1. Uvod Merkantilizam - prvi opšteprihvaćeni pogled na međunarodnu trgovinu (XVI vijek).Temelji naučne misli o međunarodnoj trgovini postavljeni su djelom Adama Smitha “Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda” iz 1776.Moderna teorija međunarodne trgovine veže se za drugu polovinu XX vijeka i početak XXI vijeka. 1. Uvod

Zašto izučavati teoriju međunarodne trgovine? 1. Uvod razvoj proizvodnih snagarast proizvodnjerast međunarodne trgovineteorije međunarodne trgovinevanjskotrgovinska politikaopšti ekonomski ciljevi“Magični trougao” ekonomskih ciljeva 2. Teorijski pravci

Redoslijed kojim su se pojavljivali teorijski pravci u međunarodnoj trgovini:Merkantilizam (XVI, XVII i poč. XVIII)Liberalizam (kraj XVIII i XIX)Protekcionizam (kraj XIX)Intervencionizam (poslije 1930.)Neoliberalizam (kraj XX i početak XXI vijeka)2. Teorijski pravci Cilj ekonomske politike:

Povećati bogatstvo!Kako povećati bogatstvo?povećanjem proizvodnje zlata i srebra (ako zemlja ima rudnike),ratom i pljačkom (uvijek aktuelno),ostvarivanjem viška u vanjskoj trgovini (državna intervencija – ograničavanje uvoza i podsticanje izvoza). 2. Teorijski pravci “The ordinary means therefore to increase our wealth and treasure is by foreign trade, wherein we must ever observe this rule: to sell more to strangers yearly than we consume of theirs in valute.” Thomas Munn “zero-sum game” – da bi jedan igrač dobio, drugi mora da izgubi; 2. Teorijski pravci U okviru pojedinih pravaca razvijale su se razne teorijske koncepcije o međunarodnoj trgovini.Dominacija liberalizma u društvenim naukama dovela je do pojave klasičnih i neoklasičnih teorija MT.3. Klasifikacija teorija MT Slika 1: Vremenski okvir teorija međunarodne trgovine3. Klasifikacija teorija MT Teorije koje pripadaju određenoj grupi imaju niz istih ili sličnih karakteristika (npr. niz istih polaznih pretpostavki).Za svaku teoriju moguće je napraviti shemu glavnih elemenata: autor vremenski okvir i klasifikacija polazne pretpostavke modela teze (zaključci) 3. Klasifikacija teorija MT

Zajedničko svim teorijama je pokušaj da se odgovori na sljedeća pitanja:Zašto zemlje međusobno trguju? U čemu je podsticaj za međunarodnu trgovinu (vanjskotrgovinski impuls)? Kakva je struktura međunarodne trgovine pojedinih zemalja: koji proizvodi će se izvoziti, a koji uvoziti?Kakvi su odnosi razmjene tj. po kojim relativnim cijenama se razmjenjuju proizvodi? Koje su koristi od međunarodne trgovine sa stanovišta proizvodnje i potrošnje?3. Klasifikacija teorija MT Teorijski pristupi se razlikuju prema:polaznim pretpostavkama,faktorima koji su presudni za vanjskotrgovinski impuls,rezultirajućoj robnoj strukturi trgovine,načinu podjele koristi od trgovine. 4. Konvencionalne teorije Klasične teorije:Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mill.Neoklasične teorije:Frank William Taussig, Gottfried Haberler, Eli Heckscher, Bertil Ohlin. 4.1. Klasične teorije 4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:Polazne pretpostavke (Objasniti!):model “2x2x1”;radna teorija vrijednosti;konstantni troškovi;savršena konkurencija;puna zaposlenost;slobodna trgovina;nema transportnih troškova;savršena mobilnost faktora proizvodnje (rada) unutar i između zemalja. 4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:Zadatak i pitanje:

Objasnite navedene pretpostavke. Da li su ove pretpostavke realne? (individualna aktivnost; dobrovoljno javljanje studenata; trajanje aktivnosti - 3 minuta) 4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:Obje zemlje privređuju na granici proizvodnih mogućnosti (vlada puna zaposlenost).Zemlja A sa svim svojim resursima može proizvoditi 12 kg pšenice ili 3 m platna.Zemlja B sa svim svojim resursima može proizvoditi 12 m platna ili 3 kg pšenice.Zemlje imaju dvije alternative: autarkija ili međusobna razmjena. 4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:Vanjskotrgovinski impuls:Podsticaj za međunarodnu trgovinu je u razlikama u produktivnosti proizvodnje između zemalja.

Zemlja ima “apsolutnu prednost” kada je najefikasnija u proizvodnji nekog proizvoda.4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:Vanjskotrgovinski impuls:

Apsolutnu prednost utvrđujemo poređenjem troškova proizvodnje.aLp < aLpf

aLp – troškovi rada za proizvodnju jedinice datog proizvoda u domaćoj zemlji;aLpf – troškovi rada za proizvodnju jedinice datog proizvoda u stranoj zemlji. 4.1. Klasične teorije Teorija apsolutnih prednosti:Struktura međunarodne trgovine:

Zemlja će se specijalizovati u proizvodnji proizvoda u kojima ima apsolutnu prednost i te proizvode razmjenjivati za proizvode koji se efikasnije proizvode u drugim zemljama.Teorija apsolutnih prednosti:Korist od međunarodne trgovine:

Korist za obje zemlje – međunarodna trgovina kao “positive-sum game”.4.1. Klasične teorije Teorija komparativnih prednosti: Polazne pretpostavke:model “2x2x1”; radna teorija vrijednosti;konstantni troškovi;savršena konkurencija;puna zaposlenost;slobodna trgovina;transportni troškovi nula;savršena mobilnost faktora proizvodnje (rada) unutar zemalja i nemobilnost između zemalja;statičnost ukusa, resursa, efikasnosti...;fiksna tehnologija različita između zemalja; Vanjskotrgovinski impuls:

Podsticaj za međunarodnu trgovinu je u razlikama u relativnoj produktivnosti tj. u razlikama u relativnim (komparativnim, uporednim) troškovima između zemalja. Struktura međunarodne trgovine: Zemlja će se specijalizovati u proizvodnji proizvoda u kojima ima komparativnu prednost i te proizvode razmjenjivati za proizvode u kojima ima komparativni nedostatak.Korist od međunarodne trgovine: Jednaka korist za obje zemlje – međunarodna trgovina kao “positive-sum game”.Kako utvrditi komparativne prednosti ?

Komparativne prednosti utvrđujemo poređenjem odnosa jediničnih troškova proizvodnje. Kako utvrditi komparativne prednosti ? upoređivanjem odnosa troškova proizvodnje različitih proizvoda unutar svake od zemalja;

aLx/aLy : aLxf/aLyf

aLx – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda x u domaćoj zemlji;aLy – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda y u domaćoj zemlji;aLxf – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda x u stranoj zemlji;aLyf – radno vrijeme za proizvodnju jedinice proizvoda y u stranoj zemlji; 4.1. Klasične teorije Kako utvrditi komparativne prednosti? upoređivanjem odnosa troškova proizvodnje istog proizvoda u različitim zemljama;

aLx/aLxf : aLy/ aLyf

Na oba načina dobija se isti rezultat! 4.1. Klasične teorije Ricardo računa produktivnost prema obrascu:

P = T/Q Komparativnu prednost ima ona zemlja čiji su komparativni troškovi (odnosi jediničnih troškova proizvodnje) niži.4.1. Klasične teorije Teorija recipročne tražnje: Naziva se još i teorija međunarodnih vrijednosti.Prethodne teorije isključivo analiziraju elemente ponude kao odrednice relativnih cijena proizvoda.J. S. Mill napušta koncept radne teorije vrijednosti i uvodi elemenat tražnje. Nivo izvozne cijene biće određen intenzitetom recipročne tražnje.

Recipročna tražnja je tražnja u svakoj od dvije zemlje za izvoznim proizvodom one druge. 4.1. Klasične teorije Evaluacija klasičnih teorija:Doprinos:početak izučavanja vanjskotrgovinskog impulsa;spoznaja značaja specijalizacije i međunarodne podjele rada kao osnove na kojoj počiva međunarodna razmjena;djelimično objašnjenje inter-industrijskih trgovinskih tokova; Nedostaci:apstraktnost i statičnost polaznih pretpostavki;analiza isključivo elemenata ponude;nemogućnost da proniknu u uzroke razlika u komparativnim troškovima;nemogućnost da objasne parcijalnu specijalizaciju.

4.2. Neoklasične teorije Uvod: Neoklasične teorije, kao što sam naziv govori, zadržale su niz sličnosti sa klasičnim teorijama.Neoklasične teorije istovremeno mijenjaju neke ključne elemente sadržane u klasičnim teorijama.Sličnosti sa klasičnim teorijama: pretpostavke savršene konkurencije, slobodne trgovine, pune zaposlenosti;teza o vanjskotrgovinskom impulsu zasnovanom na principu komparativnih prednosti;Osnovna teza klasičnih teorija o vanjskotrgovinskom impulsu zasnovanom na principu komparativnih prednosti čvrsto stoji i u neoklasičnim teorijama.Neoklasičari su otišli korak dalje – djelimično su rasvijetlili uzroke razlika u komparativnim prednostima.Razlike u odnosu na klasične teorije: dvo- i višefaktorski modeli;napuštanje radne teorije vrijednosti;novčano umjesto fizičkog izražavanja troškova; konstantni i promjenljivi troškovi;kompletna i parcijalna specijalizacija;uvođenje transportnih troškova u analizu...Rani neoklasičari:Frank William Taussig,Frank Graham,Gottfried Haberler,Eli Heckscher,Bertil Ohlin, i dr.Taussig je prvi uveo u analizu dva faktora proizvodnje (rad i kapital), a troškove izrazio novčano.

Haberler je uveo u analizu sva tri faktora proizvodnje, konstantne zamijenio promjenljivim troškovima, umjesto prosječnih analizirao marginalne troškove.Graham je radio sa modelom “više zemalja - više proizvoda”. 4.2. Neoklasične teorijeTeorija oportunitetnih troškova: Polazne pretpostavke : model 2x2x3 (dvije zemlje, dva proizvoda, tri faktora proizvodnje);savršena konkurencija;slobodna trgovina;puna zaposlenost;promjenljivi troškovi.Bitan novi elemenat :

Haberler uvodi u analizu bitan novi elemenat – princip marginalnih tro š kova . Cijena proizvoda jednaka je njegovim marginalnim troškovima proizvodnje odnosno iznosu koji se plaća za sve faktore potrebne da bi se proizvela dodatna jedinica tog proizvoda.Osnovna teza:

Zemlja ima komparativnu prednost u nekom proizvodu, ako može proizvoditi dodatnu jedinicu tog proizvoda po ni ž im oportunitetnim tro š kovima izraženim u drugom proizvodu, nego druga zemlja.Ključno pitanje:

Koliko se mora “žrtvovati” jednog proizvoda da bi se povećala proizvodnja drugog proizvoda?

Odgovor zavisi od situacije troškova – da li se radi o konstantnim ili promjenljivim troškovima.U uslovima pune zaposlenosti, proizvodnja jednog proizvoda može se povećati jedino na teret proizvodnje drugog proizvoda.Koncept oportunitetnih troškova vezan je za koncept krive proizvodnih mogućnosti (PPF).PPF ilustruje maksimalne proizvodne mogućnosti zemlje – sve kombinacije dva proizvoda koje se mogu proizvesti sa datim faktorima proizvodnje.Konstantni troškovi: Za svaku novu dodatnu jedinicu nekog proizvoda uvijek se “žrtvuje” jednak broj jedinica drugog proizvoda. Promjenljivi troškovi: Rastući troškovi – za svaku dodatnu jedinicu jednog proizvoda “žrtvuje” se sve više jedinica drugog proizvoda.Opadajući troškovi – za svaku dodatnu jedinicu jednog proizvoda “žrtvuje” se sve manje jedinica drugog proizvoda.kod konstantnih troškova – kompletna specijalizacija;kod promjenljivih troškova – parcijalna specijalizacija;

Parcijalna specijalizacija je situacija u kojoj zemlja podmiruje svoje potrebe za nekim proizvodom dijelom iz domaće proizvodnje, dijelom iz uvoza.4.2. Neoklasične teorijeHeckscher-Ohlinova teorija: Kako je nastala i dobila ime H-O teorija? Osnove teorije postavio je 1919. godine Eli Heckscher, a njegove ideje je desetljeće kasnije prihvatio i razvio njegov student Bertil Ohlin (kasnije nobelovac).H-O teorija naziva se još i teorija opšte privredne ravnoteže, teorija faktorske raspoloživosti i teorija faktorskih proporcija. Sličnosti H-O teorije i Ricardove teorije: zajednička osnova – identično objašnjenje VT impulsa razlikama u relativnim troškovima proizvoda između zemalja;identične brojne polazne pretpostavke;Razlike H-O teorije i Ricardove teorije:

različito shvatanje izvora komparativnih prednosti – u H-O teoriji komparativna prednost ne dolazi od razlika u produktivnosti (kako je to tvrdio Ricardo), već od razlika u raspoloživosti faktora između zemalja;različite pojedine polazne pretpostavke;Upoređivanje polaznih pretpostavki Izvori komparativnih prednosti (E. Heckscher): razlike u relativnoj faktorskoj raspoloživosti; razlike u relativnoj faktorskoj intenzivnosti;

H-O teorija polazi od dvije osnovne osobine zemalja i proizvoda: Proizvodi se razlikuju po intenzitetu faktora koji se koriste u njihovoj proizvodnji (kombinovanju faktora), a zemlje po snabdjevenosti faktorima proizvodnje. Relativna faktorska raspoloživost može se definisati na dva načina:putem fizičkih jedinica faktora – kvantitativna definicija ;putem cijena faktora – cjenovna definicija . Kvantitativna definicija polazi od elemenata na strani ponude, a cjenovna definicija uzima u obzir elemente na strani i ponude i tražnje.Kvantitativna definicija:

Jedna zemlja relativno obiluje kapitalom ne ako je njena ukupna količina kapitala veća od ukupne količine kapitala u drugoj zemlji, već ukoliko je odnos ukupne količine kapitala prema ukupnoj količini radne snage ve ć i nego takav odnos u drugoj zemlji.

TK1/TL1 > TK2/TL2

Cjenovna definicija : Jedna zemlja relativno obiluje kapitalom ukoliko je odnos kamatne stope (cijene kapitala) i

nadnice (cijene radne snage) ni ž i nego takav odnos u drugoj zemlji.PK1/PL1 < PK2/PL2

r1/w1 < r2/w2

4.2. Neoklasične teorijeHeckscher-Ohlinova teorija: Relativna faktorska intenzivnost:

Proizvod je kapitalom intenzivan, ukoliko je odnos kapitala i rada u njegovoj proizvodnji K/L veći nego taj odnos u proizvodnji drugog proizvoda sa kojim se vrši poređenje.

(K/L)x > (K/L)y Pitanje:Kada je proizvod radno intenzivan?

(individualna aktivnost; dobrovoljno javljanje studenata; trajanje aktivnosti - 2 minuta) H-O teorema:(Postavka o strukturi međunarodne trgovine)

Zemlja će imati komparativnu prednost i izvoziti onaj proizvod čija je proizvodnja relativno intenzivna faktorom proizvodnje u kojem zemlja relativno obiluje.

Zemlja će uvoziti proizvod čija proizvodnja zahtijeva intenzivno korišćenje faktora koji je u toj zemlji relativno oskudan i zato skup.H-O-S teorema:(Postavka o izjednačavanju cijena u međunarodnoj trgovini)

Međunarodna trgovina će dovesti do približnog izjednačavanja relativnih i apsolutnih prihoda homogenih faktora proizvodnje u različitim zemljama.Stolper - Samuelsonova teorema : (Postavka o uticaju međ. trgovine na redistribuciju dohotka)

U uslovima slobodne međunarodne trgovine relativno obilan faktor proizvodnje ostvaruje korist, a relativno oskudan faktor proizvodnje ostvaruje gubitak.

Empirijska provjera H-O teorija – opšteprihvaćeno objašnjenje međunarodne trgovine ‘30-’50.- tih godina, a značajno i nakon tog perioda;prva empirijska provjera – Wassily Leontief; neočekivani rezultati poznati pod nazivom “ Leontief paradox ” ;validnost H-O teorije ozbiljno dovedena u pitanje; 5. ZaključakKonvencionalne teorije uspijevale su dijelom objasniti samo inter-industrijsku trgovinu koja je dominirala u vrijeme njihovog nastanka.

Inter - industrijska trgovina je trgovina proizvodima različitih industrija.Intra - industrijska trgovina je trgovina proizvodima u okviru istih industrija.

U drugoj polovini XX vijeka dva nova trenda u svjetskoj trgovini postavljaju izazov konvencionalnoj teoriji:rastuća trgovina između zemalja sa sličnim nivoom dohotka odnosno između zemalja sa sličnom faktorskom snabdjevenošću;rastuća trgovina između zemalja sličnim industrijskim proizvodima (proizvodima sa sličnim faktorskim zahtjevima).Razlozi zbog kojih konvencionalne teorije ne daju potpuno objašnjenje svjetskih trgovinskih tokova:statičke polazne pretpostavke; statički pristup komparativnim prednostima; ponuda (relativni troškovi) kao isključiva ili glavna determinanta komparativnih prednosti; težnja ka univerzalnom objašnjenju ukupne međunarodne trgovine.

1. Uvod Pojedini teoretičari nastojali su unaprijediti konvencionalne modele.Drugi teoretičari odbacivali su postavke konvencionalnih teorija i razvijali alternativna objašnjenja komparativnih prednosti.Konačni rezultat - nastanak tzv. “post-H-O” teorija odnosno novijih (modernih) teorija međunarodne trgovine.

Razlike u polaznim pretpostavkama konvencionalnih i novijih teorija2. Novije teorije MT2.1. Tehnološke teorije Tehnolo ške teorije: teorija o ekonomskom rastu i međunarodnoj trgovini (Rybczynski teorema, teorija o tehnološkom progresu);teorija tehnološkog jaza;teorija životnog ciklusa proizvoda. Pretpostavke o tehnologiji U konvencionalnim teorijama: proizvodne mogućnosti zemalja su date i fiksne;Ricardov model - nema tehnološke promjene, tehnologija različita između zemalja;H-O model - nema tehnološke promjene, ista tehnologija dostupna svima.Pretpostavke o tehnologiji U novijim teorijama:kontinurano pomjeranje krive proizvodnih mogućnosti usljed:porasta ponude faktora proizvodnje, ili efikasnijeg korišćenja tih faktora (zbog tehnološke promjene);različita tehnologija od zemlje do zemlje koja se neprestano mijenja. U novijim teorijama tehnologija je veoma značajna za objašnjavanje podsticaja međunarodnoj trgovini.Tehnološke inovacije imaju snažne efekte u proizvodnji, pa tako utiču i na intenzitet, strukturu i profitabilnost međunarodne trgovine.

Oblici tehnoloških inovacija:unapređenje proizvodnje postojećeg proizvoda;unapređenje postojećeg proizvoda;uvođenje novog proizvoda. Odnos tehnologije i međunarodne trgovine zainteresovao je teoretičare sredinom XX vijeka.A. Marshall istraživao je inventivnost, inovativnost i standardizaciju proizvoda.S. Kuznets diferencirao je proizvode prema stepenu industrijalizacije.Značajnije istraživanje počelo je sa M. V. Posnerom. Teorija međuzavisnosti rasta i trgovineEkonomski rast predstavlja rast potencijalnog outputa; kriva PPF se pomjera na viši nivo.Ekonomski rast izaziva promjene u proizvodnji i potrošnji koje imaju značajne implikacije na međunarodnu trgovinu. Teorija međuzavisnosti rasta i trgovineU okviru ove teorije analiziraju se dvije vrste efekata:efekti rasta ponude faktora proizvodnje i efekti tehnološke promjene na ekonomski rast;efekti ekonomskog rasta na međunarodnu trgovinu. Teorija međuzavisnosti rasta i trgovinerast ponude faktora

ekonomski rast međunarodna trgovinatehnološka promjenaTeorija međuzavisnosti rasta i trgovine1. Rast ponude faktora:Tokom vremena u svakoj zemlji raste raspoloživost faktora proizvodnje (rada i kapitala).Rast ponude faktora može dovesti ili do uravnoteženog ili do neuravnoteženog rasta.Teorija međuzavisnosti rasta i trgovineUravnotežen rast – rast svih faktora po istoj stopi; pomjeranje PPF jednako u svim pravcima.Neuravnotežen rast – rast ponude samo jednog faktora ili brži rast (po višoj stopi) ponude jednog faktora u odnosu na rast drugog; asimetrično pomjeranje PPF.Teorija međuzavisnosti rasta i trgovine Rybczynski teorema:

Pod pretpostavkom konstantnih cijena, rast ponude jednog faktora proizvodnje dovodi do povećanja proizvodnje proizvoda u kojoj se intenzivno koristi taj faktor i smanjenja proizvodnje proizvoda u kojoj se intenzivno koristi drugi faktor. Teorija međuzavisnosti rasta i trgovine2. Tehnološka promjena:Tehnološki napredak mijenja način korištenja faktora u proizvodnji što omogućava da ista količina outputa bude proizvedena sa manjim inputom faktora.Postoje tri tipa tehnološkog napretka – neutralni, napredak koji štedi radnu snagu i napredak koji štedi kapital (J. Hicks).2. Novije teorije MT 2.1. Tehnološke teorije Teorija međuzavisnosti rasta i trgovine 3. Efekti rasta na međunarodnu trgovinu: Efekti rasta na trgovinu zavise od neto rezultata efekata rasta na proizvodnju i potrošnju odnosno od odnosa rasta proizvodnje izvoznih i uvozno-supstitutivnih proizvoda i od strukture potrošnje:neutralno-trgovinski rast (međunarodna trgovina i output rastu po istoj stopi);pro-trgovinski rast (veći rast međunarodne trgovine od rasta outputa);anti-trgovinski rast (brži rast outputa od međunarodne trgovine).Teorija tehnološkog jazaOsnovna pretpostavka:

Ista tehnologija nije istovremeno svima dostupna - postoji vremensko odlaganje u tehnološkom transferu između zemalja.

Inovacije kreiraju tehnološki jaz koji omogućava da se koristi privremeni izvozni monopol.Teorija tehnološkog jazaOsnovne teze: Tehnološke inovacije stvaraju komparativne prednosti dinamičkog karaktera. (Komparativne prednosti se stvaraju i mijenjaju usljed tehnološke promjene i širenja tehnologije.)Značajan dio trgovine između industrijalizovanih zemalja zasnovan je na tehnološkim inovacijama.Teorija tehnološkog jazaNovi termini:imitation lag (imitaciono kašnjenje);demand lag (kašnjenje tražnje);neto-kašnjenje (period izvoznog monopola). kašnjenje tražnje neto kašnjenje (izvozni monopol)Teorija životnog ciklusa proizvodaHirsch (1965.) i Vernon (1966.) – uopštavanje i proširenje Posnerovog modela;modifikacija H-O teorije, prije nego alternativa;Teorija životnog ciklusa proizvodaRazlike u odnosu na konvencionalne teorije:tehnologija je različita između zemalja;tehnologija se mijenja;kapital je mobilan između zemalja;u fokusu je proizvod, a ne zemlja;ograničena primjenjivost – na proizvode intenzivne tehnologijom;analiza faktora i na strani ponude (troškovi) i na strani tražnje (dohodak);koncept dinamičkih komparativnih prednosti.Teorija životnog ciklusa proizvodaProizvod prolazi kroz nekoliko faza razvoja.Svaka faza ima različite zahtjeve za faktorima proizvodnje, pa tako i različit uticaj na strukturu trgovine.Teorija životnog ciklusa proizvodaFaze životnog ciklusa proizvoda:I faza – novi proizvod (visokvalifikovani rad i ulaganja u istraživanje i razvoj);II faza – zreo proizvod (ekonomija obima);III faza – standardizovan proizvod (niski troškovi – niskokvalifikovan i jeftin rad)Teorija životnog ciklusa proizvodaOsnovna teza:

Što proizvod postaje standardizovaniji, njegova proizvodnja se više “seli” prema zemljama sa nižim dohotkom, ali nižim troškovima radne snage koji u ovoj fazi postaju važniji od ulaganja u istraživanje i razvoj.Kasnije faze razvoja karakteriše odsustvo inovacije i naglasak na snabdjevenosti nekim faktorom proizvodnje. Kako životni ciklus ulazi u više faze, objašnjenje komparativnih prednosti se bliži objašnjenju datom u H-O teoriji.2. Novije teorije MT 2.2. Linderova teorija Polazne pretpostavke (implicitno):imperfektna konkurencija;promjenljivost troškova (ekonomija obima);diferenciranost proizvoda (u određenoj mjeri).

Struktura međunarodne trgovine ne odgovara situaciji prezentiranoj u konvencionalnim teorijama: Razvijene zemlje više trguju međusobno nego sa nerazvijenim zemljama, i to trguju sličnim proizvodima, a ne proizvodima različitih industrija.

Vanjskotrgovinski impuls:VT impuls kod primarnih i industrijskih proizvoda nije identičan – kod primarnih objašnjenje je na strani ponude, kod industrijskih na strani tražnje;VT impuls kod primarnih proizvoda – razlike u relativnoj raspoloživosti faktora proizvodnje (H-O teorija);VT impuls kod industrijskih proizvoda – u sličnosti (preklapanju) tražnje;Osnovne teze:vanjskotrgovinski impuls kod industrijskih proizvoda - teza o sličnostima preferencija potrošača (o sličnosti tražnje):

Međunarodna trgovina industrijskim proizvodima više zavisi od sličnosti u ukusima potrošača iz raznih zemalja, nego od razlika u troškovima proizvodnje. Osnovne teze:Što je sličnija struktura tražnje zemalja, to će biti veća trgovina industrijskim proizvodima između njih.Struktura tražnje determinisana je ukusima potrošača i dohotkom p/c.Postoji sličnost između Engelovog zakona i Linderove teze.

sličan nivo dohotka – slični ukusi i slična struktura tražnje - veća trgovina industrijskim proizvodima

sličan nivo dohotka (sličan nivo razvijenosti) – veća trgovina industrijskim proizvodima Osnovne teze:domaća tražnja determiniše i izvoznu i uvoznu strukturu zemlje, pa su one slične (suprotno H-O teoriji);jedno od prvih teorijskih objašnjenja intra-industrijske trgovine: Iz Linderove teorije implicitno proizilazi da se proizvodima može trgovati u oba pravca – zemlja ih istovremeno može izvoziti i uvoziti. teorija ukazuje na vezu:

dohodak – preferencije – tehnološki napredak – trgovinateorija ukazuje na tipove zemalja koji će trgovati, ali ne i na pravce odnosno strukturu trgovine;2. Novije teorije MT 2.3. Krugmanova teorija Polazne pretpostavke:tržišna struktura u vidu nesavršene (imperfektne) konkurencije;promjenljivi (opadajući) troškovi – ekonomija obima; rastući prinosi;diferenciran proizvod;Oblici nesavršene konkurencije:monopol – najjednostavniji oblik; jedna kompanija na tržištu koja određuje proizvodnju i cijene; oligopol – nekoliko kompanija od kojih je svaka dovoljno velika da utiče na cijene; strateške igre;monopolistička konkurencija – više kompanija, diferenciran proizvod koji omogućava da se bude monopolista na određenom dijelu tržišta, a istovremeno su kompanije price takers;tržišnaProizvodna funkcija može da odrazi: konstantne prinose na obim (constant returns to scale);promjenljive prinose na obimrastuće prinose na obim (increasing returns to scale);opadajuće prinose na obim (decreasing returns to scale); konstantn i prinos i na obim - ako se svi inputi povećaju proporcionalno, proizvodnja će se takođe povećati proporcionalno; npr. ako se inputi povećaju dva puta, output će se takođe povećati 2 puta; rastu ć i prinos i na obim – ako se svi inputi povećaju proporcionalno, proizvodnja će se povećati iznadproporcionalno; razlozi: veća podjela rada i specijalizacija, što povećava produktivnost; opadaju ć i prinos i na obim - ako se svi inputi povećaju proporcionalno, proizvodnja se povećava ispodproporcionalno; prisutni su rastući oportunitetni troškovi; Krugmanova teorija je teorija međunarodne trgovine zasnovana na ekonomiji obima.

Ekonomija obima predstavlja situaciju smanjenja prosječnih troškova određenog proizvoda na dugi rok usljed povećanja output-a. (D. Pearce) interna ekonomija obima:jedinični troškovi zavise od veličine pojedinačne kompanije;firma se specijalizuje za jedan ili nekoliko varijeteta istog proizvoda;firma koja ima internu ekonomiju obima može da monopoliše industriju (da stvori imperfektnu konkurenciju);eksterna ekonomija obima:jedinični troškovi zavise od veličine industrije;pojedinačne firme ne moraju biti velike, ali međusobno sarađuju;zemlja može da dominira svjetskim tržištem;Razlozi za eksternu ekonomiju obima (A. Marshall):specijalizovani ponuđači;udruživanje tržišta rada usljed geografske koncentracije;prelijevanje znanja;Krugmanova teorija daje objašnjenje intra-industrijske trgovine.Intra-industrijska trgovina postoji kada zemlja uvozi i izvozi iste vrste proizvoda.Intra-industrijska trgovina se zasniva na diferencijaciji proizvoda i ekonomiji obima.Intra-industrijska trgovina je veća između zemalja slične razvijenosti i slične faktorske snabdjevenosti. 3. Teorija konkurentskih prednosti “revolucija” u razvoju teorije međunarodne trgovine - nova paradigma;sinteza ranijih dostignuća u teoriji međunarodne trgovine; naglasak na značaju produktivnosti za međunarodnu konkurentnost (kao i kod Ricarda);fokus na industriji/kompaniji; Porterova teorija uspješno kombinuje izvjesne stavove i karakteristike konvencionalnih i novijih teorija:objedinjuje makro- i mikro aspekt - posmatra konkurentnost i međunarodnu trgovinu sa pozicija kompanije kao glavnog subjekta i nacionalne privrede kao kreatora poslovnog okruženja;objedinjuje elemente na strani ponude (faktorska raspoloživost) sa elementima na strani tražnje (uslovi tražnje); itd. Prema Porteru, primarni ekonomski cilj zemlje je ostvarivanje visokog i stalno rastućeg nivoa životnog standarda.Sposobnost da se taj cilj ostvari zavisi od produktivnosti sa kojom se koriste resursi te zemlje, odnosno od poslovnog i institucionalnog okruženja koje omogućava zemlji da produktivno koristi i unapređuje svoje resurse.Porter je svoj koncept objasnio kreiranjem “dijamanta nacionalnih prednosti”.“Dijamant” predstavlja četiri osnovne međusobno povezane grupe determinanti konkurentskih prednosti i dvije dodatne varijable.3. Teorija konkurentskih prednosti Dijamant nacionalnih prednosti:faktori proizvodnjeuslovi tražnjesrodne i prateće djelatnostistrategije firme, struktura, rivališansa (događanja van uticaja firme)vlada (politika vlade) 3. Teorija konkurentskih prednosti faktori proizvodnje ljudski resursi, fizički resursi, resursi znanja, resursi kapitala, infrastruktura bazični i napredni opšti i specijalizovaniuslovi tražnje

stepen konkurencije na tržištu značajniji kvalitet nego veličina tržištasrodne i prateće djelatnosti međunarodna konkuretnost srodnih industrija i snabdjevačastrategije firme, struktura, rivali nijedan oblik upravljanja, vlasništva ili strategije nije univerzalno primjenjiv 3. Teorija konkurentskih prednosti Porterov dijamant: Komponente konkurentskih prednosti zemalja 4. Zaključak Od vremena nastanka prvih teorijskih koncepcija međunarodne trgovine do danas, svjetska privreda i njeni trgovinski tokovi dramatično su se izmijenili. Promjene u stvarnosti zahtijevale su nova teorijska objašnjenja. Analiza međunarodne trgovine evoluirala je od jednostavnih statičnih komparativnih prednosti na nivou zemalja do složenijih dinamičkih komparativnih prednosti nastalih unutar kompanija ili industrija. Teorija međunarodne trgovine izuzetno se razvila i u kvantitativnom i u kvalitativnom smislu, ali nijedan od niza koncepata nije univerzalan i ne daje potpuno objašnjenje svjetskih trgovinskih tokova Konačna spoznaja: Međunarodna trgovina različitim vrstama proizvoda između različitih grupa zemalja ne može se objasniti na jedinstven način.Široko prihvaćeni stav među savremenim teoretičarima: Konvencionalne i moderne teorije su u osnovi komplementarne, a ne kontradiktorne u objašnjavanju svjetske trgovine. Statički i dinamički modeli ne isključuju u cjelini jedni druge, već se objašnjavanjem pojedinih segmenata međunarodne trgovine (trgovine pojedinim kategorijama proizvoda) nadopunjuju u objašnjavanju pravaca i strukture ukupnih međunarodnih trgovinskih tokova.

2. Pojam vanjskotrgovinske politike vanjskotrgovinska politika (uža definicija): sistem mjera kojima država reguliše robni promet sa inostranstvom;zasnovanost na dominantnom shvatanju vanjske trgovine u određenom periodu (merkantilizam, liberalizam, i dr.);naglasak na uvoznom restrikcionizmu; 2. Pojam vanjskotrgovinske politike 2. Pojam vanjskotrgovinske politikeVrste zaštitne politike:pasivnaaktivna2. Pojam vanjskotrgovinske politike

Pasivna zaštitna politika obuhvata mjere ograničavanja uvoza i izvoza.Aktivna zaštitna politika obuhvata mjere podsticanja izvoza.

2. Pojam vanjskotrgovinske politike Osnovni ciljevi pasivne politike:zaštita domaćih proizvođačazaštita domaćih potrošačazaštita platnog bilansa (ekonomisanje devizama)povećanje budžetskih prihodaOsnovni cilj aktivne politike: podsticanje proizvodnje i izvoza

Uslovi za definisanje i primjenu adekvatne zaštitne politike: da je konstituisan jedinstven nacionalni ekonomski prostor,da postoji politička volja za zaštitom domaće proizvodnje,

da postoje instrumenti za obezbjeđenje zaštite i kriteriji za njihovu primjenu (šta, koliko, čime i koliko dugo štititi). 3. Instrumenti vanjskotrgovinske politike Osnovne vrste instrumenata:CarineNecarinske barijereKvantitativne restrikcijeIndirektni protekcionizamMjere podsticanja izvoza

Postoje i druge podjele mjera/instrumenata:mjere koje utiču na cijenu

(primjer: carine, uvozne takse)mjere koje utiču na količinu

(primjer: kontingenti)4. Zaključak nepostojanje apsolutne slobode trgovine;vanjskotrgovinska politika – regulisanje robnog prometa sa inostranstvom;razvijenost instrumentarija pasivne zaštite;

1. Uvod – O pojmu carine Carina je dažbina koju naplaćuje država na uvoz ili izvoz određene robe, a po pravilu je snosi

uvoznik/kupac.jedno od najstarijih ograničenja vanjske trgovine;prvobitno samo mjera sa fiskalnom funkcijom (u doba merkantilizma);uglavnom mjera ograničavanja uvoza; 2. Vrste carina Ad valorem carine :način izračunavanja: na osnovu vrijednosti robe;izražavanje: u procentu (npr. 5%);problem: određivanje carinske osnovice;carinska osnovica ili carinska vrijednost – vrijednost robe na koju se primjenjuje carinska stopa;Spefične carine:način izračunavanja: na osnovu količine ili težine;izražavanje: u jedinicama mjere (npr. 1 KM po kom);problem: ne mogu se primijeniti na sve vrste robe npr. na antikvitete i umjetnička djela; 2. Vrste carina Kombinovane carine:prednosti ad valorem i specifične carine;posebna vrsta: compound carina;primjer: ad valorem carina za određeni proizvod iznosi 10%, ali ne niže od 1 KM po kilogramu;drugi način kombinovanja: carina iznosi 1 KM po kg, ali ne niže od 20% vrijednosti uvezene robe; 2. Vrste carina 2. Vrste carina 3. Carinska tarifa Carinska tarifa je pregled proizvoda sa njihovim naimenovanjem (nomenklaturom) i carinskim stopama, klasificiran po određenom sistemu. (Sistemi klasifikacije: po abecedi, po visini carina, po porijeklu proizvoda od iste fizičke materije, po namjeni, po stepenu obrade.)N omenklatura obuhvata naimenovanja odjeljaka, glava, pododjeljaka, tarifnih brojeva i tarifnih podbrojeva s njihovim numeričkim oznakama (tarifne oznake). Nomenklatura se temelji na Harmonizovanom sistemu (HS - Harmonized Commodity Description and Coding System) i Kombinovanoj nomenklaturi koja se koristi u Evropskoj uniji.

3. Carinska tarifaTarifni broj – naimenovanje robe, koje obuhvata jedan ili više proizvoda i koje je označeno četvorocifrenom oznakom podijeljenom na dvije dvocifrene grupe; prva grupa označava broj glave kojoj tarifni broj pripada, a druga redni broj tarifnog broja u toj glavi. Tarifni međupodbroj – naimenovanje robe koje obuhvata jedan ili više proizvoda i koje nije označeno numeričkom oznakom, pošto se dalje raščlanjava na tarifne podbrojeve. Tarifni podbroj - naimenovanje robe koje obuhvata jedan ili više proizvoda i koje je označeno numeričkom oznakom sa najmanje šest cifara. 3. Carinska tarifaTarifne oznake - numeričke oznake kojima su označeni tarifni brojevi i tarifni podbrojevi. Carinske stope mogu biti u jednoj ili više kolona (jedna carinska stopa na principu MFN, druga može biti preferencijalna prema određenom međunarodnom sporazumu);3. Carinska tarifa

Harmonizovani sistem je univerzalni klasifikacioni sistem koji se koristi pri pravljenju carinskih tarifa. Svakom proizvodu, kao predmetu vanjskotrgovinske razmjene, dodjeljuje se jedinstveni 10-cifarski indentifikacioni kod. kreiran početkom 70-tih godina od strane grupe međunarodnih eksperata Svjetske carinske organizacije u Briselu; omogućava zemljama da prate promet roba na svojim granicama; neprestano se usavršava;3. Carinska tarifaCarinski propisi primjenjuju se jedinstveno na carinskom području BiH.Carinsko područje BiH je jedinstveno.Carinsko područje BiH obuhvaća teritorij BiH uključujući teritorijalne vode, unutarnje vode i zračni prostor BiH.Carinska tarifa BiH obuhvata:nomenklaturu roba, carinske stope i druge dažbine, preferencijalne carinske stope (iz sporazuma koje je BiH zaključila sa određenim zemljama ili grupama zemalja), posebne odgodive mjere koje predviđaju smanjenje ili oslobađanje od plaćanja uvoznih dažbina na određenu robu,ostale tarifne mjere propisane drugim propisima BiH.4. Zaključna razmatranja carina - jedan od najstarijih i najviše korištenih instrumenata vanjskotrgovinske politike;brojne vrste i podvrste carina;najčešća primjena carine: za ograničenje uvoza;indirektan uticaj na obim razmjene – putem cijene;primarna funkcija: zaštitna;primjena dozvoljena od strane WTO.1. Vrste efekata carinaEfekti carina:efekat na uvozefekat na cijeneefekat na domaću proizvodnjuefekat na domaću potrošnjuprotekcionistički (zaštitni) efekatfiskalni efekatredistributivni efekatefekat na odnose razmjeneefekat na zaposlenostplatnobilansni efekat

valutni efekatefekat na realokaciju proizvodnih resursa1. Vrste efekata carinaEfekat na uvoz:

Carina smanjuje uvoz na indirektan način preko uticaja na cijenu.carina → rast cijene uvozne robe → pad uvozne tražnje→ smanjenje uvoza

Efekat na cijene: Carina može povećati cijenu uvozne robe za iznos carine, manje od iznosa carine, više od

iznosa carine (zidanje cijena tzv. carinska piramida).1. Vrste efekata carinaEfekat na domaću proizvodnju:

carina → rast cijene uvozne robe → rast tražnje za domaćim supstitutima → povećanje domaće proizvodnje (ako postoje slobodni kapaciteti)Efekat na domaću potrošnju: smanjenje domaće potrošnjeskretanje domaće potrošnje1. Vrste efekata carinaProtekcionistički efekat:na kratki rok povoljan – povećava se domaća proizvodnja; na dugi rok nepovoljan – “uspavljuje” domaće proizvođače;zavisi od elastičnosti inostrane ponude izvoza:ako je strana ponuda potpuno neelastična, protekcionistički efekat izostaje;ako je strana ponuda potpuno elastična, protekcionistički efekat se pretvara u prohibitivni i uvoz prestaje;1. Vrste efekata carinaFiskalni efekat:povećanje državnih prihoda;prihodi od carina mogu se koristiti za povećanje budžetskog suficita, povećanje javne potrošnje i povećanje privatne potrošnje (smanjenje poreza);smanjuje deflacionistički i povećava protekcionistički efekat (jer se više troši domaća roba);Redistributivni efekat:sastoji se u smanjenju dohodaka potrošača (skuplje plaćaju robu koju su ranije jeftinije kupovali iz uvoza) u korist dohodaka domaćih proizvođača;redistribucija ima najveći efekat kod najefikasnijih proizvođača koji iz carine izvlače ekstra-profit (jer se carina utvrđuje prema proizvodnim troškovima najmanje efikasnih domaćih proizvođača);1. Vrste efekata carinaEfekat na odnose razmjene:neto odnosi razmjene: Px/Pm;efekat zavisi od elastičnosti strane ponude izvoza prema cijenama;ako je strana ponuda elastična, carina ne poboljšava odnose razmjene;ako je strana ponuda neelastična, carina poboljšava odnose razmjene, ali poništava protekcionistički efekat, efekat na potrošnju i redistributivni efekat;optimalna carina;1. Vrste efekata carinaEfekat na zaposlenost:po pravilu kratkoročan;ako ne postoje slobodni kapaciteti izaziva realokaciju resursa u pravcu zaštićenih industrija;

carina → smanjenje uvoza → rast potrošnje domaće robe → rast domaće proizvodnje → rast dohotka u zaštićenim industrijama1. Vrste efekata carinaPlatnobilansni efekat:

ogleda se u smanjenju uvoza i odliva deviza; najveći je kod prohibitivne carine;Valutni efekat: carina djeluje na smanjenje uvoza putem poskupljenja uvozne robe, slično selektivnoj devalvaciji;Efekat na realokaciju resursa: carina realocira resurse u pravcu manje efikasnih grana industrije;2. Grafička analiza osnovnih efekata carina Efekti carina se razlikuju u određenoj mjeri u zavisnosti da li se radi o velikoj ili maloj zemlji.Malom zemljom smatra se ona koja ne može uticati na odnose razmjene tj. koja je “price taker”. 2. Grafička analiza osnovnih efekata carina2. Grafička analiza osnovnih efekata carinaS – domaća ponuda;D – domaća tražnja;Q – količina;P* - cijena (zapravo svjetska ponuda) u uslovima slobodne trgovine (bez carine);P – cijena uvećana za carinu (t – “tariff”);2. Grafička analiza osnovnih efekata carinaPotrošačev gubitak

A + B + C + DDobitak domaćih proizvođača (redistributivni efekat)

APrihod vlade (fiskalni efekat)

CEfekat na blagostanje

- (B + D)3. Argumenti za carinsku zaštituArgumenti za carinsku zaštitu:neekonomski argumenti – politički ili vojni;ekonomski argumenti - pogrešni ili potencijalno korektni;3. Argumenti za carinsku zaštituEkonomski argumenti - pogrešni: merkantilistički argument (“čuvanje novca kod kuće”) – izjava A. Linkolna; interesi posebnih grupa; konkurencija jeftinog inostranog rada; argument retorzije (odmazde) ili cjenkanja;3. Argumenti za carinsku zaštituEkonomski argumenti - potencijalno korektni: zaštita mlade industrije (“infant industry argument” – A. Hamilton);poboljšanje odnosa razmjene; povećanje zaposlenosti u zemlji (“beggar-thy-neighbour policy”);

1. Uvodna razmatranja razvoj savremene teorije ekonomske integracije u periodu nakon II s.r.;pionirsko djelo – Jacob Viner (Džejkob Vajner) “Teorija carinske unije” (1950.);prvobitno dio teorije međunarodne trgovine; 2. Pojam i vrste ekonomskih integracijaDefinicija:

Međunarodna ekonomska integracija (MEI) predstavlja proces ili dostignuti nivo institucionalnog povezivanja zemalja, na bazi reciprociteta, najčešće u regionalnim razmjerama, posredstvom liberalizacije razmjene i/ili liberalizacije kretanja faktora proizvodnje. 2. Pojam i vrste ekonomskih integracija

2. Pojam i vrste ekonomskih integracijaElementi definicije: proces ili nivo (dinamička kategorija) institucionalno povezivanje reciprocitet u pravima i obavezama regionalni nivo (dominantan) liberalizacija trgovinskih i drugih tokova 2. Pojam i vrste ekonomskih integracija Pojmovi vezani za MEI:RTA – regionalni trgovinski aranžman

(Regional Trading Arrangement)multilateralizam, regionalizam, bilateralizamregionalizam / regionalizacija 3. Aspekti ekonomskog integrisanja trgovinski aspekt – robna razmjena (dominantan aspekt);netrgovinski aspekti – monetarni aranžman, fiskalni aspekt, kretanje radne snage, kretanje kapitala, transfer tehnologije; 4. Motivi ekonomskog integrisanja Motivi za ekonomsko integrisanje:politički motivi (“prikriveni)trajni mir;politička stabilnost;politička prevlast;ekonomski motivi (“vidljivi”)šire tržište;povećanje produktivnosti;ekonomija obima;promjena privredne strukture;bolja pregovaračka pozicija; itd. 5. Stepeni ekonomske integracijeMEI je dinamička kategorija – raste i razvija se;više stepena ekonomske integracije;najprihvaćenija podjela – autor Bella Balassa;Stepeni:(preferencijalni trgovinski sporazum - PTA)zona slobodne trgovine (FTA)carinska unija (CU)zajedničko tržište (CM)ekonomska unija (djelimična ili potpuna) 5. Stepeni ekonomske integracijeZona slobodne trgovine(FTA – Free Trade Area)Karakteristike:slobodno kretanje robe (ukidanje svih trgovinskih barijera);zadržavanje pojedinačnih carinskih tarifa;pravila o porijeklu robe;Primjer: EFTA, LAIA 5. Stepeni ekonomske integracijeCarinska unija(CU – Customs Union)Karakteristike:

slobodno kretanje robe (ukidanje svih trgovinskih barijera);zajednička carinska tarifa;podjela carinskih prihoda;Primjer: MERCOSUR5. Stepeni ekonomske integracije Zajedničko tržište(CM – Common Market)Karakteristike:slobodno kretanje robe (ukidanje svih trgovinskih barijera);slobodno kretanje faktora proizvodnje (rada i kapitala);zajednička carinska tarifa;Primjer: CARICOM5. Stepeni ekonomske integracije Zajedničko tržište – integracija sa “četiri slobode”: sloboda kretanja robe, usluga, ljudi i kapitala.

zajedničko tržište ≠ jedinstveno tržišteJedinstveno tržište – “unutrašnje” tržište, tržište svojstveno jedinstvenoj državi.5. Stepeni ekonomske integracije Djelimična ekonomska unijaKarakteristike:slobodno kretanje robe, usluga i faktora proizvodnje;zajednička vanjskotrgovinska politika;harmonizacija fiskalne, monetarne, industrijske i drugih ekonomskih politika;5. Stepeni ekonomske integracije Potpuna ekonomska unija Karakteristike:slobodno kretanje robe, usluga i faktora proizvodnje;jedinstvena valuta (monetarna unija);jedinstvena ekonomska politika;nadnacionalne institucije;Primjer: Evropska unija5. Stepeni ekonomske integracije Svjetska „zdjela špageta” 6. ZaključakMEI – proces ili dostignuti nivo institucionalnog, regionalnog ekonomskog integrisanja na osnovu liberalizacije trgovinskih i/ili drugih ekonomskih tokova;ekonomsko integrisanje pokreću snažni politički i ekonomski motivi;MEI je dinamička kategorija – raste (novi članovi) i razvija se (novi aspekti);