Marek Piechowiak

Tomasz z Akwinu o prawie naturalnym

Instytut TomistycznyWarszawa 13 grudnia 2012

Problematyka prawa u św. Tomasza• I. Prawo w ogólności• II. Prawo jako lex• Lex aeterana / lex Dei• Lex naturalis• Lex positiva / lex

humana – ius gentium– ius civile

• Lex divina:– lex vetus– lex nova

• III. Prawo jako ius

• Ius naturale– ius naturale strictissimo

modo accipiendo– ius gentium

• Ius positivum

Definicja prawa naturalnego• Prawo naturalne nie jest niczym innym, jak

uczestniczeniem prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym.

• lex naturalis nihil aliud est quam participatio legis aeternae in rationali creatura

Sth, 1-2, q. 91, a. 2, co.

• I. Stworzenia rozumne - osoby• II. Prawo• III. Prawo wieczne• IV. Partycypacja• V. Prawo naturalne dziś

I. Stworzenia rozumne - osobyGodność podstawą bycia osobą

• nazwa «osoba» oznacza jednostkową substancję, ze względu na to, że jest podmiotem właściwości, którą zwie się godnością

• hoc nomen persona significat substantiam particularem, prout subjicitur proprietati quae sonat dignitatem

In I Sent., d. 23, q. 1, a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (1)

• Odpowiadam, że chociaż to, co ogólne, i to, co poszczególne, występuje we wszystkich rodzajach, to jednak w szczególny sposób to, co indywidualne występuje w rodzaju substancji.

• Respondeo dicendum quod licet universale et particulare inveniantur in omnibus generibus, tamen speciali quodam modo individuum invenitur in genere substantiae.

Sth, I, q. 29 a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (2)

• Byty substancjalne indywidu-alizowane są same w sobie, natomiast przypadłości indywidu-alizowane są przez podmiot, którym jest substancja. Powiada się bowiem o danej białości, o ile jest w danym podmiocie.

• Substantia enim individuatur per seipsam, sed accidentia individuantur per subiectum, quod est substantia, dicitur enim haec albedo, inquantum est in hoc subiecto.

Sth, I, q. 29 a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (3)

• Stosownie też do tego, indywidualne substancje mają pewną specjalną nazwę wyróżniającą ją od innych; zwane są bowiem „hipostazami” lub „substancjami pierwszymi”.

• Unde etiam convenienter individua substantiae habent aliquod speciale nomen prae aliis, dicuntur enim hypostases, vel primae substantiae.

• Sth, I, q. 29 a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (4)

• W jeszcze bardziej wyjątkowy i doskonały sposób mamy do czynienia z tym, co poszczególne, i tym, co indywidualne, u jestestw rozumnych,

• Sed adhuc quodam specialiori et perfectiori modo invenitur particulare et individuum in substantiis rationalibus,

Sth, I, q. 29 a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne - osobyO definicji osoby (5)

• które mają władzę nad swymi działaniami i nie tylko coś się z nimi dzieje, jak i z innymi, ale działają same przez się; a działania dokonują się w tym, co jednostkowe.

• quae habent dominium sui actus, et non solum aguntur, sicut alia, sed per se agunt, actiones autem in singularibus sunt.

Sth, I, q. 29 a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne – osobyO definicji osoby (6)

• I dlatego też wśród innych substancji jednostki natury rozumnej mają specjalną nazwę. Tą nazwą jest, mianowicie, „osoba".

• Et ideo etiam inter ceteras substantias quoddam speciale nomen habent singularia rationalis naturae. Et hoc nomen est persona.

Sth, I, q. 29 a. 1 co.

I. Stworzenia rozumne - osobyO godności w Sth, 2-2, q. 64, a. 2, ad 3

• Człowiek przez grzech odstępuje od porządku rozumu, i dlatego odstępuje od ludzkiej godności, mianowicie od tego, że człowiek z natury swej

• [a] jest wolny • [b] i istniejący dla

siebie samego.

• homo peccando ab ordine rationis recedit; et ideo decidit a dignitate humana, prout scilicet homo est naturaliter liber et propter seipsum existens.

"dignitas perpetuo in natura manet", In 3 Sent., dist. 20, q. 1, a. 1B, ad 2

I. Stworzenia rozumne - osobyWolność

• z natury wszyscy ludzie są jednakowo wolni• natura omnes homines aequales in libertate

fecit

• żaden człowiek nie jest ze swej natury przyporządkowany do innego jako do celu.

In 2 Sent., dist. 44, q. 1, a. 3, ad 1

I. Stworzenia rozumne - osobyWolność u Arystotelesa

• "(...) wolnym człowiekiem nazywamy tego, który istnieje [żyje / działa] dla siebie samego, a nie dla kogoś innego..."

•

Arystoteles, Metafizyka, 982 b 25 ff.

I. Stworzenia rozumne - osobyIstniejący dla siebie samego

– Propter seipsum existens (1)

• "godność określa dobroć czegoś, co jest dobre ze względu na samo siebie„

• “Dignitas significat bonitatem alicuius propter seipsam”, In III Sent., dist. 35, q. 1, a. 4 A, co.

I. Stworzenia rozumne - osobyIstniejący dla siebie samego

– Propter seipsum existens (2)

• celem istot rozumnych jest realizowanie siebie nie tylko według tego, co gatunkowe, jak jest w przypadku zwierząt, ale także według tego, co indywidualne, CG, III, 111-114

• „Sola autem creatura rationalis est capax directionis qua dirigitur ad suos actus non solum secundum speciem, sed etiam secundum individuum”

Summa contra gentiles, III, cap. 113.

I. Stworzenia rozumne - osobyIntelekt a wolny wybór (1)

Są takie byty, które nie działają z jakiegoś sądu, ale są gnane i poruszane do działania przez innych, tak jak strzała jest puszczona do celu przez łucznika.

quaedam sunt quae non agunt ex aliquo arbitrio, sed quasi ab aliis acta et mota; sicut sagitta a sagittante movetur ad finem.

Sth, I, q. 59, a. 3, co.

I. Stworzenia rozumne - osobyIntelekt a wolny wybór (2)

Są i takie, co wprawdzie działają z jakowegoś wyboru czy osądu, ale nie wolnego; tak jest z nierozumnymi zwie-rzętami; np. owca ucieka przed wilkiem z jakowegoś osądu: ocenia nim wilka jako szkodliwego dla siebie; aliści ów osąd nie jest w niej wolny, ale wrażony przez naturę.

Quaedam vero agunt quodam arbitrio, sed non libero; sicut animalia irrationalia. Ovis enim fugit lupum ex quodam iudicio, quo existimat eum sibi noxium; sed hoc iudicium non est ipsi liberum, sed a natura inditum.

Sth, I, q. 59, a. 3, co.

I. Stworzenia rozumne - osobyIntelekt a wolny wybór (3)

Jedynie ten, kto ma intelekt, może działać z wolnego wyboru, jako że poznaje ogólne pojęcie dobra, z czego może sądzić, iż to czy owo jest dobrem. Zatem tam, gdzie jest intelekt, tam jest wolność wyboru.

Sed solum id quod habet intellectum, potest agere iudicio libero; inquantum cognoscit universalem rationem boni, ex qua potest iudicare hoc vel illud esse bonum. Unde ubicumque est intellectus, est liberum arbitrium.Sth, I, q. 59, a. 3, co.

I. Stworzenia rozumne - osobyDwie sfery poznania moralnego

• 1. Poznanie tego, co niesłuszne – prowadzi do jednoznacznego określenia tego, czego nie wolno.

• 2. Poznanie tego, co słuszne – w danej sytuacji prowadzi zwykle do poznania wielu możliwości działania słusznego.

• UWAGA: w niektórych sytuacjach tylko jedno określone działanie może być poznane jako słuszne – gdy wszelkie inne działania okazują się niesłuszne (np. gdy w danej sytuacji jestem jedynym, kto może skutecznie pomóc tonącemu – wszelkie inne działanie niż pomoc, jest niesłuszne.

I. Stworzenia rozumne - osobyDoskonalące funkcje woli

• Doskonaląca funkcja wolnych wyborów nie wyczerpuje się w odrzuceniu czynów moralnie niesłusznych, ale polega także na – urzeczywistniającym godność jako szczególną jednostkowość i indywidualność – wyborze między różnymi możliwościami słusznego działania.

II. Prawo w ogóle

• Prawo nie jest niczym innym, jak racją działania, wszelka zaś racja działania zawiera się w celu.

• lex nihil aliud sit quam ratio operis, cuiuslibet autem operis ratio a fine sumitur.

CG, 3, cap. 114, n. 5.

III. Prawo wieczne Prawo wieczne u św. Augustyna

• Prawem wiecznym jest Boski umysł, inaczej wola Boża, nakazujący zachować porządek naturalny i zakazujący go przekraczać

• Lex vero aeterna est, ratio divina vel voluntas Dei, ordinem naturalem conservari iubens, perturbari vetans.

Contra Faustum, xxii, c. 27 (PL 42, col. 418)

Por. Tomasz z Akwinu, De veritate, q. 17 (1257-1258)

III. Prawo wieczneśw. Tomasz (prima-secundae, 1270-1271)

• zamysł bożej mądrości, o ile porusza wszystko do właściwego celu, posiada charakter prawa.

• ratio divinae sapientiae moventis omnia ad debitum finem obtinet rationem legis

Sth, 1-2, q. 93, a. 1, co.

III. Prawo wieczne św. Tomasz (prima-secundae, 1270-1271)

• prawo odwieczne nie jest niczym innym jak zamysłem bożej mądrości, o ile ukierunkowuje wszystkie akty i poruszenia ... wszystkie akty i poruszenia pojawiające się w poszczególnych stworzeniach

• lex aeterna nihil aliud est quam ratio divinae sapientiae secundum quod est directiva omnium actuum et motionum … omnium actuum et motionum quae inveniuntur in singulis creaturis

Sth, 1-2, q. 93, a. 1, co.

III. Prawo wiecznePoznanie prawa wiecznego

• „To, co Boskie, nie może być samo w sobie przez nas poznawane. Ukazuje się to nam jednak w swoich skutkach, w myśl słów Pawłowych (Rz 1, 20): To bowiem, co było w Nim niewidzialne (...) stało się (...) poznawalne dzięki dziełu stworzenia”

Sth, 1-2, q. 93, a. 2, ad 1.

IV. Partycypacja Wszystkie istoty

• wszystko w jakimś stopniu ma udział w prawie wiecznym, w tym znaczeniu, że na skutek wrażenia (tego prawa w każdą rzecz), rzecz ta ma w sobie skłonność do właściwych jej czynności i do celu

• manifestum est quod omnia participant aliqualiter legem aeternam, inquantum scilicet ex impressione eius habent inclinationes in proprios actus et fines

Sth, 1-2, q. 91, a. 2, co.

IV. PartycypacjaPartycypacja istot rozumnych

• Spośród zaś wszystkich rzeczy, w jakiś doskonalszy sposób opatrzności Boskiej podlega stworzenie rozumne. Ma bowiem udział w tejże opatrzności przez to, że samo siebie opatruje, a także i innych.

• Inter cetera autem rationalis creatura excellentiori quodam modo divinae providentiae subiacet, inquantum et ipsa fit providentiae particeps, sibi ipsi et aliis providens.

Sth, 1-2, q. 91, a. 2, co.

IV. PartycypacjaOpatrzność

• Opatrzność to zamysł przyporządkowania do celu

• "Ratio (...) ordinandorum in finem proprie providentia est"

STh, 1, q. 22, a. 1, co.

IV. PartycypacjaInklinacje cnoty moralnej

• „Inklinacja cnoty moralnej pod pewnym względem podobna jest do inklinacji natury, a pod innym jest od niej różna. Podobna jest w tym, że każda z nich ma określony cel, różni się zaś tym, że w naturze zdeterminowany jest tak cel, jak i to, co do niego prowadzi; w przypadku dzielności moralnych cel jest zdeterminowany, natomiast nie droga do niego prowadząca.”

In 3 Sent., dist. 33, q. 2, a. 3, ad 3.

IV. PartycypacjaInklinacje gatunkowe

• W stworzeniu rozumnym występuje wiele działań, do których określenia nie wystarczają skłonności gatunku.

• In rationali creatura apparent multae actiones ad quas non sufficit inclinatio speciei.

CG, 3, cap. 113, 4.

V. Prawo naturalne dziśJan Paweł II – prawo naturalne

prawo naturalne to uporządkowany zespół „‘dóbr dla osoby’, które służą ‘dobru osoby’ - dobru, jakim jest ona sama i jej doskonałości”.

Jan Paweł II, Veritatis splendor (1993), 79.

V. Prawo naturalne dziśJan Paweł II – moralność

• "Racjonalne skierowanie ludzkiego czynu ku dobru w jego prawdzie oraz dobrowolne dążenie do tego dobra, poznanego przez rozum - oto na czym polega moralność".

Jan Paweł II, Veritatis splendor, 72.

Podsumowanie (1)Wyjątkowość - godność człowieka jako podmiotu

prawa naturalnego

• Polega przede wszystkim na szczególnie doskonałym sposobie istnienia– szczególnej jednostkowości i indywidualności– byciu celem samym w sobie– wolności (w sensie Arystotelesowskim)

• Wyjątkowość ta jest aktualizowana poprzez wolne wybory (możliwe dzięki intelektowi)

Podsumowanie (2)

• Prawo naturalne to przede wszystkim zespół celów (dóbr), których realizacja spełnia człowieka

• Poznanie tych celów dokonuje się – 1. przez poznanie stworzenia – natury człowieka– ponieważ poznanie to nie wystarcza do określenia

konkretnych celów, poznawane są one dopiero– 2. przez poznanie wolnych wyborów

• Krótko: Promulgacja prawa naturalnego odbywa się poprzez stworzenie oraz przez wolne wybory dokonywane przez człowieka

Wybrane publikacje Autora dotyczące Tomasza z Akwinu

• Tomasza z Akwinu egzystencjalna koncepcja osoby i jej godności. Komentarz do Summy teologii, część I, kwestia 29, artykuł 1, w: Szkice o godności człowieka, red. M. Piechowiak i T. Turowski, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego: Zielona Góra 2012, s. 35-47.

• - Tomasza z Akwinu koncepcja godności osoby ludzkiej jako podstawy prawa. Komentarz do rozdziałów 111-113 księgi III. Tomasza z Akwinu Summa contra gentiles, "Poznańskie Studia Teologiczne" vol. 14, 2003, s. 219-242.

• - Klasyczna koncepcja osoby jako podstawa pojmowania praw człowieka. Wokół Tomasza z Akwinu i Immanuela Kanta propozycji ugruntowania godności człowieka, w: Prawo naturalne – natura prawa, red. Piotr Dardziński, Franciszek Longchamps de Bérier i Krzysztof Szczucki, Wyd. C. H. Beck: Warszawa 2011, s. 3-20; w języku niemieckim: Auf der Suche nach einer philosophischen Begründung der Würde des Menschen bei Thomas von Aquin und Immanuel Kant, in: Würde – dignité – godność – dignity. Die Menschenwürde im internationalen Vergleich, hrsg. v. Ch. Baumbach und P. Kunzmann, Herbert Utz Verlag: München 2010, s. 289-319.

• - Filozofia praw człowieka, Towarzystwo Naukowe KUL, s. 265-341.