Методи на

криминалистичката

психологија

Криминалистичката психологија во својата пракса користи голем број посебни, специјализирани методи и техники, кои што произлегуваат од општите и може да се применуваат, на пример една посебна техника може да се користи и при опсервација и при експеримент.

Или, доколку се користи проективна техника, тогаш се бара од испитаникот да даде интроспективно доживување за моментот на извршување на делото, или ако се работи за жртвата се применува интроспекција, со цел да се присети на околностите во кои била нападната.

Криминалистичката психологија се карактеризира со методолошки пристап кој пред се се фокусира на индивидуалната манифестација на криминалитетот врзана за личноста на извршителот, но и на личноста на жртвата, како и другите актери и целата ситуација на извршеното кривично дело.

Една солидна криминогенеза не може да се замисли без постоење на психолошки наод и психолошка експертиза. Постои поврза-ност помеѓу општите концепции и општите методи на кримина-листичката психологија и посебните истражувачки методи.

Оваа условеност и поврзаност е детерминирана особено кога станува збор за примена на специфични истражувачки техники и инструменти кои имаат научна димензија и стандардизи психометриски принципи на оценување и толкување.

Метод на индивидуални случаи (МИС)

Методата на индивидуални случаи го проучува криминогеното однесување ограничувајќи се на помал број случаи кои мораат да бидат типични по својот карактер и својата појавност.

Оваа метода е аналитичка и индуктивна бидејќи поаѓа од конкретна активност на криминогеното однесување. Во америанската литература се сретнува како "case method" или "life history method".

Проучувањето co помош на оваа метода се врши тимски во соработка на повеќе лица, стручњаци за различни аспекти на човековата личност.

Во основа на МИС - методата с проучување на личноста на криминалецот со опфат на генетските карактеристики, објективните и субјективните околности кои ги предизвикале деликвентните постапки или "ситуациите" на делото на деликвентот.

Поединецот се подвргнува на сестрано испитување и проучување кое се однесува како на процесот на развој на личноста, така и на времето на извршување на делото.

Откако ќе се дознаат значајните елементи за етиологијата и времето на извршување на делото, деликвентот се подвргнува на вкрстена анализа - cross sectional.

Тоа испитување треба да придонесе за добивање на

основните податоци за староста, полот, занимање, место

на раѓање, место на живеење, семејна состојба и односите

во семејството, материјална состојба, општествен статус,

степен на образование, поранешни престапи и казнувања.

Другиот дел се однесува на психолошкиот профил на

личноста на деликвентот, одредување на цртите на

личноста, интелигенцијата, емоционалната стабилност и

зрелост, фрустрационата издржли-ост, како и неговата

волева и мотивациска структура.

Посебен дел на испитувањето опфаќа проучувањето на мотивите за извршуање на конкретното криминално дело.

После тоа се разработуваат ситуационите елементи на извршеното кривично дело, како што се: условите кои предходеле и го условиле делото, условите под кои е извршено делото (отежнителни и олесниелни), податоци за жртвата и сите криминолошки релевантни елементи.

Оваа метода овозможува изучување на индивидуалните аспекти и разновидност, а собирањето на податоците се овозможува со примена на интервју (како на извршителот, така и на жртвата како и на другите индивидуи поврзани со случајот).

Потоа, се прави анализа на содржината на судските и криминолошките досиеја. Следува подвргнување на психолошко тестирање со примена на соодветни техники и инструменти.

Врз основа на сето тоа се оформува психолошко досие - case record, кое го користи крим - полицијата и обвинителството.

Во досието постои целосен психолошки наод за деликвентот, општа слика за неговиот живот, се изнесуваат одредени влијанија врз неговото оформување како криминогена личност, се одредуваат условите кои погодувале на неговото криминогено однесување, се дава структурата на неговата личност, како и заклучок и предлог за понатамошно делување.

Методата на индивидуални случаи може да се врши и со користење иа лична биографија - life records, особено кога

осомничениот е во бегство, или сеуште не се знае кој е извршител на кривичното дело (W. Healy, A. Bronner, R. E. Park, J. L Gillin).

Bo врска co воспоставувањето и примената на МИС -методата, особен придонес му се припишува на американскиот психолог и криминолог Хејли (W. Healy). Тој спроведувал психолошки истражувања на голем број, индивидуални случаи и тоа го пренел во криминологијата, (W. Healy, The Individual delinquent, Boston, 1917).

Оваа метода ce фокусира на поедиечните форми и елементи на криминогениот чин. Кон тоа води секоја индивидуална анализа на длабинско проникнување на проблемот и прикажување на неговата суштина. Тоа е првата фаза.

Другата фаза е синтетичка, а деликвентот го прикажува целосно со сите негови карактеристики, односи во средината воо која живее и работи, како и неговото манифестно однесување.

МИС - методата може да се применува за проучување на помали и поголеми групи на деликвенти, чии што примерок може да биде одреден намерно или случајно.

Групното испитување се состои во проучување на поединечни случаи од одредена група (како репрезенти), со тоа што во резултатите од испитувањето се даваат податоци за целата проучувана група (студиите за одредени банди, мафијашки формации и слично, студиите на Thracher, Е. Babardus, W. Whyte и др.).

Овој вид на групни проучувања се спроведуваат најчесто во затвори, казнено поправни и воспитни установи, во кои се извршуваат кривичннтс санкции од инсти^ционален карактер.

Методата на индивидуален случај е особено значајна за правилно спроведување на принципот на индивидуализација на кривичната санкција, како во фазата на нејзиното изрекуван така и при одредување на најефикасен третман во процесот на реадаптација и ресоцијализација на осудените лица.

Имајќи го тоа во вид надлежните органи кои решаваат конкретни кривични дела во различни степени на кривичната процедура, како и установите во кои се извршуваат кривичните санкции би требал претходно да имаат целосно психолошко досие за деликвентот и неговата личност.

Оваа метода e една од основните посебни методи во Криминалистичката психологија, при што треба да iv нагласи двка со нејзина помош се откриваат само непосрсдни чинители на деликвентното однесување, но не и причините за криминалитетот како општествена појава во дадена социјално-културна средина.

До такви сознанија се доаѓа со изучување на криминалитетот како масовна појава со други методи и техники. Меѓутоа, мора да се знае дека изучувањето на индивидуалните случаи е прва и нужна фаза, после која следи другата фаза -изучување на криминалитетот како посебен феномен во светлината на неговите економски, класни и други структурални интерпретации," (М. Милутиновиќ, 1976).

Клиничка метода

Клиничката метода претставува посебна форма на методата на индивидуални случаи, a се разликува според тоа што се спроведува во услови кои се аналогни на клиничките.

Оваа метода се нарекува уште и антрополошка, односно антроподинамичка, бидејќи поаѓа од стојалиштето дека криминогеното однесување извира од човековата личност и е производ на неговата конституција, (М. Pelaez).

Изразот "клиничка", не треба да се поистоветува со медицинска клиника, туку со посебни услови и институции каде се даваат индивидуални дијагнози со цел да се отстранат некои психофизички нарушувања, (во некои земји постојат т.н.р. "правни клиники", во рамките на правните факултети, каде студентите работаат практични вежби, (М. Аќимовиќ, 1988).

Клиничката метода е продлабочено проучување на индивидуалниот случај и се спроведува во шест фази:

Медицинско, психолошко и социјално испитување;

Утврдување на криминолошка дијагноза;

Социјална прогноза;

Примена на соодветен третман;

Социјално рекласирање; и

Интер-претација и воопштување врз основа на добиените податоци доби-ени со ова индивидуално испитување, (М. Милутиновиќ, 1976).

Во првата фаза се вршат низа испитувања за да се добие целосна слика за психофизичката состојба на деликвентот.

Целта е да се проникне во личноста на деликвентот и да се постигне уживување со неговата ситуација, а на тој начин да се сфати неговото криминогено однесување.

Се користат многу техники: интервју, се бележат автобиографските податоци, се собираат различни изјави и белешки од сослушувања и слично.

После тоа,деликвентот се подвргнува на психолошко тестирање со соод-ветни психодијагностички инструменти, лабораториски испитувања, фонографско испитување и т.н.

Во втората фаза се поставува дијагноза, со која треба да се утврди дали кај испитаникот (деликвентот), постои состојба на опасност.

При тоа, треба да се разграничи таа состојба на опасност, дали е предизвикана од внатрешни фактори (психопато-лошко нарушување), или од надворешни фактори, кои делувале во континуитет и се појавиле случајно.

Степенот на опасност ќе биде поголем доколку се доминантни ендогените фактори, (Di Tullio, 1967), при што психичката состојба може да биде нарушена до степен на загрозеност на јавниот ред и сигурноста на луѓето.

Тоа се утврдува со проценување на криминалниот капацитет и можноста од социјална адаптација. Состојбата на опасност се манифестира низ две форми: како хронично опасна состојба и како заканувачко опасна состојба, (М. Аќимовиќ, 1988).

Во третата фаза се дава прогноза, односно се предвидува идното однесување на деликвентот. За да се постигне тоа, треба да се знаат (предвидат) идните ситуации и услови во кои ќе се наоѓа деликвентот. Може да се применат повеќе техники: интуитивна прогноза, прогностички табели, MMPI (Minnesota Multiphasio Personality Inventory), Кварцеусова прогностичка скала и т.н.

Bo четвртата фаза се изготвува програма на постапување со деликвентот, односно се зацртува конкретен третман. Бидејќи најчесто се работи за осудено лице на кое му е изречена одредена кривична санкција, третманот мора да се усогласи со третманот на судската одлука.

Во оваа фаза клиничката метода преоѓа во областа на пенологија и затоа треба да се има во вид реедука-тивната програма за осудениците, така што и едниот и другиот третман треба да функционираат како една целина.

Третманот опфаќа перманентна опсервација на осуденикот и примена на психотерапевтски техники, групно или индивидуално. Тоа зависи од претходната проценка на типот на личноста на кој припаѓаат затворениците: случајни деликвенти, конституционални или душевно болни.

Петтата фаза означува повторно вклучување на осуде-никот во општеството, или социјално рекласирање (постпенална помош).

Оваа фаза опфаќа советодавен дел и материјално -социјален дел (обезбедување на вработување, привремено сместување, решавање на семејните пробдеми и сл.).

Шестата фаза значи заокружување на индивидуалниот случај со давање соодветна интерпретација, воопштување и носење заклучоци за целата постапка.

Метода на проучување на документацијата

Co оваа метода се спроведува анализа на содржината на целата документација. Оваа метода секогаш е дел на претходно елаборираните методи, но може да се користи одделно за специфични цели.

Документите се однесуваат на процесот на едукација на испитуваното лице, здравствена документација, психолошка документација, документација за неговата професио-нална ангажираност, друга лична документација и т.н.

Целта на проучување на документацијата се состои во стекнување целосна слика за психолошките компоненти на настанот за кој се товари лицето против кое е покрената истрага.

Документите како што се: дневник, писма, стручни трудови, белешки од лична природа и слично, често пати нивната психо-лошка анализа може да даде значаен одговор за мотивацијата на извршеното дело.

Се анализира како манифестната содржина. така и латентната содржина на документацијата, што може да I даде значајни аргументи за тоа дека се работи за убиство, а не за самоубиство, на пример.

Се разбира дека примената на оваа метода бара висока стручност на психологот, кој треба да поседува специјализирани знаења од оваа област за да изврши психолошка анализа на деталите од расположливата документацнја за деликвентот или за жртвата.

Метода на психолошко толкупање на

исказот

Методата на психолошко толкување на исказот ги користи сите расположливи податоци од процесот на сослушување како на оној што се терети за извршсно кривично дело, така и на жртвата и на свсдоците кои се повикани.

Самото сослушување претставува специфична психолошка констелација, на тензија, испомешани перцептивни доживувања, многу емоции, а сето тоа преточено преку вербални и невербални пораки, кои психологот треба да знае да ги толкува на високостручно ниво.

Се разбира, тие толкувања во форма на психолошки наод сослушувањето, се тоа каде се даваат од дел од судската документација исказите.

Психолошкото толкување на исказот укажува на поврзаноста или неповрзаноста на вербалниот дел (искажаните зборови) и невербалниот дел (фацијална експресија, мимика, пантомимика

Се дава психолошко толкување на реакциите на лицата кои се повикани на сослушување, детално се анализираат движењата на лицето (очите, устата, изгледот на челото, веѓите, трепкањето. насоченоста на погледот, ноздрвите и т.н.).

Освен тоа, се анализираат движењата на телото и екстремитетите, од што може да се заклучи за искреноста и скриените емоции на дадениот вербален исказ.

Нервозното преместување на нозете упатува на обид да се пригуши вистинската емоционална состојба.

Треба да се напомне дека ваквата опсервација треба да се огради кога се во прашање рецидивни случаи, ментално ретардирани и лица со тешки психопатолошки нарушувања.

Метода на реконструкција на настанот

Методата на реконструкција на настанот се спроведува тимски (форензичари судски патолог, судски психијатар. форензички психолог, полициски психолог), а основната цел е репродукција на случувања кои предизвикале кривично дело и да се потврди или да се отфрли верзијата која ја дава осомничениот или сведоците.

Реконструкцијата се одвива во две фази: мисловна или хипотетичка и реконструкција на местото на извршување на кривичното дело.

Мисловната реконструкција се одвива преку формирање хипотетички судови за настанот, а врз основа на собраните докази (оружје, траги од крв, отисоци на прсти, делови од облека, разни други прсдмети и т.н.), во комбиација со исказите на сослушаните лица.

Се зема во вид психолошката состојба на учесниците, степенот на страв, a се прави и проценка на мотивациската констелација со примена на соодветни психо-дијагностички техники и инструменти.

Реконструкција на местото на извршување на кривичното дело со сите учесници на настанот и доказните средства, се презема кога со мисловната реконструкција не се обезбедува валидно решение, кога исказите на сведоците се контрадикторни, кога постои сомневање во веродостојноста на исказите на обвинетиот, а не постојат други докази за потврдување, (Р. Миловановиќ, 1995).

Метода на контролни прашања

Методата на контролни прашања - CQT (Control Questionary Test), се користи при сослушување на обвинетиот или сведоците во рамките на истрагата на кривичното дело.

Многу често оваа метода се користи при подвргнување на осомничениот на тест за откривање на лагата - полиграф ("lie detector"), за чија примена подетално ќе се елаборира во другите содржински целини.

Оваа метода се реализира со помош на прашалник кој содржи директни и контролни прашања. Контролните прашања се така составени што се очекува дека испитаникот ќе даде лажен одговор

Методата на контролни прашања има за цел да ја открие вистината со помош на неколку прашања кои се наоѓаат помеѓу ирелевантните прашања за кои веќе вистината е евидентна (име и презиме на испитуваниот, датум и место на раѓање, работно место и т.н.).

Контролните прашања, се всушност релевантните прашања и тие можат да бидат прашања на комплексот од вината. Прашањата се поставуваат по одреден редослед, на пример од 1 до 10

Се започнува и се завршува со ирелевантни прашања кои не го поттикнуваат испитаникот на размислување, а на секое прашање треба да одговори со "да", бидејќи одговорите се неоспорена вистина. "Но, прашањата 3 и 5 се релевантни, тие се однесуваат на убството и се предмет на главниот интерес од испитувањето.

Сите останати прашања, внесувајќи ги тука и контролните и коплексот на вината, служат за главната цел, т.е. утврдување

Називот полиграф е скратеница од ознаките за основнитр психофизиолошки промени на организмот кои со нсговата примена се предизвикуваат: pneumo-cardio-sphygmo-galvanograf,(L. Tent, Psychohgische Tatbestands diagnostik).

Дали испитуваната личност ја зборува вистината на прашањата под број 3 и 5?

Доколку не ја зборува вистината, се забележува возбудување и промени во реакциите. Прашањето број 7 e контролно и мора да се однесува на некое друго кривично дело, a не е предмет од главен интерес на испитувачот.

Тоа прашање треба да биде конструирано за да го смета за важно и на него за-должително да одговори со "не", и тоа одговорот да биде лажен". (Д. Јосифоски, 1995). Во продолжение е даден претпоставен пример за составување прашања според CQT - методата, преземен од разработката на Душан Јосифоски

Дали се викате Бранко Горѓиевски?

Дали сте роден 1958 ?

Дали знаете кој го убил Ристо Ристевски ?

Дали живеете во Скопје ?

Дали вие го убивте Ристо Ристевски ?

Дали понекогаш се возите со автобусите на градскиот сообраќај?

Дали било кога нешто во животот сте украле ?

Дали по професија сте водоинсталетер ?

Дали синоќа го убивте работоводителот Стеван Стеваноски?

Дали сте завршиле основно училиште ?

(Извор : Пошироко од Д. Јосифоски, Криминалистичка психологија,Скопје, 1995)

Постои и дополнително контролно прашање кое се нарекува "комплекс на вината"

Извршеното кривично дело за кое се прашува е измислено, такашто испитаникот стекнува впечаток дека навистина е извршено и дека и тоа му се става на товар. "Ова дело по начинот по начинот наизвршување треба да биде полесно од главното кривично дело кое што е предмет на обработка, но треба да се однесува на слична интерпретација со вистински стореното кривично дело." (Д. Јосифоски, 1995)

Метода на нагласен (совладувачки)

притисок

Методата на нагласен притисок POT (Overwhelming Pressure Test) - за прв пат била применета од страна на Келер (1931), кога воспоставил програма за систематско испитување на банкарските службеници во Чикаго, со цел да се процени нивната склоност кон кражби и проневери.

Оваа метода се применува кога податоците за кривичното дело сеуште не и се познати на јавноста, бидејќи основната цел е откривање на затаени деликти (3. Росо,1987).

Начинот на проценување со методата на нагласен притисок (POT), се спроведува со помош на однапред составен прашалник кој е составен од десет прашања, од кои само едно прашање се поврзува со деликтот, а останатите прашања, иако се слични немаат врска со деликтот и со сторителот.

Содржината на прашањата се осмислува поаѓајќи од факти за постоење кривично дело, како и од претпоставки за одредени факти за кои се смета дека се прикриваат.

Редоследот на прашањата, како и нивната содржина треба да има психолошка, логичка и криминолошка основа и затоа составувањето на прашањата бара големо стручно знаење и искуство (Д. Јосифоски, 1995).

Како и методата на контролни прашања (CQT), и оваа метода се применува при испитување со полиграф, но може да се примени и одделно во контекст на конкретна цел.

За да биде успешна примената на оваа метода важен услов е тајноста на деталите од увидот за кривичното дело.

Сите прашања се поставуваат одвоено со иста интонација на гласот, едно по друго. за да се избегнат случајните реагирања и за да бидат добиеннте резултати поверодостојни. Во пракса, секогаш се подготвуваат повеќе прашалници заради обезбедување сигурност.

Индиректната метода на наглассн притисок помага да се дознае што се случило, кога и кадс, со помош на кои средства е извршено делото, кој е извршитсл и т.н.

Постојат поголем број тестови кои се користат при нејзината примена:

Тест за видот на кривичното дело;

Тест за предметот со кој е извршено кривичното дело;

Тест за висината на сумата (на украдени пари);

Тест за времето (на извршување на кривичното дело);

Тест за староста (за идснтификација на лица со лажни документи);

Тест за имињата (каква с реакцијата на името па жртвата);

Тест за начинот на извршувње на делото;

Локационен тест (утврдување) локација каде е извршено кривичното дело);

Идентификационен тест (кога треба да се идентификува сторителот, помагачот или жртвата);

Генерален тест (ориентација, селекција и насочување кон сомнителното лице);

Тест за проверка на изјавата од кривичната пријава (кога оштетениот поднесува пријава која не е убедлива);

Тест за проверка на сведочењето (кога изјавите на сведокот се спротивни на фактите за кривичното дело);

Тест на асоцијации (кој се применува за подлабински психолошки промени, особено за мотивацијата).

Постои и Визуелна метода на нагласен притисок, а истата се практицира на тој начин што на испитаникот (сторителот. сведокот или жртвата), му се прикажуваат предметите или лицата во врска со кривичното дело и тоа во живо, на фотографии или видео снимки.