yüzden onları bir

85 Araf, 7/206; Enbiya, 21/19. 86 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 283. 87 A'raf, 7/88-91. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 283-284. 88 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 284. 89 Mü'min, 40/27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 284. 90 Nahl, 16/23. 91 Mü'min, 40/35. 92 Münafikûn, 63/5-6. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 284-285. 93 Ejder Yılmaz, Kur’an'da Toplumsal Çöküş, 125. 94 Fassilet, 42/15-16.

sarsıntı tuttu, oldukları yerde dizüstü çöküverdiler." Salih de onlardan yüzçevirdi ve "Ey milletim! Andolsun ki ben size rabbimin sözünü bildirmiş ve öğüt vermiştim. Ama siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz" dedi.95 Hz. Şuayıb'ı ve inananları tehdit eden Medyen halkını, bu yüzden bir sarsıntı tuttu, oldukları yerde dizüstü çö-küverdiler. Şuayıb'ı yalanlayanlar, sanki hiç yaşamamışlar gibi oldular, izleri bile kalmadı. Mahvolanlar, Şuayıb'ı yalanlayanlar oldu. Şuayıb, onlardan yüz çevirdi de, "Ey milletim! Andolsun ki rabbimin sözlerini size bildirdim, size öğüt verdim. İnkarcı mllet için niçin üzüleyim?" dedi.96 Müstekbirlerin en önemli sembol tipi olan Firavun ve çevresi bunun karşılığını gördü: Firavun ailesi, "Bizi sinirlemek için ne mucize gösterirsen göster, sana inanmayacağız" dediler. Bunun üzerine su baskınını, çekirgeyi, haşeratı, kurbağalan ve kanı birbirinden ayrı mucizeler olarak onlara musallat kıldık. Yine de büyüklük taslayıp, suçlu bir millet oldular. Azap başlarına çökünce, "Ey Musa! Rabbine sana verdiği ahde göre, bizim için yalvar. Bizden azabı kaldırırsan sana, andolsun ki inanacağız ve İsrailoğullannı seninle beraber göndereceğiz" dediler. Azabı -nasıl olsa sonuna gelecekleri- bir müddet için üzerlerinden kaldırınca, hemen sözlerinden cayıyorlardı. Bu sebeple, onlardan öç aldık, âyetlerimizi yalan sayıp umursamadıkları için onları denizde boğduk. Hor görülen kavmi (yahudileri), bereketlendirdiğimiz yerin doğularına ve batılarına mirasçı kıldık. Rabbinin İsrailoğullanna verdiği güzel söz, sabırlarına karşılık yerine geldi. Firavun ve milletinin yaptığını ve yükselttiklerini yıktık."97 Allah'a karşı yalan uyduran veya kendisine birşey vahyedilmemişken 'bana vahyolundu', Allah'ın indirdiği gibi ben de indireceğim' diyen zâlimlere can çekişirlerken melekler ellerini uzatmış, "Canlarınızı verin, bugün Allah'a karşı haksız yere söylediklerinizden onun âyetlerine büyüklük taslamanızdan ötürü, alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız" derken durumları görülmeye değer.98 6.4.3.4 Uhrevi Azap Ve Cehennem: Şeytani bir dürtü olan İstikbâr, insanı kötü eylemlere sürükleyerek, biraz önce belirtilen dünyevi azap ve sıkın-tılardan ayn olarak, âhiret hayatını da zindana çevirmektedir. İnananlara ödülleri, Allah'a kulluktan çekinenlere ve büyüklük taslayanlara cezalan verilecektir: "Mesih de, gözde melekler de Allah'a kul olmaktan asla çekinmezler. Kim ona kulluktan çekinir ve büyüklük taslarsa, blsin ki o, hepsini huzuruna toplayacaktır. İnananlara ve yararlı iş yapanlara, ecirlerini ödeyecek, onlara olan bol nimetini daha da arttıracaktır. Kulluk etmekten çekinenleri ve büyüklük taslayanları elem verici bir azaba uğratacaktır. Onlar kendilerine Allah'tan başka bir dost ve yardımcı bulamazlar."99 Büyüklük taslamış şımarık zenginlerin feryadı, âhirette onlara hiçbir yarar sağlamaz: "Sonunda şımarık varlıklılarını azapla yakaladığımız zaman feryad ederler. Onlara şöyle deriz: Bugün feryad etmeyin. Doğrusu katımızdan bir yardım göremezsiniz. Âyetlerim size okunduğunda büyüklük taslayıp; gece ağ-zınıza geleni söyleyerek ardınıza dönüyordunuz."100 Allah'ın tebliğine ve âyetlerine büyüklük taslayarak kulak vermeyenler acıklı azabı görecektir: "Âyetlerimiz o sapık kimseye okunduğu zaman sanki kulaklarında ağırlık var da işitmiyormuş gibi, büyüklenerek sırt çevirir. İşte ona can yakıcı azabı müjdele."101 Allah'tan başka tanrı yoktur dendiğinde büyüklenenler, can yakıcı azabı tadacaktır.102 İnkâr edenler, ateşe snuldukları gün, onlara şöyle denir: "Dünyadaki hayatınızda sizin için güzel olan herşeyi harcadınız, onların zevkini sürdünüz. Ama bugün, yeryü-zünde haksız yere büyüklük taslamanızın ve yoldan çıkmanızın karşılığında alçaltıcı bir azap göreceksiniz."103 Allah'ın âyetlerini yalanlayıp, onlara karşı büyüklük taslayanlar, cehennemliktir, orada temelli kalacaklardır.104 Dünyadaki sayı çokluğu, servet ve büyüklenme, hiçbir yararlı sonuç getirmez: Burçlarda (a'raf ta) olanlar, sima-larından tanıdıkları adamlara, 'Topluluğunuz, topladığınız mal ve büyüklük taslamalarınız size fayda vermedi. Allah'ın rahmetine erdirmeyeceğine dair yemin ettikleriniz bunlar mıydı?" diye seslenirler.(..)"105 Büyüklenip böbürlenenler için cehennem, kötü bir durak yeridir: "Temelli kalacağınız cehennemin kapılarından girin. Büyüklenenlerin durağı ne kötüdür!"106 "Ayetlerim sana gelmişti de onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkarcılardan olmuştun. Allah'a karşı yalan 95 A'raf, 7/77-79. 96 A'raf, 7/91-93. 97 A'raf, 7/132-137. 98 En'am, 6/93. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 285-286. 99 Nisa, 4/172-173. 100 Mü'minun, 23/64-67. 101 Lokman, 31/7. 102 Sâffât, 37/35-38. 103 Ahkâf, 46/20. 104 A'raf, 7/36. Ayrca bkz. A'raf, 7/40-41. 105 A'raf, 7/48-49. 106 Nahl. 16/29; Zümer, 39/72; Mü'min, 40/75-76.

oluşturanların, kıyamet günü, yüzlerinin simsiyah olduğunu görürsün. Böbürlenenler için cehennemde bir durak olmaz olur mu?"107 "Rabbiniz 'Bana kulluk edin ki size karşılığını vereyim. Bana kulluk etmeyi büyüklüklerine yediremeyenler alçalmış olarak cehenneme gireceklerdir' buyurmuştur."108 Ayrı bir başlık altında göreceğimiz gibi, müstekbirlerin mustaz'aflarla dünyadaki ilişkileri, bir cehennem diyalogu biçiminde verilir.109 6.4.4 İstikbâr'ın Sembol Tipleri (Sembol Müstekbirler): Kur'an'da, özellikle şeytan, Firavun, Karun, Hâman, mele' (ileri gelenler/seçkinler), İsrailoğulları, kâfirler, müşrikler ve münafıklar, istikbâr'ın sembol tipleri olarak öne çıkarılır.110 6.4.4.1 Şeytan: Allah meleklere "Âdem'e secde edin" emrini verince, İblis müstesna, hepsi secde ettiler, ancak o kaçındı, büyük-lük tasladı ve inkâr edenlerden oldu.111 Allah "sana emrettiğim halde, seni secdeden alıkoyan nedir?" dedi. İblis, "Beni ateşten, onu ise çamurdan yarattın. Ben ondan üstünüm." cevabını verdi. Ona "İn oradan aşağı! Orada büyüklenmek sana düşmez. Defol. Sen alçağın birisin." dedi.112 "İstikbâr mı gösteriyorsun, yoksa gerçekten yücelmiş olanlardan mısın?"113 diye sorularak, İblis'in büyüklük kuruntusunun, Allah'n yücelik (uluv) sıfatı da hatırlatılarak, gerçek yücelikle kıyaslanamayacağı belirtilir.114 6.4.4.2 Firavun, Çevresi, Karun Ve Hâmân: İstikbâr illetine tutularak kendilerini mahveden azgınlar arasında kötülüğün sembol tiplerinden kabul edilen Firavun, çevresi (mele'si ve askerleri), Karun ve Hâmân örnek olarak verilir. Yüce Allah, Hz. Musa ve kardeşi Harun'u, Firavun ve erkânına, mucizeler ve apaçık delille gönderdi. Ancak on-lar, mağrur bir büyüklük tasladılar. Bu yüzden, "Milletleri bize kul köleyken bizim gibi iki insana mı inanacağız?" "Bizi sihirlemek için ne mucize gösterirsen göster, sana inanmayacağız" deyip onları yalancı saydılar. Bu yüzden de, yok edildiler.115 Azap başlarına çökünce, Hz. Musa dan, rabbinin verdiği ahde göre kendileri için yalvarıp, azabı kaldırma duasında bulunmasını istediler. Böylece ona inanacaklarını ve İsrailoğullarını beraberinde göndereceklerini söylediler. Ama azap bir süre kaldırılınca, sözlerinden cayıyorlardı. Bu yüzden, âyetleri yalan sayıp umursamadıkları için denizde boğuldular.116 Firavun, boğulacağı anda inanmak istediyse de bu imanı artık onu kurtaramazdı.117 Zâlimlerin sonu işte böyledir. Onlar, ateşe çağıran önderlerdir. Ayrıca hep lanetle anılacaklardır. Kıyamette de iğrençtirler.118 Karun ve Hâmân da, Firavun gibi tutum alıyorlardı: "Karun'u, Firavun'u ve Hâmân'ı da yokettik. Andolsun ki Musa, kendilerine belgelerle gelmişti de onlar yeryüzünde büyüklük taslamışlardı. Oysa azabımızdan kurtulamazlardı."119 Karun'un büyüklenmesi, şöylece belirtilir: "Karun 'Bu servet ancak bende mevcut bir ilimden (yetenek ve beceriden) ötürü bana verilmiştir' demişti. Allah'ın önceleri, ondan daha güçlü ve topladığı şey daha fazla olan nice nesilleri yokettiğini bilmez mi? Suçluların suçları kendilerinden sorulmaz."120 Dünya hayatını isteyenler, Karun'la aynı imkâna sahip olmayı diliyordu. Kendilerine ilim verilmiş olanlar ise, Allah'ın mükâfatının, inanıp yararlı iş yapanlar için daha iyi olduğunu söyledi. Sonunda, Karun da sarayı da yerle bir oldu. Allah'a karşı kendisine yardım edebilecek kimsesi yoktu, kendisi de kendini kurtarabilecek kişilerden değildi. Daha dün onun yerinde olmayı dileyenler ise, Allah'ın rızkı dilediğine bir ölçüye göre verdi-ğini, kendileri için de aynı akıbetin söz konusu olabileceğini ve inkarcıların başarıya eremeyeceğini söylemeye başladılar. Yüce Allah bu konudaki hükmünü şöyle belirtiyor:

107 Zümer, 39/59-60. 108 Mü'min, 40/60. 109 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 286-288. 110 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 288. 111 Bakara, 2/34; A'raf, 7/11; Sâd,38/71-74. 112 A'raf, 7/12-13; Sâd, 38/75-78. 113 Sâd, 38/75. 114 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 289. 115 Mü'minun, 23/45-48; A'raf, 7/132. Ayrıca bkz. Yunus, 10/75-93. 116 A'raf, 7/133. Aynca bkz. Fecr, 89/9-13. 117 Yunus, 10/90. 118 Kasas, 28/39-42. 119 Ankebut, 29/39. 120 Kasas, 28/78.

"Bu âhiret yurdunu, yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu istemeyen kimselere veririz. Sonuç Allah'a karşı gelmekten sakınanlarındır. Kim bir iyilik getirirse (yaparsa), ona daha iyisi verilir. Kim bir kötülük getirirse, o kötülükleri işleyenler, ancak yaptıkları kadar ceza görürler."121 6.4.4.3 Mele' (İleri Gelenler /Seçkinler): İleri gelenler, servet ve makam sahipleri, önderliklerini ve nüfuzlarını korumak, mevcut düzeni sürdürmek için istikbâr'a ve meydan okumaya başvurur. Her türlü yalan, iftira ve suçlamayı yapmaktan çekinmez.122 Hz. Salih'in peygamber olarak gönderildiği Semud milletinin ileri gelenleri, ona inananları şüpheye düşürüyor-lar, kendilerininse inanmadıklarını söylüyorlardı. Ayrıca, kesimi yasak dişi deveyi keserek, rablerinin buyruğuna isyan ettikten sonra, Hz. Salih'ten, peygamberliğinin kanıtı olarak, kendilerini tehdit ettiği azaba uğratmasını istediler. Bu yüzden de onları bir sarsıntı tutmuş, oldukları yerde dizüstü çökmüşlerdi. Salih de onlardan yüzçevirmiş ve şöyle demişti: "Ey milletim! Andolsun ki ben size rabbimin sözünü bildirmiş ve öğüt vermiştim. Fakat siz, öğüt verenleri sevmiyorsunuz."123 Medyen halkının büyüklük taslayan inkarcı ileri gelenleri, peygamberleri Şuayıb'ı, dinlerine dönmedikleri tak-dirde, yurtlarından çıkarmakla tehdit etmiş, ona inananların kaybedeceğini söylemişti. Bu yüzden, onlar da sar-sıntıya tutulmuş, oldukları yerde dizüstü çökmüşlerdi. Şuayıb da, bildirim yaptığı ve öğütte bulunduğu inkarcı milleti için üzülmemişti.124 6.4.4.4 İsrailoğulları: İsrailoğulları, bir peygamber nefislerinin hoşlanmadığı bir şey getirdikçe, istikbâr'a kapılarak, bir kısım peygam-berleri yalancı saymış, bir kısmını ise öldürmüştü.125 Kalplerimiz perdeli demişlerdi. Ama Allah, inkârları dola-yısıyla onları lânetlemiştir, pekazı inanmıştır.126 6.4.4.5 Âd Kavmi: Milletler içinde Hz. Hûd'un peygamber olarak gönderildiği Yemen'de yaşayan Âd kavminin büyüklenmesi şöyle anlatılır: "Âd kavmi, yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamış, 'Bizden daha kuvvetli kim vardır?' demişti. Onlar kendilerini yaratan Allah'ın onlardan daha kuvvetli olduğunu görmüyorlardı, değil mi? Âyetlerimizi bile bile inkâr ediyorlardı."127 Âd kavminin muhteşem sarayları (Şuara, 26/128-129), oğulları, malları, sürüleri, eşsiz bağ ve bahçeleri vardı (Şuara, 26/134). Bu yüzden gurur ve kibire kapılmış, Allah'ın âyetlerini bile bile inkâr etmiş ve her inatçı zorbanın emrine uymuştur (Hûd, 11/59).128 6.4.4.6 Kâfirler Ve Müşrikler Kâfirler, Allah'ın âyetleri okununca, büyüklük taslayıp, gece ağızlanna geleni söyleyerek ardlarını dönüyordu.129 Allah'ın âyetleri üzerinde, kendilerine gelen bir delil olmadan tartışanların gönüllerinde, ulaşamayacakları bir büyüklenme vardır.130 Büyüklük taslayan müşrikler, sorumluluklarını üstlenir: "Müşrikler eğer büyüklük taslarsa, kendi aleyhlerinedir. Rabbinin katında bulunanlar, hiç usanmadan, onu gece-gündüz tesbih ederler."131 Zengin, Allah'ın âyetlerine karşı son derece inatçı, kaşları çatık, suratı asık, sırt çevirip büyüklenen, "Bu sadece öğretilegelen bir sihirdir. Bu Kur'an, yalnızca bir insan sözüdür" diyen, bu yüzden ateşe yaslanacak adamın132 Velid bin Mugire olduğu nakledilir.133

121 Kasas, 28/78-84. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 289-290. 122 Sâffât, 37/35-36. 123 A'raf, 7/74-79. Aynca bkz. Şems, 91/11-15. 124 A'raf, 7/88-93. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 291. 125 Bakara, 2/87. Bu konuda ayrıca bkz. Matta, 23/34-35, 37; I Selaniklilere Mektup. 2/15. 126 Bakara, 2/87-88. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 291. 127 Fussilet, 41/15. 128 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 292. 129 Mü'minun, 23/66-67. 130 Mü'min, 40/56. 131 Fussilet, 41/38. 132 Müddessir, 74/11-26. 133 Vahidî, age, 468, no: 842. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 292.

6.4.4.7 Münafıklar: Münafıklara, "Gelin de Allah'ın peygamberi sizin için mağfiret dilesin" dendiği zaman, başlarını çevirirler. Büyüklük taslayarak yüzçevirirler. Peygamber onlar için bağış dilese de, dilemese de Allah onları bağışlamayacaktır. Çünkü Allah, yoldan çıkmış milleti, doğru yola eriştirmez."134 6.4.5 Müstekbirlerin Müstaz'aflarla İlişkisi: Hz. Salih'in'gönderildiği Semud milletinin büyüklük taslayan ileri gelenleri ile içlerinden iman eden ve bu se-beple hor gördükleri kimseler arasında şu konuşma geçti: - Salih'in rabbi tarafından gönderildiğini sahiden biliyor musunuz? + Doğrusu biz, onunla gönderilene inanıyoruz. 135 - Sizin inandığınızı biz inkâr ediyoruz.304 Dünyevi çıkarları uğruna, büyüklük taslayanlara direnmeyip, onlarla işbirliği yapan mustaz'aflar arasındaki ilişki, bir âhiret diyaloğu biçiminde şöylece verilir: (İnsanların hepsi Allah'ın huzuruna çıkarlar). + Doğrusu biz, size uymuştuk. Allah'ın azabından bizi koruyabilecek misiniz? - Allah bizi doğru yola eriştirseydi, biz de sizi eriştirirdik. Artık sızlansak da, sabretsek de birdir. Çünkü kaçacak yerimiz yoktur.136 (inkâr edenler, "Bu Kur'an'a ve bundan öncekilere inanmayacağız" dediler. Sen bu zâlimleri, rablerinin hu-zurunda dikildikleri zaman, suçu birbirlerine atıp dururken bir görsen!) + Siz olmasaydınız, biz inanmış olacaktık. - Size doğruluk rehberi geldikten sonra, ondan sizi biz mi alıkoyduk? Hayır; zaten suçlu kimselerdiniz. + Hayır, gece-gündüz hile kuruyor ve biz Allah'ı inkâr etmemiz, ona ortaklar koşmamızı emrediyordunuz. (Azabı gördüklerinde içleri yanar. İnkâr edenlerin boyunlarına demir halkalar vururuz. Yaptıklarından başka bir şeyin cezasını çekmezler.)137 Ateşin içinde birbiriyle tartışırlarken, güçsüzler, büyüklük taslayanlarla şu konuşmayı yaparlar: + Doğrusu biz, size uymuştuk. Şimdi ateşin bir parçasını olsun bizden savabilir misiniz? - Hepimiz onun içindeyiz. Allah kullar arasında şüphesiz hüküm vermiştir.138 6.4.6 İstikbâr'a Kapılmayanlar: Kur'an, istikbâr tutum ve davranışlarda bulunmayanlardan da söz eder. Bunlar, melekler, Allah'ı seven ruhban, ve gerçek mü'minlerdir. Melekler büyüklenmez, Allah'ı tenzih ederler, ona secdede bulunurlar: "Doğrusu rabbinin katında olanlar, ona kulluk etmekten büyüklenmezler, onu tenzih ederler ve yalnız ona secde ederler."139 Allah'a kulluk etmekten usanmazlar, gece gündüz bıkmadan tesbih ederler.140 Göklerde ve yerde bulunan her canlı ve melekler, büyüklük taslamaksızın Allah'a secde ederler. Fevklerinde olan rablerinden korkarlar ve emrolunduklan şeyleri yaparlar.141 6.4.6.2 Allah'ı Seven Ruhban: Büyüklük taslamayan ruhban, hıristiyanlığı müslümanlara daha yakın kılar: "İnananlara en şiddetli düşman olarak, insanlardan yahudüeri ve Allah'a eş koşanları (müşrikleri) bulursun. Onlardan, inananlara sevgice en vakm 'Biz hıristiyanız' diyenleri bulursun. Bu, onların içinde bilginler ve rahipler bulunmasından ve büyüklük taslamamalarından dolayıdır."142 Peygambere indirilen Kur'an'ı işitince gözleri yaşla dolar ve inanırlar.143

134 Münafikun, 63/5-6. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 292-293. 135 A'raf, 7/75-77. 136 İbrahim, 14/21. 137 Sebe, 34/31-33. 138 Mü'min, 40/47-48. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 293-294. 139 A'raf, 7/206. 140 Enbiya, 21/19,20 ; Fussilet, 41/38. 141 Nahl, 16/49-50. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 294. 142 Maide, 5/82. 143 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 294-295.

6.4.6.2 Gerçek Müminler: Gerçek mü'minler, büyüklük duygusuna kapılmazlar: "Âyetlerimize ancak, kendilerine hatırlatıldığı zaman secdeye kapananlar, büyüklük taslamayarak rablerini överek yüceltenler, vücutlarım yataklardan uzak tutup korkarak ve umarak rablerine yalvaranlar ve verdiğimiz nzıklardan sarfedenler inanır. Yaptıklarına karşılık onlar için saklanan müjdeyi kimse bilmez. İnanan kimse, yoldan çıkmış kimseye benzer mi? Bunlar bir olamazlar. İnanıp yararlı iş yapanlara bu yaptıklarına karşılık, varacakları cennet konakları vardır."144

6.5 KIYAM: Kıyam, k-v-m (kaveme: kâme) kökünden türeyen bir sözcüktür. Gramer açısından, üç ayrı isim türüdür. Çeşitli ölçülerde fiil veya isim biçiminde de kullanılır. Ancak bunlar konumuzla doğrudan ilgili değildir.145 6.5.1 Masdar Ölçüsündeki Kıyam: Masdar ölçüsündeki kıyam, aslında insanın boyunun yukarıya doğru uzanışı anlamındadır.146 Ayağa kalkma va ayakta durma anlamı kazanmıştır. Semud milleti, acı sonunda ayakta duracak güç bulamadı: "Semud milletinin başına gelende de bir ibret vardır: Onlara, 'Bir süreye kadar zevklenin' denmişti. Onlar rablerinin buyruğundan çıkmışlardı. Bunun üzerine kendilerini gözleri göre göre yıldırım çarptı. Ayağa kalkacak (kıyam) güçleri kalmadı, yardım da görmediler."147 6.5.2 Çoğul İsim Ölçüsündeki Kıyam: Kâim'e sözcüğünün düzensiz çoğul biçimidir, durum zarfı (hâl) olarak kullanılır, "ayakta durarak, ayakteyken" anlamına gelir. "Akıl sahipleri ayaktayken (kıyâmen), otururken ve yan yatarken Allah'ı anarlar. Göklerin ve yerin yaradılışını düşünürler. (..)"148 "Rahmanın kulları yeryüzünde mütevazi yürürler. Bilgisizler kendilerine takıldıkları zaman onlara güzel ve yu-muşak söz söylerler. Onlar, gecelerini rableri için kıyama durarak ve secdeye vararak geçirirler."149 Tehlike zamanlannda kılınacak özel namaz biçimi belirtildikten sonra şu anlatılır: "Namazı kıldıktan başka, Allah'ı ayaktayken, otururken, yan yatarken de anın. Güvenliğe kavuştuğunuzda, namazı gereğince kılın. Namaz, şüphesiz, inananlara belirli vakitlerde farz kılınmıştır."150 "Sûr'a üflenince, Allah'ın dilediği bir yana, göklerde olanlar da yerde olanlar da hepsi düşüp ölür. Sonra Sûr'a bir defa daha üflenince hemen ayağa kalkıp (kıyâmen) bakışıp dururlar."151 6.5.3 Gereç İsmi Kıyam: Bu ölçüdeki kıyam sözcüğü, "temel, dayanak ve fayda" anlamındadır. "Allah'ın hayatınızın temeli (kıyâmen) kılmış olduğu mallarınızı, beyinsizlere (sefihlere) vermeyin. Kendilerini bunların geliriyle rızıklandırıp giydirin ve onlara güzel söz söyleyin."152 Buradaki "hayatınızın temeli" yerine, "korukçu kılma" anlamı da verilir.153 Ancak bu, benimsediğimiz anlamın ikincil bir görünümü olarak doğru görülebilir. "Allah hürmetli ev Kabe'yi", hürmetli ayı, kurbanı, boynu tasmalı kurbanlıkları, insanların faydası (kıyâmen li'na-nâs) için ortaya koydu. Bu, Allah'ın göklerde ve yerde olanları bildiğini kavramanız içindir."154 Buradaki "kıyam" sözcüğüne "güvenli yer"155 ve "işlerinin temeli" anlamları da verilir.156 Ayrıca "insanlık için bir sembol" karşılığı da uygun görülür. Böylece Kabe yanında, hac ve ona bağlı merasimler, insanın Allah'a

144 Secde, 32/15-19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 295. 145 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 295. 146 İbnu'l-Cevzi, Nüzhet 504. 147 Zâriyât, 51/43-45. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 295-296. 148 Âli İmran, 3/191. 149 Furkan, 25/63-64. Ayrıca bkz. Zümer, 39/9; Müzzemmil, 73/20. 150 Nisa, 4/103. 151 Zümer, 39/68. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 296. 152 Nisa, 4/5. 153 Muhammed Esed, age, 1/132. 154 Maide, 5/97. 155 Bu konuda, bkz. Bakara, 2/125. 156 İbnu'l-Cevzi, age, 504.

teslimiyetinin sembolleri olarak ifade edilmektedir.157 Görüldüğü üzere, Kur'an'daki kıyam sözcükleri, "ayaklanma, başkaldırma" gibi siyasî bir anlam kazanmamıştır.158

6.6 TUGYÂN/TÂGÛT: T-g-y (tagâ) kökünden türeyen tugyân, isyanda haddi aşmak anlamındadır. Tugyân, hem tek insandan, hem de toplumdan kaynaklanabilir.159 Tugyân'ın kök anlamında, dengenin aşırılık veya azlık yönünde bozulması yer alır. Bu yüzden, belirlenen sınırları ve ölçüleri daha çok aşırılık yönünde ihlâl etmeyi, sınır tanımazlığı, cebir ve şiddet kullanmayı anlatır.160 6.6.1 Tugyân'ın Kökeni: Tugyân'ın kökeninde, kendini yeterli ve serbest görme (istiğna) yatar. İnsan kendisinde istediğini yapacak bir güç, bilgi ve yetenek vehmettiğinde, Allah'ı unutur duruma gelerek tuğyana giden kapı açılır. Tuğyanla birlikte insan dilediğini yapmaya yeltenir, hak hukuk ve sınır tanımamaya başlar.161 "Şu insanoğlu, kendini müstağni (yeterli) sayarak azgınlık (tugyân) eder. Sonunda dönüş Allah'adır."162 Bu âyetlerde ifade edilen düşünce, insanın kendine yeterli olduğu ve dolayısıyla "kendi kaderinin efendisi" olduğu şeklindeki aşırı iddiayı, saçma görerek reddeder. Aynca, bütün ahlaki kavramların -iyi ile kötü, doğru ile eğri arasındaki ayrım ölçülerinin- insanın bir Üstün Güç'e karşı sorumluluğu kavramı ile kopmaz şekilde bağlı olduğuna işaret eder. Başka bir deyişle, "ahlâkilik" kavramı, böyle bir sorumluluk hissine -ister bilinçli, isterse bilinç altında olsun- dayanmadığı zaman bütün anlamını kaybeder.163 Ey insanlar! Doğrusu sizin çalışmalarınız (hedefleriniz) türlü çeşitlidir. Elinde bulunandan verenin, Allah'a karşı gelmekten sakınanın, en güzel söz olan Allah'ın birliğini doğrulayanın, işlerini kolaylaştırırız. Ama, cimrilik eden, kendini (Allah'tan) müstağni gören, en güzel sözü yalanlayan kimsenin güçlüğe uğramasını kolaylaştırırız. O kimse ölüp ateşe yuvarlandığı zaman, malı ona hiç fayda vermez. Bize düşen, sadece doğru yolu göstermektir. Şüphesiz, âhiret de, dünya da bizimdir."164 Tugyân, istikametten bir sapma olarak değerlendirilir: "Sen, beraberindeki tevbe edenlerle birlikte, emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Aşırı gitmeyin. Doğrusu Allah, yaptıklarınızı bilir."165 Tugyân'a dalanlara yöneltilen dengeye getirici ve uyarıcı sözler, istenilenin tam tersine, onların azgınlığını arttır-maktan başka bir işe yaramaz. Allah'ın, Hz. Peygamber'e indirdikleri, "Allah'ın eli sıkıdır" diyen, aralanna kıyamete dek sürecek düşmanlık ve kin salınan yahudilerin çoğunun azgınlığını ve küfrünü (inkârını) artırır.166 Benzer bir anlatım, ehli kitap söz konusu edilerek bir kere daha tekrarlanır.167 6.6.2 Tugyân Durumlar Ve Eylemler: Tugyân, Allah'ın koyduğu dinî ve ahlâki sınırları fütursuzca ve küstahlaşarak aşmayı anlatır. Bu yüzden tugyân'ı, dinî ve ahlâkî türlerine ayırabiliriz.168 6.6.2.1 Dinî Tugyân: Allah'a inançsızlık ve saygısızlık, peygamberleri yalanlama ve mü'minlerle alay, dinî tuğyanı oluşturur.169 A) Allah'a İnançsızlık Ve Saygısızlık: Allah'ın mucizelerine rağmen inanmayanlar, tuğyanları (taşkınlıkları) içinde bocalayıp dururlar: "(Müşrikler) kendilerine bir mucize (âyet) gösterilirse, mutlaka ona inanacaklarına dair bütün güçleriyle Allah'a yemin ederler. De ki: 'Mucizeler, ancak Allah katındadır (elindedir).' Onların, mucize geldiği zaman da

157 Muhammed Esed, age, 1/125 (117-118) 158 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 296-297. 159 Râgıb el-İsfahâni, age, 454. 160 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 297. 161 Ali Ünal, Kur’an'da Temel Kavramlar, 355-356. 162 Alak, 96/6-8. 163 Muhammed Esed, age, 3/1288 (4). 164 Leyl, 92/4-13. 165 Hûd, 11/113. Ayrıca bkz.Tâhâ, 20/81. 166 Maide, 5/64. 167 Maide, 5/68. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 297-299. 168 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 299. 169 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 299.

inanmayacaklarını anlamıyor musunuz? Onların kalplerini, gözlerini -ona ilk defa inanmadıkları gibi- çeviririz. Onları, taşkınlıkları içinde şaşkın şaşkın bırakırız."170 Bu bocalama, Allah'ın saptırdıkları ve Allah'la karşılaşmayı ummayanlar için de sözkonusudur: "Allah'ın saptırdığını doğru yola getirecek yoktur. O sapanları, taşkınlıkları içinde bocalayıp dururlarken bırakır."171 "İyiliği acele isteyen kimselere, Allah fenalığı da çarçabuk verseydi, süreleri hemen bitmiş olurdu. Bizimle kar-şılaşmayı ummayanları, azgınlıkları içinde bocalayıp dururlarken bırakırız."172 Lanetlenmiş ağaçla sınananlar, ibret alacaklarına, iyice tugyân'a boğulurlar: "Sana gösterdiğimiz rüya (miraç) ile ve Kur'an'da lanetlenmiş ağaçla sadece insanları denedik. Biz onları korkutuyoruz. Fakat bu, onlara büyük azgınlık/taşkınlık vermekten başka bir şeye yaramıyor."173 İnsanlar uğradıkları sıkıntılardan kurtulunca, gerekli dersi çıkaramamakta ve azgınlığı sürdürebilmektedir: "Sen onları doğru yola çağırıyorsun, ama âhirete inanmayanlar bu yoldan sapmaktadırlar. Biz, onlara acısak ve başlarındaki sıkıntıyı gidersek bile, azgınlıkları içinde bocalayıp kalırlar. Andolsun ki biz, onları azapla yakalamıştık. Yine rablerine boyun eğmemiş ve yakarmamışlardı. Sonunda onlara şiddetli bir azap kapısı açtığımız zaman ümitisz kalıverdiler."174 Peygamber uyarma görevini yapar, ama inanmayan azgınlardan yüzçevirmesi peygamber için kınanacak bir du-rum değildir: "De ki: 'Öyleyse Allah'a koşun. Doğrusu ben, sizi onun azabı ile açıkça uyaranım. Allah'ın yanında başka şeyleri tanrı kılmayın. Doğrusu ben sizi onun azabı ile açıkça uyaranım.' Onlardan öncekilere, herhangi bir peygamber gelince, 'sihirbaz' veya 'deli' derlerdi. Öncekiler sonrakilere böyle mi vasiyet ettiler? Hayır, bunlar azgın bir millettir. Onlardan yüzçevir. Sen kınanacak değilsin. Öğüt ver. Doğrusu öğüt, inananlara fayda verir."175 "Öğüt ver. Rabbinin nimetiyle sen, ne kâhinsin, ne de delisin. Yoksa senin için şöyle mi derler: 'Şairdir, zamanın onun aleyhine dönmesini gözlüyoruz.' De ki: 'Gözleyin, doğrusu ben de sizinle beraber gözlemekteyim.' Bunu on-lara, akılları mı buyuruyor? Yoksa onlar azgın bir millet midirler? Yahut 'Onu kendi uydurdu' diyorlar, öyle mi? Hayır inanmıyorlar."176 Bahçe sahipleri (ashâbu'l-cenne) istiaresindeki olay, ilginçtir: Bahçeyi hiç istisnasız devşireceklerine yemin et-mişlerdi. Allah, bahçeye bir salgın vermişti: Sabah erken çıkmak üzere sözleşen bu bahçeciler, "Bugün orada hiçbir düşkün kimse yanımıza sokulmasın" dediler. Üstelik, yoksullara yardım etmeye güçleri de yetiyordu. Bahçeyi gördüklerinde neye uğradıklarını şaşırdılar. Ortancaları, şöyle dedi: "Ben size Allah'ı anmamız gerekir, dememiş miydim?" Hep birlikte "Rabbimizi tenzih ederiz. Biz kendimize yazık etmişiz." dediler. Birbirlerini eleştirmeye başladılar. Sonra şöyle dediler: "Yazıklar olsun bize. Doğrusu biz, azgınlık eden kişilerdik. Belki rabbimiz bize bundan daha iyisini verir. Artık ondan dilemekteyiz. "Ama azap onlan yakalamıştı. Ahiret azabı ise daha büyüktür."177 Azgınlar hesaba çekileceklerini yalanlasalar bile, onları bekleyen yer cehennemdir: "Cehennem, yalnız azgınlar! (hak ve adalet sınırlarını aşmış olanları) bekleyen yerdir. Dönecekleri yer orasıdır. (..) Çünkü onlar hesaba çekileceklerini ummazlardı. Âyetlerimizi hep yalan sayıp dururlardı. Biz de herşeyi yazıp saymışızdır."178 B) Peygamberleri Yalanlama: Azgınlık, peygamberleri yalanlama konusunda da kendini gösterebilir: "Semud milleti, içlerinden en azgını ileri atılınca, azgınlığı (kaba küstahlığı) yüzünden peygamberleri yalanladı."179 C) Müminlerle Alay: Münafıklar, mü'minlere rastlayınca 'inandık,' şeytanlarla (elebaşlanyla) başbaşa kalınca, 'Biz sizinleyiz, onlarla yalnızca alay etmekteyiz' derler. Allah, onların alaylarını boşa çıkarır (hakettiği karışlığı verir) ve taşkınlıkları içinde bocalar durumda bırakır.180

170 En'am, 6/109-110. 171 A'raf, 7/186. 172 Yunus, 10/11. 173 İsra, 17/60. 174 Mü'minun, 23/73-77. 175 Zâriyât, 51/50-55. 176 Tûr, 52/29-33. 177 Kalem, 68/17-33. 178 Nebe, 78/21-29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 299-301. 179 Şems, 91/11-12. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 301. 180 Bakara. 2/15. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 301.

6.6.2.2 Ahlâkî İktisadî Tuğyan: Ahlâkî-iktisadî tuğyan, ölçü ve tartıda adaletsizlik ile aşırı tüketimde kendini gösterir.181 A) Ölçü Ve Tartıda Adaletsizlik Belirlenen sınırları aşma ve dengeyi bozma anlamından esinlenerek, olumsuz biçimde kullanılmıştır: "Tartıda tecavüz etmeyin. Ölçü ve tartıyı doğru yapın, ölçüyü eksik tutmayın."182 Buradaki "tartıda tecavüz etmeyin" bölümü, daha geniş bir çerçevede düşünülerek, her türlü olayda "doğruluk ve haklılık ölçüsünden şaşmayın" biçiminde de anlaşılmıştır.183 B) Aşırı Tüketim: İsrailoğullarına verilen dünyevi nimetler belirtildikten sonra, aşırı gıda tüketimin yasaklandığı anlatılır: "Size verdiğimiz rızıkların temizlerinden yeyin. Bunda aşırı (Ölçüsüz) gitmeyin ki gazabıma çarpılmayasınız. Gazabımı hakeden, şüphesiz mahvolur. Doğrusu ben, tevbe edeni ve inanıp yararlı iş yaparak doğru yola gireni bağışlarım"184 6.6.3 Tuğyân'ın Önlenmesi: Tuğyân'cılara direnerek ve yanlarından uzaklaşarak tuğyan tutum ve davranışların sonuçlarından kurtulmak gerekir.185 6.6.3.1 Tuğyâncılara Direniş: Şirk koşup zulmedenler ve onların işbirlikçileri arasında geçen bir ahiret diyalogu, tuğyana sapanlara direnmek gerektiğini, onların peşinden körü körüne gitmenin sorumluluktan kaçma sonucunu sağlamadığını belirtir: "Önderlerine 'Siz bize sureti hakdan görünürdünüz' derler. Onlar da şu cevabı verirler: "Hayır; asıl siz inanmış kimseler değildiniz." Öbürlerinin cevabı şudur: "Bizim sizin üstünüzde bir nüfuzumuz (gücümüz) yoktu. Bilakis azmış bir topluluktunuz. Bu yüzden, rabbimizin sözü aleyhimizde gerçekleşti. Şüphesiz (günahlarımızdan doğan) azabı tadacağız."186 Bu âyetler öbeğinin sonunda, hepsinin azabı ortak hakettikleri ve suçluların böylece cezalandırılacağı

187belirtilir.

.6.3.2 Tuğyâncılardan Uzaklaşma:

ı edinen ve kendisini yalanlayan azgın topluluktan uzaklaşması emredilir, u yüzden kınanmayacağı belirtilir.188

.6.4 Tuğyân'ın Sonu:

ir.193 Bu âyet, ir anlamda, tuğyan ile geçici dünya hayatına taparcasına bağlanmanın atbaşı oluşunu vurgular.194

6 Hz. Peygamber'e, Allah'ın yanısıra tanrb 6 Tuğyan, Allah'ın gazabına uğrama sebebidir. Allah'ın gazabına uğrayan da mahvolur.189 Azgınlıkları (tuğyan) içinde bocalayıp kalanları, Allah azapla yakalar, ama yine de rablerine boyun eğmezler ve yakarmazlar.190 Bahçe sahipleri istiaresi, onların uğradığı azabı açıkça belirtir.191 Azgınlar, sonsuz kalacakları kötü bir dönüş yeri olan cehenneme girecekler.192 Azıp da dünya hayatını tercih edenin varacağı yer şüphesiz cehennemdb

181 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 302. 182 Rahman. 55/8-9. 183 Muhammed Esed, age, 3/1095. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 302. 184 Tâhâ, 20/80-82. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 302. 185 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 302. 186 Sâffât, 37/11-34. 187 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 302-303. 188 Zâriyât, 51/53-54. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 303. 189 Tâhâ, 20/81. 190 Mü'minun, 23/75-77. 191 Kalem, 68/31-33. 192 Sâd, 38/55-56; Nebe, 78/21-23. 193 Naziât, 79/37-39. 194 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 303.

6.6.5 Tuğyân'ın Sembol Tipleri: Tâgût, Nuh ve Semud kavimleri ile Firavun, Kur'an'da tuğyân'ın sembol tipleri olarak gösterilir.195

ik yolundan alıkoyan için de kullanılır. âgût, öncelikle, Allah'tan başka ibadet edilen her şeyi ve böylece insanı ondan uzaklaştıran ve şeytana yönelten

"şeytânî/şer güçler" olmalıdır.197

tâgût'a (şeytana) kanıp, inkar edenlere, 'Bunlar, inanan-

cibt" denir. Başka bir tanıma göre, ruhsuz/cansız

r:

llah'ın indirdiğine ve peygambere gelin" dendiği zaman, hemen uzaklaşıverirler. Tâgût'un önünde uhakeme olmak isterler. Halbuki, onları tanımamakla emredilmişlerdir. Şeytan onlan derin bir sapıklığa sürük-

llar kılarsa, işte onlar

gût'tan kaçının' diyen peygamber göndermişizdir. Allah,

özlü bir ifade maktadır. Dolayısıyla, ahlâkın kaynağı ve temeli

tana ve putlara) kulluk etmekten kaçınıp, Allah'a yönelenlere müjde vardır. Dinleyip de, en güzel

belli bazı şeytanî ihtirasların veya arzuların -otorite tesisi peşinde koşmak, başkasını sömürerek servet edinmek,

6.6.5.1 Tâgût: Tâgût (ç. Tavâgît) sözcüğü, t-g-y'nin türetiklerindendir. Allah dışındaki ma'bud (put), haddi aşan anlamındadır, aşırılık bildiren ölçüde bir isimdir. Ayrıca sihirbaz, kâhin, şeytan ve iyil 196

Tşeyleri ifade eder. En doğru karşılığı, A) İman/İnkâr Bağlamında Tâgût Allah'a gerçek anlamda iman, Tâgût'u inkâr etmeyi gerektirir; Allah'a inanan sağlam kulpa sarılmış demektir, tagût'a inanarak inanç kirlenmesine yol açmaz. "Dinde zorlama yoktur. Artık, hak ile bâtıl, iyice ayrılmıştır. Tâgût'u (putları) inkâr edip Allah'a inanan kimse, kopmak bilmeyen sağlam bir kulpa sarılmıştır. Allah, işiten ve bilendir."198 "Kendilerine kitap verilmiş olanların, puta (cibt) ve lardan daha doğru yoldadırlar' dediklerini görmedin mi? İşte, Allah'ın lanetledikleri onlardır. Allah'ın lanetlediği kişiye, asla yardımcı bulamayacaksın."199 Böyle davranmalarının sebebi, sonraki âyetlerde, çekememezlik olarak belirtilir. Âyette geçen "cibt", Allah

200yanında tapınılan şeyler için kullanılır, sihirbaz ve kâhinede "putlara "cibt" adı verilir. Ruh ve şuur sahibi put, yani ilâhlaştırılmış ve putlaştırılmış insan ise tâgût adını alır.201 Kâfirler otoritesini kabullendikleri tâgût yolunda savaşırla"İnananlar, Allah yolunda savaşırîar.İnkâr edenler (kâfirler) ise, tâgût (şeytan) yolunda harbeder. Şeytanın dostlarıyla savaşın. Esasında şeytanın hilesi zayıftır."202 Münafıklar, "Amlemek ister.203 B) Kulluk (İbadet) /Uzaklaşma Bağlamında Tâgût: Tâgût'a kulluk edenler, doğru yoldan en sapmış olanlardır: "Allah, kime lanet ve gazap ederse, kimden maymunlar, domuzlar ve tâgût'a (şeytana) kuyeri en kötü ve doğru yoldan en çok sapmış olanlardır."204 Peygamberler, Allah'a kulluk etmeye, tâgût'tan (azdırıcılardan) uzaklaşmaya çağırmıştır: "Andolsun ki her ümmete, 'Allah'a kulluk edin, tâiçlerinden kimini doğru yola eriştirdi, kimi de sapıklığı haketti. Yeryüzünde gezin. Peygamberleri yalanlayanlann sonlarının nasıl olduğunu görün."205 Kur'ani kavram örgüsü içinde, "Allah'a kulluk etmek" tabiri, kaçınılmaz olarak, insanın ona karşı duyduğu so-rumluluk hissini ve anlayışını ifade eder. Bunun içindir ki böyle bir buyruk, son derece kısa vetarzı içinde bütün ahlâki emir ve yasakları topluca içine alolduğu gibi, her ümmet için yenilenen tevhid dininin de değişmeyen ana mesajı durumundadır.206 Tâgût'a kulluktan kaçınıp, Allah'a yönelenlere müjde vardır: "Tâgût'a (şeysöze uyan kullarımı müjdele. Allah'ın, doğru yola eriştirdikleri, işte onlardır. Akıl izan sahipleri de işte onlardır."207 Bu âyetteki "tâgût" terimi, kişinin bütün manevi bağları kaybetmesine ve duygularının esiri olmasına yol açan,

195 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 303. 196 Râgıb el-Isfahâni, age, 454. 197 Muhammed Esed, age, 1/78 (250). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 303-304. 198 Bakara, 2/256. 199 Nisa, 4/51-52. 200 Râgıb el-Isfahâni, age, 117. 201 Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an'ın Temel Kavramları, 558. 202 Nisa, 4/76. 203 Nisa, 4/60. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 304-305. 204 Maide, 5/60. 205 Nahl, 16/36. 206 Muhammed Esed, age, 2/536 (34). 207 Zümer, 39/17-18.

her türlü gayri ahlâki aracı kullanarak sosyal gelişme ve ilerlemeyi sağlamak vb. arzuların- ifsad edici gücünü nlatmaktadır.208

) Dostluk Bağlamında Tâgût:

ır), onları aydınlıklardan karanlıklara sürüklerler. İşte onlar, cehennemliklerdir, orada

k ve bâtıl inanç ve davranışları mbolize eder. Tâgût, tugyân'ı yaşayan ve yaşatmaya çalışan kişi ve güçtür.210

.6.5.2 Nuh Ve Semud Kavimleri:

lığı yüzünden peygamberleri Hz. Salih'i yalanladığı için, llah onlara katmerli azap indirdi, yerle bir oldular.212

.6.5.3 Firavun:

Allah onu, hem dünya, hem de âhiret azabına uğrattı. Bunda Allah'tan korkanlar için ibret dersi ardır.214

YEDİNCİ BÖLÜM

FİTNE, BOZGUNCULUK VE SAPKINLIKLA İLGİLİ KAVRAMLAR

7.1 FİTNE:

nin bozulmasını, karışıklık doğmasını, şiddet, baskı ve zulümün başla-

kargaşa, iç savaş, kanlı çarpışma, ihtilaf, çekişme, birbirine

olmak

a C Allah, mü'minlerin dostudur, tâgût ise kâfirlerin dostudur: "Allah, inananların dostudur, onları karanlıklardan aydınlığa çikanr. İnkâr edenlerin (kâfirlerin) ise, dostları, tâgût'tur (azgın putlardtemelli kalacaklar."209 Bütün bu açıklamalar çerçevesinde tâgût, her türlü azgınlık, sapkınlık, aşırılıse 6 Nuh ve Semud kavimleri, insanın potansiyel günahkârlığının iki örneğidir. Nuh kavmi, pek zâlim, ve taşkın oldukları için yokedilmiştir.211 Semud kavmi de, azgınA 6 Bilindiği üzere Firavun, Kur'an'da en büyük günahkârlardan biri olarak anlatılır. Yüce Allah, Hz. Musa'ya "Firavun'a git, çünkü o azmıştır" emrini vermişti. Hz. Musa ve kardeşi Hz. Harun, öğüt dinlemesi veya korkması için yumuşak söz söyleme emrini de alınca, "Rabbimiz! Onun bize kötülük etmesinden veya azgınlığının artmasından korkarız" cevabını verdiler. Allah, onlara korkmamaları gerektiğini, hatırlattı.213 Ama Firavun onla-rın Allah'a kulluk çağrısını reddetti, gösterilen mucizelere inanmadı, "Sizin en yüce rabbiniz (efendiniz) benim" diyerek kendini tanrı yerine koydu ve böylece en büyük günahı, doruk noktasındaki tugyân'ı işlemiş oldu. İşte bu yüzdenv

Fitne ve fesad sözcükleri, denge ve düzemasını anlatan, âdeta ikiz kavramlardır. Sözcüğün asıl anlamı f-t-n (fetene) kökünden türeyen fitne (ç. fiten) halisinin sahtesinden, iyisinin kötüsünden ayırdedilmesi için altının ateşe sokulmasıdır. Fitne sözcüğü, insanın karşılaştığı sıkıntı (şiddet) ve rahatlık (rehâ) durumları için kullanılışında, belâ sözcüğü gibi düşünülmüştür. Bu iki sözcük, sıkıntı anlamında daha açıktır, daha çok kullanışlıdır.215 Bu anlam özelliğinden yola çıkarak fitne sözcüğü, halisini sahtesinden ayırmak için altını potaya atıp eritmek, madeni ateşte eritmek, yanmak, yakmak, bir kimseye dininden ve görüşünden dönmesi için işkence etmek, denemek sınamak için güç, zor ve sıkıntılı işlere maruz bırakmak, aklını çelmek, gönlünü çalmak, deneme, sınav, imtihan, bela, kötülük yönünde ayartma, mihnet, azap, iğva, kışkırtma, azdırma, baştan çıkarma, zulüm, baskı, ayrılık, nifak, karışıklık, düşme, kardeş kavgası gibi anlamlar kazanmıştır. Görüldüğü gibi fitne sözcüğü, geniş bir anlamlar/çağrışımlar alanına sahiptir. Kısaca, insan kaynaklı fitne şöyle tanımlanabilir: Kişilerin aklını karıştırıp onların ahlâkını bozan ve insanları birbirine düşüren söz ve hareketler fitnedir. Saf altın elde etmek için madeni yakana fettan dendiği gibi, buradan yola çıkarak mecazi bir anlam kazandığından, insanın kalbini sevda ateşiyle yakıp tutuşturan güzel kadına da fettan ya da fitne-i âlem denir; gözleri fettan güzel deyimi de buradan çıkmıştır. Meftun sözcüğü de aslında deli, aklından zoru

208 Muhammed Esed, age, 3/940 (20). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 305-306.

A'raf, 7/73-79; Hûd, 11/65, 68; İsra, 17/59; Şuara, 26/146-157. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, rı: 306.

f, 7/137; Fecir. 89/9-14. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 306-307. âni, Müfredat 559.

209 Bakara, 2/257. 210 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 306. 211 Necm, 53/52. Ayrıca bkz. Hûd, 11/27-32; Şuara, 26/111-116; Nuh, 7167, 22-23. 212 Şems, 91/11-14. Ayrıca bkz.Kitabevi Yayınla213 Tâhâ. 20/45. 214 Naziat 79/78-26. Aynca bkz. A’ra215 Râgıb el-Isfah

anlamından216 deli gibi vurulmak, tutulmak, aşık olmak, çok beğenmek anlamlarına doğru gelişmiştir.217

.1.1 Fitnenin Kökeni:

yet, işkence vb. insan tabiatının hoşlanmadığı fiillerdendir.218 Ayrıca şeytandan kaynaklanan fitne e vardır.219

.1.1.1 İlâhi Fitne: Allah'ın Sınaması

ekâmülünde karma bir tihan ve ıztırap yoludur, hem nimetten zuhur eder, hem de perişanlık ve zahmetten.221

) Peygamberlerin Sınanması:

kendisini ilk önce, peygamberlerin sınanmasında gösterir. Bazı peygamberler, böyle bir sınamadan

ğışla, Bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir mülk (hükümranlık) ver. Çünkü sen çok

mesiyle gerçekleşmiş ve ona bu

ti. Bu yüzden, insanlığa önder olmuştur.225

rtarmış ve seni (birçok musibetlerle) denemiştik. Bunun için,

llah'ın sınadığı peygamberler, bu sınavlardan başarıyla çıkmışlar ve görevlerini sürdürmüşlerdir.227

) Peygamber Gönderilmesi/Kavimlerin Sınanması:

lah'a kulluk etmeye çağırdı. Ama hemen

ile/grup) vardı.228 Ayrıca

7 Daha çok olumsuz çağrışımlar uyandıran fitne, hem Allah'tan, hem de beşerden kaynaklanan sınama, sıkıntı, musibet, cinad 7 Kökeni Allah olan fitne, bir hikmete dayalıdır.220 Kur'an, fitneyi bir tekâmül aracı olarak göstermekte ve insanlığın fitne ile sürekli denemeye maruz olduğunu belirtmektedir. Fitne, insanın tim A İlâhi fitne, geçmiştir. Hz. Davud, kendisine davacı olarak gelen koyun sahibi iki kişinin davasını çözüme bağlamıştı. Bu olayla, Allah'ın kendisini sınadığını sanmıştı, Rabbinden bağışlanma dileyerek eğilip secdeye kapanmış, tevbe edip Allah'a yönelmişti. Böylece Allah, onu bağışlamıştı. Allah katında onun yakınlığı ve güzel bir geleceği vardır.222 Hz. Süleyman, hükümranlığı zayıf düşürülerek sınamıştı. Hükümranlığı eski haline dönünce, şöyle dua etti: "Rabbim! Beni balütuf sahibisin." Bunun üzerine Allah ona pek çok nimet verdi.223 Bu âyetler öbeğinin ilk bölümünde, "ve elkaynâ alâ kürsiyyihi ceseden" ibaresi, lafzi olarak "tahtının üzerine bir cesed koyduk" anlamındadır. Bazı müfessirler, bu ayeti açıklarken tamamıyle Talmud kaynaklarına dayanan hayali hikâyeler anlatırlar. Fahruddin Râzi, bunların hepsini reddeder ve hiçbirinin ciddiye alınamayacağını söyler. Bunun yerine Hz. Süleyman'ın tahtı üzerine konan "ce-sed"in, bizzat kendi bedenine ve -mecazi olarak- krallık otoritesine işaret ettiğini ileri sürer. Çünkü bu otorite, Allah'ın koyduğu ahlâki değerlerden beslenmediği sürece, cansız kalmaya mahkûmdur. Ayrıca klasik Arapça'da, hastalığın, endişenin, korkunun veya manevî/ahlâki değerlerden yoksunluğun zaafa uğrattığı kişi, "cansız bir beden/ceset" şeklinde tanımlanır. Başka bir deyişle, Hz. Süleyman'ın ilk imtihanı, yalnızca bir krallık postunu tevarüs etpostu manevi/ruhî bir muhteva ve anlam ile donatması görevi tevdi edilmişti.224 Hz. İbrahim, bir takım emirlerle denenmiş, o da onları yerine getirmişHz. Musa da ilâhi sınamaya muhatap olan peygamberlerden biridir: "(..) Sen bir cana kıymıştın, seni üzüntüden kuMedyen halkı arasında yıllarca kalmıştın.(..)"226 A B Bazı ümmetlere/milletlere,peygamber gönderilmesi, onlar için ilâhi bir sınama aracı olmuştur. Semud milletine peygamber olarak gönderilen Hz. Salih, onları Albirbiriyle çekişen iki zümreye ayrıldılar. Hz. Salih onlara şöyle dedi: "Ey milletim! Niye iyilikten önce, acele kötülük istiyorsunuz? Merhamet olunasınız diye Allah'tan bağışlanma dileseniz olmaz mı?" Semud halkı şu cevabı verdi: "Sen ve beraberindekiler yüzünden uğursuzluğa uğradık." Hz. Salih, onlara şu cevabı verdi: "Uğursuzluğunuz Allah katındandır. Belki imtihana çekilen bir milletsiniz." O şehirde (el-Hicr) bozgunculuk çıkaran, düzeltmeye uğraşmayan dokuz kişi (kab

asi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 309-311.

asi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 312.

rk, Kur’an'ın Temel Kavramları, 133,134. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 312.

’an Mesajı, 3/929 (32).

’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 312-313.

216 Kalem, 68/6. 217 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siy218 Râgıb el-Isfahâni, age, 560. 219 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siy220 Râgıb el-Isfahâni, age, 560. 221 Yaşar Nuri Öztü222 Sâd, 38/24-25. 223 Sâd, 38/34-39. 224 Muhammed Esed, Kur225 Bakara, 2/124. 226 Tâhâ, 20/40. Bu olayların ayrıntısı için bkz. Kasas, 28/14-28. 227 Vecdi Akyüz, Kur228 Neml, 27/45-48.

Semud halkı, Allah'ın kendilerini denemek için gönderdiği dişi deveyi de kesmişti.229 Yüce Allah, Firavun milletini denediğini, onlara değerli bir peygamber gönderildiğini belirtir. Bu peygamber, Hz. Musa idi. Onları tek Allah'a imana çağırmıştı, bunun için mucizeler göstermişti. Ama bütün çağrılarını

aptığı altın buzağı heykeliyle smanmıştı. Bu heykeli tanrı

Allah'tır.

ykelin yakılıp denize

llah tevbelerini kabul etti. Yine de çoğu körleştiler ve

bbim! Aramızda hakça hükmet. Anlattıklarınıza karşı, ancak rahman olan rabbimizden yardım tenir."233

) İman Sınav/Mü'minlerin Sınanması:

etinden, bağışlanmak

ğışlayanların en iyisisin.

denedik. Biz, onları korkutuyoruz. Fakat bu, onlara büyük taşkınlık

tin

um ağacıdır.238 Zakkum ağacı sembolü, günahkârların öteki dünyada uğrayacağı azabın simgelerinden biri-

büyüklenerek reddetmişler, denizde boğulma akıbetine uğramışlardı.230 Hz Musa'nın kavmi olan İsrailoğullan, Samiri'nin yyapmışlardı. Hz. Harun, onları şu sözleriyle uyardı: "Ey milletim! Siz bu buzağıyla sınanıyorsunuz (ayartılıyorsunuz). Sizin gerçek rabbiniz rahman olanBana uyun, emrime itaat edin." Ama onlar, "Musa dönene kadar buna sarılmaktan vazgeçmeyeceğiz" cevabını verdiler. Hz. Musa, hem kardeşi Harun'a öfkelendi, hem de Samiri'yi kovdu ve hedöküleceğini belirtti. Gerçek tanrının, ilmi herşeyi kuşatan tek Allah olduğunu hatırlattı.231 Allah, İsrailoğullarından söz almış ve onlara peygamberler göndermişti. Nefislerinin hoşlanmadığı birşeyle on-lara her peygamber gelişte, bir kısmım yalanlar, bir kısmını da öldürürlerdi. Bir fitne kopmayacağım (zarar gelmeyeceğini) sandılar. Körleştiler, sağırlaştılar. Sonra Asağırlaştılar. Allah, onlann işlediklerini görüp gözetir.232 Hz. Peygamber, hesap (musibet) günündeki gecikme konusunda şöyle dedi: "Bilemem, belki bu gecikme sizi denemek ve bir süreye kadar geçindirmek (size bir fırsat vermek) içindir."Şu duayı yaptı: "Rais C Sınanmamış iman, yeterli kıvama ermemiş demektir: "Andolsun ki, biz kendilerinden öncekileri de denemişken (fitneye uğratılmışken), insanlar inandık deyince, denenmeden bırakılacaklarını mı sanırlar? Allah, elbette doğruları ortaya koyacak ve elbette yalancıları da ortaya çıkaracaktır. Yoksa kötülük yapanlar bizden kaçabileceklerini mi sanırlar? Ne kötü (tuhaf) hüküm veriyorlar! Allah'la karşılaşmayı uman bilsin ki, Allah'ın bunun için belirttiği vakit gelecektir. O, işitir ve bilir. Hak uğrunda cihad eden, ancak kendisi için cihad etmiş olur. Doğrusu Allah, âlemlerden müstağnidir, İnanıp yararlı iş yapanların kötülüklerini andolsun ki örteriz. Onları, yaptıklarından daha güzeliyle ödüllendiririz."234 Hz. Musa, altın buzağıya tapma olayından sonra, Allah'ın tayin ettiği müddet içinde milliçin dua etmek üzere yetmiş kişiyi seçti. Onları (psikolojik) sarsıntı tutunca şöyle dua etti: "Rabbim! Dileseydin, daha önce beni ve onları yokederdin. Aramızdaki beyinsizlerin yaptıklarından ötürü bizi de yok eden misin? Bu, senin sınamandan başka birşey değildir. Bununla dilediğini saptırır, dilediğini doğru yola (hidayete) iletirsin. Bizim dostumuz sensin. Bizi bağışla. Bize merhamet et. Sen baBu dünyada da, âhirette de bizim için güzel olanı yaz (nasip et). Biz sana yöneldik."235 Kur'an'da iman sınavının iki sembolü olarak, miraç olayı ile lanetlenmiş ağaç temsili şöylece belirtilir: "Sana 'Rabbin şüphesiz insanları kuşatmıştır' demiştik. Sana gösterdiğimiz rüya (miraç) ile ve Kur'an'da lanetlenmiş ağaç ile, insanları sadecevermekten başka bir işe yaramıyor."236 Miraç olayı, mahiyeti itibariyle birbiriyle çatışan farklı yorumlara açık olduğu ve dolayısıyla nesnel realitesi bakımından bir takım şüphelere yol açma istidadında bulunduğu için, "insanlar için bir sınama" vesilesi oluşturmaktadır. Şöyle ki: Bu olayla yüzyüze geldiklerinde imanı zayıf olanlarla sığ düşüncelilerin Hz. Muhammed'in dürüstlüğünden ve dolayısıyla peygamberliğinden yana duydukları inanç sarsılırken, Allah'a.sarsılmaz bir imanla bağlı olanlar, bu olayda Allah'ın seçtiği kimselere bahşettiği ruhani nimeolağanüstü bir tezahürünü görmekte ve böylece Kur'an mesajına duydukları iman daha da güçlenmektedir.237 Zalimlere bir fitne (dert) olan "lanetlenmiş ağaç", Cehennemde yaratıldığı anlatılan ve cehennemi simgeleyen zakkdir. Cehennemin niteliğinden söz eden âyetler öbeği, ondokuz meselini kendilerine kitap verilenler ile mü'minlerin kavrayacağını, kalplerinde hastalık bulunanlar ile kâfirlerin ise bu meseldeki gerçeği kavrayamayacağını belirtir: "Orada ondokuz (bekçi) vardır. Cehennemin bekçilerini yalnız meleklerden kılmışızdır.239 Sayılarım bildirmekle

229 Kamer, 54/27-29. 230 Duhân, 44/17-42. 231 Tâhâ, 20/85-98; A'raf, 7/144-145. 232 Maide, 5/70-71. 233 Enbiya, 21/111-112. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 313-315. 234 Ankebût. 29/2-7. Ayrıca bkz. Muhammed. 47/31; Enfal, 8/17; Âli İmran, 3/152,154; Ahzab, 33/11. 235 A'raf, 7/154-156. 236 İsra, 17/60. 237 Muhammed Esed, age, 2/572 (73). 238 Bkz. Sâffât, 37/62-65; Duhân, 44/43. 239 Ayette geçen "ondokuz"un, cehennem bekçiliğini yapan melekler mi, yoksa insanın kendi içindeki ona bilinçli algılama ve kavramsal düşünme yeteneği kazandıran maddi, zihni ve duygusal güçler mi olduğu konusunda bkz. Muhammed Esed, age, 1297 (15).

de, ancak inkâr (küfr) edenlerin denenmesini, kendilerine kitap verilenlerin kesin bilgi edinmesini, inananların imanlarının artmasını sağladık, kendilerine kitap verilenler ile inananların şüpheye düşmesini önledik. Buna karşılık, kalplerinde hastalık bulunanlar ve kâfirler, 'Allah, bu misalle neyi murad etti?' desinler istedik. İşte böylece Allah, dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola eriştirir. Rabbinin ordularını kendisinden başkası

zi anlamında alırlar, böylece onun özünü

n) şüphe etmeye devam ederler. İşte o gün hükümranlık Allah'ındır. Aralarında o

asibi olanlar ise, Kur'an'ın Allah katından bir gerçek olduğunu kavrayıp inanmış

benliğin belirgin nitelikleridir. Böyle bir benlik, llah'ı.unutur, şeytan ona musallat ve yakın bir arkadaş olur.245

) Sabır Sebat Sınavı:

mi geçididir. Her insan öteki için, her

emek yerler sokaklarda gezerlerdi. Sabredemez

lduğunu ima etmektedir. bölüme şu anlamı verir:

Sizin hepinizi, birbiriniz için bir imtihan vesilesi kıldık."248

) Nimet Ve Külfet Sınavı:

yırma aracı olduğu için, İnsanın muhatap olduğu olumlu ya da olumsuz her

olarak bol bol geçimlik verdiğimiz kimselere sakın göz

r. Ama böyle nimetlere sahip önünde olmalıdır.

Fitne, hem nimet, hem de külfet olarak kendini göstere bilir:

bilmez. Bu, insanoğluna bir öğütten ibarettir."240 Âyette geçen "sınama/deneme", bir ömek-olay (mesel) olarak zikredilen bu âyetler öbeğinin müteşâbih niteliğine açık bir işarettir. "Kafirler" (hakîkatî inkâra şartlanmış olanlar), onu böyle kabul etmezler. Bu sebeple de, gerçek anlamını kavrayamazlar. Kur'an'ın yazarı olarak gördükleri Hz. Muhammed'i, sözde belli bir sayıyı vurgulamaya yönelten sebepler üzerinde spekülasyonlar yaparak teşbihi ve temsili, lafbütünüyle gözden kaçırırlar.241 Biçimle uğraşırken, özü kavrayamazlar. Allah, şeytanın, peygamberlerin nihai amaçlarına gölge düşürmeye kalkışmasını da, bir iman sınavı yapmıştır: "Senden önce gönderdiğimiz hiç bir rasul ve nebi (elçi ve haberci /peygamber) yoktur ki, şeytan onun nihai amacına gölge düşürmeye/vesvese karıştırmaya kalkışmış olmasın. Allah şeytanın düşürmeye çalıştığı gölgeyi/karıştırdığı vesveseyi giderir, ayrıca kendi âyetlerini tahkim eder/kendi işlerinde açık ve anlaşılır kılar. Allah, bilen ve bilgedir. Allah, şeytanın düşürmeye çalıştığı gölgeyi, kalplerinde bir hastalık bulunan ve kalpleri kaskatı kesilmiş olan kimseler için bir sınama aracı /vesilesi kılar, Zalimler, şüphesiz derin bir yanılgı içindedirler. Bu, kendilerine ilim verilenlerin onun (Kur'an'ın), senin rabbinden bir gerçek olduğunu kavrayıp ona inanmaları ve gönüllerini bağlamaları içindir. Allah, inananları şüphesiz doğru yola eriştirir. İnkâr (küfr) edenler, ceza saati ansızın kendilerine gelene veya gecesi olmayan günün azabı başlarına çökünceye kadar, ondan (Kur'an'dahükmeder.(..)"242 "Şeytanın düşürdüğü gölge /karıştırdığı vesvese", elçinin veya habercinin güttüğü gerçek amacın, toplumun manevi ilerlemesi ya da yükselmesi değil, kendi kişisel nüfuz ve iktidarının güçlenmesi olduğu vesvesesini insanlara vermesidir.243 "Allah, âyetlerini tahkim ederek/açık ve anlaşılır kılarak", yani Allah kendi muhtevalanyla kendilerini ortaya koyan mesajlar vahyederek, Hz. Peygamber'e bir takım "gizli amaçlar" ya da "kişisel saikler/ kaygılar" yakıştırma imkânını kötü niyetli muhalifler için bütünüyle ortadan kaldırmıştır.244 Buna karşılık, doğru bilgiden nve gönüllerini ona bağlamıştır. Yürek katılığı ve kalp hastalığı, şeytanın egemenlik kurduğu bir A D Hayat, bir tekamül arenası olarak düşünüldüğünde adeta bir fitneler restopluluk bir başka topluluk için bir fitne aracı, hatta bir fitne olabilir:246 "Senden önce gönderdiğimiz bütün peygamberler de, şüphesiz ymisiniz diye, sizi birbirinizle sınarız. Rabbin her şeyi görür."247 Bu âyet, sadece peygamberlerin değil, fakat her insanın, toplumsal varlığıyla, toplumun öteki üyeleri için, on-ların ahlâki tercih ve kavrayışlarının ortaya çıkmasını sağlayan bir imtihan vasıtası oBunun içindir ki, Taberi dahil, ilk müfessirlerden bazıları, bu" E Fitne, iyi ile kötüyü, arı ile kirliyi açeşit değer olarak ortaya çıkabilir: "Kendilerini sınamak (fitne) için, dünya hayatının süsü dikme. Rabbinin rızkı, daha iyi ve daha devamlıdır."249 Görüldüğü gibi burada fitne, mal mülk ve dünya rahatlığı olarak belirtilmiştiolanlara özenilmemeli, uhrevi kaygılar, dünyevi açgözlülüğün

240 Müddessir, 74/30-31. 241 Muhammed Esed, age, 3/1207-1208 (17-21). 242 Hac. 22/57-57. 243 Ayrıca krş. En'am, 6/112 (Allah'ın her peygamberin karşısına, ins ve cin şeytanlarından düşman çıkarması). 244 Muhammed Esed, age, 2/681 (66-67). 245 Zuhruf, 43/36. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 315-318. 246 Yaşar Nuri Öztürk, age. 135. 247 Furkan. 25/20. 248 Muhammed Esed, age. 2/730 (16). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 318-319. 249 Tâhâ, 20/131.

"Her can ölümü tadacaktır. Bir sınama olarak size iyilik ve kötülük veririz. Sonunda bize dönersiniz."250 Bu âyetin belirttiği üzere, dünyevî fitneler; mal fitnesi, hayat fitnesi, ölüm fitnesi, zenginlik fitnesi, yoksulluk fitnesi, kadın fitnesi, makam mevki fitnesi, âhir zaman fitnesi biçiminde ortaya çıkabilir. İnsanlar, başkalarındaki iyiliklerin temelini anlamakta, bazı durumlarda zorluk çekerler: "Böylece 'Aramızdan (bizim yerimize) Allah bunlara mı iyilikte bulundu?' demeleri için onlan birbiriyle denedik. Allah şükredenleri daha iyi bilen değil midir?"251 Bu âyette geçen "Aramızdan, Allah bunlara mı iyilkte bulundu?" sorusu, Kur'an'ın Allah'ın insana mesajının ni-hai ifadesi olduğu şeklindeki İslami yaklaşıma karşı, gayri müslimlerin takındıkları tahkir edici inkarcılığa bir işaret olarak görülmektedir. Âyette belirtilen "sınama/deneme", diğer inançlara mensup insanların bu yaklaşımı benimsemelerindeki ve kendi kültür ve tarih çevrelerinin onlan bilinçli olarak veya bilinç altından yakınlaştırdığı İslam'a karşı ön yargılarını terketmelerindeki isteksizlikleriyle ilgilidir.252 Münafıklar, sürekli ibret alacakları ve dolayısıyla tevbeye yönelecekleri olaylarla sınanmasına rağmen, bunun ayırdına varmazlar: "Onlar (münafıklır) yılda bir veya iki defa belaya (fitneye) uğratılıp imtihana çekildiklerini görmüyorlar mı? Böyleyken, yine tevbe etmiyorlar, ibret de almıyorlar."253 Bol nimet, doğru yola girmenin bir sınanma aracıdır: "Kendilerine yazık edenlere gelince, cehennemin odunları oldular. "Ama doğru yola girecek olurlarsa, onlan bu hususta denememiz için, kendilerine bol nimet yağdırırız. Kim rabbini anmaktan yüzçevirirse, onu gittikçe artan bir azaba uğratır."254 Bu âyette geçen "bol nimet" (mâen gadekan: bol su/yağmur), Kur'an'da çok sık tekrarlanan "cennetin ır-makları"na temsilî atıftan yansıtan bir mutluluk mecazıdır. Allah'ın nimetlerini ihsan etmesi, yalnızca iyiliğin bir "ödül"ü değil, ama daha çok insanın Allah'a karşı sorumluluk bilincinin ve bu yüzden ona şükrünün sınanması-dır.255 7.1.1.2 Şeytani Fitne: Kur'an'da en önemli kötülük sembollerinden biri olarak sunulan şeytan, insanlan şaşırtarak, olumsuz anlamda bir fitne kaynağı olur: "Ey însanoğullan! Şeytan, ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soyarak ananızı babanızı cennetten çıkardığı gibi, sizi de şaşırtmasın (fitneye düşürmesin, ayartmasın). Sizin onlan görmediğiniz yerlerden, o ve taraftarlan (avenesi) sizi görürler (pusuda beklerler). Biz, şeytanları, inanmayanlara dost kılarız."256 Şeytan, rasul ve nebilerin arzuladığı şeylere, mutlaka vesvese karıştırmıştır.257 Onların insanlara verdiği vesvese, elçi ve habercilerin toplumun manen ilerlemesi ve yükselmesi değil, kendi kişisel nüfuz ve iktidarının güçlenmesi olduğu düşüncesidir.258 7.1.1.3 Beşeri/İnsanî Fitne: Fitne kaynağı olan üçüncü varlık, bizzat insandır. Bu anlamda fitne, olumsuz bir nitelik taşır. İnsan kaynaklı fitne, Kur'an'da özellikle kâfirlerin, Firavunun, münafıkların ve kalbi bozukların fitnesi olarak ön yüze çıkarılır.259 A) Kâfirlerin Fitnesi: Kâfirlerin mü'minlere (özellikle savaş türünden) kötülük yapması, korku/tehlike namazı denilen, namazın ce-matle nöbetleşerek özel bir biçimde kılınması zorunluluğunu getirir.260 Hz. İbrahim'in yaptığı dualardan birinde, kâfirlerle denemeye karşı ilâhi yardım istenir: "Rabbimiz! Bizi kafirlerle (inkâr edenlerle) deneme. Bizi bağışla. Doğrusu sen, güçlü ve bilgesin."261 Müşrikler ve taptıkları, yalnızca cehenneme girecekleri, Allah'a karşı azdıncı/ayartıcı rol oynarlar.262 250 Enbiya, 21/35. Ayrıca bkz. Mülk, 67/2; Mü'minûn, 23/30; Bakara, 2/155; A'raf, 7/163; Muhammed, 47/4. 251 En'am, 6/53. 252 Muhammed Esed, aget 1/235 (45). 253 Tevbe, 9/126. 254 Cin, 72/16-17. 255 Muhammed Esed, age, 3/1198 (12-13). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 319-321. 256 Araf, 7/27. 257 Hac, 22/52-53. 258 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 321. 259 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 321. 260 Nisa, 4/101-102. 261 Mümtehine, 60/5. 262 Sâffât, 38/161-163. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 321-322.

B) Firavun Fitnesi: Firavun ve erkânının (seçkinler/asiller çevresinin) kendilerine fenalık yapmasından (fitnesinden) korktuklarından (korkularına rağmen) milletinin bir kısım gençleri (zürriyeti: üyeleri) dışında, kimse Hz. Musa'ya inanmamıştı. Çünkü Firavun, o yerde (Mısır'da) tek hâkimdi, aşırı gidenlerden biriydi. Hz. Musa, şöyle dedi: "Ey milletim! Allah'a inanıyorsanız ve teslim olmuşsanız, ona güvenin." Kavmi şu cevabı verdi: "Allah'a güvendik. Ey rabbimiz! Zalim bir milletle bizi sınama. Rahmetinle bizi kâfirlerden kurtar." Bunun üzerine Allah, Musa ve Harun'a şunu vahyetti: "Mısır'da milletinize bazı evleri sığınak olarak hazırlayın. Evlerinizi namazgah (ibadet yeri) edinin. Namazı böylece kılın. İnananlara müjde et." Hz. Musa, Firavun ve erkânı hakkında şu ilenmede bulundu: "Rabbimiz! Doğrusu sen Firavun'a ve erkânına ziynetler (görkem) ve dünya hayatında mallar (zenginlik) verdin. Rabbimiz! Senin yolundan şaşırtsınlar diye mi? Rabbimiz! Mallarını yoket, kalplerini sık. Çünkü onlar can yakıcı azabı görmedikçe inanmazlar. Allah, onların duasını kabul ederek şu uyarıda bulundu: "İkinizin duası kabul olundu. Dürüst hareket edin. Bilmeyenlerin yoluna asla uymayın." İsralloğulları denizden geçti, azgın Firavun ve askerleri de ardlarına düşerek boğuldular. Firavun'un boğulacağı sıradaki imanı, ona yarar sağlamadı."263 Aslında, Mısırlılar içinde Hz. Musa'ya inananlar çoktu. Ama, korku yüzünden imanlarını açığa vurmaktan kaçı-nıyorlardı. Nitekim Kur'an, bazı Mısırlıların Hz. Musa'nın tebliğ ettiği mesajlara inanıp bu inançlarını açığa vurduklarını belirtir.264 C) Münafıkların Fitnesi: Kur'an, pekçok âyette, münafıkların fitne çıkarıcı ve fitneye düşürücü tutum ve davranışlarından sözeder. Münafıklar, "fitneye her çağrıldıklarında, ona hiç beklemeden ve gözü kapalı can atarlar."265 Allah, onların fitne-ye düşmesini dilemiştir, kalplerini arıtmak istemediği kimseler arasında bulunurlar.266 Tebük Savaşı'yla ilgili olarak Kur'an'da belirtildiği gibi, münafıklar savaşa gönüllü katılmazlar, savaşa çıkmış olsalar da bozmağa çalı-şırlar ve fitneye düşürmek için mü'minlerin arasına sokulurlar. "Bana izin ver, beni fitneye (çetin sınava) düşürme" derler. Aslında onlar fitneye düşmüşlerdir.267 Şeytanın elçi ve habercilerinin manen yükseltme ve ilerletme yönündeki nihai amacıyla ilgili vesvesesi, kalplerinde hastalık bulunan ve kalpleri kaskatı olan kimseler için, Allah tarafından bir sınama aracı olarak kullanılır.268 Görüldüğü gibi münafıklar, hem fitneye düşerler, hem de başkalarını, özellikle mü'minleri fitneye düşürmeye çalışırlar. Münafıkların, bir özelliğini de Yüce Allah şöyle belirtir: "İnsanlardan 'Allah'a inandık' diyenler vardır. Ama Allah uğrunda bir ezaya/işkenceye uğratılınca, insanlardan gördükleri ezayı (fitneyi), Allah'ın azabı gibi görürler. Rabbinizden bir yardım gelecek olsa, 'Doğrusu biz sizinle beraberiz' derler. Allah, herkesin kalbinde olanları en iyi bilen değil midir? Allah, elbette inananları da, ikiyüzlüleri de bilir."269 Münafıklar, insanların inançları dolayısıyla yaptıkları baskı ve işkenceyle karşılaşmaktan korktuklan ve dünyevi kazançlarını arttırmak istedikleri için, inançlarını kolayca terkedebilirler. Ama kolay zamanlarda ve mü'minlerin nimet içinde oldukları sırada, 'sizinleyiz' demekten de hiç mi hiç utanmazlar. Münafıkça bir takıyye anlayışı geliştirirler. Aynı özellik, mü'rninler ile münafıkların bir âhiret diyalogu biçiminde, şöylece belirtilir: "İkiyüzlüler, inananlara 'Biz sizinle beraber değil miydik?' diye seslenirler. Mü'minler 'Evet öyle, fakat sizler, kendinizi aldattınız/ayarttınız (fetentum enfusekum), bize pusu kurdunuz (inancınızda tereddüt gösterdiniz). Allah'ın buyruğu gelene kadar dinde şüpheye düştünüz. Sizi kuruntular aldattı. Sizi (kuruntular/şeytanlar), Allah'a karşı da ayartü. Bugün ne sizden, ne de kâfirlerden fidye kabul edilmez. Varacağınız yer ateştir, lâyığınız orasıdır. Ne kötü bir dönüş yeridir."270 D) Kalbi Bozukların Fitnesi: Kur'an'ın anlaşılmasında ve yorumlanmasında anahtar konumundaki âyetler öbeği, şu konulan belirtir: "Sana kitabı indiren odur. Onda kitabın temeli olan kesin anlamlı (muhkem) âyetler vardır, diğerleri de çeşitli (müteşâbih) anlamlıdırlar. Kalplerinde eğrilik (sapma meyli) olan kimseler, fitne çıkarmak (sırf kafaları karıştı-racak şeyler bulmak) ve kendilerine göre yorumlamak için onların çeşitli anlamlı (müteşâbih) olanlarına

263 Yunus, 10/83-92. 264 Bkz. A'raf, 7/120-126. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 322-323. 265 Nisa, 4/91; Ahzâb, 33/14. 266 Maide, 5/41. 267 Tevbe, 9/38-57. 268 Hac, 22/52-53. 269 Ankebut, 29/10-11. 270 Hadîd, 57/13-15. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 323-324.

uyarlar. Oysa onların yorumunu, ancak Allah bilir. Derin bilgi sahipleri, şöyle derler 'Ona inandık, hepsi rabbimizin katındandır. Bunu ancak akıl sahipleri düşünebilirler. Rabbîmiz! Bizi doğru yola erdirdikten sonra kalplerimizi eğriltme, katından bize rahmet bağışla. Şüphesiz sen lütuf sahibisin. Rabbimiz! Doğrusu geleceği şüphe götürmeyen günde, insanları toplayacak olan sensin. Şüphesiz ki Allah, verdiği sözden caymaz."271 İlâhi kelâmın özü (ummu'l-kitab) olan muhkem âyetler, mesajın temelini oluşturan ana ilkeleri ve özellikle ahlaki ve sosyal öğretileri kapsar. İşte müteşâbih âyetler, ancak bu açık şekilde ifade edilen ilkeler ışığında doğru olarak yorumlanabilirler.272 Kalplerinde eğrilik olanların kafaları karıştırması, keyfi şekilde yorumlamanın bir sonucudur.273 7.1.2 Fitne Durumlar Ve Varlıklar: Fitne durum ve varlıklar, türlü çeşitlidir. Bunlar, dinî fitneler ve sosyal-siyasi fitneler biçiminde belirtilebilir.274 7.1.2.1 Dini Fitneler: Küfür, şirk, dalâlet, günah, Allah'ın buyruğundan alıkoyma ve âhiret bahanesi gibi örnekler, dinî fitne kapsa-mında düşünülebilirler.275 A)Küfür: Kalbinde eğrilik olanların fitnesi olarak, sırf kafaları karıştırıcı şeyler bulmak için müteşâbih âyetlere uymaları anlaşıldığı gibi, bu fitne için "küfür" anlamı da verilmiştir.276 İbnu'l-Cevzi, münafıklar ve yahudilerin yer aldığı âyetlerdeki "fitne"nin de "küfür" olarak anlaşılması gerektiğini belirtir.277 B) Şirk: İki ayrı yerde, ama aynı bağlamda geçen "(..) Fitne çıkarmak, adam öldürmekten daha kötüdür(..)"278 âyetlerindeki fitne çıkarmak için, "şirk" anlamı da verilmiştir.279 Buna göre, fitnenin kalmaması, şirkin egemenli-ğinin son bulup, yeryüzünde tevhidin egemenliğinin kurulması demektir. Ancak her iki âyetin de bağlamı gözö-nünde bulundurulursa, bu karşılığın pek uygun düşmediği kolayca anlaşılır. Çünkü her iki âyette de, müzminle-rin yurtlarından çıkarılmaları ve bu çıkaranlarla savaş hükümlerinden sözedilir. Dolayısıyla bu âyetlerdeki "fit-ne", savaş durumu veya daha uygunuyla/zulüm ve baskı ya da kargaşa olarak anlaşılmaya çok daha elverişlidir. Müfessirleri buradaki "fitne" yi şirk olarak yorumlamaya yönelten şey, âyetlerin inişinin bağlı olduğu sebep, savaş veya kargaşayı çıkaranların müşrikler oluşu olabilir. Nitekim buna benzer biçimde, Muhammed Esed de şu açıklamayı yapar: "Fitnenin bu bağlamda 'baskı' olarak karşılanmasının gerekçesi, bu terimin insanı sapıklığa götüren ve manevi değerlere inancını kaybetmesine yol açan her türlü müdahale için kullanılmasıdır."280 İlk âyetin hemen ardından gelen, "Fitne kalmayıp, yalnız Allah'ın dinî ortada kalana kadar onlarla savaşın. (..)"281 âyetindeki "fitne" de "şirk" olarak yorumlanmıştır. Aynı şekilde, bu âyete yakın biçimde, kâfirlerle savaş hü-kümlerinden sözedilen, "Fitne kalmayıp yalnız Allah'ın dinî (Allah'a kulluk) kalana kadar onlarla savaşın.(..)"282 âyetindeki "fitne" de yine "şirk" olarak anlaşılmıştır.283 Fitnenin kalmayışı, hiçbir cezalandırılma korkusu duymadan Allah'a özgürce ibadet edilmesinin sağlanması ve hiç kimsenin başka bir insana korkuyla boyun eğmek zorunda kalmamasıdır. "Din" teriminin bu bağlamda, "kulluk" olarak karşılanması daha uygundur. Çünkü bu karşılık, burada dinin hem akidevi, hem da ahlâki yönlerini, yani insanın hem inancını, hem de bu inançtan doğan yükümlülükleri kapsamaktadır.284

271 Âli İmran. 3/7-9. 272 Müteşâbih kavramı ve müteşâbih âyetler konusunda bkz. Muhammed Esed, age, 1/89 (5-8); Muhsin Demirci. Kur'an'ın Müteşâbihleri Üzerine, İstanbul 1996. 273 Muhammed Esed, age, 1/89 (5-6). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 324-325. 274 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 325. 275 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 325. 276 İbnu'l-Cevzi, Nûzhet 478. 277 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 325. 278 Bakara, 2/191,217. 279 İbnu'I-Cevzi, age, 478. 280 Muhammed Esed, age, 1/55 (168). 281 Bakara, 2/193. 282 Enfal, 8/39. 283 Îbnu'l-Cevzi, age, 478. 284 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 325-326.

C) Dalâlet: Kalpleri inanmamışken, ağızlarıyla 'inandık' diyenlerin, yahudilerden yalana kulak verenlerin ve başka bir topluluk hesabına casusluk edenlerden inkâra koşanların Hz. Peygamber'i üzmemesinin istendiği âyette, "Allah'ın fitneye düşmesini dilediği kimse için Allah'a karşı senin elinden bir şey gelmez. İşte onlar, Allah'ın, kalplerini antmak istemediği kimselerdir. Dünyada rezillik onlaradır. Onlara âhirette de büyük azap vardır."285 buyurulur. Buradaki "fitneye düşmek", dalâlet olarak yorumlanmıştır.286 Muhammed Esed ise, "kötülüğe düşmeye meyil" karşılığını uygun görür.287 "Sizler ve taptığınız şeyler, cehenneme girecek kimseden başkasını Allah'a karşı azdırıcı (fâtinîn) değilsiniz."288 âyetindeki "azdırıcı" bölümü, "saptırıcı, dalâlete düşürücü" biçiminde karşılanmıştır.289 Belki "ayartıcı" anlamı verilirse, daha uygun düşebilir.290 D) Günah: Münafıkların tutumundan sözeden âyetler öbeği içinde yer alan "Onlardan 'bana izin ver, beni fitneye düşürme' diyen vardır. Bilin ki onlar zaten fitneye düşmüştür.(..)" âyetindeki "fitneye düşme" bölümü, "günaha düşme" biçiminde karşılanmıştır.291 E) Allah'ın Hükmünden Alıkoyma: Ehli kitaptan sözedilen âyetler öbeğinin birinde şu belirtilir: "O halde, Allah'ın indirdiğiyle aralarında hükmet, onların heveslerine uyma. Allah'ın sana indirdiğinin bir kısmından seni vazgeçirmelerinden (fitnelerinden: uzaklaştırmalarından) sakın.(..)"292 Peygamber dahi, Allah'ın vahyettiğinden uzaklaştırılmaya çalışılabilir: "Seni, sana vahyettiğimizden ayırıp başka bir şeyi bize karşı uydurman için uğraşırlar. İşte o zaman seni dost edinirler. Sana sebat vermemiş olsaydık, az da olsa onlara meyledecektin. O takdirde sana, hayatın da, ölümün de kat kat azabını tattınrdık. Sonra bize karşı bir yardımcı da bulamazdın."293 F) Âhiret Bahanesi: Müşriklere, âhirette "Tanrı olduğunu iddia ettiğiniz ortaklarınız nerede?" diye sorulunca, "Rabbimiz Allah'a andolsun ki bizler müşrik (puta tapan) değildik." demekten başka çare (fitne: bahane, çıkış yolu) bulamazlar. Ama bu, kendilerine karşı da bir yalandır.294 7.1.2.2 Sosyal, Siyasi Ve Ahlaki Fitneler A) Savaş: Bir âyette, kâfirlerin (savaş sırasında) fenalık yapması, fitne sözcüğüyle anlatılmıştır.295 B) Baskı, Zulüm, Eziyet Ve İşkence: Kur'an!da baskı, zulüm, eziyet ve işkence, fitne olarak adlandırılır. Özellikle ilk müslümanlar, eziyetten sonra hicrete mecbur kalmışlardır: "Rabbin, türlü eziyete (fitneye) uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra Allah uğrunda savaşan ve sabreden kimselerden yanadır. Rabbin, şüphesiz bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder."296 Bu âyetteki "min ba'dimâ futinû.." bölümü, "kötülüğün ayartısını gördükten sonra onun hüküm sürdüğü bölgeyi terkedenlerin ve o günden bu yana Allah yolunda üstün çabalar gösterip güçlüklere göğüs gerenlerin yanındadır"

285 Maide, 5/41. 286 İbnu'l-Cevzi, age, 479. 287 Muhammed Esed, age, 1/196. 288 Sâffât, 37/161-163. 289 İbnu'l-Cevzi, age, 479. 290 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 326-327. 291 İbnu'l-Cevzi, age, 480. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 327. 292 Maide, 5/49. 293 İsra, 17/73-75. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 327-328. 294 En'am. 6/22-24. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 328. 295 Nisa, 4/101. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 328. 296 Nahl, 16/110.

biçiminde de karşılanmıştır.297 İnsanların bir bölümü, insanların yaptığı ezayı, Allah'ın azabına denk olarak değerlendirirler: "İnsanlardan 'Allah'a inandık' diyenler vardır. Ama Allah uğrunda bir ezaya uğratılınca, insanların ezasını (fitnesini), Allah'ın azabı gibi tutarlar.(..)"298 İşkenceyi seyredenler olarak nitelendirilen ashâbul-uhdûd'un özellikleri şöylece belirtilir: "Hazırladıkları hendekleri, tutuşturulmuş ateşle doldurarak onun çevresinde oturup, inanmış kimselere dinlerinden (inançlarından/ideolojilerinden dönmeleri için yaptıkları işkenceleri seyredenlerin (ashâbu'l-uhdûd'un) canı çıksın! Bu inkarcıların, inananlara öfkelenmeleri, onlann yalnızca, göklerin ve yerin hükümranlığı kendisinin bulunan, övulmeğe lâyık ve güçlü olan Allah'a inanmış olmalarından dolayıdır. Allah her şeye şahittir. Ama inanmış erkek ve kadınlara işkence (fitne) ederek onları dinlerinden döndürmeye uğraşanlar, eğer tevbe etmezlerse, onlara cehennem azabı vardır. Yakıcı azap da onlaradır."299 Âyette sözü edilen Ashûbu'l-Uhdûd'un kimliği ve onlarla ilgili olayın nerede geçtiği konusunda Kur'an'da bir açıklık yoktur. Bu yüzden, bu temsili âyetler öbeğini açıklamak üzere müfessirler, ondan fazla görüş ileri sürmüşlerdir.300 Her görüş, belli bir tarihi olayı buna uyarlamak istemiştir. Ancak bu görüşlerden hiçbiri sağlam kaynaklara dayanmaz. Kur'an'ın bu bölümünde bulunan zalimlerin anonimliği, burada bir darbımesel karşısında bulunduğumuzu ve tarihi yahut efsanevi olayların sözkonusu olmadığını göstermektedir. İşkenceciler, kendileri hiçbir şekilde iman etmeyen ve başkalarının da iman etmesini nefretle karşılayan kimselerdir. "Ateş çukuru", zalimlerin inananlara işkencelerinin mecazi bir ifadesidir: Belli bir dönemle veya belli insanlarla sınırlı olmayıp yazılı tarih içinde çeşitli biçimlerde ve değişen yoğunluk derecelerinde tekrarlanan bir olgu.301 Bu âyetler öbeği, Mekke'de tam da Kureyşliler ilk müslümanlara işkence ederken inmiştir. Müslümanların kar-şılaştıkları eza ve işkencelere sabır ve tahammül göstermeleri gerektiğini hatırlatma amacını gütmektedir. Yolculuk sırasında mü'minlerin apaçık düşmanı olan kâfirlerin bir fenalık (fitne) yapmasından endişe edilince, dört rekatlı namaz iki rekat olarak kısaltılabilir, ayrıca korku/tehlike namazı özel biçimde kılınabilir.302 Firavun ve erkânının kendilerine fenalık (fitne) yapmasından korktuklan için, Hz. Musa dönemindeki Mısırlıla-rın ancak bir kısmı imanlarını açığa vurabilmiştir.303 C) Kargaşa: "Fitne çıkarmak/sıçratmak/koparmak "fit/fıştık vermek/sokmak (bir fit bin büyü yerine geçer)", "fitnelemek", "fitne sokmak" ,"ikâz-ı fitne", "fitnelemek" (pampazlamak, kovlamak), deyimleri genellikle insanları birbirine düşürmek, birbirine karşı kışkırtmak, aralannı açmak, kuşku uyandırmak, ortalığı karıştırmak, sosyal birliği zedelemek, kargaşa ortamna yol açmak anlamlarında kullanılır. Fitne, aynı zamanda arabozucu, fitneci anlamında da olabilir. Bu anlamda, "fitne fücur" "fitneci", "fitneâmiz, fit-neengiz, fîtnekâr" "fitne fesad", "fitne kumkuması, "cimcime karpuzu", fitleyici", "fitne cihan", deyimleri de kullanılır. Fitnenin bol olduğu ortam, "fitne kazanı/fitne ocağı" deyimleriyle anlatılır. Kur'an'da "fitne çıkarmak/yaymak" kavramı, daha çok münafıkların bir özelliği olarak belirtilir. Münafıklar, özellikle savaş ortamlarında, fitneye her çağrıldıklarında, hiç beklemeden ve gözü kapalı biçimde ona can atarlar.304 Tebuk Savaşı'ndan önce de fitne koparmak istemişler, müslümanlara karşı bir takım işler (do-laplar) çeviriyorlardı. Sonunda onlar istemedikleri halde gerçek ortaya çıkti; Allah'ın emri üstün geldi. "Bana izin ver, beni fitneye düşürme (çetin sınava sokma) diyenleri vardır. Ama aslında onlar zaten fitneye (kötülüğün ayartısına yenik) düşmüşlerdir. Müslümanların başına bir iyilik gelince, onların fenasına gider. Bir kötülük gelse, "Biz önceden ihtiyatlı davrandık" derler, sevinerek dönüp giderler. Peygamberin mü'minlere sözü şudur: "Allah'ın bize yazdığından başkası başımıza gelmez. O bizim mevlâmızdır. İnananlar yalnızca Allah'a güvensin."305 Tebuk Savaşı sırasında inen bu âyetler, sadece tarihi olgulara dikkat çekmez, aynı zamanda ve belki daha çok ikiyüzlülüğün genel çehresini ve özelliklerini sergilemek amacını güder.306 D) Bela, Sıkıntı Ve Sınanma: Daha önce de sözü edildiği gibi, Allah peygamberleri ve insanları iman, sabır, nimet ve külfet sınavlarından

297 Muhammed Esed, age, 2/552. 298 Ankebut. 29/10. 299 Burûc, 85/4-10. 300 Bu görüşlerden ilginç bazıları için bkz. Muhammed Esed, age, 3/1253 (4). 301 Muhammed Esed, age, 3/1253-1254 (4). 302 Nisa, 4/101-102. 303 Yunus, 10/83. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 328-330. 304 Nisa, 4/91; Ahzab, 33/14. 305 Tevbe. 9/48-51. 306 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 330-331.

geçirir. İnsanlar içinde Allah'a, bir yar kenarmdaymış gibi (iman-küfür) sınırında kulluk eden vardır. Ona bir iyilik gelirse yatışır, içi rahat eder. Ama başına bir bela (fitne:sınayıcı bir güçlük) gelirse yüzüstü döner. Dünyayı da, âhireti de kaybeder. Bu, apaçık bir kayıptır. Allah'ı bırakıp kendisine fayda da zarar da veremeyen şeylere yalva-nr. İşte, derin sapıklık budur, kendisine zararı faydasından daha yakın olan kimseye yalvarır. Yalvardığı şey, ne kötü yardımcısıdir, ne kötü yoldaştır. Oysa Allah, inananları ve yararlı işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar.307 Benimsediği inanca kayıtsız şartsız bağlı kalmakta acze düşen insan, çoğu zaman gerçek ya da hayal, bir takım harici güçlere kendi kaderi üzerinde belirleyici bir "etki" ya da rol yakıştırmaya ve böylece onlara tanrısal nitelikler isnad etmeye eğilimlidir. "Zararı faydasından daha yakın kimse", kendisinin, "Allah'a ancak imanla küfür sınırında kulluk edenler" tarafından tanrılaştınlmasına izin veren ve böylece hem kendini, hem de peşinden gidenleri manen uçuruma sürükleyen kişidir.308 Allah'ın buyruğuna aykırı davranış, başka bir fitnenin gelmesine yol açabilir: "Peygamberin çağrısını, kendi aranızda birbirinize yaptığınız çağrılarla bir tutmayın. Allah, içinizden sıvışıp gidenleri bilir. Onun buyruğuna aykırı hareket edenler, başlarına bir belanın (fitnenin) gelmesinden veya can yakıcı bir azaba uğramaktan sakınsınlar."309 Hz. Peygamberin verdiği kararlar veya Nur, 24/62. âyette değinilen, belli bir kamu sorununa ilişkin olarak yaptığı çağrı, herhangi bir çağrı veya ileri sürülen görüş gibi değildir. Bazı durumlarda Kur'an'a eşdeğer olabilir.310 Sihir sanatının anayurdu olarak ünlenen Babil'de, melek olarak görülen, ama kendilerine bir şey indirilmeyen efsanevi Hârût ve Mârût, sihir sanatını, "Biz sadece ayartıcılarız (fitneyiz), sakın inkâra yeltenme" demeden kimseye öğretmezlerdi.311 Kendilerine hoşlanmadıkları mesajlar getiren peygamberlerin bir kısmını yalanlayan, bir kısmını da öldüren İs-railoğulları, bunun sonucunda başlarına bir bela (fitne) gelmeyeceğini sanıp, sağırlaşmış ve körleşmişti. Allah, tevbelerini kabul etti, ama yine de çoğu körleşti ve sağırlaştı.312 Hz. Musa, Sâmirî'nin yaptığı buzağıya tapan kavminden yetmiş kişiyi seçtiğinde, onlan bir sarsıntı tutmuştu. İşte o sırada, " (..) Bu, senin bir imtihanından (fitne: sınama) başka birşey değildir. Bununla dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletirsin. Bizim dostumuz sensin. Bizi bağışla. (..)" diye dua etti.313 Buradaki "fitne" sözcüğüne, "takdir" (kaza) anlamı da verilmiştir.314 Cehennem bekçilerinin ondokuz melek olduğunu belirten âyette geçen fitne sözcüğü "inkâr edenlerin sınanması" anlamında kullanılmıştır.315 Firavun ve erkânının baskı ve zulmünden korktukları için, Mısırlıların çoğu imanlarını açığa vurmaktan kaçındı, pekazı bu cesaret isteyen davranışta bulundu. Hz. Musa, kavmine şöyle seslendi: "Ey milletimi Allah'a inanıyorsanız ve teslim olmuşsanız, ona güvenin" dedi. Kavmi, şu duayı yaptı: "Allah'a güvendik. Ey rabbimiz! zalim bir milletle bizi sınama. Rahmetinle bizi kâfirlerden kurtar."316 Benzer bir dua, Hz. İbrahim tarafından yapılmıştır: "Rabbimiz! Bizi, inkâr edenlerle deneme. Bizi bağışla. Doğrusu sen, güçlü ve bilgesin."317 Bu iki âyette geçen "fitne" (deneme/sınama) sözcüğü için, iki farklı anlam daha verilmiştir: 1) Oyun ve eğlence aracı, rezil rüsvay olma.318 2) İbret.319 Kanaatimizce, her ikisinde de fitne sözcüğüne, "sınama" anlamı verilmesi, daha uygun düşer. Münafıklardan sözeden bir âyet, onların yılda bir veya iki defa belaya uğratılıp sınandıklarının farkına varama-dıklarım belirtir.320 Bu âyetteki "fitne"ye, "hastalık" anlamı da verilmiştir.321 E) Dünya Nimetleri Ve Güzellikleri:

307 Hac, 22/11-14. 308 Muhammed Esed, age, 2/669-670 (11,13). 309 Nur, 24/63. 310 Krş. Muhammed Esed, age, 2/724 (92). 311 Bakara. 2/102. 312 Maide, 5/70-71. 313 A’raf, 7/155. 314 İbnul-Cevzi, age, 480. 315 Müddessir, 74/31. 316 Yunus, 10/83-86. 317 Mümtehine, 60/5. 318 Muhammed Esed, age, 1/411. 3/1137. 319 İbnul-Cevzi, age, 480. 320 Tevbe, 9/126. 321 İbnu'l-Cevzi, age, 480. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 331-334.

Hayat bir anlamda bir fitneler dizisidir ki, insanın iç kuvvetlerini geliştiren ve onun bakışlarını keskinleştiren bir eğitici gibi karşısına dikilir ve realitenin yeni boyutlarını kavramasında onun yürüyüşünü hızlandırmak için vü-cuduna sürekli diken batırır. Bu yüzdendir ki, varlık ve oluşu bir âyetler (ibret ve işaretler) tablosu olarak gören Kur'an, nimetleri bile birer fitne olarak nitelendirir.322 Allah'ın dünya hayatının süsü (görkemi) olarak bol bol nimet vermesi, bir sınama yoludur. Bu nimetle donatılan-lara özenilmemelidir. Allah'ın rızkı, daha iyi ve devamlıdır.323 Buna göre, dünya nimetlerine gereğinden çok önem verilmemeli, ûhrevi nimetin daha iyi ve kalıcı olduğunu unutmamalıdır. Aslında, daha önce belirtildiği gibi Allah'ın verdiği, hem iyilik, hem de kötülük, birer sınama aracıdır.324 Ancak insanın, çelişkili bir özelliği vardır; sıkıntıyla karşılaşınca Allah'a yalvarır, ama nimet görünce böbürlenir: "İnsanın başına bir sıkıntı gelince, bize yalvarır. Sonra katımızdan ona bir nimet verdiğimiz zaman, 'Bu, bana bilgimden (yetenek ve kurnazlığımdan) dolayı verilmiştir' der. Hayır, o bir imtihandır (fitnedir). Fakat çokları bilmezler. Bunu, onlardan öncekiler de söylemişti. Ama kazandıkları şeyler, onlara fayda vermedi. Bunun için, işledikleri kötülükler başlarına geldi. Bunlar içinde zulmedenlerin de kazandıkları kötülükler başlarına gelecektir. Bu hususta, Allah'ı âciz bırakamazlar. Allah'ın rızkı dilediğine yaydığını ve kısıp bir ölçüye göre verdiğini bilmezler mi? Doğrusu bunda, inanan kimseler için dersler vardır."325 F) Mal Ve Çocuk: Mal ve çocuk dünya nimetlerinden ayrıca belirtilmiş fitne (sınama aracı) örnekleridir. Yüce Allah, Enfal Sûresinin ilk bölümlerinde, mü'minlere verdiği yardım ve zaferi, kâfirlerin yenilgisini, Allah'a ve peygambere itaati ve onların çağrılarım dinlemeyi, aksi davranışların sonunu belirtikten sonra, Mekke dönemiyle ilgili olarak, bir âyetler öbeği içinde şu hatırlatmayı yapıyor: "Yeryüzünde az sayıda (azınlıkta) olduğunuz ve zayıf (mustad'af: çaresiz) sayıldığınız /görüldüğünüz için, in-sanların sizi alıp götürmesinden korktuğunuz zamanlan hatırlayın. Allah, şükredesiniz diye sizi barındırmış, yardımıyla desteklemiş ve temiz şeylerle rızıklandırmıştır. Ey inananlar! Allah'a ve peygambere karşı hainlik etmeyin. Size güvenilen şeylere bile bile hainlikte bulunmayın. Mallarınızın ve çocuklarınızın, aslında bir sınama (fitne:sınav ve ayartma) olduğunu ve büyük ecrin Allah katında bulunduğunu bilin. Ey inananlar! Allah'tan sakınırsanız, o size, iyiyi kötüden ayırdedecek bir anlayış verir, kötülüklerinizi örter, sizi bağışlar. Allah, bol nimet sahibidir."326 Dünyevi şeylere karşı duyulan tutku ve meyil, kişinin ailesi için beslediği kayırma ve koruma duygusu, bazan insanı haddi aşmaya ve dolayısıyla Allah'ın mesajında öngörülen ahlâki ve manevi değerlere ihanete sevkettiği içindir ki, mallar ve canlar fitne olarak nitelendirilir. Başka bakımlardan iyi olan kişiyi, türdeşlerine karşı tecavüzkâr kılan, onların haklarını çiğnemeye yönelten unsur, bazan sadece mala duyulan açgözlülük ve kendi ailesine çıkar sağlama hırsı olabilmektedir.327 Tegâbün sûresinin son bölümünde, Enfal, 8/26-29 âyetler öbeğine benzer bir bağlamda, Allah'a ve peygambere itaat emrinden sonra, malların ve çocukların birer fitne olduğu, bir kere daha, ama bu kez olumsuz çağrışımları daha baskın biçimde hatırlatılır: "Ey inananlar! Eşleriniz ve çocuklarınızdan size düşmanlık edenler olabilir, onlar için dikkatli olun. Ama siz affeder, suçlarını örter ve bağışlarsanız, bilin ki, Allah da bağışlar ve acır. Doğrusu malınız mülkünüz ve çocuklarınız, birer sınama ve ayartıdır (fitne: imtihan). Büyük ecir ise, Allah kalındadır. Allah'a karşı gelmekten elinizden geldiğince sakının. Buyruklarını dinleyin. Kendinizin iyiliğine olarak, mallarınızdan sarfedin. Nefsinin tamahkârlığından korunan kimseler, kurtuluşa erenlerdir. Eğer Allah'a güzel bir ödünç takdiminde bulunursanız, onu sizin için kat kat yapar ve sizi bağışlar. Allah, şükrün karşılığını verendir, halimdir. Görüleni de, görülmeyeni de bilendir, güçlüdür, bilgedir."328 Bu âyetlerde geçen "fitne", meftun olunan, tutku duyulan nesne olarak düşünülebilir. İnsan, mallarına ve ço-cuklarına tutkundur. Dolayısıyla, bu tutkunluğun gereklerini de uygulamaya koymayı düşünebilirler. Kısacası fitne, insanın içindeki psikolojik kökenli mal ve çocuk (yakın, akraba) tutkunluğudur.329 7.1.3. Fitnenin Sonu: Fitne sayılan eylemler içine girenler, gerek dünyada, gerekse âhirette, yaptıklarının karşılığını görür.330

322 Yaşar Nuri Öztürk, age, 134-135. 323 Tâhâ, 20/131. Ayrıca bkz. En'am, 6/165; Hûd, 11/7; Kehf, 18/7. 324 Enbiya, 21/35. 325 Zümer, 39/49-52. Ayrıca bkz. Fecir, 89/15-16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 334-335. 326 Enfal, 8/26-29. Ayrıca bkz. Maide, 5/48; En'am, 6/165; Âli İmran, 3/186; Nahl, 16/92; Neml, 27/40; İnsan. 76/2. 327 Krş. Muhammed Esed, age, 1/327 (28). 328 Tegâbün, 64/14-18. 329 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 335-336. 330 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 336.

7.1.3.1 Bela: Münafıklar ve yahudiler gibi iki önemli fitnecinin söz-konusu edildiği âyette, aynı zamanda ilâhi fitnenin yasa-ları ve sonuçlan da belirtilir: "Ey peygamber! Kalpleri inanmamışken, ağızlarıyla 'inandık' diyenler ile yalana kulak verenler ve başka bir topluluk hesabına casusluk eden (sana gelmeyen başka kimselere kulak veren) yahudilerden inkârda (küfürde) yanşanlar seni üzmesin. Sözleri asıl yerlerinden değiştirip çarpıtırlar da, 'Böyle bir haber (fetva) size verilirse alın, verilmezse kaçının' derler. Allah'ın fitneye (şaşkınlığa) düşmesini dilediği kimse için, Allah'a karşı senin elinden bir şey gelmez. İşte onlar, Allah'ın kalplerini arıtmak istemediği kimselerdir. Dünyada rezillik onlaradır. Âhirette de onlara büyük azap vardır."331 Bu âyet, görünüşte Hz. Peygamber'e seslendiği halde, Kur'an'ın bütün izleyicilerini ilgilendirmektedir. Aynı kap-sam genişliği, âyetin bahsettiği fitneci insanlar için de geçerlidir: Yalnızca münafıkları ve yahudileri zikrettiği halde, aslında dolaylı olarak, İslama karşı ön yargılı olan ve onun öğretileri hakkındaki yalan beyanlara isteyerek kulak veren, aydınlanmak için Kur'an'a başvurmak yerine İslam'a karşı düşmanca duygular besleyen gayrimüslim "uzmanlar"ı dinlemeyi tercih eden herkese işaret eder.332 Bu bağlamda medya, müsteşnklar (oryantalistler:doğu bilimciler) ve müstagribler (batıcılar) özellikle belirtilebilir. Fitne kuşatıcı bir olgudur, istisna tanımadan bütün toplum üyelerini sarar: "Ey inananlar! Allah ve peygamber, sizi, hayat verecek şeye çağırdığı zaman, icabet edin. Allah'ın kişi ile kalbi araşma girdiğini, sonunda onun katında toplanacağınızı bilin. Aranızdan yalnızca zalimlere erişmekle kalmayacak fitneden sakının (fitneye karşı) uyanık ve dikkatli olun). Allah'ın azabının şiddetli olduğunu bilin."333 Bu âyetteki fitne sözcüğü, iki biçimde karşılanmıştır: 1) Bela: Klasik müfessirler, buradaki fitneyi belâ olarak anlama yanlısıdır.334 Buna göre, toplum içinde fitne ortaya çıkınca, kötü sonuçları, yalnızca bu fitneyi çıkaranlara dokunmaz, bütün toplumu kuşatır. 2) Kötülük yönündeki ayartı: Bu durumda anlam, oldukça farklılaşarak, fitneye düşebileceklerin kapsamını genişletmektedir. Bu açıklamaya göre, yalnızca ruhi/manevi gerçekleri açıkça ve kesin olarak inkâr edenler bu ayartıyla karşı karşıya bulunmaz, fakat başka şartlarda iyi ve dürüst olanlar da kendilerini doğru yoldan uzaklaş-tırabilecek her şeye karşı belli bir süreklilik içinde ve bilinçli olarak korunmadıkları takdirde bu ayartının kurba-nı olabilirler. Nitekim mal ve çocukların fitne oluşu da, bu çerçevede daha rahat anlaşılabilir.335 7.1.3.2 Cehennem Azabı: Yukarıda da belirtildiği gibi, fitneye düşenler (münafıklar ve bazı yahudiler) arınmayacakları gibi, dünyada rezil-lik, âhirette büyük azap görecektir.336 Mü'min erkek ve kadınlara işkence ederek (fitne yaparak) onları dinlerinden döndürmeye uğraşanlar, eğer tevbe etmezlerse, yakıcı cehennem azabını görecektir.337 Yalancıların uğrayacağı azap bir fitnedir338, zalimlere hazırlanan zakkum ağacı da fitnedir.339 7.1.4 Fitnenin Önlenmesi: Fitnenin önlenmesi için öncelikle ona karşı dikkatli ve bilinçli olmak gerekir. Nitekim, "(..) Aranızdan yalnızca zalimlere erişmekle kalmayacak fitneden sakının. (..)"340 uyarısı, böyle bir bilinç durumuna işaret eder. İnkâr edenler birbirlerinin dostlarıdır. Mü'minler birbirlerinin dostu/desteği olmazsa, yeryüzünde kargaşa (fitne) ve büyük bozgun (fesat) çıkar.341 Demek ki fitne ve fesadın önlenmesi için, mü'minler birbirlerine destek olacak ve resmi veya sivil birlikler oluşturacaktır. "(..) Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür (..)"342 yargısı da dolaylı olarak, bu kötü durumun düzeltilmesini istemektedir. Kur'an'da iki yerde geçen, "Fitne kalmayıp yalnız Allah'ın dinî ortada kalana kadar, onlarla savaşın.(..)"343 331 Maide, 5/41. 332 Muhammed Esed, age, 1/197 (51). 333 Enfal, 8/24-25. 334 İbnu'l-Cevzl. age, 478-479. 335 Muhammed Esed, age, 1/326,327-328 (28). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 336-338. 336 Maide, 5/41. 337 Burûc, 85/10. 338 Zâriyat, 51/14. 339 Sâffât, 37/63. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 338. 340 Enfal, 8/25. 341 Enfal, 8/73. 342 Bakara. 2/191,217. 343 Bakara, 2/193; Enfal, 8/39.

buyrukları, Allah'a özgürce kulluk edebilecek ortamın sağlanmasını belirtmektedir. Fitnenin önlenmesiyle ilgili bu âyetlerden ortaya çıkan sonuç, öncelikle fitneye karşı bilinçli olmayı, örgütlü mü-cadeleyi, bu kötü durumu ortadan kaldıracak uygun yöntemler, hatta güç kullanmayı gerektirdiğidir. Atalarınızın dediği unutulmamalı: "Fitne, uyuyan yılana benzer, uyandırmaya gelmez.", "Fitneyi bastırmak kolay değil".344

7.2 FESAD/İFSAD/MÜFSİD: F-s-d kökünden türeyen fesad sözcüğü, az ya da çok itidalden çıkmak salâh durumunun değişmesi anlamına gelir. Zıddı, salâh'tır. (fesad x salâh) Fesad nefiste (iç dünyada), bedende ve dış dünyamızda istikametten çıkan şeylerde olur.345 Fesad, hem din konusunda, hem (zât) varlık konusunda gerçekleşir. Bazan isyanla, kimi zaman küfürle olur. İbadetlerden -hac ve umre gibi- fesadına rağmen devam edilenler olduğu gibi, -namaz gibi- hemen kesilenler de vardır. Gerekli şartları taşımayan akitler için fâsiddir denir. Düzgün (normal) olmayan sözler ve eylemler için de fâsid sözcüğü kullanılır.346 Buna göre fesad, bir bozulmayı ve kötüye doğru nitelik değiştirmeyi anlatır. Aynı kökten türeyen ifsâd sözcüğü bozmak, bozgunculuk yapmak, bozgun çıkarmak, denge ve asayişi bozmak anlamındadır. İfsâd eyleminde bulunana müfsid denir. Beş âyette müfsid sözcüğünden önce "asâ" sözcüğü kulla-nılır.347 Bu ikisinin birleşimi, aşırılık anlamı kazanarak, fesadın en yıkıcısını anlatılır.348 7.2.1 Evren (Kozmik Düzen) Ve Fesad: 7.2.1.1 Tevhid Ve Fesad: Kur'an'a göre evrende yürürlükte olan birlik, düzen ve denge (=sulh), tevhidden, tek bir tanrı bulunuşundan kaynaklanır: "Eğer yer ile gökte başka tanrılar olsaydı, ikisi de bozulurdu. Arşın rabbi (gerçek hükümran) olan Allah, onların nitelemelerinden münezzehtir."349 "Eğer hak (gerçek/Allah/yaratılışın, tüm yaratılmış alemin tâbi olduğu gerçeklik) onların heveslerine uysaydı, gökler, yer ve onlarda bulunanlar bozulup (yıkılır) giderdi. Onlara, kendilerine öğüt veren bir şey getirdik. Onlar ise Öğütlerimden yüzçevirdiler."350 Kâinat -ve özellikle de insan hayatı- kâfirlerin düşündüğü gibi anlam ve amaçtan yoksun olsaydı, hiçbir şey ayakta kalmaz, her şey çok geçmeden kaos içinde yokolur giderdi.351 7.2.1.2 Fesadın Kökeni: İnsanlar Kur'an'a göre, varlık ve oluştaki dengeyi bozarak fesat çıkarma, insanın eseridir: "Sizi yaratan, sonra rızıklandıran, sonra öldüren, daha sonra da dirilten Allah'tır. Ona koştuğunuz ortaklarınızdan böyle bir şey yapan var mıdır? Allah, onların ortak koştukları şeylerden münezzehtir ve yücedir. İnsanlann elleriyle işledikleri yüzünden, karada ve denizde fesat çıkar. Allah da belki dönerler diye, yaptıklarının bir kısmını (kötü sonuçlarını) böylece kendilerine tattırır."352 Bu âyetteki "fesat" sözcüğü, çölde (ber), şehir ve kırda (bahr) kuraklık ve bitki azlığı olarak da yorumlanır.353 Biraz daha geniş düşünülürse, insanın çevreye verdiği zararların, büyük bir çürüme ve bozulmaya yol açtığı anla-şılabilir.354 Yüce Allah, meleklere "Ben yeryüzünde bir halife (insan) var edeceğim" dediğinde, "orada bozgunculuk yapa-cak ve kanlar akıtacak birini mi var edeceksin? Oysa biz seni överek.yüceltiyor ve devamlı takdis ediyoruz." diyerek bir itirazda bulunmuşlardı. Allah: "Ben şüphesiz, sizin bilmediklerinizi bilirim" dedi.355 Bu konuşmada, insanın bozguncu doğası, kan dökücülüğüyle birlikte, melekler tarafından açıkça dile getirilmiştir..356 344 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 338-339. 345 Râgıb el-Isfahâni. age, 571; İbnu'l-Cevzi, age, 469. 346 İbnu'l-Cevzi, age, 469. 347 Bakara, 2/60; A'raf, 7/74; Hûd, 11/85; Şuara, 26/83; Ankebut, 29/36. 348 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 339-340. 349 Enbiya, 21/22. 350 Mü'minun,23/71. 351 Muhammed Esed, age, 2/698 (42). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 340. 352 Rum, 30/41. 353 Mukatil bin Süleyman, Vucûh, 22; İbnu'l-Cevzi, age, 470. 354 Bu yolda güzel bir yorum için bkz. Muhammed Esed, age, 2/828 (39). 355 Bakara.2/30. 356 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 340-341.

7.2.1.3 Savaş Ve Fesad: Allah'ın insanlara, kendilerini savunma gücü vermesi, yeryüzündeki düzenin bozulmasını önleyici olarak belirti-lir: "Onları -Allah'ın izniyle- bozguna uğrattılar. Davud, Câlût'u öldürdü. Allah, Davud'a hükümranlık ve hikmet verdi, ona dilediğini Öğretti. Allah'ın insanları birbiriyle savması olmasaydı, yeryüzünün düzeni bozulurdu. Fakat Allah, âlemlere lütufkârdır."357 Savunma gücü, mabed güvenliğini ve saygınlığını da sağlar: "Haksızlığa uğratılarak kendilerine savaş açılan kimselerin karşı koyup savaşmasına izin verilmiştir. Allah, onlara yardım etmeye elbette kadirdir. Onlar haksız yere ve 'Rabbimiz Allah'tır' dediler diye yurtlarından çıka-rılmışlardır. Allah insanların bir kısmını diğerleriyle savmasaydı, manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah'ın adı çok anılan camiler çoktan yıkılıp giderdi. Andolsun ki Allah'a yardım edenlere, o da yardım eder. Doğrusu Allah kuvvetli ve üstündür."358 Her iki âyette ortak olan, "insanların bir kısmını diğerleriyle/birbirleriyle savması olmasaydı" ifadesi, "insanlara kendilerini başkalarına karşı savunma gücü vermeseydi, insanları birbirlerine karşı savunmasız bıraksaydı" biçi-minde de karşılanmıştır.359 Zülkarneyn'in iki dağ (set) arasında oturan ve konuştuğunu pek anlamayan milletin, Ye'cuc ile Me'cuc'un bozgunculuğunu önlemek için bir sed yapması karşılığında ona haraç ödemeyi kabul etme-lerine, kendisine yardım etmelerini ve şeddi birlikte örmelerini önermesi, bunun sonucunda Ye'cuc ile Me'cuc'un bu şeddi aşamamalarının anlatılışı360 belirtilen karşılığın çok uygun olduğunu gösterir.361 7.2.1.4 Islahın Sürekliliği Ve Egemenliği: Kur'an, ıslahın sürekliliğini ve egemenliğini, bozgunculuktan kaçınmayı ister: "Düzeltilmişken (iyi bir düzene sokulmuşken) yeryüzünde bozgunculuk yapmayın. Allah'a korkarak ve umutla (içten) yalvann. Doğrusu Allah'ın rahmeti iyi davrananlara yakındır."362 Hz. Şuayıp, Medyen halkına şöyle seslendi: "(..) Rabbinizden size belge geldi. Ölçü ve tartıyı tam yapın. İnsanların eşyasını eksik vermeyin. Düzelttikten (iyi bir düzene kavuşturulduktan) sonra yeryüzünde bozgunculuk etmeyin. İnanmıyorsanız bilin ki, bunlar sizin için hayırlıdır."363 7.2.2 Fesad Tutum Ve Davranışlar: Kur'an'da fesad olarak nitelendirilen tutum ve davranışları, dinî, sosyal, siyasi ve ahlâki boyutları gözönüne alınarak ilahi hak ihlâlleri, insan hakları ihlâlleri ve ahlâki ihlâller biçiminde ele alabiliriz.364 7.2.2.1 İlâhi Hak İhlalleri: Allah'ı inkâr, Allah yolundan alıkoyma ve peygamberleri yalanlama biçimindeki fesad tutum ve davranışlar, ilâhi hak ihlâlleri olarak değerlendirilebilir.365 A) Allah'ı İnkâr Ve Allah Yolundan Alıkoymak: Allah'ı inkâr ve Allah yolundan alıkoymak, en büyük fesadlardandır, sonuçları da acıdır: "İnkâr (küfr) eden ve Allah'ın yolundan alıkoyanlara bozgunculuklarına karşılık azap üstüne azap veririz."366 Medyen halkına peygamber gönderilen Hz. Salih'in kavmine söyledikleri arasında, şu sözler de yer alıyordu: "(..) Allah'a inananları yolundan alıkoyup ve o yolun eğriliğini isteyerek tehdit edip her yolda pusu kurup oturmayın. Azken Allah'ın sizi çoğalttığını hatırlayın. Bozguncuların (fesad saçanların) sonunun nasıl olduğuna bir bakın. İçinizde mademki benimle gönderilene biri inanan, biri de inanmayan iki topluluk var, o halde Allah'ın aramızda hükmünü bildirmesine kadar sabredin. Allah hükmedenlerin en iyisidir."367

357 Bakara, 2/251. 358 Hac, 22/40. 359 Muhammed Esed, age, 1/76 (242), 2/678 (58). 360 Kehf, 18/93-97. 361 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 341-342. 362 A'raf, 7/56. 363 A'raf. 7/85. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 342. 364 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 343. 365 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 343. 366 Nahl, 16/88. 367 A'raf, 7/85-87.

Ehli kitapla ilgili âyetler bağlamında, şunlar belirtilir: "Şüphesiz bu anlatılanlar gerçek olaylardır (işin gerçeği işte budur). Allah'tan başka tanrı yoktur. Doğrusu Allah güçlüdür, bilgedir. Eğer yüzçevirirlerse, şüphesiz Allah bozguncuları bilir."368 Allah'ın bildirdiği mesajı yalanlama, bir çeşit bozgunculuktur: "Onlar,'ilmini kavrayamadıkları ve henüz yorumu da kendilerine bildirilmemiş olan şeyi yalanlamaya eğilimlidirler. Onlardan öncekiler de böylece yalanlamışlardı. Zalimlerin sonunun nasıl olduğuna bir bak. Aralarında ona inanan (inanacak olan) da, inanmayan (inanmayacak olan) da vardır. Rabbin bozguncuları daha iyi bilir. Seni yalanlarlarsa 'Benim yaptığım bana, sizin yaptığınız sizedir. Siz benim yaptığımdan sorumlu değilsiniz. Ben de sizin yaptığınızdan sorumlu değilim.' de. Aralarında sana kulak verir gibi yapanları var. Sen, sağırlara, üstelik akıllan da olmazsa, işittirebilir misin?"369 B) Peygamberleri Yalanlama: Kur'an'da, peygamberlerin getirip, yerleştirmeye çalıştığı mesaja ve bu doğrultuda kurmaya çalıştığı düzene, bir takım sözde gerekçelerle karşı çıkan ve her türlü engelleme yollarını deneyen kimseler bozguncular olarak ad-landırılmakta ve bu olumsuz davranışlarının da, tarihin hiçbir döneminde kendilerine bir yarar sağlamadığı üze-rinde durulmaktadır.370 Medyen halkına peygamber olarak gönderilen Hz, Şuayıb, onlara şöyle seslenmişti: "Ey milletim! Allah'a kulluk edin, âhiret gününe umut besleyin. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın."371 Onu yalanladılar, bu yüzden de onları bir titreme aldı ve oldukları yerde dizüstü çöküverdiler.372 Bu âyette, "velâ ta'sev fî'1-ardi müfsidin" ifadesi, iyice fesada batmak anlamında, aşırılığı anlatmaktadır. Daha önce geçmiş peygamberlerin veya helak edilmiş ümmetlerin ardında: Firavun ve onun yandaşlarına, Hz. Musa'nın gönderildiğini belirten âyette, "Sonra onların ardından Musa'yı Firavun ve erkânına gönderdik. Âyetlerimize karşı haksızlık ettiler. Bozguncuların sonunun nasıl olduğuna bir bak."373 denilerek, Firavun ve yandaşları bozguncu olarak nitelendirilmektedir. Hz. Musa'nın gösterdiği mucizeleri "bu apaçık bir sihirdir" diyerek reddettikleri belirtildikten sonra, yukarıdaki âyetin tamamlayıcısı ve açıklayıcısı olarak da, şöyle denilmektedir: "Gönülleri kesin olarak kabul ettiği halde, haksızlık ve büyüklenmelerinden ötürü, onları (mucizeleri) bile bile inkâr ettiler. Bozgunculann sonunun nasıl olduğuna bir bak."374 Görüldüğü gibi, bir toplumda gerek inanç, gerekse sosyal düzen boyutunda, yerleri ve hedefleri sapmış bütün her şeyi yerli yerine koyma mücadelesi veren peygamberlerin karşısında, kargaşa ortamının, düzensizliğin sömürü ve tahakküm düzeninin devamından yana olan bozguncu bir kitle bulunmaktadır. Peygamberleri yalanlamayı Yüce Allah, bozgunculuk olarak nitelerken, Firavun milletinin ileri gelenleri de, Fi-ravun'u, Hz. Musa'ya karşı, bozguncu suçlamasıyla kışkırtıyorlardı: "Musa'yı ve milletini, yeryüzünde bozgunculuk yapsınlar, seni tanrılarınla başbaşa bıraksınlar (uyruklarını ülkeden çıkarsınlar) diye mi koyveriyorsun?"375 Firavun da şöyle demişti: "Bana izin verin de Musa'yı öldüreyim. O, rabbine yalvaradursun. Onun, sizin dininizi değiştireceğinden veya yeryüzünde bozgun çıkaracağından korkuyorum." Hz Musa ise, onlardan rabbine sığındı: "Doğrusu ben, hesap görülecek güne inanmayan böbürlenenlerin hepsinden, benim de rabbim, sizin de rabbiniz olan Allah'a sığınırım."376 Firavun ve yandaşları, kendi düzenlerin! değiştirip yıkacak olan Hz. Musa'yı, bozgunculuk yapmakla suçlamışlardı.377 7.2.2.2 İnsan Hakları İhlâlleri: Fesadın yaygın görünüşü, insan hakları ihlâlleridir. Bunlar, kan dökücülük, sömürü ve tahakküm ilişkileri biçiminde kendini gösterir.378

368 Âli îmran, 3/62-63. 369 Yunus. 10/39-42. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 343-344. 370 Erdoğan Pazarbaşı, Kur’an ve Medeniyet 321. 371 Ankebut, 29/36. 372 Ankebut, 29/37. 373 A'raf, 7/103,bkz. 109-110. 374 Neml, 27/13-14. 375 A'raf, 7/127. 376 Mü'min, 40/26-27. 377 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 344-345. 378 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 345-346.

A) Yaşama Hakkı İhlâlleri: Hâbil-Kâbil kıssasının hemen ardından, şu açıklanır: "Bunun için İsrailoğullarına şöyle yazdık: "Kim bir kimseyi, bir kimseye (cinayete) veya yeryüzünde bozgunculuğa karşılık olmadan öldürürse, bütün insanlan öldürmüş gibi olur. Kim de onu diriltirse (Ölümden/bir hayat kurtarırsa), bütün insanlan diriltmiş gibi olur.'And olsun ki, onlara belgelerle peygamberlerimiz geldi. Sonra buna rağmen onların pekçoğu, yeryüzünde taşkınlık edenler (müsrifûn) oldu."379 Peygamberlerin yaptığı mücadele, bir yönüyle, insan haklarının, ama en başta yaşama hakkının korunması mücadelesidir. Âyetin sonundaki "taşkınlık edenler" (müsrifûn) ifadesi, bu aşırılık ve taşkınlığın, şiddet suçlarına ve özellikle insanların acımasızca öldürülmesine yönelik olduğuna işaret eder.380 B) Mülkiyet Hakkı İhlalleri: Hırsızlık ve ölçü tartı eksiklikleri, Kur'an'da fesad olarak adlandırılmıştır.381 1-Hırsızlık: Hz. Yusuf un kardeşleri, kervanla birlikte dönerken, çığırtkan onları hırsızlıkla suçladı, hükümdarın su kabını (kadehini/kupasını) çaldıklarını belirtti. Kralın kadehini çalmakla suçlanmış olan Yusufun kardeşleri, ona şöyle cevap verdiler: "Allah'a yemin ederiz ki ülkede bozgunculuk çıkarmaya gelmedik, hırsızlık yapmış da değiliz. "382 Bu âyette, hırsızlık, bozgunculuk türlerinden biri olarak belirtilir.383 2- Ölçü-Tartı Ve Eşya (Hak) Eksikliği: Akabe Körfezine yakın bir yerde yaşayan, ticaret ve ziraatle uğraşan, Arap asıllı ve zengin olan Medyen halkının en önemli özelliklerinden birisi, ölçü-tartı konusundaki bozunculuklanydı. Kur'an'da üç ayrı yerde, bu özellikleri, âyetler öbeği çerçevesinde işlenir. Hz, Şuayıb, Medyen halkına şöyle seslendi: "Ey milletim! Allah'a kulluk edin. Ondan başka tanrınız yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Doğrusu ben sizi bolluk (hayır) içinde görüyorum. Hakkınızda kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum. Ey milletim! Ölçüyü ve tartıyı tam tamına yapın. İnsanlara eşyalarım (haklarını) eksik vermeyin. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın. İnanıyorsanız, Allah'ın geri bıraktığı helal kâr sizin için daha hayırlıdır. Ben size bekçi değilim." Şöyle dediler: "Ey Şuayıb! Babalarımızın taptığını bırakmamızı emreden veya mallarımızı istediğimiz gibi kullanmamızı meneden senin namazın (duaların) mıdır? Sen doğrusu, aklı başında ve yumuşak huylu birisin." Şuayıb, şu cevabı verdi: "Ey milletim! Rabbimden bir belgem olduğu ve bana güzel bir rızık da verdiği halde, ona hiç karşı gelebilir miyim? Size yasak ettiğim şeylerde, aykırı hareket etmek istemem. Gücümün yettiği kadar ıslah etmekten başka bir amacım yoktur. Başanm ancak Allah'tandır. Ona güvendim, ona yönetiyorum." Halkını Allah'tan mağfiret dilemeye, tevbe etmeye çağırdı, aksi halde Nuh ve Hûd milletlerine gelen musibetlerin kendilerinin başına da geleceğini söyledi. Ancak onlar, taraftarları olmasa onu taşlayacaklarını, kendisini de zayıf ve itibarsız gördüklerini belirttiler. Musibet, başlarına bir çığlık (sayha), sarsıntı (reefe), bulutlu bir günün azabı olarak geldi.384 Bu âyetlerdeki "insanlara eşyalarını eksik vermeyin" (velâ tebhasu'n-nâse eşyâehum) İfadesi, hem maddi hak-lara, hem de ahlâki ve toplumsal haklara riayeti belirten bir ifadedir.385 Âyetlerin baş tarafında, tevhid inancı (Allah'tan başka tanrı olmadığına inanmak) ile insanlar arası ilişkilerde adaleti gözetmek ilkesi, doğruluğun, doğru yolun, biri olmazsa olmaz iki ana ilkesi, iki temel boyutu olarak konuluyor. Hz. Şuayıb kıssasının -tarihsel boyutunun çok ötesindeki- bu versiyonuyla güdülen amaç, Kur'an'm daima yaptığı gibi, her çağda ve her toplum için geçerli genel bir ahlâki ilkenin dile getirilmesidir ki, bu da, kişinin insan ilişkileri alanında dürüst olmadıkça, -yani, hem manevi planda, hem de toplumsal planda dürüst olmadıkça- Allah'a karşı da dürüst olamayacağı ilkesidir.386 Hz Şuayıb'ın, Allah'ın kendisine güzel ve bol nzık verdiğini vurgulaması, soydaşlarına, birbirlerine karşı dürüst davranmayı öğütlerken, bunu kendi çıkan için yapmadığını hatırlatma amacı güder. 379 Maide, 5/32. 380 Krş. Muhmmed Esed, age, 1/194 (42). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 346. 381 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 346. 382 Yusuf, 12/70-73. 383 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 346. 384 Hûd, 11/84-94; A'raf, 7/85-93: Şuara, 26/177-189. 385 Muhammed Esed, age, 1/289 (68). 386 Muhammed Esed, age, 1/443 (117).

Ölçü ve tartıyı tam yapmak, başka âyetlerde de vurgulanan bir husustur.387 C) Kamu Düzeni Ve Güvenliği İhlalleri: Bozgunculuk; iyilik, güzellik, doğruluk ve adalet ilkeleri esas alınarak oluşturulan veya oluşturulmaya çalışılan bir sosyal düzene karşı çıkmayı simgeleyen bir kavramdır. Bir toplumda bozgunculara engel olunamaması ve bozguncuların sayısının artması, bu toplumu ayakta tutan sosyal düzenin bozulması, işlerin çığırından çıkması, toplumsal hayatta hiçbir şeyin yolunda gitmemesi ve kargaşa ortamının hakim olması demektir.388 Özellikle zalim yöneticiler ve siyasi seçkinler, toplumlarında kötülüğü ve fesadı yaygınlaştırırlar ister peygamber, isterse kendi topluluklarından çıkan bireyler olsun, bütün ıslahçılara karşı çıkarlar, onlarla mücadele ederler.389 1- Ekini Ve Nesli Yoketme: "Rabbimiz! Bize bu dünyada ver." diyerek, âhiret payını kaybeden, tek kaygısı bu dünya hayatı olan kişinin tavrı ile "Rabbimiz! Bize dünyada da, âhirette de iyiyi ver, bizi ateşin azabından koru." diyerek öteki dünyayı da dü-şünen, hatta onu mevcut hayatından daha fazla düşünen kişinin tavn arasındaki farklılığı vurgulayan âyetlerden sonra, Yüce Allah şunu belirtir: "Dünya hayatına dair konuşması senin hoşuna giden, pek azılı düşman iken, kalbinde olana Allah'ı şahit tutan, işbaşına geçince bozgunculuk yapmaya, ürün (ekin) ve nesli yoketmeye çabalayan insanlar vardır. Allah bozgunculuğu sevmez. Ona 'Allah'tan sakın' denince, gururu kendisine günah işletir, artık ona cehennem yetişir, orası ne kötü kalış yeridir. İnsanlar arasında, Allah'ın rızasını kazanmak için canını verenler vardır. Allah, kullanna karşı şefkatlidir."390 Bu âyetin, Hz. Peygamber'in çağdaşı belli bir kişiye gönderme yaptığı belirtilir. Ahnes bin Şurayk es-Sekafî, Hz. Peygamber'i ziyarete geldi. Müslüman olduğunu belirtti. Bu durumu, Resulullah'ın hoşuna gitti. Ahnes, "Tek amacım müslüman olmak, Allah şahit, doğru söylüyorum." dedi. Daha sonra Hz. Peygamber'in yanından ayrıldı. Bir grup müslümanın ekinlerine ve eşeklerine zarar verdi. Ekinleri yaktı, eşekleri yaraladı. Bunun üzerine, işte bu âyet indi.391 Ancak âyetin genel bir anlam taşıdığı, daha uygun bir yaklaşımdır. Âyetin metninde yer alan "hars" (ekin, ürün) kelimesi iki şekilde yorumlanır: 1) Aslında "hars", emek yoluyla sağlanan kazanç ve gelirdir. Çoğunlukla "dünyevi mallar"ı, özellikle de hem toprağın işlenmesi yoluyla elde edilen ürünü, hem de bizzat işlenmiş tarlanın kendisini gösterir. Hars, bu bağlamda "ürün" olarak anlaşılırsa, bu mecazi olarak, genelde insan davranışlanna, özelde de toplumsal tavırlara uygulanabilir. 2) Bazı müfessirler ise, görüşlerini "kadınlarınız sizin hars'ınızdır" (Bakara, 2/223) ifadesine dayandırarak, bu âyette de "hars"ın "eşler"i anlattığını öne sürerler. Bu durumda "harsın ve neslin yokedilmesi," aile hayatının sar-sıntıya uğraması ile ve sonuçta bütün bir toplumsal yapının çökmesi ile eşanlamlı olur. Bu iki yorumun her ikisine göre de âyet, şu anlama gelmektedir: Yukarıda tanımlanan zihniyet, genel bir kabul görüp sosyal davranışları yönlendirir hale gelir gelmez, kaçınılmaz bir şekilde, yaygın bir ahlâkî çürüme ve sonuç olarak sosyal bir çözülme ile noktalanır.392 2- Tuğyan: Hak ve adalet sınırını aşma (tuğyan) ve fesad/bozgunculuk, birbirini tamamlayan özelliklerdir: "Vadide kayaları kesip yontan Semud milletine, memleketlerde aşırı gidip (tuğyan: hak ve adalet sınırını aşma) oralarda bozgunculuğu arttıran, sarsılmaz bir saltanat sahibi Firavun'a rabbinin ne ettiğini görmedin mi? Rabbin onlan azap kırbacından geçirmiştir. Doğrusu rabbin hep gözetlemektedir."393 3- Bozgunculuk Çıkarmak: Firavun milletinin ileri gelenleri onu kışkırtarak, "Musa'yı ve milletini yeryüzünde bozgunculuk yapsınlar, seni tanrılarınla başbaşa bıraksınlar (uyruklarını çıkarsınlar) diye mi koyveriyorsun?" dediler. Firavun "Onların oğullarını öldüreceğiz, kadınlarını sağ (utanç içinde) bırakacağız. Elbette biz onları ezecek üstünlükteyiz." dedi.394

387 Sözgelimi bkz. En'am, 6/263; Mutaffîfin, 83/1-2. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 347-348. 388 Erdoğan Pazarbaşı, Kur'an ve Medeniyet 320. 389 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 348. 390 Bakara, 2/200-207. 391 Vahidi, Esbâbu Nuzâli'l-Kur’an, 66, no: 121. 392 Muhammed Esed, age, 1/60 (189). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 348-350. 393 Fecir, 89/9-14. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 350. 394 A'raf, 7/127.

Firavun düzenine karşı çıkan ve dinî-sosyal bir ıslah programı öneren Hz. Musa, karşı çıktığı düzen tarafından bozgunculuk suçlamasıyla, rejim karşıtı/vatan haini olarak görülmüştür. Zülkarneyn'in iki dağ arasına vardığında karşılaştığı, dilini pek anlamayan millet, ona şöyle dedi: "Doğrusu Ye'cuc ve Me'cuc, bu ülkede bozgunculuk yapıyorlar. Bizimle onların arasına bir set yapman için sana bir vergi (haraç, bâc) verelim mi?"395 Semud milletine peygamber olarak gönderilen Hz. Salih, onları kulluk etmeye çağırdı, hemen birbiriyle çekişen iki gruba ayırdılar. İnanmayanlar, Salih'e, "sen ve beraberindekiler yüzünden uğursuzluğa uğradık" deyip onu suçladılar. Bu şehirde (el-Hıcr) bozgunculuk yapan, düzeltmeye uğraşmayan (düzenden yana olmayan) dokuz ki-şi (raht: grup) vardı. Şöyle sözleştiler: "Biz gece ona ve ailesine baskın verelim. Sonra da onun dostuna 'Ailesinin yokedilişinde bulunmadık. Şüphesiz biz doğru söylüyoruz' diyelim." Onlar bir düzen kurdular. Allah hiç farkına vardırmadan düzenlerini bozdu.396 4- İnsanları Bölme: Kur'an'da, insanlan bölme, Firavunca bir fesad yöntemi olarak sunulmaktadır: "İnanan bir millet için, sana. Musa ve Firavun olayını olduğu gibi anlatacağız. Firavun, memleketin başına geçti, halkını fırkalara (kastlara, yüksek ve aşağı sınıflara) ayırdı. İçlerinden bir topluluğu güçsüz bularak onların oğullarını boğazlıyor, kadınlarını sağ bırakıyordu. Çünkü o, bozguncunun biriydi."397 Firavun'un "zayıf (hor ve güçsüz) gördüğü grup, Mısır toplumunda en aşağı basamaklara itilen ve hemen hemen bütün insan haklarından yoksun bırakılan İsrailoğullarıydı. Mısır'ın yerlileri, Mısır'ı istila eden ve sonra da İbranilerle ittifak kuran önceki Arap asıllı Hiksos hanedanını hatırlayarak, İbranilerin gelecekte de yabancı istilacılarla işbirliğine gireceklerinden korkuyorlardı (Çıkış, 1/10). İşte böyle bir tehlikeye karşı kendilerini korumak için, İbranilerin erkek çocuklarını öldürmeye karar vermişlerdi.398 5-Hırâbe (Terör Suçu): Yeryüzünde bozgunculuk (sa'y fi'l-ard fesâden), gelenekçi yorumda terör suçu (hırâbe) olarak düşünülmüştür. Bu suçu işleyenlerin cezası, Hâbil-Kâbil kıssasından hemen sonraki şu âyetlere dayandırılır: "Bunun için, İsrailoğullarına şöyle yazdık: 'Kim bir kimseyi, başka bir kimseye veya yeryüzünde bozgunculuğa karşılık olmadan öldürürse, bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de onu diriltirse (ölümden kurtarırsa), bütün insanları diriltmiş gibi olur.' Andolsun ki, onlara belgelerle peygamberlerimiz geldi. Sonra buna rağmen, onların pekçoğu, yeryüzünde taşkınlık edenler oldu (ededurdular). Allah ve peygamberiyle savaşanların ve yeryüzünde bozgunculuğa uğraşanların cezası, öldürülmek veya asılmak, yahut çapraz olarak el ve ayakları kesilmek ya da yerlerinden sürülmektir. Bu, onlara dünyada bir rezilliktir. Onlara âhirette de büyük azap vardır. Ancak, onları yakalamanızdan önce tevbe edenler, bunun dışındadır. Biliniz ki Allah, bağışlar ve merhamet eder."399 Muhammed Esed, âyetlerin bu şekilde yorumlanmasını yanlış bulur. Âyetlerde geçen, İsrailoğulları ifadesi, be-lirtilen ahlâkın evrensel geçerliliğinden bir sapma oluşturmaz, yalnızca onun en eski yansımasına bir işarettir. "Taşkınlık" ifadesi de, bunun şiddet suçlarına ve özellikle insanların acımasızca öldürülmelerine işaret eder. "Al-lah'a ve peygamberine savaş açmak" ile, başka insanların Allah inancını sarsmaya ve yıkmaya yönelik bilinçli davranışlarının yanısıra, Allah'ın koyduğu ve bütün elçilerinin açıkladığı ahlâkî ilkelere düşmanca bir muhalefet ve onların kasıtlı olarak gözardı edilmesi anlatılmaktadır. "Eli ve ayağını kesmek" deyimi, "birinin gücünü yok etmek" demektir. Hem fiziksel, hem de mecazi anlamda "mefluç /kötürüm hale getirilme"yi gösteriyor olabilir. "Minhilaf ifadesi de "döneklik/sapkınlık yüzünden" biçiminde karşılanmalıdır. Dolayısıyla bu âyetler öbeği, şer'î bir hükmü açıklamaz, Allah'a karşı savaş açanların hakettikleri cezanın kaçınılmazlığı yolunda bir durum tespiti olarak kendini gösterir. Onların ahlâkî yükümlülüklere düşmanlıkları bütün dinî/manevî değerlerini kaybetmelerine yol açar. Sonuçta, düştükleri uyumsuzluk ve "sapıklık," aralarında dünyevî kazanç ve güç uğruna, hiç bitmeyen bir çatışmayı teşvik eder. Birbirlerinden çok sayıda insan öldürürler ve birbirlerine büyük ölçüde işkence eder ve sakat bırakırlar, sonuçta bütün bir toplum silinir gider veya Kur'an'ın belirttiği gibi "yeryüzünden sürülürler". Sadece bu yorum, âyette geçen bütün ifadeleri tam anlamıyla dikkate almaktadır.400

395 Kehf, 18/93-94. 396 Neml, 27/45-50. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 350-351. 397 Kasas, 28/3-4. 398 Muhammed Esed, age, 2/783 (7). Ayrıca bkz. 2/464-465 (44). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 351-352. 399 Maide, 5/32-34. 400 Muhammed Esed, age, 1/194-195 (40-46). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 352-353.

6- Saltanat Hırsı: Saltanat hırsı, uygarlık eserlerinin yıkılmasına ve onurlu insanların şereflerini kaybetmesine yol açabilir. Sebe melikesi Belkıs, "Biz güçlü kimseler ve zorlu savaş adamlarıyız, emir senindir, sen emretmene bak" diyen ileri gelenlerine şunu söyledi: "Doğrusu hükümdarlar (mulûk) bir şehre girdikleri zaman orasını bozarlar, onurlu kimselerini aşağılık yaparlar. İşte böyle davranırlar.(..)401 7- Aşırılık: Bozguncular, aşırılıklara saparak, yeryüzündeki düzen ve uyumu yokeder. Hz. Salih, Semud milletine yaptığı çağrıda, şunları da söyledi: "Artık Allah'tan sakının ve bana itaat edin. Yeryüzünde düzen ve uyum (ıslah) sağlayacaklarına, bozgunculuk yapan ölçüyü aşanlara (müsrifin: beyinsizler) itaat etmeyin."402 7.2.2.3 Ahlâki İhlâller Kuranda yalancılık, livata, akrabalık bağlarını koparma, sihir yapma, servet yığma ve bununla böbürlenme gibi ahlâki ilkelerin ihlâli sayılan durumlar fesad olarak nitelenmiştir.403 A) Yalancılık Yalancılık, fesad ve günah bir davranıştır: "Ey inananlar! Allah'tan sakının ve dürüst (sedîd: sağlam) söz söyleyin de Allah işlerinizi düzeltsin (size yararlı kılsın) ve günahlarınızı bağışlasın. Kim Allah'a ve peygamberine itaat ederse, büyük kurtuluşa ermiş olur."404 B) Livata (Homoseksüellik): Hz. Lût, milletine şöyle seslendi: "Dünyalarda hiç kimsenin sizden önce yapmadığı bir hayasızlığı (fahişe: iğrenç iş) yapıyorsunuz. Erkeklere yaklaşıyor, yol kesiyor ve toplantılarınızda fena şeyler yapmıyor musunuz?" Milleti, Lût'a şu cevabı verdi: Doğru sözlüysen, bize Allah'ın azabını getir." Bu sözleri duyan Lût, Allah'a sığındı: "Rabbim! Bozgunculara karşı bana yardım et."405 C) Akrabalık Bağlarını Koparma: Önce savaş izni veren bir sûrenin (vahyin) inmesini isteyen, ama inince de ölüm korkusundan bayılmış gibi ba-kan münafıklara, Hz. Peygamber'in şu soruyu sorması istenir; "Geri dönerseniz (Allah'ın buyruğundan uzaklaştıktan sonra), yeryüzünde bozgunculuk yapmanız, akrabalık bağlarını kesmeniz beklenmez mi sizden?"406 D) Sihir Yapmak: Sihir yapmak. Kur'an'da bozgunculuk olarak nitelendirilmiştir. Hz. Musa, kendisiyle yanşa giren Firavun'un si-hirbazlarına şöyle dedi: "Yaptığınız sihirdir. Fakat Allah onu boşa çıkaracaktır. Allah, bozguncuların işini elbette düzeltmez (ileri götürmez). Suçlular istemese de Allah sözleriyle hakkı gerçekleştirecektir."407 E) Servet Yığma Ve Böbürlenme: Yeryüzünde böbürlenme ve bozgunculuk, âhiret yurdunu kaybettirir. Hz. Musa'nın milletinden olan ve onlara karşı azgınlık yapan hazineler sahibi Karun'a, milleti şu öğüdü verdi: "Böbürlenme, çünkü Allah, böbürlenenleri sevmez. Allah'ın sana verdiği şeylerde âhiret yurdunu da gözet. Dünyadaki payını da unutma. Allah'ın sana iyilik yaptığı gibi, sen de iyilik yap. Yeryüzünde bozgunculuk peşinde 401 Neml, 27/34. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 353. 402 Şuara, 26/151-152. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 353. 403 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 354. 404 Ahzâb, 33/70-71. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 354. 405 Ankebut, 29/28-30. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 354. 406 Muhammed, 47/20-22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 354. 407 Yunus, 10/81-82. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 354-355.

olma. Doğrusu Allah, bozguncuları sevmez." Karun ise onlara, "Bu servet, ancak bende mevcut bir ilimden (işbi-lirliğimden) ötürü bana verilmiştir" diyerek bu öğüdü dinlememişti. Sonunda, Karun da, sarayı da yerin dibine geçti. Allah, âhiret yurdunu, yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu istemeyen kimselere verir.408 7.2.3 Fesad Tutum Ve Davranışların Sonu: 7.2.3.1 Allah Bozguncuları (Müfsidleri) Bilir: Yetimler konusundaki âyet şöyledir: "De ki: 'Onların işlerini (durumlarını) düzeltmek (düzgün yürütmek) hayırlıdır.' Eğer onlarla bir arada yaşarsanız, artık onlar sizin kardeşlerimizdir. Allah, kimin düzelten (muslih), kimin de bozan (müfsid) olduğunu ayırdeder. Allah dileseydi, sizi zora sokardı. Şüphesiz Allah, güçlüdür ve bilgedir."409 Ehli kitapla ilgili uzun açıklamalardan sonra, şu yargı belirtilir: "Şüphesiz bu anlatılanlar, gerçek olaylardır. Allah'tan başka tanrı yoktur. Doğrusu Allah, güçlüdür ve bilgedir. Eğer bundan sonra yüzçevirirlerse, şüphesiz Allah bozguncuları bilir."410 Allah, bozguncuları en iyi bilendir: "(..) Onlardan öncekiler de böylece yalanlamışlardı. Zalimlerin sonunun nasıl olduğuna bir bak. Aralarında ona inanan da, inanmayan da vardır. Rabbin, bozguncuları daha iyi bilir."411 7.2.3.2 Allah Bozgunculuğu Ve Bozguncuları Sevmez: Dünya hayatına dair konuşması insanlann hoşuna giden, yalnızca dünyevî çıkarlara değer veren kişinin tavrı, şöylece belirtilir: "Pek azılı düşman iken, kalbinde olana Allah'ı şahit tutarı, işbaşına geçince, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya, ekin ve nesli yoketmeye çabalayan insanlar vardır. Allah, fesadı (bozgunculuğu) sevmez."412 Yahudilerin özelliklerini belirten âyet, bozgunculuklarını da vurgular: "(..) Yeryüzünde bozgunculuk (yozlaşma ve çürüme) çıkarmaya koşarlar. Allah bozguncuları sevmez."413 Karun'a öğüt veren çevresi, bu öğüt arasında bozgunculuğunu da dile getirmişti: "(..) Allah'ın sana iyilik yaptığı gibi, sen de iyilik yap. Yeryüzünde bozgunculuk isteme (peşinde koşma). Doğrusu Allah, bozguncuları sevmez."414 7.2.3.3 Fesatçılardan Sığınma Duası: Hz. Lût, kavminin kötülüklerine karşı, Allah'a şu duayla sığınmıştı: "Rabbim! Bozgunculara karşı bana yardım et."415 7.2.3.4 Lanet: Allah, ahdini bozanlara, bağları gözetmeyenlere ve bozgunculuk çıkaranlara lanet eder, yardım ve inayetini ke-ser: "Sağlam söz verdikten sonra Allah'ın ahdini bozanlar, Allah'ın birleştirilmesini istediğini ayıranlar ve yeryüzün-de bozgunculuk yapanlara lanet ve kötü yurt (cehennem) vardır."416 7.2.3.5 Hüsran: Allah, kâfir-fâsıkların özelliklerini ve sonlarını şöylece belirtir: "Allah'la yapılan sözlemeyi kabulden sonra bozarlar. Allah'ın birleştirmesini buyurduğu şeyi ayırırlar. Yer-yüzünde bozgunculuk yaparlar. Zavara (hüsrana) uğrayanlar işte onlardır."417

408 Kasas, 28/76-83. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 355. 409 Bakara, 2/220. 410 Âli İmran, 3/63. 411 Yunus, 10/39-40. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 355-356. 412 Bakara, 2/204-205. 413 Maide, 5/64. 414 Kasas, 28/77. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 356. 415 Ankebut, 29/30. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 356. 416 Ra'd, 13/25. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 356-356. 417 Bakara, 2/27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:357.

7.2.3.6 Dünyevî Belâ Ve Helak: İnsanlann kendi elleriyle işledikleri yüzünden karada ve denizde fesat çıkar. Böylece, onlar yaptıklarının bir kı-sım karşılığını daha dünya hayatında görürler.418 Pekçok toplum, fesat çıkarmaları yüzünden dünyevî bela görmüş ve helak olmuştur. Yüce Allah, A'raf sûresinde peşpeşe Semud, Medyen ve Sodom halklarının bozgunculukları dolayısıyla başlarına gelen felaketleri her üçüyle ilgili âyetler öbeği çerçevesinde anlatır. Medyen halkına peygamber olarak gönderilen Hz. Şuayıb, onları Allah'a kulluk etmeye, ölçü ve tartıyı tam yap-maya, helal kârla yetinmeye, bozgunculuk çıkarmamaya çağırmasına, yoksa felaketle karşılaşacakları uyarısına rağmen, onun bu gerçeğe çağrısına uymadılar. Üstelik onu ve kendisine inananları küçük ve hor gördüler, tehdit ettiler. Bu yüzden onları bir sarsıntı (recfe), bir çığlık (sayha) tuttu, olduklan yerde dizüstü çöküverdiler. Şuayıb'ı yalanlayanlar, yurtlarında sanki hiç yaşamamışlar gibi oldular, izleri bile kalmadı. Mahvolanlar, onu yalanlayanlar oldu. Şuayıb ve beraberindeki inananlar, Allah'tan bir rahmet olarak kurtuldular. Böylece Semud milleti gibi, Medyen halkı da Allah'ın rahmetinden uzaklaştı. Şuayib şöyle dedi: "Ey milletim! Andolsun ki, rabbimin sözlerini size bildirdim, öğüt verdim. İnkarcı (kâfir) millet için niye üzüleyim?"419 Semud milletine gönderilen Hz. Salih de, halkına, Allah'a kulluk etme, onun kendilerine verdiği nimeti hatırla-ma, yeryüzünde bozgunculuktan uzak durma çağrısını yaptı. Ama milletinin büyüklük taslayan ileri gelenleri, iman edenlere küçümseyici ve alaycı gözle baktılar, Hz. Salih'i de 'peygambersen tehdit ettiğin azaba uğrat baka-lım' diye alaya aldılar. Bu yüzden onları bir sarsıntı (recfe) tuttu, oldukları yerde diz üstü çöküverdiler. Hz. Salih, onlardan yüz çevirdi ve şöyle dedi: "Ey milletim! Andolsun ki ben size rabbimin sözünü bildirmiş ve öğüt vermiştim. Fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz."420 Hz. Lût, kavmini yaptıkları iğrenç fiil dolayısıyla uyarmıştı. Onu ve kendisine inananları, kentten çıkarmakla tehdit ettiler. Bunun üzerine, Lût ve taraftarları dışında, Sodom halkı helake uğradı, kansı da bunlar arasındaydı. Allah, onlann üstüne müthiş bir yağmur yağdırdı. Suçluların sonu işte böyleydi. Allah, düşünen kimseler için bu kasabadan apaçık bir belgeyi geride bıraktı.421 İsrailoğulları, yaptıkları bozgunclukların karşılığını dünyevi felaketler halinde görmüşlerdir.422 Firavun ve yandaşları, belgelerle gelen Hz. Musa'yı yalanladılar. Allah'ın âyetlerine haksızlık ettiler. Hz. Mu-sa'nın uyanlarına kulak asmadılar. Gönülleri kesin olarak kabul ettiği halde, haksızlık ve büyüklenmelerinden ötürü, bile bile inkâr ettiler. İsrailoğullan denizden geçti. Firavun ve askerleri, haksızlık ve düşmanlıkla ardlarına düştüler. Firavun boğulacağı anda, "İsrailoğullarının inandığından başka tanrı olmadığına inandım, artık ben ona teslim olanlardanım' dedi. Ona "Şimdi mi inandın? Daha önce başkaldırmış ve bozgunculuk etmiştin." dendi. Böylece kendisinden sonrakilere bir ibret olması için cesedi çıkarılıp sahile atıldı. İnsanların pekçoğu Allah'ın âyetlerinden habersizdir. Bozguncuların sonu işte böyle biter.423 Kur'an, bozgunculuk-helak ilişkisi çerçevesinde, geçmişte bozguncuların uğradığı sona dikkat çeker ve boz-guncuların uğradığı sonun incelenmesini ister. Bu incelemeden amaç, bu konu üzerinde düşünülmesi ve aynı so-nuçlarla karşılaşılmaması için davranışların gözden geçirilmesidir.424 7.2.3.7 Cehennem: İnkarcılık yapıp Allah yolundan alıkoyanlara, bozgunculuklarına karşılık, azap üstüne azap verilir.425 7.2.4 Fesadın Önlenmesi: Fesadın yaygınlaşması, toplum ve birey hayatında yeni fesatlara yol açacağı için, zamanında ve uygun yöntemle önlenmesi, bozguncuları etkisizleştirmek için çalışmak gerekir.426 7.2.4.1 Fesat Çıkarmayın Emri: Kur'an'da ıslahın süreklilliği427, toplum düzenini alt üst eden fesadın ise önlenmesi, ifsad yapılmaması istenir.

418 Rum, 30/41. 419 A'raf, 7/85-94; Hûd, 11/84-94; Ankebut, 29/36-37. 420 A'raf, 7/73-79. 421 A'raf, 7/80-84; Ankebut, 29/33-35. 422 İsra, 17/4-7. 423 A'raf, 7/103; Yunus, 10/89-92; Neml, 27/14. 424 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 357-359. 425 Nahl, 16/88. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 359. 426 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 359. 427 A'raf, 7/56,85.

"Yeryüzünde bozgunculuk (ifsad) çıkarmayın" emri, mü'minler tarafından münafıklara428, Allah tarafından Musa milletine429, Hz. Salih tarafından Semud milletine430, Hz. Şuayıb tarafından Medyen milletine431 ve çevresindekilerce Karun'a432 yöneltilmiştir. Ama her biri, kendilerine özgü fesat türünü yapmaya ve yaymaya devam etmiş, kötü sonuçlarına da katlanmıştır.433 7.2.4.1 Islatıcılar Ve Fesadı Önleme Yöntemleri: İtkadi, sosyal, siyasi, iktisadi ve ahlâki fesadı ve ifsadı önlemek, önemli bir görevdir: "Sabret, Allah iyi davrananların ecrini elbette zayi etmez. Sizden önceki nesillerin ileri gelenleri, yeryüzünde bozgunculuğa engel olmalı değil miydiler? Onlardan kurtardıklarımız pekazdır. Kendilerine verilen nimete karşı haksızlık edenlere uyanlar ise suçlu oldular. Rabbin, kasabaların halkı ıslah olmuşken, haksız yere onları yoket-mez."434 Toplumu ıslah etmeye çalışanlar, öncelikle kendileri ıslah etmeye çalıştıkları hususlarda tutarlı olmalıdır. Hz. Şuayıb, Medyen halkına yaptığı çağrıda, kendisinin bir ıslahçı olduğunu şöylece belirtiyordu: "Ey milletim! Rabbimden benim bir belgem olduğu ve bana güzel bir nzık da verdiği halde, ona hiç karşı gelebi-lir miyim? Size yasak ettiğim şeylerde, aykırı hareket etmek istemem. Gücümün yettiği kadar ıslah etmekten başka bir dileğim yoktur. Başarım ancak Allah'tandır, ona güvendim, onayöneliyorum."435 Mü'minlerin görevi, birbirlerini destekleyerek, fitne ve onun ikizi fesada karşı direnmek, onları ortadan kaldır-maya çalışmaktır: "İnkâr (küfr) edenler, birbirlerinin dostlarıdır. Eğer siz aranızda dost (birbirinize destek) olmazsanız, yeryüzünde kargaşa (fitne) ve büyük bozgun çıkar."436 Mü'minler işte bu görevi, hem birey olarak, hem de oluşturdukları resmi veya sivil kuruluşlar aracılığıyla yapma-lıdırlar. Mü'minler, hem fesadı önlemek, hem de bozguncuların yolundan gitmemekle görevlidir. Hz. Musa, kardeşi Ha-run'a şunu öğütledi: "(..) Milletim içinde benim yerime geç. Onları ıslah et. Bozguncuların yoluna girme."437 Fesadı önlemenin yolu, akıllı insanlar gibi iyilik yaparak, kötülüğü ortadan kaldırmaktır.438 7.2.4.3 Sahte Islahçılar: Kur'an, fesadın önlenmesi konusunda sahte ıslahçılara dikkat edilmesini ister. Öncelikle fesad peşinde koşan (müfsid) ile inanıp İyi iş yapanların (ıslatıcının) aynı olmadığını belirtir: "Yoksa inanıp yararlı iş yapanları, yeryüzünde bozgunculuk yapanlar gibi mi tutarız? Yoksa Allah'a karşı gelmekten sakınanları, yoldan çıkanlar gibi mi tutarız?"439 Ayrıca inkâr edenlerin inkârı (küfrü), kendileri aleyhinedir. İyi iş yapan kimseler, kendileri için rahat bir yer hazırlamış olurlar.440 Kur'an bu genel karşılaştırmalardan sonra, sahte ıslahçılara örnekler verir. Sahte ıslatıcıların başında, münafıklar yer alır. İnanmadıkları halde, "Allah'a ve âhiret gününe inandık" diyerek, Allah'ı ve insanları aldatmaya çalışan, ama aslında sadece kendilerini aldatıp bunun farkında olmayan ve kalplerinde hastalık bulunan münafıklara, "yeryüzünde bozgunculuk yapmayın" dendiğinde, "Bizler sadece ıslah edicileriz" cevabının verirler. Bunların bozguncunun özü olduğuna dikkat edilmelidir.441 Ayrıca bozguncular, ıslatıcılara, bozgunculuk yaptığı suçlaması yöneltebilirler. Firavun milletinin ileri gelenleri, Firavun'u "Musa'yı ve milletini yeryüzünde bozgunculuk yapsınlar, seni tanrılarınla başbaşa (uyruklarını kovup seni yapayalnız) bıraksınlar diye mi koyveriyorsun?" diyerek kışkırttılar. Firavun "Onların oğullarını öldüreceğiz, kadınlarını sağ bırakacağız. Elbette biz onları ezecek üstünlükteyiz." diyerek, gerçek bir bozgunculuk örneği verdi.442 Bunun yanında Firavun, Hz. Musa'yı yalancı sihirbaz olmakla suçlayarak, "Bana izin verin de Musa'yı öldüreyim. O, rabbine yalvaradursun. Onun sizin dininizi değiştireceğinden veya

428 Bakara, 2/11. 429 Bakara. 2/60. 430 A'raf, 7/74. 431 Hûd, 11/85; Şuara, 26/183; Ankebut, 29/36. 432 Kasas, 28/77. 433 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 359-360. 434 Hûd, 11/116-117. 435 Hûd, 11/88. 436 Enfal, 8/73. 437 A’raf, 7/142. 438 Ra'd, 13/22. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 360-361. 439 Sâd, 38/28. Ayrıca krş. Mü'min, 40/58; Câsiye, 45/21. 440 Rum, 30/44. 441 Bakara, 2/8-12. 442 A'raf, 7/127.

yeryüzünde bozgun çıkaracağından korkuyorum." diyerek, tam bir vatan hainliği suçlamasında bulundu.443 Oysa bu suçlamayı yapan Firavun, gerçek bir bozguncuydu.444 7.2.5 Fesadın Sembol Tipleri: Kur'an, fesad kavramıyla igili açıklamalarında, fesadın sembol tiplerini de ele alır. Bunlar arasında, Semud ve Medyen halkları, Lût (Sodom) kavmi, İsrailoğulları, Yecuc-Mecuc, Firavun ve yandaşları, kâfirler ve münafıklar bulunur.445 7.2.5.1 Semud Halkı: Hz. Salih'in peygamber olarak gönderildiği ve Âd milletinden sonra tarih sahnesine çıkan Semud milleti, pey-gamberlerinin "Allah'ın nimetlerini anın. Yeryüzünde bozgunculuk çıkarmayın." uyarısına rağmen, onu ve kendisine inananları alaya aldılar, ilâhi çağrıya uymadılar. Bu yüzden bir sarsıntıya uğrayarak cezalarını çektiler.446 7.2.5.2 Medyen Halkı: Hz. Şuayıb'm peygamber olarak gönderildiği Medyen halkı ise, Allah'a kulluk ve ölçü-tartıyı tam yapma, helal kârla yetinme çağrısına uymadıkları gibi, dinlerine dönmediği takdirde, yurttan çıkarma tehdidinde bulundular, ona inananların kaybedeceğini belirttiler. Bu davranışları yüzünden bir sarsıntıya tutulup yurtlarında hiç yaşama-mış gibi oldular, izleri bile kalmadı.447 7.2.5.3 Lût Kavmi: Lût kavmi de yaptığı kötülük konusunda, peygamberlerinin kendilerine yaptığı çağrıyı dinlemedi, üstelik onunla alay etti. Sodom halkı, bu çağrıya kulak asmadığı için lâyık olduğu azabı gördü.448 7.2.5.4 İsrailoğulları: Kur'an'da, yahudilerin özellikleri, şu âyette çok veciz bir biçimde anlatılır: "Yahudiler, "Allah'ın eli sıkıdır" dediler; dediklerinden ötürü elleri bağlansın, lanet olsun. Hayır, Allah'ın iki eli de açıktır, nasıl dilerse sarfeder. Andolsun ki, sana rabbinden indirilen sözler, onların çoğunun azgınlığını ve inkârını arttıracaktır. Onların arasına kıyamete kadar sürecek düşmanlık ve kin saldık. Savaş ateşini ne zaman körükleseler, Allah onu söndürür. Yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar. Allah bozguncuları sevmez."449 Bu âyette geçen, "eli sıkıdır" ifadesi, cimriliği gösteren mecazi bir ifadedir. "Eli açıktır" ifadesi ise, cömertliğe işaret eder. Ancak bu iki ibare, daha geniş bir anlama da sahiptirler: "eli açık"= sınırsız güç ve kudret; "eli sıkı"= güç/kudret eksikliği. Öyle görünüyorki Medine yahudileri, müslümanların yoksulluğunu görünce, onların Allah yolunda mücadele ettikleri ve Kur'an'ın ilâhi vahiy olduğu şeklindeki inançlarını küçümsediler. Böylece bu âyette zikredilen yahudilerin, "Allah'ın eli sıkıdır" deyişi ve Âli İmran, 3/181'deki paralel söz, "Allah fakir olduğu halde, biz zenginiz" , onların İslama ve müslümanlara karşı tavırlarının dolaylı bir tanımıdır. Bu öyle bir inkâr ve tezyif tavrıdır ki, şu şekilde ifade edilebilir: "Eğer siz müslümanların Allah'ın iradesini yerine getirdiğiniz doğru olsaydı, Allah size kuret ve zenginlik verirdi. Oysa sizin yoksulluğunuz ve zayıflığınız sizi yalanlamaktadır. Yahut sizin bu iddianız, aslında Allah'ın size yardım edemediğini söylemek demektir." Ancak Kur'an'da çok sık başvurulan bu çarpıcı dolaylı anlatım tarzı (icaz), işaret ettiği tarihsel şartları çok aşan bir anlam taşır; yani, dünyevi zenginlikleri yahut güçleri, manevi açıdan "doğru yolda olmak" ile haksız biçimde özdeşleştiren bir zihinsel tavrı tasvir eder.450 Yahudi tarihinin iki tarihî dönemine işaret eden âyetler grubu ise, bu özellikleri dolayısıyla karşılaştıkları önemli olayları belirtir: "Kitapta İsrailoğullarına 'Doğrusu yeryüzünde iki defa bozgunculuk yapacak ve kibirlendikçe kibirleneceksiniz.' diye bildirdik. Bu ikiden birincisinin vakti gelince, üzerinize pek güçlü olan kullarımızı salacağız. Onlar memleketlerinizde her köşeyi kontrol altına alacaklar. Bu, yerine gelecek bir vaaddir. Bunun ardından sizi

443 Mü'min. 40/26. 444 Kasas, 28/4. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 361-362. 445 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 362. 446 A'raf, 7/74-79. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 362. 447 A'raf, 7/85-95; Hûd, 11/84-95; Ankebut, 29/36-37. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 362-363. 448 Ankebut, 29/28-35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 363. 449 Maide, 5/64. 450 Muhammed Esed, age, 1/205(81).

onlara galip getireceğiz. Mallar ve oğullarla size yardım edecek ve sizin sayınızı arttıracağız. İyilik ederseniz, kendinize iyilik etmiş olursunuz. Kötülük ederseniz, o da kendinizedir. İki vaadden ikincisinin vakti gelince, yüzü-nüzü üzüntüye sokmaları (kötülük yapmaları/onur kırmaları) ve önceden mabede (mescide) girdikleri gibi girme-leri, ele geçirdikleri yerleri harap etmeleri için onları tekrar göndereceğiz."451 7.2.5.5 Ye'cuc-Me'cuc: Zülkarneyn'in vardığı, iki dağ arasında yaşayan ve onun dilini anlamakta zorluk çeken bir kavim, Ye'cuc ile Me'cuc'un ülkede bozgunculuk yaptığını belirtti, hatta aralarına bir sed yapması için vergi ödeyebileceklerini bile söyledi. Zülkarneyn, onlann kendisine bedenen ve gerekli malzeme yönünden yardımda bulunmalarının yeterli olacağını belirtti. Hep birlikte sed yaptılar. Ye'cuc ve Me'cuc, bu şeddi aşamadı ve delip geçemedi.452 Âyetlerde sözü edilen iki dağ arasının, Kafkaslar olduğu yaygın bir kabul görmüşse de, âyetlerde ve hadislerde bu konuda kesin bir açıklama bulunmadığından bir yorumdan öteye geçmez. Bu yüzden, Kur'an'da yer alan Zül-karneyn meselinin asıl amacının, temsili bir üslûp içinde belirli ahlâki ilkelerin ifadesinden ibaret olduğu söylenebilir.453 Ye'cuc ve Me'cuc tabirleri de Kur'an'da kesin biçimde açıklanmaz.454 Klasik dönem sonrası müfessirlerin çoğu, bu kavimleri, Moğollar ve Tatarlarla özdeşleştirmektedir. Bu özdeşleştirme, daha çok, İbn Hanbel, Buhari ve Müslüm tarafından nakledilen oldukça güvenilir bulunan bir rivayete dayandırılır. Bu rivayete göre, Hz. Peygamber, bir gün gelecekten işaretler taşıyan bir rüya görür. Uykudan uyandığında, bu rüyasından sözederek, esefle, "Allah'tan başka tanrı yok. Yaklaşan felaketten ötürü vah Araplara! Ye'cuc Me'cuc şeddinde bugün küçük bir delik açıldı." der. Ortaçağdan beri bazı müslümanlar, bu rüyada 13. yüzyılda cereyan eden ve Abbasi Devletini yıkıp, böylece Arap siyasal gücünü felce uğratan Moğol istilasını önceden haber veren bir ima bulagelmişlerdir. Ye'cuc-Me'cuc olayının anlatıldığı âyetlerden sonraki "hesap günü"nden sözeden 99-101. âyetlere ve yine Ye'cuc ve Me'cuc'tan "hak vaad" olarak sözeden Enbiya, 21/96-97 âyetlerine dayanarak, Ye'cuc ve Me'cuc'un belli kavimler ya da var-lıklar anlamında değil, fakat son saatin çatmasından önce insan uygarlığının bütünüyle yok olmasma yol açacak bir toplumsal felaketler serisi anlamında, bütünüyle temsili bir unsur olduğunu söylemek son derece mantıkidir.455 7.2.5.7 Firavun Ve Yandaşları: Firavun ve yandaşları Kur'an'da bir kaç yerde bozguncu olarak nitelenir. 456Firavun, İsrailoğullarının erkek ço-cuklarını öldürüyordu, halkı sınıflara ayırıyordu.457 Böylece hem yaşama hakkını ayaklar altına alıyor, hem de halkı bölerek siyasi ve sosyal fesada yolaçıyordu. Ayrıca Firavun ve milletinin ileri gelenleri, kendi yaptıklarının korkunçluğunu unutturmak için, Hz. Musa'yı bozgunculuk çıkarmakla da suçlamıştı.458 7.2.5.8 Kâfirler: İnkâr (küfr) edenler birbirlerinin dostlarıdır. Mü'minler, birbirlerinin dostu olmazsa, yeryüzünde kargaşalık (fitne) ve büyük bir bozgun çıkar.459 Allah, inkâr edenlere ve Allah yolundan alıkoyanlara, bozgunculuklarına karşılık azap üstüne azap verir.460 7.2.5.9 Münafıklar Mü'minleri aldatmaya çalışan ikiyüzlüler, "bozgunculuk yapmayın" uyarılarını, "bizler sadece ıslah edicileriz" diyerek, dikkate almazlar. Ama onlar sahte ıslahçı, gerçek bozguncudur.461 Savaş gibi ciddi bir konuda söz verseler bile, bu sözlerine sâdık kalmazlar. Geri dönüp bozgunculuk yaparlar, akrabalık bağlarını keserler. İşte

451 İsra, 17/4-7. İsrailoğullarımn bu tarihsel dönemleriyle ilgili açıklama için bkz. Muhammed Esed, age, 2/560 (6-9). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 363-364. 452 Kehf, 18/93-98. 453 Bkz. Muhammed Esed, age, 2/604 (94). 454 Ye'cuc ve Me'cuc, Kitab-ı Mukaddes'teki belirgin bazı atıflara dayanarak (bkz, Tekvin, 10/2; 1 Tarihler, 1/5; Hezekiel, 20/8), bütün Avrupa dillerine, Gog ve Magog olarak geçmiştir. 455 Muhammed Esed, age, 2/605-606 (100). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 364-365. 456 A'raf, 7/103; Neml, 27/13-14; Kasas, 28/3-4. 457 Kasas, 28/3-4. 458 A'raf, 7/127; Mü'min, 40/26-27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 366. 459 Enfal. 8/73. 460 Nahl, 16/88. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 366. 461 Bakara, 2/8-15. Ayrıca bkz. Bakara, 2/204-205.

bu yüzden, onlar lânetlidir, kulakları sağır, gözleri kördür, şeytanın dürtüklemesine ve emrine uymuşlardır.462

7.3 FISK/FÂSIK: Kur'an'da elli küsur yerde geçen f-s-k (feseka) kökünden türeyen fiiller ile fâsık sözcüğü, Kur'an'da çok geçen ve anlam çerçevesi çok geniş olan sözcüklerden biridir. Feseka, Kur'an öncesi metinlerde, meyvenin filizlenmesi, kabuğundan çıkması, hayvanların, özellikle de farenin yuvasından çıkması anlamına gelir. Kur'an, bu sözcüğün anlam çerçevesini genişleterek, insanların ve başka varlıkların emirden ve yoldan çıkması anlamında kullanmış-tır.463 Bu bakımdan fısk kavramı, yoldan çıkma, doğru yoldan sapma, iyilik ve güzellikten çıkma, günaha batma, kötülüğe iyice batma anlamlarına gelir. Fısk tutum ve davranışları gerçekleştirene fâsık denir.464 7.3.1 Fısk Tutum Ve Davranışlar: Kur'an-ı Kerim'de genişçe ele alınan fısk tutum ve davranışlar, Allah ve peygamberlik kurumuyla ilgili fısk ve dinî buyruk ve yasaklarda gevşeklik ve ihmal anlamında fısk biçiminde ele alabiliriz.465 7.3.1.1 Allah Ve Peygamberlik Kurumuyla İlgili Fısk: Allah ve peygamberlik kurumuyla ilgili fısk tutum ve davranışlar, Allah'a inançsızlık, Allah'ın âyetlerini yalan-lama, Allah'ı unutma, nifak, Allah'ın indirdiğiyle hükmetmeme ve şeytanın Allah'ın emrinden çıkışı olarak sıralanabilir.466 A) Allah'a İnançsızlık: Hz. Peygamber'e, münafıkların önderi Abdullah bin Ubey konusunda şu emir verilmiştir: "Onlardan (münafıklardan) ölen kimsenin namazını sakın kılma, mezarı başında da durma! Çünkü onlar, Allah'ı ve peygamberini inkâr (küfr) ettiler, fâsık olarak öldüler."467 Müşriklerin puta tapmalarının anlamsızlığı ve Allah'ın yaratıcılığı ve yöneticiliği anlatıldıktan sonra, şu belirtilir: "İşte gerçek rabbiniz Allah budur. Gerçeğin dışında sadece sapıklık (dalâlet) vardır. Öyleyse nasıl olup da döndürülüyorsunuz? Böylece, fâsık olanların inanmayacaklarına dair rabbinin sözü gerçekleşmiş oldu."468 Peygamber soyundan gelenler arasında, pekçok yoldan çıkmış kişiler bulunabilir: "Andolsun ki Nuh'u ve İbrahim'i biz gönderdik. İkisinin soyundan gelenlere peygamberlik ve kitap verdik. Soylarından gelenlerin kimisi hidayeti (doğru yolu) bulmuştur, birçoğu da yoldan çıkmıştır."469 Allah'ın indirdiği apaçık âyetleri, yalnızca yoldan çıkmışlar inkâr eder: "Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail'e ve Mikail'e düşman olan kimse, bilsin ki Allah kâfirlerin düşmanıdır. Andolsun ki sana, apaçık âyetler indirdik. Onları sadece yoldan çıkmışlar inkâr (küfr) eder."470 Allah'ın, inanıp yararlı işler yapanlara iktidar, din ve güven nimetleri vereceğiyle ilgili sözleri gerçekleştikten sonra inkâr edenler, yoldan çıkmış demektir: "Allah, içinizden inanıp yararlı iş işleyenlere, onlardan öncekileri halef kıldığı gibi, onları da yeryüzüne halef kılacağına, onlar için beğendiği dini temelli yerleştireceğine, korkularını güvene çevireceğine dair söz vermiştir. Çünkü onlar bana kulluk eder, hiçbir şeyi bana ortak koşmazlar. Bundan sonra inkâr (küfr) eden kimseler, artık yoldan çıkmış (günaha gömülmüş) olanlardır. Namaz kılın, zekât verin, peygambere itaat edin ki size merhamet edilsin."471 Mü'min ve fâsık aynı değerde olamaz: "İnanan kimse, fâsık (yoldan çıkmış) kimseye benzer mi? Bunlar bir olamazlar. İnanıp yararlı iş yapanlara, bu yaptıklarına karşılık, varacakları cennet konakları vardır. Ama yoldan çıkanların varacağı yer ateştir."472 Bu âyet, müşrik olan Velîd bin Ukbe bn Ebi Mu'ayt hakkında inmiştir. Dolayısıyla buradaki fâsık, "müşrik" anlamında görülür.473 "Onların (Nuh ve İbrahim'in) izleri üzerinden peygamberlerimizi ardarda gönderdik. Meryem oğlu İsa'yı da ard-larından gönderdk. Ona uyanların gönüllerine şefkat ve merhamet duygularını koyduk. Üzerlerine bizim gerekli 462 Muhammed. 47/20-25. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 366. 463 Râgıb eMsfahânî, age, 572; İbnu'1-Cevâ, age, 464-465. 464 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 367. 465 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 367. 466 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 367. 467 Tevbe, 9/84. 468 Yunus, 10/33. 469 Hadîd, 57/26. 470 Bakara, 2/98-99. 471 Nur, 24/55-56. 472 Secde, 32/18-20. 473 Mukatil bin Süleyman, age, 181.

kılmadığımız, ama kendilerinin güya Allah'ın rızasını kazanmak için ortaya attıkları rehbâniyete (ruhbanca riya-zete/yaşayışa) bile gereği gibi riayet etmediler. İçlerinde inanmış olan kimselere ecirlerini verdik. Ama pek çoğu yoldan çıkmışlardır."474 "Onların (münafıkların) ister bağışlanmasını dile, ister dileme birdir. Onlara yetmiş defa bağışlanma dilesen bile, Allah onları bağışlamayacaktır. Bu, Allah'ı ve peygamberini inkâr (küfr) etmelerinden ötürüdür. Allah, fâsık (kötülüğe batmış) topluluğu doğru yola (hidayete) eriştirmez."475 Kitap ehlinin pek çoğu yoldan çıkmıştır: "Siz, insanlar için ortaya çıkarılan, ma'rufu (doğruluğu) emreden, münker'den (fenalıktan) alıkoyan, Allah'a inanan hayırlı bir ümmetsiniz. Kitap ehli inanmış olsalardı, kendileri için daha iyi olurdu. İçlerinde inananlar olmakla birlikte, pek çoğu yoldan çıkmıştır (fâsikûn)"476 Yoldan çıkma (fusûk), Allah'ın sevmediği durumlardandır: "Bilin ki, içinizde Allah'ın peygamberi bulunmaktadır. Eğer o, birçok işlerde size uymuş olsaydı, şüphesiz kötü duruma düşerdiniz. Ama Allah, size imanı sevdirmiş, onu gönüllerinize güzel göstermiştir; işte böyle olanlar, Allah katından bir lütuf ve nimet sayesinde doğru yolda bulunanlardır (râşidûn). Allah bilendir, bilgedir."477 B) Allah'ın Âyetlerini Yalanlama: Kur'an'da, Allah'ın âyetlerini yalanlama, fısk olarak nitelenir: "Âyetlerimizi inkâr (tekzîb) edenlere, yoldan çıkmalarından ötürü azap dokunacaktır."478 C) Allah'ı Unutma: Özellikle münafıkların Allah'ı unutması, Kur'an'da fısk olarak görülür: "Allah'ı unutup da, Allah'ın da kendilerini unuttuğu kimseler gibi olmayın. Onlar, yoldan çıkmış (fâsık) kimselerdir."479 "İkiyüzlü erkek ve kadınlar da birbirlerindendir: Kötülüğü emreder, iyiliğe engel olurlar; elleri de sıkıdır; Allah'ı unuttular, bu yüzden Allah da onları unuttu. Doğrusu ikiyüzlüler fâsıktır."480 Bunlar, ikiyüzlülüğü zihin bulanıklığından değil, bilinçli olan münafıklardır.481 D) Allah'ı, Peygamberi Ve Allah Yolunda Cihadı İkinci Dereceye Koyma: Yakınlarını koruma ve dünyevi nimetleri, Allah'a peygamberine ve cihada üstün tutma, fısk olarak değerlendi-rilir: "De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, akrabanız, elde ettiğiniz mallar, durgun gitmesinden korktuğunuz ticaret, hoşunuza giden evler, size Allah'tan, peygamberinden ve Allah yolunda savaştan daha sevgili ise, Allah'ın buyruğu gelene kadar bekleyin, Allah fâsık kimseleri doğru yola (hidayete) eriştirmez."482 E) Nifak (İnançta İkiyüzlüllük): İkiyüzlüler (münafıklar) şeytana benzer: Çünkü şeytan insana "inkâr et" deyip, insan da inkâr edince, "Doğrusu ben senden uzağım; alemlerin rabbi olan Alah'tan korkarım der. İkisinin de sonu zalimlerin cezası olan cehennemdir."483 "İstekli ya da isteksiz olarak verin, nasıl olsa kabul edilmeyecektir. Siz, şüphesiz fâsık bir topluluksunuz. Verdiklerinin kabul edilmesine engel olan. Allah'ı ve peygamberi inkâr (küfr) etmeleri, namaza tembel tembel gelmeleri, istemeye istemeye vermeleridir."484 İkiyüzlüler birbirlerindendir, kötülüğü emreder, iyiliği engeller, Allah'ı unuturlar, onlar fasıktırlar.485 İkiyüzlüler için peygamber bile bağış dilese, Allah onları bağışlamaz. Çünkü Allah'ı ve peygamberini inkâr (küfr) ederler. Allah fâsık topluluğu doğruya eriştirmez.486 Müslümanlara, kendilerinden hoşnut olmaları için and verirler.

474 Hadîd. 57/27. 475 Tevbe, 9/80. 476 Âli İmran, 3/110. 477 Hucurat, 49/7-8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:367-370. 478 En'am 6/49. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 370. 479 Haşr, 59/19. 480 Tevbe, 9/67. 481 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 370. 482 Tevbe 9/24. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 370. 483 Haşr, 59/16-17. 484 Tevbe, 9/53-54. 485 Tevbe, 9/67. Bu âyettteki fısk'ın, Hz. Peygamberin emrine muhalefet anlamı olduğu görüşü (İbnu'l-Cevzî, age, 465), pek doğru görünmüyor. 486 Tevbe, 9/80; Münafîkûn, 63/6.

Ama, müslümanlar onlardan hoşnut olsa bile, Allah yoldan çıkmış (fâsık) kimselerden hoşnut olmaz.487 Yüce Allah, münafıkları şöyle tanıtır:

"İkiyüzlüler sana gelince 'Senin şüphesiz Allah'ın peygamberi olduğuna şehadet ederiz.' derler. Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu bilir. Bunun yanında Allah, ikiyüzlülerin yalancı olduklarını da bilir. Onlar, yeminlerini kalkan edinerek Allah'ın yolundan alıkoyarlar. İşledikleri, gerçekten kötüdür. Bu, önce inanıp sonra inkâr etmiş olmaları yüzündendir. Bundan ötürü kalpleri mühürlenmiştir; artık anlamazlar."488 F) Allah'ın İndirdiğiyle Hükmetmemek: Ehli kitap, Allah'ın indirdikleriyle hükmetmemekle, fısk bir davranış içine girmiş demektir: "İncil sahipleri, Allah'ın onda indirdikleriyle hükmetsin. Allah'ın indirdikleriyle hükmetmeyenler, işte onlar fâsık olanlardır."489 "O halde, Allah'ın indirdiğiyle aralarında hükmet. Allah'ın sana indirdiği Kur'an'ın bir kısmından seni vazge-çirmelerinden sakın, onların heveslerine uyma. Eğer yüz çevirirlerse bil ki, Allah bir kısım günahları yüzünden onları cezalandırmak istiyor. İnsanların pek çoğu, gerçekten fâsıktırlar."490 G) Şeytan'ın Allah'ın Emrinden Çıkışı: Allah'ın "Ademe secde" emrini dinlemeyen İblis, onun buyruğu dışına çıktı. Bu yüzden o ve soyu (avanesi) dost edinilmez, aslında onlar insana düşmandır.491 7.3.1.2 Dini Buyruk Ve Yasaklarda Gevşeklik Ve İhmal (Allah'ın İradesine Ters Davranışta Bulunmak): Fısk'ın ikinci anlam alanı, yanlış tutum ve davranışlarda bulunmaktır. Fısk, ister az, isterse çok olsun günah işlemek demektir. Ama genellikle, çok günah işlemek olarak bilinir.492 Nitekim Türkçe'de de "fısku fücura daldı/battı" denir. Fâsık terimi, çoğunlukla dinî hükme bağlanan ve onu ka-bul eden ama bütün veya bir kısım hükümlerini ihlal eden kişi için kullanılır. Aslî kâfire fâsık denilmesi, aklın ve fıtratın ortaya koyduğu hükmü ihlal edişi dolayısıyladır.493 Bu anlam alanından yola çıkarak fâsık sözcüğü "günahkâr mü'min" için kullanılır olmuştur. Yaptığı yanlış işler, "dinden çıkma" anlamına gelmez.494 A) Ahlâki -Hukuki İhlaller : Dinî buyruk ve yasakarda gevşeklik ve ihmal konusundaki fısk tutum ve davranışların bir bölümü, ahlâkî-hukukî ihlâllerdir.495 1- Yalan Haber Yaymak Ve Yalancı Şahitlik: Fâsık, iki yerde yalancı anlamında kullanılmıştır.496 Yalancının haberi, doğruluğu araştırılmadan kabul edilirse, olumsuz bazı sonçlar doğurur: "Ey inananlar! Eğer yoldan çıkmışın (fâsık) biri size bir haber getirirse, onun iç yüzünü araştırın. Yoksa bilmeden (farkına varmadan) bir millete (topluluğa) fenalık edersiniz de sonra ettiğinize pişman olursunuz."497 Bu âyet, o sırada müslüman olan Velid bin Ukbe hakkında inmiştir. Hz. Peygamber onu zekât tahsildarı olarak göndermişti. Hz. Peygambere gelip şöyle bir yalan söylemişti: "Mustalıkoğulları bana zekât ödemedi. Beni öldürmek istedi." Ancak, Mustalıkoğulları gelip gerçeği söylediler.498 Özellikle yazılı veya görüntülü medyanın haberleri bu âyetin gösterdiği doğrultuda değerlendirilmelidir. İffetli kadınlara zina iftirasında bulunanlara fâsık denmiştir: çünkü böyleleri toplumun aile yapısında derin ya-ralar açabilir: "İffetli kadınlara zina isnad edip de, sonra dört şahit getiremeyenlere seksen değnek vurun, ebediyyen onların

487 Tevbe, 9696. 488 Münafîkûn, 63/1-3. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 371. 489 Maide, 5/47. 490 Maide, 5/49. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 371-372. 491 Kehf, 18/50. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 372. 492 Râgıb el-Isfahâni, age, 572. 493 Ragıb el-Isfahâni, age, 572. 494 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 372. 495 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 373. 496 İbn’l-Cevzi, age, 465. 497 Hucirât, 49/6. 498 Vahidî, Esbâbu Nuzüli’l Kur'an. 407-408. Ahmd bin Hanbel, Müsned, 4/279.

şahitliğini kabul etmeyin. İşte onlar, yoldan çıkmış (fâsık) kimselerdir. Ama bundan sonra tevbe edip düzelenler bunun dışındadır. Şüphesiz Allah bağışlar ve merhamet eder."499 Böylece zina konusunda ikinci dereceden yapılan itham ve yakıştırmaların, pratikte önü alınmak istenir.500 2- Ahde Vefasızlık: Kur'an'da, ahde vefasızlığın bazı örnekleri, fısk olarak değerlendirilmiştir. Yolculuk sırasında ölüm musibeti gelmişse iki tanınmayan (yabancı kişi) şahit tutulur: "Eğer bu şahitlerin günah işlemiş oldukları ortaya çıkarsa, ölene daha yakın hak sahibi diğer iki kişi bunların yerine geçer ve 'Bizim şahitliğimiz ikisininkinden de daha doğrudur, biz aşın gitmedik, yoksa şüphesiz zulmedenlerden oluruz' diye Allah'a yemin ederler. Bu şahitliği gerektiği gibi yapmalarını veya yeminlerinden sonra yeminlerin kabul edilmemesinden korkmalarını daha iyi sağlar. Allah'tan sakının, dinleyin. Allah fâsık kimselere doğru yolu (hidayeti) göstermez."501 Kalpleri mühürlenen kâfirler, peygamberleri yalanlar, onların pek çoğu onmaz günahkârdır: "İşte kasabalıların haberlerini sana anlatıyoruz. Andolsun ki onlara peygamberleri belgeler getirdi. Önceleri yalanladıklarından ötürü bir daha inanmadılar. Allah kâfirlerin kalplerini böylece kapatıp mühürler. Onların pekçoğunda ahde bağlılık görmedik, pekçoğunu fâsık (onmaz günahkâr) kimseler olarak bulduk."502 Müşriklerin de pek çoğu fâsıktır: "Şunu iyi bilin ki (müşrikler) size üstün gelselerdi, ne bir yakınlık, ne de bir ahid (vefa) gözetirlerdi. Kalpleriyle istemezken, sizi ağızlarıyla hoşnut etmeye uğraşırlar. Pek çokları fâsıktırlar. Allah'ın âyeterini az bir değere değişip, onun yolundan alıkoydular. Onların işledikleri, gerçekten ne kötüdür. Onlar hiçbir mü'minin yakınlık veya ahdini gözetmezler. İşte aşırı gidenler bunlardır. Eğer tevbe eder, namaz kılar ve zekât verirlerse, sizin din kardeşiniz olurlar. Bilen kimseler için âyetleri uzun uzadıya açıklıyoruz."503 3- Allah Adı Anılmayan Nesneleri Yemek: Kur'an'da Allah adı anılmadan kesilen hayvanların etini yemek, fısk (günahkârca davranış) olarak nitelenir: "Leş, kan, domuz eti, Allah'tan başkası adına kesilenler -canları çıkmadan önce kesmemişseniz- boğulmuş, bir yerine vurularak öldürülmüş, düşüp yuvarlanmış, başka bir hayvan tarafından susulmuş, yırtıcı hayvan tarafın-dan yenmiş olanları, dikili taşlar üzerine boğazlananlar ile fal oklarıyla kısmet adamanız, size haram kılındı. Bunlar, fısk'tır.(..)"504 "Üzerine Allah'ın adı anılmadığı kesilmiş hayvanları yemeyin. Bunu yapmak, Allah'ın yolundan çıkmaktır (fısk)(..).505 "De ki: 'Bana vahyolunanda; leş, akıtılmış kan, domuz eti -ki pistir- ve günah (fısk) işlenerek Allah'tan başkası adına (putperestçe) kesilen hayvandan başkasını yemenin haram olduğuna dair bir emir bulamıyorum. Fakat darda kalan, başkasının payına el uzatmamak ve zaruret miktarını aşmamak üzere bunlardan da yiyebilir. Doğrusu rabbim, bağışlar ve merhamet eder."506 Mü'min, yiyeceği nesnelerde bile Allah bilincini gözetir. 507 4- Zulüm: İsrailoğulları kendilerine bildirilen ilâhi mesajı, başkalarıyla değiştirdikleri için, zulüm işlemişler, böylece yol-dan çıkmışlardı: "Şöyle demiştik: Şu şehre (ülkeye) girin. Orada dilediğiniz gibi bol bol yiyin. Secde ederek kapısından girin. 'Bağışla' deyin. Biz de yanılmalarınızı bağışlarız. İyilere daha da arttırırız.' Ama zulmedenler, kendilerine söylenmiş olan sözü başka sözle değiştirdiler. Biz de zalimlere, yoldan çıkmaları (fısk) dolayısıyla gökten azap indirdik."508 Cumartesi yasağına uymayan İsrailoğulları, Kur'an'da zalim ve fâsik olarak adlandırılır: "Kendilerine yapılan öğütleri unutunca, biz fenalıktan menedenleri kurtardık ve zâlimleri, Allah'a karşı gelmeleri (fısk) dolayısıyla şiddetli azaba uğrattık."509

499 Nûr, 24 /4-5. 500 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 373. 501 Maide, 5/106-108. 502 A’raf, 7/101-102. 503 Tevbe, 9/8-11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 374. 504 Maide, 5/3. 505 En'am, 6/121. 506 En’am, 6/145. 507 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 375. 508 Bakara, 2/58-59. 509 A'raf, 7/165. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 375-376.

5- Borçlanma İşleminde Katibe Veya Şahide Zarar Vermek: Borçlanma işleminde kâtibe veya şahide zarar vermek, Kur'an'da fısk olarak değerlendirilir: "(..) Alış-veriş yaptığınızda şahit tutun. Kâtibe de, şahide de zarar verilmesin. Eğer zarar verirseniz, o zaman doğru yoldan çıkmış (fâsık) olursunuz. Allah'tan sakının. Allah, size öğretiyor. Allah, her şeyi biliyor."510 6- Servetiyle Şımarma (Teref): Servet sahipleri (mutrefûn), ellerindeki güce güvenerek Allah'ın emrine karşı çıkabilir, sırt çevirerek, günahkârca yaşamaya devam edebilir: "Bir şehri (toplumu) yoketmek istediğimiz zaman, şımarık varlıklarına (mutref lere) yola gelmelerini emrederiz. Ama onlar yoldan çıkarlar (fısk yaparlar). Artık o şehir yok olmayı hakeder. Biz de onu yerle bir ederiz."511 7- Livâta (Homosksüellik): Lût kavminin çirkin davranışı, Kur'an'da fısk (günaha gömülüp gitme) olarak belirtilir: "Lût'a da hüküm ve ilim verdik. Onu çirkin işler işleyen kasabadan kurtardık. Doğrusu onlar yoldan çıkmış (fâsık: günaha gömülüp gitmiş) kötü bir milletti."512 "Elçilerimiz Lût'a gelince, onun fenasına gitti. Ona 'Korkma ve üzülme, doğrusu biz seni ve geride kalacaklardan olan karının dışında, aileni kurtaracağız. Bu kasaba halkına, yaptıkları yolsuzluklardan (fısk'tan) ötürü, gökten elbette bir azap indireceğiz' dediler."513 8- Çirkin Söz (Sebb): İki yerde fusûk sözcüğü, müslümanlann birbirleriyle konuşmasıyla ilgili görgü kurallarını belirtilir. Hac yolculuğu sırasında, uyulması gerekli yasaklar arasında, çirkin sözlerden sakınmak da yer alır: "Hac bilinen aylardadır. O aylarda hacca girişen kimse, bilmelidir ki, hacda kadına yaklaşmak (refes: çirkin konuşma), sövüşmek (fusûk: yakışıksız davranış) ve döğüşmek/didişmek (cidal: kavga) yoktur. Ne iyilik yaparsanız, Allah onu bilir. Kendinize azık edinin. Şüphesiz azığın en iyisi, takvâ'dır (Allah korkusudur). Ey akıl sahipleri, benden korkun."514 Kötü sözlerin söylenmesi aslında her zaman yasaktır. Ama hac yolcu luğundaki yorgunluk ve gerginlik, böyle sözlere daha çok yol açabilir. Bu yüzden dikkatli olunmalıdır. Müslümanlar birbirleriyle konuşurken, birbirlerini ayıplamayacak ve kötü sanlarla çağırmayacaktır; birbirleriyle iyi hitap çerçevesinde geçineceklerdir: "Ey iman edenler! Bir topluluk, ötekini alaya almasın, belki de onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da başka kadınları alaya almasınlar, belki de onlar kendilerinden daha iyidirler. Birbirinizi ayıplamayın, birbirinizi kötü lakaplarla (sanlarla) çağırmayın. İnandıktan sonra yoldan çıkmış olmak (fusûk: çirkin söz ve davranış) ne kötü bir addır. Tevbe etmeyenler, işte onlar zâlimlerdir."515 Görüldüğü gibi, her iki âyet de, fusûk sözcüğüyle anlatılan fısk'ın bu türünde, mü'minlere seslenmektedir.516 B) Yahudilerin Fısk Tutum Ve Davranışları: Yahudilerin savaştan kaçınması, cumartesi yasağını çiğnemesi ve mü'minlerden hoşnutsuzluğu. Kur'an'da fısk olarak belirtilir. Yalnız Kur'an mesajının evrenselliği, bu özelliklerin benzer davranışlarda bulunan başkaları için de geçerli olacağı anlamına gelir.517 1- Yahudilerin Savaştan Kaçınması: İsrailoğullarının, ceberutların beldesine (Suriye'deki Eriha'ya) iniş çıkışları, şirk söz konusu olmayan bir ma'siyet

510 Bakara, 2/282. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 376. 511 İsra, 17/16. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 376. 512 Enbiya. 21/74. 513 Ankebut, 29/33-34. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 376-377. 514 Bakara, 2/197. 515 Hucurât, 49/11. Buradaki "inandıktan sonra yoldan çıkmış olmak, ne kötü bir addır" bölümünü. Muhammed Esed (age,3/l055-1056-/13) "[kişi] iman ettikten sonra ona hiç bir şekilde günah isnad etmeyin" biçiminde karşılar, En'am. 6/82'deki "zulüm işleyerek inançlarını karartmayanlar" bölümüne gönderme yapar. 516 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 377. 517 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 378.

(günü) olarak değerlendirilir:518 "İsrailoğulları şöyle dediler: 'Ey Musa! Onlar orada oldukça, biz asla oraya girmeyeceğiz. Sen ve rabbin, gidin savaşın. Biz burada oturacağız.' Musa 'Rabbim! Ben ancak kendime ve kardeşime söz geçirebiliyorum. Artık bi-zimle bu yoldan çıkmış (fâsık) milletin arasını ayır.' dedi. Allah 'Orası onlara kırk yıl haram kılındı. Yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaşacaklar. Sen yoldan çıkmış millet için tasalanma' dedi."519 Bu âyetteki, "fâsık" sözcüğü, şirk veya küfür sözkonusu olmaksızın emri dinlemeyen (Hz. Musa'nın emrine isyan) olarak yorumlanır.520 2- Yahudilerin Cumartesi Yasağını Çiğnemesi: Yahudilerin cumartesi yasağını çiğnemesi, Kur'an'da fısk olarak görülür: "Onlara, deniz kıyısındaki kasabanın durumunu sor. Cumartesi yasaklarını çiğniyorlardı. Cumartesileri balıklar sürüyle geliyor, başka günler gelmiyorlardı. Biz onları, yoldan çıkmaları (fisk) sebebiyle böylece deniyorduk."521 3- Yahudilerin Mü'minlerden Hoşnutsuzluğu: Kur'an'da yahudilerin mü'minlerden hoşnutsuzluğu, sorulu bir üslupla, fısk olarak belirtilir: "De ki: Ey kitap ehli! Allah'a, bize indirilene ve daha önce indirilene inanmamızdan ve pekçoğunuzun fâsık (kötülük yapan) olmasından ötürü mü bizden hoşlanmıyorsunuz?"522 7.3.2 Fâsık'ın Kişilik Yapısı Fâsık'ın kişilik yapısını çözümlemek için, fısk'ın dinî, ahlâki ve sosyal niteliğini de çözümlemek gerekir.523 7.3.2.1 Fışkın Dinî Niteliği: Kur'an'da, fısk olarak değerlendirilen bazı tutum ve davranışlar, küfür ve dalâlet kavramlarıyla ilintili olarak belirtilir.524 A) Fısk-Küfür İlişkisi: Bazı âyetlerde fısk'ın doğrudan "küfür" (inançsızlık) kavramı anlamında veya onunla ilgili olarak kullanıldığını görüyoruz. Bu çeşit âyetleri, beş ana grupta toplayabiliriz. 1) Ehli kitabı konu alan âyetler: "Kitap ehli inanmış olsalardı, kendileri için daha hayırlı olurdu. İçlerinde inananlar olmakla beraber, pekçoğu yoldan çıkmıştır."525 Bu âyette, inananlar ile fâsıklar zıt kutupta gösterilmiştir: mü'minler x fâsıklar. Buna göre, fısk=küfr sonucu çıkarılabilir. 2) Müminleri konu alan âyetler: "(..) Çünkü onlar (inanıp yararlı iş yapanlar), bana kulluk eder, hiçbir şeyi bana ortak koşmazlar. Bundan sonra inkâr (küfr) eden kimseler, işte onlar artık yoldan çıkmış (fâsık) olanlardır."526 Bu âyete göre kâfir, fâsık demektir: kâfîr=fâsık; yani fısk=küfr. "(..) Ama Allah size imam sevdirmiş, onu gönüllerinize güzel göstermiş; inkarcılığı (küfr), yoldan çıkmayı (fusûk) baş kaldırmayı (isyan) size iğrenç göstermiştir(..)"527 Bu âyet, imanı bir tarafa, küfür, fusûk ve isyanı ise öbür tarafa koyarak zıtlıklarım belirtmiştir. Bir iman-fusûk sözedilebilirse de, küfür ile fusûk'un farklı olduğu da görülür:iman x küfür-fusûk-isyan. 3) Mü'min-fâsık karşılaştırması yapan âyetler: "İnanan kimse (mü'min), yoldan çıkmış (fâsık) kimseye benzer mi? Bunlar bir olamazlar."528 Bu âyet çok açık biçimde, mü'min-fâsık karşıtlığını belirtir: mü'min x fâsık. 4) Fâsıkların inanmayacağını belirten âyet:

518 İbnu'l-Cevzi, age, 465. 519 Maide, 5/24-26. 520 Mukatil bin Süleyman, age, 181. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 378. 521 A’raf, 7/163. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 378. 522 Maide, 5/59. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 378-379. 523 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 379. 524 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 379. 525 Âli İmran, 3/110. 526 Nur, 24/55. 527 Hucurât, 49/7. 528 Secde, 32/18.

"Böylece, fâsık olanların inanmayacaklarına dair rabbinin sözü gerçekleşmiştir."529 Bu âyete göre fısk'ın sonucu, imansızlıktır: fısk - imansızlık. 5) Küfr'ün sonunu fısk'a bağlayan âyetler: "İnkâr (küfr) edenler, ateşe sunuldukları gün, onlara 'Dünyadaki hayatınızda sizin için güzel olan her şeyi har-cadınız, onların zevkini sürdünüz. Ama bugün, yeryüzünde haksız yere (küstahça) büyüklük taslamanızın (istik-bâr) ve yoldan çıkmanızın (fısk) karşılığında alçaltıcı bir azap göreceksiniz."530 Bu âyet, küfr'ün cehenneme yol açmasını, istikbâr ve fısk'a bağlamıştır: küfr > ateş/istikbâr + fısk. "Peygamberlerden azim sahibi olanlar gibi sabret. İnkarcılar (kâfirler) için acele etme. Onlar, kendilerine söz verileni gördükleri gün, dünyada sadece gündüzün bir müddeti eğlendiklerini sanırlar. Bu bir bildiridir. Yoldan çıkmış/sapkın olanlardan (fâsıkûn) başkası mı yok edilir?"531 Bu âyet, küfr'ün yok edilmeye, fısk dolayısıyla sebep olduğunu gösteriyor. Bunu şöylece gösterebiliriz: küfr > helâk/fısk. Bir yaklaşıma göre küfür, Kur'an'da yalnızca olumsuz sayılan tüm dinî-ahlâki değerlerin en kapsamlı kelime karşılığı olmakla kalmamakta, aynı zamanda tüm "olumsuz" nitelikler sisteminin merkezi işlevini de yerine getirmektedir. Sistemi kavramaya yarayan, anahtar terimler beş tanedir: 1) Fısk/fusûk, 2) Fecr/fücur (Fâcir), 3) Zulüm (zâlim), 4) î'tidâ (Mu'tedi), 5) İsraf (Müsrif). Fâsık'ın ve aynı şekilde kalan dört terimin de anlamsal kurgu açısından kâfirle ortak birçok yanı bulunmaktadır, hatta bir çok durumda bunlar arasında ayrıma gitmek fevkalade zorlaşmaktadır. Göründüğü kadarıyla, belli bir dereceyi aştığında küfür, fıska dönüşmektedir. Yani fısk, küfrün daha ileri bir derecesidir, -Beydâvî'nin belirttiği gibi-fâsik, kâfirin çok inatçı bir türüdür.532 Buna göre, küfr-fısk ilişkisi, şöylece belirtilebilir: Küfr + küfr + ... = Fısk. Bu yaklaşımın uygulanabileceği âyetler, ancak son gruptaki âyetler olabilir. Çünkü ancak bu âyetlerde, fısk'ın küfr'ün ileri derecesi olduğu sonucu çıkarılabilir. Anlaşılan odur ki, fısk, imandan küfre geçişin bazan kuvvetli bir tehlike halini alabildiği hassas bir nokta oluş-turabilmektedir.533 B) Fısk-Dalâlet/Hidâyet İlişkisi: Fısk-dalâlet arasındaki ilişkiden söz eden âyetleri, dört ana grupta toplayabiliriz: 1) Dalâlet-Fısk eşitliğini belirten âyet: "(..) İnananlar bu örneğin rablerinden bir gerçek olduğunu bilirler. İnkâr (küfr) edenler ise, "Allah bu misalle neyi murad etti?' derler. O, bu misalle birçoğunu saptırır, bir çoğunu yola getirir. Onunla saptırdığı, yalnız fâsıklardır."534 Bu âyetteki zıtlıkların dizilişi, şöyledir: mü'minler x kâfirler, dalâlet x hidayet, dalâlet x fâsikûn (fısk). Âyetin, dalâleti fısk'a eşit tuttuğu açıkça görülüyor. Burada sözün yalnızca fâsıklara hasredilmesi fısk'ın onları dalâlete müsaid hale getirdiğini ve ona yönelttiğini anlatmak içindir. 2) Zarar-fısk eşitliğini, ittîkâ gerektiğini belirten âyetler: "(..) Alış-veriş yaptığınızda şahit tutun. Kâtibe de, şahide de zarar verilmesin. Eğer zarar verirseniz, doğru yol-dan çıkmış (fusûk: günahkârca davranış yapmış) olursunuz. Allah'tan sakının. Allah, size öğretiyor. Allah, herşeyi bilir."535 Bu âyet, imanla ilgili bir konudan sözetmediği için, dalâlet sözcüğü doğrudan yer almamıştır. Takva ile hidayet arasında doğrudan ilişki kuran âyetler536 dolayısıyla, hak yol üzere olmak anlamıyla ilişkisi kurulabilir: zarar= fusûk x ittikâ. 3) Fısk'ın imansızlığa yol açtığını belirten âyet: "İşte gerçek rabbiniz Allah budur. Gerçeğin (hak) dışında sadece sapıklık vardır. Öyleyse nasıl olup da döndürülüyorsunuz? Böylece, fâsık olanların inanmayacaklarına dair rabbinin sözü gerçekleşmştir."537 Bu âyetteki yargı dizisi, şöyledir: hak x dalâl//fısk - imansızlık. 4) Fısk-hidâyet zıtlığını belirten âyetler: Bir bölük âyet, Allah'ın fâsıkları doğruya (hidâyete) eriştirmeyeceğini anlatır. Buna göre fısk, hidâyete, yani

529 Yunus, 10/33. 530 Ahkâf. 46/20. 531 Ahkâf, 46/35. 532 Toshihiko İzutsu, Kur'an'da Dinî ve Ahlaki Kavramlar, 21-212. 533 Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an’ın Temel Kavramları, 128. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 379-381. 534 Bakara. 2/26. 535 Bakara, 2/282. 536 Bakara, 2/2-5; Maide, 5/108. 537 Yunus, 10/33.

doğruya ve güzele giden yolda en büyük engellerden biridir: " (..) Allah'tan sakının, dinleyin. Allah fâsık kimseleri doğruya eriştirmez."538 Bu âyetteki yargı dizisi, şöyledir: İttîkâ + hidayet x fâsikûn (fısk). "De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, akrabanız, elde ettiğiniz mallar, durgun gitmesinden korktuğunuz ticaret, hoşunuza giden evler, sizce Allah'tan, peygamberinden ve Allah yolunda savaştan (cihad) daha sevgili ise, Allah'ın buyruğu gelene kadar bekleyin. Allah, fâsık kimseleri doğru yola eriştirmez."539 Bu âyetteki yargı dizisi şöyledir: dünya > Allah + peygamberi + cihad -Allah'ın buyruğu// hidayet x fısk. "Onların (münafıkların) ister bağışlanmasını dile, ister dileme, birdir. Onlara yetmiş defa bağışlanma dilesen bile, Allah onları bağışlamayacaktır. Bu Allah'ı ve peygamberini inkâr (küfr) etmelerinden ötürüdür. Allah, yoldan çıkmış (fâsık) topluluğu doğru yola eriştirmez."540 Bu âyetteki yargı dizisi şöyledir: af x küfr// hidayet x fısk. "Andolsun ki Nuh'u ve İbrahim'i biz gönderdik. İkisinin soyundan gelenlere peygamberlik ve kitap verdik. Soyla-rından gelenlerin kimi doğru yoldadır (muhtedi), birçoğu da yoldan çıkmıştır (fâsık)."541 Bu âyetteki yargı dizisi şöyledir: hidayet (muhtedi x fısk (fâsık) "Musa milletine ' Ey milletim! Beni niçin incitirsiniz? Oysa, benim size gönderilmiş Allah'ın bir peygamberi ol-duğumu biliyorsunuz.' demişti. Ama onlar yoldan sapınca, Allah da onları saptırmıştı. Allah, yoldan çıkan (fâsık) topluluğu doğru yola eriştirmez."542 Bu âyetteki yargı dizisi şöyledir: insanın sapması-Allah'in saptırması// hidayet x fısk. Bütün bu âyetlerden zıtkavram yoluyla, dalâletin sebebinin fısk olduğu anlaşılır. Allah, başlangıçta hidâyet fıtratı üzere yarattığı kullarından hiçbirini, istemedikleri halde saptırmaz. Dalâleti tercih edenler için Allah, onların kalplerinde dalâleti yaratmaktadır. Bu, onların taleplerini yerine getirmesidir. Yukarıdaki âyetlerden anlaşılacağı üzere, fâsıkların doğru yola (hidayete) eriştirilmeyişlerinin sebebi, fısk'tır. Allah'ın sünnetindeki hidayetten, akıl ve duyularla hidayete ermekten çıkmak manasına gelen fısk'tır.543 Buradaki fâsıklardan murat, küfürden alt mer-tebede olan günahları işleyen âsiler değildir. Bu âyetlerdeki hidayet, şöylece de yorumlanmıştır: Haksız ve günahkârca davranışlarında aşın derecede ileri giden, kötülükte inat ve ısrar gösteren kimseler, tevbe etmek ve imana erişmek konusundaki bütün yatkınlıklarını kaybetmişlerdir.544 C) Şirk- Fısk İlişkisi: Müşrikler, münafıklara üstün gelirse, ne bir yakınlık, ne de bir ahid (andlaşma) gözetirler. Kalpleriyle istemez-ken, ağızlarıyla hoşnut etmeye uğraşırlar. Onların pek çoğu fâsıktır.545 Fâsık olanların inanmayacağı, Allah'ın gerçekleşmiş sözüdür.546 7.3.2.2 Fışkın Ahlâki Niteliği: Kur'an'da, hıyanet (ahde vefasızlık), istikbâr, fesat ve zulüm gibi bazı tutum ve davranışlar, fısk ile ilintisi kuru-larak ele alınır.547 A) Fısk-Hıyanet (Ahde Vefasızlık) İlişkisi Fâsık'ların tutum ve davranışlarında görülen ortak yönlerden birisi de, ahde vefasızlık (hıyanet/sadakatsizlik) tutumunu benimsemiş olmalandır. Bu açıdan fâsıkları, beş grupta ele alabiliriz:548

538 Maide, 5/108. 539 Tevbe, 9/24. 540 Tevbe, 9/80; Munafîkun, 63/6. 541 Hadid, 57/26. 542 Saf. 61/5. 543 Lütfullah Cebeci, Kur'an'da Şer Problemi, 242. 544 Muhammed Esed, age, 1/373 (111), (M. Reşid Rıza, Menar, 10/657'den). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 381-384. 545 Tevbe, 9/8. 546 Yunus, 10/33. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 384. 547 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 384. 548 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 384-385.

1- Münafık-Fâsıklar: Münafık fâsıkların en belirgin özelliği, ahde vefasız oluşlandır. Nifak, bir inanç aldatmacasıdır, dinsel riyadır. Nitekim, münafıklann bu özellikleri, şöylece, belirtilir: "İkiyüzlüler sana gelince, 'senin şüphesiz Allah'ın peygamberi olduğuna şehadet ederiz' derler. Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu bilir. Bunun yanında Allah, ikiyüzlülerin yalancı olduklarını da bilir. Onlar, yeminlerini kalkan edinerek Allah'ın yolundan alıkoyarlar (uzaklaşırlar). Yaptıkları ne kadar kötüdür. Bu, önce inanıp, sonra inkâr etmiş olmalarından dolayıdır. Bu yüzden, kalpleri mühürlenmiştir, artık anlamazlar."549 "Sizi hoşnut etmek için Allah'a yemin ederler. Eğer inanıyorlarsa, Allah'ı ve peygamberini hoşnut etmeleri ge-rekir. (..) İkiyüzlüler, kalplerinde olanı haber verecek bir sûrenin inmesinden çekiniyorlar. De ki: Alay edin bakalım, Allah çekindiğiniz şeyi ortaya koyacaktır. Onlara, soracak olursan, 'Biz eğlenip oynuyorduk' diyecekler. De ki: Allah'la, âyetleriyle, peygamberiyle mi alay ediyordunuz? Özür beyan etmeyin. İnandıktan sonra inkâr (küfr) ettiniz. İçinizden bir topluluğu affetsek bile, suçlanndan ötürü bir topluluğa da azap ederiz. İkiyüzlü erkek ve kadınlar da birbirlerindendir: Kötülüğü emreder, iyiliğe engel olurlar. Elleri de sıkıdır. Allah'ı unuttular. Bu yüzden Allah da onlan unuttu. Doğrusu ikiyüzlüler, fâsıktır. Allah, ikiyüzlü erkek ve kadınlara ve kâfirlere, ebedi kalacakları cehennemi hazırlamıştır. Orası, onlara yeter. Allah lanet etsin! Onlara devamlı azap vardır"550 Bu âyetteki yargı dizisi şöyledir: Yemin - gerçek korkusu - alay - affedilmeyecekleri - Allah'ı unutma - cehennem. Münafıklar, aynen şeytan gibi hemen yariyolda bırakırlar.551 Onlar müslümanlara, kendilerinden hoşnut olmaları için and verirler. Ama onlar razı olsa bile, Allah, yoldan çıkmış (fâsık) kimselerden hoşnut olmaz.552 Bu "laf çok, hareket yok" prensibi, dildeki sadakatin arkasından gelen davranış ihaneti, Kur'an âyetlerinde bir fâsıkın tipik niteliğinin belirlenmesinde kritik rolü oynayan öge görünümündedir.553 2- Firavun Ve Yandaşları: Münafıkların davranışlarındaki ahde vefasızlık tulumu, Firavun'da ve yandaşlarında da görülür. Hz. Musa, mucizeleri gösterdiğinde gülmüşlerdi, doğru yola dönmeleri için azaba uğratılınca, Hz. Musa'dan Allah'ın verdiği ahde göre ona dua edip doğru yola erişmeye söz verdiler. Ama azap kaldırılınca sözlerinden hemen döndüler. Firavun, Mısır'ın tek hakimi ve Hz. Musa'dan üstün olduğunu belirtti. Milleti, kendilerini küçümsemesine rağmen ona itaat ettiler. Bu yüzden onlar yoldan çıkmış (ayarülmış) bir topluluktu.554 3- Kâfır-Fâsıklar: Allah'ın verdiği örneği anlayamayıp sapıtan kâfir-fâsıklar, Allah'la yapılan sözleşmeyi kabulden sonra hemen bozarlar. Allah'ın birleştirilmesini buyurduğunu ayırırlar ve yeryüzünde bozgunculuk yaparlar. Bu yüzden zarara uğrarlar.555 Bu âyetlerde, şöyle bir yargı dizisi görülür: kâfır= fâsık -> ahdi bozma-fesat. Allah'ın âyetlerini inkâr (küfr) eden fâsıklar, her ne zaman bir ahidde bulunmuşlarsa, içlerinden bir takımı onu bozmuştur, zaten onların pekçoğu da inanmaz.556 (kâfir = fâsık, ahdi bozma + inançsızlık). Allah'ın peygamberlerden aldığı ve onların da ikrar ettiği ahidden sonra yüzçevirenler, fâsıktır.557 (ahid - yüz-çevirme (tevelli) - fısk). Daha önce inanmayan ve bu yüzden Allah'ın kalplerini mühürlediği kâfirlerin pekçoğunda da ahde bağlılık yok-tur, pekçoğu da fâsıktır.558 4- Müşrik-Fâsıklar: Müşrikler, müslümanlara üstün gelselerdi, ne bir yakını, ne de bir ahid gözetirlerdi. Kalpleriyle istemezlerken, ağızlarıyla hoşnut etmeye çalışırlar, pekçokları fâsıktırlar.559

549 Münafikûn, 63/1-3. 550 Tevbe, 9/62-68. 551 Haşr, 59/16-17. 552 Tevbe, 9/96. 553 Toshihiko İzutsu, age, 213. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 385-386. 554 Zuhruf, 43/46-56. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 386. 555 Bakara, 2726-27. 556 Bakara, 2/98-100. 557 Ali İmran, 3/82. 558 A'raf, 7/102. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 386-387. 559 Tevbe, 9/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 387.

5- Müslüman-Fâsıklar: Yolculuk sırasında ölmek üzere olan kişinin iki yabancı kişiyi şahit tutup vasiyet etmesini düzenleyen âyetler, böylelerinin günah işlemiş oldukları ortaya çıkarsa, ölen daha yakın hak sahibi başka iki kişinin bunların yerini alması ve bu konuda doğru olduklarına dair yemin etmelerini, bunun daha güvenli olduğunu belirtir. Bu tedbir, şahitlik ve yeminlerini tutmalarını sağlamak içindir. Bu konuda Allah'tan sakınıp, sözlerini tutmalan gerekir. Al-lah, fâsıkları, doğruya eriştirmez.560 Görüldüğü üzere, maddi bir çıkar için, vasiyete tanıklık edenler, vefasızlığa kapılabilirler.561 B) Fısk-İstikbâr İlişkisi: Dünya hayatındaki istikbâr ve fısk, kâfirleri cehenneme mahkûm etmiştir: "İnkâr (küfr) edenler, ateşe sunuldukları gün, onlara, 'Dünyadaki hayatınızda sizin için güzel olan herşeyi har-cadınız, onların zevkini sürdünüz. Ama bugün, yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızın (istikbâr) ve yol-dan çıkmanızın (fısk) karşılığında alçaltıcı bir azap göreceksiniz.' denir."562 Bu âyetteki yargı dizisi, şöylece belirtilebilir: küfr - ateş - istikbâr + fısk563 C) Fısk - Fesat İlişkisi Allah'ın verdiği örneği anlayamayıp sapıtan kâfir-fâsıklann üç özelliği vardır: Allah'la yapılan sözleşmeyi kabulden sonra bozarlar. Allah'ın birleştirilmesini buyurduğu şeyi ayırırlar. Yeryüzünde bozgunculuk (fesat) ya-parlar. Zarara uğrayanlar da onlardır.564 D) Fısk - Zulüm îlişkisi Hz. Musa'nın "şu şehre girin" emrine uymayarak zulme düşen yahudiler, kendilerine söylenmiş olan sözü, başkasıyla değiştirdiler. Allah da bu zâlimlere, yoldan çıkmaları dolayısıyla azap indirdi!565 (fısk - zulüm - azap). Yine yahudiler, cumartesi yasağını çiğnemişler, bir grup onlara öğüt vermiş, başka bir grupsa bunlara öğüt vermenin yararsızlığını belirtmişti.: Kendilerine yapılan öğütleri unutunca, Allah, fenalıktan menedenleri kurtar-dı, zâlimleri ise Allah'a karşı gelmeleri (fısk) dolayısıyla şiddetli azaba uğrattı.566 En yaygın olarak kabul edilen görüşe göre, fısk, itaatten çıkma anlamındadır. Bu kullanımıyla da fısk, küfr te-riminden daha geniş bir kullanım alanına sahiptir:567 fısk > küfr Buna göre.her kâfir fâsıktır, ama her fâsık, kâfir değildir.568 7.3.2.3 Fısk’ın Sosyal Niteliği: Fısk kavramıyla ilgili âyetlerin bir bölüğü, fısk'ın insanların pekçoğunun bulaştığı bir illet olduğunu belirtir. Bu konuyu ele alan âyetleri, dört grupta toplayabiliriz: 1) İnsanların pekçoğunun fâsık olduğunu belirten âyet: "O halde, Allah'ın indirdiğiyle aralarında hükmet. Allah'ın sana indirdiğinin bir kısmından seni vazgeçirmele-rinden sakın. Onların heveslerine uyma. Eğer yüzçevirirlerse bil ki, Allah bir kısım günahları yüzünden onlan cezalandıracaktır. İnsanların pekçoğu gerçekten fâsiktırlar."569 Bu âyet, aslında yahudiler hakkında inmiştir. Dolayısıyla "insanlar" kavramı, yahudiler olarak anlaşılabilir. 2) Nuh - İbrahim soyundan olanların pekçoğunun fâsıklığını belirten âyet: "Andolsun ki Nuh'u ve İbrahim'i biz gönderdik. İkisinin soyundan gelenlere peygamberlik ve kitap verdik. Soyla-rından gelenlerin kimi doğru yoldadır, birçoğu da yoldan çıkmıştır."570 3) Eski kent/medeniyet merkezleri mensuplarının pekçoğunun fâsık olduğunu belirten âyet: "İşte kasabalıların haberlerini sana anlatıyoruz. Andolsun ki onlara, peygamberleri belgeler getirdi. Önceleri

560 Maide, 5/106-108. 561 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 387. 562 Ahkâf, 46/20. 563 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 387-388. 564 Bakara, 2/26-27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 388. 565 Bakara, 2/59. 566 A'raf, 7/163-165. 567 Râgıb el-Isfahânî, age, 572. 568 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 388. 569 Maide, 5/49. 570 Hadîd, 57/26.

yalanladıklarından ötürü inanamadılar. Allah, kâfirlerin kalplerini böylece kapatıp mühürler. Onların pekçoğunda ahde bağlılık görmedik, pekçoğunu fâsık kimseler olarak bulduk."571 Bu âyet, yukarıdaki âyetle ortak bir tarihi anlatmış olabilir. 4) Ehli kitabın pekçoğunun fâsık olduğunu belirten âyetler: Bu tür âyetlerin çoğunluğu Yahudilerin fısk illetini anlatır, bir âyet ise açıkça hıristiyanlardan sözeder: "De ki: Ey kitap ehli! Allah'a, bize indirilene ve daha önce indirilene inanmamızdan ve pekçoğunuzun fâsık ol-masından ötürü mü bizden hoşlanmıyorsunuz?"572 Yahudiler Allah'a, peygambere ve ona indirilene inanmış olsalardı, kâfirleri dost edinmezlerdi. Fakat onların pekçoğu fâsiktır.573 Mü'minlerin gönüllerinin Allah'ı anma ve ondan inen gerçeğe bağlanma zamanının geldiğini belirten âyet, onla-rın daha önce kitap verilenler gibi olmamalarını ister. Çünkü onların üzerinden uzun zaman geçtiği için, kalpleri katılaşmıştı. Onların pekçoğu yoldan çıkmış kimselerdir.574 "Onların (Nuh ve İbrahim soyundan gelenlerin) izleri üzerinden peygamberlerimizi ardarda gönderdik. Meryem oğlu İsa'yı da ardlarından gönderdik ve ona İncil'i verdik. Ona uyanların gönüllerine şefkat ve merhamet duygulan koyduk. Üzerlerine bizim gerekli kılmadığımız, fakat kendilerinin güya Allah'ın rızasını kazanmak için ortaya attıkları ruhbanlığa bile gereği gibi riayet etmediler. İçlerinden inanmış olan kimselere ecirlerini verdik. Ama pek çoğu yoldan çıkmışlardır."575 " (..) Kitap ehli inanmış olsalardı, kendi iyiliklerine olacaktı. İçlerinden pekaz inanan bulunsa da, onların pekço-ğu fâsıktır."576 7.3.3 Fısk Tutum Ve Davranışların Sonu: Kur'an, toplumların çözüntüye ve çöküşe uğramasında, fısk tutum ve davranışların etkisini açıkça belirtir.577 7.3.3.1 Allah Fısk'ı Çirkin Göstermiştir: Özellikle bir yasağı çiğnemek ya da bir emri ifa etmemek anlamına olsun, Allah'ın iradesine zıt davranışlarda bulunmak, Kur'an'da sık sık en çetin cezayı gerektiren fısk olarak lanetle anılmaktadır.578 7.3.3.2 Allah Fâsıkları Doğruya (Hidâyete) Eriştirmez, Onlardan Razı Olmaz: Fısk tutum ve davranışlardan sözeden pekçok âyet, "Allah fâsiklan doğruya eriştirmez" yargısıyla biter: "(..) Allah'tan sakının, dinleyin. Allah fâsık kimseleri doğruya (hidâyete) eriştirmez."579 "De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, akrabanız, elde ettiğiniz mallar, durgun gitmesinden korktuğunuz ticaret, hoşunuza giden evler, sizce Allah'tan, peygamberinden ve Allah yolunda cihaddan daha sevgili ise, Allah'ın buyruğu gelene kadar bekleyin. Allah, fâsık kimseleri doğru yola eriştirmez."580 "Onların (münafıkların) ister bağışlanmasını dile, ister dileme, birdir. Onlara yetmiş defa bağışlanma dilesen bile, Allah onları bağışlamayacaktır. Bu, Allah'ı ve peygamberini inkâr (küfr) etmelerinden ötürüdür. Allah, yoldan çıkmış (fâsık) topluluğu doğru yola eriştirmez."581 "Musa milletine 'Ey milletim! Beni niçin incitirsiniz? Oysa, benim size gönderilmiş Allah'ın bir peygamberi ol-duğumu biliyorsunuz?' demişti. Ama onlar yoldan sapınca, Allah da onların kalplerini saptırmıştı. Allah yoldan çıkan (fâsik) topluluğu doğru yola eriştirmez."582 "Kendilerinden, hoşnut olasınız diye, size and verirler. Siz onlardan hoşnut olsanız bile, Allah, yoldan çıkmış (fâsık) topluluktan razı olmaz."583 7.3.3.3 Dünyevî Azap: Hz. Musa şu sığınma duasını yaptı: "Rabbim! Ben ancak kendime ve kardeşime söz geçirebiliyorum. Artık bizimle bu yoldan çıkmış milletin arasını

571 A'raf, 7/101-102. 572 Maide, 5/59. 573 Maide, 5/81. 574 Hadîd. 57/16. 575 Hadîd, 57/27. 576 Âli İmran, 3/110. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 389-390. 577 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 391. 578 Toshihiko Izutsu, age, 216. 579 Maide, 5/108. 580 Tevbe, 9/24. 581 Tevbe, 9/80; Münafıkûn. 63/6. 582 Saff, 61/5. 583 Tevbe, 9/96. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 391-392.

ayır."584 Fisk'a bulaşmış olanlara, gökten azap inecektir: "Ama zulmedenler, kendilerine söylenmiş olan sözü başka sözle değiştirdiler. Biz de zalimlere, yoldan çıkmaları (fısk) dolayısıyla gökten azap indirdik."585 "Elçilerimiz Lût'a gelince onun fenasına gitti, çok sıkıldı. Ona 'Korkma ve üzülme, doğrusu biz, seni ve geride kalacaklardan olan karının dışında, aileni kurtaracağız. Bu kasaba halkına, yaptıkları yolsuzluklardan (fısk) ötürü, gökten elbette bir azap indireceğiz' dediler. Andolsun ki, biz düşünen kimseler için bu kasabadan apaçık bir belgeyi geride bırakmışızdır."586 "Âyetlerimizi inkâr (tekzib) edenlere, yoldan çıkmaları (fısk) dolayısıyla azap dokunacaktır."587 Cumartesi yasağını çiğneyen yahudilere bir topluluk öğüt veriyordu: "Kendilerine yapılan öğütleri unutunca, biz fenalıktan menedenleri kurtardık, zalimleri Allah'a karşı gelmeleri (fısk) dolayısıyla şiddetli azaba uğrattık."588 "İnkarcı kitap ehlinin (yahudilerin) yurtlarında hurma ağaçlarını kesmemiz veya onlan kesmeyip gövdeleri üze-rinde ayakta bırakmamız Allah'ın izniyledir. Allah, yoldan çkmış (fâsık) olanları böylece rezilliğe (cezaya) uğratır!"589 Beni Nadir yahudilerini kuşatmak için bazı ağaçlar kesilmişti, âyet bu olaya gönderme yapıyor.590 7.3.3.4 Helak: Helak edilen kavimlerin bazısının ortak özelliği, kötülüklerinin fısk kavramında belirişidir: "Peygamberlerden azim sahibi olanlar gibi sen de sabret. İnkarcılar (kâfirler) için acele etme. Onlar kendilerine söz verileni gördükleri gün, dünyada sadece gündüzün bir müddeti eğlendiklerini sanırlar. Bu bir bildiridir. Yoldan çıkanlardan (fâsık topluluktan) başkası mı yokedilir?"591 "Bir şehri yoketmek istediğimiz zaman, şımarık varlıklarına yola gelmelerini emrederiz, ama onlar yoldan çıkar-lar. Artık o şehir yokolmayı hakeder. Biz de onu yerle bir ederiz."592 Yahudiler, Hz. Musa'nın şehre (ülkeye) girme emrini dinlemeyince, onlarla arasını ayırması için Allah'a sığın-mıştı. Bunun üzerine, Allah, orasını onlara kırk yıl haram kıldı, yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaştılar. Hz. Musa'ya da "Sen, yoldan çıkmış (fâsık) bir topluluk için tasalanma" buyurdu.593 Sapkın Firavun milleti, yaptığı kötülüklerin cezasını ödedi: "Firavun, milletini küçümsedi. Ama onlar kendisine yine de itaat ettiler. Doğrusu onlar yoldan çıkmış (fâsık) bir milletti. Böylece bizi öfkelendirince, onlardan öç aldık. Hepsini suda boğduk. Onları, sonradan geleceklere (inkarcılara) ibret alınacak bir geçmiş kıldık."594 Fısk ve fâsıktan sözeden âyetlere siyak-sibaklarıyla birlikte bakıldığında, fâsık toplumun nasıl çöküş sürecine girdiği ve neden çöküşü hakettiği aydınlığa kavuşur. Bu âyetlerde fâsık toplumda, tüm sosyal değer ve dinamiklerin ayaklar altına alındığı özellikle belirtilmektedir. Toplum bireylerinin Allah'a ve birbirlerine karşı sorumluluklarını yerine getirmemeleri, daha doğrusu sorumluluk ahlâkına sahip olmamaları, ilişkilerde çıkan esas almaları, yalancı ve iftiracı olmaları, hak-hukuk gözetmemeleri, dünya hayatına, para, mal ve mülke düşkün olmaları, toplumda karışıklık çıkarmaları, bozgunculuk yapmaları vb. bütün olumsuzlukların iyice yaygınlaşması ve baştan ayağa bütün bir toplumu kuşatması, fâsıklık adını almaktadır. Bütün bu sayılan olumsuzlukları ve dolayısıyla fâsık toplumu Kur'an, şöyle özetlemektedir:595 "Fasıklâr, Allah'la yapılan sözleşmeyi (ahdi) kabulden sonra bozarlar. Allah'ın birleştirlmesini buyurduğu şeyi ayırırlar. Yeryüzünde bozgunculuk (fesad) çıkarırlar. Zarara uğrayanlar, işte onlardır."596 Bu âyette, fâsığın tamtanımı görülebilir: Fâsık, Allah'la olan ilişkilerini bozarak sorumluluk duygusunu yitiren, insanlarla ilişkilerini kesip ayıran, insanların arasını bozan ve toplumda karışıklık çıkaran kimsedir. Böyle insanların çoğalması ise, toplumda çözüntü ve çöküşü hızlandırır.597 7.3.3.5 Uhrevi Azap Ve Cehennem:

584 Maide, 5/25. 585 Bakara, 2/59. 586 Ankebut, 29/33-35. 587 En'am, 6/49. 588 A'raf, 7/165. 589 Haşr, 59/5. /3-4 de iyi). 590 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 392-393. 591 Ahkâf. 46/35. 592 İsra, 17/16. 593 Maide, 5/20-26. 594 Zuhruf, 43/54-56. 595 Ejder Yılmaz, Kur'an'da Toplumsal Çöküş, 120-121. 596 Bakara, 2/27. 597 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 393-394.

Fısk tutum ve davranışlara bulaşanların varacağı yer cehennemdir: "İnanan kimse, yoldan çıkmış (fâsık kimseye benzer mi? Bunlar bir olamazlar. İnanıp yararlı iş yapanlara, işlediklerine karşılık, varacakları cennet konakları vardır. Ama yoldan çıkmış (fâsık) olanların varacağı yer ateş'tir. Oradan çıkmak isteyişlerinin her defasında, geri çevrilirler ve onlara 'Yalanlayıp durduğunuz ateşin azabını tadın' denir."598 Bu âyet, müşrik olan el-Velid bin Ukbe bin Ebi Mu'ayt hakkında inmiştir. İnkarcılar, büyüklenme ve yoldan çıkmanın cezasını görecektir: "İnkâr edenler ateşe sunuldukları gün, onlara 'Dünyadaki hayatınızda sizin için güzel olan her şeyi harcadınız, onların zevkini sürdünüz. Ama bugün, yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızın ve yoldan çıkmanızın (fısk) karşılığında, alçaltıcı bir azap göreceksiniz." denir.599 7.3.4 Fışkın Sembol Tipleri: Fısk tutum ve davranışları belirten âyetler, bu illete yakalanan sembol tipleri de gösterir.600 7.3.4.1 İblis/Şeytan: Yüce Allah'ın, "Âdem'e secde edin" emrini, büyüklenerek ve ateşten yaratıldığını öne sürerek dinlemeyen İblis, "yoldan çıkma" nın (fısk) da ilk sembol tipi olmuştur.601 7.3.4.2 Nuh Kavmi: Bugünkü Irak topraklarında yaşamış olan Nuh kavmi, peygamberi dinlemeyerek yoldan çıkmanın sembolü ol-muş, bu yüzden de cezalandınlmıştır.602 7.3.4.3 Lût Kavmi: Çirkin işler yapan Lût (Sodom) kavmi de, yoldan çıkmış kötü bir milletti, bunun cezasını da gördüler.603 7.3.4.4 Firavun Ve Yandaşları: Firavun, mele'si (yandaşları) ve kendilerini küçümsemesine rağmen Firavun'a itaat eden kavmi, Hz. Musa'ya inanmayan, yoldan çıkmış bir topluluktu, bu yüzden Allah'ın öfkesini çektiler, hepsi suda boğuldular.604 7.3.4.5 Yahudiler Yahudilerin yoldan çıkma (fısk) tutum ve davranışları on kadar âyette ele alınmıştır. Kendilerine söylenmiş sözü başkasıyla değiştiren zâlim yahudiler, yoldan çıkmaları dolayısıyla gökten azaba uğradı.605 Onların pekçoğu fâsık olduğu gibi, yine pekçoğunda ahde bağlılık da yoktur.606 Cumartesi yasağını çiğneyerek, bu günlerde balık avlıyorlardı.607 Hz. Musa'nın Şam'daki Eriha'ya (Beyti Makdis'e) girin emrine karşı çıkan yahudilere, bu ülke kırk yıl haram kı-lındı, yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaştılar. Hz. Musa'ya Yüce Allah, 'Yoldan çıkmış millet için tasalanma" buyur-du.608 Yahudiler, Allah'ın Hz. Peygamber'e indirdiğinin bir kısmından onu vazgeçirtmeye çalışmışlardır.609 Müslü-manların Allah'a ve vahye bir bütün olarak inanmaları ve pekçoğunun fâsık olması dolayısıyla yahudiler onlardan hoşlanmıyorlardı.610 Allah'a, peygambere ve Kur'an'a inanmadıkları için, kâfirleri dost edindiler, Allah'ın gazabına uğradılar, zaten pekçoğu fâsıktır.611

598 Secde, 32/18-20. 599 Ahkâf, 46/20. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:394-395. 600 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 395. 601 Kehf, 18/50. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 395. 602 Zâriyât, 51/46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 395. 603 Enbiya, 21/74-75; Ankebût, 29/33-35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 395. 604 Neml, 27/12; Kasas, 28/32; Zuhruf, 43/54-55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 395. 605 Bakara, 2/59. 606 A'raf, 7/102. 607 A'raf, 7/163. 608 Maide, 5/24-26. 609 Maide, 5/49. 610 Maide, 5/59. 611 Maide, 5/80-81. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 396.

7.3.4.5 Hıristiyanlar Hıristiyanların da pekçoğu fısk illetine bulaşmıştır. Kitap ehli inanmış olsalardı, kendileri için daha hayırlı olurdu. İçlerinde inanan olmakla beraber, pekçoğu yoldan çıkmıştır.612 Mü'minlerin benzememesi gereken daha önce kendilerine kitap verilenler, üzerlerinden uzun zaman geçince kalpleri katılaştı, çoğu yoldan çıkmış kimselerdir 613Hz. İsa'ya uyanların gönüllerine Allah, şefkat ve merhamet duygulan yerleştirdi. Güya Allah'ın rızasını kazanmak için, Yüce Allah'ın gerekli kılmadığı, ama kendilerinin ortaya attıkları ruhbanlığa bile gereği gibi riayet etmediler. İçlerinde inanmış olanlara, Allah ecirlerini verdi. Ama onların pekçoğu yoldan çıkmıştır.614

SEKİZİNCİ BÖLÜM

DİNLE İLGİLİ KAVRAMLAR

8.1 DİN: D-y-n (dâne) kökünden gelen din kelimesi, itaat ve karşılık (ceza) anlamındadır. Şeriat için kulanildığı da olur.615 Din kelimesinin borçlanma ve üstlenme", görüş ve ideoloji anlamlan da vardır. Bunun yanısıra, mâlik ve hâkim olma (meleke ve sultân), anlamı da bulunmaktad 616ır.

Millet kelimesi, din kelimesiyle yakından ilgilidir. Din Allah'a, millet peygambere nisbet edilir. Millet, Allah'ın, peygamberinin diliyle, âhiret sevabına ulaşmaları için meşru kıldıklarıdır. Din de böyledir. Ancak millet, kendi-sine çağırılış, din ise itaat ve bağlanış dolayısıyla bu adı alır. Aynı ilgi, şeriat kelimesi için de sözkonusudur. Şeriat Allah'a, peygambere ve ümmete nisbet edilir. İtaat edilmesi açısından ona din adı verilir. Kendisi çevresinde toplanılması açısından millet adını alır. Bu sözcükler, çoğunlukla birbiri yerine kullanılır. Bu yüzden şöyle denir: Bunlar zâtta müttehit (aynı), i'tibarda mütegâyirdir. Çünkü peygamberden sabit özel yola, boyun eğmek zorunlu olduğundan, iman, teslim olmak zorunlu olduğundan İslâm, karşılığının verilişi açısından din, kendisi çevresinde toplanıldığından millet, susamışların susuzluklarını gidermesi açısından şeriat, namus adlı meleğin getirişi açısından namus adı verilir.617 8.1.1.1 İtaat Kökenli Kavramlar: Din sözcüğünün itaat kökenli kavramları; din, hüküm ve nizam kavramlarıdır. Bunları, sırayla inceleyelim.618 8.1.1.1 Din: Din kavramını; dinin özellikleri, karşı din, dinde zorluk, tevhid dininin süreğenliği, dini öğrenme, yerleştirme ve koruma, dinî tutumlar, dine giriş ve çıkış kavramları çerçevesinde inceleyebiliriz.619 A) Dinin Özelliklere 1- Din Allah'ındır: Dinin temel kurallarını belirleyen Allah'tır; peygamber bile yalnızca bildirim ve açıklamayla yükümlüdür: "Göklerde ve yerde olan Allah'ındır. Din, onundur. Allah'tan başkasından mı sakınıyorsunuz?"620 2- Dinullah (Allah'ın Dinî): Temel kuralları Allah tarafından belirlenen din Allah'ın dinidir: "Allah'ın dininden başka bir din mi arıyorlar? Oysa göklerde ve yerde ne varsa, ister istemez ona teslim ol-muştur, ona döneceklerdir."621 "Allah'ın yardımı ve zafer günü gelip, insanların Allah'ın dinine akın akın girdiklerini görünce, rabbini överek

612 Âli İmran, 3/110. 613 Hadîd, 57/16. 614 Hadîd, 57/27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 396-397. 615 Râgıb el-Isfahâni, Müfredat, 253; İbnu'l-Cevzi, Nüzhet 295-296. 616 İbn'l-Cevzi. Nüzhet 295. 617 Ebu'1-Bekâ, Külliyât, 443-444. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 399-401. 618 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 401. 619 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 401-402. 620 Nahl, 16/52. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 402. 621 Ali İmran, 3/83.

tesbih et."622 Kur'an'da Allah'ın dininden, dinin Allah'a ait oluşundan ve dinin Allah'a tahsis edilmesinden sözedilmesi, kül-türlerin kendi üretimleri olan inançlardan ayırdedilmesi amacını güder.623 Bir âyette dinullah kavramı, somut bir olay konusunda "Allah'ın hükmü" anlamında kullanılmıştır. Bu, zina eden erkek ve kadınlara yüzer değnek cezasıyla ilgili âyettir.624 3- Gerçek, Doğru Ve Arı Din: Gerçek, doğru ve arı din için, "dinu'1-hak, ed-dinu'l-hâlis" ve "ed-dinu'1-kayyım" kavramları kullanılmıştır.625 Dinul-Hak: A) Allah Tarafından Belirlenmiş, Gerçek Ve Doğru Din Anlamındadır. Cizye âyeti denilen Tevbe, 9/29 âyetinde, kitap verilenlerden Allah'a ve âhiret gününe inanmayan, Allah'ın ve peygamberinin haram kıldığını haram saymayan, hak dinini (dinu'1-hak) din edinmeyenlerle, boyunlannı büküp kendi elleriyle cizye verene kadar savaşma emri verilmiştir.626 Bir âyette ise bu sözcük, "kesinleşmiş ceza" anlamında kullanılmıştır. 627 Allah, dinini bütün dinlerden üstün kılmak üzere peygamberini hüda (Kuran-doğru yol, hidayet rehberi) ve hak dinle (İslam) göndermiştir. Müşrikler istemese de bu böyledir.628 B) Ed-Dinu'1-Hâlis: Şirk unsurları karıştırılmamış, gerçek, an ve duru, öz ve berrak din anlamındadır: "Halis din, Allah'ındır."629 C) Ed-Dinu'1-Kayyım: Gerçek ve dosdoğru din, yalnız Allah'a has kılarak ona kulluk etmek, namazı kılmak ve zekâtı vermektir.630 İki âyette, gerçek dine yönelme emri vardır: "Hakka yönelerek, kendini Allah'ın insanlara yaratılışta verdiği dine ada. Zira Allah'ın yaratışında değişme yok-tur. İşte dosdoğru din (ed-dinu'1-kayyım) budur. Fakat insanların pekçoğu bilmezler."631 Bu durumda, din duygusu, Allah'ın insan fıtratında yerleştirdiği bir duygudur. Kendini dine yöneltme, iş işten geçmeden, Allah katından kaçınılmaz günün gelmesinden önce olmalıdır.632 Hz. Peygamber'e şöyle demesi emredilmiştir: "De ki: Şüphesiz rabbim beni doğru yola ve gerçek dine, doğruya yönelen ve puta tapanlardan olmayan İbrahim'in dinine iletmiştir."633 Bir âyette ise "ed-dinu'l-kayyım", ayların sayısı ve düzeni belirtilirken "doğru nizam", "şaşmaz düzen" anlamın-da kullanılmıştır.634 B) Karşı Din/Allah'a Din Öğretme: Allah'ın dinde izin vermediği bir şeyi meşru kılmak, ona karşı din üretmek anlamına gelir: "Yoksa, Allah'ın dinde izin vermediği bir şeyi onlara meşru kılacak bir ortaklan mı var? Eğer kesin yargı bu-lunmayacak olsaydı, aralarında hemen hükmedilirdi. Doğrusu zalimlere can yakıcı azap vardır."635 Gerçek müminlerin özellikleri sayıldıktan sonra, Yüce Allah şöyle buyurur:

622 Nasr, 110/1-2. 623 Yûmni Sezen, İslam Sosyolojisine Giriş, 108. 624 Nur. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 402. 625 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 402. 626 Tevbe, 9/29. 627 Nur, 24/25. 628 Zümer, 39/3. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 403. 629 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 403. 630 Beyyine, 98/5. "Dinu'l-kayyime" öbeğinden, "millet" kelimesinin düşük olduğu, öbeğin gerçekte "dînu'l-milleti'l-mustekîme" (doğru milletin dini) biçiminde olduğu belirtilir. (İbnu'l-Cevzi, Nûzhet, 298). Ayrıca, dinin furû bölümü anlamı da verilir. (Ebu'1-Bekâ, Külliyât 443). 631 Rum, 30/30. 632 Rum, 30/43. 633 En'am, 6/161. 634 Tevbe, 9/36. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 403-404. 635 Şura, 42/21.

"De ki: Dininizi Allah'a mı öğretiyorsunuz? Oysa Allah göklerde olanları da, yerde olanları da bilir. Allah, her şeyi bilendir."636 Buradaki din kelimesine "âdet" anlamı da verilmiştir.637 C) Dinde Zorluk: Dinde, gereksiz, yararsız ve anlamsız külfetler, zorluklar, zora sürmeler ve çekilmez hale getirmeler yoktur: "Ey mü'minler! Rükû edin, secdeye varın, rabbinize kulluk edin, iyilik yapın ki mutluluğa erişesiniz. Allah uğ-runda gereği gibi cihad edin. O, sizi seçmiş, babanız İbrahim'in yolu olan dinde sizin için bir zorluk kılmamıştır. Daha önce ve Kur'an'da, peygamberin size şahit olması, sizin de insanlara şahit olmanız için size müslüman adını veren odur. Artık, namaz kılın, zekât verin, Allah'a sarılın. O sizin mevlânızdır. O ne güzel mevlâdır (sahiptir),ne güzel yardımcıdır."638 Fıtrat dini İslam, denge ve orta yol (sırat-ı müstakim) temeline dayanır.639 D) Tevhid Dininin Süreğenliği: 1- Din-Şeriat İlişkisi: Tevhid dininin süreğenliği, şöylece vurgulanır: "Allah, Nuh'a buyurduğu şeyleri, size de din olarak buyurmuştur. Sana vahyettik. İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya da buyurduk ki: Dine bağlı kalın, onda ayrılığa düşmeyin. Müşrikleri çağırdığın şey, onların gözünde büyümektedir. Allah, dilediğini kendine seçer, kendisine yöneleni de doğru yola eriştirir."640 Bu âyette, din sözcüğünden, genel anlamda din mi, dinin inanç esasları mı, yoksa uygulanışına yönelik hükümler (şeriat) mi kastedildiği çok belirgin değildir. Ama bütün peygamberlerin ortak çağrısı olan, Allah'ı tanıma ve ona inanma oluşu uygun düşmektedir.641 2- İslam: İslam, Allah'a bağlanma ve teslimiyet dininin adıdır. Allah katında din, hiç şüphesiz İslam'dır.642 Kim islam'dan başka bir dine yönelirse, onunki kabul edilmeye-cektir. O, âhirette de kaybedenlerdendir.643 Hz. Yakub, oğullarına şöyle öğüt vermişti: "Oğullarım! Allah'ın dini size seçti. Siz ancak ona teslim (müslüman), olmuş olarak can verin."644 Buna göre tevhid geleneği (İslam), ilk peygambere kadar uzanan bir köke sahiptir. Kur'an'ın son inen âyeti şöyledir: "(..) Bugün, size dininizi bütünledim, size olan nimetimi tamamladım. Din olarak sizin için İslam'ı seçtim. (..)"645 E) Dini Öğrenme, Yerleştirme Ve Koruma: 1- Dini Öğrenme (Tefakkuh fı'd-Din): "Mü'minler toptan savaşa (Medine'ye yolculuğa) çıkmamalıdır. Her topluluktan bir taife, dini iyi öğrenmek ve geri döndüklerinde milletlerini uyarmak için geri kalmalı değil mi? Böylece döndükten (savaştan/Medine'den dönüşten sonra) belki yanlış hareketlerden kaçınırlar."646 Bu âyette geçen "n-f-r" kökeninin yorumu konusunda, iki farklı yaklaşım vardır: 1) Klasik yorumlara göre barış zamanı şöyle dursun, savaşa çıkarken bile, bir grup din öğrenimini sürdürmek zorundadır. Savaş sonrası, maddi ve manevi açılardan yıkım ve çöküntü dönemidir. Bu dönemde, insanlara insanlıklarını hatırlatıcı dinî ve ahlâki uyanlar, büyük bir ihtiyaç olarak belirir. 2) Alman müsteşrik Rudi Paret'in yorumuna göre, "n-f-r" savaşa çıkma değil, Medine'ye yolculuğa çıkma anlamındadır. Dolayısıyla, yeni müslüman olan muhtediler, yerleşim bölgelerinden, toptan ayrılıp, Medine'ye gitmemelidir. Bunun yerine yeni dini öğrenmeye, yalnızca temsilci gruplar gelmeli, memleketlerine dönünce

636 Hucurat, 49/16. 637 İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 298. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 404. 638 Hac, 22/77-78, Ayrıca bkz. Nisa, 4/28; Yunus, 10/25. 639 En'am, 6/161. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 405. 640 Şura, 42/13. 641 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 405. 642 Ali İmran, 3/19. Bu âyetteki din kelimesine "tevhid" anlamı da verilir. (Mukâtil bin. Süleyman, Vucûh, 44 643 Âli İmran, 3/85. 644 Bakara. 2/132. 645 Maide, 5/3. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 405-406. 646 Tevbe, 9/122.

irşad ve inzar yoluyla İslam'ı tebliğ edip öğretmelidir.647 Kanaatimizce, her iki yorum da isabetlidir, duruma göre birini uygulama imkânı vardır. Özellikle ikinci yorumu, tarihî şartlardan bağımsız olarak, ama dinî öğrenimin farzı kifâye oluşu mantığı içinde düşünmek uygun görünüyor.648 2- Dinî Yerleştirme (Temkînu'd-Din): Allah, inanıp yararlı iş yapanlan, yeryüzüne halef kılma ve onlar için beğendiği dini temelli yerleştirme sözü vermiştir. Çünkü onlar Allah'a kulluk eder, hiçbir şeyi ona ortak koşmazlar.649 3- Dinî Koruma: Müslümanlara karşı savaş açanlarla, fitne kalmayıp, yalnız Allah'ın dini ortada kalana kadar savaşılır. Savaşa son verirlerse, onlara dokunulmaz. Yalnızca zulmedenlere düşmanlık yapılır.650 Din konusunda müslümanlara savaş açmayanlara ve onları yurtlarından çıkarmayanlara iyilik yapılabilir ve âdil davramlır. Ama aksi davranışta bulunanlar dost (veli) edinilmez.651 F) Dinî Tutumlar: Dinî tutumları, olumlu ve olumsuz görünüşleriyle ele almak mümkündür.652 1- Olumlu Dinî Tutumlar: Olumlu dinî tutumlar; ihlâs, dini ikâme, dinde yardımlaşma ve din kardeşliğidir. 653 A) İhlas: Allah'ın dinine içtenlikle ve bütün benliğiyle bağlanmak ihlâs demektir. İhlâs defalarca vurgulanan bir husustur. Kendilerine kitap verilen inkarcılar, apaçık belge geldikten sonra ayrılığa düştüler. Oysa onlar, doğruya yöne-lerek ve dini yalnız Allah'a has kılarak ona kulluk etmek, namazı kılmak ve zekâtı vermekle emrolunmuştu. Dos-doğru olan din de budur.654 Bir âyette doğrudan Hz. Peygamber'e dini Allah için halis kılarak Allah'a kulluk etme emri vardır.655 Ayrıca iki âyette, dini Allah'a halis kılarak ona kulluk etmekle emrolunduğunu iletme görevi verilmiştir.656 Zaten o, şunu da iletmekle görevlidir: "Rabbim adaleti emretti. Her secde yerinde yüzünüzü ona doğrultun. Dinde samimi olarak ona ibadet edin/yalvarın. Sizi yarattığı gibi yine ona döneceksiniz."657 İki âyette mü'minlerden istenen de aynı şeydir: "Ey mü'minler! İnkarcılar istemese de, dinî yalnız Allah'a has kılarak ona yalvarın."658 " (..) Dini yalnız Allah'a has kılarak ona yalvarın.(..)"659 Tövbekar münafıkların kurtuluşu şöyle belirtilir: "Doğrusu münafıklar cehennemin en alt tabakasındadır. Onlara bir yardımcı da bulamayacaksın. Ancak tövbe edenler, nefislerini ıslah edenler, Allah'ın kitabına sarılanlar ve dinlerine Allah için candan bağlananlar müstesnadır. Onlar inananlarla beraberdir. Allah mü'minlere büyük ecir verecektir."660 Bu âyetlerde geçen din kelimesi tevhid olarak da yorumlanmıştır.661 Buna göre, tevhid inancının özüne göre Allah'a bağlanılır. İnsanlar, zorluklar içinde kıvrandıklarında, sözgelimi fırtınalı bir deniz yolculuğunda dinî tamamen Allah'a has kılarak (Allah'ı çok içten anarak) yalvarırlar. Ama zorluktan çıkıp kurtulduklarında, hain nankörler inkarcılığa

647 Rudi Paret, Kur’an Üzerine Makaleler, 72-77, özellikle s. 75. 648 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 406-407. 649 Nur, 24/55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 407. 650 Bakara, 2/193. Krş. Enfal, 8/39. 651 Mümtehine, 60/8-9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 407. 652 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 407. 653 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 407-408. 654 Beyyine, 98/4-5. 655 Zümer, 39/2. 656 Zümer, 39/11,14. 657 A'raf, 7/29. 658 Mü'min. 40/14. 659 Mü'min, 40/65. 660 Nisa, 4/146. 661 Mukâtil bin Süleyman, Vucûh, 44; İbnu'l-Cevzi, Nüzhet 297.

yeniden girişirler.662 B) Dinî İkame (İkâmetu'd-Din): Dine bağlı kalma, onu hayata geçirme anlamındadır. Bu ilke, Allah'ın peygamberlerine buyurduğu bir özelliktir: "Sana vahyettik. İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya da buyurduk ki: Dine bağlı kalın, onda ayrılığa düşmeyin."663 C) Dinde Yardımlaşma: Din uğrunda yardımlaşma, Allah'ın bir buyruğudur: "İnanıp hicret edenler, Allah yolunda malları ve canlarıyla cihad edenler ve muhacirleri barındırıp ona yardım edenler, birbirinin dostudurlar. İnanıp hicret etmeyenlerle, hicret edene kadar sizin dostluğunuz yoktur. Fakat din uğrunda yardım isterlerse, aranızda anlaşma olmayan topluluktan başkasına karşı, onlara yardım etmeniz gerekir. Allah, işlediklerinizi görür."664 D) Din Kardeşliği (İhvan Fi'd-Din): Pekçok olumsuz özelliklere sahip olan müşrikler, bunları bırakarak tevbe eder, namaz kılar ve zekât verirlerse, mü'minlerin din kardeşi olurlar.665 Mü'minler, babalan bilinmeyen çocukları din kardeşi ve, dost kabul ederler.666 2- Olumsuz Dinî Tutumlar: A) Dinde Şüphe: İnsanlar, Hz. Peygamber'in dini konusunda şüpheye düşünce, onlara şunu iletmesi emredilmiştir: "Ey insanlar! Benim dinimden şüphede iseniz, bilin ki ben Allah'tan başka taptıklarınıza tapmam. Yalnızca sizi öldürecek olan Allah'a kulluk ederim. Mü'minlerden olmakla emrolundum."667 Çünkü iman, şüpheyi kaldırmaz, içten bağlılık ve teslimiyeti öne alır.668 B) Dinle Alay (İstihza Bi'd-Din) Ve Dini Kınama (Ta'n Fi'd-Pin): Din, insanlığın kutsal saydığı değerlerden biridir. Din konusunda ileri geri konuşulmaz, alay ve hakarete izin verilmez. Yahudilerden bazıları böyle bir yola başvurmuştur. Yüce Allah onların durumunu şöyle belirtir: "Yahudilerden, sözleri yerlerinden değiştirerek 'işittik ve karşı geldik, kulak vermeden dinle' ve dillerini eğip bükerek ve dine dil uzatarak (ta'n fi'd-dîn) 'bizi de dinle' diyenler vardır. Şayet 'işittik ve itaat ettik, dinle ve bizi gözet' demiş olsalardı, onlar için daha iyi ve daha doğru olurdu. Allah, işte bu inkârları yüzünden onlara lanet etmiştir. Onların ancak pek azı inanır."669 Bundan sonraki âyette yahudiler imana çağırılır. "Bizi de dinle" demeleri, peygamberin kendilerinden alacağı şeyler olduğu imasını çağrıştırır. Dinle alay etmenin, üç sonucu vardır: 1) Savaş sebebidir, 2) Alaycılar dost edinilmez, 3) Alaycılardan uzak du-rulur. Küfür önderleri müslümanların kendileriyle yaptığı andlaşmayı bozar ve dine dil uzatırlarsa, bu bir savaş se-bebidir: "Eğer (müşrikler) andlaşm al arından sonra, yeminlerini bozarlar, dininize dil uzatırlarsa (ta'n fi'd-din), inkârda önde gidenlerle (eimmetü'1-küfr) savaşın. Çünkü onların yeminleri artık geçersizdir. Belki bu savaş, onların yaptıklarına son verdirir."670 Mü'minler, dinlerini alaya alanları dost edinemez: "Ey inananlar! Kendilerine sizden önce kitap verilenlerden, dininizi alaya ve eğlenceye alanları (ittehazû dînekum huzuven ve la'iben) ve kâfirleri dost olarak benimsemeyin. İnanıyorsanız, Allah'tan sakının."671 Dinle alay edenlerden uzak durulur: "Dinlerini oyun ve eğlenceye alanları, dünya hayatının aldattığı kimseleri bırak. Kur'an ile şunu öğütle: Bir

662 Yunus, 10/22; Lokman, 31/32. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 408-409. 663 Şura, 42/13. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 409. 664 Enfal, 8/72. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 409. 665 Tevbe, 9/11. 666 Ahzâb, 33/5. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 409. 667 Yunus, 10/104. 668 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 410. 669 Nisa, 4/46. 670 Tevbe, 9/12. 671 Maide, 5/57.

kimse kazandığıyla helake düşmeyegörsün. Bu takdirde Allah'tan başka ona ne yardımcı, ne de bir kurtarıcı bulunur. Her türlü fidyeyi de verse kabul olunmaz. Kazandıklarından ötürü yok olanlar işte bunlardır. İnkâr (nankörlük) etmelerinden dolayı, kızgın içecek ve can yakıcı azap onlaradır."672 C) Dinde Tebdil: Dinde tebdil kavramı, biri sapkın dini değiştirip ilâhî dine çağırma anlamında olumlu, öteki ise dini karmakarışık etme anlamında olumsuz biçimde dile getirilir. Firavun, Hz. Musa'yı, kavminin dinini değiştirecek ve bozguncu olacak biri olarak görüyordu: "Firavun şöyle dedi: Beni bırakın da Musa'yı öldüreyim, o rabbine yalvaradursun. Onun sizin dininizi değiştireceğinden veya yeryüzünde bozgun çıkaracağından korkuyorum."673 Burada Firavun, Hz. Musa'yı, hem din, hem de rejim karşıtı olarak görüyor. Kur'an-ı Kerim'deki Hz. Musa ile Firavun kıssasına ait aynntı gözden geçirildiğinde, bu âyetlerde din kelimesinin sadece diyanet ve itikat anlamına gelmeyip, aynı zamanda bu kelimeyle devlet ve medeniyet nizamının da kastedildiği şüphesiz olarak ortaya çıkar. Zaten Firavun'un korktuğu ve açıkça söylediği husus şudur: Eğer Hz. Musa, bu davetinde başarılı olursa, devlet (iktidar) el değiştirecek ve Firavun hâkimiyetine, yürürlükteki gelenek ve kanunlara dayalı hayat nizamı kökünden silinecektir. Daha sonra da ya değişik temellere dayalı bir başka nizam gelecek veya herhangi bir nizam bulunmayacak, aksine bütün memleketi bir anarşi ve kargaşa saracaktır.674 Müşriklerin amacı, putperestleri helake sürüklemek ve dinlerini karmakarışık etmektir: "Böylece putlara hizmet edenler, puta tapanların çoğunu helake sürüklemek ve dinlerini karmakanşık etmek için çocuklannı öldürmelerini onlara iyi göstermişlerdir. Allah dileseydi, bunu yapamazlardı. Sen onları ve iftiralarını bir yana bırak."675 D) Dinde Aldatma Ve Yanılma: Kendilerine kitaptan bir nasip verilenlerin kendi uydurdukları düşünceler, dinlerinde onları yanıltmıştır: "Kendilerine kitaptan bir pay verilenleri, görmedin mi? Onlar aralarında hüküm vermek için Allah'ın kitabına çağırılmışlar, sonra onlardan bir takımı dönmüşlerdir. Bu onların, bize ateş sadece sayılı birkaç gün değecektir' demelerinden dolayıdır. Uydurup durduklan şeyler, onları dinlerinde yanıltmıştır."676 Münafıkların, müsîümanlara yönelttiği suçlamalardan birisi, "dinlerinin onlan aldattığı" düşüncesidir: "Münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar, 'müslümanlan dinleri aldattı' diyorlardı. Oysa, kim Allah'a güvenirse, bilmelidir ki Allah güçlüdür (aziz) ve hakimdir."677 E) Dinden Alıkoyma (Red Ani'd-Din): Kâfirler güçleri yeterse, müslümanlan dinlerinden döndürünceye kadar onlarla savaşa devam ederler.678 Kur'an'ın tamamlanmasından sonra ise, kâfirler artık müslümanları dinlerinden etmekten umutlarını keserler. Onlardan artık korkmamak gerekir.679 Kur'an'da daha sık geçen Allah yolundan alıkoyma (sadd an sebîlillâh) kavramı, bu kavramın bir tamamlayıcısı niteliğindedir.680 F) Dinde Aşırılık (Guluv Fı'd-Din): Dinde aşmlık konusu, hristiyanlığın teslis inancı dolayısıyla ele alınır. Hz. İsa'ya tanrı demeleri, dinde aşırılık olarak değerlendirilir: "Ey kitap ehli! Dininizde taşkınlık etmeyin, Allah hakkında ancak gerçeği söyleyin. Meryem oğlu İsa Mesih, Allah'ın peygamberi, Meryem'e ulaştırdığı kelimesi ve kendinden bir ruhtur. Allah'a ve peygamberlerine inanın, 'üçtür demeyin1, böyle demekten vazgeçin, bu sizin hayrınızadır. Allah, ancak bir tek tanrıdır, çocuğu olmaktan münezzehtir, göklerde ve yerde olanlar onundur. Vekil olarak Allah yeter. Mesih de, gözde melekler de Allah'a kul olmaktan asla çekinmezler."681

672 En’am, 6/70. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 410-411. 673 Mü'min, 40/26. 674 Mevdudi, Kur'an'a Göre Dört Terim, s. 120-121. 675 En'am, 6/137. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 411-412. 676 Âli İmran, 3/23-24. 677 Enfal, 8/49. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 412. 678 Bakara, 2/217. 679 Maide, 5/3. 680 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 412-413. 681 Nisa, 4/171.

Başka bir bölümde de aynı konu biraz daha ayrıntılı olarak ele alındıktan sonra, Hz. Peygamber'e şu emredilir: "De ki: Ey kitap ehli! Haksız (yanlış) olarak dininizde taşkınlık etmeyin. Daha önce sapıtan, pekçok kişiyi saptıran ve doğru yoldan ayrılan bir kavmin heveslerine uymayın. İsrailoğullarından inkâr edenler, Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdi. Bu başkaldırmaları ve aşırı gitmelerindendi. Birbirlerinin yaptıkları kötülükleri önlemezlerdi. Yaptıkları ne kötüydü."682 Dinde aşırılık, bu âyetler çerçevesinde, öncelikle yanlış bir Allah inancında belirir. Daha sonra ise başkaldırma, aşırı gitme ve yapılan kötülükleri önleme çabasından yoksunluk olarak kendini gösterir. Ehl-i kitapla ilgili bu taşkınlığın yasaklanışı, dinlerin en ortayolcusu olan Hz. Muhammed'in dinine uymaya teşvik amacı taşır.683 G) Dinde Ayrılık (Tefriku'd-Dîn, İhtilaf Fî'd-Dîn: Dinde ayrılığa düşme, özellikle Allah inancı konusunda farklı anlayışlar geliştirme, mü'minlere yakışan bir tu-tum değildir. Hz. Peygamber'den sonra, mü'minlerin de Allah'a yönelmesi istenir: "Allah'a yönelerek ona karşı gelmekten sakının, namaz kılın, dinlerinde ayrılığa düşüp fırka fırka (paramparça) olan, her fırkasının da kendisinde bulunanla sevindiği müşriklerden olmayın."684 Hz. Peygamber'in dinde ayrılığa düşenlerle bir ilişiğinin olmadığı belirtilir: "Fırka fırka olup dinlerini parçalayanlarla senin hiçbir ilişiğin olamaz. Onların işi artık Allah'a kalmıştır, yaptıklarını onlara sonra bildirecektir. "685 H) Dini Yalanlama (Tekzîbu'd-Dîn): İnsan, kendisini yaratıp şekil veren, düzenleyen, mütenasip kılan, istediği şekilde oluşturan, çok cömert rabbine karşı bir aldanışta olabilir. Buna rağmen, dini yalanlayabilir.686 En güzel şekilde yaratılan insan, aşağılar aşağısı da kılınabilir. Ancak, inanan ve iyi iş yapanlara kesintisiz ecir vardır. Böyleyken insana dini yalan saydırtan ne olabilir?687 Dini yalan sayanların özelliği Mâûn sûresinde şöylece anlatılır: "Dini yalan sayan kimdir bilir misin? Öksüzü kakıştıran ve yoksulu doyurmaya yanaşmayan işte odur."688 Mâûn süresindeki din kelimesine, Kur'an anlamı da verilmiştir.689 G) Dine Giriş Ve Dinden Çıkış: 1- Dinde Zorlama (İkrah Fi'd-Dîn): Din, gönülden benimseme ve bağlanma işidir, içten gelerek din yoluna girilir. Zorlama, tehdit, baskı ve şiddet, bu özellikleri ortadan kaldırır: "Dinde zorlama yoktur. Artık hak ile bâtıl (doğru ile eğri) iyice ayrışmıştır. Putları (tâgûtu) inkâr edip Allah'a inanan kimse, kopmak bilmeyen sağlam bir kulpa sarılmıştır. Allah, işiten ve bilendir."690 Bu âyetteki din kelimesi, itaat (tâat) olarak açıklanmıştır. Tâat, gerçekte ancak ihlâsla olur. İhlâsta ise zorlama geçersizdir.691 Âyetin cizye ödeyen ehli kitapla ilgili olduğu görüşü de vardır.692 Mü'minlerin dini kendilerine, kâfirlerin dini kendilerinedir.693 2- Dine Yöneliş (İkâmetu'l-Vechi Li'd-Dîn): Doğruluk ve doğru din anlamında "dîn hanîf' kullanılır. Özellikle Hz. İbrahim'in sözkonusu edildiği âyetlerde

682 Maide, 5/77-78. 683 Râgib el-Isfahânî. Müfredat, 253. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 413-414. 684 Rum, 30/32. 685 En'am, 6/159. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 414. 686 İnfitâr, 82/6-9. 687 Tin, 95/4-7. 688 Mâûn, 107/1-3. Mâûn sûresinin bir bütün olarak mı, yoksa ilk üç âyetin ayrı, son dört âyetin ise farklı mı düşünülmesi gerektiği konusunda bkz. Rudi Paret, Kur'an Özerine Makaleler, 138-144. 689 İbnu'l-Cevzî, Nüzhet 299. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 414-415. 690 Bakara, 2/256. 691 Râgıb el-Isfahânî, Müfredat 253. Benzer bir yorum için bkz. Rudi Paret, age, 160-162. 692 Râgıb el-Isfahânî, age, 253. 693 Kâfirûn, 109/6. Ayrıca bkz. Yunus, 10/41 (sizin ameliniz size, benimki banadır: yollarımız ayrı). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 415.

geçer.694 İki âyette Hz. Peygamber'e doğru dine yöneliş emredilir: "Yüzünü, doğruya yönelmiş olarak dine çevir, sakın puta tapanlardan olma. Sana ne fayda, ne zarar verecek olanlara yalvarma, Allah'a yalvar. Böyle yaparsan, şüphesiz zalimlerden olursun."695 "Hakka yönelerek kendini Allah'ın insanlara yaratılışta verdiği dine ada. Zira Allah'ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din de budur. Ama insanların pekçoğu bilmezler."696 Allah'ın olan din, insanın diğer inanç üretimlerinden, mahiyetçe ayrıldığı gibi, tabiî ve fıtri olmakla da ayrılır.697 Doğru dine yöneliş, mutlu bir kapıyı açar: "İyilik yaparak kendisini Allah'a teslim edip, hakka yönelen İbrahim'in dinine uyandan, din yönünden daha iyi kim olabilir? Allah, İbrahim'i dost edinmişti."698 3- Dinden Dönme (İrtidâd Ani'd-Din): Dinden dönmenin, biri dünyevî, öteki uhrevî olmak üzere iki sonucu vardır. Dinden dönmenin dünyevî sonucu, iktidarın kaybedilmesi, yeni bir topluluğun iktidara, emanet taşyıcıhğına geçmesidir: "Ey mü'minler! İçinizden kim dininden dönerse, bilsin ki Allah, sevdiğini ve onu seven, inananlara karşı alçak gönüllü, inkarcılara karşı güçlü, Allah yolunda cihad eden hiç kimsenin yermesinden korkmayan bir millet (kavim) getirir. Bu, Allah'ın dilediğine verdiği bol nimetidir. Allah her şeyi kuşatır ve bilir."699 Görüldüğü gibi, dinden dönmenin ölüm cezasını gerektirdiği, âyetlerde ele alınmaz. Dinden dönenlerin uhrevî sonu, cehennemlik oluştur: "(..) İçinizden dininden dönüp kâfir olarak ölen olursa, bunların işleri dünya ve âhirette boşa gitmiş olacaktır. İşte cehennemlikler onlardır, orada temelli kalacaklardır."700 8.1.1.2 Hüküm/Karar: Din kelimesi, iki âyette "hüküm, karar" anlamında kullanılmıştır.701 Zina eden erkek ve kadınların yüzer değnek cezasına çarptırılacağı belirtildikten sonra şu anlatılır: "(..) Allah'a ve âhiret gününe inanıyorsanız, Allah'ın dini (dinullah=Allah'ın hükmü) konusunda ikisine acımayın.(..)"702 Hz. Yusuf, hükümdarın su kabını ararken, kardeşinin yükünden önce, kervandaki öteki insanların yüklerini aramaya başladı. Sonra kardeşinin yükünden su kabını çıkardı. Bu, Allah'ın kullanmasını emrettiği bir plandı. Çünkü, Hz. Yusuf, hükümdarın kanunlarına (dinu'1-melik) göre, kardeşini alıkoyamazdı, meğer ki Allah dileye. Allah dilediğini derecelerle yükseltir. Her ilim sahibinden daha üstün bir bilen bulunur.703 Bu âyetteki "din" sözcüğü, kanun ve gelenek anlamında kullanılmıştır.704 8.11.3 Nizam/Düzen: Ed-Dinu'1-Kayyım kelimesinin bir anlamı kesinleşmiş/belirlenmiş düzendir. Nitekim âyette şu belirtilir: "Allah'ın gökleri ve yeri yarattığı günkü yazısında, Allah'a göre ayların sayısı onikidir, bunların dördü haram aydır. Bu, dosdoğru bir nizamdır. (..)"705 8.1.2 Hesap/Karşılık Kökenli Kavramlar: 8.12.1 Hesap/Karşılık: Bir âyette din, hesap ve karşılık anlamında kullanılır.706 Buna göre, iffetli kadınlara iftira edenlere, Yüce Allah kesinleşmiş cezalarını (dinuhumu'1-hak) verecektir. O zaman Allah'ın apaçık hak olduğunu öğreneceklerdir.707

694 Bakara, 2/135; Âli İmran, 3/67,95; Nisa, 4/25; En'am, 6/161; NahI, 16/120,123. Ayrıca bkz. Nisa, 4/125; En'am, 6/79; Yunus, 10/105; Rum, 30/30. 695 Yunus, 10/105-106. 696 Rum, 30/30. 697 Yümni Sezen, İslam Sosyolojisine Giriş, s. 108. 698 Nisa, 4/125. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 415-416. 699 Maide, 5/54. 700 Bakara, 2/217. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 416-417. 701 Mukâtil bin Süleyman, Vüeûh, 44; İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 298. 702 Nur, 24/2. 703 Yusuf.12/76. 704 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 417. 705 Tevbe, 9/36. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 417. 706 Îbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 296. 707 Nur, 24/25. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 418.

8.1.2.2 Kıyametle İlgili Kavramlar: Hesap/karşılık günü anlamında yevmu'd-din veya kısaca din kelimeleri kullanılır.708 Hesap gününün sahibi (mâliku yevmid'd-din) Allah'tır.709 Söz verilen kıyametin kopması şüphesiz gerçektir. Ödeşme günü (din günü) gelecektir.710 İşlerin karşılık göreceği gün (yevmu'd-din), yalancı ve bilgisizliğe sapla-nanların ateşte azap görecekleri gündür.711 Sapıklar, zakkum ağacından yiyecekler, karınlarını onunla doldura-caklar, susamış develer gibi suya saldıracaklardır. Onlara ceza günü (yevmu'd-din) sunulacak olan konukluk işte budur.712 Allah'ın buyruğundan çıkanlar (fuccâr, fâcirler), cehennemdedirler. Ceza günü (yevmu'd-din) oraya girerler. Oradan bir daha ayrılamazlar. Ceza günü, kimsenin kimseye hiçbir yarar sağlamayacağı bir gündür. O gün buyruk, yalnız Allah'ındır.713 İnsanın yaratılışını kabul etmeyen İblis, bu yüzden kovulmuş, hesap gününe (yevmu'd-din) kadar lanetlenmiştir.714 Müşrikler, yalanladıkları ceza (hüküm) günü pişmanlık duyacaklardır.715 İnsanlar huysuz yaratıklardır. Ama namaz kılanlar, namazlarında daim olanlar, mallarında yoksul ve yoksuna belirli bir hak tanıyanlar, ceza gününü doğrulayanlar, rablerinin azabından korkanlar böyle değildir.716 Cehennemliklerin bu can yakıcı azaba uğramalarının sebebi, namaz kılmayışları, düşkünleri doyurmayısları, bâtıla dalanlarla dalışları ve ceza gününü yalanlamalarıdır.717 Hesap gününü yalanlayanların sonu iyi değildir.718

8.2 ŞERİAT Ş-r-a (şera'a), yol açmak anlamına gelir. Masdarı şer' biçimindedir. Daha sonra düzyol anlamında isimleştiril-miştir. Ayrıca şir' ve şeri'at da kullanılır. Bu ad daha sonra, ilâhi yol anlamında kullanılır olmuştur. Bazı bilginlere göre, şeriat adı, kabullenilen gerçeği bulduğu, susuzluğunu kandırdığı ve tertemiz olduğu için verilmiştir.719 Şera'a kökenli kelimeler, dinle bağlantılı olarak Kur'an'da dört yerde geçer. Bunlar bir yerde şir'a, iki yerde şera'a (fiil) ve bir yerde de şeriat kelimeleridir. Bunları sırasıyla inceleyelim.720 8.2.1 Şir'a: "Kur'an'ı önce gelen kitabı tasdik ederek ve ona şahit olarak gerçekle indirdik. Onlar arasında Allah'ın indirdiğine göre hükmet. Gerçek sana gelmiş bulunduğuna göre onların heveslerine uyma. Her biriniz için bir şir'a (yol) ve bir minhâc (yöntem) belirledik. Allah dileseydi, sizi bir tek ümmet yapardı. Fakat bu, sizi verdikleriyle denemesi içindir. Öyleyse iyiliklere koşuşun. Hepinizin dönüşü Allah'adır."721 Râgıb el-Isfahâni, bu âyette iki şeye işaret olduğunu belirtir: 1) İnsanların yaran ve ülkenin bayındırlığı konusunda Allah'ın her insana izleyeceği yolu belirlemesi. Buna şu âyetle işaret edilir: "(..) Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini kimine derecelerle üstün kıldık.(..)"722 2) Şeriatlerin değiştiği ve neshin (yürürlükten kaldırmanın) söz konusu olduğu, Allah'ın bahşettiği /belirlediği ve gönüllüce izlemesini emrettiği dini hükümler. Şu âyet de bunu gösterir: "Seni de din konusunda bir şeriat sahibi kıldık. Ona uy. Bilmeyenlerin heveslerine uyma."723 İbn Abbas, şir'a konusunda, şu açıklamayı yapıyor: Şir'a Kur'an'ın getirdiği, minhâc ise sünnetin getirdiği hü-kümdür.724 "Allah'ın indirdiğiyle hükmetme" kavramı ve "herbiriniz için" ifadesi, bu âyetteki "şir'a"nın, inanç esaslarıyla değil, uygulamaya yönelik hükümle ve onun yorumuyla ilgili olduğunu gösterecek açıklıktadır.725

708 Mukâtil bin Süleyman, Vıtcûh, 44; İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 298. 709 Fatiha, 1/4. 710 Zâriyât, 51/5-6. 711 Zâriyât. 51/10-13. 712 Vakıa. 56/56. 713 İnfitâr, 82/15-19. 714 Hıcr, 15/28-38; Sâd, 38/71-81. 715 Sâffât, 37/20-21. 716 Meâric, 70/26. 717 Müddessir, 74-/43-45. 718 Mutaffifin, 83/10-11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 418-419. 719 Râgıb el-Isfahâni, Müfredat, 379. 720 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 419. 721 Maide, 5/48. 722 Zuhruf, 43/32. 723 Câsiye, 45/18. 724 Râgıb el-Isfahâni, age, 379. 725 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 419-420.

8.2.2 Şera'a Lekum (Lehum) Mine'd-Din: Bu ifade, yalnızca zamirleri değişerek (size yerine onlara denilerek), iki yerde geçer: "Allah, Nuh'a buyurduğu şeyleri, size de din olarak buyurmuştur. Sana vahyettik, İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya da buyurduk ki: Dine bağlı kalın, onda ayrılığa düşmeyin.(..)"726 "Yoksa, Allah'ın dinde izin vermediği bir şeyi onlara meşru kılacak ortakları mı vardır? (..)"727 Râgıb el-Isfahâni, bu konuda şu açıklamayı yapıyor: Bütün dinlerin (milel) birleştiği ve nesih sözkonusu olma-yan usule işaret eder. Allah'ı tanımak gibi.728 Bütün dinlerin ortak inanç temeli, Allah'ı tanrı edinmektir.729 8.2.3 Şeriat: Bir âyette geçer: "Seni de din konusunda şeriat (alâ şe-riatin mine'1-emr) sahibi kıldık. Ona uy. Bilmeyenlerin heveslerine uyma."730 Şeriat, İslâmi kaynaklarda, iki manada kullanılmıştır: l)Din ve millet kelimeleri gibi, bir bakış açısından İslâmi (din) ifade etmek için kullanılır. Bu anlamda din, İslam, şeriat, millet aynı mahiyetin farklı isimleridir. 2) Dinin ibadet ve hayat düzeni (muamelât) ile ilgili kısmını ifade için kullanılır. Bu manada şeriat, İslam'ın bütünü değil, bir parçasıdır.731 Yukarıdaki ikinci anlamıyla şeriat, Kur'an hükümlerini, sünneti ve tarih boyunca geliştiği biçimiyle ve çeşitliliği içinde fıkıh denilen İslam hukukunu içerecek şekilde genişletilmiştir. Bu anlamda şeriat, Kur'an'da açıklanan ve hadislerde geçen hukuki kurallar, daha sonra tefsirler, şerhler, görüşler, içtihatlar, fetvalar ve yargı kuralları için kullanılmaya başlanarak, şeriat denince fıkıh anlaşılır olmuştur.732

8.3 TARİKAT Tarîk/tarikat, yol anlamındadır. İnsanın övülen veya yerilen bir eylem konusunda tuttuğu yol anlamına kullanılır olmuştur.733 Kur'an'da altı yerde, yol manasına kullanılır. Ayrıca Kur'an'da yol anlamında sebîl, sırat gibi kelimeler de yer alır.734 8.3.1 Tarîkti Cehennem (Cehennem Yolu): Kâfirlerin tuttuğu yolu anlatır: "İnkâr edenleri ve zâlimleri Allah, hiç bağışlamaz. Onları içinde temelli ve ebediyyen kalacakları cehennem yolundan (tarîku cehennem) başka bir yola eriştirmez."735 8.3.4 Tarik Müştekim (Doğru Yol): Doğru yolun göstericisi, Kur'andır: "Şöyle dediler: Ey milletim! Doğrusu biz, Musa'dan sonra indirilen, kendinden öncekileri doğrulayan, gerçeği ve doğru yolu gösteren bir kitap dinledik."736 "Kendilerine yazık edenler, cehennemin odunları oldular. Ama doğru yola (tarikat) girmiş olsalardı, onları bu hususta denememiz için bol bol su içirirdik. Kim rabbini anmaktan yüz çevirirse, rabbi onu gittikçe artan bir azaba uğratır."737 Hz. Musa, kavmine denizde'kuru bir yol açmıştı.738 Bir yerde "emseluhüm tarîkaten" ifadesi geçer. "En iyi yolda" anlamındaki bu öbek, Kur'an'daki kullanımında mecazi olarak "en akıllı, en aklı başında olanları" anlamı kazanmıştır.739

726 Şura, 42/13. 727 Şura, 42/21. 728 Râgıb el-Isfahâni, age, 379. 729 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 420-421. 730 Câsiye, 45/18. 731 Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak, 134. 732 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 421. 733 Râgıb el-Isfahâni, age. 452. 734 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 421-422. 735 Nisa, 4/169. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 422. 736 Ahkâf, 46/30. 737 Cin, 72/15-17. 738 Tâhâ, 20/77. 739 Tâhâ, 20/104. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 422.

8.4 HİKMET: Menetmek, karar vermek, işi sağlam yapmak anlamındaki h-k-m (hakeme) kökünden türemiştir. Hikmet, ilim ve akılla gerçeği bulmak demektir. Allah için kullanıldığında, eşyayı tanıması ve onları son derece sağlam yarat-ması anlamındadır. İnsan için kullanıldığında ise, insanın varlıkları tanıması ve iyi işler yapması anlamına gelir.740 Hikmet açısından, ilim ve amel (davranış, eylem, pratik) arasında yakm bir ilişki vardır. Nitekim, hikmetin bazı tanımlarında bu ilişkiye dikkat çekilir: Hikmet, bâtılı yapmaktan alıkoyan bir bilgi türüdür. Hikmet, insan nef-sinin ilim ve amel düzleminde kendisi için mümkün kemale yönelişidir. Hikmet, sahibini uygunsuz davranışlar-dan alıkoyar.741 İbn Kuteybe'ye göre hikmet, ilim ve ameldir. Bu ikisi birleşmediği sürece, kişi hakim (bilge) ol-maz.742 Türkçe'de hikmete tam karşılık olarak, bilgelik sözcüğü kullanılır.743 8.4.1 Kitap-Hikmet İkilisi: 8.4.1.1 Hikmetin Öğretilmesi: A) Peygamberin Hikmet Öğretmesi: Hz. İbrahim ile oğlu İsmail, Kabe'nin yapımını bitirdikten sonra yaptıkları duanın bir bölümünde şöyle dedi: "Rabbimiz! İçlerinden onlara senin âyetlerini okuyan, kitabını ve hikmetini (düşünmeyi) öğreten, onları her kötülükten arıtan bir peygamber gönder. Doğrusu güçlü/yüce (aziz) ve hakîm (bilge) olan ancak sensin."744 "Nitekim size, sizin içinizden, âyetlerimizi okuyacak, sizi her kötülükten arıtacak, size kitabı ve hikmeti öğretecek ve bilmediklerinizi bildirecek bir peygamber gönderdik."745 Allah, mü'minlere bu peygamberi göndermekle iyilikte bulunmuştur. Çünkü daha önceleri apaçık sapıklıkta idiler.746 Peygamberin öğrettiği hikmet, sünnet olarak da yorumlanır.747 Hz. İsa da hikmeti getirdiğini belirtmiştir.748 B) Allah'ın Hikmeti Öğretmesi:: "Allah, ona (İsa'ya) kitabı, hikmeti, Tevrat'ı ve İncil'i öğretecek, onu İsrailoğullarma şöyle diyecek bir peygamber kılacak. (..)"749 Nitekim Yüce Allah, Meryem'e verdiği bu sözü gerçek yapmıştı.750 Hz. İsa, açık belgeleri getirdiğinde şöyle demişti: "Size hikmeti getirdim ve ayrılığa düştüğünüz şeylerin bir kısmını açıklamak üzere geldim. Allah'a karşı gelmekten sakının, bana itaat edin."751 Buradaki hikmet, Kur'an'daki helal haram gibi öğütler olarak da yorumlanır.752 8.4.1.2 Allah'ın Hikmeti İndirmesi: Yüce Allah, Hz. Peygambere kitap ve hikmet indirdiğini belirtir: "Eğer Allah'ın sana bol nimeti ve rahmeti olmasaydı, onlardan bir takımı seni saptırmaya çalışırdı. Halbuki onlar kendilerinden başkasını saptıramazlar, sana da bir zarar veremezler. Allah sana kitap ve hikmet indirmiş, sana bilmediğini öğretmiştir. Allah'ın sana olan nimeti ne büyüktür."753 "(..) Allah'ın âyetlerini de alaya almayın. Allah'ın size olan nimetini, öğüt vermek üzere size indirdiği kitabı ve hikmeti anın. Allah'tan sakının. Allah'ın her şeyi bildiğim bilin."754

740 Râgıb el-Isfahâni; Müfredat, 181. 741 Îbnu'l-Cevzî Niızhet. 260-261. Krş. Ebu'1-Bekâ, Külliyât, 382. 742 İbn Kuteybe, Tefsiru Garibi'l-Kur’an, 32. 743 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 423. 744 Bakara, 2/129. 745 Bakara, 2/151. 746 Ali İmran, 3/164; Cuma, 62/2. 747 İbnu'I-Cevzi, age, 261; Ebu'1-Bekâ, Külliyât, 382. 748 Zuhruf, 43/63. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 423-424. 749 Âli İmran, 3/48. 750 Maide, 5/110. 751 Zuhruf, 43/63. 752 Mukâtil bin Süleyman, Vucûh, 28-29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 424. 753 Nisa, 4/113. 754 Bakara, 2/231.

Bu iki âyetteki hikmet, sünnet olarak da yorumlanır.755 Ayrıca, bu ve önceki âyetteki hikmete, Kur'an'daki buyruk, yasak, helâl, haram gibi öğütler anlamı da verilir.756 8.4.1.3 Allah'ın Hikmet Vermesi: Yüce Allah, geriel olarak peygamberlere hikmet verdiğini belirtir: "Allah peygamberlerden söz almıştı: And olsun ki size kitap ve hikmet verdim. Sizde olanı tasdik eden bir pey-gamber gelecek, ona mutlaka inanacaksınız ve yardım edeceksiniz. İkrar edip bu andı kabul ettiniz mi? İkrar et-tik demişlerdi.(..)"757 8.4.2 Kitap-Hikmet-Mülk Üçlüsü: Yüce Allah'ın kitap, hikmet ve mülk verdikleri arasında Hz. İbrahim soyu da vardır: "Yoksa Allah'ın bol nimetinden verdiği kimseleri mi çekemiyorlar? Oysa İbrahim ailesine kitap ve hikmet verdik, onlara mülk (hükümranlık) bahşettik."758 Bu âyetteki hikmet, nübüvvet olarak yorumlanır.759 8.4.3 Mülk-Hikmet-İIim Üçlüsü Yüce Allah, Hz. Davud'a ve Hz. Süleyman'a mülk, hikmet ve ilim vermiştir: "(..) Allah, Davud'a mülk (hükümranlık) ve hikmet verdi, ona dilediğini öğretti.(..)"760 Buna göre, hükümdar-peygamber Hz. Davud'la ilgili bu durum, devlet yöneticiliği ile hikmet (bilgelik) sahibi oluş arasında yakın bir ilgi kurulucağını düşündürür. "(..) Davud ve Süleyman'a hüküm ve ilim verdik (..)"761 âyetinde hüküm kelimesi, hikmet yerinde kullanılmıştır. Bu âyetteki hikmet, nübüvvet (peygamberlik) olarak da yorumlanır.762 Aslında hüküm, hikmetten daha geneldir. Bunun sonucu olarak, her hikmet hükümdür, ama her hüküm hikmet değildir.763 "Davud'un mülkünü (hükümranlığını) kuvvetlendirmiştik. Ona hikmet ve kesin hüküm verme (faslu'l-hitab) yetisi vermiştik."764 Biraz, önceki âyetteki gibi, buradaki hikmete de peygamberlik yorumu getirilmiştir.765 8.4.4 Hikmet Verme Yetkisi Ve Hikmetin Sonuçları: "(..) Allah'ın lütfü boldur, o her şeyi bilir. Hikmeti dilediğine verir. Kime hikmet verilmişse şüphesiz ona çokça hayır verilmiştir. Bundan ancak akıl sahipleri ibret alır."766 Bu âyetteki "hikmet", Kur'an bilgisi767 ve fıkıh ilmi olarak da yorumlanır.768 8.4.5 Vahiy - Hikmet İlişkisi: Vahiy ile hikmet arasında çok sıkı bir bağlantı vardır: "Bunlar, rabbinin sana vahyettiği (bildirdiği) hikmetlerdir.(..)"769 "Evlerinizde okunan Allah'ın âyetlerini ve hikmetini hatırda tutun. Şüphesiz Allah, haberdar olandır, latîf olandır."770 Bu âyetteki hikmet kelimesine şu anlamlar verilmiştir:771 1) İbn Abbas'a göre. nâsihi mensuhu, muhkemi müteşâbihi ile Kur'an ilmidir. 755 İbnu'l-Cevzi, age. 261-2. 756 Mukâtil bin Süleyman, Vucüh, 28; Ebu'1-Bekâ. age, 382. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 424-425. 757 Ali İmran, 3/81. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 425. 758 Nisa, 4/54. 759 Mukâtil bin Süleyman, age, 29; Ebu'1-Bekâ, Külliyât, 382. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 425-426. 760 Bakara, 2/251. 761 Enbiya, 21/79. 762 Mukâtil bin Süleyman, age, 29; İbnu'l-Cevzi, age, 262. 763 Râgıb el-Isfahâni, age, 182. 764 Sâd, 38/20. 765 Mukâtil bin Süleyman, age, 29; İbnu'l-Cevzi, age, 262. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 426. 766 Bakara, 2/269. 767 İbnu'l-Cevzi, age, 262. 768 Mukâtil bin Süleyman, age, 29; Ebu'1-Bekâ, Külliyât 382. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 426-427. 769 İsra, 17/39. 770 Ahzâb, 33/34. 771 Râgıb el-Isfahânî, age, 182.

2) İbn Zeyd'e göre, âyetlerini ve hikmetlerini bilmektir. 3) es-Sudî'ye göre, nübüvvet anlamındadır. 4) Bir görüşte, Kur'an gerçekleridir.772 8.4.6 Hikmetli Çağrı: Allah yoluna çağrı, hikmet ve güzel öğütle olur. "Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır. Onlarla en güzel şekilde tartış. (..)"773 Buradaki hikmet, Kur'an olarak yorumlanır.774 Ancak, daha geniş bir çerçevede düşünülürse, akıl yetisini doğru ve yerinde kullanma anlamı da verilebilir.775 8.4.7 Üstün Anlayış Ve Kavrayış: Hikmet, aynı zamanda üstün anlayış ve kavrayış, sağlam muhakeme yetisi demektir: "Andolsun ki Lokman'a rabbine şükretmesi için hikmet verdik. (..)"776 Buradaki hikmet, kavrayış ve anlayıştır. 777Bu âyetteki hikmet, varlıkları tanıma ve iyi işler yapma anlamındadır.778 Hikmet'in azı gabâvet/belâhet, aşırısı cerbezedir. Gabâvet, düşünce gücünü kullanmamak ve ilim öğrenmekten kendini alıkoymaktır. Cerbeze ise, düşünceyi gerekmeyen yerde ve gerekmeyen biçimde kullanmaktır.779 "Andolsun ki, onları bu hallerinden vazgeçirecek nice haberler gelmiştir. Bu haberlerin her birinde üstün hikmet (hikmet bâliga: üstün anlayış) vardır. Ama uyarmalar fayda vermiyor."780 Bu âyetteki hikmete, mev'ıza (öğüt) anlamı da verilir.781 8.4.8 Hikmet-Hakîm İlişkisi: Hikmet sahibi olana hakîm denir. Kur'an'da hakîm kelimesi, iki temel görünüşte kullanılır:782 8.4.8.1 Allah'ın Hakîm İsmi Kur'an'da Allah'ın hakem, hâkim ve hakîm gibi hüküm ve adaletle ilgili isimlerinden biri olarak hakîm ismi kullanılır. Allah'ın eşyayı (varlıkları) bilme ve son derece sağlam yaratma özelliğini anlatır. Kur'an'da hakîm ismi, ya birinci, ya da ikinci üye olarak daima bir öbek içinde, başka esmay-ı hüsnadan biriyle bulunur:783 A) Allah'ın Kudretiyle İlgili İsimleriyle Kullanılışı: 1- Azîz-Hakîm İkilisi:784 Aziz, güçlü, daima izzet ve devlet sahibi; hakîm ise hikmet sahibi anlamındadır. Aziz-hakîm ikilisinin yer aldığı âyetlerin baş tarafında hikmet, Allah'ın ulûhiyeti, yaratması, yardımı, tevbeyi kabulü ve bağışlaması, ilâhî kitap indirmesi ve vahiy bildirmesi, kudreti, hâkimiyeti, âhiretle ilgili meseleler, hidayet ve dalâlet, zafer vermesi, kalpleri ısındırması, aile ve ceza hukukuyla ilgili kurallar gibi konular yer alır.785 2- Vâsi'-Hakîm İkilisi: Allah, bilgisi ve gücüyle herşeyi kaplayandır, bilgedir.786 772 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 427. 773 Nahl, 16/125. 774 Mukâtil bin Süleyman, age, 29; İbnu'l-Cevzî, age, 262. 775 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 427-428. 776 Lokman, 31/12. 777 İbnu'l-Cevzi, age, 262; Mukâtil bin Süleyman, age, 29. 778 Râgıb el-Isfahânî, Müfredat, 181-182. 779 Ebu'1-Bekâ, Külliyât, 382. 780 Kamer, 54/4-5. 781 İbnu'l-Cevzî, age, 261. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 428. 782 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 428. 783 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 428-429. 784 Bkz. Bakara, 2/129, 209, 220, 228, 240, 240; Âli İmran, 3/6, 18, 62, 126; Nisa, 4/56, 158, 165; Maide, 5/38; Enfal, 8/10, 49, 63, 67; Tevbe, 9/40; İbrahim, 14/ 4; Nahl, 16/60; Neml, 27/6, 9; Ankebut, 29/26, 42; Rum, 30/27; Lokman, 31/9, 27; Sebe, 34/27; Fâtır, .35/2; Zümer, 39/1; Gâfir, (Mü'min), 40/8; Şura, 42/3; Câsiye, 45/2, 37; Ahkâf, 46/2; Fetih, 48/7, 19; Hadîd, 57/1; Haşr, 59/1, 24; Mümtehine, 60/5; Saf, 61/1; Cum'a, 62/1 (melik ve kuddûs'la birlikte); 3; Tegâbün, 64/18. 785 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 429. 786 Nisa, 4/130. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 429.

B) Allah'ın Ululuğuyla İlgili İsimleriyle Kullanılışı 1 - Hakîm-Hamîd İkilisi:787 Değerli kitap, bilge ve övülmeye lâyık Allah katından indirilmiştir.788 2- Alî-Hakîm İkilisi: Yüce (alî) ve bilge (hakîm) sıfatları, bir yerde Allah, bir yerde ise Kur'an için kullanılır. Allah, bir insanla, ancak vahiy suretinde veya perde arkasından konuşur, yahut elçi gönderir, izniyle dilediğini vahyeder. Doğrusu Allah, yüce ve bilgedir.789 Kur'an, Allah katındaki ana kitapta mevcut, yüce ve hakîm (hikmet dolu) bir kitaptır.790 Zaten onun âyetleri de sapasağlam ve apaçıktır.791 C) Allah'ın İlim Sıfatıyla İlgili İsimleriyle Kullanılışı 1- Alîm-Hakîm İkilisi: Çoğu âyetlerde alîm-hakîm sırasıyla, 792yedi âyette ise, hakîm-alîm sırasıyla geçmektedir.793 Bu âyetlerin baş tarafında Allah'ın bilgisi, bildirmesi, ihsanı, tevbeyi kabulü ve cezalandırması, âhiret ve bazı hukukî kurallar gibi konular yer alır. Alîm, Allah'ın herşeyi bilen olması demektir. Buna göre Allah, bilgin ve bilgedir (hakîm).794 2- Hakîm-Habîr İkilisi:795 Habîr, Allah'ın herşeyden haberdar olmasıdır. Hakîm-habîr ikilisinin yer aldığı âyetler. Allah'ın gizliyi ve açığı bilişi, yüceliği gibi konuları ele alır.796 D) Allah'ın Bağışlayıcılığıyla İlgili Tevvâb Sıfatıyla Kullanılışı: Tevvâb-Hakîm İkilisi:797 Allah'ın mü'minlere nimet ve rahmeti bulunmasa ve Allah tevbeleri kabul eden (tevvâb) ve bilge (hakîm) olma-saydı, suçlunun cezasını hemen verirdi. Bütün bu kullanımlardan, hikmet-izzet-ilim arasında büyük bir yakınlık bulunduğu sonucu çıkarılabilir. Bu, özellikle siyaset sözkonusu olduğunda daha büyük bir önem kazanır.798 8.4.7.2 Allah Dışındaki Varlıkların Sıfatı Olarak Hakîm: A) Zikr Hakîm: "Sana bu okuduklarımız, âyetlerden ve hakîm zikir'dendir."799 Bu âyette geçen zikir kelimesi, Kur'an olarak açıklanır. Ancak bu, hikmete aykırı bir açıklama gibi görünüyor.800 B) Kitab Hakim: Biraz önce belirttiğimiz gibi, Kur'an yüce (alî) ve hikmet dolu (hakîm) bir kitaptır. Bu, hakîm sıfatı tek başına kullanılarak da belirtilir: "(..) Bunlar, iyi davranan kimseler için rahmet ve doğru yol rehberi olan hakîm kitabın âyetleridir."801

787 Fussilet, 41/42. 788 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 429. 789 Şura, 42/51. 790 Zuhruf, 43/4. 791 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 429-430. 792 Bakara, 2/32; Nisa, 4/11, 17. 24, 92, 104, 111, 170; Enfal, 8/71; Tevbe, 9/15, 28, 60, 71. 97, 106, 110; Yusuf, 12/6, 83, 100; Hac, 22/52; Nur, 24/18. 58, 59; Ahzâb, 33/1; Fetih, 48/4; Hucurât, 49/8; Mümtehine, 60/10; Tahrîm, 66/2; İnsan, 76/30. 793 En'am, 6/83, 128, 139; Hıcr. 15/25; Neml, 27/6; Zuhruf, 43/84; Zâriyât, 51/30. 794 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 430. 795 En'am. 6/18, 73; Hûd, 11/1; Sebe, 34/1. 796 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 430. 797 Nur. 24/10. 798 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 430-431. 799 Âli İmran, 3/58. 800 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 431.

"Hakîm Kur'an'a yemin olsun ki, sen doğru yol üzere gönderilmiş peygamberlerdensin."802 Kur'an böylece hikmet dolu olarak nitelendiği gibi, muhkem olarak da nitelenir. Bu hikmet yorumlarının her ikisi de doğrudur, çünkü Kur'an iki anlamı da içerir.803 Şu âyetler de bu çerçevede düşünülebilir: "Andolsun ki, onları (yalanlayıp heveslerine uyanları) bu hallerinden vazgeçirecek nice haberler gelmiştir. Bu haberlerin her birinde üstün hikmet (hikmet bâliga) vardır. Ama uyarmalar fayda vermiyor."804 C) Emr Hakîm: Kitabın indirildiği kutlu gece, hikmetli işler de belirlenir: "Apaçık kitaba hamdolsun ki, biz onu kutlu bir gecede indirdik. Doğrusu biz, insanları uyarmaktayız. Katı-mızdan bir buyrukla, her hakîm (hikmetli) işe o gecede hükmedilir.(..)"805

8.5 RUHBAN/AHBÂR/RABBÂNİYYÛN/KISSÎS: 8.5.1 Din Adamlarıyla İlgili Kavramlar: Kur'an'da özellikle ehli kitabın din adamları sınıfını gösteren terimler; ruhban, ahbâr, rabbâniyyûn ve kıssîs'tır. Korkma ve titreyip ürperme anlamındaki r-h-b kökünden türeyen rahbâniyyet, ileri derecedeki korku dolayısıyla, ibadet hayatında aşırılığa sapma demektir806 Bu yolu tutanlara râhib (ç. ruhban) adı verilir. Güzel sonuç ve etki anlamındaki h-b-r kökünden türeyen habr (ç. ahbâr: rabbiler), bilgin demektir. Çünkü bil-gilerinden ve uyulacak güzel eylemlerinin ardından insanların kalpleri üstünde etkiler ve izler bulunur.807 Rabbâni/ribbî sözcükleri, eğitimci anlamındaki rabbân veya tanrı anlamındaki rab kelimelerinden türemişlerdir. Süryanice'den alındıkları da belirtilir.808 Kendini rabbine adamış kimse, Allah adamı anlamındadır.809 Kıssîs (keşiş: kass) sözcüğü ise, hıristiyan önderlerinden bilgin ve ibadet eden kişi demektir. Kass, bir şeyi ge-celeyin araştırmak anlamındadır.810 8.5.2 Ruhbanlığın Kökeni: Ruhbanlık, rahip ve rahibe adı verilen hıristiyan din adamlarının özel yaşama biçimidir. Hıristiyanlığın bazı mezheplerine mensup rahipler sınıfı evlenmezler. Dünya işlerini, çalışıp kazanmayı bir yana bırakarak, kendilerini kiliseye adamışlar veya manastır denilen ibadet yerlerine çekilmişler ve bu suretle Allah'a daha yakın olacaklarına inanmışlardır. Ruhbanlığın doğuşu, hıristiyanlann kendi icatlarına dayanır: "Onların izleri üzerinden peygamberlerimizi ardarda gönderdik. Meryem oğlu İsa'yı da ardlarından gönderdik ve ona İncil'i verdik. Ona uyanların gönüllerine, şefkat ve merhamet duygulan koyduk. Bizim gerekli kıl-madığımız, fakat kendilerinin güya Allah'ın rızasını kazanmak için ortaya attıkları rahbâniyete (ruhbanca riya-zete) bile gereği gibi riayet etmediler. İçlerinden, inanmış olan kimselere ecirlerini verdik. Ama pekçoğu, yoldan çıkmışlardır."811 Rahbâniyyet, çoğunlukla bu dünya hayatında hiçbir değerin bulunmadığını öne sürmeye kadar varan, ruhbanca bir hayat anlayışı (monastisizm) ile aşırı bir zühdü (asceticism) birleştirir. Hıristiyanlığın ilk döneminin belirgin özelliği olan, ama İslamın dengeli ve ölçülü bir toplumu istemesi dolayısıyla812 tasvip etmediği bir tavırdır. Rahbâniyete gereği gibi uymadılar. Çünkü onların tümü, onu doğru şekilde anlamış/müşahade etmiş değildir. Zi-ra, zaman içinde, ilk zâhidlerden sonra gelenlerin büyük kısmı, teslis ve Allah'ın Hz. İsa'da tecessümü doktrinlerini kabul etmek ve boş bir şekilciliğe saplanmak suretiyle bağlılıklarını bozdular.813 İslam, ibadet gayesiyle de olsa, evlenmeden kaçınmayı hoşgörmemiştir. Sahabeden bazılarının böyle bir eğilim göstermeleri üzerine, şu âyet inmiştir:814

801 Lokman, 31/2-3. 802 Yasin, 36/2. 803 Râgıb el-Isfahâni, age, 182. 804 Kamer, 54/4-5. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 431-432. 805 Duhân, 44/2-4. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 432. 806 Râgıb el-Isfahâni, age, 296-297. 807 Râgıb el-Isfahâni, age, 152. 808 Râgıb el-Isfahâni, age, 269. 809 Hz. İsa'nın "rabbaniler olun" mesajı için bkz. Âli İmran 3/79. 810 Râgıb el-Isfahâni, age, 608. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 432-433. 811 Hadîd, 57/27. 812 Bakara. 2/143. Yorumu için bkz. Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, 1/40(118). 813 Hz. Peygamber de rahbâniyetle emrorunmadığını belirtmiştir (bkz. Buharı. Nikah, 90). Ayrıca, "Allah'ın sana verdiklerinde âhiret yurdunu ara, dünyadan da nasibini unutma." (Kasas, 28/77) buyurulmuştur. 814 Bkz. Vahidi, Esbâbu Nuzili’l-Kur’an, 207-208, no: 411.

"Ey mü'minler! Allah'ın size helal kıldığı temiz şeyleri haram kılmayın, hududu aşmayın. Doğrusu Allah, aşırı gidenleri sevmez."815 8.5.3 Din Adamlarının Olumlu Yönleri: Kuran, ruhban, ahbâr ve rabbâniyyûn olmak üzere, Yahudilik ve Hıristiyanlığa özgü din adamlarının, hem olumlu, hem de olumsuz yönlerine işaret etmiştir.816 8.5.3.1 İlâhi Mesaja Göre Hüküm Verme: Yahudi din adamlarının bir bölümü, Allah'ın kitabından elde mahfuz kalanla hükmetmiştir: "Doğrusu biz, yol gösterici (huden) ve nurlandırıcı (nûran: aydınlatıcı) olarak Tevrat'ı indirdik. Kendisini Al-lah'a teslim etmiş peygamberler Yahudilere onunla, rabbe kul olanlar (rabbâniyyûn: eski din adamları) ve bilginler (ahbâr: hahamlar) de Allah'ın kitabından elde mahfuz kalanla hükmederlerdi. Tevrat'a şahittiler. O halde insanlardan korkmayın, benden korkun. Âyetlerimizi hiçbir değerle değiştirmeyin. Allah'ın indirdikleriyle hükmetmeyenler, işte onlar kâfirlerdir."817 Bu âyete göre göre Tevrat, yalnızca İsrailoğulları için geçerlidir, evrensel bir geçerliliği yoktur. İsrailoğullarının âyetleri değiştirdikleri değer, İsrailoğullarının "Allah'ın seçilmiş halkı" ve dolayısıyla Allah'ın rahmetinin ve vahyinin biricik muhatabı olduğu biçimindeki temelsiz inançtır. Atıfta bulunulan âyetler (mesajlar), Kur'an'a ve Hz. Muhammed'in gelişiyle ilgili Kitab-i Mukaddes'teki gaybi haberlere ilişkindir.818 8.5.3.2 Büyüklenmeden Uzaklaşma, Gerçeği Kabullenme: Özellikle hristiyan din adamlarının bir bölümü, büyük-lenmedikleri için övgüyle anılmıştır; "Mü'minlere en şiddetli düşman olarak, insanlar içinde yahudileri ve müşrikleri bulursun. İnsanlar arasında mü'minlere sevgice en yakını, 'Biz hristiyanız' diyenleri bulursun. Bu, onların içinde, bilginler (kıssîsîn: keşişler) ve rahipler (ruhban) bulunmasından ve büyüklük taslamamalarından dolayıdır. Peygambere indirileni işittikle-rinde, gerçeği öğrenmelerinden dolayı gözlerinin yaşla dolarak, 'Rabbimiz! İnandık, bizi de şahitlerden yaz. Rabbimizin bizi iyi milletle birlikte bulundurmasını umarken, niçin Allah'a ve bize gelen gerçeğe inanmayalım?' dediklerini görürsün. Allah onlara, dediklerine karşılık, temelli kalacakları, altından ırmaklar akan cennetler verdi. Bu, iyi davrananların ödülüdür."819 8.5.3.3 Allah Yolundaki Mücadeleye Destek Oluş: Din adamlarının bir bölümü de, Allah yolunda yapılan mücadeleye büyük destek vermiştir: "Nice peygamberlerin yanında, rabbe kul olmuş (ribbiyyûn: Allah'a râm olmuş) pekçok kimse savaşmıştır. Allah yolunda başlanna gelenlerden ötürü gevşememişler, yılmamışlar ve boyun eğmernişlerdi. Allah, sabredenleri sever. Dedikleri, ancak şu idi: 'Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki aşırılıklarımızı bağışla, sebatımızı arttır, inkarcı topluluğa karşı bize yardım et. Bu yüzden Allah, onlara hem dünya, hem de âhiret nimetini fazlasıyla verdi. Allah, iyi davrananları sever."820 8.5.4 Din Adamlarının Olumsuz Yönleri: Belirtilen bu olumlu özelliklere sahip olan din adamları övülürken, olumsuz özellikleri sayılanlar kınanır.821 8.5.4.1 Kötülüklere Dirençsizlik: Din adamları, toplum içindeki kötülüklere karşı direnmelidir, dirençsizlik kötü bir davranış yoludur: "Onlardan pek çoğunun günaha, haksızlığa ve haram yemeye koşuştuklarını görürsün. Yaptıkları, ne kötüdür! Rabbe kul olanlar (rabbâniyyûn) ve bilginlerin (ahbâr), günah söz (ism) söylemekten ve haram yemekten (suht: iftiraya atılma) alıkoymaları gerekmez miydi? Yapmakta oldukları, ne kötüdür!"822

815 Maide, 5/87. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 433-434. 816 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 434. 817 Maide, 5/44. Ayrıca bkz. Bakara, 2/174-175. 818 Muhammed Esed, age, 1/199 (58, 59). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 434-435. 819 Maide, 5/82-85. Biraz zorlama bir yorumu için bkz. Muhammed Esed, age, 1/208-209 (95). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 435. 820 Âli İmran. 3/146-148. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 435-436. 821 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 436. 822 Maide, 5/62-63. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 436.

8.5.4.2 İyiliği Kendilerine Değil, Başkalarına Buyurma: Din adamları, iyiliği ve erdemi, önce kendileri hayata geçirmelidir: "Kitabı okuyup durduğunuz halde, kendinizi unutur da başkalarına mı iyiliği emredersiniz? Siz hiç düşünmez misiniz?"823 8.5.4.3 Haram Yeme Ve Allah Yolundan Alıkoyma: "Kenz" (iddihar: stokçuluk) âyeti, ilginç bir üslûpla, şu ifadeleri içerir: "Ey mü'minler! Ahbâr (hahamlar) ve rahiplerin (ruhban) pekçoğu, insanların mallarını haksızlıkla yerler. Allah yolundan alıkoyarlar. Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda harcamayanlara can yakıcı bir azabı müjdele. Bunlar, cehennem ateşinde kızdırıldığı gün, alınları, böğürleri ve sırtları, onlarla dağlanacak, 'Bu, kendiniz için biriktirdiğinizdir; biriktirdiğinizi tadın,' denecek"824 Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda harcamayanların kimliği konusunda, iki görüş belirtilir: 1) Bir görüşe göre, bu ifade, büyük ihtimalle, herşeyden önce, yahudi ve hristiyan cemaatlerinin zenginliğine ve bu cemaatlerin bu zenginliği kötüye kullanmalarına işaret etmektedir. 2) Bazı müfessirler ise, bu âyetteki "iman" ifadesinin, müslümanlar da dahil, doğru/maruf amaçlar için hiçbir harcamada bulunmaksızın servet toplayan ve ona sarılıp tutunan herkesi içine aldığı görüşündedirler.825 8.5.5 Din Büyüklerinin Ve Din Adamlarının Tanrılaştırılması: Din büyüklerinin tanrıİaştırılması, tek Allah (tevhid) inancına vurulmuş ve ilâhî mesajların değerini düşürücü bir darbedir: "Yahudiler, 'Üzeyir (Ezra), Allah'ın oğludur' dediler. Hristiyanlar, 'Mesih, Allah'ın oğludur' dediler. Bu, daha önce inkâr edenlerin sözlerine benzeterek ağızlarında geveledikleri sözdür. Allah, onlan yoketsin. Nasıl da uydu-ruyorlar! Onlar Allah'ı bırakıp hahamlarını (ahbâr), papazlarını (ruhban) ve Meryem oğlu Mesih'i rableri olarak kabul ettiler. Oysa tek tanrıdan başkasına kulluk etmemekle emrolunmuşlardı. Ondan başka tanrı yoktur. Allah, koştukları eşlerden münezzehtir."826 Kur'an'da, Üzeyir'in Allah'ın oğlu olduğu yolunda yahudilere isnad edilen inanç, bütün yahudilerin inancı de-ğildir, yalnızca Arabistan yahudilerine özgüdür. Üzeyir (Ezra), bütün yahudilerin gönlünde saygı ve itibarca müstesna bir yer tutmakta ve saygıyla anılmaktadır. Yahudilerin inancına göre, Üzeyir, Babil sürgünü sırasında kaybolduktan sonra Tevrat'ı yemden toparlayıp tanzim eden, az çok bugünkü formu ve muhtevasıyla tedvin eden kişidir. Dolayısıyla, sonraki yahudilikte hâkim olacak olan, kendine has, resmî ve standart yahudi din kurumunun kurucusudur. O dönemden bu yana kendisine öylesine büyük bir saygı beslenmiştir ki, Hz. Musa Kanunları (on emir) konusundaki hüküm ve içtihatları, Talmutçular tarafından pratikte bu kanunların kendileriyle eşdeğer sayılmıştır. Bu da onu âdeta yan-tanrısal bir kanun koyucu konumuna yükseltmektedir.827 Hıristiyanlığın önderleri olan papazlar, Allah'ın mesajlarını çarpıttıkln, insanların mallarını haksızca yedikleri halde, Hıristiyanlar onları sorgulayacaklarına, onların dediklerine Allah'ın emri gibi uydular. Kilise, bütün tarihi boyunca kendisim sorgulanamaz bir konumda tutmuş ve bütün dini alanın tek belirleycisi olmuştur.828

8.6 AYETULLAH: Âyet, sözcüğü, delil, işaret, alâmet, belirti ve iz gibi anlamlara gelir. Kur'an'da geçen âyet (ç. âyât) sözcüğü ise, mucize, kanıt/kılavuz ve ilâhi mesaj (hüküm) anlamlarını içerir. Kur'an, varlık ve oluşu bir âyetler tablosu olarak görür. Bunun için Kur'an, Allah'ın varlığının kavranması bağlamında, dış (âfâkî) âyetler ile iç (enfüsî) âyetlere dikkat çeker.829 Ünlü mutasavvıf, İsmail Hakkı Bursevi, Kur'an'da yer alan vahiy ürünü âyetlere, "âyât-ı tenziliyye", varlıklar dünyasındakilere ise "âyât-ı tekviniyye" adını verir. Buna göre, Kur'an bir âyetler topluluğu olduğu gibi, evren ve insan da birer âyetler topluluğudur. Şu halde tabiat varlıkları ve kanunları, birer âyet (mucize) anlamı kazanmıştır. Kur'an'da âyetullah biçiminde bir ifade yer almaz, bunun yerine "âyâtullah" ve "âyâtu'r-rab" sözcükleri bulunur. Bu ifadelerin geçtiği yerlerde "Allah'ın âyetleri"nin inkârından, bu inkâra girişenlerin özelliklerinden, onlara

823 Bakara,2/44. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 436. 824 Tevbe, 9/34-35. Ayrıca bkz. A'raf, 7/169. 825 Muhammed Esed, age, 1/357 (51). Genel olarak rahiplerin insanları kötü yollara düşürmeleri konusunda, ayrıntı için bkz. Gustav Mensching, Dinî Sosyoloji çev. Mehmet Aydın, Konya 1994, 238-243, 245-246. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 436-437. 826 Tevbe, 9/30-31. Bu âyetler bağlamında, eylemci kökten-dinciliğe karşı yöneltilmiş abartılı eleştiri için bkz. Muhammed Said al-Ashmawy, İslama Karşı İslamcılık, 90; ayrıca 48-49. 827 Bkz. Muhammed Esed. age, 1/356 (44). 828 Ömer Özsoy-İlhami Güler, Konularına Göre Kur'an,380. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 437-438. 829 Bkz. Âli İmran, 3/190; Fussilet 41/53; Zâriyât, 51/20-21.

karşı takınılacak tutumlardan, dünyevî ve uhrevî sonlarından830, Allah'ın âyetleriyle alaydan"831, az bir değer karşılığında satılmasından832, okunması, düşünülmesi ve hatırlatılmasından833, Allah'ın bu âyetleri peygambere okumasından834... sözedilir. Âyetullah terimi, siyasi bir sözcük olarak, İran'da çok geç bir dönemde, 19. yüzyıl sonlarında ilk olarak ortaya çıkmıştır. Müçtehidler, taraftar, öğrenci ve başarı durumuna göre önce huccetulislam (İslâm'ın delili), sonra âyetullah (Allah'ın işareti), en sonunda da âyetullahi'-uzmâ (Allah'ın en büyük işareti) unvanlarım alırlar.835

8.7 HÂMÂN: 8.7.1 Hâmân Sözcüğünün Kökeni: Kur'an'da Hz. Musa ile ilgili anlatımlarda Firavun ve Karun'la birlikte yer alanlardan birisi de Hâmân'dir. Bu Hâmân, Tevrat'ta bahsedilen Persli Hâmân'la karıştırılmamalıdır. Kur'an'da kullanılan Hâmân sözcüğü, büyük bir ihtimalle, özel bir isim değil, eski Mısır dininde tanrı Amon'a nisbet edilen yüksek sınıftan rahiplere verilen Hâ-Amen unvanının Arapça'ya malolmuş şeklidir. Hz Musa'nın yaşadığı çağda (Mısır'ı istila eden ve İbranilerle itti-fak kuran Arap kökenli Hyksos hanedanı sonrası dönemde), Mısır'da Amon kültü hâkim olduğuna göre, bu kültü temsil eden en yüksek dereceli rahibin de yönetimde Firavun'dan sonra ikinci adam olması tabiidir.836 Şu halde Firavun yönetiminin dayandığı temellerden biri din kurumudur. Zaten Amon rahipleri, Mısır'da din alanında uzun süre hâkim olmuş din adamı sınıfıdır. Kral tarafından seçilen Amon başrahibi, yalnızca dini bir reis olmayıp, aynı zamanda siyasi bir rol de oynuyordu. Mısır kralları, ilâhın onayını başrahipten alırlardı. Bu yüzden, devlet idaresi için, daima başrahibin yardımına ihtiyaç.duyarlardı. Ayrıca Amon rahiplerine tahsis edilen vergi ile ve kralın bizzat hediyeleriyle gittikçe zenginleşen mabet gelirleri, bu kuruluşa maddi bir güç de kazandırmıştı. Bunun yanısıra, mabetlere ait topraklarda, devlet memurlarıyla ölçüşecek sayıda insan çalışırdı. Amon mabedi, âdeta devlet içinde devlet gibiydi. Bu yüzden siyasi iktidar ile dinî iktidar arasında zaman zaman anlaşmazlıklar doğardı. Bu Mısır devletini zaafa uğratmıştı.837 8.7.2 Musa Hâmân İlişkisi: Hz. Musa'nın Mısır toplumuna peygamber olarak gönderilişi, Kur'an'da şöylece belirtilir: "Biz, memlekette güçsüz (mustaz'af) sayılanlara iyilikte bulunmak, onları önder kılmak, mirasçı yapmak, memlekette yerleştirmek. Firavun Hâmân ve her ikisinin yandaşlarına (cunûd), çekinmekte oldukları şeyleri göstermek istiyorduk."838 Nil nehrine annesi tarafından bırakılan Hz. Musa'yı, Firavun'un adamları (ailesi) oradan almışlardı. Firavun, Hâmân ve yandaşları suçlu olduklarından, Musa onlara düşman ve başlarına dert olacaktı.839 Peygamberlik görevine başlayan Hz. Musa, Kur'an'da kötü davranışların sembol tipleri olarak gösterilen Karun, Firavun ve Hâmân'a gerçeğin bütün belgelerini (beyyinât) getirmişti. Ama onlar, yeryüzünde büyüklük taslamışlardı. "Bu yalancı bir sihirbazdır" dediler. Hz. Musa,. Allah katından gerçeği onlara getirince, "Onunla beraber iman etmiş kimselerin oğullarını öldürün, kadınlarını sağ bırakın" dediler. Ama inkarcıların hilesi hep boşa gider. Allah'ın azabından kurtulamamışlardı.840 Hz. Musa'nın getirdiği belgeleri (mucizeleri) kabul etmeyen Firavun, şöyle seslendi: "Ey ileri gelenler! Sizin benden başka bir tanrınız olduğunu bilmiyorum (kabul etmiyorum). Ey Hâmân! Benim için, toprak üzerine bir ateş yak, (tuğla hazırlayıp) bana yüksek bir kule yap. Belki yollara, göklerin yollarına erişirim de Musa'nın tanrısını görürüm. Doğrusu onun yalancı olduğuna inanıyorum. "Firavun'a yaptığı kötü iş, böylece güzel gösterildi ve doğru yoldan alıkoydu. Firavun'un hilesi, sonuçta boşa gidecekti."841 Kur'an'da Firavun'un hemen yakınında bulunduğu anlatılan bu Hâmân'ın, gerçekten Amon kültünün baş rahibi olduğu görüşünü, Firavun'un ondan yüksek bir kule yapmasını istemesi de destekler gözükmektedir. Ayrıca Hâmân'dan "kule yapıcısı" olarak sözedilmesi, büyük Mısır piramitlerinin dinsel amacına ve başrahibin

830 Örnek olarak bkz. Bakara, 2/61; Âli İmran, 3/4, 19, 21, 70; Nisa, 4/140, 155; En'am, 6/33; En'fal, 8/52; Nahl, 16/104-105; Mü'min, 40/4. 831 Bkz. Bakara, 2/231; Câsiye, 45/35. 832 Âli İmran, 3/199; Tevbe, 9/9. 833 Âli İmran, 3/113; A'raf, 7/26; Yunus, 10/71; Tegâbün, 65/11. 834 Bakara, 2/252; Ali İmran, 36108; Câsiye, 45/16. 835 Bu konuda bkz. Bernard Lewis, îslâm'vı Siyasal Dili 50-52; Ethem Ruhi Fığlalı, İmâmiyye Şiası, İstanbul 1984. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 438-439. 836 Muhammed Esed, age, 2/782 (6). 837 Ali Sayı, Firavun, Hâmân ve Kânın Karşısında Hz. Musa, İstanbul. 1992, 146; Âfetinan, Mısır Tarihi Ankara 1987,80, 132, 162-163, 180-181,232. Kraliçe Haçepsut zamanında Amon başrahibinin vezirlik makamında olduğu konusunda bkz. Âfetinan, age, 177. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 439-440. 838 Kasas, 28/6. 839 Kasas, 28/8. 840 Ankebut, 29/39; Mü'min, 40/24-25. 841 Kasas, 28/38; Mü'min, 40/36-37.

piramitlerin başmimarı olarak üstlendiği fonksiyonu işaret ediyor olabilir.842

DOKUZUNCU BÖLÜM

SİYASETİN COĞRAFÎ BOYUTUYLA İLGİLİ KAVRAMLAR

9.1 ARD (ARZ): Çoğulu aradûn biçimindeyse de, Kur'an'da çoğul olarak kullanılmaz. Yüksekliği ifade için gökyüzü (semâvât), alt ve dip anlamında ise ard kelimesi kullanılır. Ayrıca ard kelimesinin geniş(lik) ve ayak basılan yer anlamı da vardır. Başka pekçok kavramla içice kullanıldığı için bir kavşak durumundaki ard kelimesi, Kur'an'da doğrudan Allah'la ilgili olarak, yeryüzüne egemenlik, yeryüzünde bozgunculuk ve zorbalık, mübarek topraklar, yeryüzünün zayıfları/güçsüzleri ve ülkeden sürülme/çıkarılma kavramları çerçevesinde kullanılır. Çoğu siyâsî içerikli bu kavramları sırasıyla özetlemeye çalışalım.843 9.1.1 Allah'la İlgili Kavramlar: Kur'an'da göklerin ve yerlerin yaratıcısının (fâtıru's-semâvât ve'l-ard) Allah olduğu pekçok âyette belirtilir. Ayrıca ard sözcüğüyle kurulan pekçok birleşik kavram vardır.844 9.1.1.1 Ardullah: Beş yerde geçen bu kavram, iki yerde Hz. Salih'in mucize devesinin Allah'ın toprağında serbestçe otlamaya bı-rakılmasını, 845bir yerde mustaz'aflarm, âhiret hayatında meleklerin "Allah'ın arzı geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!" hitabına maruz kalışım,846 bir yerde inanmış kullar için Allah'ın arzının geniş olduğu, dolayısıyla kulluk için güven içinde olacakları yere gidebileceklerini,847 bir yerde ise Allah'tan sakınan ve dünyada iyilik yapanlar için Allah'ın yarattığı yeryüzünün geniş olduğu848 anlatılır.849 9.1.1.2 Lillâhi Mülkü's Semâvât Ve’1-Ard: "Lehu mâ fı's-semâvât ve mâ fî'l-ard" (göklerde ve yerde olanlar Allah'ındır) ifadelerinden ayrı olarak, doğrudan "göklerin ve yerin mülkünün Allah'ın" olduğu ifadesi pek çok âyette geçer. "Mülk" sözcüğü yerine, "melekût" sözcüğünün kullanıldığı da olur. Bu âyetler, doğrudan Allah'ın kevnî hakimiyetini (evren egemenliğini) anlatır.850 (bkz. 1.8)851 9.1.1.3 Rabbu's-Semâvât Ve'l-Ard: Allah'ın rab sıfatıyla ilgili bazı özelliklerini belirten, "göklerin ve yerin sahibi" anlamındaki bu sözcükler, pek-çok âyette geçer.852 9.1.1.4 Kibriya Fi's-Semâvât Ve'l-Ard: Bir âyette, göklerde ve yerde azametin (=kibriyâ) Allah'a ait olduğu belirtilir.853 (bkz. 6.4)854 9.1.1.5 Nûru's-Semâvât Ve'l-Ard:

842 Muhammed Esed, age, 2/782-783 (6). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 440-442. 843 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 443-445. 844 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 445. 845 A'raf, 7/73; Hûd, 11/64. 846 Nisa, 4/97. 847 Ankebut, 29/56. 848 Zümer,39/10 849 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 445. 850 Âli İmran, 3/189: Maide, 5/17, 18, 40, 120; En’am, 6/75; A'raf, 7/185; Tevbe, 9/116; Nur, 24/42; Furkan, 25/2; Sad, 38/10; Zümer, 39/44; Şura, 42/49; Zuhruf, 43/85; Câsiye, 45/27; Fetih, 48/4; Hadid, 57/2, 5; Burûc, 85/9. 851 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 445-446. 852 Ra'd, 13/16; İsra, 17/102; Kehf. 18/14; Meryem, 19/65; Enbiya, 21/56; Şuara, 26/24; Sâffât, 37/15; Sad, 38/66; Zuhruf, 43/82; Duhan, 44/7; Câsiye, 45/36; Zâriyât, 51/23; Nebe, 78/37. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 446. 853 Câsiye, 45/37. 854 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 446.

Bir âyette "Allah'ın, göklerin ve yerin nuru" olduğu anlatılır.855 9.1.1.6 Gaybu's-Semâvât Ve'l-Ard: Üç âyette göklerin ve yerin gaybmın Allah'a ait olduğu, 856üç âyette ise göklerin ve yerin gaybını Allah'ın bildiği857 anlatılır.858 9.1.1.6 Mekâlîdu's-Semâvât Ve'l-Ard: İki âyette göklerin ve yerin kilitlerinin Allah'a ait olduğu dile getirilir.859 Her iki âyetin öncesinde, Allah'ın her şeyin, göklerin ve yerin yaratıcısı olduğu belirtilir. Birincinin sonunda Allah'ın âyetlerini inkâr edenlerin hüsrana uğrayacakları, ikincinin sonunda ise Allah'ın rızkı dilediğine bolca verdiği, dilediğinden kıstığı ve takdir ettiği anlatılır.860 9.1.1.7 Cunûdu's-Semâvât Vel-Ard: Bir âyette, göklerdeki ve yerdeki orduların, Allah'a ait olduğu belirtilir.861 (bkz. 4.13)862 9.1.1.8 Hazâinu's-Semâvât Ve'l-Ard: "Allah'ın peygamberinin yanında bulunanlara bir şey vermeyin de dağılıp gitsinler" diyen münafıkların, göklerin ve yerin hazinelerinin Allah'ın olduğu gerçeğini bilmedikleri anlatılır.863 9.1.1.9 Mîrâsu's-Semâvât Ve'l-Ard: Göklerin ve yerin mirasçısı Allah olduğu halde, Allah yolunda niçin sarfedilmediği sorulur.864 9.1.2 Yeryüzünde Egemenlik Kavramları: 9.1.2.1 İstihlâf Fil-Ard: Yeryüzünün bir bölgesinde/bir ülkede, bir nesilden veya bir iktidardan sonra egemen oluş demektir. Allah, yer-yüzüne dilediklerini egemen (halife) kılar. Hz. Musa, kavmiyle yaptığı konuşmada, ümitsizliğe kapılan kavmine şunu söyledi: "(..) Belki rabbiniz düşmanlarınızı yok eder, yeryüzünde sizi onların yerine geçirir. O zaman nasıl dav-ranacağınıza bakar.865 Allah, inanıp iyi iş yapanları, kendilerinden öncekiler gibi, yeryüzüne halef kılacağına söz vermiştir."866 (bkz. 3.2).867 9.1.2.2 Halife Fil-Ard/Halâifu'1-Ard (Halâif Fil-Ard) /Hulefâul-Ard Yüce Allah, meleklere yeryüzünde bir halife (insan) yaratacağını belirtmiş868, Hz. Davud'u869 ve bazı nesilleri de870 yeryüzünde halife (hükümran) kıldığını açıklamıştır. Yeryüzünde halife olmak, ona hâkim olup yönetmek demektir, (bkz. 3.2)871 9.1.2.3 Mirâsu's-Semâvât Vel-Ard: 855 Nur, 24/35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 446. 856 Hûd. 11/23; Nahl. 16/77; Kehf, 18/26. 857 Bakara, 2/33; Fâtır, 35/38; Hucurât, 49/18. 858 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 446. 859 Zümer, 39/63; Şura, 42/12. 860 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 446-447. 861 Fetih, 48/4, 7. 862 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 447. 863 Münafıkûn, 63/7. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 447. 864 Hadıd, 57/10. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 447. 865 A'raf, 7/129. 866 Nur, 24/55. 867 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 447. 868 Bakara, 2/30. 869 Sâd, 38/26. 870 En'âm, 6/165 (insanın yeryüzüne mirasçılığı anlatılır); Yunus, 10/14; Neml, 27/62; Fâtır, 35/39. 871 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 448.

Göklerin ve yerin mirası kendine ait olan Allah,872 ona dilediği kullarını mirasçı (yeni hükümran) yapar.873 Nitekim Allah, hor görülen yahudileri yeryüzünün bereketli doğu ve batılarına mirasçı yapmıştır.874 Ayrıca Fira-vun Mısır'ında güçsüz sayılanları Hz. Musa'nın önderliğinde bu ülkeye mirasçı kılmıştır.875 Müslümanları da kâfirlerin topraklarına mirasçı yapmıştır.876 9.1.2.4 Yeryüzünde Mirasçılık: "Yerisu" (mirasçı olur) muzari kipi kullanılan iki âyet vardır. Birinci âyette yeryüzüne mirasçı olanların suçları-nın cezasına uğrayacaklarını anlayıp anlamadıkları sorulur.877 İkinci âyette Yüce Allah, Tevrat'tan (zikir'den) sonra Zebur'da da yeryüzüne ancak iyi kullarını mirasçı olacağının yazıldığını belirtir.878 9.1.2.5 Temkin Fi'l-Ard: 'Yeryüzüne yerleştirme" anlamında "mekkene" fiili kullanılır. Öncelikle insan yeryüzüne yerleştirilmiş ve ona geçim imkânları verilmiştir.879 Yüce Allah, Hz. Yusufu Mısır ülkesinde yerleştirmiş, ona rüya yorumlama yeteneğini vermişti, Mısır'da istediği yerde oturabilirdi.880 Firavun dönemi Mısır'ında hor görülen yahudiler, Hz, Musa'nın önderliğinde Mısır'a yerleşmişti.881 Yüce Allah, Zülkarneyn'i yeryüzüne yerleştirmiş ve ona herşeyin yolunu öğretmiştir.882 Daha önceki nesillerden niceleri yeryüzüne yerleştirilmiş, ama günahlarından ötürü yok edilmiş ve ardlarından başka bir nesil gelmiştir.883 Yüce Allah, mü'minlerin özelliklerini anlatırken şöyle buyurur: "Onları biz yeryüzüne yerleştirirsek namaz kılarlar, zekât verirler, iyiliği emrederler, kötülükten alıkoyarlar."884 9.1.2.6 Kibriyâ Fi'l-Ard: Allah'ın azameti için kullanıldığı gibi, insanlar için de kullanılır. Firavun ve mele'sine (erkânına) gönderilen Hz. Musa ve kardeşi Hz. Harun'a Firavun şöyle demişti: "Siz ikiniz, bizi babalarımızı üzerinde bulduğumuz yoldan çevirmek ve yeryüzünün büyükleri (kibriyâ û'l-ard) olasınız diye mi geldiniz? Biz size inanmıyoruz."885 (bkz. 6,4) 9.1.2.7 Uluv Fil-Ard: Uluv fî'l-ard, iki anlama gelir: 1) Yeryüzüne hâkim olmak, başa geçmek, 2) Yeryüzünde kibirlenip böbürlenmek. İki âyet te, Firavun'un Mısır'a hâkim olduğu/böbürlendiği belirtilir.886 9.1.2.8 Mustadafûn Fil-Ard: Yeryüzünde ezilen, zayıf sayılan, hor görülenlerin durumu, çeşitli âyetlerde anlatılır. (bkz. 5.5)887 9.1.2.9 Hazâinu'l-Ard Hz. Yusuf, Mısır hükümdarına şöyle demişti: "Beni memleketin hazinelerine (hazâinu'1-ard) memur et. Çünkü ben korumasını ve yönetmesini bilirim."888 9.1.3 Yeryüzünde Bozgunculuk Ve Zorbalıkla İlgili Kavramlar:

872 Âli İmran, 3/180; Meryem, 19/40; Hadîd, 7/10. 873 Hadîd, 57/10. 874 A’raf, 7/137. 875 Kasas, 28/6. 876 Ahzâb, 33/27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 448. 877 A’raf, 7/100. 878 Enbiya, 21/105. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 448. 879 A'raf, 7/10. 880 Yusuf, 12/56. 881 Kasas, 28/6. 882 Kehf, 18/84. 883 En'am, 6/6. 884 Hac, 22/41. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 449. 885 Yunus, 10/78. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 449. 886 Yunus, 10/83; Kasas, 28/4. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 449-450. 887 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 450. 888 Yusuf, 12/55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 450.

9.1.3.1 Fesad/İfsâd Fi'l-Ard: Yeryüzünde bozgunculuk yapmak demektir, (bkz. 7.2)889 9.1.3.2 Uluv Fil-Ard: Yukarıda da geçtiği gibi, yeryüzünde kibirlenip böbürlenme anlamındadır. Bozgunculuk gibi, böbürlenme de İsrailoğullarınm özelliklerinden biridir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurur: "Kitapta 'Doğrusu yeryüzünde iki defa bozgunculuk yapacak ve kibirlendikçe kibirleneceksiniz.' diye bildirdik."890 Âhiret yurdu, yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu istemeyenlerindir.891 9.1.3.3 Usuvfi'1-Ard: Karışıklık çıkarmak, aşırı bozgunculuk, böbürlenme anlamındaki bu sözcükler, "velâ ta'sev fî'1-ardı müfsidîn" (yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın) biçiminde Kur'an'da beş kez geçer.892 9.1.3.4 Bagy Fil-Ard (Yeryüzünde Taşkınlık): Yeryüzünde taşkınlık çıkarmak, azgınlık yapmak anlamındadır. İnsanlara zulmedenlerle yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere karşı durulmalıdır.893 Allah rızkı kullarının hepsine bol bol verecek olsa yeryüzünde azgınlık ederler.894 Tehlikeden kurtuluş için yalvarıp dua edenleri Allah kurtarınca hemen yeryüzünde haksız yere taşkınlıklara başlarlar.895 (bkz. 6.2)896 9.1.3.5 Tekebbür/İstikbâr Fil-Ard: Yeryüzünde büyüklenme, büyüklük taslama davranışıdır.897 (bkz. 6.4)898 9.1.3.6 Cebbar Fil-Ard: Yeryüzünde zorbalık yapmak demektir.899 9.1.3.7 Mübarek/Kutsal Topraklar: Hz. İbrahim, Hz. Lût ve Hz. Süleyman, kutsal ve bereketli topraklarda yaşamışlardır: "İbrahim'i ve Lût'u, âlemler (gelecek bütün çağlar) için kutsal kıldığımız yere ulaşıp kurtardık."900 Hz. İbrahim ile Hz. Lût'un ulaştırıldığı yerden kasıt, sonraları uzun bir peygamberler zincirine anayurt olacak olan Filistin'dir. Hz. İbrahim'in doğduğu yer, içinde çoktanncılığa karşı ilk mücadelelerini verdiği Mezopotamya'daki Ur şehridir.901 "Bereketli kıldığımız yere doğru, Süleyman'ın emriyle yürüyen şiddetli rüzgarı, onun buyruğuna verdik. (..)"902 Bu ifade, öyle görünüyor ki, hesapsız zenginlikleri Filistin'e ("kutlu kıldığımız ülkeye") taşıyarak, Hz. Süley-man'ın dillere destan zenginliğini meydana getiren gemi filolarını ima ediyor.903 Yüce Allah Sebelilerin kutlu şehirlerle ilgisini şöylece kurmuştur: "Onlarla kutlu kıldığımız şehirler arasında, karşıdan karşıya görünen kasabalar var etmiş, oraları gezilecek belirli konak yerleri yapmıştık, 'Oralarda geceleri ve gündüzleri güven içinde gezin' demiştik. Ama onlar nankörlük etmişti."904

889 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 450. 890 İsra, 17/4. 891 Kasas, 28/83. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 450. 892 Bakara, 2/60; A'raf, 7/74; Hûd, 11/85: Şuara,26/83; Ankebut, 29/36. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 450. 893 Şura, 42/42. 894 Şura, 42/27. 895 Yunus, 10/23. 896 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 451. 897 A'raf, 7/146; Kasas, 28/39; Fâtır, 35/43; Fussilet, 41/15; Ahkâf, 46/20. 898 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 451. 899 Kasas, 28/19. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 451. 900 Enbiya, 21/71. 901 Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, 2/657 (66). 902 Enbiya, 21/81. 903 Muhammed Esed, age, 2/659 (75) 904 Sebe, 34/18-19.

Bu şehirler, Sebe halkının kullandığı kervan yolu üzerinde bulunan Mekke ve Kudüs şehirleridir.905 9.1.3.8 Arz-ı Mukaddes (Arz-i Mev'ud: Vadedilmiş Topraklar) Yüce Allah, İsrailoğullarına şunları belirtti: "Ey İsrailoğulları! Sizleri düşmanınızdan kurtardık, Tur'un sağ yanını size vadettik ve üzerinize kudret helvasıyla bıldırcın indirdik. Size verdiğimiz rızıkların temizlerinden yeyin, bunda aşın gitmeyin ki gazabımı çekmeyesirıiz. Gazabımı hakeden kimse muhakkak mahvolur. Doğrusu ben tevbe edeni, inanıp yararlı iş yapıp doğru yola gireni bağışlarım."906 Hz. Musa, İsrailoğullarına, Allah'ın onlara olan nimetini, içlerinden peygamberler çıkardığını ve onları hüküm-dar (mulûk: egemen) yaptığını, dünyalarda kimseye vermediğini onlara verdiğini hatırlattıktan sonra, şöyle ses-lendi: "Ey milletim! Allah'ın size yazdığı (bahsettiği) kutsal yere girin, ardınıza dönmeyin. Yoksa kaybedenler olarak dönersiniz."907 Bu âyetteki ifadelerden, arz-ı mukaddes'in yahudilere verilmiş olması, Hz. Musa'nın belirttiği gibi daha önce dünyalarda kimseye verilmemiş bir nimettir. Bu nimet, Hz. Musa dönemine özgüdür, ebediliği sözkonusu değil-dir. Çünkü daha sonraki âyetler, Hz. Musa kavminin buraya gitmeye niyetli olmadığını, bu yüzden de bu toprak-ların kendilerine kırk yıl haram kılındığını, yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaşacaklarını, onların yoldan çıkmış (fâsık) bir kavim olduğunu belirtir. Daha sonraki dönemlerde de mukaddes topraklarda kâh oturmuşlar, kâh ora-larını kaybetmişlerdir.908 9.1.4 Yurttan Sürülme Ve Çıkarılmayla İlgili Kavramlar: 9.1.4.1 Nefy/İstifzâz Mine'1-Ard (Yurttan Sürülme): Yeryüzünde bozgunculuk/ yol kescilik (hırâbe) yapanlara verilecek cezalardan birisi de yurttan sürgün edil-mektir.909 (bkz. 7.2.2.2, C-5).910 9.1.4.2 İhrâc Mine'1-Ard (Yurttan Çıkarılma): Yurttan çıkarılma, yurdundan edilme anlamındadır. Peygamberler, inkâr edenler tarafından, "Ya bizim dinimize dönersiniz, ya da sizi memleketimizden çıkarırız" denilerek tehdt edilmişlerdir. Ama yüce rableri onlara "Zalimleri yok edeceğiz. Onlardan sonra yeryüzüne sizi yerleştireceğiz. (..)" diye vahyetmiştir.911 Hz. Peygamber de memleketinden çıkarılması için zorlandı.912 Firavun ve çevresindekiler, Hz. Musa'yı kendilerini yurtlarından çıkarmak ve üstün dinlerini ortadan kaldırmak isteyen biri olarak görmüşlerdir.913 Hz. Musa, Firavun'u imana çağırınca ve mahvolacağını söyleyince, Hz. Musa'yı ve yanındakileri yurtlarından sürmek istedi. Yüce Allah, onu ve beraberindekileri suda boğdu.914 Yurttan çıkarılma, savaş izni verilmesinin dayanağı olmuştur: "Haksızlığa uğratılarak kendilerine savaş açılan kimselerin karşı koyup savaşmasına izin verilmiştir. Allah onlara yardım etmeye elbette kadirdir. Onlar haksız yere ve Rabbimiz Allah'tır dedikleri için yurtlarından çıkarılmışlardır."915 Peygamberlerle birlikte doğru yola gidince, yurtlarından edilme korkusu yaşayanlar, Yüce Allah'ın verdiği ni-mete nankörlük etmiş olurlar. Oysa nimet ve refaha karşı nankörlük eden nice şehirler, daha önceki dönemlerde yok edilmişlerdir.916 Ülke, bölge ve hatta şehir anlamlarına da gelen ard kelimesinin, hangi özel ülke, bölge ve şehirler için kullanıl-dığı da belirlenmeye çalışılmıştır.917 Tarih ve tarihi coğrafya açılarından önemli olan bu konu bizi birinci

905 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 451-452. 906 Taha, 20/80-82. 907 Maide, 5/21. Ama Musa'nın kavmi, "orada zorba bir millet vardır, onlar oradan çıkmadıkça biz oraya girmeyeceğiz" cevabını vermişti. (Maide, 5/22) Ayrıca bkz. Maide, 5/12. Sonraki dönem için bkz. Muhammed Esed, age, 3/1014 (16-17). 908 Arz-ı Mev'ut hakkında ayrıca bkz. Hayreddin Karaman, Laik Düzende Dini Yaşamak, 24-27. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 452-453. 909 Maide, 5/33. 910 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 453. 911 İbrahim, 13/13-14. 912 İsra, 17/76. 913 Araf, 7/110; Tâhâ, 20/57,63. 914 İsra, 17/103. 915 Hac, 22/39-40. 916 Kasas, 28/57-58. 917 Sözgelimi bkz. Mukatil bin Süleyman, Vücûh, 92; İbnu'1-Cevzi, Nüzhet 167-172.

derecede ilgilendirmediği için ayrıntılarına girmiyoruz.918

9.2 BELED: Beled/belde, büyük yerleşim merkezi ve ülke anlamındadır. Çoğulu, bilâd ve buldân'dır. Beled, Kur'an'ın 90. süresinin adı olmuştur. Beled/belde sözcükleri, Kur'an'da üç özelliğiyle yer almaktadır: beled emin, beled/belde tayyib (e), kutsal belde.919 9.2.1 Beled-i Emin/Beled Âmin: Bir âyette "Andolsun bu güvenli (beled-i emin) şehre" ifadesi yer alır.920 Bu şehrin Mekke olduğu belirtilir. Hz. İbrahim, Mekke'ye gelince, "Rabbim! burasını güven veren (beled âmin) bir şehir yap, halkından Allah'a ve âhiret gününe inananları ürünlerle rızıklandır." duasını yapmıştı.921 Beled-i emin güvenli, beled âmin ise güven veren şehir anlamındadır. Şehirlerde toplum hayatının düzenli yürümesinin en önemli gereklerinden birisi, güvenli bir ortam sağlanması-dır.922 9.2.2 Beled Tayyib/Belde Tayyibe: Güzel şehir anlamındadır. Güzellik, şehir mimarisinin ve düzeninin önemli bir özelliğidir. Sebelilerin şehrinden sözedilirken şu anlatılır: "Sebelilerin yurtlarında Allah'ın kudretine bir işaret bulunur: Sağlı sollu iki bahçe vardı. Onlara şöyle denmişti: Rabbinizin verdiği rızıktan yeyin ve ona şükredin. İşte hoş bir şehir (belde tayyibe) ve bağışlayan bir rab."923 Ancak onlar yüzçevirince Arim seliyle cezalandırılmışlar, bahçeleri perişan olmuştu. Bir âyette ise beled tayyib, iyi ve verimli toprak anlamında kullanılmıştır.924 9.2.3 Kutlu Toprak Hz. Peygamber, görevlerinden bir bölümünü şöyle açıklıyordu: "Ben yalnız her şeyin sahibi olan ve bu kutlu kılınmış şehrin rabbine kulluk etmekle emrolundum. Müslüman-lardan olmakla ve Kur’an okumakla emrolundum."925 Bir âyette de, ülkede aşın giden, bozgunculuğu arttıran ve sarsılmaz bir saltanat sahibi Firavun'un başına gelenler hatırlatılır.926

9.3 KARYE: 9.3.1 Karye Kavramı: Toplama anlamına gelen "k-r-y" (kara) filinden türemiştir. Çok sayıda insanın bulunduğu yerleşim yeri, kent ve kasaba, ayrıca şehir halkı anlamındadır. Kur'an kelimesiyle kökteştir, çünkü Kur'an, sûrelerin toplanıp bir araya getirildiği kitaptır.927 Ayrıca Kur'an, bir araya gelmiş sözcükler anlamına da gelir.928 Nitekim bir âyette, "Onun toplanması (cem) ve bir araya getirilmesi (kur'an=telif) bize aittir."929 buyurulur. Karye kelimesi Kur'an'da tekil olarak otuz sekiz, "kurâ" biçiminde çoğul olarak onsekiz yerde geçer. Ehlu'1-kurâ, ummul-kurâ, enbâu'1-kurâ, ashâbu'l-karye gibi birleşik şekilleri de vardır. İsrailoğulları, kendilerine verilen nimetlere rağmen, içlerindeki zalimler temiz azıklardan yemeyerek emre karşı geliyorlardı. Yüce Allah onlara, şöyle emretmişti: "Şu karye'de (şehirde) oturun. Dilediğiniz gibi yeyin. Secde ederek kapısından girin. Biz de yanılmalarınızı bağışlarız, iyi davrananlara daha da arttıracağız." 918 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 453-454. 919 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 454-455. 920 Tin, 95/3. 921 Bakara, 2/126. Ayrıca bkz. İbrahim, 14/35. 922 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 455. 923 Sebe, 34/15. 924 A'raf, 7/58. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 455. 925 Kasas, 28/91-92. 926 Fecir, 89/11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 455-456. 927 İbn Kuteybe, Tefsiru Garibi'l-Kur'an,23. 928 Zeccâc, Maâni'l-Kur'an ve İ'râbuhu, 1/299. 929 Kıyamet, 75/17.

Ancak onlar, bunu dinlemediler, zulümleri sebebiyle de gökten azaba uğradılar.930 Karyeteyn, Mekke-Medine veya Mekke-Taif olarak yorumlanır. Hz. Peygamber'e yapılan itirazlardan biri şöy-leydi: "Bu Kur'an, iki şehrin (karyeteyn) birinden bir büyük adama indirilmeli değil miydi?"931 Halbuki, bu seçim, doğrudan Yüce Allah'a aittir.932 Ummu'l-Kurâ, ana şehir, merkez şehir anlamındadır. İki âyette geçer. Her ikisinde de "litunzira umme'1-kurâ ve men havlehâ" (ana şehri ve çevresindekileri uyarman için) ifadesi yer alır. Kur'an'ın indiriliş gayelerinden biri bu şekilde açıklanır.933 Enbâu'l-Kurâ, medeniyet merkezi eski kentlerin ibret alması haberleri için kullanılan bir kavramdır: "Bu sana anlattıklarımız, kasabalalann başından geçenlerdir. Onların bir kısmı hâlâ duruyor, bir kısmı ise silinip gitmiştir. Onlara biz zulmetmedik, onlar kendilerine yazık ettiler.(..)"934 Ashâbu'l-karye ve ehlu'l-kurâ, şehir halkı anlamındadır.935 9.2.2 Peygamberlerin Mücadele Alanı Şehirler: Yüce Allah, dilese her şehire uyarıcı gönderirdi.936 Bazı şehirlere birden çok peygamber gönderilmiştir.937 Peygamber gönderilen şehir halkları, yalvarıp yakarmaları için, önceleri darlık ve sıkıntıya uğratılmıştır, sonra ise bolluk gelmiştir.938 Peygamber gönderilen şehirlerin şımarık varlıklı (mutref) kimseleri, "Biz, sizinle gönderileni inkâr ediyoruz."939 "Babalarımızı bir din (ümmet) üzerinde bulduk, biz de onların izinden gitmekteyiz."940 diyerek itirazda bu-lunmuşlardır.941 9.3.3 Şehirlerin Helaki: 9.3.3.1 Helakin Koşulları: Nice kasabalar yok edilmiştir.942 Allah'ın kıyamet gününden önce ortadan kaldırmayacağı veya çetin bir azaba uğratmayacağı şehir yoktur.943 Yokedilen kasaba halkları âhirette ceza görmek üzere mutlaka Allah'a döndürülü-cektir.944 A) Peygamber Varken Şehir Helak Edilmez: Bir şehir helak edilirken, peygamber ve ona inananlar Yüce Allah tarafından kurtarılır.945 B) Uyarı Gelmeden Şehir Helak Edilmez: Hiçbir kasaba halkı, kendilerine öğüt veren ve Allah'ın âyetlerini okuyan uyarıcılar ve peygamberler gelmeden yok edilmez. Allah zalim değildir.946 C) Helak Süreye Bağlıdır: Yok edilen şehirler, hemen yok edilmezler. Kendilerine bir süre verilir.947 Bu süre, haksız (zalim) olsalar bile nice karyelere verilmiştir, onlar acele etseler bile azap çabuk gelmez.948

930 Bakara, 2/58; A'raf, 7/160-162. 931 Zuhruf, 43/31. 932 Zuhruf, 43/32. 933 En'am, 6/92; Şura, 42/7. 934 Hûd, 11/100-101. 935 Yasin, 36/13; A'raf, 7/96,97,98; Yusuf, 12/109; Haşr, 59/7. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 456-457. 936 Furkan, 25/51. 937 Yasin, 36/13-14. Devamıyla birlikte elçiler ile şehrin halkı arasındaki mücadelenin güzel bir örneğini yansıtırlar. Bu şehir Antakya'dır. (Bkz. İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 501). 938 A'raf, 7/94. 939 Sebe, 34/34. 940 Zuhruf, 43/23. 941 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 457-458. 942 A'raf, 7/4; Ahkâf, 46/27 (Mekkelilere, Mekke çevresindeki eski medeniyet şehirleri hatırlatılır). 943 İsra, 17/58. 944 Enbiya, 21/95. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 458. 945 Ankebut, 29/31-35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 458. 946 Şuara, 26/208-209; Kasas, 28/59; Hac, 22/47-49. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 458. 947 Kehf, 18/59; Hicr, 15/4. 948 Hac, 22/47-48. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 458-459.

D) Helakte Haksızlık Olmaz: Yüce Allah, helak edeceği kasabalan, haksız yere yok etmez.949 Hele ıslah olmuşken, haksız yere onları kesinlik-le helak etmez.950 9.3.3.2 Helak Sebepleri: Şehirlerin helak edilmesi, bir takım sebeplere bağlı olarak gerçekleşir. Bunları inançsızlık, zulüm, düzenbazlık ve yoldan çıkma (fısk) olarak sıralayabiliriz!951 A) İnançsızlık/İnkarcılık/Nankörlük (Küfr): Şehirlerin helak edilmelerinin sebeplerinden birisi, inançsızlıktır.952 Peygamber uyanlarına aldırmayan toplumun özellikleri anlatılırken, şu belirtilir: "Onlardan önce yoketmiş olduğumuz karye (kasaba) halkı inanmamıştı. Bunlar mı inanacaklar."953 Peygamber gönderilen karyelerin varlıklı şımarık (mutref) kimseleri, peygamberle gönderileni inkâr ediyordu.954 Allah, huzur ve güven içindeki bir karyeyi (Mekke'yi) şöyle örnek verir: "Her taraftan oraya bolca rızık geliyordu. Ama Allah'ın nimetlerine nankörlük ettiler. Bu yüzden Allah, yaptıklarına karşılık onlara açlık ve korku belasını tattırdı."955 İman ise, belanın kaldırılmasına sebeptir: "Bir karye (kasaba) halkı inanmalı değil miydi ki, imanları kendilerine fayda versin. İşte Yunus'un kavmi. İnandıkları zaman, dünya hayatında rezilliği gerektiren azabı onlardan kaldırdık ve onları bir süre daha bu dünyada geçindirdik."956 Bu âyette anlatılan şehir Ninova'dır.957 B) Zulüm/Haksızlık: Şehirlerin helak edilme sebeplerinden bir başkası, zulüm ve haksızlıktır. Şehirlerin helaki, toplumun etkinliğinin azalıp iktidarı kaybetmesi ve medeniyet eserlerinin de yok olması demektir. Kureyşlilere, yokedilen ve kendileri-nin de bildikleri eski (Âd, Semûd gibi medeniyetler şöyle hatırlatılır: "Haksızlıklarından ötürü işte yok ettiğimiz şehirler! Onları yoketmek için bir süre belirlemiştik."958 "Bu putperestler, bela yağmuruna tutulmuş olan karye'ye uğramışlardı. Onu görmediler mi? (..)"959 Hz. Lût'un kavmini yoketmeye giden melekler önce Hebron (el-Halil) kentindeki Hz. İbrahim'e uğramışlar ve ona şöyle demişlerdi: "Biz, şu karye halkını yokedeceğiz. Çünkü onlar, zalim kimselerdir."960 Bu şehir, Hz. Lût kavminin yaşadığı Sedum (Sodom) kentidir.961 Yüce Allah halkı zalim karye mensuplarını elim ve şiddetli bir biçimde yakalar.962 Halkı zalim bir karye'de, özellikle mustaz'af erkekler, kadınlar ve çocuklar yaşama zorluğu çeker ve buradan çı-karılıp koruyucu (veli) bulmak için dua eder.963 Zulüm yapan karye'ler yok edilince, çatıları çöker, kuyuları terkedilmiş kalır, sarayları da bomboş olur.964 Halkı zalim karyelerin kırıp geçirilmesinden sonra, yerlerine başka kavim geçer.965 Yokedilen karye halkı, aynca âhirette de ceza görecektir.966

949 En'am, 6/131. 950 Hûd, 11/117. 951 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 459. 952 Peygamberleri yalanlama, onların getirdiğini inkârın bir helak sebebi oluşu için bkz. Mü'minun, Âli İmran, 3/137; En'am, 6/10-11; Ra'd, 13/3; Nahl, 16/36; 23/45-47; Şuara, 26/139; Rum, 30/10; Zuhruf/43/23-25. 953 Enbiya, 21/6. 954 Sebe, 34/34. 955 Nahl, 16/112. Bkz. İbnu'l-Cevzî, Nüzhet, 500. 956 Yunus, 10/98. 957 İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 501. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 459-460. 958 Kehf, 18/59. 959 Furkan, 25/40. 960 Ankebut, 29/31-34. 961 İbnu'l-Cevzî, Nüzhet, 501. 962 Hûd. 11/102. 963 Nisa, 4/75. 964 Hac, 22/45. 965 Enbiya, 21/11. 966 Enbiya, 21/95. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 460-461.

C) Mekr (Düzenbazlık): Her karyenin suç işleyen büyükleri, bir takım hileler yaparlar. Aslında onlar kendilerini aldatırlar. Peygamberlere verilenin, kendilerine verilmesini isteyerek inanmazlar. Ama sonuçta suçlarının cezasını, Allah katından bir aşağılık ve şiddetli bir azap olarak çekerler.967 D) Fısk (Yoldan Ve Emirden Çıkma): Yoldan çıkanlardan bir bölümü, karye halkının varlıklı şımarık (mutref) kimseleridir: "Bir karye'yi (şehri) yoketmek istediğimiz zaman şımarık varlıklılarına yola gelmelerini emrederiz, ama onlar yoldan çkarlar (fısk yaparlar). Artık o şehir yokolmayı hakeder. Biz de onu yerle bir ederiz."968 Ayrıca Allah'ın ve peygamberinin buyruğu dışına çıkmak da helak sebebidir: "Rablerinin ve onun peygamberlerinin buyruğundan çıkan nice karye'leri, çetin bir hebasaba çekmiş ve onları görülmedik bir azaba uğratmıştır."969 Hz. Lût'un helak edilen kavmi de yoldan çıkmış (fâsık) kötü bir kavimdi.970 Deniz kıyısındaki karye (yani Eyle) halkı, Cumartesi yasaklarını çiğniyordu, böylece yoldan çıkıyordu, azabı hakediyordu.971 E) Şımarıklık (İtraf): İnsanın özelliklerinden birisi de, kendisine bol rızık verilince, yeryüzünde azgınlık etmektir.972 Karye'lerin şıma-rık varlıklıları, peygamberlerin getirdiğini inkâr eder973 ve yoldan çıkar.974 Nimet ve refaha karşı nankörlük eden nice kasabalar, helak edildikten sonra pekaz kimse tarafından oturulan yerlere dönüşmüştür. Oralara Allah yeni nesilleri getirmiştir.975 F) Azgınlık (Tugyân): Nuh kavmi, zalim ve azgın olduğu için yokedilmiştir.976 9.3.4 Şehrin Bozulması Ve Şehirden Çıkarılma: Sebe melkesi Belkıs, kendisine Hz. Süleyman'dan gelen mektubun sonucunu, mele'siyle (erkânıyla) görüştü. Güçlü ve zorlu savş adamı olduklarını belirten bu erkâna Belkıs, şunu söyledi: "Hükümdarlar (=mulûk) bir şehre girdikleri zaman orasını bozarlar, onurlu kimselerini aşağılık yaparlar. (..)"977 Peygamberlerin ilahi mesajı bildirimle yükümlü oldukları kentlerin yoldan çıkmış insanları, onları karye'den çı-karmakla (ihrâc mine'l-karye) tehdit etmiş veya fiilen çıkarmıştır. Hz. Lût, kavmini doğru davranışa çağırınca, kavminin cevabı, "Onları şehrinizden çıkarın, güya onlar temiz kalmaya uğraşan insanlarmış." demek oldu.978 Medyen kavminin büyüklük taslayan ileri gelenleri de Hz. Şuayıb'ı şöyle tehdit etmişti: "Ey Şuayib! Ya dinimize dönersiniz ya da seni ve inanları seninle beraber karyemizden çıkanrırız."979 Hz. Peygamber'i sürüp çıkaran şehirden (yani Meke'den) daha kuvvetli nice karyelerin yokedildiği, onların yardımına koşan olmadığı belirtilir.980 Mekkeli erkek, kadın ve çocuk mustaz'aflar, halkı zalim karye'den çıkarılmayı ve sahip çıkan bir yardımcı (veli) gönderilmesini Allah'tan istemiştir.981 Onların yardım talebi, insanlık borcu gereği bir savaş sebebidir.982 Kur'an'da eski medeniyetlerin önemli yerleşim merkezleri anlamında geçen karye kelimelerinin hangi özel şehre ait olduğu belirlenmeye çalışılmıştır.983 Bizi birinci derecede ilgilendirmeyen bu konunun ayrıntısına

967 En'am, 6/123-124. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 461. 968 İsra, 17/16. 969 Talâk, 65/8. 970 Enbiya, 21/74. 971 A’raf, 7/163-167, Bkz. İbnu'I-Cevzi. Nüzhet 500. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 461. 972 Şura, 42/27. 973 Sebe, 34634. 974 İsra, 17/16. 975 Kasas, 28/58. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 462. 976 Necm, 53/52. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 462. 977 Neml, 27/34. 978 A'raf, 7/82; Neml, 27/56. 979 A'raf, 7/88. 980 Muhammed, 47/13. Bkz. İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 500. 981 Nisa, 4/75. 982 Nisa, 4/75-76. 983 Sözgelimi bkz. İbnu'l-Cevzi. Nüzhet, 500-503.

girmiyoruz.984

9.4 MEDİNE: Medine kelimesinin kökeni konusunda iki görüş vardır: 1) D-y-n (dâne) kökünden gelmiştir. İtaat etti anlamına gelir. Yöneticisine itaat edilerek oturulduğu için şehire Medine denilmiştir. D-y-n kökünün malik/hâkim olmak anlamı da vardır. Buna göre, şehir halkına hâkim olunduğu için bu adı almıştır. 2) M-d-n (medene) kökünden türemiştir. Bir yerde yerleşmek, ikamet etmek anlamındadır. Medine, yerleşilen yer manasına gelir.985 Kur'an'da medine kelimesi, daha çok peygamber kıssaları içinde geçmektedir. Ondört yerde tekil, üç yerde ise medâin biçiminde çoğul olarak yer alır. Kur'an'daki medine sözcüklerinin hangi özel şehirleri anlattığı konusunda iki ana durum belirlenmiştir: Eski medeniyet merkezleri, Hz. Peygamberin şehri Medine.986 9.4.1 Eski Medeniyet Merkezleri Hz. Salih ile kavmi Semûd'un anlatıldığı medine, Hicr şehridir.987 Hz. Lût ile kavminin anlatıldığı yer ise, Sedum (Sodom) şehridir.988 Hz. Yusufla ilgili kıssada geçen medine, Mısır'dır.989 Ashab-ı Kehfin başından geçenlerin anlatıldığı şehir, şimdiki adı Tarsus olan Efsus'tur.990 Hz. Musa ile Firavun arasındaki olayların geçtiği yer, Mısır'dır. 991Hz. Musa'dan yardım isteyen adamın öyküsü, Mısır'da geçmiştir.992 Hz. Musa ile Hızır'ın yolculuğunu anlatan âyetlerdeki şehir, Antakya'd 993ır.

Bazı âyetlerde, karye ile medine, birbiri yerine de kullanılmıştır. Bu durumda, ikisi eşanlamlıdır.994 9.4.2 Hz. Peygamberin Şehri Medine: Dört âyette, Hz. Peygamber'in göç etmesinden sonra Yesrib'in Medine adını alma süreci anlatılır.995 9.4.3 İhraç Minel-Medine (Şehirden Çıkarılma): Firavun, Hz. Musa ile Hz. Harun'un sihirbazları dize getirmesini, "Ben size izin vermeden mi ona inandınız? Halkı şehirden çırkarmak için düzdüğünüz bir hiledir, ama sizin göreceğiniz var. Ellerinizi ayaklarınızı çaprazlama keseceğim, sonra da hepinizi asacağım." diyerek de-ğerlendirdi.996 Münafıklar, yaptıkları ikiyüzlülüğün sonucunu, şöyle değerlendirdi: "Eğer bu savaştan Medine'ye geri dönersek, şerefli kimseler alçakları oradan çıkaracaktır." Oysa şeref, Allah'ın, peygamberinin ve mü'minlerindir, ama münafıklar bu gerçeği bilmezler.997

9.5 DÂR: Dar, insanın oturduğu bina bulunan toprak parçası, kalman yer anlamındadır. Çoğulu diyar'dır. Kur'an'da dar kelimesi, ev, yurt, ülke gibi dünyayla ilgili anlamlara gelir. Aynca, âhiretle ilgili olarak da kulla-nılır:998 9.5.1 Âhiretle İlgili Kavramlar: 9.5.1.1 Ed-Dâru'1-Âhira:

984 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 462-463. 985 Râgıb el-Isfahâni, Müfredat, 705; İbnu-Cevzi, Nüzhet, 560. 986 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 463. 987 Neml. 27/48. 988 Hicr, 15/67. 989 Yusuf, 12/30. 990 Kehf, 18/19. 991 Araf, 7/111,123; Şuara, 26/36,53. 992 Kasas, 28/15,18.20. 993 Kehf, 18/77,82; Yasin, 36/13,20. Her iki âyet grubunda da anlatılan şehir, Antakya'dır. 994 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 464. 995 Tevbe, 9/101,120; Ahzab, 33/60,63; Munafıkûn, 63/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 464. 996 Araf, 7/123-124. Aynı olay karye sözcüğü kullanılarak da anlatılır. 997 Münafikûn, 63/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:464-465. 998 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 465.

Âhiret yurdu anlamındadır. Âhiret yurdunda karar Allah'ındır.999 Âhiret yurdu dünya yurduna göre daha hayır-lıdır.1000 Allah'ın verdiklerinde âhiret yurdu aranmalı, ama dünya nasibi de unutulmamalıdır.1001 Âhiret yurdu dünyada azgınlık ve bozgunculuk peşinde olmayanlarındır.1002 Dünya hayatı yalnızca bir oyun ve eğlenceden ibarettir. Asıl hayat, âhiret yurdundaki hayattır. İnsanlar keşke bunu bilseler.1003 Allah'ı, peygamberini ve âhiret yurdunu arayan iyi davrananlara büyük ecir hazırlanmıştır.1004 9.5.1.2 Dâru's-Selâm: Selâmet/esenlik yurdu anlamındadır. Selâmet yurdu Allah'ın dosdoğru yoluna girenlerindir. İşlediklerinden ötürü Allah onların dostudur.1005 Allah, insanları selâmet yurduna (dâru's-selâm=cennete) çağırır, dilediğini doğru yola eriştirir.1006 9.5.1.3 Dâru'I-Mukâme: Temelli kalınacak yer anlamındadır. İyiliklere koşmaları sonucu, Adn cennetlerine girenler şöyle derler: "Bizden üzüntüyü gideren Allah'a hamdolsun. Doğrusu rabbimiz bağışlayandır, şükrün karşılığını verendir. Bizi lütfuyla dâru'l-mukâme'ye (temelli kalınacak cennete) o yerleştirdi. Orada bize ne yorgunluk gelecek, ne de usanç olacaktır."1007 9.5.1.4 Dârul-Karar: Kalınacak yurt anlamındadır. Firavun ailesinden imanını gizleyen, onları Hz. Musa'nın çağrısını kabule teşvik eden adam pekçok öğüdü arasında şöyle dedi: "Ey milletim! Şüphesiz bu dünya hayatı geçicidir. Ama âhiret, kalınacak yurttur."1008 9.5.1.5 Âkıbtu'd-Dâr: Sonuç, özellikle kötü son anlamındadır. Hz. Musa, Firavun ve çevresiyle mücadelesinde, onlara şöyle dedi: "Rabbim, katından bir doğruluk rehberini kimin getirdiğini, dünyanın sonunun (âkıbetu'd-dar) kimin olacağını daha iyi bilir. Doğrusu zalimler başarıya erişemezler."1009 Hz. Peygamber'e de şöyle demesi emredildi: "De ki: Ey milletim! Durumunuzun gerektirdiğini yapın, doğrusu ben de yapacağım. Sonucun kimin için hayırlı olacağını öğreneceksiniz. Zulmedenler şüphesiz iflah olmazlar."1010 9.5.1.6 Ukbe'd-Dâr: Daha çok dünyada yapılanların âhiretteki iyi sonucu anlamındadır. Allah'ın ahdini yerine getiren, rızasını dile-yerek sabreden, namaz kılan, kendilerine verilen rızıktan gizlice ve açıkça sarfeden akıl sahipleri, bu dünyanın iyi sonucu (ukbe'd-dâr) olan And cennetlerine hak kazanacaktır. Babalarının, eşlerinin ve çocuklarının iyi olanları da oraya girerler. Onlara selam veren meleklerin belirttiği gibi, bu dünyanın çok güzel bir sonucudur.1011 Daha önceki tuzak kuranların tuzağını Allah boşa çıkartmıştır. Allah, herkesin yaptığını bilir. İnkarcılar da, sonucun (ukbe'd-dâr) kimin olacağını göreceklerdir.1012 9.5.1.6 Sûu’d-Dâr: Dünyada yapılanların kötü sonucu anlamındadır. Ukbe'd-dâr'ın zıtanlamlısıdır. Allah'a verdikleri sağlam sözü bozanlar, Allah'ın birleştirilmesini emrettiğini ayıranlar ve yeryüzünde bozgunculuk yapanlara lanet vardır, kötü

999 Bakara, 2/94. 1000 En'am, 6/32; Araf, 7/169; Yusuf, 12/109; Nahl, 16/30. 1001 Kasas, 28/77. 1002 Kasas, 28/83. 1003 Ankebut, 29/64. 1004 Ahzâb, 33/29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 465. 1005 En'am, 6/127. 1006 Yunus, 10/25. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 465-466. 1007 Fatır, 35/32-35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 466. 1008 Mü'min, 40/39. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 466. 1009 Kasas, 28/37. 1010 En'am, 6/135. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 466. 1011 Ra'd, 13/19-24. 1012 Ra'd, 13/42. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 467.

yurt (sûu'd-dâr=cehennem) onlaradır.1013 Allah, peygamberlerine ve inananlara, dünya hayatında ve şahitlerin ta-nıklık edecekleri günde yardım eder. O gün zalimlere, özür belirtmeleri fayda vermez. Lanet onlaradır. Yurdun kötüsü (sûu'dâr) de onlaradır.1014 9.5.1.7 Dâru'l-Bevâr: Helak olunacak yer, cehennem anlamındadır. Allah'ın verdiği nimeti nankörlükle karşılayanlar ve milletlerini helak olacakları yere (dâru'l-bevâr), yaslanacakları cehenneme sürükleyenler, kötü bir durak yerine gitmiş olacaklar.1015 9.5.1.8 Dâru'1-Huld: Allah düşmanlarının cezası ateştir. Allah'ın âyetlerini bile bile inkâr etmelerinin karşılığı, temelli kalacakları yer (dâru'1-huld) olan cehennemdir.1016 9.5.1.9 Zikre'd-Dâr: Âhiret yurdunu anma anlamındadır. Allah, güçlü ve anlayışlı kulları olan İbrahim, İshak ve Yakub'u ahiret yurdunu düşünen, içten bağlı kimseler yapmıştır.1017 9.5.1.10 Dâru'l-Fâsıkîn: Yoldan çıkanların, Allah'ın emrine karşı gelenlerin yurdu anlamındadır. Hz. Musa'ya levhalarda verilen emirlere karşı çıkanlarla ilgilidir.1018 9.5.2 Dünya Hayatıyla İlgili Kavramlar: Ev, bide, ülke ve dünyaya da "dar" denmiştir. 1019 9.5.2.1 Ev, Ülke Ve Medine: A) Ev: Karun'un yerin dibine geçirilen evi için, dâr kelimesi kullanılmıştır.1020 Ev anlamı, duvarla/bahçeyle çevrelen-mesi dolayısıyla verilmiştir.1021 B)Ülke: Hz. Salih, azaptan önce isyancı kavmine yurtlarında (dâr) üç gün daha kalma süresi vermişti.1022 Bazı âyetlerde, başlarına azap gelen kavimlerin, oldukları yerde (fi dârihim) dizüstü çöktükleri anlatılır.1023 Buradaki dâr için, ev anlamı da verilmiştir.1024 C) Medine: İki âyette dâr kelimesi, Medine şehri için kullanılmıştır.1025 9.5.2.2 Diyar’a Mirasçılık: Yüce Allah, müslü m anların dünyevi kazanımlan konusunda şunları belirtir:

1013 Ra'd, 13/25. 1014 Mü'min. 40/52. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 467. 1015 İbrahim, 14/28-29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 467. 1016 Fussilet, 41/28. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 468. 1017 Sâd, 38/45-46. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 468. 1018 A’raf, 7/145. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 468. 1019 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 468. 1020 Kasas, 28/81. 1021 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 468. 1022 Hûd, 11/65-66. 1023 A'raf, 7/89,91; Hûd, 11/67; Ankebut, 29/37. 1024 İbnu'l-Cevzi, Nûzhet 292. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 468-469. 1025 Ra’d 13/31; Haşr, 59/9. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 469.

"Yerlerini (ard), yurtlarını (diyar) mallarını ve henüz ayağınızı dahi basmadığınız yerleri, Allah size miras (ganimet) olarak verdi. Allah'ın gücü her şeye yeter."1026 İnançlı insanların, Allah yolunda yürümeleri durumunda, yeryüzünün bazı bölgelerinin egemenliği onlara geçecektir.1027 9.5.2.3 Terk-i Diyar: İnsanlar ölüm korkusuyla yurtlarını akın akın terkederler.1028 Mü'minlere yapılan tavsiye şudur: "Yurtlarından böbürlenerek, insanlara gösteriş yaparak çıkan ve Allah yolımdan alıkoyanlar gibi olmayın. Allah, onların işlediklerini her yönüyle bilir."1029 Hz. Peygamberin hakem tayin edildiği yerlerde, onun verdiği karar kabul edilmedikçe gerçek mü'min olunmaz. Münafıklara "kendinizi öldürün" yahut "memleketinizden çıkın" diye Allah tarafından emredilseydi, pekazı dışında bunu yapmazlardı. Halbuki kendilerine verilen öğüdü yapsalar, daha iyi ve sağlam olurdu.1030 9.5.2.4 İhrâc Mine'd-Diyâr (Yurttan Çıkarılma): Yurttan çıkarılma, sürgün etme anlamındadır. Yüce Allah'ın İsrailoğullarından aldığı sözlerden biriside, "kanınızı dökmeyin, birbirinizi yurdunuzdan sürme-yin" biçimindeydi. Bu sözü verdiler, ancak bu sözlerinden cayıp içlerinden bazılarını memleketlerinden sürdüler, onlara karşı günah ve düşmanlıkta birleştiler, onları yurtlarından çıkarmak haram olduğu halde esir olarak ellerine geçince de fidyelerini vermeye kalkıştılar. Böylece onlar, kitabın bir kısmına inanıp, br kısmını inkâr konumuna düştüler. Buna karşılık, hem dünyada, hem de âhirette cezalarını göreceklerdir.1031 Yüce Allah, kitap ehlinden inkarcı olanları (müslümanları Medine'de arkadan vurmak isteyen Yahudileri) ilk sürgünde yurtlarından çıkardı. Oysa mü'minler, çıkacaklarını sanmamıştı. Onlar da kalelerinin kendilerini Al-lah'tan koruyacağını sanmışlardı. Allah'ın azabı onlara beklemedikleri yerden geldi, kalplerine korku saldı.1032 Bu Yahudilerin kalelerini Hz. Peygamber, muhasara etmiş, sonunda taşıyabilecekleri kadar eşyalannı alarak ülkeden çıkmalarını kabul etmişti. Münafıklar da yahudilere yardım sözü vermişlerdi, ancak bu sözlerini tutmamışlardı. Yurttan çıkarılma, savaş sebebidir. Nitekim, Hz. Musa'dan sonra İsrailoğullarının ileri gelenleri, peygamberle-rinden birine, Allah yolunda savaşmak için bir melik (hükümdar) gönderme talebinde bulunmuş, bu peygamber 'Ya savaş size farz kılındığında gitmeyecek olursanız" diyerek tereddüdünü belirtmişti. Onlar ise "Memleketimizden ve çocuklarımızdan uzaklaştırıldığımıza göre, niye Allah yolunda savaşmayalım?" demişlerdi. Ama savaş onlara farz kılınınca, pekazı müstesna sözlerini tutmamışlardı. Ayrıca hükümdarları Tâlût'u da beğenmemişlerdi.1033 Müslümanlara savaş izni, haksızlığa uğratılıp kendilerine savaş açıldığı için verilmiştir. Onlar haksız yere ve "Rabbimiz Allah'tır" dedikleri için yurtlanndan çıkarılmışlardır.1034 Yurttan çıkarılma, savaş sebebi olma yanında, başka bazı sonuçlar daha doğurur. Yüce Allah, hicret edenlerin, memleketlerinden çıkarılanların, Allah yolunda ezaya uğratılanların, savaşan ve öldürülenlerin günahlarını bağışlama sözü vermiştir.1035 Savaş sonunda elde edilen ganimet malları, özellikle yurtlarından ve mallarından edilmiş olan, Allah'tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah'ın dinine ve peygamberine yardım eden muhacir fakirlerindir. Doğru olanlar da onlardır.1036 Allah, Müslümanlarla din uğrunda savaşanları, onları yurtlanndan çıkaranları ve çıkarılmalarına yardım edenleri dost (veli) edinmeyi yasaklamıştır. Onları dost edinen zalimdir.1037 Ama, müslümanlarla din uğrunda savaşmayan, onları yurdundan çıkarmayan kimselere, iyilik yapmak ve âdil davranmak yasak değildir. Bilakis Allah, âdil olanlan sever.1038

ONUNCU BÖLÜM

1026 Ahzâb, 33/27. 1027 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 469. 1028 Bakara, 2/243. Bu âyet, fiziksel ölüm korkusunun milletlerin ve toplumların ahlaken ölümlerine yol açacağı ve aynı şekilde, onların yeniden doğuşlarının ölüm korkusunu yenerek ahlâki konumlarını yeniden kazanmalarına bağlı olduğu gerçeğini tasvir eder. (Muhammed Esed. age, 1/73 (232). 1029 Enfal, 8/47. 1030 Nisa, 4/60. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 469. 1031 Bakara, 2/84-85. 1032 Haşr, 59/2. 1033 Bakara, 2/246. 1034 Hac, 22/39-40. 1035 Ali İmran, 3/195. 1036 Haşr, 59/8. 1037 Mümtehıne. 60/9. 1038 Mümtehıne, 60/8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 470-471.

BARIŞ, FETİH VE CİHADLA İLGİLİ KAVRAMLAR

10.1 SİLM/SELEM: S-l-m (selime) kökünden türeyen selâm, silm ve selem sözcükleri, sulh (barış) anlamındadır (silm=sulh). Bu ba-kımdan, bunlar harb'in zıtanlamlsıdırlar. (silm x harb).1039 Kur'an'da "silm" sözcüğü barış anlamında kullanılır.1040 10.1.1 Barış Emri: Şeytana ayak uydurmak yerine, hep birlikte barışa girmek gerekir: "Ey mü'minler! Hep birden banşa girin. Şeytana ayak uydurmayın. O, sizin apaçık düşmanınızdır. Size belgeler geldikten sonra kayarsanız (tökezlerseniz) biliniz ki Allah güçlü ve bilgedir."1041 Buradaki "barışa girin" ifadesi, "Allah'a kendinizi tam olarak teslim edin" biçiminde de karşılanır. Nitekim bazı müfessirler, buradaki "ey mü'minler" hitabının müslümanlara yönelik olmadığını, tersine henüz böyle tam bir teslimiyete ulaşmamış olan insanlarla bağlantılı olduğu görüşündedirler. Bunlar, geçmiş vahiylerin büyük kısmına inanan, ama Kur'an'm mesajını hakikat olarak kabul etmeyen Yahudiler ve Hıristiyanlardır. Nitekim sonraki âyetler, onlarla ilgilidir.1042 10.1.2 Barışa Mecbur Kalma: Mü'minlerin düşman karşısında gevşemeleri, onları banş istemeye mecbur bırakır: "Ey mü'minler! Düşman karşısında gevşemeyin ki barış istemek zorunda kalmayasınız (barış için yalvarıp ya-karmayın). Siz üstünsünüz, Allah, sizinle beraberdir. Sizin işlerinizi eksiltmeyecektir."1043 10.1.3 Barış Önerisinin Kabulü: Barış öneren düşmanın bu teklifi kabul edilir, bundan böyle de dokunulmazlığı başlar: "(..) (Münafıklar) sizden uzak durur, sizinle savaşmaz ve size barış teklif ederlerse, Allah onlara dokunmanıza izin vermez. Diğerlerinin de sizden ve kendi milletlerinden güvende olmayı istediklerini göreceksiniz. Ne var ki fitneciliğe her çağırıldıklarında, ona can atarlar. Eğer sizden uzak durmazlar, barış teklif etmezler ve sizden elçekmezlerse, onları yakalayın, bulduğunuz yerde öldürün. İşte onların aleyhlerine apaçık ferman verdik."1044 "Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de yanaş ve Allah'a güven. O şüphesiz işitir ve bilir. (Ama barış yanlısı gözükmekle) niyetleri sadece seni aldatmaksa, bil ki Allah sana yeter. Nitekim yardımıyla ve inanmış yandaşlarla seni güçlendiren odur. Onların kalplerini bağdaştırdı. Bu uğurda, yeryüzündeki herşeyi harcasaydın onların kalplerini kaynaştıramazdm. Ama işte Allah, onları bir araya getirdi. Allah güçlü ve bilgedir."1045

10.2 SELÂM: S-l-m (selime) kökünden türeyen selâm ve selâmet sözcükleri esenlik, güven ve özellikle barış anlamında kulla-nılan sözcüklerdendir. Selâm sözcüğü, selâmette, huzur ve sükûn içinde olmak, gizli ve açık tehlikelerden ve korkulu şeylerden uzak ve esenlik içinde olmak anlamındadır. Dar anlamda Allah'a teslim olmak, geniş anlamda barış /güven/esenlik yolunu seçmek anlamındaki İslâm keli-mesi de s-l-m kökünden gelmektedir. Günümüz Arapça'sında barış anlamındaki en yaygın kelime selâm'dır. Ancak Kur'an'da kullanıldığı yerler ge-nelde siyasi içerikten uzaktır. Daha çok dünyada sükûnet, âhirette selâmet anlamında kullanılır.1046 10.2.1 Allah Ve Selâm: A) Allah'ın Selâm İsmi: Allah'ın rahmet kavramıyla ilgili güzel isimlerinden birisi de selâmdır.1047 Eksiklikten uzak olan, esenlik 1039 Râgıb el-İsfahâni, Müfredat,378. 1040 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 473-475. 1041 Bakara, 2/208-209. 1042 Bkz. Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, 1/60 (191). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 475. 1043 Muhammed, 47/35. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 475. 1044 Nisa, 4/90-91 1045 Enfal, 8/61-63. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 475-476. 1046 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 476. 1047 Haşr, 59/3.

kaynağı, esenlik veren anlamındadır.1048 B) Allah'ın Peygamberlere Selâmı: Kur'an'ın bazı âyetlerinde, bizzat Allah'ın peygamberlere selâm dilediği yer alır.1049 Yüce Allah, Kur'an'da peygamberlere genel olarak ve adlarını belirterek 1050selâmını iletmektedir. Bu âyetlerdeki selâm, "güzel övgü" anlamındadır.1051 Ayrıca Allah ve melekler, Hz. Peygamber'e salât etmekte (övmekte), mü'minlerin de ona salât ve selam iletmesini istemektedir.1052 C) Subulu's-Selâm (Kurtuluş Yolları): Kitap ehline peygamber, nur ve apaçık bir kitap geldiği konusunda seslenen âyetten sonra, şu belirtilir: "Allah rızasını gözetenleri onunla, selâmet/esenlik yollarına (subulu's-selâm) eriştirir ve onlan, izniyle karanlıklardan aydınlığa çıkarır ve doğru yola iletir."1053 Böyleleri, bedeni ve ruhi nitelikteki her türlü kötülüklerden emin ve güven içinde olmayı hakeder. Subulu's-Selâm'ın, Allah'ın dini İslâm olduğu da belirtilir.1054 10.2.2 Meleklerin Peygamberlere Selâmı: Hz. İbrahim'in yanma müjdeyle giden melekler, "selâm sana" deyince, o da onlara "size de selâm" dedi. Tokalaş-madıklan için korktu, ama bilgin bir oğlun olacak diyerek onu yatıştırdılar.1055 10.2.3 Cennet Ve Selâm: A) Dâru's-Selâm: Cennetin bir adı da Dâru's-Selâm (esenlik yurdu) biçimindedir. Çünkü bitmeyen nimetler, elemsiz zevkler ve gerçek mutluluk oradadır.1056 Allah, kullarını esenlik yurdu olan cennete çağırmaktadır.1057 Allah'ın çağrısı barış ve esenlik yurdu içindir.1058 B) Meleklerin Cennetliklere Selâmı: Cennete girerken cennetliklere, "Oraya güven içinde (bi-selâmin âminin) girin" denir.1059 Melekler ve cennet bekçileri de selâm verecektir. Melekler her kapıdan yanlarına girerek, cennetliklere, "Sabretmenize/yaptıklarınıza karşılık size selâm olsun. Hoşgeldiniz. Burası dünyanın pek güzel bir sonucudur. Temelli olarak buraya girin." derler.1060 C) Cennetliklerin Birbirine Selâmı: Merhamet sahibi Allah katından bir selâma kavuşacak olan cennetlikler,1061 birbirine selâm verecektir. Henüz a'rafta bulunanlar, cennete gireceğini umanlar, cennetliklere "size selâm olsun" derler.1062 Cennetliklerin duaları "Mükemmelsin ey Allahım!", dilekleri "selâm size" ve dualarının sonu da "Alemlerin rabbi Allah'a hamdolsun" sözleridir.1063 Cennetlikler orada boş sözler değil, esenlik veren sözler işitirler.1064

1048 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları:477. 1049 Sâffât, 37/181. 1050 Sâffât, 37/79, 109, 120, 130. Bu âyetlerin öncesinde, "sonrakiler arasında ona bir ün bıraktık", sonrasında ise "iyileri işte böyle ödüllendiririz" ifadeleri yer alır. Ayrıca bkz. Meryem, 19/15-33. 1051 Mukatil bin Süleyman, Vücûh, 164; İbnu'l-Cevzi, Nüzhet, 358. 1052 Ahzab, 33/56. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 477. 1053 Maide, 5/16. 1054 Mukatil bin Süleyman, age, 164. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 477. 1055 Hûd, 11/69; Hıcr, 15/22; Zâriyât, 51/24-28. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 478. 1056 En'am, 6/127. 1057 Yunus, 10/25. 1058 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 478. 1059 Hıcr, 15/46; Kaf, 50/34. 1060 Ra'd, 13/24; Nahl, 16/32; Furkan, 25/75; Zümer, 39/73; Kaf, 50/32-34; Vakıa, 56/91. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 478. 1061 Yâsîn, 36/58. 1062 A'raf, 7/46. 1063 Yunus, 10/10; İbrahim, 14/23; Ahzâb, 33/44. 1064 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 478-479.

10.2.4 Selamlaşma: Selâm vermek, dini, canı ve malı konusunda âfetlerden uzak olma duası ve dileğidir. Selâm sözcükleri, bütün müslümanların dillerinde yaygın olarak kullanılır.1065 A) İman Sembolü Selâm: Mü'minler, savaşa fiilen girip girmeyenleri iyice incelemeli ve durumundan emin olmalıdır: "Ey mü'minler! Allah yolunda (sefere) yürüdüğünüz vakit, her şeyi iyice araştırın. Size, barış önerisi bildirene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek, 'Sen mü'min değilsin' demeyin. Allah katında birçok ganimetler (zenginlikler) vardır. Önceden siz de öyleydiniz. Allah size iyilikte bulundu. İyice araştırıp anlayın, şüphesiz Al-lah, işlediklerinizden haberdardır."1066 B) Peygamberin Seçkinlere Ve Mü'minlere Selâmı: Yüce Allah, Hz. Peygamber'e, seçkin ve mü'min insanlara selam vermesini buyurur: "De ki: Allah'a hamdolsun. Seçtiği kullarına selâm olsun.(..)"1067 "Ayetlerimize inananlar sana gelince, 'size selam olsun' de.(..)"1068 C) Mü'minlerin Selamlaşması: Mü'minler birbiriyle selâmlaşmak, bunu yaparken ya daha güzeliyle, ya da benzeriyle karşılık verilmelidir: "Size bir selâm verildiğinde, ondan daha iyisiyle selâm verin veya aynıyla karşılığını verin. Allah, herşeyin hesa-bım gereği gibi yapandır."1069 D) Eve Girişte Selâm Verme: Başkalarının evlerine izin alınarak ve selâm verilerek girilir, bu daha iyi bir tutumdur.1070 Kendi evine giren kişi, Allah katından bereket, esenlik ve güzellik dileyerek selâm verir.1071 10.2.5 İyilik/Esenlik Dileği: Hz. İbrahim, babasını putlara tapmaktan vazgeçirmeye çağırmıştı. Ama bundan vazgeçmeyen babası, ona yanın-dan uzaklaşmasını söyledi. İbrahim, şu cevabı verdi: "Sana selâm olsun. Senin için rabbimden mağfiret dileyeceğim. Çünkü o, bana karşı çok lütufkârdır."1072 Allah'ın kulları, yeryüzünde mütevazi yürürler. Bilgisizler kendilerine takıldıkları zaman, onlara güzel ve yu-muşak (selâm) söz söylerler.1073 Müslümanlar boş söz işitince, ondan yüzçevirirler. Bizim işlediğimiz bize, sizin işlediğiniz sizedir. Size selâm ol' sun, cahillerle ilgilenmeyiz."derler.1074 10.2.6 Doğruya Uyanlara Selâm (Vesselâmu Ala Menittebe'al-Hüdâ): Yüce Allah, Hz. Musa ile kardeşi Hz. Harun'un Firavun'a giderek, şöyle demelerini emretmiştir: "Doğrusu biz, senin rabbinin elçileriyiz. İsrailoğullannı bizimle beraber gönder. Onlara işkence etme. Rabbinden sana bir mucize getirdik. Selâm, doğru yolda gidenlere olsun. Doğrusu bize, yalanlayıp sırt çevirene azap edileceği vahyolundu."1075 Hz. Peygamber, çeşitli -özellikle gayri müslim- hükümdarlara yazdığı mektuplarını, bu cümleyle bitirmiştir.1076 10.2.7 Esenlik Ve Kötülükten Kurtuluş: 1065 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 479. 1066 Nisa, 4/94. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 479. 1067 Neml, 27/59. 1068 En'am, 6/54. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 479. 1069 Nisa, 4/86. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 479-480. 1070 Nur, 24/27. 1071 Nur, 24/61. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 480. 1072 Meryem, 19/46-47. 1073 Furkan, 25/63. 1074 Kasas, 28/55. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 480. 1075 Tâhâ, 20/47-48. 1076 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 480-481.

Yüce Allah, Hz. Nuh'a, "Sana ve seninle beraber olan topluluklara bizden bir selâmet, ve bereketle gemiden in." emrini vermişti.1077 Yine Yüce Allah, Nemrut'un yaktığı ateşe şu emri vermişti: "Ey ateş! İbrahim'e karşı serin ve zararsız (selâm) ol."1078 Nemrut'un bu düzeni bozulup, hüsrana uğramışlardı. Kadir gecesi, tan atana değin "selâm" (esenlik) kaynağıdır.1079 Görüldüğü gibi selâm sözcüğü, daha çok dinî çağrışım yapmakla birlikte, daha dünyevî olarak güvenlik ve esen-lik anlamlan da taşımaktadır.1080

10.3 SULH/ISLAH (ISLÂH-I BEYN) (BARIŞ/BARIŞTIRMA): S-l-h fsaleha) kökünden türeyen "sulh" insanlar arasındaki nefretleşmeyi, birbirinden uzaklaşma girişimlerini yoketme ve giderme anlamındadır. Aynı kökün başka bir mastar ölçüsü olan salâh ise, fesadın zıtanlamlısıdır il (salâh x fesâd). Salâh ve fesâd, çoğunlukla fiillerle ilgili olarak kullanılır. Kur'an'da salâh, kimileyin fesad ile, ki-mileyin de seyyie ile karşılaştırılır (A'raf,7/56; Tevbe, 9/102).1081 Aynı kökten türeyen ıslah sözcüğü ise, yalın veya nefs sözcüklü kullanımıyla düzeltme, iyileştirme ve iyi yola girme, "ıslâh-ı beyn" biçiminde ise barıştırma ve arabuluculuk anlamındadır. Kur'an'ın pekçok âyetinde geçen amel-i sâlih kavramı da, ahlâki anlamda iyi iş, insanın kendisine ve çevresine yönelik yararlı iş, insanlığın hayrına ve mutluluğuna yönelik hizmet anlamındadır.1082 10.3.1 Aile İçinde Sulh/Islah (Aile Barışı): İnsanın kendisiyle barışmasından sonra, aile içinde evlilik sürerken veya bitişinden sonra eşlerin barışma yolları açıktır: "Karı-kocanın aralarının açılmasından endişelenirseniz, biri erkeğin, öteki kadının ailesinden iki hakem gönderin. Bunlar aralarını düzeltmek isterlerse, Allah onların aralarını buldurur. Doğrusu Allah, her şeyi bilen ve haberdar olandır."1083 "Boşanan kadınlar, kendi kendilerine (evlenmeksizin) üç aybaşı hali boyunca beklemelidir, eğer Allah'a ve âhiret gününe inanmışlarsa rahimlerinde Allah'ın yarattığını gizlemeleri, kendilerine helal değildir.Kocaları bu arada barışmak isterlerse, karılarını geri almakta daha çok hak sahibidirler. (..) "1084 "Eğer kadın, kocasının kötü muamelesinden veya aldırış sızlığından (terketmesinden) endişe ederse, aralarında barış/karşılıklı anlaşma sağlamaya çalışmalarında kendilerine bir engel yoktur. Barış (sulh/anlaşma), daha iyidir. Nefisler, kıskançlığa (bencilliğe) meyyaldir. Eğer iyi davranır ve haksızlıktan sakınırsanız, bilin ki Allah, işlediklerinizden kesinlikle haberdardır."1085 10.3.2 Toplum İçinde/Sulh/Islah (Toplum Barışı): A) Barışçı Çabalar. İnsanları barıştırmak, yapılan yeminlerin bozulup, keffaretinin ödenmesini meşru kılan bir sebeptir: "İnsanların arasını düzeltmeniz, günahtan sakınmanız ve iyi (erdemli) olmanız için, Allah'a yaptığınız yeminleri engel kılmayın. Allah, işitir ve bilir."1086 Vasiyet eden, adalet ilkelerine aykırı bir vasiyetname düzenlemişse, ilgili bütün tarafları toplayıp bir uzlaşma sağlamak, övgüye değer bir davranıştır: "Vasiyet edenin yanılmasından veya günaha gireceğinden endişe duyan kimse, ilgililerin (mirasçıların) arasını düzeltirse, ona günah yoktur. Allah, şüphesiz bağışlar ve merhamet eder."1087 Belli iyilikleri gerçekleştirmeyi amaçlayan gizli görüşmeler, hayırlı görüşmelerdir: "Yalnızca sadaka vermeyi, iyilik yapmayı ve insanların arasını düzeltmeyi gözeten kimseler müstesna, onların gizli toplantılarının (necvâ: fısıltı) pekçoğunda hayır yoktur. Kim bunları, Allah rızası için yaparsa, ona büyük bir ödül vereceğiz."1088 1077 Hûd, 11/48 1078 Enbiya, 21/69. 1079 Kadir, 97/5. 1080 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 481. 1081 Râgıb el-Isfahânl, age, 419-420. 1082 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 481-482. 1083 Nisa, 4/35. 1084 Bakara.2/228. 1085 Nisa, 4/128. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 482. 1086 Bakara, 2/224. 1087 Bakara, 2/182. 1088 Nisa,4/114.

Böylece, olumlu ve faydalı sonuçlan amaçlayan gizli görüşmeler, -meselâ devletler ve toplumlar arasındaki banş görüşmeleri- "gizli toplantılar" la ilgili eleştirinin dışındadır. Çünkü yeterince olgunlaşmamış bir açıklık, bazan söz konusu amaçların gerçekleşme şansını zedeleyebilir, yahut (özellikle karşılıksız yardımların söz konusu olduğu durumlarda) halkın duygulannı incitebilir.1089 Kardeşlik bağlan, her türlü şartlarda canlı tutulmalıdır: "Sana ganimetlere dair soru soruyorlar. De ki: Ganimetler, Allah'ın ve peygamberinindir. Allah'tan sakının, aranızdaki ilişkileri düzeltin (barış ve uzlaşma içinde olun). Allah'a ve peygamberine itaat edin."1090 Bedir Savaşı'nda ele geçirilen ganimetlerle ilgili kimi sorunlar çıkmıştı.1091 Ancak, ganimetlerin kamuya (Allah'a ve peygamberine) ait olduğu ilkesi, bu ganimetler konusunda bütün çağlarda ve şartlarda geçerli düzenlemeyi belirtmiştir. Öyleyse müslümanlar, bu ilke çerçevesinde, din kardeşi olduklarını, aynı şeylere inandıklarını akıllarında tutacak, aralanndaki anlaşmazlıkları ve ayrılıkları bir kenara bırakmasını bilecektir.1092 B) Çatışan Müslümanların Barıştırılması: Müslümanlar arasındaki ilişkilerin temel ilkelerini açıklayan Hucurât Sûresi, bir bölümünde, çatışan müslüman tarafların barıştırılması yükümlülüğünü, bunun gerçekleştirilme biçimini ve mü'minlerin kardeşliğini düzenler: "Eğer mü'minlerden iki topluluk birbirleriyle çatışırlarsa, aralarını düzeltiniz. Şayet biri ötekine saldırırsa, saldıranlarla Allah'ın buyruğuna dönmelerine kadar savaşınız. Eğer dönerlerse, aralarını hakça bulunuz, âdil davranınız. Şüphesiz Allah, âdil (eşit) davrananları sever. Doğrusu mü'minler, birbirleriyle kardeştirler. Öyleyse, dargın/çatı şan kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah'tan sakının ki size acısın."1093 Mü'minler arasındaki çatışma, sözlü veya eylemli her türlü uyuşmazlığı ve çekişmeyi içerecek genişliktedir.1094 C) Barışçılığın Ödülü: İnsanların arasını düzeltmek için gizli toplantılar yapanlara, Allah büyük ödül verecektir.1095 Allah, ara düzelteni (barışçıyı) ve barışı bozanı ayırdeder: "Sana yetimleri sorarlar. De ki: 'Onların işlerini düzeltmek hayırlıdır.' Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, artık on-lar sizin kardeşlerinizdir. Allah, düzelteni ve bozanı ayırdeder. Allah dileseydi, sizi zora sokardı. Allah, şüphesiz güçlü ve bilgedir."1096 Yüce Allah, sahte barışçılara karşı uyanık olmak gerektiğini, onların gerçekte bozguncu olduklarını hatırlatır.1097 İyilikler, Allah katında karşılığını bulur: "(..) Allah'a karşı gelmekten sakınanlar için, âhiret yurdu daha hayırlıdır. Bunu düşünmez misin? Kitaba sımsıkı sarılanlar ve namaz kılanlar için ecir vardır. Biz, iyiliğe çalışanların ecrini elbette zayi etmeyiz."1098

10.4 CİHAD: Çaba göstermek, güçlüklere göğüs germek anlamındaki c-h-d kökünden türeyen cihad sözcüğü, olanca gücüyle mücadele etmek, çaba içinde olmak ve karşı koymak anlamındadır. Cihâd, kavramı, Kur'an'da genellikle "fi sebîlillah" (Allah yolunda/uğrunda) sözcüklerinden sonra veya onlarla ilgili olarak kullanılmıştır. Bu kullanımlarda, askeri olmaktan çok, ahlâki ve ruhî anlamda mücadele yollarını ve amaçlarını anlatır.1099 10.4.1 Cihad Emri: Cihad emrini, cihad yükümlüleri ve cihad emrinden kaçanlar çerçevesinde ele alabiliriz.1100 A) Cihad Yükümlüleri: Gerçek (sâdık) mü'minlerin özelliklerinden birisi de, Allah uğrunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmeleridir.1101 1089 Muhammed Esed, age, 1/167 (138). 1090 Enfal, 8/1. 1091 Vahidî, Esbâbu Nuzûli'l-Kur’an, 234-236, no: 468-470. 1092 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 482-484. 1093 Hucurât, 49/9-10. 1094 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 484. 1095 Nisa. 4/114. 1096 Bakara, 2/220. 1097 Bakara, 2/11-12. 1098 A'raf, 7/169-170. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 484-485. 1099 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 485. 1100 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 485. 1101 Hucurât, 49/15.

Bu niteleme, imanın şekli şartına uyarak "inandık" diyen bedevilere, "inanmadınız, ama islâm olduk deyin, inanç henüz gönüllerinize yerleşmedi, eğer Allah'a ve peygamberine itaat ederseniz, işlediklerinizden bir şey eksilmez" açıklamasından hemen sonra yer alır. Buna göre gerçek iman, Allah'a ve peygamberine inanmak, sonra şüpheye düşmemek ve Allah uğrunda malıyla ve canıyla cihad etmekle ortaya çıkar. Aynı durum, şöylece de belirtilir: "Ey mü'minler! Sizi can yakıcı bir azaptan kurtaracak, kazançlı bir yolu göstereyim mi? Allah'a ve peygamberine inanırsınız, Allah yolunda mallarınızla ve canlarınızla cihad edersiniz. Bilseniz, bu sizin için en iyi yoldur."1102 Mü'minlerin, İslâm düşmanı olan gayri müslimlere güvenmeleri, onları dostları ve manevi önderleri kabul etme-leri sonucunda, dinden dönmesi (imanını kaybetmesi) ve Allah yolunda cihadı bırakması, Allah'ın öfkesini çeker: "Ey mü'minler! Aranızda dininden kim dönerse, bilsin ki Allah, sevdiği ve onların da onu sevdiği, inananlara karşı alçakgönüllü, inkarcılara karşı güçlü, Allah yolunda cihad eden, kınayanların yermesinden korkmayan bir kavim getirir. Bu, Allah'ın dilediğine verdiği bol nimetidir. Allah, her şeyi kaplar ve bilir. Sizin dostunuz, ancak Allah, onun peygamberi ve namaz kılan, zekat veren ve rükû eden mü'minlerdir. Kim Allah'ı, peygamberini ve iman edenleri dost seçerse, Allah'ın taraftarları üstün gelecektir."1103 B) Cihad Kaçakları Cihada katılmayanlar, Kur'an'da iki sözcükle anlatılır: 1) Oturanlar (Kâidûn), 2) Geri kalanlar (Muhallefûn). Otu-ranlar mü'min sıfatını kaybetmezken, geri kalanların bir bölümü münafık, bir bölümü ise yere çakılanlar olarak adlandırılır.1104 1) Oturanlar (Kâidûn): Allah yolunda maddi veya manevî üstün çaba ve mücadele göstermek anlamına gelen cihadın düşmana karşı yapılanına katılmayıp evlerinde oturanlar, mü'min sıfatını kaybetmezler, ama derece bakımından cihada katılanların altındadırlar: "İnananlardan özürsüz olarak yerlerinde oturanlar ile mallarıyla ve canlarıyla cihad edenler birbirine eşit değildir. Allah, mallarıyla ve canlarıyla cihad edenleri, mertebece, oturanlardan üstün kılmıştır. Allah, hepsine de güzellik (cenneti) vadetmiştir. Ama Allah, cihad edenleri oturanlara, büyük ecirler, dereceler, bağışlanma ve rahmetle üstün kılmıştır. Allah, bağışlar ve merhamet eder."1105 İnananlar toptan savaşa çıkamazlar. Her topluluktan dini iyi öğrenmek ve milletlerini geri döndüklerinde uyar-mak suretiyle, yanlış hareketler önlenebilir.1106 2- Geri Kalanlar (Muhallefûn)/Yere Çakılanlar: Tevbe Sûresi'nin büyük bölümü savaşa katılmaktan kaçınanların tutum ve davranışlarını ele alır. Özellikle düşmana karşı yapılacak silahlı cihaddan kaçınanlar, iki grupta anlatılır: 1) Yere Çakılanlar, 2) Müna-fıklar.1107 A) Yere Çakılanlar: Özellikle münafıklar, dünya hayatını tercih edip silahlı cihaddan kaçınmaya çalışmaları dolayısıyla, yere çakılan-lar olarak adlandırılır. Mü'minlerin bir bölümü, "Allah yolunda savaşa çıkın" denilince, âhireti bırakıp, dünya hayatına razı olarak, sa-vaştan kaçınırlar. Ama bunlar, can yakıcı azapla karşılaşır ve yerine başka bir millet getirilir. Allah, hicret sırasında peygamberine yardım etmiş ve onu desteklemiştir. Allah yolunda, mal ve canla cihad daha iyidir. Böyle bir cihadın zorluklarına göğüs geremedikleri için, güçsüzlüklerini öne sürüp, yalancı oldukların! bilen Allah'a yemin ederler. Allah'a ve âhiret gününe inananlar, mallarıyla ve canlarıyla cihad etmek istediklerinden, izin istemezler, Allah zaten muttekîleri bilir. İzin isteyenler, Allah'a ve âhiret gününe inanmayan, kalpleri şüpheye düşüp, bu şüpheleri içinde bocalayanlardır. Savaşa çıkmak niyetinde olmadıkları için gerekli hazırlığı yapmazlar, âcizlerle kalırlar. Mü'minlerle savaşa çıksalar bile, fitne çıkarıp orduyu bozmaya çalışırlar. Onları dinlememek gerekir. Zaten onlar, barış zamanında da fitne koparırlar, bir takım dolaplar çevirirler. Mü'minlere iki iyiden, gazilik ve şehitlikten başkası gelmez. Ama geri kalanlar, Allah'tan veya mü'minlerden gelen bir azapla

1102 Saf, 61/10-11. 1103 Maide, 5/54. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 485-486. 1104 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 486. 1105 Nisa, 4/95-96. 1106 Tevbe, 9/122. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 486-487. 1107 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 487.

karşılaşırlar.1108 Medineliler ve çevresindeki bedeviler, savaşta geri kalmak konusunda uyarılmıştır: "Ey mü'minler! Allah'tan sakının ve doğrularla birlikte olun, Medinelilere ve çevrelerinde bulunan bedevilere, savaşta Allah'ın peygamberinden geri kalmak, kendilerini ona tercih etmek yaraşmaz. Çünkü Allah yolunda susuzluğa, yorgunluğa ve açlığa uğramak, kâfirleri kızdıracak bir konumda bulunmak ve düşman önünde basan kazanmak karşılığında, onların yararlı bir iş yaptıkları mutlaka yazılır. Doğrusu Allah iyililik yapanların ecrini zayi etmez. Allah, yaptıklarının karşılığını en güzel şekilde kendilerine vermek üzere, az vaya çok sarfettikleri her şey, yürüdükleri her yol, onlar için yazılır."1109 Bu âyetlerdeki mesajın, evrensel olduğu, tarihi ve coğrafi sınırları aşkın bulunduğu açıktır.1110 B) Münafıklar: Münafıklar, müslüman olduktan sonra inkâr edip küfür sözünü söylemelerine rağmen, bunun aksine Allah'a yemin ederler. Tevbe ederlerse, iyiliklerine olur. Etmezlerse, dünya ve âhirette can yakıcı azaba uğrarlar. Allah'ın peygamberinin hilafına geri kalanlar, oturup kalmalarına sevinirler. Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad hoşlarına gitmez. Allah'a inanın ve peygamberle birlikte cihad edin diye bir buyruk taşıyan sûre inmiş olsa bile, gücü yetenleri geri kalmak için izin isterler. Geri kalan kadınlarla beraber bulunmaya razı olurlar. Kalpleri kapandığı için anlayışları da gider. Peygamber ve onunla beraber bulunan mü'minler ise, mallarıyla ve canlarıyla cihad ederler, iyilikler de onlarındır. Bedevilerden bile, özür beyan ederek geri kalanlar olur. Ama Allah'a ve peygamberine yalan söyleyenler, özür bile beyan etmeden geri kalırlar. Onların kâfirleri can yakıcı azaba uğrayacaktır. Güçsüzler, hastalar ve sarfedecek bir şeyi bulunmayanlara, Allah'a ve peygamberine bağlı kaldıkları sürece bir sorumluluk yoktur, iyi davrananların sorumluluğu olmaz. Sorumluluk ancak, zengin olduğu halde izin isteyenlere, geride kalan kadınlarla bulunmaya razı olanlara ve Allah kalplerini mühürlediği için bilmeyenleredir. Savaştan dönülünce, kendilerine çıkışılmaması için, Allah'a yemin ederler. Bunlar iğrenç tiplerdir, onlardan uzak durulur. Yeminlerine inanıp onlardan hoşnut olanlar bulunsa bile, Allah yoldan çıkmış (fâsik) kimselerden hoşnut olmaz. Bedevilerin inkarcılığı ve münafıklığı ise, çok daha ileri ölçüdedir. Savaştan geri kalanların bir kısmı da suçlarını itiraf eder. Allah'ın, onların tevbesini kabul etmesi umulur. Savaştan geri kalanların bir kısmının ise işi Allah'a kalmıştır. Bilen ve bilge olan Allah onlara, ya azap eder, ya da tevbelerini kabul eder.1111 10.4.2 Cihadın Türleri: Cihad edilecekler, üç çeşittir: 1) Düşman, 2) Şeytan. 3) Nefis. Son ikisi birleştirilerek ele alınabilir.1112 "Allah uğrunda cihad edin" buyrukları, genelde her üçünü de kapsayacak özelliktedir.1113 A) Düşmanla Cihad (Cihad-ı Asgar: Küçük Cihad): Bu, daha çok silahlı ve eylemli cihadın sözkonusu olduğu savaştır. Böyle cihada, harb veya kıtal adı verilir. "Ey peygamber! Kâfirler ve münafıklarla cihad et, onlara karşı sert davran. Varacakları yer cehennemdir, o ne kötü dönüş yeridir."1114 "Kâfirlere itaat etme, onlara karşı olanca gücünle cihad et."1115 Kur'an'a göre düşmanla savaş anlamındaki silahlı cihad, kesin bazı taleplere karşılık vermelidir: iyi tanımlanmış bir sebep ve düşman, kesin sınırlar ve bir savaş etiği. Savaşa giriş amaçları ve düşman, şöylece belirtilebilir:1116 1) Düşman Saldırısına Karşı Koymak: Haksızlığa uğratılarak ve "rabbimiz Allah'tır" dedikleri için yurtlarından çıkarılan mü'minlere savaş izni verilmiştir. Bu anlamda savaş, mabed dokunulmazlığını da sağlayıcı özelliktedir.1117 Savaş hazırlığı yapmak da, düşmanları korkutup müslümanlara saldırmaları düşüncesinden caydırılmaları an-

1108 Tevbe. 9/38-52; Nisa, 4/77-78. Fitne faaliyetlerinden olan Mescid-i Dirâr yapımı için bkz. Tevbe, 9/107-110. 1109 Tevbe, 9/119-121. 1110 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 487-488. 1111 Tevbe. 9/73-98, 101-106. Savaştan, ölüm korkusuyla bayılmış gibi bakarak, kaçmaya çalışan münafıkların bu konudaki tutum ve davranışları için ayrıca bkz. Muhammed, 47/20-38. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 488-489. 1112 Râgıb el-Islahânî, age. 142. 1113 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 489. 1114 Tevbe, 9/73; Tahrîm, 66/9. 1115 Furkan, 25/52. 1116 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 490. 1117 Hac, 22/39-41. Aynca bkz. Bakara, 2/190-193.

lamına gelir. Ama banşa yanaşırlarsa, bu talebe karşılık verilir.1118 Düşmanca tutum içine girmeyenlere karşı cihad yükümlülüğü yoktur, böylelerine iyilikle ve adaletli davranılır.1119 2) Hıyaneti Önlemek: Medineli Beni Kurayza Yahudileri, Medine'yi kuşattıkları sırada Mekkelilerle işbirliği içine girmişti. İşte bu dav ranışları üzerine, cizye vermelerini sağlayıncaya kadar savaşma izni verildi.1120 3) Zulüm Ve Fesadı Önlemek: Mekke'nin fethinden sonra, müşriklerin zulüm ve fesatlarının önlenmesi için, fitnenin ortadan kaldırılmasının ve yalnız Allah'ın dininin geçerli olmasının sağlanması istenmiştir.1121 Bu savaşın amacı, gönüllü veya gönülsüz olarak ihtidalarını sağlamaktı.1122 4) Yardım Amaçlı Savaş: Yüce Allah, şöyle buyurur: "Size ne oluyor da, 'Rabbimiz! Bizi halkı zalim olan bu şehirden çıkar, katından bize bir sahip çıkan (veli önder, katından bize bir yardımcı lütfet' diyen zavallı çocuklar, erkekler ve kadınlar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz? İnananlar Allah yolunda savaşırlar, inkarcılar ise şeytan yolunda. Şeytanın dostlrınyla savaşın. Esasen şeytanın hilesi zayıftır."1123 Savaş etiğine (ahlâkına) gelince, özellikle şu hususlar belirtilebilir: Düşmanca tutum içine girmeyenlere karşı savaşılmaz, iyilikle ve adaletli davranılır.1124 Zulmedenlerden başkasına düşmanlık yoktur. Savaştan vazgeçip barışa yanaşanların taleplerine uyulur.1125 Amacına ulaşmış savaşa son verilir.1126 Savaşta saldıranlara karşı aynı ölçüde karşılık verilir, aşırı gitmek yasaktır.1127 Cihadda temel şart, amacının çağrı, savunma ve uygulama açısından, din ve onun yüksek değerleri olmasıdır. Silahlı savaş bile, din ve onun yüksek değerlerinin özgür bir vatanda yaşanması için yapılır.1128 B) Şeytan Ve Nefisle Cihad (Cihad-ı Ekber: Büyük Cihad): Şeytanın tuzaklarına ve dürtüklemelerine karşı koymak, nefsin arzu ve isteklerini denetim altına almak, Kur'an'ın pekçok âyetinde ele alınmıştır. Ancak bu konuyla ilgili âyetlerde, cihad sözcüğü kullanılmaz. Bu konudaki kavramlaşma, bu âyetlerden esinlenmiş olarak, Hz. Peygamber'in hadislerinde yer alır: "Mücahid, kendi nefsiyle savaşandır."1129 "Hevalarınızla (nefsinizin istek ve tutkularıyla), tıpkı düşmanlarınız gibi savaşın."1130 En zor cihad, yani ahlâki ve manevi cihad, açgözlülüğü ve zevk düşkünlüğünü, korkuyu ve alçaklığı, zorbalığı ve bilgisizliği, istek ve tutkulara boyun eğmeyi altetme yolundaki bitmez tükenmez çabadır. Ruhun olumsuz un-surlarına karşı sürdürülen bu cihad, büyük cihaddır. Muhammed İkbal, bu cihadı şöyle anlatır: "Benim içim, atsız ve ordusuz bir savaşın alanıdır." (Cavidname, beyit: 786).1131 10.4.3 Cihadın Biçimleri: Kur'an'da yer alan cihadı, yalnızca savaşmak (kıtal) biçiminde arılamak yanlıştır. Çünkü cihad, hem maddi, hem de ahlâki-manevi anlamdaki çabaları, gerektiğinde kişinin servetini ve hatta canını feda etmesini de kapsayacak genişlikte bir kavramdır. Bu bakımdan cihad, duruma göre uygulanacak esneklikte olmak üzere, sözlü, eylemli, silahlı, mali gibi biçimlere bürünebilir.1132

1118 Enfal, 8/60-61. 1119 Mümtehine, /8. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 490. 1120 Tevbe, 9/29. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 490-491. 1121 Bakara, 2/191-193; Tevbe, 9/36. 1122 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 491. 1123 Nisa, 4/75-76. 1124 Mümtehıne, /8. 1125 Bakara, 2/192-193; Enfal, 8/60-61. 1126 Tevbe, 6/29. 1127 Bakara, 2/190,194. Aynca bkz. Nahl. 16/126; Şûra, 42/40-41. 1128 Muhammmed el-Behi, Min Mefâhimi’-Kur’an, 212-213. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 491-492. 1129 Ebu Davud, Cihad, no: 2500; Tirmizi, Fedâilu'l-cihad no:l621; Ahmed bin Hanbel, Müsned, 6/20-22. 1130 Râgıb el-Isfahâni, ez-Zeria, 34. 1131 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 492. 1132 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 492.

A) Sözlü Cihad: Söz gücü ve çağrıyla yapılan cihaddır. Allah'ın yoluna, hikmetle ve güzel öğütle çağırmalı, en güzel biçimde mü-cadele edilmelidir.1133 Yüce Allah, kâfirlere ve münafıklara karşı cihad etmeyi, onlara karşı sert davranmayı emreder.1134 Buradaki cihadın sözlü olacağı da benimsenir. "İnkarcılara karşı olanca gücünle cihad et" (Furkan, 25/52) âyetindeki cihad ise, Kur'an'la cihad olarak yorumlanır.1135 Hz. Peygamber de, "Kâfirlere karşı, ellerinizle ve dillerinizle cihad edin." buyurur.1136 B) Eylemli Cihad: Cihad, Allah'ın uğrundaki eylemler biçiminde de gerçekleşebilir: "Allah uğrunda gereği gibi cihad edin."1137 "Cihad eden, kendisi için cihad etmiş olur." (Ankebut, 29/6) âyetindeki cihad, "iyilik yapma" olarak da yorumlanır. "Bizim uğrumuzda cihad edenleri, elbette yollarımıza eriştireceğiz" (Ankebut, 29/69) âyetindeki cihad da, "bizim uğrumuzda çalışanları" biçiminde karşılanır.1138 C) Malla Cihad: Cihad emrini veren âyetlerin pekçoğu, "mallarınızla ve canlarınızla" kaydını özellikle vurgular.1139 D) Silahlı/Askeri Cihad: Düşmanın saldırısına karşı yapılacak cihadı gündeme getiren âyetler, kuvvet ve silah kullanarak yapılacak cihadı açıkça belirtir.1140 Cihadın biçimi karşılaşılan duruma ve mü'minlerin güç ve imkânlarına göre belirir. Cihadın türlerine göre uygun biçim ve gereçlerle cihad yapılır. Yeryüzünden zulüm kalkıncaya kadar, adalet yaygınlaşıp insanlar kula veya nefislerine kul olmaktan kurtuluncaya kadar, herkesin elinden gelen çabayı göstermesi cihad ve ibadettir.1141 10.4.4 Cihad Ve Bağıntılı Olduğu Kavramlar Cihadla ilgili âyetlerde, cihad sözcüğünün yanısıra, öncesinde veya sonrasında olmak üzere, iman, hicret, takva gibi kavramlar da yer alır.1142 A) İman Ve Cihad. Gerçek (sâdık) mü'minler, Allah'a ve peygamberine inanmış, sonra şüpheye düşmemiş, Allah uğrunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmiş olanlardır.1143 Allah'a ve âhiret gününe inananlar, mallarıyla ve canlarıyla cihad etmek istediklerinden ötürü, geri kalmak için izin istemezler, Allah da.sakınanları bilir.1144 Allah'a ve peygamberine inanmak malıyla ve canıyla Allah yolunda cihad etmek, can yakıcı azaptan kurtaracak kazançlı yoldur.1145 Bir âyette ise, ilginç bir karşılaştırma yapılır: "Hacca gelenlere su veren ve Mescid-i Haram'ı onaran ile Allah ve ahret gününe inanan ve Allah yolunda cihad edeni bir mi tuttunuz? Allah katında bir olamazlar. Allah, zulmeden milleti doğru yola eriştirmez."1146 Görüldüğü gibi, iman ile cihad arasında çok sıkı bir bağıntı vardır. Cihad, hayatın bir zorunluluğudur. Cihad'ın Allah'a iman ve Allah'ın yoluyla bağlantısı, canlılığının ve başarısının da yoludur.1147

1133 Nahl, 16/125. 1134 Tevbe, 9/73; Tahrim, 66/9 1135 Mukatil bin Süleyman, Vucûh, 152; İbnu'l-Cevzi, Nüzhet 231. 1136 Ebu Davud, Cihad no: 2504; Nesaî, Sünen, 6/7. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 492-493. 1137 Hac, 22/78. 1138 Mukatil bin Süleyman, age, 152; Îbnu'l-Cevzi, age, 232. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 493. 1139 Örnek olarak bkz. Tevbe, 9/41,88; Saf, 61/10-11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 493. 1140 Örnek olarak bkz. Nisa, 4/95; Tevbe, 9/38-52. 1141 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 493-494. 1142 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 494. 1143 Hucurât, 49/15. 1144 Tevbe, 9/44. 1145 Saf, 61/11.87. 1146 Tevbe, 9/19. 1147 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 494.

B) Takva Ve Cihad: Allah'a ve âhiret gününe inananların, mallarıyla ve canlarıyla cihad etmek istemeleri ve geri kalma iznine başvurmayışları, takva sahiplerinin özelliği olarak belirtilir.1148 Ayrıca Yüce Allah, şu emri verir: "Ey mü'minler! Allah'tan sakının, ona ulaşmaya yol arayın, yolunda cihad edin ki kurtulasınız."1149 Allah'a karşı yüksek sorumluluk bilinci olan takva, cihad kavramıyla da yakından bağıntılıdır.1150 C) Hicret Ve Cihad: İnananlar, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler, Allah'ın rahmetini umarlar.1151 Onlara, Allah katında en büyük dereceler vardır, onlar kurtulanlardır.1152 Allah, türlü eziyete uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra cihad eden ve sabreden kimselerden yanadır.1153 İnanıp hicret edenler, Allah yoyunda cihad edenler ve muhacirleri ba-rındırıp onlara yardım edenler, gerçekten inanmış olanlardır, onlar birbirinin dostlarıdır. Onlara mağfiret ve cö-mertçe nzık vardır.1154 İnanıp hicret edenler ve mü'minlerle birlikte cihad edenler, mü'minlerle bir ve beraberdir.1155 Hicret-Cihad bağıntısını, şöylece formüllendirebiliriz: 1) İmarı + hicret + Allah yolunda cihad -+ Allah'tan rahmet ümidi. 2) eziyet + hicret + cihad + sabır -+ Allah'ın dostluğu. 3) İman + hicret + Allah yolunda cihad + muhacirlere yardım gerçek iman + dostluk. 4) İman + hicret + mü'minlerin yanında cihad - mü'minlere yandaşlık.1156 10.4.6 Dünya Sevgisi Ve Cihad: Dünya sevgisi ve nimetleri, Allah yolunda cihaddan üstün tutulamaz, böyle bir eğilim fâsiklığa yol açar: "De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşlerniz, eşleriniz, akrabalarınız, elde ettiğiniz mallar, durgun gitmesinden korktuğunuz ticaret, hoşunuza giden evler, sizce Allah'tan peygamberinden ve Allah yolunda cihaddan daha sevgili ise, Allah'ın buyruğu gelene kadar bekleyin. Allah, fâsıklan doğru yola eriştirmez." 1157 10.4.7 Cihadın Sonucu Ve Karşılığı: Cihad, bir sınavdır: "Allah, İçinizden cihad edenleri, Allah'tan, peygamberinden ve mü'minlerden başka sırdaş edinmeyenleri ortaya çıkarmadan, sizi kendi halinize bırakacak mı zannediyorsunuz? Allah, işlediklerinizden haberdardır."1158 Cihad eden, ancak kendisi için cihad etmiş. olur. Allah, âlemlerden müstağnidir.1159 Allah, kendisi uğrunda cihad edenleri, elbette yollarına eriştirir. Allah, iyi davrananlarla beraberdir.1160 İnananlar, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler, Allah'ın rahmetini umarlar. Allah bağışlar ve merhamet eder.1161 İnanıp hicret edenler, Allah yolunda cihad edenlere, mağfiret ve cömertçe verilmiş rızıklar vardır.1162 Allah, türlü eziyete uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra Allah uğrunda cihad eden ve sabreden kimselerden yanadır. Allah, bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder.1163 İnanıp hicret eden ve Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlere, Allah katında en büyük dereceler vardır. Kurtuluşa erenler de onlardır.1164 Cihad ve sabır, cennete girmenin önkoşuludur: "Yoksa Allah, içinizden cihad edenleri ve sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gireceğinizi mi sanıyorsunuz?"1165

1148 Tevbe, 9/44. 1149 Maide. 5/35. 1150 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 495. 1151 Bakara, 2/218. 1152 Tevbe, 9/20. 1153 Nahl, 16/110. 1154 Enfal, 8/72, 74. 1155 Enfal, 8/75. 1156 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 495-496. 1157 Tevbe, 9/24. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 496. 1158 Tevbe, 9/16. 1159 Ankebut, 29/6. 1160 Ankebut, 29/69. 1161 Bakara, 2/218. 1162 Enfal, 8/74. 1163 Nahl, 16/110. 1164 Tevbe. 9/20. 1165 Âli İmran. 3/142.

Allah yolunda cihadın karşılığı, cennettir: "Şüphesiz Allah, Allah yolunda cihad edip öldüren ve öldürülen mü'minlerin canlarını ve mallarını -Tevrat, İncil ve Kur'an'da söz verilmiş bir hak olarak- cennete karşılık satın almıştır. Verdiği sözü, Allah'tan daha çok tutan kim vardır? Öyleyse, yaptığınız alışverişe sevinin. Bu, gerçekten büyük bir başarıdır."1166 Zaten Allah'a ve peygamberine inanma, Allah yolunda malla ve canla cihad etme, hem en iyi yoldur, hem de can yakıcı azaptan kurtaracak, kazançlı bir yoldur.1167

10.5 FETİH: F-t-h (feteha) kökünden masdar olarak türeyen fetih sözcüğü, aslında açmak anlamındadır, iglâk (kapatmak) ve işkâl (kapalı kalmak) sözcüklerinin zıtanlamlısıdır (fetih x iglâk, işkâl). Fetih sözcüğü, açmak anlamından ayrı olarak, kapalı bilgilere açıklık kazandırma, öğretme ve bilgilendirme, yardım etme/gönderme, kapalı/belirsiz işleri açığa çıkardığı için karar/hüküm verme ve kapalı bir kapıyı açtığı için zafer anlamlarına da gelir. Şu halde fetih sözcüğü, hem maddî, hem de manevî açmalar/açılımlar için kulla-nılabilmektedir.1168 10.5.1 Kapalı Bilgilere Açıklık Kazandırma: "Biz sana apaçık bir fetih verdik"1169 âyetindeki fetih, birkaç şekilde yorumlanmıştır: 1) Mekke'nin fethi anlamındadır. 2) Hz. Peygamber'e açılan bilgiler, ödül yolu olan hidayetler, günahlarının bağışlanmasına sebep olan makâmât-ı mahmude anlamındadır.1170 3) Buradaki fetih sözcüğüne, "karar/yargı" (kaza) anlamı da verilmiştir.1171 4) Bu âyete, "Biz senin için apaçık bir zaferin önünü açtık" karşılığını uygun gören Muhammed Esed, zaferi, İs-lam'ın Arabistan'da kazanacağı zaferlere kapı açan Hudeybiye Antlaşması'nın sağladığı üstünlük olarak yorum-lar.1172 10.5.2 Öğretme Ve Bilgilendirme:1173 Fetih, bir konuda öğretme ve bilgilendirme durumunu anlatabilir: "İnananlarla karşılaştıkları zaman, 'inandık' derlerdi. Birbirleriyle yalnız kaldıklarında, 'Rabbinizin katında size karşı hüccet göstersinler (koz olarak kullansınlar) diye mi, Allah'ın size açıkladığını (öğrettiğini) onlara anlatıyorsunuz? Bunu hiç düşünmüyor musunuz?' derlerdi. Gizlediklerini de, açıkladıklarını da Allah'ın bildiği-nin ayırdında değiller mi?"1174 10.5.3 Karar/Yargı Bildirme: Bu anlamda kullanıldığında masdan, fetih olarak değil, daha çok fitâh olarak kullanılır. "Feteha'l-kadıyyete" veya "feteha beynehumâ" biçiminde kalıplasın1175 Nitekim, Kur'an'ın birkaç âyetinde, bu anlam ve kalıplaşma özellikleriyle kullanılmıştır, bilhassa bu kullanım peygamberlerin kavimleriyle ilgili olarak gerçeği ve haklıyı ayrıştırma yakarışları arasında yer almıştır.1176 Yüce Allah'ın "karar verici" (fettâh) ve 'en iyi karar verici" (hayru'l-fâtihîn) sıfatlan da bu anlamdan köken almış-tır: "De ki: Rabbimiz sonunda hepimizi toplar. Aramızda adaletli hüküm verir. Karar verici ve bilen, ancak odur."1177 Hz. Şuayıb, kavminin tehditleri sonunda şu yakarışta bulundu: "(..) Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında hakça hüküm ver (hak neyse ortaya çıkar). Sen hükmedenlerin en iyisisin."1178

1166 Tevbe, 9/111. 1167 Saf, 61/11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 496-497. 1168 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 497-498. 1169 Fetih, 48/1. 1170 Râgıb el-Isfahânî, age, 557. 1171 İbnu'l-Cevzî, age, 462; Mukâtil bin Süleyman, el-Vucûh ve'n-Nezâir, 93. 1172 Muhammed Esed, age, 3/1045 (1). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 498. 1173 Râgıb el-Isfahânî, age, 557. 1174 Bakara; 2/76-77. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 498. 1175 Râgıb el-Isfahânî, age, 557. 1176 Bkz. A'raf, 7/89; Secde, 32/28-29 (yevme'1-feth: karar günü; istedikleri ve bekledikleri azap günü); Sebe, 34/26. 1177 Sebe, 34/26. 1178 A'raf, 7/89.

Bu anlam özellikleri, "hüküm" kökenli türevlerle de ilişkilidir.1179 10.5.4 İlâhî Yardım Gönderme: A) İlâhî Yardımın Engellenilmezliği: Allah, göndereceği yardımın tek karar vericisidir: "Allah'ın insanlara verdiği rahmeti önleyebilecek yoktur. Onun önlediğini de, ardından kimse açamaz. O, güçlü ve bilgedir."1180 Allah'ın âyetlerini yalanlayanlar ve büyüklük taslayanlar ilâhî yardımdan nasipsizdir: "Doğrusu âyetlerimizi yalan sayıp, onlara karşı büyüklük taslayanlara, göğün kapıları açılmaz. Deve, iğne deli-ğinden geçmedikçe, cennete de giremezler. Suçluları böyle cezalandırırız."1181 B) Bereket Gönderme: Allah, âyetlerini yalanlayanlara ve inkarcılara, bereket kapılarını açmaz: "(Allah'ın âyetlerini yalanlayanlar) kendilerine hatırlatılanı unuttuklarında, onlara her şeyin kapısını açtık. Ken-dilerine verilene sevinince, ansızın onları yakaladık da mutsuz kalıverdiler (ruhen çöktüler)."1182 "Eğer kasabaların halkı, inanmış ve bize karşı gelmekten sakınmış olsalardı, onlara göğün ve yerin bolluklarını verirdik. Ama gerçeği yalanladılar. Bu yüzden, yaptıklarına karşılık onları yakalayıverdik."1183 10.5.5 Yıkım Ve İlâhî Azap Gönderme: Fetih sözcüğü, ilâhî azabın bazı gerçekleşme yollan için de kullanılabilir: "Yok ettiğimiz kasaba halkının, âhirette ceza görmek üzere bize dönmemesi imkansızdır. Ye'cuc ve Me'cuc'un şeddi fethedildiği (yıkıldığı) zaman, her dere ve tepeden boşanırlar."1184 "Sonunda onlara şiddetli bir azap kapısı açtığımız zaman, ümitsiz kalıverdiler."1185 Hz. Nuh'un kavmi, peygamberlerini yalanlayınca, Allah gök kapılarım seller gibi boşanan sularla açtı.1186 10.5.6 Zafer: A) Zafer Karşısında Münafıkların Bocalamaları: "Sizin başınıza gelecekleri gözleyenler, Allah'tan size bir zafer (fetih) gelirse, 'sizinle beraber değil miydik?' der-ler. Ama Allah, kıyamet günü aranızda hüküm verir. Allah, inkarcılara, inananlar aleyhinde asla fırsat vermeye-cektir."1187 Âyetin sonundaki duyuru, tamamen manevî/ruhî bir içeriğe sahiptir, hayatın değişkenlik gösteren maddî şart-larına uygulanamaz. Zira, "inkarcılar" bazan şanslı günlerinde olabilirler, dolayısıyla mü'minler üstünde geçici bir üstünlük sağlayabilirler.1188 Münafıklar, yahudi ve hristiyanların hayat tarzlarını taklide çalışarak, iyi niyetlerini gösterme yarışına girerler: "Kalplerinde hastalık olanların 'Bize bir felaket gelmesinden korkuyoruz' diyerek, onlara (kitap ehline) koştuğu-nu görürsün. Ama Allah, bir zafer (fetih) verir veya katından bir emir getirirse kalplerinde gizlediklerine içleri yananlara dönerler."1189 B) Sadık Müminlerin Zaferi: "İşte bu, Allah'ın inkarcıların düzenini zayıflatıp yok etmesidir. Zafer istiyorsanız, alın görün işte zaferinizi (peygambere karşı gelmekten/günahtan) vazgeçerseniz, sizin iyiliğinize olur. Yok tekrar dönerseniz, biz de döneriz. Topluluğunuz kalabalık da olsa, size hiçbir fayda vermez. Allah, inananlarla beraberdir."1190

1179 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 499. 1180 Fâtır, 35/2. "Yardım bekleme, yakarma' anlamı için bkz. Bakara, 2/89. "İnsanlardan peygamberin haberini duyma, kitaplardan çıkarma, Allah'tan zafer isteme ve puta taparlara karşı peygamberle zafere erişme" anlamları da verilir. (Bkz. Râgıb el-Isfahânî, age, 558). 1181 A'raf, 7/40. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 499-500. 1182 En'am. 6/44. 1183 A'raf, 7/96. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 500. 1184 Enbiya, 21/95-96. 1185 Müminun, 23/77. 1186 Kamer, 54/9-11. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 500. 1187 Nisa, 4/141. 1188 Bkz. Muhammed Esed, age. 1/172(157). 1189 Maide, 5/52. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 501. 1190 Enfal, 8/18-19.

Bu âyetteki hitabın mü'minlere mi, yoksa müşriklere mi yönelik olduğu müfessirler arasında tartışmalıdır. Her iki yoruma da elverişliliği sağlayan unsurlar, "fetih" (zafer/karar) "fie" (ordu/topluluk) ve biraz ikincil de olsa "neud" (vaadden döneriz/tekrar bozguna uğratırız) sözcükleridir. Ancak âyetin bağlamına, özellikle önceki âyetlere bakılırsa, hitabın nıü'minlere yönelik olduğu belirginleşir. Âyetin mü'minlere hitap ettiği benimsenirse, inananlar inançlarına ve doğru yoldaki eylemlerine sadık kaldıkları sürece, Allah'ın onlarla birlikte olacağı; onlar gerçek mü'minler olmadıkça, gelecekte ne kadar büyük topluluklar oluştururlarsa oluştursunlar, güçsüz ve mukavemetsiz kalacakları yolunda müslümanlara bir uyarı durumunda olduğu anlaşılır.1191 Âyetteki fetih sözcüğü, ayrıca, "zafer, karar ve iyilikler" olarak da yorumlanmıştır. Buna göre, "bunları istiyorsa-nız, peygamberin gelişiyle onlara kavuşmuş bulunuyorsunuz" anlamı ortaya çıkar.1192 "Doğrusu biz sana apaçık bir fetih (zafer) sağlamışızdır."1193 C) Yakın Zafer (Fethun Karîb): Allah, peygambere bağlılığını kanıtlayan ve pekiştiren mü'minlere, yakın bir zafer (fethun karib) vadetmiştir: "Andolsun ki Allah inananlardan, ağaç altında sana el verirlerken, hoşnut olmuştur. Gönüllerinde olanı da bil-miş, onlara güvenlik (sekînet: iç huzur) bahşetmiş, yakında gerçekleşecek bir zafer (fethun karib) ve ele geçirecekleri bol ganimetlerle ödüllendirmiştir. Allah, güçlü ve bilgedir."1194 Birçok müfessir, bu zaferin, Hudeybiye Antlaşmasından birkaç ay sonra meydana gelen Hayber'in fethiyle bağlantılı olduğunu belirtir. Ama aslında burada kastedilen anlamın daha geniş olması kuvvetle muhtemeldir; yani hicri 8. yılda Mekke'nin kansız bir şekilde fethedilmesi, İslamın bütün Arap Yarımadası'nda üstünlük sağlaması ve nihayet, Hz. Peygamber'in halifeleri döneminde İslam birliğinin olağanüstü genişlemesi.1195 "(..) Allah, sizin bilmediğinizi bilir. Size, bundan başka, yakın zamanda bir fetih verecektir."1196 Buradaki fetih de, yukandaki âyette yer alanla bağlantılıdır. Fetih, Allah yolundaki harcamaların erdemlilik ayracıdır: "Göklerin ve yerin mirasçısı Allah olduğu halde. Allah yolunda niçin sarfetmiyorsunuz? İçinizden fetihten önce sarfeden ve savaşan kimseler, daha sonra sarfedip savaşan kimselerle bir değildir, berikiler daha üstün derecededirler. Allah, hepsine en güzeli (cenneti) vadetmiştir. Allah, işlediklerinizden haberdardır."1197 Buradaki fetih, müslümanlann hâlâ zayıf ve geleceklerinin belirsiz olduğu bir zamanda, Mekke'nin hicri 8. yıldaki fethi olarak yorumlanmıştır. Ancak, daha geniş bir çerçevede düşünülerek, "zor ve sıkıntılı zamanlar" olarak anlaşılması daha uygun görünüyor. "Ey inananlar! Sizi can yakıcı bir azaptan kurtaracak, kazançlı bir yolu göstereyim mi? Allah'a ve peygamberine inanırsınız. Allah yolunda, mallarınızla ve canlarınızla cihad edersiniz. Bilseniz bu, sizin için, en iyi yoldur. Böyle yaparsanız, Allah günahlarınızı bağışlar. Sizi içlerinden ırmaklar akan cennetlere, Adn cennetlerinde hoş yerlere koyar. Büyük kurtuluş işte budur. Bundan başka, sevdiğiniz bir şey daha var: Allah katından bir yardım ve yakın bir zafer (nasrun minellah ve fethun karib). İnananları müjdele. Ey inananlar! Allah'ın dininin yardımcıları olun (..)."1198 Müfessirler, bu zafer vaadini, müslümanlann savaşla gelen fetihlerinin bir öngörüsü olarak değerlendirirler. Ama bunun, Kur'an mesajının manevî zaferini ve daha önce onu anlamamış olanlar arasında hızla yayılmasını kastettiği ihtimali daha kuvvetlidir.1199 D) Zafer (Nasr) Sûresi: Mina'da Hz. Peygamber'in hicrî 10. yılın Zilhicce ayında gerçekleştirdiği Veda Haccı sırasında, yani, vefatından yaklaşık iki ay önce nazil olan bu sûre, kesinlikle onun insanlığa duyurduğu son tam sûredir. Bir gün önce, "sizin dininizi tamamladım" (Maide, 5/3) âyeti inmişti. Hz. Peygamber'in Nasr sûresi'nin nüzulünden sonra aldığı tek vahiy, Allah'a dönüşü ve hesap görülmesini hatırlatan Bakara 2/281 âyeti olmuştur.1200 Sûre, mü'minleri sayıca çoğalsalar bile, Allah'ı unutmamaya çağır: "Allah'ın yardımı ve zafer (fetih) günü gelip, insanların Allah'ın dinine akın akın girdiklerini görünce, rabbini överek teşbih et, ondan bağışlanma dile. O, tevbeleri daima kabul eder."1201

1191 Muhammed Esed, age, 1/325 (21). 1192 Râgıp el-Isfahâni, age, 558. 1193 Fetih, 48/1. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 501-502. 1194 Fetih, 48/18-19. 1195 Muhammed Esed, age, 3/1048 (22). 1196 Fetih, 48/27. 1197 Hadîd, 57/10. 1198 Saf, 61/10-13. 1199 Muhammed Esed, age, 3/1145 (13). Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 502-503. 1200 Muhammed Esed, age, 3/1317. 1201 Nasr, 110/1-3.

Buradaki fetih sözcüğü, yardım, zafer, karar ve Allah'ın açımladığı bilgiler anlamlarına ihtimallidir.1202

KAYNAKLAR Ahmed, Manzuruddin: en-Nazariyyâtus-Siyâsiyyetu'l' İslâmiyye fi'l'Asri'l-Hadîs. Kahire 988. Ahtar, M. Ramazan: "İhmal Edilen Sünnet: Sünnetullah", çev. F. Mehveş Kayan, İslâmî Sosyal Bilimler Der., 2/2 (İstanbul 1994), 21-30 Akubulut, Ahmet: "Kur'an-ı Kerim Açısından Egemenlik Meselesi', İslâmî Araştırmalar Der., 8/3-4 (Ankara 1995), 149-159. el-Akkâd, Abbas Mahmud: ed-Dimukrâtıyye fî'l-İslâm, Kahire ty, 3.B. Akgündüz Ahmet: Eski Anayasa Hukukumuz ve İslâm Anayasası İstanbul, 1991. Akyüz, Vecdi: Hilâfetin Saltana Dönüşmesi İstanbul 1994. Akyüz, Vecdi: İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim, Divan-ı Mezâlim, İstanbul 1995. Akyüz, Vecdi (editör): Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadetle İslam, İstanbul 1994. Akyüz, Vecdi: Dört Mezhep İmamı, İstanbul 1996. Akyüz, Vecdi- Ünlü, Seyfeddin (editörler): İslâm Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler, İstanbul 1996, Albayrak, Halis: Kur'an'da İnsan-Gayb İlişkisi İstanbul 1993. Ali bin Ebi Talib: Hz.. Ali'den Devlet Adamlarına Öğütler, Ankara ty. Arkoyun, Muhammed: Kur’an Okumaları, çev. A. Zeki Ünal, İstanbul 1996. al-Ashmawy, Muhammed Said: İslama Karşı İslamcılık, çev. Sibel Özbudun, İstanbul 1993. Atay, Hüseyin: Kur'an'da Bilgi Töorisi, İstanbul, 1982. Atay, Hüseyin-Kutluay, Yaşar: Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (meal), Ankara 1979, 4.B. Ayaş, M. Rami: Kur'an-ı Kerlm'de Çalışma Kavramı İzmir 1994. Aydar, Hidayet: Kur'an-ı Kerim'in Tercümesi Meselesi İstanbul 1996. Aydın, Mustafa: İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi, İstanbul 1991. Baltası, M. Ali: İlk Mesajlar, Fatiha-Alak-Kalem-Müzzemmil Ankara ty. EI-Behi, Muhammed: Min Mefâhîmi'l-Kur'an fi'l-Akîde ve's-Sulûk, Kahire 1973. Bilgiseven, Amiran Kurtkan: Sosyolojik Açıdan İslâmiyet ve İslâmî Kavramlar, İstanbul 1992. Binnebi, Malik: Kufan-ı Kerim Mucizesi çev. Ergun Göze, İstanbul 1996. Câbirî, Muhammed Âbid: İslam'da, Siyasal Akıl, çev.Vecdi Akyüz. İstanbul 1997. Cebeci, Lütfullah: "Kur'an Sosyolojisi Üzerine Bir Deneme", İslâmî Araştırmalar Dergisi: 3 (Ankara 1987), 5-38. Cebeci, Lütfullah: Kur'an'da Şer Problemi Ankara 1985. Cerrahoğlu, İsmail: "Yecüc-Me'cüc ve Türkler", AÜ İlahiyat Fak. Der., 20 (Ankara 1975), 97-125. Çelik, İbrahim: "Kur'an'da Mele' Terimi Peygamberler ve Onlara Uymak İstemeyenler", Uludağ Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, Sayı: 1 (Bursa 1986), 75-83. Demirci, Muhsin: Vahiy Gerçeği İstanbul 1996. Demirci, Muhsin: Kur'an Tarihi İstanbul 1997. Demirci, Muhsin: Kur'an'ın Müteşabihleri Üzerine, İstan bul 1996. Devâlibî, Ma'ruf: İslam'da Devlet ve İktidar, çev. Mehmed S. Hatiboğlu, İstanbul 1985. Draz, Muhammed Abdullah: Kur'an Ahlâku çev. Emrullah Yüksel-Ünver Günay, İstanbul 1993. Draz, M. Abdullah: Kur'an'ın Anlaşılmasına Doğru, çev. Salih Akdemir, Ankara 1993. Draz, M. Abdullah: En Mühim Mesaj Kur'an, çev. Suat Yıldırım, Ankara 1985. Ebu Zehra, Muhammed: İslam'da Siyasî ve İtikadı Mezhepler Tarihi, çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin, İstanbul 1983. Esed, Muhammed: Kur'an Mesajı, Meal Tefsir, çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, İstanbul 1996. Esed, Muhammed: İslam'da Yönetim Biçimi çev. Beşir Eryarsoy, İstanbul 1988. Fârâbî, Ebu Nasr: el-Medineti'l-Fâzıla, çev. Ahmet Arslan, Ankara 1990. Fazlur Rahman: Ana Konularıyla Kur'an, çev. Alpaslan Açıkgenç, Ankara 1983. Fığlalı, Ethem Ruhi, "Egemenlik Kimin?' Türkiye Günlüğü Der., 45 (Ankara 1997), 21-26. Ebu'1-Beka, Eyyüb bin Musa el-Huseyni (ö. 1094/1683): el-Kulliyyât, yay. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî, Beyrut 1993. el-Ferrâ, Ebu Ya'lâ Muhammed bin el-Huseyn: el-Ahkâmu's Sultâniyye, yayınlayan: Muhammed Hâmid el-Fakî, Beyrut 1983. Güleçyüz, Kâzım (çev): İslam'da Siyaset Düşüncesi İstanbul 1995. Hamidulllah, Muhammed: İslam Anayasa Hukuku, editör: Vecdi Akyüz, İstanbul 1995. Hamidulllah, Muhammed: Kur'an-ı Kerim Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul 1993. Hamîdulllah, Muhammed: "İslam'da Sembolik Anlatım", çev. Sadık Kılıç, Diyanet Der., 25 (Ankara 1989), 3-

1202 Râgıb el-Isfahânî, age, 557. Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 504.

16. Hamidullah, Muhammed: el-Vesâikıt's-Siyâsiyye, Beyrut 1985. İbiş, Yusuf: Nusûsu'l-Fikri's-Siyâsiyyi'l-İslâmî: el-İmamet İnde Sünnet, Beyrut 1966. İbnu'l-Cevzi, Abdurrahman: Nüzhetu'l-Ayuni'n-Nevâzır fi İlmi'l-Vucüh ve'n-Nezâir, yayınlayan: Muhammed Abdulkerim Kâzım er-Râdî, Beyrut 1987, 3.B. Hourani, Albert: Çağdaş Arap Düşüncesi çev. Latif Boyacı-Hüseyin Yılmaz, İstanbul 1994. İbn Teymiye, Takıyyuddin Ahmed: Siyaset, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1985. İbn Teymiye, Takıyyuddin Ahmed: Bir İslam Kurumu Olarak Hisbe, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1989. İnayet, Hamid: Çağdaş İslâmî Siyasî Düşünce, çev. Yusuf Ziya, İstanbul 1988. İnayet, Hamid: Arap Siyasî Düşüncesinin Seyri, çev. Hîcabî Kırlangıç, İstanbul 1991. İzutsu, Toshihiko: Kur'an'da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, Ankara ty 1975. İzutsu, Toshihiko: Kur'an'da Dinî ve Ahlâki Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, İstanbul ty. İzutsu, Toshihiko: İslam Düşüncesinde İman Kavramı, Çev. Selahattin Ayaz, İstanbul 1984. Jansen, J.J.: Kur'an'a Yaklaşımlar, çev. H. Rahman Acar, Ankara 1993. Kâdî, Abdülfettah: Esbâbu'n-Nüzül çev. Salih Akdemir, Ankara 1986. Kara İsmail: Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul 1986,1987. Kara İsmail: İslamcıların Siyasî Görüşleri, İstanbul 1994. Karagöz, İsmail: "Kur'an'da Salih Amel Kavramı, Salih ve Muslih İnsanların Özellikleri', Diyanet Der., 33/2 (Ankara 1997), 59-72. Karaman Hayreddin: Lak Düzende Dini Yaşamak, İstanbul 1997. Kılıç, Sadık: Kur'an'da Günah Kavramı Konya 1984. Kılıç, Sadık: Mitoloji, Kitab-ı Mukaddes ve Kur'an-ı Kerim, İzmir 1993. Kocabaş, Şakir: İslam'da Bilginin Temelleri (Emr Kitabı), İstanbul 1997. Maverdi, Ebu'l-Hasan Ali bin Muhammed bin Habîb: el-Ahkâmu's-Sultâniyye ve'l-Vilâyâtu'd-Diniyye, ya-yınlayan: Halid Abdullatif el-Alimi, Beyrut 1990. Laroui, Abdullah: Tarihselcilik ve Gelenek, çev. Hasan Bacanlı, Ankara 1993. Lewis Bernard: "Meşveret1, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi (İstanbul 1981-82), s. 775-782 Lewis Bernard: İslamın Siyasal Dili, çev. Fatih Taşar, Kayseri 1992. Lewis Bernard; "İslam Siyasi Literatüründe Mutedil ve Ak-tivist Gelenekler", çev. Mustafa Erdoğan, Forum Dergisi, c.7, sayı: 175 (15 Aralık 1986), s. 20 -25. Macit, Nadim: Kur'an'ın İnsan-Biçimci Dili, İstanbul 1996. Mevdudi, Ebu'I-A'lâ: İslamda Siyasi Sistem, çev. Ahmet Seçkin, İstanbul 1991, 2. B. Mevdudi, Ebu'1-A'lâ: Kur'an'a Göre Dört Terim, çev. Osman Cilacı-İsmail Kaya, İstanbul 1979, 3.B. Mevdudi, Ebu'1-A'lâ: Tefhimu'l-Kur'an, çev. Muhammed Han Kayanî-Yusuf Karaca-Nazife Şişman-İsmail Bos-nalı-Ali Ünal-Hamdi Aktaş. İstanbul 1987. Mevdudi, Ebu'1-A'lâ: İslâm Hükümeti, çev. Ali Genceli, Ankara ty. ,' 3.B. Mevdudi, Ebu'1-A'lâ: Hilâfet ve Saltanat çev. Ali Genceli, Ankara ty. 3.B. Mevdudi, Ebu'1-A'lâ: İslam'da Devlet Düzeni, çev. Rasim Özdenören, Ankara 1967. Mukâtil bin Süleyman: el-Vucüh ve'n-Nezâir, yayınlayan: Ali Özek, İstanbul 1993. Mustafa, Nevin Abdulhâhk: İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1990. Mücahid, Huriye Tevfîk: Fârâbi'den Abduh'a Siyasî Düşünce, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1995. Okumuş Ejder: Kur'an'da Toplumsal Çöküş, İstanbul 1995. Özsoy, Ömer-Güler, İlhamı: Konularına Göre Kur'an, Ankara 1997, 2.B. Özsoy, Ömer: Sünnetullah, Bir Kufan İfadesinin Kavramlaşması, Ankara 1994. Öztürk, Yaşar Nuri: Kufan'ın Temel Kavramları, İstanbul, 1997.8.B. Paçacı, Mehmet: "Allah'ın Krallığı Sendromu ve Günümüz Müslümanlar? İslami Araştırmalar Dergisi, 7/2 (An-kara 1994), 181-192. Paret, Rudi: Kufan Üzerine Makaleler, çev. Ömer Özsoy, Ankara 1995. Pazarbaşı, Erdoğan: Kur an ve Medeniyet İstanbul 1996. Râgıb el-Isfahâni: el-Müfredât fi Garîbi'l Kur'an, İstanbul 1986. er-Reyyis Muhammed Diyâuddin: İslam'da Siyasi Düşünceler Tarihi, çev. Ahmet Sankaya İstanbul 1990. Rosenthal Envin I.J. Ortaçağ'da İslam Siyaset Düşüncesi çev. Ali Çaksu. İstanbul 1996. Roy, Olivier: Siyasal İslamın İflası, çev. Cüneyt Akalın, İstanbul 1995, 2.B. Sayı, Ali: Firavun, Hâmân ve Karun karşısında Hz. Musa, İstanbul, 1992. Sezen, Yümni: İslam Sosyolojisine Giriş, İstanbul 1994. Sönmez Abidin: Rasulullahın Diplomatik Münasebetleri, İstanbul 1984. Sönmez Abidin: Rasulullahın İslama Davet Mektupları, İstanbul 1984. Şahinler, Necmettin: Kur'an'da Peygamber Duaları, İstanbul 1995. Şahinler, Necmettin: Kur'an'da Sembolik Anlatımlar, İstanbul 1995. Şahinler, Necmettin: Âyetler ve Yetenekler, İstanbul 1996.

Şahinler; Necmettin: Dağlara İnmek İçin Çıkılır, İstanbul 1997. Şimşek, M. Said: Kur'an Kıssalarına Giriş, İstanbul 1993. Şimşek, M. Said: Kur'an'ın Anlaşılmasında İki Mesele, İstanbul 1982. Şinnâvi, Fehmi: Hilâfet Modern Arap Düşüncesinin Eleştirisi Çev. Sadık Ömeroğlu, İstanbul, 1995. Şişman, Ahmet: Kur'an'da Zulüm Kavramı, İstanbul 1984, 2.B. Tayyib, Lokman: Modern Çağda İslam'ın Politik Sistemi çev. Murat Çiftkaya, İstanbul 1996. Turgut, Ali: Kur'an-ı Kerim'e Göre Ahlâk Esasları İstanbul 1980. Türköne, Mümtaz'er: Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu, İstanbul 1994, 2.B. Udeh, Abdülkadir: İslam ve Siyasi Durumumuz, çev. Beşir Eryarsoy, İstanbul 1989, 2.B. Ulutürk, Veli: Kur'an-ı Kerim Allah'ı Nasıl Tanıtıyor? , İzmir 1985. Ulutürk, Veli: Kur'an'a Göre Zulüm Kavramı, Kayseri 1993. Uyanık, Mevlüt (yayma hazırlayan): Kur'an'ın Tarihsel ve Evrensel Okunuşu, Ankara 1997. Ünal, Ali : Kur'an'da Temel Kavramlar, İstanbul 1990. Vahidî, Ebu'l-Hasan Ali bin Ahmed: Esbâbu Nuzûli'l-Kur'an, yayınlayan: Kemal Besyuni Zaglûl, Beyrut ty. Vlotan, Gerlof Van: Emevi Devrinde Arap Hakimiyeti, Şia ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırmalar, çev. Mehmed S. Hatiboğlu, Ankara 1986. Wellhausen, Julius: İslamiyelin İlk Devrinde Dinî-Siyasİ Muhalefet Partileri Çev. Fikret Işıltan Ankara 1989. Yeniçeri, Celal: İslamda Devlet Bütçesi, İstanbul 1984. Yeniçeri, Celal: Uzay Âyetleri Tefsîrl İstanbul 1995. Yıldırım, Suat: Kur'an'da Ulûhiyet İstanbul 1987. Yurdagür, Metin: Allah'ın Sıfatları, İstanbul 1984.1203

1203 Vecdi Akyüz, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, Kitabevi Yayınları: 505-512.