Falih Rifki Atay - Cankaya

8/3/2019 Falih Rifki Atay - Cankaya

1/284

[NOT: Bu e-kitap, serinin be cildinin (1-2-3-4-5) s ras yla ardardaeklenmesiyle olu turulmu tur.]

ANKAYA

cilt I

Nurer U URLU ba kanl nda bir kurul taraf ndan haz rlanm t r.

Dizgi - Yay mlayan:Yeni Gn Haber Ajans Bas n ve Yay nc l k A. .Bask : a da Matbaac l k ve Yay nc l k Ltd. ti.Ekim 1999

FAL H RIFKI ATAY

ANKAYA

CUMHUR YET GAZETES N NOKURLARINA ARMAANIDIR.

nsz

Atatrk devri zerine hat ralar m 1952'de ''Dnya'' gazetesinde yay nlam t m.Bu eserin iki eksi i vard : Biri Atatrk devrini bilenler iin olmak, teki de ognlerde s ras z say labilecek baz olaylar a klamamak.imdi bu iki eksi i tamaml yarak ''ankaya''y yeniden yay nl yorum.

Moda, 2 Mart 1968 Falih R fk Atay

Birinci Bask n n nsz

1946, hele 1950'den beri Atatrk devri, onun iinde yle byle bulunmu olanlar n, veya kendilerini olduklar ndan ba ka trl sand rmak hevesinekap lanlar n elinde smrlp durmu tur. Yay nlanan hat ralar n o unda llertan k, bir a zla iki kulak aras nda, hi kimsenin duymad f s lda malar belgediye kullan lmaktad r. Tarihi ise, gazete okuyucular kadar kolay avlanmaz.Tarihi, bu hat ralar n do rular ile sahteleri ve zorlanm lar aras ndayan lmaktan kendisini kurtarmas n bilir.Gariptir ki grev ve sorum ba nda bulunanlardan belli ba l hi kimse dehat ralar n yazmam t r. Elimizde yaln z Atatrk'n ''Nutuk''u var.Atatrk de, k z p dar l r, bar p gene bozu ur, bazan huysuzlu u, bazan keyfitutar, bir mddet herhangi bir dedikodunun etkisi alt nda haks zl a kadargider, sonra pi manl k duyar, stelik alay , akay sever, fnili i size banabenzer tabi bir insand . ah slar iin bir ''de i mez'', bir de ''geici'' vgve yermeleri vard r. Hemen her ak am ve her yerde meclisli mr srd iin,yan nda bir iki defa bulunanlar, ok defa, ah slar veya olaylar zerine bu''geici'' vg veya yermelerini duymu lard r. Herkes duydu unu tarih belgesiolarak verme e kalkarsa, sanat n bilmiyen bir tarihi bu ayk r l malar nalt nda phesiz pek glk eker. Atatrk'le devaml birlikte bulunanlar dasevdikleri bir kimse iin onun ''geici'' vgsn, sevmedikleri iin ''geici''yermesini ne srmektedirler.Belli ba l adlar sz konusu oldu u zaman, bu ahsiyetleri nas lgrevlendirdi ine bak n z. Gerek hkmlerini ancak byle kavr yabilirsiniz.

nk devlet ve halk i lerinde hi luballi i yoktu.Bir zamanlar akrabas ndan birini Nafia Vekilli ine tavsiye etmi ti. Bir mddetsonra bir ak am:


2/284

- Ben de onu su mhendisi san rd m. Me er sudan bir mhendis imi , demi ti.En yak n mnasebette olduklar n n bile devlet hizmetlerinden uzakla t r lmas nahi ses karmam t r.Hat ralar okunurken yle bir duyguya da d lyor ki mesel Atatrk i lerins rr n ya sofras nda yaln z kald m z zaman zaman bana, ya bir gezintide ba ba a bulundu unuz vakit size, yahut aralar nda bir ncs bulunmad n

grerek bir ba kas

na anlatm

t

r.Mavi boncuk kimdedir?Haber vereyim ki Atatrk ne yapt n , nas l yapaca n , kimlere neyapt raca n , kimleri nas l ve nerede kullanaca n bilir pek hesapl biradamd . Yapm olduklar zerinde istedi iniz tenkitlerde bulunabilirsiniz.Fakat kendi varmak istedi ine ula maktan ba ka bir ey d nmiyen,dostluklar n n, yak nl klar n n, szde s rda l klar n n stnde bilhassa ''kendikendine vefal '' bir lider oldu u sz gtrmez.Tarih boyunca btn kendi gibi olanlara benzerdi. O da bal veren bir iekde il, her ie in kendine gre bal n almas n bilen bir ar idi. Her ie inkovan peteklerinde phesiz bir pay vard r. Fakat ieklerden hibiri, e er ar olmasayd , petekteki bal yapabilece ini syliyerek vnemez. Ama bubal zehir sayanlar da bulunabilir.Otuz y l nice kimselerden:- Ben olmasayd m... deme e benzer szler duymu umdur.u var ki as l mesele O'nun ''olmas nda'' veya ''olmamas nda'' idi. 1914'teOsmanl Devletinin sz sahibi Enver yerine Mustafa Kemal oldu unu, 1919'da daSamsun'a Mustafa Kemal yerine Enver'in ayak bast n bir tasarlay n z. Trktarihinin gidi i ba ka trl olurdu. Byk f rsatlar fni ah slara bir milletinkaderini iyiye veya ktye do ru de i tirmek imkn n verebilir.Geenlerde bir yaz ma yle ba lam t m: ''Elli altm sular nda m s n, uyduruydur anlat! Gemi dedi imiz ey de buna dnd. Baz vnmeleri i ittike vebaz hat ralar okuduka iimi bir phe bas yor:- Acaba ben bu devrin iinde mi idim? Yoksa otuz y l sren bir rya hli migeirdim?''Benim tan d m sand m Atatrk, bana milletvekillerinden biri oldu um gibigelen Meclisler, dinlemi veya okumu olmak san s na d t m hatipler veyazarlar, acaba hepsi hayaletler mi idi? Yoksa hepsi ift idiler de ben sahteikinciler ile beraber mi d p kalk yordum? Do rusu Shakes- pear'in listeleriaras nda ya benden acayibi yoktur, yahut, e er ben gerekten o gemi teya am sam, eski devirden kalma olanlar n yzlercesini hekimler, ruhu veak lc lar, trajedi, komedi, vodvil ve rev sanatkrlar aras nda da t p ilme vesanata hizmette bulunmal y z."Bu yaz biraz mizah, biraz yerme k l kl olmakla beraber tam iimin sesi idi.Ya ben kimim?Ben haddini bilen bir yaz adam y m. Cumhuriyet devrine ''Ak am'' gazetesinindrt sahibinden ve iki ba yazar ndan biri olarak girdim. Cumhuriyet HalkPartisinin iktidar devrinden ''Ulus'' gazetesinin ''eski'' ba yazar olarak kt m. Otuz y l yazd m, konu tum, dinledim ve grdm. Hepsi bu.K rk, bir olgunluk ya d r. Daha gen olanlar b rak n z, bu ya takilere bilegeen devre ait hangi hat ram anlatsam, a t klar n gryorum. Hemen hepsi:- Ne olur, bunlar yazsan z... diyor.Ben de onlar yan ma al p 1881'den 1938'e do ru gemi i dola t rmak istiyorum.Bu dola mada benim dinlediklerimi i itecekler, grdklerimi seyredecekler.Atatrk' ve onun devrini ben nas l anlad msa yle anlatmak istiyorum. Basit debir metodum var. F kralar ve hat ralar iinde sindire sindire anlatmak! Geri bubir da tmad r. Toplamay okuyanlara b rak yorum.Bir okul tarihi de il, kendi hat ralar m yazd m unutmay n z.Kula n za bir ey syliyeyim: Geen devirde ne ben istedim, ne de banavermediler. Hi kimseden alacakl de ilim. Kendi orta hlli k emde bir fikirsava s idim. Sonlar na yakla an mrm ba ka trl bitirme e de niyetim yok.ah slar aras ndaki anla mazl klar ve rakiplikler beni ilgilendirmedi i gibi, ubunu sevmedi i, bu onu ekemedi i, o buna gcendi i iin tarih olaylar n nde i mesi de lz m gelmez.Bu hat ralar grdklerim ve i ittiklerimdir. Grdklerimin hepsi benden.


3/284

ittiklerimin o u Atatrk'n a z ndan!***Birinci Dnya Harbi zerine yazd m hat ralar n ad ''Zeytinda '' idi. BuKuds'te bir tepenin ad . Yedek subayl m onun stndeki Drdnc OrduKarargh nda geirmi tim. 1923'ten 1938'e kadar hayat m n byk bir k sm daankaya'da, Atatrk'n yak nl nda geti. ocukluk, genlik, askerlik ve

ihtillcilik hikyelerini, eski ve yeni k knde, kendi a z

ndan dinledim.''Hkimiyet-i Milliye'' ve ''Milliyet'' gazetelerinde kan ilk hat ralar n benyazm md r. Birok gnler uzun boylu ba ba a kald k. Hindenburg'a ait f kralarAlmanya Byk Elili inin ikyetlerine sebep oldu u iin bu hat ralar yar dakestik. Geri kalan notlar bende idi. lmnden sonra 19 May s' n ilky ldnmnde bu notlardan mtarekede stanbul'da geirdi i gnleri anlatanblmlerini toplay p bir kk kitapta yay nlam t m.Kuvay- Milliye ve devrim y llar n n birok hretlerini, gerek veya i reti ahsiyetleri ile, ankaya meclislerinde tan d m. Atatrk'n devlet s rlar n sofras n n stne dkt san lmamal d r. Resm i lerini sorumlu hkmetadamlar ile gr rd. Ak am meclislerinde dostlar ile bulu mak, olaylar ve ah slar zerine hat ralar n anlatmak, tart malarda bulunmak da eski detiidi.Onun herkesi fikir ve karakter de eri kadar s rlar na yakla t ran, devaml birtelkin sanat n n inceliklerini pek iyi kavrayan yaman bir politikac oldu uunutulmamal d r. Son byk Makedonyal idi. Sofras nda bulunanlar onu kendikafalar n n iki kula ile dinlemi ler, ok defa yan lm lard r.Bir ''emir'' ve ''nehiy'' zorbas de il de inand r c , ba lay c bir liderolmay istedi i ve sevdi i iin bazan yorucu, pek zeki olm yanlar a rt c dola k yollar semi tir.Atatrk'n davas na lesiye ba l , fakat iini dkmekten hi ekinmiyen fikirarkada lar ndan biri Recep Peker'di. Hat ralar m aras nda yle bir not var:deta akal bir konu madan sonra bahis bilmem neden bu korku meselesine geldi.Atatrk, yan nda oturan Recep'e:- Sen benden korkmaz m s n? diye sordu.Recep gld. Atatrk:- Kar ma ge! dedi.Geti:- Korkar m s n, korkmaz m s n, syle, dedi.- Hay r, dedi, ne senin arkada lar n korkakt rlar, ne de sen korkunsun. Bizinanarak senin ideallerine ba l y z. Sen sevilen adams n, korkun olamazs n.Atatrk:- Gel gene yan ma otur, dedi.Atatrk'n anlat , ne nutuk sylemesine, ne de yaz yazmas na benzerdi. Aras ra Rumeli a z na kayan tatl bir ivesi, gnl tellerine dokunan byl birsesi, hi bezginlik vermiyen renkli bir hikye slubu vard . nsanlardabe enecek pek az ey bulmay belki ss edinen nice titiz tenkitiler, sohbetcazibesine kolayca kap lm lard r.Geen otuz y ll k gemi e do ru ne zaman ba m evirsem, o tepeyi bir trlgzden kaybedemem. ne gelir, geriye gider, yana kaar, yle olur ki ondan ba kabir ey grnmez, o kadar kaplay c d r, olur ki hi olmazsa ta uzaktan glgesivurur, fakat hat ralar m o tepenin hkm veya etkisi alt ndan kurtaramam. Onuniin bu kitab n ad n ''ankaya'' koydum.Bykleri byklkleri, kkleri kklkleri, baya lar baya l klar ,zevkleri ac lar , hznleri tuhafl klar ile iinden geip geldi im gemi seyredilme e de er.Gr me, anlay ma gvendi iniz kadar yazd klar ma inanabilirsiniz. Yan lm olabilirim. Hele, tarih haf zam pek zay f oldu undan, y l, ay ve olays ralar nda yan labilirim. Zorlamak, bozmak veya de i tirmek... Hay r!***arkl lar iin ya ''methiye'' ya ''hicviye'' vard r. kbal adamlar n , yaborlusunuz, ba tan aya a vmeli, ya kinlisiniz, tepeden t rna a yermelisiniz.Bu trl yaz larda airin veya nesircinin hayal ve nktelerini tatmaklakal rs n z. Fakat adam tan mazs n z. ark devlet adamlar n n hat ralar davnmekten veya savunmaktan te gemez.


4/284

Atatrk vlmekten hi phesiz ho lanmakla beraber, mesel, Trkiye'deyay nlanmas na izin verilmiyen Armstrong'un ''Bozkurd''u kendi zerine yaz lm eserler aras nda en be endi i idi. Bu kitab n haks z ve yanl , hatta do ru daolsa yaz lmas n ho bulm yaca m z taraflar olsa bile, Atatrk'n ahsiyet vekarakter s rlar na hayli yakla an bir taraf olmal idi.Hikyeyi birok kimseler bilir. Atatrk zmir'e bir gidi inde Kordon boyundaki

evinin salonuna byk bir sofra kurulur. Davetliler tamam olup oturulaca

vakit, sokakta biriken halk n ierisini seyretti ini istemiyen vali, perdelerinindirilmesini emreder. Atatrk der ki:- Vali bey, d ar daki halk acaba bizim ne yapt m z san yor? kiiti imizden phesi yok. Fakat imdi masa stnde kad n da oynatt m z ve kimbilir daha neler yapt m z zannedecekler. ki imekten ba ka bir eyyapmad m z grmeleri iin perdelerinizi at r n z.Szl, oyunlu ve kad nl toplant lardan biri idi. Sofran n iki trl da l vard . Ya Atatrk'e iyice uyku ve yorgunluk basar, arkada lar na izin verir veyatak odas na kar, yahut, yabanc ve yar bildiklerle vedala p birka yak narkada n al koyard . Yemek odas nda veya e er bahar ve yaz gnleri ise, k knbahesinde kalanlarla biraz daha vakit geirdikten sonra, hafifler ve ayr l rd .O gece baz a r ca sahneler geti. Gl e oyna a sabahlad k. Atatrk benimlebirka ki iyi sona b rakt . Gece stne bir hayli dedikodu yapt k. k pgidece imiz s ra kendisine dedim ki:- imdiye kadar sizin iin yaln z yabanc lar yazd . Biz yan n zday z. Sizi veeserinizi daha iyi tan yoruz. zin verir misiniz? Yakup Kadri ile sizin iin birkitap haz rlasak...Ferah ve uyan k bir bak la beni szd:- Dn geceyi yazacak m s n z?- Can m efendim, bu kadar hususiyetlerinize girmeye ne lzum var?- Ama bunlar yaz lmazsa ben anla lmam ki... Siz de ba kalar n n yazd klar n tekrarlam olursunuz.Yapt n saklamak riyakrl ndan, kendi gibi, halk da kurtarmaya al t . Biryaz ikindisi Dolmabahe Saray 'ndan bir motrle Kalam Krfezi'ne kadaruzanm t k. Koy sandal dolu idi. Ortalar na sokulduk. Herkesin gz Atatrk'teve hepsi put. Ses yok, k m ldan yok. Atatrk garsona:- Bize bira getiriniz, dedi.Getirdiler. Kadehini kald rarak:- erefinize vatanda lar... deyince kimi yan ba nda, kimi oturdu u yerinalt nda saklad iki kadehlerini:- erefine pa am... diye kald r p itiler. Btn koy ne e iinde alkalan pdurdu.Hat ralar mdan gizleme abas na d meyi im, yaln z Atatrk'n o sabahki dntutmak iin de ildir. Atatrk kadar i ve d , zel ve resm ya ay birbirinekar an, i ie giren, hatta birbirinden ayr lmayan belki pek az tarih adam vard r. ya ay zerine hikyeler yaz lmas do ru de ildir diye grnebilir.Fakat onu anlamak ve o anlatmak iin bunlar, devrimlerinden veya eserlerindenherhangi birinin cans z belgeleri kadar faydal olsa gerek. Atatrk, toplamhesapla mas nda, iinde grnd btn olaylar n stnden bakar olur. Dikenial s aya n z yal yarak indirdi iniz bir da gibi, geri dnp bakt n zdaonun ancak yceli i alt nda ezilirsiniz.Herkes gibi Atatrk'n insanl i tahlardan, h rslardan, heyecanlardan, gururve fkelerden, zaaf ve kuvvetlerden, i varl n dzlerinden, ini ve k lar ndan yo rulmu tur. Eseri bu insanl n derinliklerinden gelme,kaynaklar ndan do mad r. Atatrk' ay kl yarak de il, bir tabiat paras gibi,toplu ve tam ele almal d r.***Byk adamlar iin hayranlar , dostlar , d manlar , hatta u aklar hat rayazm lard r.Napoleon bir ak am sofrada otururken, yeni oynanan bir piyesten bahsederler.Piyeste bir de imparator rol varm . Napoleon, bu role hangi aktrn km oldu unu sormu . Sonra da kendisini saraya a rtarak:- mparator roln nas l yapt n, tekrarla da bir greyim, demi .Aktrn rol pek iyi yapm oldu unu syleme e lzum yok. Fakat Napoleon'un


5/284

bizzat kendisi imparator! Bir imparatorun ne gibi hllerde nas l davranaca n onun kadar bilmek kimin haddi?- Yerinize oturunuz, der ve kalk p bu roln nas l yap lmas lz m geldi ihakk nda kendisi canl bir ders verir.Olay Napoleon'un u a yazm t r. mparatoru daima ba nda tac ve alt ndataht ile gstermek isteyen safdil klar iin:

- Anlat

lmasa daha iyi olmaz m

yd

? denecek bir hikyedir ama, bizi Napoleon'uninsanl na yakla t r c ve s nd r c bir tad yok mu?As l mesele ktl iyili, a a l yksekli hat ralar iinde bir tarih adam n nnas l ki ilik ba lad d r.Cumhuriyetin ilk zamanlar nda memlekette Atatrk d manl n yaymak iinbilhassa husus hayat n ele alanlar pek oktu. Bunlardan biri, Kocaelikylerinden birinde Atatrk'n koynuna her gece bir bakir k z verildi inisyler. Ak sakall bir ihtiyar der ki:- Haydi be can m, lnceye kadar her gece bir k z verseler, Yunan askerlerininbir gecede yapt n yapma a mr yetmez.S ca s ca na zafer gnlerinde byle idi. Daha sonra, Serbest F rkadenemesinde bizim ak sakall n n haf zas ndan hayli kaybetti ini de grdk.F. R. ATAYMUSTAFA KEMAL1881 - 1914

ocuklu u ve lk Genli i

Atatrk 1881 tarihinde Selnik'te Ahmet Suba Mahallesi'nde Sanayi Okulukar s nda orta hlli bir ah ap evde do du. Babas n n ad Ali R za, anas n nZbeyde'dir. Otuz ya n geen evli kad nlara dendi i zere, Zbeyde MollaSelnik'e birka saat uzak Sar yer adl bir Yrk kyndendir. Mustafa Kemal anataraf ndan Yrktr. Ondaki Altayl tipi bundan olsa gerek.Ama asl Tesalya fethinden sonra Anadolu'dan gm , 1810'da Vodina'da Sar glbuca ndan Selnik'e gelip yerle mi tir. Bu gmenin ad Feyzullah't r, soyad Hac Sofular. K z Zbeyde'nin iki karde i vard . Biri Lankaza'da ah l k edenHasan, ikincisi Selnik e raf ndan Hac Sami Bey'in iftli inde Suba Hseyin.Gen ya nda evlendi i Ali R za Efendi, Katerin ilesinin Pasaport Kpr denenyerinde gmrk muhafaza memuru idi. Aralar nda yirmi ya fark vard . K z lb y kl ve iri yar idi. Babas na K rm z Haf z Ahmed derlerdi. Ayd n' n Sketaraflar ndan gelmi lerdi. Memurlukta iyi geinemedi i iin keresteci CaferEfendi ile ortak olmu tu. nce iyi kazan yordu. Islahhane semtindeki katl evi bu s rada ald . Sonra i leri bozulunca 1887'de kay ptan ve s k nt danac lanarak ld. Bir k z Naciye'yi daha nce kaybetmi tir.ark'ta bym kimselere ok defa hanedan ms bir ktk uydurmak istiyenler kar. Mustafa Kemal kendinden ncesine merakl ve pek ba l de ildi. Geri1876'da, ilk Kanun- Esasi'nin iln edildi i gne rasl yan 23 Aral ktaSelnik'te kurulmu Asakir'i Milliye Taburundaki gnll subaylardan biri babas olarak ne srlm tr. Resmi tekilerden ayr larak bytlm tr. stanbulhrriyetilerine yard m etmek iin toplanan bir mill kurulu ta babas n n dabulunmu olmas Mustafa Kemal'in ho una gidecek bir eydi ama inanm m d r,sanm yorum. hatta bir gn alayl ca bir dille:- Bu bizim peder de ildir, dedi i kula ma gelir.Ali R za Efendi sa iken bu orta hlli ailenin ba l ca kayg s ocuklar n okutup yeti tirebilmekti. Mustafa yedi ya na bas nca ana baba aras ndaanla mazl k kt . Zbeyde Mollaya gre o lu ilhilerle Kas mpa a semtine yak nmedrese ilkokuluna, babas na gre yeni usul e itim yapan emsi Efendi Okulunagitmeli idi. Atatrk der ki:- Nihayet babam bir kurnazl kla i in iinden kt . nce ilhi ve alayla mahallemektebine ba lad m. Biraz sonra emsi Efendi Okuluna yaz ld m.Mustafa pek kk ya ta ksz kald . Ailenin geinece i olmad iin anas o lunu okuldan alarak Lankaya taraflar nda a abeyi Hseyin a an n iftli inegittiler. Day s Mustafa'y iftlik i lerinde yeti tirme e karar verdi. Atatrkk z karde i ile beraber karga kovmak iin bakla tarlas bekili i etti ini hi


6/284

unutmam t r. Devlet ba kanl zaman nda bir misafiri bu tarla bekili ihikyesine:- Aman efendimiz... yollu, esta furullaha benzer, bir inanamazl k gstermesizerine:- Evet yledir. Ben de herkes gibi do dum, bydm. Do u umda bir ayr l k varsaTrk olu umdan ibarettir, demi ti.

Bir halk ocu u olmakla vnrd.Mustafa'y yak ndaki bir Rum okuluna verme i d ndler. Vazgetiler. iftlikyaz c s Karabet Efendinin derslerinden pek faydaland yoktu. Lankaya'da be alt ay kald ktan sonra bir sonbahar gn day s ile ay rda dola rkenMustafa'y eve a rd lar. Selnik'te teyzesi yeniden okula yollamak iin ocu uyan na almaya karar vermi ti. O zaman on ya nda bulunan Mustafa'ya greiftlikte kalsa daha iyi idi. Fakat ister istemez anas ile Selnik'e dnd.Halas n n kocas gmrk memurlar ndan Hac Hseyin Efendi idi. Okul i inde buaileye Evrenoszade Muhsin Bey yard mda bulunmu tu. Atatrk'ten ok defa buMuhsin Bey ailesine ba l l n duymu umdur.1894'te Selnik'te sivil r tiye (ortaokul) mektebine girdi. Fakat orta retimini burada tamamlamak k smet olmad . Ayn zamanda mdr yard mc l edenve kendine Kaymak Haf z denen matematik hocas Hseyin Efendi bol dayak atansert bir kimse idi. Atatrk derdi ki:- Berbat bir adamd . Ondan ok korkard m. Beni dverse ne yapar m, diyed nrdm.Nitekim s n f arkada lar ndan biri ile kavga etti i s rada Kaymak Haf z' n elined t. nsafs zca dayak yedi, kan iinde kald ve bu yzden okuldan kt .Kom ular ndan Kadri Bey ad nda bir binba n n o lu Ahmet asker r tiyeyegidiyordu. Onun asker esvab na imrenen Mustafa ille ayn okula girmek, sokaktagrd niformal subaylar gibi olmak hevesine kap ld . Anas n yoklad . Hi deasker olmas tarafl s de ildi. O kimseden habersiz kabul imtihanlar na girdi vesa lad ba ar ile kendisini retim sresi drt y l olan r tiyenin ncs n f na ald lar. Zbeyde Han m olup bitene boyun e mek zorunda kald .Arkada lar aras nda hemen kendini gstermi ti. Matemati e bilhassa merakl idi:''Az bir zamanda bize bu dersi veren retmen kadar, belki daha ok bilgiedindim. Dersler stnde problemlerle u ra yordum. Yaz l suallerhaz rl yordum. Matematik hocas da yaz ile cevap verirdi. Hocam n ad Mustafaidi. Bir gn bana, o lum senin de ad n Mustafa benim de. Bu byle olmaz. Aradabir fark bulunmal . Bundan sonra senin ad n n sonuna bir Kemal ekliyelim dedi. Ognden beri ad m Mustafa Kemal'dir.'' Hoca sert bir adamd . S n fta birinciikinci tan mazd . Bir gn bize:- Aran zda kendilerine kimler gveniyorlarsa kalks nlar, onlar mzakereciyapaca m, dedi. nce duraklad m. yleleri aya a kalkt ki ben oturmay dahado ru buldum. Bunlardan birinin de mzakerecili i alt na girdim. Mzakereortas nda dayanamad m, aya a kalkarak, ben bundan daha iyi yapar m, dedim. Bununzerine hoca beni mzakereci yapt ve eskisini benim alt ma koydu.ocukluk arkada lar n n anlatt na gre r tiyede iken Kulekap Mahallesi'ndebir k zla bir a k hikyesi olmu tur. Ak amlar okuldan kar kmaz eve ko ar,esvaplar n tletir, z pz p oyn yan ocuklar seyretmek bahanesi ile k z pencereden grme e gidermi . lm yata na kadar sren iyi giyinmek titizli i bua k gnlerinden kalm t r, derler.***Mustafa Kemal 1898 y l ba nda asker r tiyesinden s n f n drdncs olarakdiploma ald vakit on be ya nda.Anas Zbeyde Han m kocas ndan kalma dul maa ile geinemiyordu. O s radaLarisa'dan gmen olarak gelen ttn rejisi memurlar ndan otuz iki-otuz ya lar ndaki Rag p Bey'le evlendi. O da eski kar s ndan iki veya ocuklu birduldu. Rag p Bey i gvey olarak eve geldi. Mustafa Kemal bu evlenmeyi bir trliine sindirememi ti. Evi b rakarak Horhor Mahallesi'nde oturan halas EmineHan m n yan na gitti. Manast r asker idadisine (lise) gidinciye kadar anas n nevine pek az u rad . Yeni baba vey o luna sayg l idi. Birinci Dnya Sava ndansonra, i leri iin kalm oldu u Selnik'te lm , Atatrk kendisine devaml olarak yard m etmi tir. Yeni bir baba edinmek gururunun alm yaca bir eydiama, Rag p Bey iin kt bir hat ras da yoktu. vey a abeyi Sreyya iin pek


7/284

iyi konu tu unu hat rlar m. Bilindi i zere Trk kad n n n o kapal l kdevirlerinde Trkler aras nda cins ahlk pek bozuktu. Delikanl iin gzellikbir tehlike idi. Mustafa Kemal de alt n yeleleri, henz terliyen s rmab y klar , pembe teni, mavi gzleri ile bir erkek gzeli idi. Bir gn kendisiniSreyya a abey a rm , sustal bir ak vermi .- Ne olur olmaz, rz n bununla koruyacaks n, demi . Yzba Sreyya Toyran'da

intihar etmi tir. kinci vey karde i reji memuru Hakk

Bey'di.Son s n f imtihanlar na ''mmeyyiz'' olarak gelen Hasan Bey ad nda bir kurmay,Mustafa Kemal'e idadi renimini nerede yapaca n sormu . stanbul'a gitmekistedi ini syleyince:- Hay r, demi , Manast r'a gidin. Daha iyi yeti irsiniz. arkada ile Manast r'a gitti. Kendisi lisedeki ilk zamanlar n yleanlatm t :- Bana matematik ok kolay geldi. Kendimi bu derse verdim. Fakat Frans zcadageri idim. lk ayl k tatili geirmek zere Selnik'e geldi imde gizliceFrans z mektebinin husus s n f na devam ettim. Frans zcam ilerlettim.Bu mektep Tophane'deki Collyye des frres'di. Mustafa Kemal'e gre ''bir kurmaymutlak bir yabanc dil bilmeli" idi.Arkada lar aras nda gzel konu an ve iir yazan mer Naci vard : ''Bir gnbenden okumak iin kitap istedi. Verdiklerimden hibirini be enmemesi pek gcmegitti. Edebiyat diye bir ey oldu unu o zaman rendim. iire heves ettim. E erkitabet hocam alay emini Mehmet As m Efendi imdad ma yeti meseydi air olup kacakt m. As m Efendi bir gn beni a rd , bak o lum, dedi, iiri, edebiyat b rak, sen iyi bir asker olmal s n, teki hocalar n da benim fikrimde, senNaci'ye bakma, hayalperest bir ocuk o, ilerde iyi bir air ve ktip olabilir,fakat iyi asker olamaz, dedi. Gerekten de hocam n dedi i kt . mer Naci okistedi i halde kurmay olamad .''Mustafa Kemal tarihe de merakl idi. Hocas bir milliyeti subayd .19 uncu as rda en byk sava m z 1877-78 Trkiye - Rusya Harbi olmu tu. Ruslar stanbul kap lar na kadar gelmi lerdi. Mustafa Kemal henz do mam t . FakatManast r asker lisesinde o y k c bozgunun sebeplerini renmeye byk nemverdi idi. Manast r evresinde S rp ve Bulgar eteleri da a kmakta, Trkkylerini basmakta idiler. Mustafa Kemal'in iine ilk defa bu lisede vatankayg s kt. Topraklar m z stnde a rla an tehlike havas n nefesleri iindeduydu u s rada 1897 Trk - Yunan Sava kt . ''Genli imin en heyecanl gnlerini ya ad m. Kk ya ma bakm yarak gnlller aras na kat lmakistiyordum.''Genler davul zurna sesleri aras nda, ellerinde bayraklar ile cepheyeko uyorlard . Aralar nda b y klar henz terliyen ocuklar da var. Baz arkada lar n n anlatt klar na gre o da arkada lar ndan biri ile okuldan kat .Kat lacaklar bir k ta ararken gece vakti bir kap nne geldiler. Mustafa Kemalkap tokma n vurdu. Kap y aan kad n sesini karmadan ieri ekildi. Sonralmbay genlerin yzne tutarak:- Mustafa sen burada ne ar yorsun? dedi.Bu, Selnik'te uzun mddet kalm , Zbeyde Han m tan yan bir Bulgar kad n idi.Mustafa'y ieri alarak:- Nereye gidiyorsun? dedi.- Cepheye... Yunanl larla arp maya...Kad nca z glkle Mustafa Kemal'i karar ndan vazgeirebildi.ocukluk ve ilk genli i hikyesini bitirmeden nce Mustafa Kemal'in ok onurluoldu unu syliyelim. Mahallesinde sokak oyunlar n seyreder, fakat kat lmazd . Ozamanki arkada lar ndan birinin anlatt na gre bir gn kom u ocuklar birdirbir oynuyorlarm . Kendisini de a rm lar:- Gel, sen de oyna, demi ler.Mustafa:- Peki, demi ve oldu u yerde ayakta durmu .- Ama e il ki atl yal m, demi ler.Mustafa ba n sall yarak:- Ben e ilmem. stmden byle atl yabilirseniz atlay n, diye cevap vermi .Mustafa Kemal 13 Mart 1889'da Pangalt 'da harp okuluna girmi tir.Mustafa Kemal'in Atatrkl bu okulda ba l yacakt r. Onun iin 19 uncu yzy l


8/284

sonunda iinde do up byd ortam n artlar zerine bir gz gezdirelim.Bir ocukluk arkada der ki:- Bir kola as n n k z Mjgn' sevmi ti. Ona verirler mi idi, phesinde iken,yolla anan , ni anlan, demi lerdi. Onurunu hibir eye de i medi i iin,reddedilmekten, kar l k grmemekten ekinirdi. Utangat . Byk ya lar na kadariki bu utangal ktan s yr lmas na yard m etmi tir. Kad nlara yalvaranlara

k

zard

. Hayali geni ti. Saatlerce kendi ba

na d nd olurdu.

Ortam

Mustafa Kemal Makedonya'da do du ve byd. Makedonya on yedinci asr n sonlar nakadar Viyana kap lar na do ru giden Osmanl ordular n n fetih destanlar havas iinde idi. Makedonya'da yerle en Trklerin bir ad da ''evld- ftihan'',''fatihlerin ocuklar ''d r. On yedinci yzy ldan beri Bat yenia a ula mayolundad r. Osmanl mparatorlu u Cermen ve Islav ak nlar nnde lkelerkaybetmi tir. Byk Petro Rusya'y Bat medeniyet dzeni iine sokmu tur.Osmanl Devleti Bat nnde bu ekili inin ana sebepleri zerinde esasl durmam t r. Medrese ulum-i akliye denen msbet ilimlere bsbtn kap lar n kapam t r. Devlet zay flad ka, eskisi gibi doyumluk ve ulufe alam yanyenieriler bsbtn disiplinden karak ikide bir kazan kald r r, padi ahindirir, vezir bo durur, yeni deyimi ile, s k s k ''taklb-i hkmet = hkmetdevirme'' krizleri i huzuru bsbtn bozucu olmu lard r. On sekizinci asr nortalar ndan beri kurtulmak iin Bat sistemi bir ordu ve dzen kurmay d nenler olmu sa da o u seslerini bile ykseltmek cesaretini gsterememi ler,Mslman halk y nlar n ve iktidarlar bask s alt nda tutan medresedenyeti me ve gittike daha d k, daha dar kafal ve ''mteass p'' ulema tak m ise herhangi bak mdan Bat 'ya benzeme i ve uymay ''kfr'' sayd iin, ncSelim gibi, yenieriler yan nda bir de ''Nizam- Cedid'' denen Bat sistemi ordukuranlar da bo azlanm lar (1808) ve kurduklar ordu da t lm t r.Yabanc dil renmek gnah say ld iin d politika hiyanetleri Osmanl toplulu undan ayr lmak istiyen ve Fenerli denen Rumlar n elinde idi.1808'de Frans z ihtilli milliyetilik ve hrriyet lksn oktan yayd iin,Avrupa'n n kap e i indeki imparatorluk Hristiyanlar da uyanm lard . Bilindi izere Trkler, spanyollar n yapt gibi, kendi dinlerinden olm yanlar ldrmemi lerdir. Bu bir yandan, slm dininin kitap ve peygamber sahibi tekidinlere kar tolrance' ndan, bir yandan da Mslman olm yanlar haracaba land iin Hristiyanlar n belli ba l vergi kayna olmalar ndan ilerigelir. Yunan isyan s ras nda Avrupa Trkiyesindeki vilyetlerde sulu susuzRum ldren bir pa aya yazd mektupta sadrazam, yaln z, neden susuzlar daldryorsun, demez, her ldrd n Hristiyanla devlete vergi kaybettirdi iniunutuyor musun, der.Cermen ve Islav ak nlar ve byk Bat devletlerinin bask s alt nda Romanyaelden km , S rbistan ve Yunanistan ba ms zl k yolunu tutmu , devletinzaaf n smren bir vali, Mehmet Ali Pa a, devletine ba kald rarak M s r' hkm alt na alm t r.Sonunda yenierili i kinci Mahmud, kabristanlardaki mezar ta lar na kadark rarak kald rm , bir yeni ordu kurmu tu. Padi ah taraf ndan Trkiye'yea r lan Prusya subaylar aras ndaki Moltke 7 Nisan 1836'da Beyo lu'ndan yazd mektubunda Osmanl mparatorlu unun durumunu yle anlatmaktad r: ''Uzun zamanAvrupa ordular n n grevi, Osmanl egemenli ine set ekmekti. Bugn ise Avrupapolitikas n n tasas bu devletin kendi varl n koruyabilmesidir. slml nBat 'n n byk bir k sm n hkm alt nda tutaca ndan hakl olarak korkuldu udevir geeli pek ok olmam t r. Hristiyanl n as rlardan beri kk sald lkeler, havarilerin klsik topra , Korinth ve Efes, Nikomedya, skenderiye,Sinodlar ve kiliseler ehri znik, Hristiyanl n be i i ve sa'n n mezar ,Filistin ve Kuds, hepsi nce Mslmanlar n, sonra Trklerin ellerine gemi tir.Mslmanlar Avrupa'n n btn valyelerine kar mukaddes topraklar savunmu lard . Roma mparatorlu unun uzun mrne son vermek ve 1000 y ldan fazlazamandan beri sa ve azizlerinin kulland Ayasofya Kilisesi'ni cami yapmak


9/284

onlara k smet olmu tur. Trkler Steiermak ve Salzburg'a kadar ilerlemi lerdi. Ozamanki Avrupa'n n en ba ta gelen hkmdar ba kentinden kam , nerede iseViyana'daki Stephan Kilisesi de Bizans'taki Ayasofya gibi bir cami olacakt .''O vakitler Afrika llerinden Hazar Denizi'ne ve Hind Okyanusu'ndan Atlantikk y lar na kadar btn lkeler Osmanl padi ah n n emrinde idi. Venedik'le Almanimparatorlar Bab- li'nin hara defterine kay tl idiler. Akdeniz k y lar n n

drtte ona boyun e mi tir. Nil, F

rat ve hemen hemen Tuna Trk nehirleri,Ege ve Karadeniz Trk i denizleri olmu tu. Bunun zerinden iki yzy lgememi tir ki ayn ulu imparatorluk gzlerimizin nnde bir da lma ve zlmetablosu olarak durmaktad r ve bu hl onun yak nda sona erece ini anlat yorgibi...''Yunanistan ba ms zl n kazanm t r. Eflak ve S rbistan Bab- li'ninegemenli ini ancak grn te tan maktad r. Trkler bu yerlerden srldklerinigrmektedirler. M s r bir ba ml eyaletten fazla bir 'd man hkmet'tir.Zengin Suriye ve Kilikya, al n elli be hcum ve yetmi bin insan hayat namal olan Girit, k l bile ekilmeden elden km ve bir asi pa an n mal olmu tur (1). Trablus'ta egemenlik henz yle byle kurulmu ken yeniden geneelden kmak zere. Akdeniz k y lar ndaki teki Mslman lkelerinin art k Bab- li ile hemen hemen hi ba lant s yok. E er Fransa bu lkelerden en gzelinikendisi iin al koymakta karars z ise bu, stanbul'daki vezirler divan ndanfazla St. James'teki ngiliz kabinesinden ekinmekte olu undand r. Arabistan'da,hatta mbarek ehirlerde, Medine ve Mekke'de ok eskiden beri padi ah n gerekhibir hkm yok. Hkmete ba l yerlerde de padi ahlar n hkmranl k hakk o uzaman s n rl . F rat ve Dicle k y lar ndaki milletler pek az ba l l kgstermekte, Karadeniz ve Bosna'daki e raf padi ah n iradesinden fazla kendi karlar na d kn. stanbul'dan uzaktaki ehirlerin oligar ik bir idare ekilleri var. yle ki hemen hemen ba ms z gibi bir ey.''Bylece Osmanl saltanat gerekte bir krall klar, prenslikler vecumhuriyetler y n haline gelmi tir. Bunlar uzun bir al kanl kla, Kur'anbirli inden ba ka tutan bir ey yoktur.''ok eskiden beri Avrupa politikas Bab- li'yi menfaatlerine ayk r harpleresrklemi veya geni topraklara mal olan bar lara zorlam t r. Fakat devletinkendi topra nda, Bat 'n n btn ordu ve donanmas ndan daha korkun grnen bird man vard . 3 nc Selim yenierilerle sava n n taht ve hayat na mal oldu utek hkmdar de ildi. Buna ra men onun yerine geen Mahmud II bu askeregvenmektense bir reformun tehlikesini gze almay ye grd. Dereler gibi kanak tarak maksad na ermi tir. Padi ah Trk ordusunu yok etti i iin kendinibahtiyar san rken, Yunan yar madas ndaki ayaklanmay bast rmak iin M s r ValisiMehmet Ali'yi yard mc a rmak zorunda kalm t r. O zaman Hristiyan devlet,Fransa, ngiltere ve Rusya, aralar ndaki geimsizli i unutarak, ilk ikisipadi ah n donanmas n vurup bitirdiler. Rusya'ya da Trkiye'nin kalbinin yolunuat lar.''Memleket ald bunca yaray iyile tirmeden M s r pa as Suriye'denilerliyerek Sultan Osman' n son torunu devletinin batmas tehlikesi alt ndakald . Yeni kurulmu ordu isyanc lara kar koydu ise de haremden yeti megeneraller bu orduyu harcam lard . Sultan Mahmud Rusya'y yard ma a rd .Tabi d man ona gemileri, paras ve askeri ile yard ma geldi. O vakit dnya,151.000 Rus askerinin padi ah ve saray n savunmak iin Bo azii Asyayakas ndaki tepelerde ordugh kurmas gibi garip bir olay kar s nda kald .Trkler aras nda byk bir ho nutsuzluk ba gstermi ti. Yenilikler birokmenfaatleri zedelemi ti. Ulema nfuzlar n kaybetme kayg s iinde idiler.lmden arta kalan binlerce yenieri ile, bo ulan, denize at lan veya toplavurulan binlercesinin dostlar , yak nlar her yere sokulmu lard . Ermenileryak nda u rad klar zulmleri unutmam lar, Rumlar ise ba ta Trkleri d man veRuslar ise kendi dinda lar saymakta idiler. Trkiye bir ordu karacak hldede ildi.''Yabanc ordular imparatorlu u bat uurumuna kadar srklemi ler, geneyabanc ordular onu kurtarm lard . Trkler kendilerinin de bir ordular olmas n istiyorlard . Byk aba ile 70.000 ki ilik bir ordu kurabildiler. Bukuvvetin Osmanl mparatorlu u lkelerini korumas iin ne kadar yetersiz oldu uharitaya bir bak la hemen anla labilir. Birok yerlere da lan byle bir


10/284

kuvveti, tehlikeye u rayan bir noktaya toplam ya sadece mesafeler engel olur.Ba dat'taki asker Arnavutluk'taki kodra'dan yz elli mil uzaktad r.imdilik Trk ordusu eski ve tamamiyle sars lm bir temel zerinde yeni biryap d r. Osmanl hkmeti bugn gvenli ini ordusundan fazla yapaca anla malarla sa l yabilir. Osmanl Devletinin her eyden nce dzenli biridareye ihtiyac var. imdiki idare ile hatta bu yetmi bin ki ilik zay f orduyu

bile devaml

olarak zor besleyebilir.''Memleket fakir. Devlet gelirleri azalm t r. htiyalar kar lamak iinhkmetin yapabilece i son eyler, servetlere ve miraslara el koymak, devlethizmetlerini satmak, hediyeler koparmak, paran n ayar n bozmakt r. Paraayar n n bozulmas son haddine gitmi tir. Bu bel Trkiye'de her memlekettenfazla a rd r. nk burada topra a pek az sermaye yat r lmaktad r. Servet denen ey ok defa paradan ibarettir. Trkiye'de para mal n kendisidir. ok yksekolan yzde yirmi resm faiz sermayelerin i letilmesi iin bir belge olmaktan okuzakt r. Bu, sadece paray elden karman n ba l oldu u tehlikeyi gsterir.Burada btn zenginliklerin esas art , onlar kurtarabilmektir. Hristiyan veYahudi bir fabrika, bir de irmen veya bir iftlik kurmaktansa yz bin liraya birmcevher sat n almay daha iyi bulur. E er bir hkmetin ilk artlar ndan birigven duygusu uyand rmaksa, Trk idaresi bu grevi asla yerine getirmemi tir.Hristiyan ve Yahudilere yap lan haks zl klar, herhangi birinin sermayesini ancakzamanla kr getirecek i lere yat rmas na elvermez. Ticaret bir mamul e ya ve hammadde de i iminden ibaret. Trk, ham maddesi kendi topra nda yeti en bir okkadokunmu kuma a, on okka ham ipli ini verir.''Tar m durumu bundan da kt. Eskiden mahsullerinin yar s n stanbul'agetirmek zorunda bulunan Bu dan, Eflak ve M s r' n, bu byk zahire ambarlar n nkapanm olmas ndan hayat pahal l durmadan artm t r. Hkmet kendi kendinetesbit etti i fiyatlarla sat n ald ndan memlekette kimse tar mla u ra makistemez. Zorla sat n almalar bu Trkiye'de, yang n ve veban n ikisi bir aradaolmas ndan daha byk bel. Bu yaln z refah yok etmekle kalmaz, refah nkaynaklar n da kurutur. Bylelikle hkmet, 800.000 nfuslu bir ehrinkap lar ndan bir saat tede usuz bucaks z verimli topraklar ekilmeksizindururken, bu day Odesa'dan sat n almak zorunda kal r.''Bir zamanlar o kadar kuvvetli devlet yap s n n d uzuvlar kurumu , btnhayat kalbine ekilmi tir. Ba ehrin sokaklar ndaki bir ayaklanma Osmanl hkmdarl n n lm olay olabilir. Bu devlet d me s ras nda durabilir vekendini organik bak mdan yenileyebilir mi, yahut yok olmak kaderinde midir, bunugelecek gsterecektir.''***Bu tablo kar s nda Osmanl Devletinin on dokuzuncu as rdan nas l sa kabildi ine insan n inanm yaca gelir. Geri Abdlmecid devrinde biri1839'da, biri 1856'da reform fermanlar Hristiyanlara hukuk e itli i vererek,bilhassa Rusya'n n elinden sava ve imparatorlu u paralama bahanesini almak,Avrupa sistemi okullar aarak, sivil idare kurarak, hkmete bat kri birkurulu vererek yeni dzen yolunda ilerlemek istemi tir. Fakat as l davan ndevletin teokratik karakterine son vermek, din ve dnya i lerini ay rmak,ticaret ve endstri yoluna dklmek oldu u bir trl anla lamam , kilise veokul el birli i ile geli en ve ilerliyen eski ''reaya'' memleket ekonomisinehkim olmu lar, Trkler kendi lkelerinde bu eski ''reaya''n n ve imtiyazl yabanc lar n tepeden bakt klar smrge yerlileri hline d m lerdir. Reformhareketlerine ra men, sivil okullar , hatta niversite, eriat lar n kontrolalt nda idi.Bat 'n n penesinden kurtulmak iin giri ilen reformlar medrese ve cami aslabenimsememi , halk y nlar da onlar n manev hkimiyeti alt nda oldu u iin,Bat medeniyetili i pek kk bir az nl n mal olmu tur. Daha yirminci yzy lba lar nda bile ancak stanbul, Selnik ve Beyrut gibi Frenkli ve Hristiyanl ehirlerde kravatl ve Avrupa giyimli Trklere raslan rd . Ta ralarda sivil veasker idare adamlar ile halk aras nda fark, smrgelerdeki koloni adamlar ileyerliler aras ndaki fark and r rd . Orduda okuma yazma bilmiyen kk, orta veyksek rtbeli subaylar oktu.On dokuzuncu asr n sonlar na do ru ''can eki en'' hasta adam n en zay f yeriMakedonya'd r. Avusturya-Macaristan mparatorlu u Selnik'e inmek, Yunanistan


11/284

kuzeye, S rbistan gneye do ru geni lemek, Bulgaristan bymek ister. S rp,Bulgar ve Rum eteleri Makedonya da lar ndad r. ar lar onlar nd r. Refahonlar nd r. Trklerin bir kuru efendili i vard r. Az nl ktaki ayd nlar ,yurtlar nda acaba ka y l daha kalabilecekleri kayg s nda. Osmanl Avrupas genli i hep bir tehlike rpertisi iinde. Bu ortam, Mslman ve Trk ocu ununvatan ve millet duygular n pek erken uyand r r. ocuk, peri ve dev

masallar

ndan fazla, sava , g, zafer ve bozgun hikyeleri dinler. Osmanl

tarihinde ''serhad'' denen ey, ileri yry lerin, daima ba ka yurtlara do ruuzakla an mjdecisi iken, art k geri dn lerin, gitgide bir kara habercik ld serhad, sanki btn Avrupa Trkiyesinin topraklar na yay lm t r. Eskihasretler, destan ve trkleri ile, yeni korku, phe ve rivayetleri ile,serhad, btn Makedonya'n n ehirleri ve kyleri iindedir.Medrese yobazlar n n manev bask s alt ndaki halk y nlar ise kurtulu u tayedinci as rdaki eriat artlar na kavu makta arar ve ba m za ne geldi iseKur'an yolundan ayr lm olmam zdan ileri geldi ini, inanarak, syler. Ayaklan pNizam- Cedid'den beri Bat l la ma yolunda neler yap lm sa hepsini y kmak iinf rsat bekler.Ordu ayd nlar nda bir uyan vard r. Onlara gre de ba are saray istibdad n y k p memleketi me rutiyet rejimine kavu turmakt r. te Manast r lisesini bitiren Mustafa Kemal, bu ortam iinde yeti ti veci erleri bu ortam n zehirli havas ile dolu, stanbul'a gitti.

Pangalt

Manast r idadisini bitiren Mustafa Kemal, 13 Mart 1889'da Pangalt 'da harpokuluna girdi. ki ay iinde stnl n tan tarak s n f n n avu u olmu tur.Kendisi der ki: '' dadide iken inatla al yorduk. S n fta birinci ikinci olmakiin hepimiz gayret iinde idik. Harp okulunda matematik merak m devam etti.Fakat birinci s n fta saf genlik hayallerine kap ld m. Dersleri gev e e ald m.Y l n nas l geti inin fark nda olmad m. Ancak dersler kesilince kitaplarasar ld m.'' kinci s n fa getikten sonra derslerine daha fazla sar lm t r. iirib rakm sa da iyi konu mak ba l ca hevesleri aras nda idi. ''Tatil saatlerindehatiplik idmanlar yapard k. Ellerimizde saat, bu kadar zaman sen, bu kadar ben,diye yar ma ve tart malar tertiplerdik.''nc s n fta, hele kurmay s n flar nda memleket kayg s na d t. Bat yorduk,kurtulman n yolunu aramal idi. Buna ordu n ayak olacakt . Subaylar aralar ndate kiltlanmakta idiler. Bir gn genlik zntlerini yle anlatm t : HarpAkademisi'nde bir subay. Henz yirmi ya nda. Kendisini, ne oldu unu pek deanl yamad birtak m d nce ve duygulara kapt rm t r. Kskndr. syanl d r.Neye ve kime kar ? Sorsan z pek de cevap veremez. Bir gn arkada lar ndan biri:- Sen kalk borusunda hi uyanm yorsun. Nbeti subay karyolan sarsmad kakalkm yorsun. Nen var senin? diye sordu.- Yata a girdikten sonra uykuya dalam yorum. Gzlerim sabahlara kadar a k. Tamuyuyaca m zaman da kalk borusu almak zere.Bir gn asker hocalardan biri s n fta rencilere bir mesele verdi:- Sava nedir, art k biliyorsunuz, dedi, fakat bir de gerilla vard r. Bu kolaybir ey de de ildir. Gerillay yapmak da bast rmak da gtr.Sonra bir misal zerine rencileri imtihana ekti.- Osmanl mparatorlu unun devlet merkezi stanbul. Farz ediniz ki u veya busebepten Bo azii'nin do u k y s ile zmit Krfezi aras nda halk devlete isyanetmi tir. imdi soruyorum: Halk byle bir isyan ne iin yapabilir? Devlet buisyan ordusu ile nas l bast rabilir?''Bu suallere en iyi cevab o uyum yan dalg n ocuk, Mustafa Kemal verdi. nkakl fikri ok zamandan beri byle hayallere sapl idi.''Daha harp okulunun son s n f nda yak n arkada lar ile el yaz s bir dergi karm lard . Lider O, ve sorumlulu un en a r yk de onun omuzlar nda idi.Kurmay s n flar nda derginin yay nlanmas na devam ettiler. Akademi birinci


12/284

s n f n n yan nda, okullar ndan te men kan veterinerlerin yzba olarakorduya kat labilmek iin e itimlerini tamamlad klar bir ders odas vard . Oray setiler. Veteriner te menlerin say lar azd . Aralar nda uyan k genler devard . Dergi bu odada haz rlan r, sonra gizlice elden ele geerdi. Saray nkorkun hafiyelerinden biri nas lsa haber al p curnal eder. Okul naz r a r l pbir gzel azar yerse de okulda byle eyler olmad n sylemekten vazgemez.

Bir gn kendisi ders odas

n

bast

, hepsini sust yakalad

. De erli bir askerde ildi. Ama vicdanl ve namuslu bir kimse idi. E er isteseydi hepsinin askermesle inin son bulaca na phe yoktu. Dergiyi grmemezlikten geldi.- Ne diye ba ka eylerle u ra p derslerinize al m yorsunuz? demekle yetindi.Fethi, sonradan soyad Okyar, Mustafa Kemal'in sonuna kadar arkada lar ndan vebir aral k ba bakan , ate pskrecek ve bir eli ile Sultan Hamid'in oturdu uY ld z Saray 'n gstererek:- Hep o adam n ba alt ndan k yor bunlar... Saray ba na y k lmad ka rahatyok. Elime f rsat geerse alt na bomba koyard m, diyordu.Tuhaf bir raslamad r ki 27 Nisan 1909'da Sultan Hamid tahttan indirildi i vakitonu Selnik'e gtren muhaf z bu Fethi olacakt .S n f arkada ve eski Genelkurmay Ba kan As m Gndz bana:- Mustafa Kemal okulda iken Frans zcas n ilerletmek iin bir yabanc han mdanders al rd . Sonra Paris'teki hrriyetilerin gazeteleri ile, Frans zcagazeteler getirir, kapal gizli odada bizlere anlat rd . Nam k Kemal'in''Vaveyl''s ile ''Hrriyet kasidesi''ni ben ondan dinlemi tim.***Gen Mustafa Kemal arkada lar ile Beyo lu e lence yerlerine giderdi. yigiyinmeyi ve ya amay severdi. stanbul'a gelinceye kadar biradan ba ka ikikullanmam t . Bir gn arkada Ali Fuad'la (Cebesoy) beraber Bykada'yagitmi ler. Ne lokantada yiyip iecek, ne de otelde geceliyebilecek paralar yok.Ali Fuad bir i e rak , bir i e bira, ekmek ve yemi al p aml a yrm ler.Mustafa Kemal bir i e biray bitirince:- imdi ne yapaca m? demi . lk defa rak y o ak am denemi . Ba bir ho dnm . Gne batmak zere; sigarapaketinin alt na resimler izmi , sonra:- Fuad, demi , ne iyi iki imi bu... nsan n air de olas geliyor.Bu a r ve sert iki bir daha yakas n b rakmam t .ocuklu unu ve genli ini yak ndan bilen K l o lu Hakk bana yazd mektuptader ki: ''Ailece pek yak nd k. Zbeyde Mollay ikinci defa kocaya veren benimbyk kaynatam eyh R fat Efendidir. Mustafa Kemal tatillerde Selnik'te s layageldi i vakit byk kaynatam n tekkesine gelir, ayin gnlerinde dervi lerhalkas na kat larak, huuu huuu diye kan ter iinde kal ncaya kadar dnerdururmu .''Bunu renmenin byk faydas vard r. Mustafa Kemal yaln z Rumeli folklortrklerini mat sesi ile gzel ve tatl sylemekle kalmaz, klsik alaturkamusiki makamlar n da bilirdi. Kafaca Bat musikisine inanm , zevke alaturkayaba l kalm t . Devrimcili i y llar nda her i te oldu u gibi zevkince de il,kafas nca giderek, mill e itimde yaln z Bat musikisi retimi yapt rm t r.Gene bu tatil gidi lerinde Selnik'te vals etme i de renmi ti. ''Bir kurmaydans etmesini bilmelidir,'' derdi.Edebiyat ve iirde ilk rne i mer Naci oldu u iin dili Nam k Kemal okulu idi.Koyu Osmanl ca idi. Okulda hapse at ld vakit syledi i bir gazel vard kiankaya'n n ilk y llar nda kendi a z ndan dinlemi tim. En son m sra n n birparas hat r mda kalm t r: ''... ecel olsa da hals etse beni.''Harp Akademisinde iken gelecek Mustafa Kemal'i bir Osmanl pa as khince habervermi tir. Ali Fuad' n babas smail Faz l Pa a idi. Onun Bo azii'ndekiyal s nda gece yat s na giderdi. Sonradan Viyana'da bykelilik eden, drtdil bilen, ok okumu Ali Nizami Pa a bu delikanl n n arkada taraf ndan pekvld n duymu , bir gn de kendisi onunla uzun boylu konu ma f rsat bulmu tu. Ali Fuad' n anlatt na gre Ali Nizami Pa a, Mustafa Kemal'e der ki:- Mustafa Kemal Efendi o lum, seni venlerin yan lmad klar n anl yorum. Senbizim gibi yaln z normal subayl k hayat na at lm yacaks n. Memleket kaderizerine tesirli olacaks n. Szlerimi iltifat olarak alma. Sende memleketba lar na gelen byk adamlar n daha genliklerinde gsterdikleri mstesna


13/284

kabiliyet ve zek almetlerini gryorum. n allah yan lmam olurum.***1904 Aral k ay nda Harp Akademisini bitirerek kurmay yzba diplomas n alanMustafa Kemal, e er yaln z son y l al nan notlar hesap edilse idi, s n f n nbirincisi olurdu. Be inci olarak km t r. Arkada lar na:- ocuklar imdi her birimiz bir Osmanl pa as n n yan na gidece iz. Hepsi slm

lemi gafleti iindedirler. Olanca kaynaklar

m

z

Trk Anadolu ortas

ndatoplamal y z, diyordu.Her eyden nce te kiltlanmal idi. Te kiltlanmak ve hareket merkezi deMakedonya olmal idi. Btn dile i Selnik'e gnderilmekti.Baz arkada lar ile Yenikap 'da bir Ermeni evinde oda tutup yerle tiler. Buras fikir arkada lar ile toplant yeri idi. Nam k Kemal gibi hrriyetilerineserlerinden bir de kk ktphaneleri vard . nanlar u idi ki ilk artistibdat rejimine son vermektir. Bu zorlamay da ancak ordu yapabilir.Bu toplant larda Fethi ad nda bir de sivil var. Yatacak yeri, yiyecek ekme iolmad iin yanlar na s nm t r. Askerlikten kovulma. Mustafa Kemal ba ndangeeni yle anlatm t r: ''Kendisine yard m da etmeye karar vermi tik. ki gnsonra kendisinden Beyaz t'taki bir k raathanede bulu mak zere pusula ald m.Gitti im vakit yan nda saraydan bir yaver grdm. Bizim odadaki arkada , smailHakk 'y gtrm ler. Bir gn sonra ben de yakaland m. Fethi me er bir hafiyeimi . Bir mddet tek ba na hapis kald m. Sonra mabeyne gtrdler. Sorgudananlad k ki gazete karmaktan, te kilt yapmaktan, apartmanda toplan pgr melerde bulunmaktan san kt k. Daha nceki arkada lar itiraf da etmi ler.Birka ay tutuklu kald ktan sonra serbest b rak ld m. Kurtulu umuz okul mdrR za Pa a'n n arac l ile mmkn olabilmi . Birka ak am sonra bizi a rd .Her eyi bildi ini, bizi savunma zorunda kald n , bundan sonra dikkatlidavranmam z gerekti ini syledi.''Mustafa Kemal bir ara Avrupa'ya kamay d nd. E er Libya'da Fizan'asrerlerse, orada kumandan Recep Pa a idi. Ondan kama kolayl grebilecekti.Aradan bir mddet daha geince Genelkurmaya a rd lar. kinci veya ncorduya gndereceklerdi. kinci ordunun merkezi Edirne, ncnn Selnik'ti.Gidecek olanlar ya kur'a ekecekler, yahut aralar nda anla acaklard . Konu upanla malar , aralar nda bir te kilt oldu u phesini uyand rd iin birk sm n drdnc, bir k sm n da merkezi am'da bulunan be inci orduya verdiler.Mustafa Kemal bu sonuncular aras nda idi.Hlbuki Selnik'e gelebilece ini anas na yazm t .- Anam beni ok bekliyecek, diye gzleri ya ard .

Hrriyet Yolunda

Mustafa Kemal'in askerlik a k byk, asker dehas uyan kt . Fakat o tarihlerdehepinizin Mustafa Kemal'in yerinde olman z iin memleket havas ne idi, MustafaKemal nas l bir ordunun iine kat lm t r, bunu biraz anlatmal y z. Do upbyd ortam anlatm t k. imdi kurtulu iin kendini verece i memleketin veiinde al aca ordunun durumunu gzden geirelim. Sultan Hamid'in sony llar nda ben de o havan n iinde idim.Biz ahir zamanl k kbusu ile gzlerimizi aard k. Bu devlet kurtulmaz, bu milletadam olmaz, Moskof ve Avusturya gvuru bizi ya ama a b rakmaz, ilk genlikte hepi itti imiz szler bunlard r. stanbul'da hayat denilebilecek ne varsaHristiyanlarda ve yabanc lardad r. Kapitlsyonlar, yabanc lar taraf ndanbask lar ve gndelik mdahaleler Trk ve Mslman halk n az ok ayd ncalar n iyile mez bir a a l k duygusu alt nda ezmektedir. idare zerine evlerehibir iyi haber gelmez. Bir pa alar ve konaklar s n f d nda, memurlar nmaa lar pek azd r, ve y lda birka ay kmaz. H rs zl k, haks zl k, her trlidare ktlkleri deta gzle grlr. Saray, can havli ile eriat l asar lm t r. Medrese tak m , halka bu kara kaderin tek sebebi eriattan ayr lmakoldu unu telkin eder. Halk cesaretini kaybetmemi tir. Biz yine ''yedi dvele''kar koyar z ama, padi ah m z kand ran dinsizler ve u ursuzlar olmasa, derler.Hamiyetli orta ayd nlar, halk inan ile tatl su Trk' dedi imiz,milletlerinden de vatanlar ndan da tiksinen alafranga tak m n inans zl aras nda a k n bir ruh hli iindedirler. Halk Mehdi bekler. Orta s n f yar


14/284

umutsuzluk iinde bir ba ka mucize bekler. st tak m hibir ey beklemez. Sarayve vezirler idaresi bir ''idre-i maslahat''tan ibaret. Gn gnne i grmek.Gnlk arelerle zorluklar atlatmak.Osmanl co rafyas nda kendimizin sand m z birok eyaletler, vilyetler devletepamuk ipli i ile ba l d r. Bulgaristan szde beyliktir. Ne Do u Rumeli'nin, neBosna-Hersek'in, ne de ''mmtaz'' denen eyalet ve emaretlerin topraklar stnde

Osmanl

harita boyas

silinmemi tir. Sultan Hamid'in toprak vermi grnmektend kopar. Ama saltanat btnl kendili inden zlmektedir. Devlet su ald bilenen, fakat henz btn heybeti ile deniz stnde grnen bir gemiye benzer. lerin ta derinlerinde, uurla inilemiyen yerlerinde, dudaklara kadar sesigelmiyen bir sezinti vard r: ''Ah ben memleketten nce lsem...'' Memleket,bizim mrmze de yetse!Yirminci asr n krizleri henz hayallerde bile olmad iin, Avrupa, iki''dvel-i muazzama''lar cepheli Avrupa, kapitalist ve emperyalist Bat btnsaltanat ve kudreti ile ayaktad r. Bat medeniyeti, liberalizm ve fetihdevrinin alt n a n ya amaktad r. Bu saltanat ve kudret dnya nimetlerininpayla lmas zerinde tutunur. Afrika ve Asya milletlerinin pek o u do rudando ruya smrgedirler. Bir k sm , Osmanl mparatorlu u gibi, yar smrgedirler. Byk devletlerden her biri can eki en bizim imparatorlu unmiras s d r. erdeki Hristiyanlar ba ms zl k bekler.Her az nl n ve her byk devlet d bakanl kasas nda Osmanl Devletininbl lme projeleri durur. Bir ahs n verilmiyen alaca iin yabanc donanma buimparatorlu un bir adas n i gal etme e kalkar. Bereket biraz arkada 1313 YunanHarbi zaferi, Dumeke ve daha arkada Pilevne ve hele bizim batmam z, da lmam z ngiltere'nin i ine gelmez, avuntusu vard r.Bu hava iinde zay flar ya kadere teslim olmu lard r, ya art k umursamaz hlegelmi lerdir. Ruhlar bu trl olm yanlar, enerji ve gurur sahipleri de bir arearay misti i iindedirler. Bir ey do abilece e, bir ey olabilece e benzer.Mercan idadisinin ikinci s n f nda idim. uurlu bir anlay la olmaks z n, ben deister istemez ayn havaya kap lm t m. Beyaz t'taki Acem dedi imiz sahaflardan,bunlar n o u Azerbaycanl Trkler idi, dilini hi de anlamad m Nam k Kemal'inel yaz s ile ''Rya''s n al p gece, isli petrol lmbas n n snk ve bulan k alt nda okur, arkada kalan bir eyin, bu ey nedir bilmezdim, bize ula makiin aran p durdu u vehmine kap l rd m.Evde bizden gizlenen ba ba a konu malardan yar n beklemedi imiz bir ey kaca n d nerek uyurdum. Bu, hapistekilerin, ebed krek mahkmlar n n hersabah pencereden s zan ktan umut almalar na benzer. Hayat yaln z umutsuzolmaz. Fakat bu umut, rzgrl a k havada elle korunan bir fener gibi, imdi snece e benzer, titreye titreye yanar, bir mddet btn alevini gsterir,yine titreyi ler iinde rp n p durur.Bitmiyen ey de bitmemi tir. Her gn ak am eder, sabah buluruz. ''Adam sende!'' diyenler de say s zd rlar. D ncelerin ac s ndan kurtulup soka kt n zm , yryenler, bakkaldan erzaklar n alanlar ve yeni yapt racaklar evintemelini att ranlar vard r. Bir gerekten yalana de il, in allah bir yalandangere e km s n zd r.Takunyas ile, yal n ayak, resm ceketi omzunda, cami muslu undan aptest alma agiden komiser, mektepli subay olan a abeyimi Harbiye Nezareti avlusundakidairesinde, gel bakal m evlt diye mektubunu okuma a a ran alayl binba ,padi ah su alt na dalmas ndan rkt iin Hali'te bir k zak stnde paslan pryen tek denizalt teknesi, bir i iden pek az farkl , gazete bile skemiyenark subay , ya murda kamaras akan Mesudiye z rhl s , yirmi kuru mlzemetmaa l Bab- li memuru, l-i Osman saltanat n n bu ac kl y k nt s bazantabile ir, bazan devlet bunlar n stnde nas l durur, korkusu yeniden uykular ka r r.Bu bir roman, birka sayfas esneten, sonra bir sayfas merak kald ran, tekraruyutan bir roman gibi srer, gider.***Tuhaft r, 1908'de hrriyet ordudan gelecek! Byle bir ayaklanma, daha fazla,kt i gren saray adamlar n devirerek, idareyi bir lider-kumandana veren birihtill olmad idi. Hlbuki 1908'de, ttihat - ve - Terakki'ye giren kksubaylar Sultan Hamid'e Kanun- Esasi'yi iln ettirerek me rutiyet rejimini


15/284

kurdurmak iin ayaklanm lard .O zamanki ordu iinde bu hareket nas l ve ne artlar iinde do du, bunu o devringen bir erkn- harp subay a z ndan dinlemek istemi tim. En iyi hikyeyi smet nn'den i itece imi biliyordum. smet Bey, zaman na yeti enlerin hep berabersyledikleri zere, bulundu u okullar n ve k talar n daima bir y ld z olarakparlam t r.

1906'day

z. smet Bey yirmi iki ya

nda erkn-

harp yzba

s

olarak, ikiy ll k k ta hizmeti grmek zere, Edirne'ye gnderilmi ti. Kendisini sekizincitopu alay n n nc bl ne tayin ettiler. O vakit topu f rkas te kilt vard . Yedinci ve sekizinci alaylar yan yana k la ordugh n n bir k sm n tutmaktad rlar. Bu alaylar ''seri ate li'' toplar yeni alm lard r. Yedincialay hemen tamamiyle mektepli yzba ve mlz mlar n elinde. nn'ydinliyelim:"Sekizinci topu alay kadrosunun byk k sm alayl idi. K ladayat yordum. Vaktimizin o u yedinci alay n mektepli subaylar ile geiyor.Bizimkilerden ba ka alaylar n birok toplar eski sistem. Onda sekizi alayl subay ve kumandanlar n elinde. Talim ve terbiye mektepli yzba lar nkabiliyetlerine kalm t r. Asker, umum olarak drt y ll k silh alt nda. Nevakit terhis olunacaklar belli de il. Terhislerin bir gecikme sebebi de,birikmi maa lar n denmesindeki zorluktur. Bu senelerde ayaklanma ile terhisolunmak hemen hemen kaide idi. Ayaklanma yle olurdu: Askerler kendi aralar ndagizlice konu urlar, karar verirler ve ans z n, subaylar n ilerine almayarak vetalime kmayarak, padi aha mracaat ederler. Subaylar n asker zerindekinfuzlar ahlk ve bilgi kuvvetlerinden gelir. Bu nfuz da, terhisayaklanmalar nda bu subaylara ancak fena muamele grmemek imtiyaz n verir.Blklerde bile at talimleri hi yap lmazd . Bin dokuz yz alt da seri ate litoplar n kabul edilmesi zerine 7 nci alayda ilk defa ve bir defa at yap lm t . Edirne'ye gitti im vakit btn mektepli subaylar bu at talimlerinin zevki ve heyecan iinde idiler. Yedinci topu alay kadrosununhemen tamamiyle mektepli subay olu u da, bu at talimlerinin yap lmas ndakimecburiyetten ileri gelmi ti. Bu en iyi topu alay nda dahi blkten yukar harpvazifeleri talim ve terbiyesi hi d nlmezdi. Bu ihtiya unutulup gitmi ti.Bir k taya harp talim ve terbiyesini verecek olanlar, blkten yukar kumandasahipleridir. Yzba dan yksek kumanda sahipleri iinde ise, benim bulundu umtopu f rkas nda, ehliyetli hi kimseyi hat rlam yorum. Almanya'da tahsil gren,okulda hocal k eden, kendileri de blk kadrosu iinde yeti mi bulunanimtiyazl pa alar ara s ra ordulara gelir, tefti ler ve tatbikat yaparlard . Butatbikatlarda ne manevra fi e i kullan l r, ne de k la d nda yatmak,tertiplenmek ve gece geirmek gibi zarur eyler yap l rd . D nnz ki, butopu alay o zaman ikinci ordunun en iyi k tas idi. Piyade ve svarilerdebyle alaylar yoktu. Kabiliyetli subaylar adlar ile tan n r ve say l rd .Bylelerinin husus bir itibarlar vard . Btn s n flarda yzba dan yksekkumanda sahipleri, gece gndz, alaylar n nas l besliyecekler, subaylar n nmaa lar n nas l verecekler, yaln z bunlarla u ra rlard . Kola as ndan ordukumandan na kadar btn amirlerde maa tedariki iin tedbir almak ba l cavazife, 'padi aha sadakat' ba l ca meziyet idi.''Yan m zdaki k laya iki alayl bir svari livas gelmi ti. Bu alaylar stanbul'da kurulmu , en gzel Arap atlar ve en yeni tehizat ile donat lm t .Btn subaylar padi ah yaveri idi. Yar s ndan fazlas okuyup yazmabilmiyordu. Zannediyorum ki, iki svari alay nda biri mektepli biri mektepsiziki binba okur yazar ve ders verebilir bir gsteri te idi. Askere ve alayl subaylara, idealist mektepli mlz mlar ve yzba lar hem okuyup yazmay , hem derakam ve metreyi retme e al rlard . Ben bizzat blkte ilk retimhocal yapard m. Subaylar ma, ayr ca bugnk orta retimin ok daha zay f n ,klsik ve byk bir tahsil olarak vermiye al rd m.''Btn ordunun esvap, ayakkab gibi ihtiyalar n temin etmek 'muazzam' meseleidi. Edirne i te bu artlar iinde bir byk asker ordught . ki piyadef rkas , bir topu f rkas ve bir svari f rkas ile Edirne kalesinin bykkuvvetlerini bar nd r rd . Ordunun sefer ihtiyac , ordunun seferde kullan lmas veya seferberli i gibi meseler iin hibir fiil haz rl k yoktu. Erkn- Harbiyenin bitip tkenmez ve hibir tecrbeye dayanm yan nazar raporlar ile


16/284

oyalan p giderdik.''Gen mektepli subaylar iin bir terfi usul de yoktu. Kimin, ne vakit, nesebeple terfi edece i bilinmezdi. drt senede yzba ve binba olmu lar nyan nda, on senelik mlz mlara ve on be senelik yzba lara ok tesadfedilirdi.''Gen mektepli subay, nihayet yzba kadrosu toplulu una kadar gze arpard .

Daha yukar

kademelere

km

olanlar, iinde bulunduklar

kadronun seviyesineister istemez uyarak, zaman ile, kltrlerini byk lde kaybetmi lerdi.Sekizinci topu alay n n bir kumandan vard ki, mektepli oldu u hlde, e erdiplomas olmasa, koyup yazma bilmiyen bir alayl dan ay rman za ihtimal yoktu.Hlbuki bir orduyu sefere haz rl yacak olanlar alay kumandanlar ve daha bykkumandanlard r. Bu artlar iinde ordunun sefer terbiyesini ve sefer haz rl n yapacak unsurlar hemen hemen yok gibi idi. Byk kumanda makam nda olanlar nvcut takatlar da al malar na elveri li de ildi. K talar n talim ve terbiyeetmek, sefer iin yeti tirmek de il, sadece yard mc talimler ve umum disipliniin al p didinebilen amirler, hlde ve gemi te, say l r ve an l rd . Bizimtopu f rkam z n kumandan Ferik evket Pa a merhum Almanya'da tahsil etmi , ozamanki kadroya gre gen denebilecek bir general idi. yi binici ve atmerakl s idi. Btn f rkan n binicilik terbiyesine bizzat rnek olur ve yaz k her gn herkesi ata bindirme e al rd . Bu bile o zaman iin byk birfaaliyetti. Silh kullan lmas , tabiye terbiyesi gibi konular, byk amirlerinbilmedikleri eylerdi. Sadece gelip gemi birka isim hat ra gelirdi. Ordu buvarl ile bir sefer ordusu vas flar ndan mahrumdu. Son on y l iinde yeti engen subaylar k talar n n da, amirlerinin de btn zaaflar n biliyorlard .'' drd bir araya gelince bu zaaflar ele alarak eki tirmek ba l cazevkleri idi. Btn memleket lsnde knt kayg s , hepsinin ba l ca ikyetve st rap konusu idi.''Her ay ba tay n bedelini almak subaylar iin g bir mesele olarak kalm t .Yzba ayl 380 kuru tu ve senede alt , nihayet sekiz ay al nabilirdi. Bununda alt ayl para olarak ele geer, st k rd r l rd . Ayr ca nefer tay n zamlar da vard . Ay ba nda mteahhide k rd r rd k. K rma bedelinin piyasas belli idi. Mteahhitler her ay bu piyasay yeniden tesbit ederlerdi. Mteahhidinyaz hanesi, ay ba lar nda, kendisi ile pazarl a gelen subaylarla dolard .Yzba olarak benim tay n m alt mecidiye tutard .''Fakat ordunun bir k s m erkn , byk kumandanlar, iltimasl lar ve gzdelermaa lar n her ay al rlar, tay n bedellerini de ya tam olarak ya rhanl fiyatla ele geirirlerdi. Gen mektepli subaylar de er ve bilgiyi kendilerinde,aczi ve cehaleti byklerinde grrler, stelik maa lar n ve tay nlar n daonlardan en az yzde k rk eksik al rlard . Ordunun gen ve salhiyetsizunsurlar ile cahil ve imtiyazl erkn aras ndaki manev uurum doldurulmaz birhlde idi. Art k hi kimse hafiyelerden korkmaz olmu tu. Btn k ymetlisubaylar, padi ah n sad k kadrosunu kendilerine ve memlekete zararl buluyorlard . Bundan ba ka erkn- harp tahsili grm olanlara, amel hibirtecrbeleri olmayan, zaten k talarla kanunca ilgileri de bulunmayan kimselergibi bakarlard . te bu artlar iinde Edirne subaylar kadrosuna girmi ,yedinci ve sekizinci alaylar n m terek hayatlar na kat lm t m. Manev huzurunukaybeden ya l bir mektepliler kadrosu iinde, nisbeten ok gen ve tecrbesiz,erkn- harp mesle inin imtiyaz olarak da ok erken yzba olmu bir subayoldu umdan, vaziyetim pek nazik idi.''Gen erkn- harp yzba s smet Bey iin de en nemli mesele, blk subayl yapmak, kltr ve insan vas flar bak m ndan itibar temin etmekti. Onungayretleri ile btn topu f rkas nda yeni bir talim terbiye anlay yay ld .Gen subaylar n srar ile btn topu f rkas na smet Bey'i tabiye retmenisetiler. Konferanslar verir, meseleler hallettirirdi. smet Bey 1907'de art kgen, tecrbesiz ve k skan lan bir erkn- harp yzba s de il, arkada lar n nbtn i lerini ve dertlerini bilen, ilerlemelerine yard m eden, faydal birkimsedir.''Gece gndz k lada kald m zdan ordu d ndaki sivil hayat ile temas m z pekazd . Bununla beraber gen memurlarla, mlkiye mektebi mezunlar ile, hermeslekte ve her ya ta vatanseverlerle nadir de olsa bulu urduk. Umum kntnn st rab 'sr ve mstevli' bir hlde idi. Gen mlkiyeliler bizimle ayn


17/284

kayg lar payla yorlard . 1907 nihayetine do ru memleket endi esi yeni biristikamette belirme e ba lam t : Bu istikamet, kurtulu ihtiyac idi. are deKanun- Esasi'nin tatbik edilmesi idi. Bunlar, gizli gizli, fakat her yerde, hertoplant da konu uluyordu. Bu s rada nc ordu blgesinde yabanc mfetti lerleberaber Hseyin Hilmi Pa a husus bir idare kurmu tu. Makedonya'da ve btn Bat Rumeli'de Bulgar, Yunan ve S rp eteleri, orduyu geceli gndzl daim bir

jandarma takip vazifesi ile u ra t

r

yordu. Memleketin bu k

sm

nda ayn

dertlerve st raplar, sratle, bir siyas toplan ve toparlan niteli ini al yordu.Nihayet ayn ihtiyac Edirne'de de duyduk.''***Mustafa Kemal am'a 5 ubat 1905'te tayin edilmi ti. Hemen gitmeli idi. Denizyolu ile Beyrut'a var nca arkada lar ile bulu tu. Beyrut, stanbul gibi, zmirve Selnik gibi, Hristiyan ve yabanc l oldu u iin ya anabilecek drt Osmanl ehrinden biri idi. Tanzimat'tan beri Hristiyanlar eriat idare bask s ndankurtulduklar ndan tam bat kri mr sryorlard .am'da otuzuncu svari alay na verilen Mustafa Kemal grevinde ve hizmetlerinderahatt . Daima gzel giyindi i niformas iinde gururlu ve erefli idi.Askerine rnek bir e itim veriyordu. Ancak am taassubun hkm alt ndaki btnark ehirleri gibi, bir hayat zindan d r. nsan i inden k nca, birka ki iile bulu up imekten ba ka bir ey yapamaz. Mustafa Kemal de askerli inik tas nda b rak p evine do ru yola k nca, ak am ezan ile beraber snen,tnenmi kmesler hzn ba layan ehir, ks z, sessiz, gurbetin btnac lar n duyuran bir hapise dnm tr. Bu l toplumu drtmek, sarsmak,paralamak, evleri bo altmak, sokaklar ark lar, gl ler ve enlikler iinebo mak ister. Kalebent toplumun zindan ndan omuzlar stne ken bask dansilinmek ister.Bir ak am yine evine dnyordu. Bir sokaktan geerken kula na m z ka sesigeldi. Ses gelen tarafa do ru yrd. Bu, pencereleri k tla kapanm bir kahveidi. Kap s n hafife aralad . Hicaz demiryolunda al an talyan i ileri,kar lar ve k zlar ile mandolin al yorlar, trk sylyorlar, arap iiyorlarve oynuyorlard . Hepsi i i k l nda idiler. Derin bir i eki i ile bakt .Hayat, bu k tla rtl pencerelerin arkas nda, lmba isi ve ttn duman aras ndan g seilen bu insanlar n ne esinde idi. Hemen girip ilerinekat lacakt ama, bir esvab na bir kalabal a bakt , yapamad , ertesi gn biri i esvab sat n alarak ara s ra bu kahveye gelmeyi, onlar n e lence ve ark lar ndan canlanmay det etti.Mustafa Kemal'e gre de her ey hrriyete kavu maya ba l idi. Askerlik greviniyapmakla beraber bir yandan da siyas al malara ve telkinlere ba lam t r.Bir gn subay Hamidiye ar s na gitmi lerdi. ine ancak iki ki is abilecek bir dkkn n nne geldiler. subaydan biri Mustafa Kemal, biri deHavran hareketlerini idare eden komutan... Mustafa Kemal arkada n n aya ndaizme pantolonu, fakat alt nda izme de il de ad pabu grr. K yafet, dzen vetemizli inde pek titizdir. Bunun sebebini sorar. Arkada :- Ba ka pantolonum kalmad , der.Bu, alm yan subayd r.Dkkn n iinden nal nl bir adam, kendilerini kepengin nne koydu uiskemlelerde biraz oturma a davet etti. Trke konu uyordu. Mustafa Kemal merakedip dkkna girince masan n stnde Frans zca sosyoloji, felsefe ve t pkitaplar grr. Biraz sonra anla l r ki tccar t p okulunda hrriyetiliktelkinleri yapt iin am'a srlm tr.Bir gece Mustafa Kemal arkada ile bu tccar n (Cumhuriyet MilletMeclislerinde uzun mddet bulunan orum Milletvekili Mustafa Cantekin) evinegiderler. am' n kmaz karanl k bir soka . Tccar konu ma aras nda:- htill yapmal ... nk lp yapmal ... diyordu.Biraz sonra daha da a lm : ''Ben t bbiyenin son s n f nda bu lk pe indeoldu um iin hapiste yatt m, buraya srldm. ok de erli arkada lar m z vard r. nk lp yapmal y z.''Hepsi ink lp u runa lmekten sz ederken Mustafa Kemal:- Mesele lmekte de il, lmeden idealimizi gerekle tirmektedir, diyordu.Cemiyetin bir kolu Beyrut'ta a lm t . Arkada lar her gittikleri yerdecemiyetin geli mesini sa l yacaklard . En fazla nem verdi i Makedonya idi.


18/284

***am Mustafa Kemal'in askerlik hayat zerinde de etkili olmu tur. Grevi svarialay nda e itimle u ra makt . Komutan ''alayl '' denen, okul grmemi subayl ktan yeti me idi. Mesle ine pek d kn oldu u iin Mustafa Kemal kendiniiyice grevine verdi. K tas n n e itiminde kazand ba ar ile am'da bulunankk byk rtbeli askerler aras nda tan nd .

Havran, Suriye vilyetinin bir sanca

idi. Bu sancaktaki Drzler s

k s

kdevlete kar ayaklan rlard . Yzba Mustafa Kemal de arkada lar ile birliktebast rma hareketlerine kat larak ilk ''ate vaftizini'' geirmi olacakt . Onuniin ama ''al mak'', ''ba armak''t . Hlbuki bu ayaklanmalar birtak mkimseler iin soygun f rsat say l yordu. Yzba Mustafa Kemal anlam t kiHavran'da s k s k mesele kmas n istiyenler ve haz rl yanlar buvurgunculard r. Bir gn oraya gene kuvvet gnderilece ini haber ald . ki odal basit bir evde oturan Mustafa Kemal'e arkada gelerek:- Haberin var m ? Gitmek zere... demi ti.- Kim, nereye?- Bizim staj yapt m z alay Havran'a...Yzba Mustafa Kemal at na bindi, nce staj yapt 30 uncu svari alay komutan n n yan na gitti:- Alay m emir ald iin Havran'a gidecekmi . Bu alayda ben bir blkkomutan y m. Ben de beraber gitmeli de il miyim? diye sordu.- Siz staj yap yorsunuz. Bl nzn as l komutan ba kas d r. Hem sizkurmays n z. Byle i lere gelemezsiniz. Onun iin rahat kal rs n z, diyed ndm. Maa n z gene alacaks n z.Mustafa Kemal ordu m rne (1) giderek alay komutan n ikyet etmek istedi.M r bir subay n kendine kadar geli indeki kstahl a a arak yan na bileu ratmad .Mustafa Kemal:- Ben giderim, dedi.Ve alay na kat lm ya gitti.K talar o ak am emskin'de ad rl ordugha son neferine kadar yerle ti. Yaln zMustafa Kemal ve yan na ald stajyer arkada a kta kald lar, nihayet birnefer ad r nda yer bulabildiler. Havran'da grev yapacak olanlardan tecrbelibir subay kendisine dedi ki:- Gryorsunuz, size komutanl k vermiyecekler. Bunun sebebi vard r. Ben zel birgrevle geldim. E er kimseye sylemiyece inize dair namus sz verirseniz,bizimle beraber olursunuz.Mustafa Kemal hi olmazsa neler olup bitti ini anlamak iin adama sz verir.Hemen ertesi gn anl yor ki Havran birtak m blgelere ayr larak her blgeye birkuvvet sokulmu tur ve bu kuvvetin yapaca halk soymakt r.Havran halk bir veya iki gm mecidiye, bir veya birka alt n lira vererekkendilerini kurtarabiliyorlard . O vakit orda bulunan subaylar ikiye ayr ld lar:Soymak iin birle enler! Mustafa Kemal ikincilerin ba nda idi.Mustafa Kemal erkezlerin oturdu u Kunayt ra'n n yan ndaki ordughta idi. Birgn u haber geldi: Asiler ordugh basacaklar ve herkesi ldrecekler. Do ru muidi, yoksa ora halk n soymak iin bahane mi idi? Mustafa Kemal hemenkarar verdi. Yan na bir arkada ile bir de emir neferi alarak, bat ya do ruyola kt . Bir ara bir tepeye geldiler. Atlardan indiler. Mustafa Kemal tepeninstnden durumu gzden geirdi. Gece vakti bask n yapabilecek bir toplulukgrd. Tam o s rada kar dakiler de Mustafa Kemal'i seerek atl kuvvetleri ilehcuma getiler. Mustafa Kemal so ukkanl l n bozm yarak arkada na:- At na bin, arkamdan gel, dedi.Hcum edenleri a rt c zikzaklar yaparak drt nala ordugha dndler.Mustafa Kemal d man n durumu ne oldu unu anlatt . Art k onun szndinliyorlard . Sylediklerine gre tedbir ald lar. Bask n olmad .Bir gn Kunayt ra do usunda bir kye gitti. erkezler onu ve yan ndakilerisoygunculardan sanarak iyi kar lamad lar. Bir mddet sonra anlad lar ki bunlardertlerini dinlemeye, kendilerine iyilik etme e gelmi ler. Hemen a ld lar. Kyileri gelenlerinden biri dedi ki:- Siz ne derseniz yapar z. Fakat bizi ezen devletin istedi ini yapmay z.Bir gn de bu kye hcum eden bir kola as ile kuvvetlerini kyller


19/284

ku atm lar, ldrmek zere idiler. Mustafa Kemal biraz arkada idi. Tam vaktindeyeti ti. Kyller etraf n al p kola as n ona ba lad lar.K ta ba ndakiler yine hayli para vurmu lard . Ona da bir pay vermekistiyorlard . Onun iin ise ya erefle gelecek zamanlara do ru gitmek, yahut oya ta lekelenmek vard . Menfaat kar s nda klenlerden, byk yeti mez. Doyumpay al p almamaktan karars z bir arkada na sordu:

- Bugnn adam

m

olmak istiyorsun, yoksa yar

n

n m

?- Elbette yar n n.- yle ise elbette pay alamazs n.Gene bir gn kendili inden yat an bir olay zerine zafer havadisi uydurmakistiyen jandarma komutan na:- Fakat onlar biz pskrtmedik, kendileri gittiler, demesi zerine jandarmakomutan :- Sen henz cahilsin. Padi ah m z anlamam s n, dedi.- Ben cahil olabilirim ama, padi ah m z cahil olmamal d r, sizlerin de neolduklar n z bilmelidir, demi ti.***am'da diledi i ortam bulabilmesine imkn yoktu. Bir aresini bulup Selnik'egitmeli idi. am'da svari staj n bitirmi , Yafa'da piyade staj na gidecekti.Ortada kumandan n o lu arkada oldu u iin, onun yard m ile bir izin tezkeresikopard . Ancak bu tezkere ile zmir'den teye geilemezdi. Fakat O Selnik'egitmekte kararl idi. Orada grevli arkada lar na birer mektup da yazm t . Birimerkez komutan yard mc s , biri de topu mfetti inin tan d idi.Mustafa Kemal Yafa'dan gizlice M s r'a gitti ve orada pek az kalarak vapurlaPire'ye geldi. Selnik'e giden Yunan band ral bir ba ka vapura bindi. Birarkada kendisini kar lamaya geldi. Gmrk ve polis kordonundan kolayl klagetiler. Do ru evine gitti. Anas ans z n o lunu grnce a akald . yid nceli bir han md :- Ne cesaretle buraya geldin? Hem nas l geldin? Padi ah m z n emrine kar koymu olmaz m s n? diye merakla sordu.- zlme anne, benim buraya gelmem lz md . Onun iin geldim. Padi ah m z n neoldu unu da pek imdi de il ama, yak nda grrsn.Birka gn evde sakland , gizlice topu mfetti i kr Pa a'n n evine gitti,biraz glkle kar s na kt , durumu anlatt . Ona am'dan mektup da yazm t :- Ben bir ey yapamam. Ancak senin yapt klar na ses karmam, senden yaln z birricam var: Beni yakma!O gece sabaha kadar uyuyamad . Sabaha kar karar n verdi.Kendisine Manast r idadisine gitmeyi t veren Subay Hasan Bey imdi kurmayalbayd . niformas n giyip onu grmek zere 3 nc ordu merkezine giderek oradayak ndan tan d bu kurmay albay n gelmesini bekledi. Geldi ini grnce nnegeerek:- Beni tan mad n z m ? diye sordu.- Tan yamad m ocu um.Mustafa Kemal kendini tan tt :- Ben Selnik r tiyesinde iken mmeyyizli e gelmi tiniz. stanbul'a gidecekkenbeni Manast r idadisine gnderdiniz.Albay hat ras n toplad ve tan d .Daireye girdiler. Mustafa her eyi oldu u gibi anlatt . Albay:- Sen her eyi y k p buraya gelmi sin. Ben ne yapabilirim, senin iin? dedi.- Ben milletime daha fazla faydal olabilmek iin her eyi gze ald m. Banayard m etmezseniz hayat m da mesle im de tehlikeye girer, dedi.Hasan Bey, Mustafa Kemal'e yard m elini uzatt . Memlekette devrim olmas n istiyen, bu u urda al anlar destekliyen bir vatanseverdi. Selnik'te drt''tebdili hava'' raporu alm t r. ''Vatan ve Hrriyet'' cemiyetini o gnlerdekurdu. Bu kurulu toplant s nda bulunan arkada lar ndan biri diyor ki:''Gr meyi Mustafa Kemal at . Memleketin umum durumunu, Rumeli'nin iindebulundu u artlar , saray idaresini anlatt . 'Hrriyet olm yan yerde lm vebatmak vard r, tarih biz ocuklar ndan grev beklemektedir. Despotluklasava aca z, buraya da onun iin geldim, sizden de fedakrl k bekliyorum,'dedi."Sonra masaya konan tabancay birer birer perek onun zerine yemin ettiler.


20/284

Bu s rada stanbul'dan am'da be inci orduya bir emir geldi. Mustafa Kemal'innerede oldu u soruluyordu. Komutan n o lu Yafa'daki arkada lar na mektupyollad , Yafa'da oldu unu bildireceklerdi. Tutulmas iin Selnik'e de emirverilmi ti. 3 nc ordu sa l k brosu raporu tan mak istemiyordu. Raporu verende, ben hangi ordudan oldu unu bilmiyorum, diyordu.Yafa'dan stanbul'a giden habere gre Mustafa Kemal M s r s n r nda

Bi'russuba'da k

tas

n

n ba

nda idi. Soru turma iin giden subay da ayn

bilgiyiverdi. Mustafa Kemal gene gizlice 15 Temmuz 1906'da Yafa'ya dnd ve her eyunutuldu.***Art k Selnik'te ttihat - ve - Terakki Cemiyeti de kurulmu tu. inde Talt(sonradan parti lideri, i leri Bakan ve Ba bakan), Mithat kr (sonradanmilletvekili ve parti umum ktibi) vard . Talt Edirne postahanesinde memur ikenSelnik'e srlm t.Mustafa Kemal'in ''Vatan ve Hrriyet'' cemiyetindeki arkada lar da ttihat - ve- Terakki Cemiyetine gemekte idiler. Toplant larda askerlerden Enver (sonradanHarbiye Naz r ve Birinci Dnya Sava nda ba komutan) ilk haz r bulunanlardand .Cemiyetin Paris'teki merkezi ile Selnik'tekiler aras nda anla mazl klar vard .Paris'te yetkili bir temsilci bekleniyordu.Herkes bir asker ayaklanmas ile Kanun- Esasi'yi yrrl e koydurmak davas ndaoyda t :- Pekiy ya sonra?Bu soru zerine duran bile yoktu.- Sonras kolay, der, geerlerdi.Hareket lidersizdi. Osmanl mparatorlu unun iinde bulundu u artlara gre,saray idaresi y k ld ktan sonra, neler yap laca zerine program de il, gr mebile yoktu.Mustafa Kemal am'da staja gitmezden nce Beyrut'taki toplant larda bilearkada lar ile konu mas nda:- As l mesele y k lmak zere bulunan imparatorluktan bir Trk devleti kmakt r,diyordu.Staj n tamamlad ktan sonra 25 Haziran 1907'de kola as rtbesine ykselip 5inci ordu kurmay dairesinde al an Mustafa Kemal 27 Eyll 1907'de nc orduyatayin edilmi tir. Hemen harekete geerek Selnik'te kalmas iin arkada lar ndanal malar n istedi. Ordu merkezi Manast r'da idi. Kendisini oraya yollamakistediler. Selnik'te daha yksek makam olmak zere ''m rlk'' ve onun KurmayHeyeti vard . Mustafa Kemal ordu m rn grd ve o gnlerde bir ''rnekalay'' tefti edenler aras nda bulundu. Kendisinin m rlk Kurmay Heyetindede erli bir subay olaca n anl yarak Selnik'te al koydular. Ayr ca Selnik -skp demiryolu mfetti li ini verdiler ki devrime yak n zamanlarda skp veSelnik gibi en hareketli merkezler aras nda gidip gelmek ok i ine yaram t r.''Vatan ve Hrriyet'' ttihat - ve - Terakki ile kayna arak 27 Eyll 1907'de,iki cemiyet birle mi ti. Mustafa Kemal bir eyden kayg l idi. Me rutiyet rejimikurulduktan sonra ne yap lacakt ? Ona gre gizli cemiyet ve siyas parti halinegelmeli ve iktidar ele almal idi. imdiden haz rl kl ve programl olmal idi.Olmazsa ikinci me rutiyet de, ona gre, birincisi gibi ifls edecekti.Mustafa Kemal ac ve sert tenkiti oldu u kadar a k konu ucu idi. Daha o zaman,1907'de arkada lar na u fikrini sylemekten ekinmemi tir: Khnele en vehayatl l n kaybeden Osmanl mparatorlu u gvdesi zerine devlet oturtulamaz.Ancak Trk o unlu u topra zerine oturtulabilir. Byk devletlere birlikidasyon yapt rmaktansa, ihtill idaresi bunu kendi yapmal d r. Me rutiyethrriyetleri gerekle ince btn milliyet davalar ortaya kacakt . AvrupaTrkiyesinde Bulgaristan, S rbistan, Yunanistan, Karada ve Selnik'e inmekistiyen Avusturya - Macaristan imparatorlu u ile evrilmi tik. S rp, Yunan veBulgar az nl klar bizim topraklarda idi. Hepsi birer para kopararak anavatansayd klar topraklara kat lmak istiyeceklerdi. Tek devlete ba l olanlarTrklerdi. Onlar da yoksul ve zay f idiler. Araplara da ayr lma fikria lanm t . mparatorlu un payla lmas na oktan karar verilmi ti. Yaln z bizTrkler ezilecektik. mparatorlu un y k nt lar alt nda biz kalacakt k.Hristiyanlar ayr lacaklar, Trkler ve Araplar ayr ayr devletlerin smrgeleriolacaklard . Mill bir s n rlanma gerekti. Avrupa yakas nda Bat ve Do u Trakya


21/284

bizde kalmal idi. Edirne vilyetinin kuzey s n rlar geni lemeli, Arnavutlukba ms z olmal , Avusturya - Macaristan, S rbistan, Bulgaristan ve Yunanistan stanbul'da bir konferansa a r lmal idi. Dava milliyet prensiplerine grezlmeli, Anadolu k y lar na yak n adalar bizim olmal , yabanc lara kalanAvrupa Trkiyesi topraklar ile bize kalanlar aras nda nfus de i imi yap lmal ,Anadolu gneyinde ise Hatay, Halep ve Musul bizde kalmak zere gerisi Araplara

b

rak

lmal

idi. ttihat - ve - Terakki ise tam bir kay ts zl k iindedir. leriyi gren yok. Hikimse toprak fedakrl istemez. Mustafa Kemal gibi d nmek ''vatanhainli i''dir.Mustafa Kemal art k ttihat - ve - Terakki toplant lar na kat lmaktad r.Ak amlar sonradan Hrriyet ad konan meydandaki gazinolarda arkada lar ileier ve konu ur. Ba l ca tart ma konusu ''me rutiyet sonras ''d r. Gensubaylar n o u da bu gazinolara geldi i iin Mustafa Kemal byk bir abaiindedir. Gittikleri belli ba l gazinolar n adlar Olimpos Palas, Kristal veYonyo'dur.Bir gn ttihat - ve - Terakki'nin bir gizli toplant s nda fikirlerini a kaortaya koymak f rsat n buldu. Merkez o unlu u onun bu tenkitlerini bir ayr l kgibi sayarak kendisini toplant lara art k pek a rmaz olmu lard r. MustafaKemal'i ''umum rehber''lik grevi ile skp merkezine verdiler. lerindenMustafa Kemal'in pek ileri gitti ini syliyenler ve bunu ona i ittirenlerolmu tu.Ordudan, saray zorlay c hareketlerde kullanmak iin birka ki i semeklz md . Bunlar ilerde hrriyet kahramanl hreti kazanacaklard . En oki lerine gelen Enver'di. dealist, cesaretli, toy ve kibirli bir subayd .Mustafa Kemal durumu kavram t .Bir ak am Olimpos'ta toplanm lard . Aralar nda Fethi (Okyar) ve Ali Fuad(Cebesoy) da vard r. Konu dnd dola t , ran olaylar na geldi. ran'da hrriyetsava na at lanlar byk ba ar kazanm lar, Muzafferiddin ah parlmentoyuamak zorunda kalm t . Venizelos da Girit'te aday Yunanistan'a katmak iinsava ta idi.Ali Fethi:- Bizde neden byle adamlar kmaz? diye fkeli bir k yapt . Masada birsusma. Mustafa Kemal derin bir d nceye dalm t . Biri neden sonra ona dnd:- Ben senin ne d nd n biliyorum: Neden ben kmayay m, diyorsun.Mustafa Kemal birden at ld :- Evet byle d nyorum. Neden bir Mustafa Kemal kmamal ?Pek de cidd idi. Yksek sesle sylemi ti. Biraz sonra, belki de ekinerek,masada bulunanlardan o u ayr l p gittiler.- Evet neden bir Ali Fethi, bir Mustafa Kemal kmaz?Fethi:- Biraz da Yonyo'ya gidelim, dedi.Maksad bahsi de i tirmekti. Konu orada da ayn ... Fethi:- ok iyi sylyorsun ama, bir para da e lenerek... Politikay b raksak...diyordu.Mustafa Kemal durmadan konu mak istiyordu:- Hem ihtillden sz ederiz, hem stanbul bask s alt nda korkuyoruz. Sonra da ran'daki, Girit'teki hareketlere imreniyoruz. Ben ba olabilirim, diye biriortaya k nca herkes susuyor. Yok yle ey. Hemen toplanmal , karar vermeliyiz.Hikyenin alt n Cebesoy'dan dinlemi tim: Fethi, Yonyo'dan bir kad nl dansl bir yere gitme i teklif eder. de gitmi ler. Fethi zevkine dalm t r. MustafaKemal, Ali Fuad' gene b rakmaz:- Niin kmamal ?Bu millet Yunanl lardan da m cans zd r, ranl lardan da m d ktr? Gidereksabahlam lard r. Ortal k a armak zere. Erkenden grevleri ba ndabulunacaklar.Fethi kendi evine dner. Ali Fuad' n evi uzakad r. Mustafa Kemal:- Sen bize gel. Anam bir eyler haz rlam t r. Kahvalt eder, y kan p t ra olur, daireye gideriz, der.Anas pek sevdi i o lunu bekliyerek sanki hi uyumam t r. Vurulur vurulmazkap y aar:


22/284

- Bu kadar ge kald na gre iyi e lenmi sinizdir... Oh... Oh... Ne iyiettiniz, der.Ali Fuad:- Aman teyze sormay n. Fethi Bey'le beraberdik.- Fethi ile mi? Ak ll ocuktur o...- O lun birahanede bir bahis tutturdu, bir trl arkas gelmez, Fethi haydi

gidelim de e lenelim, dedi.- Ya... Fethi yledir, ak ll d r.- Gittik ama, o lunun bahsinden kurtulursan kurtul, gene konu tuk, durduk.- Fethi ne yapt ?- O e lenecek bir ey buldu...- Dedim ya... Ak ll d r Fethi...Daima sofras n n ba idi. Kendine alabildi ine gvendi i ve byk sergze tleriin bir ruh haz rl iinde bulundu u grlr hlde idi. Bir ak amsofras ndaki arkada lar na makam da t rken Nuri'ye (Conker):- Seni de ba vekil yapaca m, der.- O birader, beni ba vekil yapmak iin sen ne olacaks n?- Bir adam ba vekil yapabilecek adam!Bu f kray cumhurba kanl devrinde Nuri Conker bir iki defa anlatm t .Mustafa Kemal iin iki, kad n, bulu ma, e lence, hepsi kafas ndan gnlnden birtrl kopup ayr lm yan byk kayg n n ve bir ey yapmak, bir ey yapabilecekotoriteyi avucu iine almak h rs n n glgesi alt nda idi.Onu dinlemiyecekler ve lider de yapm yacaklard .

1908 - 1914

Me rutiyet

Hrriyet iin ayaklanma art k nlenemiyecek olgunlukta idi. Mustafa Kemal'inkayg s ondan sonras iindi. Hl bir kuvvetli te kilt ve bir program veihtilli temsil edecek bir lider de yoktu. Serez'deki bir hrriyetiyi stanbul'a haber vermi lerdi. Soru turma yapmak zere yollanan Yarbay Naz m,Enver'in eni tesi idi. ldrmeye karar verdiler. lk vurulan odur. 7 Temmuz1908'de da a kan Niyazi ve arkada lar n yakalamak iin stanbul'dan gelenemsi Pa a Manast r telgrafhanesinden kt s rada Te men At f taraf ndanldrlm tr. Kavakl Fevzi (akmak) da emsi Pa a ile birlikte idi. Tuhaft rki ayn Fevzi, pa a olarak, saray hesab na Mustafa Kemal'i tutup stanbul'agtrmek iin Kuvay- Milliye'nin ilk zamanlar nda Anadolu'ya gelecek ve GeneralKz m Karabekir'in yard m n istiyecektir.Niyazi'den sonra Kola as Eyp Sabri, Yzba Bekir ve daha baz subaylarbirlikleri ile ayaklanm ya kat lm lard . En sonra da a kan Enver'dir. Fakatilk hrriyet trklerinde de yaln z Niyazi ve Enver'in, ara s ra da Fethi'ninad geer. Bilinen artlar iinde en sonu Kanun- Esasi yeniden yrrl ekonmu , me rutiyet iln edilmi tir.Me rutiyet iln olunduktan sonra Mustafa Kemal'in btn korkular kt . ttihat- ve - Terakki orduya dayanan bir gizli komite niteli inde kal p, devletidaresini Sait ve Kmil pa alar gibi eski Osmanl ihtiyarlar na b rakt . Sankiseimler olup, Millet Meclisi toplan nca her ey hemen yoluna girecekti. Asl ndaise Adriyatik k y lar ndan Fars Krfezi'ne do ru btn imparatorlu un eriat cahil Mslman halk halifeye ba l idi. Uyan k Hristiyan az nl klar n daimparatorlu u paral yarak kendilerinin sayd klar blgelerle ana vatanlar nakat lmaktan ba ka d ndkleri yoktu. ttihat lar fedayileri stanbul'da ilkmuhalifleri, polis korurlu u alt nda, ldrme yolunu tutmu lard . MustafaKemal'in d nd nn tam aksine, ihtillciler halk kazanmak iin, oktankaybetti imiz Girit'i Yunanistan'a vermemek, Bosna-Hersek'i Avusturya-Macaristan mparatorlu undan geri almak, Bulgaristan' n ba ms zl n tan mamak gibi birirredantizm edebiyat tutturmu lard . Ben okulda iken sokak gsterilerinde Budin


23/284

(Budape te) trkleri bile okudu umuzu hat rlar m. Hrriyet trklerindenbirinin m sra u idi: ''Alal m d mandan eski yerleri!''Ordu politika bata iinde idi. Te men yarbaya selm vermez olmu tu. Talt(sonradan Sadrazam Talt Pa a...):- Vallahi ben de a t m, kald m, diyordu.Mustafa Kemal:

- Orduyu hemen politikadan ekmelidir. Bu yap

lmazsa ordu bir kuvvet olmaktan kar, diye direniyordu.Mustafa Kemal'in tenkitleri sertti. Enver bir gn Yzba Haf z Hakk 'ya(sonradan Genelkurmay Ba kan ve ark cephesinde Ruslarla dv rken len ordukomutan ):- Mustafa Kemal fazla ileri gidiyor. Buna bir are bulal m, demi ti.Bir gece gene Hrriyet meydan ndaki gazinolardan birinde tenkitlerde bulunurken, ttihat subaylardan biri:- Hrriyet mademki bizim eserimizdir, onu korumak da bize d er, dedi.Bir ba kas :- Ne Sultan Hamid'e, ne vezirlerine gvenilmez, biz muhaf z kalmay z, diye ayn fikire kat ld .Mustafa Kemal politika iine giren bir ordunun sava gcn kaybedece inimisaller vererek anlat yordu. Fethi susuyordu:- Mustafa Kemal Bey, bel

Documents

Falih Rifki Atay - Cankaya