Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
maia bliaZe daviT kereseliZe
grifminiWebulia saqarTvelos ganaTlebis, mecnierebis, kulturisa da
sportis saministros mier 2019 wels.
geografiamoswavlis wigni7
nawili
Sinaarsi
geografiuli mdebareoba ........................................................................7
afrikis kvlevis istoria .......................................................................11
reliefi ......................................................................................................16
sasargeblo wiaRiseuli ........................................................................22
afrikis hava ...............................................................................................26
klimaturi sartylebi ............................................................................31
Sida wylebi ................................................................................................37
bunebrivi zonebi. notio ekvatoruli tyeebi .................................44
savanebi da naTeli tyeebi ......................................................................48
tropikuli udabnoebi da naxevarudabnoebi, subtropikebi ......51
afrikis ekologiuri problemebi da bunebis dacva ......................55
mosaxleoba .................................................................................................61
afrikis politikuri ruka .....................................................................67
samxreT afrikis respublika ................................................................73
Semajamebeli samuSao II ........................................................................79
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
afrika ...................................................................................................................... 5
2
avstraliis geografiuli mdebareoba ...............................................85
avstraliis aRmoCena da gamokvleva ...................................................90
reliefi .......................................................................................................94
hava ................................................................................................................97
Sida wylebi ...............................................................................................102
organuli samyaro ..................................................................................106
mosaxleoba ............................................................................................... 111
okeaneTi ....................................................................................................116
axali zelandia .......................................................................................122
Semajamebeli samuSao III .....................................................................126
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
avstralia da okeaneTi ................................................................ 83
3
geografiuli mdebareoba ....................................................................133
aRmoCena da gamokvleva ........................................................................137
reliefi .....................................................................................................142
hava ..............................................................................................................147
organuli samyaro ..................................................................................152
antarqtidis aTviseba ...........................................................................155
Semajamebeli samuSao IV .....................................................................159
danarTi .....................................................................................................161
50.
51.
52.
53.
54.
55.
antarqtida ...................................................................................................131
4
2Tema
afrikis filaqani orad iyofa;
afrika cxeli kontinentia;
afrikaSi gvxvdeba Srobadi tbebi da mdinareebi;
afrikis udabnoebSi gvxvdeba oazisebi;
afrikaSi aris msoflioSi yvelaze grZeli mdinare nilosi;
afrikaSi geometriuli sazRvrebi da evropuli enebis gavrceleba
kolonializmis Sedegia;
afrikaSi mosaxleobis raodenoba Zalian swrafad izrdeba;
afrikisTvis damaxasiaTebelia swrafi gaudabnoebis procesi;
afrikis qveynebi erTmaneTisgan mkveTrad gansxvavdeba humanuri ganvi-
Tarebis indeqsiT;
afrikaSi daavadebebis Sedegad bevri adamiani kvdeba;
afrikaSi aqtualuria sufTa wylis problema;
afrikaSi, zogierT adgilas, dRemde SenarCunebulia tomobrivi socia-
luri struqtura;
afrikis kontinenti mdidaria almasiT.
aq Seityob, rom
afrika
6 / • Tema 2
afrika
farTobi – 30 311 690 km2 (kunZulebTan erTad)
mosaxleoba – 1.225 mlrd adamiani (2016 w)
umaRlesi mwvervali – kilimanjaro, tanzania, 5895 m
yvelaze dabali adgili – asalis tba – 155 m z.d.-dan, afaris xeoba, (jibuti)
yvelaze grZeli mdinare – nilosi, 6671 km
yvelaze didi tba – viqtoria, 69215 km2
yvelaze maRali CanCqeri – tugela (sar), 610 m
yvelaze didi udabno – sahara, 9.1 km2
yvelaze didi kunZuli – madagaskari, 587 040 km2
yvelaze didi srute – mozambikis, 1760 km
yvelaze didi yure – gvineis, 753 aTasi km2
yvelaze didi qveyana – alJiri, 2.38 mln km2
yvelaze patara qveyana – seiSelis kunZulebi, 455 km2
yvelaze didi qalaqi – kairo (egvipte), 17 856 aTasi adamiani (2016 w)
Tu ginda meti Seityo
afrikis Sesaxeb, estumre
vebgverds:
www.nationalgeographic.com
1
Tema 2 • /7
wi
Te
li
z
Rv
a
k. m
adag
aska
ri
komoris k-ebi
k. zanzibari
k. bioko
kanaris k-ebi
xm
e lT
a
S u a z R v a
a t l a n t i s
o k e a n e
i n d o e T i s
o k e a n e
atlasis mTebi
gvineisyure
gvineisqvabuli
angolisqvabuli
a d e n i s y u r e
gabesis yure
gibraltarissrute
sparseT
is yure
eTiopiismTianeTi
ahagarismTianeTi
kairo
adisabeba
kinSasa
keiptauni
pretoria
tripoli
kasablanka
abijani
dakari
el-hamrasmTebi
erg-SeSi
erg-jubari
aRmosavleTididi ergi
dasavleTididi ergi
darfurisplato
ekvatori
CrdiloeTi tropiki
samxreTi tropiki
iranismTianeTi
dasavleTsahara l i b i i s
u d a b n o
siriisudabno
tibestismTebi murdis
depresiaairisplato
serengetisvake
nubiisudabno
namibiis ud
abno
drakonis m
Teb
i
kalaharisudabno
kalaharisqvabuli
kasaisplato
ovambosplato
de-busplato
kongosdablobi
katarasdepresia
nigerisdelta
nilosisdelta
katangaszegani
mozambikiszegani
moz
ambi
kis
sr
ut
e
soma
lis
n-k
.
tbaniasa
CanCqeriviqtoria
tbaviqtoria
tbarudolfi
tbaalberti
tbatana
tbaCadi
tba tanganika
md. oranJi
md. z
ambezi
md
. ni
lo
si
md
. nigeri
md. senegali
m. kameruni4095
m. emi-kusi3415
m. bagzani2222
m. tahati2918
m. mara3088
m. tubkali4165
m. kilimanjaro5895
m. margerita5110
m. bobi2658
m. kenia5195
md. k
ong
o
md. ubangi
kapis mTebi
sinasn.k.
sa
h ar
a
zagrosis mTebi
udabnorub-el-hali
md. Sari
md. v
ol
ta
ar
ab
eT
i s n . k .
keTili imedis koncxikoncxi nemsa
ras-hafunis koncxi
ras-engelas koncxi
koncxi almadi
100
100
00
00
100
100
200
200
300
300
400
300
500
200
100
00
100
200
300
300
200
100
00
100
200
400
300
500
200
600
geografiuli mdebareoba
sur. 27.1 afrikis fizikuri ruka
0-50
0-dabali
50-100
100-250
250-500
1000-1500
1500-2000
2000-3000
3000-4000
4000-5000
5000-ze <
500-1000
1:33 000 000
6500-ze Rrma
6500
4000
3000
2000
1000
500
200
5000
27
8 / • Tema 2
27
1. gansazRvre, mTeli dedamiwis da xmeleTis farTobebis ramden procents Seadgens
afrikis farTobi.
2. sur. 27.1-is da naxevarsferoebis rukis (danarTi 1) gamoyenebiT daadgine:
a) rogori mdebareoba aqvs afrikas ekvatorisa da grinviCis meridianis mimarT;
b) romel naxevarsferoebSi mdebareobs; g) romel paralelebsa da meridianebs
Sorisaa moqceuli kontinenti; d) gamoitane daskvna: romel siTbur sartylebs
Soris mdebareobs afrika da ivaraude, rogori iqneba kontinentis klimaturi
Taviseburebani.
3. gamoiangariSe afrikis ganfeniloba gradusebsa da kilometrebSi: a) Crdiloe-
Tidan samxreTisaken a.g. 200 meridianis gaswvriv (gaiTvaliswine, rom 10=111.3
km-s); b) ekvatoris gaswvriv (10=111 km); g) CrdiloeT da samxreT tropikebs Soris
(10=102.5 km).
4. sur. 27.1-isa da naxevarsferoebis rukis (danarTi 1) gamoyenebiT daadgine:
1) kontinentis ukiduresi wertilebis koordinatebi: CrdiloeTiT – el-abiadis,
samxreTiT – nemsas, aRmosavleTiT – ras-hafunis da dasavleTiT – almadis kon-
cxebi; 2) ras udris manZili afrikis: a) ukidures CrdiloeTiT da samxreTiT mde-
bare koncxebs Soris; b) ukidures dasavleT da aRmosavleTiT mdebare koncxebs
Soris. gaiTvaliswine, rom ekvatorze 1°-iani rkalis sigrZe 111 km-ia.
davaleba
afrika evropisagan gamoyofilia 45 km siganis gibraltaris sru-tiTa da xmelTaSua zRviT, xolo aziisgan – wiTeli zRviTa da bab-el - mandebis srutiT. suecis arxis gayvanis Semdeg afrikasa da azias Soris saxmeleTo kavSiri Sewyda.
afrikis farTobi, kunZulebTan erTad, 30.3 mln km2-ia. igi teri-toriis sididiT mxolod azias CamorCeba da samxreT naxevarsferos kontinentebs miekuTvneba. warsulSi afrika gondvanas nawili iyo, riTac aixsneba misi „naTesaoba“ samxreTul kontinentebTan.
afrika kontinentebs Soris gansakuTrebuli geografiuli mdeba-reobiT gamoirCeva, radgan mas TiTqmis centrSi kveTs ekvatori da amitom kontinentis udidesi nawili moqceulia tropikebs Soris. garda amisa, kontinentis konfiguraciis gamo, teritoriis udidesi nawili CrdiloeT naxevarsferoSi mdebareobs.
1. ra erqva warsulSi arsebul superkontinents da romeli kontinentebi warmoiSva
misi daSlis Sedegad?
gaixsene
Tema 2 • /9
27
200 300 400 500 600 700 800
200
200
100
300
200
100
300
300 400 500 600 700
sur. 27.2. varaudoben, rom wiTel zRvas saxeli masSi didi raodenobiT wyalmcena-
reebis arsebobis gamo ewoda, romlebic zogjer mowiTalo fers iReben. wiTeli
zRva msoflios zRvebs Soris yvelaze Tbili da mariliania. misi Zlieri simlaSe
Zlieri aorTqlebiT aixsneba, rasac tropikuli udabno ganapirobebs. zRvaSi bevria
marjnis sxvadasxva saxeoba, romlebic Tbil wyalSi Zalian swrafad mravldebian.
marjnis kiriani ConCxi sxvadasxva ferisaa. isini zRvis fskerze did nagebobebs war-
moqmnian da SeiZleba iTqvas, zRapruli silamazis wyalqveSa `baRebs~ qmnian.
somal
i
indoeTis okeane
suecis arxi
mekobreTa Tavdasxmis adgilebi
gibraltaris srute
18000 k
m
1200
0km
5800
km
21000kmstamboli
mumbai
roterdami
atl
ant
is o
kean
e
keTili imedis koncxi
sur. 27.3. suecis arxi Tavisive saxelobis yelze
gadis CrdiloeTidan samxreTisken, port-
saidi dan (xmelTaSua zRva) suecamde (wiTeli
zRva). Tu XX saukunis dasawyisSi arxi 4 aTas
gems atarebda, xolo misi tvirTgamtarianoba
20-30 mln tona iyo, dRes es maCvenebeli sagr-
Znoblad gaizarda. 2001 wels egvipteSi, sue-
cis arxze gaixsna axali saavtomobilo xidi
„mubaraqi“.
suecis arxis teqnikuri parametrebia:
sigrZe – 163 km; sigane – 190-265 m; siRrme – 20 m; Sluzebi ara aqvs; gemebis tonaJi – 150 aTasi t;
tvirTbrunva – 260 mln t; gemTbrunva – 50 gemi dRe-RameSi; arxSi gasvlis dro – 15 sT.
5. rogor fiqrob, ra mniSvneloba hqonda suecis arxis gayvanas?
davaleba
kontinenti aRmosavleTiT da dasavleTiT msoflio okeanis wyle-biTaa SemosazRvruli. daaxloebiT 32 aTas kilometrze gadaWimuli afrikis sanapiro xazi sustadaa danawevrebuli da ZiriTadad kldo-vania, rac navsadgurebis mSeneblobisaTvis araxelsayrelia.
10 / • Tema 2
27
6. afrikis fizikuri rukis (sur. 27.1) gamoyenebiT daadgine: a) romeli okeaneebi,
zRvebi da yureebi esazRvrebian afrikas? b) rogoria afrikis sanapiro xazi
da romeli kunZulebi da naxevarkunZulebi mdebareoben kontinentTan axlos.
g) romeli Tbili da civi dinebebi gadis afrikis napirebTan?
7. afrikis konturul rukaze aRniSne teqstSi CamoTvlili geografiuli obieqtebi.
davaleba
Zveli berZnebi afrikas libias eZaxdnen.
sityva `afrikis~ warmoSobis Sesaxeb ramdenime mosazreba arsebobs: `afri~ Crdi-
loeT afrikaSi, karTagenTan, mcxovrebi ramdenime xalxis saxeli iyo. romauli
bolosarTi „ka“ miuTiTebs qveyanaze an miwaze. sxva wyaroebiT am sityvis gaSifvra
amgvaradac SeiZleba: laTinuri sityva „aprica“ niSnavs „mzians“; berZnuli sityva
„aphrike“ ki – „sicivis gareSe“. es Teoria wamoayena istorikosma leo afrikanus-
ma (1488-1554), romlis mosazrebiT, Tu berZnul sityvas – `frike~, rac „civs da
sazarels“ niSnavs, davumatebT TavsarT „a“-s, romelic kuTvnilebas gamoxatavs,
saxelwodeba migvaniSnebs miwaze, sadac sicive ar aris.
suecis arxis mSeneblobis idea jer kidev Sua saukuneebSi hqoniaT arabebs, Semdeg
safrangeTSi – mefe lui XIV-s, mogvianebiT ki igi napoleonsac gauCnda. magram
egvipteli xedivisgan misi aSenebis nebarTva (koncesia) frangma inJinerma da di-
plomatma ferdinand lesepsma mxolod XIX s-is Sua wlebSi miiRo. muSaoba TiT qmis
10 weliwads gagrZelda da 1869 wlis 17 noembers arxi sazeimod gaixsna.
es sainteresoa
sur. 27.4. mozambikis srute yvelaze
grZeli srutea dedamiwaze. misi sigrZe
1760 km-ia, xolo sigane – 420 km.
afrikis sanapiroebis bunebriv pirobebze okeanuri dinebebi did gavlenas axdens. kontinentis dasavleTi sanapiros gaswvriv gadis civi dinebebi, romlebic atlantis okeanis maRali ganedebidan ekva-torisken miedinebian. aq maT Tbili dineba yofs, romelic ekvato-ris gaswvriv, dasavleTidan aRmosavleTisaken midis. kontinentis samxreT-aRmosavleTi sanapiro – Tbili dinebis, xolo somalis naxe-varkunZuli civi dinebis gavlenis qveSaa.
m
oz
am
bi
ki
s
sr
ut
e
samxreT afrika
tanzania
zambia
dar-el-salami
pretoria
antananarivu
lesoto
mo
za
mb
ik
i
ma
da
ga
sk
ar
i
Tema 2 • /11
28afrikis kvlevis istoria
afrika uZvelesi droidan ipyrobda samxreT evropisa da samxreT-dasavleTi aziis xalxebis yuradRebas. xmelTaSua zRvis qveynebis – Zveli saberZneTisa Tu finikiis xalxebi – kargad icnobdnen Crdi-loeT afrikis sanapiro zols. Tumca kontinentis irgvliv mdebare teritoriis da, miT umetes, misi Sida raionebis kvleva sakmaod gvian daiwyo.
1. Seadare Zveli berZeni mecnieris, herodotes mier Sedgenili ruka
(sur. 28.1.) misive cnobili wignis – „istoriis“ teqsts: „istras di-
neba, romelsac Tavisi wylebi dasaxlebul punqtebSi miaqvs, bevris-
Tvisaa cnobili. ai, nilosis saTavis Sesaxeb ki veravin verafers
ambobs. arada, libia, sadac nilosi gadis, ukacrieli da udaburia.
misi zemo dinebis Sesaxeb me yvelaferi vTqvi, rac SeiZleboda me-
Tqva sxvebis monayolidan“. daadgine, romel mdinares uwodebdnen
istras herodotes Tanamedroveni.
2. daakvirdi afrikis fizikur rukas (sur. 27.1) da gamoTqvi Seni mo-
sazreba, Tu ratom ver xerxdeboda afrikis Sida raionebSi SeRweva
da misi gamokvleva.
davaleba
at
la
nt
is
z
R
v
a
s a m x r e T i s z R v a
wi T
e l i z R v a
S a v i z R v a
azovis zRva
kaspiis zR
va
atlasebi
karTageni
tertesi
Tebe
memfisi
siena
meroe
kirena
sarmatebi
kavkasia
esedonebi
masagetebi
indoelebi
sogdiana
balxi
balioni
nineviaeqbatana
suzaasureTi
arabeTi
makrobienbi
androfagebi
eTiopia
midia
Trakia
getebi
s k v i Te b i
keltebi
iberia
sparseTi
armiaspebi
hiperboreebi
libia
evropa
a z i a
nilosi
araqsi
alpisiistresi
karpispi
araqsi
sur. 28.1. msoflio herodotes mixedviT
12 / • Tema 2
28
3. Zveli berZeni mecnieris, herodotes
cnobiT, finikielebma jer kidev Zv.w.
VI s-Si egviptis faraonis, neqo II-is
davalebiT, afrikas gars Semouares.
herodote werda: „finikielebi
samogzaurod wiTeli zRvidan
gavidnen. Semodgomaze isini napirze
gadadiodnen da libiaSi, sadac unda
gaCerebuliyvnen, nebismier adgilas
miwas amuSavebdnen, elodebodnen
mosavlis aRebas da Semdeg curvas
agrZelebdnen. ori wlis Semdeg maT
herkulesis svetebi gamoiares da
egviptes miadgnen. maTi monayolis
mixedviT (me ki ar mjera maTi), libiis
garSemo curvisas gza yovelTvis maT
marjvniv iyo“.
mecnierTa azriT, swored is faqti,
rome lic herodotes ar sjera, aris
umTavresi damamtkicebeli sabuTi
imisa, rom finiki elebma afrikas
Semouares. rukis daxmarebiT Seecade
axsna, romeli faqtiT da rogor
mtkicdeba afrikis garSemo finikielTa
mogzauroba?
davaleba
a f r i k a
finikia
e vro p
a
C
d
s
a
d
britaneTiskunZulebi
xm e l T a Su a z R v akarTageni
babiloni
1
vin iyvnen pirveli
mogzaurebi
2
Savi zRva
kaspiis zRva
me-15 saukuneSi portugalieli mezRvaurebi cdilobdnen, epovaT sazRvao gza indoeTisaken, romlis simdidris Sesaxeb legendebi dadioda. pirveli evropelTagani, romelmac kontinentis irgvliv Semovla da indoeTisaken gzis gakvleva scada, portugalieli barT-
lomeu diaSi iyo. 1487-1488 wlebSi misma eqspediciam dasaxul mizans ver miaRwia, Tumca maT kontinents samxreTiT Semouares da koncxs miaRwies, romelsac diaSma `qariSxlis koncxi~ uwoda. mogvianebiT, portugaliis monarqma koncxs saxeli Seucvala da mas „keTili ime-dis koncxi~ daarqva.
1497-1498 wlebSi cnobilma portugalielma mogzaurma vasko da
gamam afrikis kontinents gars Semouara da indoeTis napirebam-de miaRwia. am eqspediciis dros man afrikis araerTi teritoria moinaxula, maT Soris, md. zambezis SesarTavi da pirvelma gaikvlia sazRvao gza evropidan indoeTisaken.
sur. 28.2. finikielTa mogzaurobis savaraudo
marSruti
Tema 2 • /13
28
i ndoeTi s
o k e a n e
atla nti s
o k e a n e
a z i a
indoeTi
goa
kalkuta
lisaboni
e v r o p a
1492 w.
nemsas koncxi
marSruti indoeTisaken
marSruti indoeTidan
sur. 28.3. me-15-16 saukuneebSi vasko da gamas
meTaurobiT mowyobili portuga li elTa
eqspediciebis Sedegad dadginda afrikis
sanapiro xazi da sazRvao gza evropidan
indoeTisaken.
vasko da gama
4. afrikis fizikuri (27.1) da vasko da gamas mogzaurobis (sur. 28.3.) rukebis mixe-
dviT daadgine, romeli okeanuri dinebebi uwyobda da romeli uSlida xels misi
eqspediciebis dros ialqniani gemebis curvas?
davaleba
dasavleT afrikis mkvlevarTa Soris mniSvnelovani iyo britane-li mkvlevris, mungo parkis eqspedicia, romelmac daamtkica, rom senegali da nigeri sxvadasxva mdinarea. aRsaniSnavia aseve frangi mogzauris, rene ougusT qaies mogzauroba dasavleT afrikaSi. igi iyo pirveli evropeli, romelmac gaiara mTeli dasavleT afrika CrdiloeTidan samxreTis mimarTulebiT, gvineis yuridan xmelTaSua zRvamde.
afrikis SeswavlaSi gansakuTrebuli wvlili miuZRviT britanel mogzaurebsa da mkvlevrebs – deivid livingstonsa da henri mor-
ton stenlis. deivid livingstoni 1840 wels, rogorc misioneri, samxreT afrikaSi gaemgzavra, sadac misionerulTan erTad, mniS-vnelovan geografiul saqmianobasac eweoda. man kalaharis udabnos didi nawili Seiswavla da md. zambezis zemo dinebas miaRwia. adgi-lobriv mosaxleobasTan igi saukeTeso urTierTobebs amyarebda, uwevda samedicino daxmarebas, aZlevda saWiro rCevebs. 1853-1856 wlebSi livingstonma mTel samxreT afrikaSi – md. zambezidan qalaq
14 / • Tema 2
28
sur. 28.4. didia livingstonis damsaxureba afrikis
samxreTi da centraluri raionebis Seswavlis saqmeSi.
mogzaurobis dros man 1000-ze meti punqtis mdebareoba
gansazRvra; livingstonma pirvelma SeniSna samxreT
afrikis reliefis mTavari Taviseburebebi, aRmoaCina
CanCqeri viqtoria, tbebi – niasa, ngami da bangveulu;
gamoikvlia md. zambezis zemo welis raioni da md. kon-
gos auzis garkveuli nawili.
luandamde imogzaura. aRmoaCina kontinentis erT-erTi udidesi CanCqeri, romelsac britaneTis imdroindeli monarqis, dedofal viqtorias saxeli uwoda. mogvianebiT, man aseve aRmoaCina da gamoi-kvlia tba niasa. igi cnobil mkvlevar stenlisTan erTad ikvlevda CrdiloeT tanganikas. mogvianebiT, stenli samSobloSi dabrunda, livingstonma ki ganagrZo kvleviT-saZiebo samuSaoebi. misi mizani TeTri nilosis saTavis povna iyo, rac miuRweveli aRmoCnda. samwuxa-rod, am eqspediciis dros igi daavadda da 1873 wels gardaicvala. livingstoni britaneTSi gadaasvenes da londonSi, uestminsteris saabatoSi dakrZales.
boma
niangveujiji
k. zanzibari
k. pemba
mvanza
Citambo
ko
ngo
tbaviqtoria
tbatanganika
tbaniasa
tba rudolfi
00
ekvatori
indoeTis
okeaneatlantis
okeane
z ambez i
lu
al
ab
a
sur. 28.5. d. livingstonisa da h. stenlis mogzaurobis marSrutebi
henri stenli ZiriTadad kontinentis centralur da dasavleT raionebs ikvlevda. 1874-1877 wlebSi is britanul-amerikul eqspedi-cias xelmZRvanelobda, romelmac centraluri afrika aRmosavle-Tidan dasavleTis mimarTulebiT orjer gadakveTa.
d. livingstonis 1866-1873 ww. eqspediciis marSruti
d. livingstonis gardacvalebis adgili 1873 w.
h. stenli 1874-1877 ww. eqspediciis marSruti