MIA, MORTEN OG miljøet

Miljøskule 3

EndElEg hEimE att?

Eg har vorE på Ein lang, finflytur: CapE town, KolKata, BangKoK,

SydnEy, SuraBaja, ulan Bator, ChiCago, montEvidEo.

Kor mangE tonn Co2 har du øydElagt

jorda mEd?vi KjøptE

miljøKvotE.

vi Kan iKKjE fortSEtjE Som før.

jorda tolEr dEt iKKjE!

jammEn, Eg får aldri SjanSEn att. onKEl og tantE

BEtaltE turEn.

Ein plaStKorK!

Kva SKal du mEd han?

plaSt Kan BruKaSt om att. Bra for miljøEt.

vi druKnar i KlimaproBlEm. og du Samlar på Ein litEn plaStKorK?!

�

jammEn, Eg får aldri SjanSEn att. onKEl og tantE

BEtaltE turEn.

Eg vErt hEilt fortvila ovEr Kva vi

mEnnESKE driv mEd ...

nytt, nytt, nytt!

KaSt!

Kvifor iKKjE liKE godt KaStE KlEda i

ButiKKEn? Så SlEpp dEi å BErE KlEda hEim?

vaKSnE flyg til møtE Kvar dag. dEi vErt

Så SlitnE at dEi flyg ovEr hEilE vErda for å

KvilE SEg.

ting ting ting ting ting ting ting

ting ting ....

ingEn dag utan Krig.

for Ei vErd vi lEvEr i ...

og du Samlar på BruSKorKar! tEnKjEr du iKKjE litt Smått?

til land EttEr land EttEr land mEd varEr og varEr og varEr

�

Bli mEd inn til mEg. Eg SKal viSE dEg noKo. vi haddE Ei oppgåvE på SKulEn mEdan du var

BortE. om KlimaEt.

oK. Så SKal Eg viSE dEg

noKo EttErpå.

dEt Blir varmarE på jorda. dEt går

iKKjE Bra. lES hEr.

DRIVHUSEFFEKTENatmosfæren vert ofte samanlik-na med eit drivhus. Sola sender energi til jorda, som vert varma opp. jorda sender det meste av varmen ut i verdsrommet att. men ein stor del av desse varmestrålane frå jorda vert fanga opp av skyer og gassar i atmosfæren, og dette fører til ekstra oppvarming av bakken. det er bra, for elles ville det ha vore veldig kaldt på jorda.

DET VERT VARMAREdrivhuseffekten er ei årsak til at vi kan leve på jorda. Balansen mellom livet på jorda og atmosfæren er utvikla over lang tid. det nye som har skjedd, er at vi menneske lagar for mykje av dei gassane som fangar varme. temperaturen stig. levekåra til menneska, plantene og dyra på jorda vert no endra så fort at det er stor fare for skadar. arter kan bli utrydda. nokre stader får

meir flaum, andre stader meir tørke. mange stader kan det verte vanskelegare å drive jordbruk og skaffe mat og vatn. havet stig. fleire land, der det bur mange menneske, kan risikere å bli setne under vatn. fleire kan bli sjuke. havet vert surare. Syre løyser opp kalk og øydelegg skala til dyr. Korallrev, skaldyr og dyreplankton er trua av dette. Kva vil skje med maten til fisken? Kva vil skje med næringskjeda i havet?

VI KAN GJERE NOKO!vi kan snu. i noreg aukar utsleppa av karbondioksid (Co2) frå transportsektoren og oljeverksemda. Korleis kan vi redusere utsleppa? det store forbruket i dei rike landa aukar stadig. produksjonen, transporten bruken og handteringa av avfallet er ei belastning for miljøet. Kva kan vi gjere?

Sjå figuren med forklaring på www.miljostatus.no, drivhuseffekten.

�

AlUMINIUMI bauksitt finn vi mykje aluminium. Aluminium er lett, mjukt, sterkt og rustar ikkje så fort. Det kan blandast med andre metall om vi vil ha det mindre mjukt. for å lage eitt tonn aluminium trengst det mellom tre og sju tonn bauksitt. Bauksitt er ei jordart som må gravast opp frå bakken, og det blir store sår i landskapet.

for å lage reint aluminium trengst det mykje energi. fordi noreg hadde så mykje billeg vasskraft, starta vi tidleg med å lage aluminium. aluminium kan brukast igjen og igjen. å resirkulere aluminium krev berre 5–10 prosent av den energien som skal til for å framstille aluminium frå bauksitt. då sparar vi pengar, energi og miljøet.

aluminium blir brukt til kyllingformer, hermetikkboksar, folie, brusboksar og kraftleidningar. det trengst òg mykje aluminium i produksjonen av syklar, bilar, fly, båtar og master.

aluminium Kan BruKaSt om att

til myKjE. lES hEr.

får Eg lånE pC-En din? Eg har Eit dømE på gjEnvinning.

tryll i vEg, mortEn!

Bli mEd hEim til mEg. Eg har

mEir å SynE dEg.

Eg SEr poEngEt mEd gjEnvinning. mEn noKo

Er liKE fullt fEil: vi lagar for mangE ting!

�

Eg SKal SynE dEg Kva vi Kan lagE av ting

Som Er SortErtE og Samla inn.

tEnK dEg Ein SirKEl EllEr Spiral

EllEr loop ...

�

100%

9�,7% 90,1% 7�,�% 70,�% 78% ��% 7�%

9�% 8�%

GODE RESUlTAT:

når vi brukar materialane om att, brukar vi mindre energi enn når vi lagar nye. når den mest brukte energikjelda i verda er olje, er det viktig med gjenvinning for å minke utslepp av Co2.

mindre avfall blir lagt på fyllingar. dei lagar metangass som er med på å auke drivhuseffekten. frå fyllingar kan det òg lett sige vatn, som kan ha med seg farlege kjemikal.

mindre avfall vert brent på bål og i småomnar, som lagar mykje forureining. moderne forbrenningsanlegg forureinar lite.

Sortering og gjenvinning gjer at materialane kan gå rundt og rundt i eit krinsløp. då treng vi ikkje hente nytt frå naturen heile tida.

•

•

•

•

KRINSløp ER bRAKjeldesorteringaviser, plastposar og bilfelgar er laga av ulike materialar som papir, olje og aluminium. tinga må sorterast for at vi skal kunne bruke materialane om att.

materialgjenvinningdet betyr å bruke om att dei materialane som tinga er laga av.

hEr SEr du Kor myKjE avfall Som Er Samla inn og Som Blir til noKo nytt!

dEt nyttar!

ha dEt! Eg må hEim og tEnKjE ...

Så myKjE vErt panta!

tal f

rå 2

006

7

Kva driv du mEd?

Eg vil SynE dEg noKo! dEttE fann

Eg hEimE hoS mEg ...

84 ting av plaSt Som dEt Er SåpEr og

KrEmar i! frå BadEt og KjøKKEnEt ... vi druKnar i ting.

dEt Er moglEg. mEn dESS viKtigarE

å BruKE matErialanE på nytt!

hjElp! SyStEra mi! Eg toK SjampoEn hEnnar ...

du Kan jo vEntE til dEt Er tomt! vi går inn til dEg.

SyStEra mi SKjønar SEg iKKjE på vitSKapElEgE

forSøK.

8

AVFAllSpyRAMIDEN

MILJØMERKET

no SKal Eg viSE dEg dEt viKtigaStE: å hindrE at dEt vErt Så

myKjE avfall frå StartEn av! lES hEr.

mindre avfall er det beste

vi kan gje bort det vi ikkje vil ha lenger

materialgjenvinning og kompost

vi kan brenne avfall og lage energi

fyllingar vil vi ha minst av

avfallsreduksjon

ombruk

materialgjenvinning

Energiutnytting

deponering

FOR å lAGE DENNE pC-EN, TRENGST DET:1500 liter vatn

250 kilo fossilt brenselsom gir 720 kilo Co2-utslepp

22 kilo kjemikaliar

VI KASTARvi kasta 9,7 millionar tonn avfall i noreg i 2005. det er avfallet frå hushalda som aukar mest.

Kvar person kasta over 414 kilo med avfall frå hushalda i 2006. for ti år sidan var talet 270 kilo.

mange har betre råd og kjøper meir. dei kastar tinga sine fortare enn før. varer vert frakta langt borte frå. det fører til mykje emballasje. alt som blir laga, krev bruk av energi. Ein kan si at det går varmt føre seg i dei rike landa.

MIA HAR 7 RåD FOR MINDRE CO� - UTSlEpp1. Bruke tog, buss, trikk, sykkel og føtene oftare.2. Bruke fly og bil sjeldnare.3. Sjå om ein ting kan reparerast før du kastar han.4. Bruke kle og ting litt lenger før du kjøper nye.5. Sortere det du skal kaste. avfall kan bli til noko.6. Kaste på rett stad.7. Pante flasker og boksar.

UNøDVENDIGE TING?Kva er det mest unødvendige du har?her er mias:

når du ser Svanemerket på ein ting, betyr det at han er nøye kontrollert og at han er miljøvennleg.

AVFAllSpyRAMIDEN

EE-produkt kan gjenvinnast, men først kan vi kanskje reparere dei og bruke dei om att.

9

lEVER EE-

AVFAll HER!

GRATIS

Kva SKal du mEd Ein ny moBiltElEfon?

du har jo Ein frå før?

dEt Er Ei gåvE. myKjE BEtrE Enn min.

Ein tElEfon lagar 75 Kilo mEd avfall.

mEn han tEK godE BilEtE og noKSå Bra film

Kvar Er SKiltEt?

SKiltEt?

om at vi Kan lEvErE moBiltElEfonar hEr når

dEi SKal KaStaSt ...

vi går hEim til mEg og Et.

dEt har fallE nEd. hEr Er dEt.

Så Kan du ta BilEtE av

BrødSKivEnE dinE.

10

EE hEr, EE dEr, EE ovEr alt

Sjå dEt BilEtEt! firE gongEr Så høgt Som oSlo plaza. hEr

Står dEt om EE-avfall.

FIRE GONGER Så HøGT SOM OSlO plAzA

Så mykje elektrisk og elektronisk avfall blir samla inn på eitt år. det går til gjenvinning.

materialane kan brukast om att.

GJENVINNING AV MObIlTElEFONAR EE-AVFAllEE-avfall er avfall frå elektriske og elektroniske produkt, altså ting som brukar straum frå nettet eller frå batteri for å verke. EE-avfall inneheld stoff som kvikksølv, kadmium og brom. når vi leverer det inn, blir stoffa handsama rett, så dei ikkje skader miljøet.

mange småapparat blir ikkje leverte inn. det er dumt, for dei inneheld mykje gift i høve til storleiken. det er slikt som mo-biltelefonar, elektroniske leiker, ur, radioar, barbermaskinar og hårfønarar. Sparepærer og lysrør inneheld kvikksølv, som er giftig. Batteri kan innehalde nikkel, kadmium og bly.

Slik kan vi levere EE-avfall:leiker: i ein leikebutikk.lysrør og lyspærer: i butikkar der slikt blir seld.mobiltelefonar: i butikkar der dei blir selde.regel: vi treng ikkje levere tinga akkurat der vi har kjøpt dei, men i ein butikk som sel same type ting.vi kan òg levere alt på ein gjenvinningsstasjon.

1. Batteriet blir teke ut.2. resten av mobiltelefonen går i ein varm kjele. plasten brenn opp.3. metalla i telefonen smeltar.

4. dei blir til ein metallklump som kan innehalde kopar, gull, palladium og sølv.5. Det fins metodar som skil koparen frå dei andre metalla.6. metalla blir selt vidare og blir til nye ting.7. ladarar og leidningar blir òg tekne frå kvarandre, så plast og metall kan gjenvinnast.

vi tEK BilEtE av EE-ting hEimE

hoS mEg.

alt dEttE Blir EE-avfall

Ein gong.

11

BLOGGEN TIL MIA

KlASSEN MIN

her ser de eit bilete av klassen min og meg.

det er frå då vi var på sykkeltur i fjor. morten

tryna i ein bekk. han sa at han berre skulle

drikke litt vatn. når skulen sluttar, skal tolv av

oss på sykkelferie i ei veke! med telt!

lAG MINDRE AVFAll!Kom med forslaga dine!

Hallo!Er de klar over at det er fem års klagerett på mobiltelefonar? få telefonen reparert i butikken – ikkje kast han!helsing mia

Hei, Mia!Bra nokon tek opp dette. der eg bur er det ein stor park, og der bruker veldig mange eingongs-grillar. Kven har ei betre løysing?helsing undrande

Grilltil undrande! lag ein stor felles grill i parken – eller bruk turgrillar. dei kan brukast igjen og igjen. Ei anna sak. på gata går folk rundt med store pappkrus og drikk kaffi. Pappkrusa går garantert ikkje i papirinnsamlinga. Kor mange tonn blir det? helsing mia

loppemarknadhei, mia. Eg rår alle til å gå på loppemarknad. Eg fann ein kommode med tolv små skuffer, som eg har måla. han er perfekt på rommet mitt. helsing nøgd

1�

MIASkule: går i 10. klasse.

Sysken: Storesyster som

trur ho er sjef.

Interesser: musikk, naturen

og jorda, treffe venner og

krangle med morten :)

Gode peikarar

Miljøstatus i Noregwww.miljostatus.no

Statens forureiningstilsyn www.sft.no

Noregs forskingsråd www.forskningsradet.no

polaråretwww.polararet.no

Norsk polarinstituttwww.npolar.no

Senter for klimaforskningwww.cicero.uio.no

Havforskingsinstituttetwww.imr.no

bjerknessenteret for klimaforskning

www.bjerknes.uib.nolågutsleppsutvalet

www.lavutslipp.noFN sitt klimapanel

www.ipcc.chMeteorologisk institutt

www.met.noNettverk for miljølære

www.miljolare.noNorges Naturvernforbund

www.naturvern.noNatur og ungdom

www.nu.noMiljøagentane

www.miljoagentene.noDebio. økologiske produkt

www.debio.noGrøn kvardag

www.gronnhverdag.noGrønt punkt

www.grontpunkt.noReturselskapa

www.loop.no

KVA DET HANDlAR OM FOR MEG...hei!Eg heiter mia. Eg går i 10. klasse. før var eg ikkje særleg oppteken av miljø og klima og slikt, men no er det vanskeleg å ikkje vere det. det er mykje diskusjon på skulen og i avisene og alle stader. det er vanskeleg å ikkje bli engsteleg. Eg er oppteken av «løp og kjøp»-maset. no blir vi ofte dømde ut frå kva vi har, og ikkje korleis vi er. mange i klassen er ikkje nøgde med det. Eg tenkjer òg på om det verkeleg er nødvendig å kjøre t-skjorter med trailerar og fly frå Kina og Thailand. Kan vi ikkje lage fleire kle i vårt eige land? Kvifor må vi kjøre fleire hundre mil med poteter frå langt borte, når vi dyrkar poteter sjølv? Eg tenkjer på havet. Om havet stig, må millionar av menneske flytte. Kvar? til stader der det bur folk frå før. Er det ny jord å dyrke der? Er det arbeid, bustader, skular og sjukehus? Er det vatn nok? Kan det bli fryktelege krigar om vatn og jord? Eg tenkjer på det som lever i havet. Dersom maten til fisken døyr, døyr fisken, og kva skal menneska ete då? Eg snakkar mykje med morten. Ein gong blei eg heilt oppgitt over at han tok opp ein plastkork for å leggje han i rett innsamlingsboks. verda brenn, og han samlar på ein bruskork, for ein dust! tenkte eg. men vi er eigentleg ganske einige. Eg skjønar poenget hans. det handlar om å redusere utslepp av klima-gassar, det òg. og vi må gjere så mykje meir! for meg handlar det om å redde verda. det vil eg vere med på. Kva meiner de vi skal gjere? Skriv til meg! til slutt vil eg fortelje dykk ei historie.

DEN KlOKE MANNEN SOM KUNNE REKNEdet var ein gong ein klok mann som kunne rekne. Kvar dag gjekk han forbi drik-kevatnet til byen han budde i. langs vatnet gjekk ein fredeleg stig mellom gras og små tre, og mannen kjende seg så fri og glad at han tissa i vatnet. Kvar dag gjorde han det. – det gjer ikkje noko, sa han til seg sjølv. – det er jo berre eg. vatnet toler denne vesle mengda tiss. ingen merkar noko. Så vart det bygd ein stor arbeidsplass i byen. Mange fleire tok til å gå langs drikkevatnet. det var eit stykke å gå, og det var ein koseleg stig, og den eine etter den andre tok til å tisse i vatnet. tusen menneske gjorde det kvar dag. mengda tiss blei større enn kva vatnet tolte for å vere drikkevatnet til byen. mannen tenkte over dette. – Kvifor skal eg slutte? sa han til seg sjølv. – mitt tiss tel ikkje eingong ein promille samanlikna med alt tisset frå dei andre. det veit eg, for eg kan rekne. det gjer ingen forskjell om eg sluttar. Så den kloke mannen heldt fram med å gå på den hyggelege stigen og tisse i drikkevatnet. Eg spør dykk: tyder det noko, det vi gjer i noreg – med våre eigne utslepp?

1�

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

UNDERSøK DER DE bUR1. Kvar kan du levere ein øydelagt mobiltelefon der du bur?

2. finst det plakatar i butikkar der du bur, som fortel at du kan levere EE-avfall?

3. Emballasje: Kor mange ting av plast kan du finne heime hos deg?

4. Kor mange ting som brukar el-strøm eller batteri kan du finne heime hos deg?

5. Korleis blir avfallet frå hushalda i din kommune sortert?Kvar blir det av?

6. Kva kan du kaste i ein innsamlingsboks som det står «glas og metall» på?Kva kan du ikkje kaste der? Dersom du vil ha hjelp, sjå www.loop.no.

7. Sjå www.avfallnorge.no og finn «farlege stoff». Finn ut om nokre av tinga heime hos deg inneheld farlege stoff. Kvar skal desse leverast, om du vil kaste dei?

hEi! vi har laga oppgåvEr

til dyKK!

lEIT, lEIT, lEIT ...8. Søk på klimagassar. Kva er det som lagar karbondioksid (Co2)? Kva skjer om det blir for mykje Co2 i lufta?

9. Søk på metan. Kvar kjem gassen frå?

10. Søk på ozon. Kva eigenskap har ozon? Kva kan øydeleggje ozon-laget?

11. Søk på havforskingsinstituttet. les om surt hav. Kan noko gjerast?

12. Søk på aluminium. Kvar finn ein det? Korleis blir det laga? Kva blir det brukt til?

KVA Må GJERAST?13. Tenk på forbruk: Sjå filmane på www.handlefri.no. Korleis skal vi klare å lage mindre avfall?

14. Korleis kan vi klare å redusere noreg sine utslepp av klimagassar?

15. Er det noko som kan gjerast på skulen?

16. Er det nokon vits i at eit lite land som noreg gjer noko for å redusere sine utslepp av klimagassar?

17. Korleis kan verda reddast?

1�

MEDLEM

Drikke- kartong

plast-emballasje

Kartong og bølgjepapp

1. metall. lett å forme 2. må sorterast 3. Kan juskartongar bli4. må vi gjere før vi kastar5. øydelegg ozon6. Klimagass7. mykje brukt som emballasje8. Sortering av avfall9. der smeltar isen10. Bruke om att

11. ikkje for mykje er bra12. vernar oss mot uv-strålar13. Blir surare14. leverest som farleg avfall15. Stad der vi leverer avfall16. Klimagass17. farleg stoff i batteri18. vil vi verne 19. må vi sleppe ut mindre av

FINN ORDET!

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

NåR VI SER DESSE MERKA, ER DET lETT å SKJøNNE KORlEIS VI SKAl SORTERE.

grønt punkt på emballasjen tyder at produsenten eller importøren er med på å betale returordningane for brukt emballasje.

Glas- og metall-emballasje

1�

241 652

HEFTE 1

Miljøskole 1 Miljøskole 2 Miljøskole 3

MILJØMERKET

MIA, MORTEN OG miljøet

I serien finst:

Materiellet kan tingast på www.loop.noSjå også skulesidene på www.loop.no Utgivar: Retursamarbeidet LOOPForfattar: Jorun GulbrandsenIllustrasjonar: Geir MoenTrykk: Grafisk PartnerUtgitt: 2007LOOP Miljøskule vert utgitt med stønad frå Miljøverndepartementet Papiret er laga av resirkulerte drikkekartongarISBN 978-82-92896-05-1

FUGLEN SOM FORSVANN KAIA OG KARIM PÅFORBRYTaRJAKT