UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Ana S. Nikolov

MASTER RAD

Niš, 2015

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIĈKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Učestalost sretanja juvenilnih jedinki u populaciji šumske kornjače (Testudo hermanni) na teritoriji sela Kunovica

MASTER RAD

Kandidat: Mentor:

Ana S. Nikolov 97 Prof. dr Jelka Crnobrnja Isailović

Niš, 2015

ZAHVALNICA

Zahvaljujem se svom mentoru, prof. dr Jelki Crnobrnji Isailović na sugestijama i savetima s ciljem da moj master rad bude što poptuniji.

Najveću zahvalnost za bezgraničnu podršku tokom studiranja i izrade master rada dugujem svojim roditeljima Staniši i Stojanki, bratu Božidaru, Milošu, Ljilji i ostalim prijateljima.

Ovaj rad je rađen u sklopu teme doktorske disertacije Dragane Stojadinović, asistentkinje

na Departmanu za biologiju i ekologiju Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Nišu, u

okviru projekta osnovnih istraživanja 173025 “Evolucija u heterogenim sredinama: mehanizmi

adaptacija, biomonitoring i konzervacija biodiverziteta” finansiranog od strane Ministarstva

prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije tokom perioda 2011-2014.

Biografija kandidata

Ana Nikolov rođena je 13. januara 1990. godine u Vranju. Osnovnu školu "Bora Stanković"

završava u Tibužde, 2004 godine. Potom je iste godine upisala gimnaziju „Jovan Skerlić” u

Vladičinom Hanu i završila je sa odličnim uspehom. Po završetku srednje škole, 2008 godine,

upisuje osnovne akademske studije na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Nišu, na

Departmanu za biologiju i ekologiju. Osnovne studije završava 2012. godine sa diplomom

osnovnih sudija i zvanjem "biolog". Iste godine upisuje master akademske studije na

Departmanu za biologiju i ekologiju Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Nišu, smer

Ekologija i zaštita prirode. Master akademske studije završava 2015 godine.

SADRŽAJ

1. UVOD 7

2. MATERIJALI I METODE 9

2.1. OBJEKAT ISTRAŽIVANJA 9

2.1.1. ŠUMSKA KORNJAČA 9

2.1.1.1. MORFOLOŠKE KARAKTERISTIKE 9

2.1.1.2. RASPROSTRANJENJE 11

2.1.1.3. STANIŠTE I AKTIVNOST 11

2.1.1.4. RAZMNOŽAVANJE 12

2.1.1.5. ISHRANA 13

2.2. FIZIČKO-GEOGRAFSKE ODLIKE KUNOVICE 13

2.2.1. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I RELJEF 13

2.2.2. GEOLOŠKE I PEDOLOŠKE KARAKTERISTIKE 14

2.2.3. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE 15

2.2.4. BIOLOŠKE ODLIKE KUNOVICE 15

2.3. METODE 16

3. REZULTATI 18

4. DISKUSIJA 23

5. ZAKLJUČAK 26

6. LITERATURA 27

7. SUMMARY 30

7

1. Uvod

Brojčani odnos između jedinki koje se nalaze na različitim stupnjevima razvića

predstavlja uzrasnu strukturu. Populacija raste ukoliko u njoj ima veći broj mlađih jedinki.

Ukoliko su zastupljenije starije jedinke, onda populacija ima negativan rast (Jakšić, 2009). U

skladu sa time, postoje tri osnovna tipa uzrasnih piramida: rastuća, stacionarna i opadajuća.

Za dugovečne vrste, očekivana strategija životne istorije je bliska teoretskom modelu

“K” strategije: jedinke imaju sporu brzinu razvića i relativno dugo vreme generacije, kao i dug

životni vek (Futuyma, 2013). Ova strategija podrazumeva i relativno mali broj potomaka po

reproduktivnoj epizodi jer se podrazumeva da postoji roditeljska briga za potomstvo – fekunditet

je obrnuto proporcionalan kvalitetu roditeljskog staranja o mladuncima (Crnobrnja Isailović,

2011). U odnosu na njih, vrste sa “R” strategijom životne istorije odlikuju se velikim brojem

potomaka i malom ili nikakvom roditeljskom brigom za potomstvo.

Strategija životnih istorija mnogih vrsta životinja predstavlja mešavinu prethodno

navedena dva modela. Tako neke vrste imaju relativno nizak fekunditet uz odsustvo brige o

potomstvu, pa se može pretpostaviti da je preživljavanje njihovih mladunaca na ranim životnim

stupnjevima, koji se generalno smatraju najranjivijim, dovoljno veliko za održavanje populacije,

tj da je stopa smrtnosti juvenilnih jedinki relativno niska.

Šumska kornjača (Testudo hermanni) pokazuje skoro sve odlike takozvanog “K”

stratega, uključujući i reltivno mali broj potomaka po reproduktivnoj epizodi: period parenja

dešava se dva do tri puta godišnje, a leglo broji od 6 do 8 mladunaca (Vidojević, 2014). Šumske

kornjače su veoma ranjive, pogotovu dok su mlade. Njima se hrane psi, divlje svinje, ptice,

jazavci, lasice, lisice i kune. Zbog visoke smrtnosti mladunaca i usled sporog polnog sazrevanja,

ukoliko su izložene nekom negativnom faktoru, može izumreti čitava populacija kornjača za

relativno kratko vreme (Golubović i Đorđević, 2013). Prema Međunarodnoj uniji za zaštitu

prirode šumska kornjača ima status ugroženosti NT (“Near Threatened” – skoro pa ugrožena).

Zaštićena je nacionalnim i međunarodnim zakonima. Nalazi se na spisku vrsta životinja čija se

8

trgovina i transport strogo nadgledaju po pravilniku međunarodne CITES konvencije. Gmizavci

su uglavnom ugroženi zbog uništavanja staništa, tako da obnavljanje populacija zavisi od

obnavljanja staništa i broja prisutnih juvenilnih jedinki (Hailey, 2000).

Učestalost sretanja jedinki može da omogući procenu veličine populacije, ukoliko su u

procenu uključeni vreme, doba dana i sezona kada su jedinke sretane (Lambert, 1981), ali se ne

mogu dobiti i konkretne vrednosti za njihovu gustinu populacije. Ova metoda je osetljiva na

manje odlike staništa, kao što je buka koje proizvode kornjače prilikom izvođenja svojih

aktivnosti na opalom, suvom lišću, a što pomaže njihovom uočavanju (Hailey i sar., 1984). Kod

juvenilnih jedinki ove vrste (Slika 1.) učestalost sretanja zavisi pre svega od karakteristika

mikrostaništa, a u vezi sa time i od sposobnosti istraživača da ih uoči.

Ciljevi istraživanja

U ovom radu pokušaću da objasnim učestalost sretanja juvenilnih jedinki u populaciji

šumske kornjače Testudo hermannii iz okoline Niša, na osnovu podataka prikupljenih na terenu

u periodu od 2010 do 2014 godine.

9

2. Materijal i metode

2.1.Objekat istraživanja

Kornjače su grupa gmizavaca koja je veoma zanimljiva za istraživanja. Kreću se veoma

sporo a njihova tela su krupna i hemisferična. Kornjače spadaju u najdugovečnije životinje na

svetu i pojedini egzotični predstavnici dostižu starost od 200-300 godina (Radovanović, 1951).

Na primer, prosečna starost šumskih kornjača je oko 50-ak godina, ali u prirodi se mogu naći

predstavnici ove vrste starosti do 70 godina pa i više (Milisavljević, 2009).

Veličina tela kornjača je pozitivno korelisana sa njihovom dugovečnošću. U

prereproduktivnom periodu se uočava najveći prirast. Pojedine kornjače dostizanjem polne

zrelosti prestaju sa rastom (Milisavljević, 2009).

2.1.1. Šumska kornjača (Testudo hermanni)

2.1.1.1. Morfološke karakteristike

Vrstu Testudo hermanni je prvi put opisao J.F. Gmelin 1789. Pripada redu Testudinines,

koji obuhvata 5 podreda i oko 510 vrsta grupisanih u više familija. Ranije je ova kornjača bila

poznata pod imenom Testudo graeca Linne.

U okviru vrste Testudo hermanni razlikuju se tri podvrste: Testudo hermanni hermanni

(Gmelin, 1789), koja je rasprostranjena u zapadnom delu Evrope, Testudo hermanni boettgeri

(Mojsisovics, 1889), koja se može naći u istočnoj Evropi i Testudo hermanni hercegovinesis koja

je česta u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Ove podvrste se mogu razlikovati prema

obliku pigmentacije na plastronu. Kod podvste T. h. hercegovinesis pigmentisan i nepigmentisan

prostor na palstronu su skoro jednaki, kod T. h. hermanni pigmentacija je tamnija i pokriva

veću površinu plastrona, kod T. h. boettgeri pigmentacija je slabije izražena sa većim

nepigmentisanim prostorom u srednjem delu plastrona (Stevanović, 2009).

Njihov oklop je čvrst i relativno visoko ispupčen, dužine oko 20 cm. Na donjem delu

oklopa sa svake strane nalazi se crni rub, a gornji deo oklopa je maslinastožute boje s tamnim

10

šarama. Gornji ili leđni deo oklopa označava se karapaks, a donji ili ventralni je plastron

(Radovanović, 1951). Karapaks je čvrsto srastao sa plastronom i zajedno čine snažan oklop, koji

kornjačama pruža ogromnu otpornost prema telesnim povredama. Oklop je srastao sa telom, a

samo sa prednje i zadnje strane postoje otvori za prolaz repa, glave i nogu.

Broj rožnih i koštanih ploča na plastronu je manji nego na karapaksu. Sredinom

karapaksa duž leđa, pružaju se pet ploča neuraliia, i srasle su sa trnolikim nastavcima kičmenih

pršljenova. Levo i desno od njih prostire se po jedan niz od četiri široke ploče, koje su srasle sa

rebrima pa se nazivaju rebarne ili kostalne tj. costalia. Ivicom karapaksa, u obliku venca, pruža

se jedan niz malih pločica koje se sa donje strane graniče sa plastronom i nazivaju se marginalia

(Radovanović, 1951). Iznad poslednjih vratnih pršljenova, neparna pločica leži napred i naziva

se vratna, nuchale, dok se na suprotnoj strani, iznad repa, nalazi jedna ili dve nadrepne ploče,

supracaudale.

Plastron se uglavnom sastoji iz šest pari širokih ploča koje se međusobno dodiruju u

jednoj središnjoj liniji. Međusobni odnos i oblik ovih ploča je bitan pri klasifikaciji nekih vrsta

kornjača. Biološka uloga oklopa kornjača jeste da se preko njega razmenjuje toplota sa životnom

sredinom, on štiti telo kornjača od oštećenja i sl. Oklop juvenilnih jedinki ne očvrsne pre četvrte

godine života, tako da mladunci mnogo vremena provode na skrovitim mestima. Polovi se

razlikuju po obliku oklopa: mužjaci imaju spljošteniji oklop, a ženke ispupčeniji.

Kornjače imaju nesavitljivo telo, jedino su im vratni i repni region pokretni, međutim rep

slabo doprinosi kretanju kornjača, i jedino se kreću pokretima ekstremiteta. Među polovima

postoji razlika u dužini repa, jer ženke imaju kraći, a mužjaci duži i pokretljiviji rep. Rep se

završava oštrom rožnom kandžom. Prsti kod kornjača su srasli, a noge su kratke i zdepaste. One

imaju ograničene sposobnosti kretanja, u odnosu na druge sisare slične veličine koji prelaze deset

puta duže rastojanje.

Kornjače imaju veoma dobar vid, bolje razlikuju boje od ljudi jer imaju četiri tipa

fotoreceptora za razlikovanje talasnih dužina svetlosti. Posebno im je izraženo čulo mirisa koje

se kod njih nalazi u grlu. Kornjače ne čuju dobro, umesto toga, osećaju duboke vibracije u svojoj

okolini (Stevanović, 2009).

11

Slika 1. Juvenilna jedinka šumske kornjače (Testudo hermanni) (foto: Lj. Stojiljković)

2.1.1.2. Rasprostranjenje

Šumska kornjača (Testudo hermanni) je autohtona vrsta i najrasprostanjenija kopnena

kornjača na našem području. Ona naseljava Balkansko poluostrvo sa Jonskim ostrvima,

Balearska ostrva, jugoistočni deo Francuske, Italiju, Siciliju, Sardiniju, Korziku, istočni deo

Turske (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

2.1.1.3. Stanište i aktivnost Šumske kornjače žive po kamenitim, suvim i grmljem obraslim predelima mediteranskog

područja. Nastanjuju brdovite predele i ravnice. Najčešće se mogu naći po travnatim kamenitim

ravnicama, sreću se po obradivim površinama i šikarama. Na Balkanu se mogu naći na

nadmorskoj visini većoj od 1300m. U našoj zemlji žive južno od Dunava i Save. Nastanjuju

vinograde, voćnjake, bašte, livade, svetle i tople listopadne šume, čak se mogu sresti i u

oranicama.

Šumska kornjača je aktivna tokom proleća i leta, od aprila do oktobra, a zatim ulazi u

period mirovanja, od novembra do kraja marta. Izbegava izrazito visoke i niske temperature. U

letnjim nepovoljnim uslovima ulaze u stanje estivacije, a u zimskim, u stanje smanjene

12

aktivnosti. Zimski san provode ukopane pod zemljom. Za vreme zimskog sna, potrošnja energije

se svodi na minimum (Milisavljević, 2009).

Šumske kornjače, da bi počele sa svojim dnevnim aktivnostima u jutarnjim časovima,

najpre se zagrevaju sunčanjem i tako ubrzavaju svoje metaboličke procese, zatim počinju da

šetaju i da se hrane. Veoma su aktivne od ranog jutra do večernjih časova. Dosadašnja

istraživanja su pokazala da se kornjače dobro snalaze u prostoru. One su samostalne životinje,

osim u sezoni parenja kada se mogu videti parovi.

2.1.1.4. Razmnožavanje

Izlaskom iz zimskih skloništa kornjače kreću u potragu za partnerom i hranom. Krajem

proleća ženka polaže 3-12 jaja. Mladunci se izlegu često u avgustu (Slika 2.). Pol juvenilnih

jedinki zavisi od temperature tokom embrionalnog razvića. Na temperaturama ispod 31,5 C

razvijaju se mužjaci a na višim temperaturama ženke. Na osnovu spoljašnjeg izgleda je teško

odrediti pol mladih kornjača. Kasnije, nakon otprilike deset godina, adultne ženke su veće od

mužjaka iste starosti, a razlikuju se i po nekim drugim specifičnim morfološkim osobinama.

Slika 2. Izlazak mladunca iz jajeta (Todorov, 2010)

13

2.1.1.5. Ishrana

Šumske kornjače su biljojedi i povremeno grabljivci. Hrane se biljkama koje pripadaju

familiji Asteraceae, Ranunculaceae i Fabaceae. Pretežno se hrane travom, biljkama u fazi

truljenja, voćem i puževima. Vole povrće, a ponekad jedu i gusenice ili crve. Takođe se mogu

hraniti i insektima. Juvenilna jedinka tvrdo voće i povrće ne može da pojede. One nemaju zube

i prilikom hranjenja se pomažu prednjim udovima.

2.2. Fizičko - geografske odlike Kunovice

2.2.1. Geografski položaj i reljef

Lokalitet na kome smo vršili analizu populacije Testudo hermanni nalazi se u ataru sela

Kunovica, u jugoistočnoj Srbiji, odnosno u Nišavskom ogrugu. Kunovica je tipično brdsko-

planinsko selo, zbijenog tipa, sa nadmorskom visinom od 620 m. Oko 58% teritorije čine šume,

19% obradivo zemljište i bašte, 6% pašnjaci, zatim napušteni i nenapušteni vinogradi, polja,

voćnjaci (Turnšek, 2006) (Slika 3.).

Slika 3. Mapa sela Kunovice i dijagram različitih površina (Turnšek, 2006)

14

2.2.2. Geološke i pedološke karakteristike

Na osnovu pedološke karte, koju je izradio institut za zemljište Beograd, može se

zaključiti da je matični supstrat na ovom lokalitetu permski peščar, a razvijeno je crveno-kiselo

zemljište (Slika 4).

Slika 4. Pedološka karta SFRJ – Niš

15

2.2.3. Klimatske karakteristike

Teren se nalazi u pojasu umereno kontinentalne klime. Na osnovu podataka koji su dati u

Tabeli 1. možemo zaključiti da se srednja temperatura vazduha kretala u intervalu od 1,9-23,8°C.

Mesec avgust je najtopliji u godini sa prosečnom temperaturom od 23,8°C. Najhladniji mesec je

januar sa temperaturom od 1,9°C. Maksimum padavina je zabeležen u oktobru, a minimum u

avgustu.

Tabela 1: Prosečne vrednosti klimatskih elemenata Niša (2007-2011)

Meseci

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Klimatski

elementi

Temperatura

vazduha(Co) 1.9

3.5

8.0 13.2 17.7 21.7 23.6 23.8 18.1 11.6 7.6 3.3

Padavine

(mm/m2) 38.6 42.7 44.0 39.2 65.5 54.7 47.8 34.1 35.5 74.6 62.2 65.1

Vlažnost

vazduha (%) 79.0 74.8 67.6 62.4 67.2 64.8 60.4 60.0 66.4 76.2 76.4 80.4

2.2.4. Biološke odlike Kunovice

Delovi ove oblasti se odlikuju strmim padinama, na kojima se nalaze nekoliko plantaža

napuštenih vinograda. Takođe ima obradivog zemljišta i bašta, tako da je prisutan antropogeni

faktor. Ovo je predeo pretežno listopadnih šuma. Prisutne su divlje kupine (Rubus fructicosus)

kao i zeljaste biljke poput divlje nane (Mentha longifolia), i brojne vrste iz familije Poaceae i

Cyperaceae (Janković, 2013).

U okviru herpetofaune mogu se naći i vrste Lacerta viridis, Podarcis muralis, Anguis

fragilis i Dolichophis caspius (Janković, 2013).

16

2.3. Metode

Analiza lokalne populacije Testudo hermanni izvršena je na osnovu podataka koji su

prikupljeni na lokalitetu Kunovica. Na teren smo izlazili dva puta godišnje u proleće i leto 2013.

i 2014. godine. U svakoj sezoni period izlaska je trajao sedam dana. Istraživački tim se sastojao

od šest do osam članova. U ranim jutarnjim časovima su kornjače bile najaktivnije, od 8:00 do

12:00. u popodnevnim časovima u periodu od 16:00 do 19:00, jer su tada bile najaktivnije, dok je

aktivnost u vrelim letnjim danima bila minimalna. Prikupljanje podataka smo vršili primenom

Petersonove metode markiranja i ponovnog izlovljavanja (detaljan opis videti u: Sretić, 2014).

Ovu metodu je prvi koristio Peterson 1894. godine, za označavanje riba i po njemu se ova

metoda drugačije zove Petersonova metoda (Stanković, 2011). Ova metoda trajnog markiranja

kornjača se sastoji u zasecanju marginalnih pločica karapaksa uz pomoć testerice. Kasnije je ova

metoda našla primenu u ekologiji za ispitivanje strukture i veličine populacije. Trajno markiranje

kornjača se sastoji u u zasecanju marginalnih pločica karapaksa uz pomoć testerice (Šašić, 2012).

Trajnim markiranjem, svaka jedinka dobila je jedinstvenu oznaku, pomoću kodiranog modela

koji daje 1499 različitih kombinacija, i to tako što marginalne pločice s leve strane karapaksa

predstavljaju desetice, a sa desne strane jedinice. Pritom se deseta desetica broji kao 100, a

marginalna pločica pored nje se označava kao 200, pa ukoliko su obe ove pločice zasečene, to

znači da ta kornjača ima jedinstveni broj tri stotine i neki (u zavisnosti od jedinice). Na ovaj

način se markiraju kornjače koje se prvi put ulove, a kornjače koje su ranije izlovljavane smo

markirali sprejom određene boje, tako da kada bismo ih sledeći put pronašli znali bi da smo ih

već merili i samo bi zabeležili gde su nađene radi evidencije njihovog kretanja.

Kornjače dužine karapaksa do 10 cm, mekog oklopa i bez prisustva polnog dimorfizma u

specifičnim karakteristikama oklopa i delova tela su označavane kao juvenilne jedinke. Kornjače

dužine karapaksa od 10 do 14 cm, čvrstog oklopa, sa naznakama polnog dimorfizma ali sa samo

širokim naraštajnim zonama na karapaksu su označene kao subadulti (Hailey i sar., 1988).

Starost šumske kornjače smo određivali pomoću metode oformljenih prstenova koje smo brojali

na karapaksu. Svaki prsten predstavlja jednu godinu života. U juvenilnom periodu kornjače rastu

velikom brzinom, a kao rezultat se vide široki prstenovi (Milisavljević, 2009). Studijska

istraživanja koja su rađena na kornjačama dala su podatke da formiranje prstenova prati godišnji

17

ritam, tj. u toku jedne godine oformi se samo jedan prsten. Takođe, može se desiti da se na

pločici oforme lažni prstenovi, ukoliko su vremenski uslovi tokom sezone aktivnosti povremeno

bili nepovoljni. Ukoliko je godina veoma sušna, uopšte ne dođe do formiranja prstena

(Ranđelović, 2010).

Pol je određivan na osnovu izgleda plastrona i veličine repa (Šašić, 2012).

Statističke metode

Testiranje značajnosti razlika u broju jedinki koje su sačinjavale određene uzrasne grupe

kornjača iz našeg uzorka urađeno je Hi-kvadrat testom, primenom softverskog paketa Statistica

8.0 (StatSoft, 2007).

18

3. REZULTATI

Tokom pet uzastopnih godina monitoringa šumske kornjače na eksperimentalnoj

površini u blizini sela Kunovica kod Niša markirano je 452 jedinke. Od toga, 20 jedinki je bilo

subadultno, a 46 juvenilno, što predstavlja 4% odnosno 10% ukupnog uzorka (Tabela 2, Grafik

1).

Tokom ukupno 66 terenskih dana bilo je 1365 susreta istraživača sa kornjačama.

Najčešće su susretane adultne jedinke (94% susreta), zatim juvenilne (4% susreta), a najređe

subadultne (2% susreta) jedinke. Više od jednom viđeno je 66% adultnih jedinki, 10%

subadultnih jedinki i 15% juvenilnih jedinki (Tabela 2).

Adultne jedinke su češće sretane u proleće nego u leto, osim 2013 godine kada su viđane

češće u leto nego u proleće (Tabela 3).

Subadultne jedinke su podjednako sretane tokom obe sezone – proleća i leta, osim 2012

godine, kada su značajno češće viđane u leto u odnosu na proleće (Tabela 4). Zbirno, razlike

između sezona nisu potvrđene. Međutim, juvenilne jedinke su u 40% slučajeva (dve godine –

2011 i 2013) češće sretane u leto nego u proleće, a i zbirno za svih pet godina potvrđena je

njhova vidljivija aktivnost tokom leta (Tabela 5).

Interesantan je raspon godina očitanih na osnovu godišnjih prstenova na pločama

karapaksa subadultnih i juvenilnih jedinki. Raspon godina starosti kod subadultnih jedinki

varirao je od 6.5 do 17 (Tabela 6). Raspon pretpostavljenih godina starosti kod juvenilnih jedinki

varirao je od 1-9 godina, ako se ignoriše neuobičajen podatak o juvenilnoj jedinki od 17 godina

(Tabela 7).

19

Tabela 2. Procenat zastupljenosti tri uzrasne grupe (adultne, subadultne i juvenilne jedinke) u

populacionom uzorku Testudo hermanni iz okoline Niša, posmatranom tokom 5 uzastopnih

godina.

Adultne jedinke Subadultne jednke Juvenilne jedinke

Ukupan broj kornjača 386 20 46

% 85% 4% 10%

Uočenih najmanje 2

puta

253 2 7

% 66% 10% .15%

Grafikon 1. Udeo pojedinih uzrasnih klasa u uzorku jedinki šumske kornjače Testudo

hermanni koje su sretane u okviru eksperimentalne površine na području Kunovice tokom pet

uzastopnih godina.

20

Tabela 3. Susretanje adultnih jedinki (ukupno 1286 susreta) po sezonama i godinama.

Sezona

Godina

Proleće Leto Χ2 test

Prva 179 95 n.s

Druga 129 127 n.s

Treća 138 101

p<0.05

Četvrta 147 180 n.s

Peta 94 96 n.s

Ukupno 687 599 n.s

Tabela 4. Susretanje subadultnih jedinki (ukupno 23 susreta) po sezonama i godinama.

Sezona

Godina

Proleće Leto Χ2 test

Prva 3 0 n.s.

Druga 0 1 n.s.

Treća 1 5

p<0.05

Četvrta 4 4 n.s.

Peta 1 4 n.s.

Ukupno 9 14 n.s.

21

Tabela 5. Susretanje juvenilnih jedinki (ukupno 56 susreta) po sezonama i godinama.

Sezona

Godina

Proleće Leto Χ2 test

Prva 4 5 n.s.

Druga 5 14 p<0.01

Treća 5 6 n.s.

Četvrta 1 8 p<0.01

Peta 5 3 n.s.

Ukupno 20 36 p<0.01

Tabela 6. Raspon godina subadultnih jedinki Testudo hermanni iz okoline Niša

Godina

starosti

1 2 3 4 5 6 6.5 7 8 8.5 9 10 11 12 13 14 15

Broj

kornjača

2 1 2 1 3 1 1 3 4 1

Tabela 7. Raspon godina juvenilnih jedinki Testudo hermanni iz okoline Niša

Godina

starosti

1 2 3 4 4.5 5 5.5 6 7 8 9 10 11 12 13

Broj

kornjača

5 8 7 3 1 8 2 3 9 3 3 1

22

Grafikon 2. Raspon godina subadultnih jedinki

Grafikon 3. Raspon godina juvenilnih jedinki

0

2

4

6

8

10

12

14

16

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Godina starosti

Broj kornjača

0

2

4

6

8

10

12

14

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Godina starosti

Broj kornjača

23

4. DISKUSIJA

Profil učestalosti sretanja juvenilnih jedinki je nešto uži od profila sretanja adultnih

kornjača. Za sezonu proleće i leto postoji zanemarljiva razlika između profila učestalosti sretanja

mužjaka i ženki. Profil učestalosti sretanja jedinki zavisi od tipa vegetacije koja je zastupljena na

datom lokalitetu (Hailey, 1988). Efektivna širina uzorkovanja linije transekta je veća kod

zimzelenih šuma i makija, zato što se kretanje kornjače može čuti, na većoj razdaljini, i na

lokalitetu gde je zastupljena suva vriština gde se kornjače lakše uočavaju. Kod zimzelenih šuma i

makija profil učestalosti sretanja jedinki je konveksnog tipa, a u oblasti vrištine, bila ona suvog

ili priobalnog karaktera, profil učestalosti je približno linearnog karaktera dok se kod močvara

Juncus-a jedino može uočiti eksponencijalni tip krive (Hailey, 1988).

Juvenilne jedinke imaju ograničen period aktivnosti u odnosu na adulte, njihova aktivnost

se odvija od 11h – 13h, kao i u večernjim časovima, od 19h. Ovaj obrazac aktivnosti juvenilnih

jedinki je verovatno povezan sa njihovom veličinom i termalnom inercijom, odnosno manje

jedinke se brže zagrevaju ujutru. Ovo se slaže sa zaključkom Lamberta (1981), da aktivnost

juvenilnih jedinki vrste Testudo graeca zavisi od temperature vazduha, što nije slučaj kod

adultnih jedinki. Učestalost juvenilnih jedinki je značajno uočljiva tokom jutarnjih sati, u odnosu

na večernje, što se takođe slaže sa Lambert-ovim radom (1981), gde su juvenilne jedinke najviše

sretane pre 12h. Adultni mužjaci i ženke su češće sretane tokom večernjeg perioda aktivnosti, pri

čemu nije bilo razlike između obrazaca dnevne aktivnosti mužjaka i ženki (Hailey i sar., 1984).

Tokom proleća i leta, maksimum učestalosti sretanja jedinki je zabeležen pre podne i

uveče, sa nešto nižim stepenom aktivnosti tokom popodnevih sati. U Francuskoj, nivo aktivnosti

je jednoličan tokom 10-17 h po lokalnom vremenu u kasno leto (kraj avgusta i početkom

septembra), sa srednjom učestalošću kretanja od 2,6 mužjaka po satu i 1,3 ženki po satu. U

proleće, maksimum učestalosti sretanja jedinki je od 12-15h, odnosno 4,3 mužjaka po satu i 3,6

ženki po satu (Hailey, 1988).

Razlika koja se javlja zbog različite gustine naseljenosti kornjača i učestalosti sretanja

jedinki smatra se da je zbog toga što nepristupačno stanište utiče na efikasnost pronalaženja

kornjača (Hailey i sar., 1984) što bi moglo objasniti relativno mali udeo juvenilnih jedinki u

ukupnom uzorku šumskih kornjača koje smo sretali tokom perioda istraživanja.

24

Trenutno ne postoji proverena metoda za bržu procenu gustinu populacija kornjača na

Mediteranu. Pokazalo se da kratkoročne studije zasnovane na metodi markiranja i ponovljenog

izlovljavanja daju varljive rezultate. Na primer, nakon kratke studije, Stubbs i saradnici (1979)

procenili su oko 400 jedinki vrste Testudo hermanni na otvorenom staništu, gde preovladavaju

trava i nisko drveće sa karakterističnim biljkama kao što je vres (vriština), a kasnija procena

tokom nekoliko meseci istraživanja na istom staništu zabeležila je oko 3000 kornjača (procena

pre požara od strane Stubbs i sar., 1985). Područje Kunovice na kome smo vršili istraživanja

takođe se većim delom sastoji od neaktivnh i šumskom vegetacijom obraslih parcela nekadašnjih

vinograda i voćnjaka. Na takvim staništima veoma je teško uočiti juvenilne jedinke šumske

kornjače.

Bury i Luckenbach (1979) i Morgan i Bourn (1981) su ukazivali na to da su metode

cenzusa (kao što je metoda transekta) bolje za procenu gustine populacije nego metoda

markiranja i ponovnog izlovljavanja. Oni u svom radu pokazuju kako se metoda transekta može

primeniti na malim populacijama Mediterana na staništima gde preovladavaju žbunje i nisko

drveće. Uzorkovanje izvršeno uz pomoć metode linijskog transekta ukazuje na to da svaka

jedinka ima podjednake šanse da bude uzorkovana. Metoda linijskog transekta je pogodna za

brzu procenu gustine populacija ukoliko je uključena i niska aktivnost, kao što je slučaj kod

kornjača. (Huey, 1982). Lambert (1981) je predložio samo jednu korekciju primenjenih metoda

istraživanja, a to je da bi se čak 60% jedinki uspešno uzorkovalo na terenu ukoliko bi se

istraživanje vršilo samo tokom optimalnog perioda aktivnosti, a ne intenzivno tokom celog dana

(Hailey, 1988).

Stubbs i Swingland (1985) su našli manje juvenilnih jedinki vrste Testudo hermanni u

šumama Francuske nego u vrištinama Grčke, ali nisu mogli da isključe mogućnost da se

juvenilne jedinke jednostavno teže sreću u šumama. Razlog sretanja malog broja juvenilnih

jedinki na Lagosu kao i u šumovitim predelima Francuske je verovatno različite prirode (Stubbs i

Swingland, 1985). U Francuskoj je razlog uništavanje životne sredine; otvorena staništa koja se

koriste za gnezđenje su zarasla zbog nedovoljno obrađenih poljoprivrednih površi. Gnezda su

zatim koncentrisana u nekoliko preostalih otvorenih staništa, čija su jaja ugrožena od strane

predatora kao sto su kuna belica i jazavac (Stubbs i Swingland, 1985). Ovaj razlog bi takođe

mogao biti primenjen i na populaciju koju smo mi izučavali (vidi u: Vidojković, 2014).

25

Na Lagosu, opet, bi trebalo sprovesti drugačije mere, npr. ograditi stanište od napada

mačaka, pasa i postaviti zamke za pacove. Neke ekonomske mere bi se ogledale u uklanjanju jaja

iz prirodnih staništa, inkubaciji u kontrolisanim uslovima i kasnijem oslobađanju, kada se izlegu,

juvenilnih jedinki u matično stanište, kao što je rađeno u Francuskoj. Juvenilne jedinke bi trebalo

držati u kontrolisanim uslovima nekoliko godina pre nego što se puste na slobodu, kako bi bili

dovoljno veliki da se odupru napadu predatora (Hailey, 1988).

26

5. ZAKLJUČAK

Cilj mog rada bio je utvrditi učestalost sretanja juvenilnih jedinki u populaciji šumske

kornjače Testudo hermannii iz okoline Niša. Analiza ove populacije šumske kornjače izvršena je

na osnovu podataka prikupljenih tokom proleća i leta 2010, 2011, 2012, 2013 i 2014. godine.

Tokom terenskih dana ukupno je bilo 1365 susreta istaživača sa kornjačama. Najčešće su

susretane adultne jedinke, zatim juvenilne, a najređe subadultne jedinke.

Juvenilne jedinke su tokom 2011 i 2013.godine češće sretane u leto nego u proleće, a i

zbirno za svih pet godina potvrđena je njhova vidljivija aktivnost tokom leta.

Zbog visoke pretpostavljene smrtnosti mladunaca i usled sporog polnog sazrevanja, ali

zbog drugih faktora ugrožavanja, šumska kornjača ima status potencijalno ugrožene vrste prema

Međunarodnoj uniji za zaštitu prirode,, tako da je za njihovo očuvanje potrebno da ih ne

uznemiravamo i da sačuvamo njihova staništa.

27

6. LITERATURA

Anonymous, (2011). Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih

vrsta biljka, životinja i gljiva. Službeni glasnik Republike Srbije br. 5/10, 47/11.

Anonymous, (2011). Uredba o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i

faune. Službeni glasnik Republike Srbije br. 31/05, 45/05, 22/07, 38/08, 9/10, 69/11.

Antonović, M. G. (1982). Pedološka karta SFRJ Niš 3, 1:50000. Institut za zemljište.

Beograd.

Bury, R. B., Luckenbach, R. A. (1977). Censusing desert tortoise populations using a

quadrat and grid location system. Proceedings of the 1977 symposium. p.169-178. San

Diego: Desert Tortoise Council.

Crnobrnja-Isailović, J. (2011). Ekologija životinja. Skripta predavanja za studente PMF-a

univerziteta u Nišu.

Crnobrnja-Isailović, J., Jelić, I., Stanisavljević, B., Ćosić, N. (2012): Vodozemci i

gmizavci Beograda. Očuvanje biodiverziteta zaštitom ugroženih vrsta. Endemit, Beograd.

Futuyma, D. (2011). Evolution. Third Edition. Sinnauer Associates. Sunderland,

Massachussets, US.

Golubović, A., Đorđević, S. (2013): Šumska kornjača (Testudo hermanni) u Srbiji.

http://www.shdmr.org/upload/publikacije/Brosura%20T.%20hermanni%20u%20Srbiji%

20Srpsko%20herpetolosko%20drustvo%20Milutin%20Radovanovic.pdf

Hailey, A. (1988). Population ecology and conservation of tortoises: the estimation of

density, and dynamics of a small population. Herpetological Journal 1: 263-271.

Hailey, A. (2000). Implications of high intrinsic growth of a tortoise population for

conservation. Animal conservation 3: 185-189.

Hailey, A., Pulford, A.E., Stubbs, D. (1984). Summer activity patterns of Testudo

hermanni Gmelin in Greece and France. Amphibia-Reptilia 5: 69-78.

Hailey, A., Wright, J., Steer, E. (1988). Population ecology and conservation of tortoises:

the effects of disturbance. Herpetological Journal 1: 294-301.

28

Huey, R. B. (1982). Temperature, physiology, and the ecology of reptiles. In Biology of

the reptilian 12, 25-91. Gans, C. and Pough, F. H. (Eds). London and New York:

Academic Press.

Jakšić P. (2009): Ekologija životinja, predavanja. PMF Univerzitet u Nišu.

Janković, M. (2013): Neki aspekti termalne biologije u jednoj populaciji šumske kornjače

(Testudo hermanni). Diplomski rad. PMF Univerzitet u Nišu.

Lambert, M. R. K. (1981). Temperature, activity and field sighting in the Mediterranean

spur-thighed or common garden tortoise Testudo graeca L. Biologycal Conservation 21,

39-54.

Milisavljević, J. (2009): Odnos veličine tela i snage adultnih jedinki lokalne populacije

šumske kornjače Testudo hermanni iz južne Srbije. Diplomski rad. PMF Univerzitet u

Nišu.

Morgan, D. D. V., Bourn. D. M. (1981). A comparasion of two methods of estimating the

size of a population gian tortoises on Aldabra. Journal of Applied Ecology 18, 37-40.

Radovanović, M. (1951). Vodozemci i gmizavci naše zemlje. Naučna knjiga, Beograd.

Ranđelović, M. (2010): Razlike u uzrasnoj strukturi između dve populacije šumske

kornjače (Testudo hermanni) iz južne Srbije. Diplomski rad. PMF Univerzitet u Nišu.

Šašić, I. (2012). Korelacija nekih seksualno dimorfnih karakteristika oklopa sa starošću

mužjaka šumske kornjače (Testudo hermanni Gmelin 1789). Diplomski rad. PMF

Univerzitet u Nišu.

Sretić, K. (2014): Višegodišnje variranje obrasca aktivnosti šumske kornjače (Testudo

hermanni) u dva različita tipa staništa. Diplomski rad. PMF Univerzitet u Nišu.

Stanković, S. M.(2011). Dostizanje polne zrelosti u lokalnoj populaciji Testudo hermanni

Gmelin 1789 iz okoline Niša. Diplomski rad. PMF Univerzitet u Nišu.

StatSoft, Inc. (2007). STATISTICA (data analysis software system), version 8.0.

www.statsoft.com.

Stevanović, M. (2009): Uzrasna i polna struktura populacije šumske kornjače Testudo

hermanni iz olkoline Leskovca. Diplomski rad. PMF Univerzitet u Nišu.

Stubbs, D., Swingland, I. R. (1985). The ecology of a Mediterranean tortoise (Testudo

hermanni): a declining population. Canadian Journal of Zoology 63, 169-180.

29

Stubbs, D., Swingland, I. R., Hailey, A., Pulford, E. (1985). The ecology of the

Mediterranean tortoise Testudo hermanni in northern Greece. (The effects of a

catastrophe on population structure and density. Biological Conservation 31, 125-152.

Stubbs, D., Espin, P., Mather, R. (1979). Raport on expedition to Greece 1979.

University of London Natural History Society.

Todorov, I. (2010).Variranje sezonske aktivnosti adultnih jedinki jedne lokalne

populacije šumske kornjače (Testudo hermanni) iz Južne Srbije. Diplomski rad. PMF

Univerzitet u Nišu.

Turnšek, B. A. J. (2006). The village of Kunovica in the Sustainable Development

Context. Architecture and Civil Engineering Vol. 4. No 1. pp. 25–39.

Vidojević, D. (2014): variranje fekunditeta u jednoj populaciji šumske kornjače (Testudo

hermanni). Master rad. PMF Univerzitet u Nišu.

30

7. SUMMARY

The aim of my study was to determine the frequency of encountering juvenile individuals

in the population of Hermann’s tortoise Testudo hermannii in the vicinity of Niš. The analysis of

this topic was done on the basis of data collected during the spring and summer of 2010, 2011,

2012, 2013 and 2014.

We had in total 1 365 encounters of the tortoises. Adult individuals were met most commonly,

then the juvenile ones and encounters of subadult individuals were the rarest. During 2011 and

2013 juveniles were more often met in the summer than in the spring, and collectively for all five

years, their apparent activity during the summer was confirmed.

Due to the assumed high mortality of the younglings and assumed due to the slow l

maturation, as well as because of other threatening factors, Hermann’s tortoise has a status of

potentially endangered species by the International Union for Conservation of Nature, so it is

necessary to preserve them, not to disturb them, as well as to preserve their habitats.

31

Редни број, РБР:

Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Ана Николов Ментор, МН: Јелка Црнобрња Исаиловић Наслов рада, НР: Учесталост сретања јувенилних јединки у популацији шумске

корњаче (Testudo hermanni) на територији села Куновица

Језик публикације, ЈП: српски Језик извода, ЈИ: енглески Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2015. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога)

7/30/32 Научна област, НО: биологија Научна дисциплина, НД: органска еволуција Предметна одредница/Кључне речи, ПО: учесталост сретања, шумска корњача, јувенилци

УДК 591.1 598.132

Чува се, ЧУ: библиотека

Важна напомена, ВН: уколико је рад рађен ван факултета (у лабораторији)

Извод, ИЗ: Најчешће су сусретане адултне јединке, затим јувенилне а

најређе субадултне јединке.

Датум прихватања теме, ДП: 03.09.2014 Датум одбране, ДО:

Чланови комисије, КО: Председник: Др Ана Савић Члан: Др Ђурађ Милошевић

Члан, ментор: Проф др Јелка Црнобрња Исаиловић

ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

32

ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph Type of record, TR: textual / graphic Contents code, CC: master thesis Author, AU: Ana Nikolov Mentor, MN: Jelka Crnobrnja Isailović Title, TI: Frequency of encounters of juvenile Hermann’s tortoises

(Testudo hermanni) in population from Kunovica willage

Language of text, LT: serbian Language of abstract, LA: english Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2015 Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD: (

7/30/32

Scientific field, SF: biology Scientific discipline, SD: Organic evolution Subject/Key words, S/KW: juvenile individuals, Hermann’s tortoise, frequency of meeting

UC 591.1 598.132

Holding data, HD: library

Note, N:

Abstract, AB: Adult individuals were met most commonly, then the juvenile ones and subadult individuals were the rarest.

Accepted by the Scientific Board on, ASB: 03.09.2014 Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Dr Ana Savić Member: Dr Djuradj Milošević Member, Mentor: Prof Dr Jelka Crnobrnja Isailović

33