Микро эдийн засаг1. Эдийн засгийн онолын үүсэл, хөгжил:

—Меркантализм: Эдийн засгийн хууль зүйн тогтолыг танин мэдэх гэсэн анхны системтэй оролдлого нь меркантализм /худалдаачин гэсэн утгатай латин үг/ бөгөөд 17-р зууны дунд үед өхөгжил цэцэглэлтийнхээ дээд цэгт хүрчээ. Гол төлөөлөгчид нь У. Петти /1623-1687/, Ж. Стюарт /1712-1780/, Б. Кольберт нар юм. Тэд эдийн засгийн олон талт харилцааны нэг болох арилжаа гүйлгээний харилцааг гүнзгийрүүлэн судалж энэ үндсэн дээр улс орны баялаг гүйлгээний хүрээнд бий болдог бөгөөд гадаад худалдааны ашигтай баланстай улс гүрэн баян чинээлэг хүчирхэг байдаг гэж тайлбарлаж байв. Мерканталистууд гадаад худалдааны бодлогын үндэслэлийг боловсруулж дотоод зах зээлээ хамгаалах, экспортыг урамшуулах ач холбогдлыг тодорхойлсон байдал өнөө хэр ч ач холбогдлоо алдаагүй байна.—Физиократууд: /Байгалийн баялаг гэсэн утгатай латин үг/ Тэдний гол төлөөлөгчид нь Ф. Кенэ /1694-1774/, В. Де. Марабо /1714-1789/, П. Ривире /1790-1793/, П. Де. Немур /1793-1781/, А. Де. Тюрго /1721-1781/, И. Шлетвайн /1731-1802/ нар юм.Мерканталистуудыг шүүмжилэн худалдаа арилжаа ямар ч баялагийг бүтээдэггүй, тэнд ашиг бий болдоггүйг нотолж, улс орны баялаг зөвхөн Хөдөө Аж Ахуй, газар тариаланд л бүтээгддэг. Тариаланчдын хөдөлмөр л бүтээлч хөдөлмөр гэж үзэж байв. Тэд бас аж үйлдвэрт Хөдөө аж ахуйд бий болсон зүйлсийг хувирган өөрчлөх үйл ажиллагаа явагддаг учраас тэнд ямар ч баялаг бүтээдэггүй гэж үзэж байв. Физиократууд эл үзлийг түүнээс хойш үеийн үед онолчид шүүмжилэхийн зэрэгцээ тэдний эдийн засгийн бодит зүй тогтлын тухай анхны санаа, цэвэр бүтээгдэхүүний тухай сургаал, нийгэм эдийн засгийн амьдралыг бүхэлд нь авч үзэн нөхөн үйлдвэрлэлийн загварыг бий болгох гэсэн анхны оролдлого зэрэг нь эдийн засгийн шинжлэх ухааны хөгжилд оруулсан хувь нэмэр хэмээн үнэлдэг. —Английн сонгодог УТЭЗУ: Сонгодог эдийн засгийн сургаалыг үндэслэгчид нь Шотландын эдийн засагч Философич Адам Смит /1723-1790/, Английн эдийн засагч Давид Рикардо нар юм. Тэдний бий болгосон онол нь эдийн засгийн суурь ухааны үндэс болж өгсөн учраас сонгодог онолчид хэмээн нэрлэдэг. Адам Смит хөдөлмөрийн хуваарийн нөхцөлд хүмүүс зөвхөн хувийн ашиг хайж аж ахуйн харилцаанд ордог. Хүн болгоны ийм ашиг хожоо хайсан үйл ажиллагаа нь эцсийн дүндээ нийгмийн баялагийг бүтээж арижуулдаг гэж тайлбарлаж байв. Хүмүүсийн ашиг хожоо олох гэсэн аж ахуйн үйл ажиллагаа нь тэднээс үл шалтгаалах бодит хуулиар зохицуулагдаж байдаг ба үүнийгээ “Үл үзэгдэх гарын зохицуулалт” гэж нэрлэжээ. Үүн дээр үндэслэн эдийн засгийг аль болох чөлөөтэй байлгах, зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөн, чөлөөт үнийн механизмд ямар нэгэн хязгаарлалтыг засаг төрийн зүгээс хийхгүй байх ёстой хэрвээ ингэж чадвал эдийн засгийг жам ёсных нь журамд оруулж, үр өгөөжтэй болгоно гэдгийг анхааруулж байв. Адам Смитийн эдгээр үзэл баримтлал үзэл санаанууд нь “ард түмний баялагийн мөн чанар ба шалтгааны тухай судалгаа” /1776/ гэдэг алдарт бүтээлд нь тусгагдаж үлджээ. Тэрээр арилжааны өртөг хэрэгцээний өртөг гэдгийг анх удаа тодорхойлж энэ үндсэн дээрээ бодит буюу жинхэнэ үнэ, зах зээлийн үнийн тухай санааг дэвшүүлсэн байна. Адам Смитийн үзэл санааг шууд залгамжилан гарч ирсэн хүн бол Давид Рикардо байв. Тэрээр Адам Смитийн өртөгийн хөдөлмөрийн онолыг баримтлан туйлын өртөг гэсэн ойлголтыг бий болгосон, мөн гадаад худалдааг гүнзгийрүүлэн судалж “Харьцангуй давуу талын онолоо” боловсруулжээ.—Марксист эдийн засгийн онол: Карл Маркс /1818-1883/ сонгодог онолчдын бий болгосон өртөгийн хөдөлмөрийн үндсэн санааг үргэлжлүүлэн таваар үйлдвэрлэлийн хөдөлмөр нь хоёрдмол шинжтэй болох тухай асуудлыг дэвшүүлэн тавьсан юм. Тэрээр урьдах эдийн засгийн онолчид шиг ашиг хаана?, хэрхэн бий болж байгааг тайлбарлаж чадахгүй байна гээд, түүнд хариулт өгөх оролдлогыг хийж, ажилчны бүтээсэн хөлсний хөдөлмөрийг капиталист мөлжих замаар ашгийг бүтээдэг

гэсэн дүнэлт хийжээ. Ингэж олсон ашигийг Карл Маркс нэмүү өртөг гэж нэрлэж байв. Карл Марксынхаар нэмүү өртөг нь гүйлгээний хүрээнд ч бий болохгүй, гүйлгээнээ гадуур бас бий болохгүй энэ нь хөдөлмөрийн бус орлого буюу мөлжлөгийн үр дүн ажээ. Иймээс хүн хүнээ мөлжих мөлжлөгийн харилцааг халж, эрх тэгш, шударга энэрэнгүй нийгмийг байгуулах хэрэгтэй. Үүний тулд энэхүү дарлал мөлжлөгийн эх сурвалж болсон хувийн өмчийг устгах ёстой юм. Хувийн өмчийг устгахын тулд “орон бүхний порлетари нар нэгдэн” , “Социалист хувьсгалыг” явуулах ёстой гэсэн энэхүү үзэл санаанууд нь коммунист үзэл суртлын тулгуур чулуу нь болсон юм. —Шинэ сонгодог чигэлэл: Марксын “капитал” /1867/ зохиол хэвлэгдсэн үеэс эхлэн нэг талаас нэмүү өртөгийн алдаатай үндэслэлийг илэрүүлэн шүүмжилэх нөгөө талаас нийгэм эдийн засгийн харилцааг зөвхөн өртгийн хөдөлмөрийн онолын үүднээс хүмүүсийн сэтгэл зүйгээр, тэдний ухамсартай үйл ажиллагаагаар дамжин хэрэгждэг эдийн засгийн бодит хууль тогтлыг тайлбарлахыг оролпсон оролдлогууд гарч ирсэн бөгөөд үүнийг эдийн засгийн шинжлэх ухаанд шинэ сонгодог онол /Маржиналист чиглэл/ гэж нэрлэдэг.Энэ чиглэл нь бараг нэгэн зэрэг тэгэхдээ бие биеэс хамаарахгүйгээр К. Менгер /1810-1921/ австрийн Венад, Л. Вальранс /1834-1910/ Английн Лозанд, В. Жевонс /1835-1882/ Английн Кембрижид, 1871 оны орчмоос эхэлсэн юм. Өмнөх чухал хүн бол Х. Х. Госсен /1810-1850/ болохыг нэрлэх нь зүйтэй. Энэ онолыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэгчид нь Бем Баверк, Ф. Вазер, Ж. Кларк, Альфред Маршалл нар юм. Аливаа материаллаг баялагийн үнэ цэнэ нь түүнийг үйлдвэрлэхэл зарцуулсан хөдөлмөрийн тоо хэмжээгээр биш, харин түүний хүнд өгч буй ашиг тус /ашигт чанар/-аар хэмжигднэ. Ач тусыг мэдэрсэнээр хүнд тодорхой хэмжээний таашаал төрүүлж, сэтгэл хангалуун байдал бий болгодогийг “Сэтгэл ханамж” гэдэг ойлголтоор тэмдэглэж бараа таваар хичнээн элбэг байх тусам хэрэгцээ бүрэн хангагдан түүний өгөх ханамж багасах ба тэр хэрээр түүний үнэ цэнэ нь нэмэгддэг гэсэн зүй тогтлыг /Госсений хууль/ шинэ сонгодог онолыг үндэслэгчид илрүүлжээ. Мөн тэд ахиуц ханамж буурах хууль, орцын бүтээгдэхүүний тухай онолыг бий болгосон.—Кейнс ба шинэ Кейнсчүүд: 1929-1933 онд дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал гарсан билээ. Үүнийг сонгодог онол, шинэ сонгодог онолын “Үл үзэгдэх гар”-ын зохицуулалтанд хэт найдсны үр дагавар гэж үзэж шинэ сонгодог үзэл санааг шүүмжилэх оролдлогууд гарч эхэлсэн бөгөөд тэдгээрийн дотор хамгийн их амжилт олсон нь Английн эдийн засагч Жон Мейнорд Кейнс /1883-1946/ байв. Кейн эдийн засгийн хямрал болон ажилгүйдлийг зах өөрөө яваандаа үгүй хийж чадахгүй гээд төрийн зохицуулалтаар эдийн засгийн үр өгөөжтэй хөгжлийг хангаж болно гэсэн зарчмын шинэ санааг “Ажил эрхлэлт, хүү, мөнгөний ерөнхий онол” /1936/ гэдэг алдарт бүтээлдээ үндэслэн тавьсан байна. Түүний энэ үндэслэлийг эдийн засгийн шинжлэх ухаан дахь “Кейнсийн хувьсгал” хэмээн эдийн засагчид үнэлдэг. Тэрээр дээрх санаагаа хүмүүсийн сэтгэл зүйд тулгуурлан үндэслэж “сэтгэл зүйн хууль-”аа томъёолж байна. Хүмүүсийн сэтгэл зүйтэй холбоотойгоор хэрэгцээ багасах нь эрэлтийг шууд багасгахад хүргэх ба энэ нь үйлдвэрлэлийн хэмжээг бууруулж, ажилгүйдлийг ихэсгэн хямралд хүргэнэ гэсэн дүгнэлтийг хийсэн байна. Тэрчлэн санхүү мөнгөний бодлогыг ашиглан хувийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэнээр ажлын байр үүсгэж, ажилгүйдлийг багасгах аргыг дэвшүүлжээ. Мөнгөний хүүгээр дамжуулж эдийн засгийг төвхнүүлэн залруулах боломжтой гэж үзсэн байна. 1930-аап оны их хямралыг Кейнсийн дэвшүүлсэн төрийн эдийн засгийн зохицуулалт ашиглан давж туулсан бөгөөд Кейнсизм бараг 50 жилийн турш эдийн засгийн шинжлэх ухааны сэтгэлгээг ноёрхож, эдийн засгийн бодлогод хүчтэй нөлөөлжээ. Одоо Кейнсизм Неокейнсизм нэрээр уламжлагдан хөгжиж байна.

2. Эдийн засгийн онолын судалах зүйл:

Эдийн засгийн ухааны судлах зүйлийг эрдэмтэд янз бүрээр тодорхойлж томъёолдог юм. Үүнээсхамгийн түгээмэл, нийтлэг тодохойлолтыг авч үзвэл, эдийн засгийн ухааны нийгэм болон түүний гишүүдийн хэрэгцээг хангах зориулалттай янз бүрийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд шаардлагатай хязгаарлагдмал нөөцүүдийг үр ашигтай ашиглах асуудлыг судална. Мөн хязгаарлагдмал хэмжээтэй нөөцөөр юуг, яаж, хэнд зориулж үйлдвэрлэх тухай асуудлыг судалдаг шинжлэх ухааныг эдийн засаг гэж ойлгож болно. Б. Нацагдоржийн номонд бичсэн тодорхойлолтыг авч үзвэл: Эдийн засгийн ухаан нь нийгмийн хөгжил дэвшлийн явцад бүтэц, төрлийн хувьд тасралтгүй өргөжин тэлж байдаг нийгмийн болон хувь хүний хэрэгцээг тухайн цаг хугацаанд хамгийн дээд зэргээр хангахын тулд тоо, хэмжээний хувьд хязгаарлагдмал нөөцийг хэрхэн үр ашигтай хуваарилж, ашиглах асуудлыг судалдаг онолын шинжлэх ухаан юм гэж тодорхойлсон байна. —-Хэрэгцээ /өрх, гэр пүүс/:Хүний таньж мэдсэн гачигдалыг хэрэгцээ гэж нэрлэдэг. Нийгэм хөгжин дэвшихийн хэрээр хүний хэрэгцээ байнга баяжин тэлж байдаг жамтай. Ийм учраас хүн төрлөхтөний одоогийн байдлаар таньж мэдчихээд байгаа хэрэгцээ нь түүний хүсэл мөрөөдлийн дөнгөж нэг хэсэг нь юм. Цаашдын хөгжил дэвшилийн явцад одоогийн биелэгдээгүй байгаа түмэн янзын хүсэл мөрөөдлийн ихэнх нь биелж, нөгөө талаар өнөөдөр төсөөлөгдөөгүй байгаа үй түмэн шинэ хэрэгцээ дахин гарч ирэх нь дажиггүй юм.Өрх гэр: Өрх гэр нь үйлдвэрлэлийн бүх нөөцийг өмчлөгч субъект юм. Өөрөөр хэлбэл хөдөлмөр, капитал, газар, хөдөлмөр, үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар гэсэн үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг өмчилдөг байна. Өнгөц харахад эдгээр хүчин зүйлүүдийг пүүсүүд өмчилдөг мэт харагддаг боловч пүүсүүд нь эцсийн дүндээ нэг буюу хэсэг өрхүүдэд харъяалагддаг болохоор ингэж үзэх нь шинжилгээг хялбар болгодог. Ийм болохоор өрх гэрүүд нь үйлдвэрлэлийн нөөцийг үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн зах зээл дээр бэлтгэн нийлүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг ажээ. Өрх гэрүүд өөрийн өмчинд байгаа үйлдвэрлэлийн нөөцөө пүүсүүдэд төлбөртэйгээр буюу хугацаагаар эзэмшүүлэн орлого олж, бараа үйлчилгээний зах зээл дээрээс хэрэгцээт бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худалдан авах замаар амьдрал ахуйгаа залгуулдаг. Энэ утгаараа өрх гэрүүд пүүсийн орлогыг бүрдүүлж өгдөг. Иймд бараа үйлчилгээний зах зээл дээр өрх гэр хэрэглэгчийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Өрх гэр нь хуримтлал бүрдүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг: Өрх гэрүүд олсон орлогынхоо тухайн үеийн хойшлуулашгүй хэрэгцээнээс илүү гарсан хэсгийг нь хадгаламж болгон хуримтлуулдаг. Зарим тохиолдолд энэ тэргүүнийхээ хэрэгцээний зарим хэсгийг ч гэсэн хойш тавих тохиолдол бий. Хадгаламжаар бүрдсэн сул чөлөөтэй мөнгө нь банк санхүүгийн зуучлагчдаар дамжин пүүсүүдийн хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болон ашиглагддаг байна. Пүүс: Эдийн засгийн харилцаанд оролцогчдоос ашиг олох зорилготойгоор бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ үйлдвэрлэн гаргаж байгаа субъект болох үйлдвэрлэчийг эдийн засгийн онолд пүүс гэж нэрлэдэг. Пүүс нь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн зах зээл дээр хэрэглэгчийн, харин эцсийн бараа, үйлчилгээний зах зээл дээр нийлүүлэгчийн үүргийг тус тус гүйцэтгэдэг. Төр: Төр зах зээлийн эдийн засагт зохицуулалт хийх үүргийг төр гүйцэтгэдэг.Үүнд:

1. Зах зээлийн дутууг нөхөж дундыг дүүргэн үр ашгийг дээшлүүлэхэд чиглэсэн чиг үүрэг2. Орлогын хуваарлилт дахь тэгш бус байдлыг саармагжуулахад чиглэсэн чиг үүрэг3. Эдийн засгийн давшингуй өсөлтийг хангахад чиглэсэн чиг үүрэг зэргийг зоицуулж

эдийн засгийг зөв голдролд нь оруулж хөгжүүлэх үүрэгтэй. —-Эдийн засгийн нөөц /Газар, капитал, хөдөлмөр, үйлдвэр эрхлэх ур чадвар/Эдийн засаг, нийгмийн тодорхой зорилгод ашиглагдаж байгаа бүхий л зүйлсийг эдийн засгийн нөөц гэнэ. Өөрөөр хэлбэл: Хэрэгцээт баялаг, түүнийг бүтээхэд шаардагддаг хүчин зүйлсийг хамтад нь эдийн засгийн нөөц гэсэн ухагдахуунаар тайлбарладаг. Гэхдээ хөдөлмөр, түүхий эд материал, машин тоног төхөөрөмж, байгалийн нөөц зэрэг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүтээхэд шууд оролцдог эдийн засгийн нөөц хэсгийг үйлдвэрлэлийн нөөц буюу үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл гэж нэрлэдэг. Аливаа үйлдвэрлэлийг явуулахад оролцож байгаа үйлдвэрлэлийн нөөц нь нэр төрлийн хувьд маш олон янз байдаг хэдий ч эдийн засгийн онолд тэдгээрийг

Газар Хөдөлмөр Капитал Үйлдвэрлэл эрхлэх ур ухаан гэсэн 4 төрөл болгон авч үздэг.

Газар: Газар нь аливаа үйлдвэрлэгчийн анхдагч нөхцөл нь болдог учраас хэмжээ хязгаарыг нь нэмэгдүүлэх бололцоогүй өвөрмөц хүчин зүйл юм. Эдийн засгийн онолд газар гэсэн ухагдахуунд газраас өөрөөс нь гадна түүний дээрх , доорх агаар, ус, амьтан, ой мод, төрөл бүрийн ашигт малтмалууд, үзэсгэлэнт тогтоц зэрэг байгалийн бүх баялагийг хамруулж ойлгодог.Капитал: Үйлдвэрлэлийн процесст бүтээгдээд эргээд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл болон ашиглагдаж байгаа бүх төрлийн нөөцийг капитал гэж нэрлэдэг. Иймд капитал хэмээх ойлголтонд үйлдвэрлэлийн зориулалттай машин, тоног төхөөрөмж, барилга байгууламж, агуулах сав мэтийн үйлдвэрлэлийн багц хүчин зүйлийг хамааруулан авч үзнэ.Хөдөлмөр: Чиглэсэн зорилготой хүний үйл ажиллагааг хөдөлмөр гэж нэрлэдэг. Хөдөлмөр нь хүний биеийн хийгээд оюуны чадварын нийлбэр цогц болох ажиллах хүчээр тодорхойлогдно.Капитал газар хичнээн байгаад ч тэдгээрийг үйл ажиллагааны эргэлтэнд оруулах хөдөлмөр байхгүй бол үйлдвэрлэл явагдаж, баялаг бүтээгдэхгүй нь ойлгомжтой. Ийм ч учраас хөдөлмөрийг баялагийг эцэг гэж нэрлэдэг. Үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар: Үйлдвэрлэл эрхлэгчийн зохион байгуулах ур, ухаан авъяас чадварыг Үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар гэсэн үйлдвэрлэлийн нөөцөд хамааруулан ойлгодог. Тоо хэмжээний хувьд хязгаарлалттай газар капитал гэсэн хөдөлмөр гэсэн үйлдвэрлэлийн нөөцүүдийг ашиглан өндөр ашиг, орлоготой ажиллаж чадах эсэх нь үндсэндээ менежерийн ур чадвараас шалтгаалдаг. Ийм учраас үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар нь менежментийн асуудал байдаг.

3.Эдийн засгийн үндсэн асуудал:Хэрэгцээ хязгааргүй, эдийн засгийн нөөц хязгаарлагдмал байдаг нь нийгмийн өмнө юу үйлдвэрлэх вэ? , Яаж үйлдвэрлэх вэ? , Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ? гэсэн 3 асуудлыг дэвшүүлэн тавьдаг.Өөрөөр хэлбэл: хязгаарлагдмал нөөцийг оновчтой зарцуулан нийгмийн хэрэгцээг зохистой ашиглахын тулд зайлшгүй үр дүнтэй шийдвэрлэх ёстой 3 чухал асуудал эдийн засгийн өмнө тулгардаг.-Юу үйлдвэрлэх вэ?Хүн хөгжлийнхөө явцад гачигдлаа улам бүр танин мэдэхийн хирээр тэр нь хэрэгцээ болон төлөвшиж төрөл, хэлбэрийн хувьд улам бүр баяждаг жамтай. Хүн бүх хэрэгцээгээ хамгийн наад захын хэрэгцээгээр хязгаарлан өөрөө өөртэйгээ аргацааж байсан эдэлхүүний шинжтэй аж ахуйн тогтолцооны үед ч гэсэн цаг хугацаа хатуу хязгаартай, байдаг болохоор юуг ямар хэмжээтэй үйлдвэрлэх вэ гэсэн асуудалтай тулгарч л байсан. Харин үлйдвэрлэх хүчин хөгжиж, хөдөлмөрийн хуваарь гүнзгийрэн бүтээмж нь өсч арилжаа, солилцоо үүссэнээр хүн шууд өөрийн хэрэгцээнд гэхээсээ илүү чаддаг зүйлээ ахиухан үйлдвэрлээд түүнийгээ бусдад зарж борлуулаад, эргээд өөрт хэрэгцээтэй зүйлээ худалдаж авах бололцоотой болсон билээ. Энэ үеэс хойш хүн ашиг орлого ахиухан байвал хэрэгцээгээ хангах түвшин нэмэгддэг болсныг мэдэрдэг болсон төдийгүй зөвхөн бусдад хэрэгцээтэй зүйлийг хамгийн бага зардлаар, чанартайхан үйлдвэрлэж, байж ашиг олж болно гэдгийг мэддэг болсон. Ингэхээр юуг? Ямар хэмжээгээр үйлдвэрлэх вэ? гэдэг нь бусдын хэрэгцээ, эрэлтийн судална гэсэн үг юм. Ийм учраас эрэлтийг судлан, урамшуулах арга механизмын тухай бүхэл бүтэн шинжлэх ухаан үүсч хөгжсөн байна. Үүнийг маркетинг гэж нэрлэдэг.- Яаж үйлдвэрлэх вэ?

Зах зээлийн тогтолцоонд хэрэгцээгээ хангах бололцоо нь олж байгаа ашиг, орлогоор тодорхойлогддог болохоор хүн бүр зардлыг хамгийн бага байлгах тийм хэмжээнд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийг хослуулан ашиглахыг эрмэлздэг байна. Ийм болохоор хэрхэн, яаж үйлдвэрлэх вэ? гэдэг нь технологийн шийдэлтэй холбоотой үүсдэг асуудал юм. Харин технологийн сонголтын шалгуур нь үйлдвэрлэлийн нөөцийн үр ашгаар тодорхойлогддог аж.

- Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ?Юуг?, яаж үйлдвэрлэх асуудалтай зэрэгцээд тухайн бүтээгдэхүүнийг хэрхэн хуваарилах вэ? гэсэн асуудалтай тулгардаг. Энэ нь үндсэндээ зах зээлийн өөрөөр хэлбэл, хэрэглэгчийн аль хэсэгт бүтээгдэхүүнээ зориулах нь илүү үр дүнд хүрэхээр байна вэ? гэсэн сонголтын асуудал юм. Үнэхээрч хүн зөвхөн өөрт таалагдсан зүйлдээ л мөнгөө зардаг. Хаягласан тодорхой эзэнтэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ л эзэндээ ашиг орлого авч ирж, ингээгүй нь борлогдоггүй учраас хий дэмий зарлага болоод өнгөрдөг байна. Ийм учраас хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ? гэсэн асуудал нь хийц загвар , донж төрх, эдэлгээ даах чадвар, үнэ өртөг зэргийг нь зориулах гэж байгаа хэрэглэгчдийн тэр хэсгийн таашаал, сонирхол, худалдан авах чадварт нийцүүлэх тухай асуудал юм.

4. Эдийн засгийн тогтолцоо:Хүний нийгэм үүссэн цагаас эхлэн янз бүрийн эдийн засгийн тогтолцоо оршин байжээ. Эдийн засгийн тогтолцоо гэдэг нь: Хүмүүсийн хэрэгцээг хангахын тулд хязгаарлагдмал нөөцийг хуваарилахад ашиглаж буй зохион байгуулалтын уялдаа зохицол юм.

—Уламжлалт эдийн засгийн тогтолцоо:Эдийн засгийн үндсэн асуудлууд болох юуг?, яаж?, хэнд? Гэсэн 3 асуудлыг уламжлалт соёл ,шашин, ёс суртхууны зөн совин зэргээр шийдвэрлэхийг уламжлалт эдийн засаг гэнэ. Үйлдвэрлэх хүчний тун доогуур түвшинд бараг хүй нэгдлийн зохион байгуулалтаар, байгалийн хишиг хүртэн амьдарч байгаа зарим үндэстний хувьд энэ эдийн засгийн тогтолцоотой байдаг. —-Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоо:19 ба 20-р зуунд бүх өмчийг нийгэмчилчихээд нам төвтэй төрийн удирлага, заавраар чинээлэг хангалуун нйигэмийг эхэлж байгуулчихаад, дараа нь нийгмийн гишүүдээ жаргуулж, улмаар “хүн бүр чадлынхаа хирээр, хүн бүрт хэрэгцээнийх нь хэрээр ” гэсэн хуваарлилтын зарчмыг хэрэгжүүлэхийг гол номлолоо болгосон эдийн засгийн тогтолцоог төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг гэж тус тус нэрлэдэг юм. Энэхүү эдийн засгийн тогтолцоо нь зөвлөлт холбоот улсаар толгойлуулсан Монгол зэрэг 15 улсад оршин тогнож байснаа өнгөрсөн зууны 80-аад оны дунд үе гэхэд дотоод нөөцөө бүрэн шавхаж, амьдрах чадваргүй болсон учраас задран унасан билээ. —- Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо:Эдийн засгийн 3 үндсэн асуудал болох юуг? Яаж? Хэний төлөө? Гэсэн асуултын үүднээс нийгмийн эрэлт хэрэгцээг хангахад бүрэн чиглэж таваарын үйлдвэрлэл хуваарилалт арилжаа хэрэглээний бүхэл бүтэн нэгдмэл цогц юм. Зах зээл---------үйлдвэрлэл----------хуваарилалт Юуг ?-------------яаж?----------------------хэнд?Давуу талууд:- Нөөцийг үр ашигтай хуваарилах- Өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлд уян хатан, түргэн дасах- Чөлөөт сонголт ба үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчдийн үйлдэл- Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийг дээд зэргээр ашиглах- Төрөл бүрийн хэрэгцээг хангах, таваар болон үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх чадвар

зэрэг болно.Сул талууд:- Бүрэн ажил эрхлэлт, үнийн тогтвортой түвшинг хангах баталгаажилт байхгүй- Хамтын хэрэглээний таваар үйлчилгээний үйлдвэрлэлд эрмэлзэл төрүүлдэггүй- Ханш буурах , өсөх процесс дагалдсан тогтворгүй хөгжилд хүргэх зэрэг болно- —Холимог эдийн засаг

Эдийн засгийн 3 үндсэн асуудлыг төр болон зах зээл шийдвэрлэдэг тогтолцоог холимог эдийн засаг гэнэ. Нийтлэг шинж нь бүхий л улс орон шинэ техник хэрэгцээг хэрэглэж байдаг. Мөн тусгай бүтээгдэхүүний дагналт төрөлжилттэй.Эдүгээ зуун хувийн зах зээлийн зохицуулалт дээр суурилсан эдийн засгийн тогтолцоо түүх болон архивлагдаж, харин зах зээл болон төрийн

зохицуулалтыг хослуулсан холимог эдийн засгийн тогтолцоо дэлхийн ихэнхи оронд хөгжиж байна.

5. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны судлах аргууд:- Хийсвэрлэлтийн арга:

Судалж байгаа зүйлийг гол бус, ач холбогдол багатай, хоёрдогч хүчин зүйлийн нөлөөллөөс цэвэрлэн мөн чанарыг нь судлахыг хийсвэрлэлтийн арга гэж нэрлэдэг байна. Жишээлбэл: Бид үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйг байгуулахдаа нийгмийн хэрэглээ зөвхөн 2 төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр хязгаарлагддаг, технологи өөрчлөгдөхгүй гэсэн хийсвэрлэлийг хэрэглэсэн байна. —-Загварчилах арга:Судалгааны объектын гадаад дотоод хүчин зүйлийн тогтвортой үйлчлэлийг олж тодорхойлоод цэгцтэй, системлэг байдлаарх томъёолон илэрхийлэхийг загварчилалын арга гэж нэрлэдэг. Жишээ нь. Эрэлтийн, нийлүүлэлтийн, төгс өрсөлдөөнт зах зээлийн гээд маш олон загварыг нэрлэж болно.

—Математик -статистикийн арга:Эдийн засгийн судалгаанд гол үзүүлэлтүүдийн хоорондох хамаарлыг тодорхойлон илэрхийлэхэд өргөн ашиглагдаж байгаа математикийн хийгээд статистикийн арга, аргачлалуудыг ерөнхийд нь математик -статистикийн арга гэж нэрлэдэг. —-Индукц ба Дедукцийн арга:Ажиглалт, туршилтын үр дүнд бий болсон тус тусдаа байгаа, баримт сэлтийг нэгтгэн, нэгжийн судалгаанаас ерөнхий рүү шилжин нийтлэг дүнэлт хийх аргыг индукци, харин дэвшүүлсэн таамаглал, ерөнхий дүгнэлтэнд тулгуурлан ерөнхийгөөс нэгж рүү шилжин дүгнэлт хийх аргыг дедукци гэж нэрлэдэг байна.

6. Эрэлт, түүнд нөлөөлдөг хүчин зүйлс: - Эрэлтийг тодорхойлох нь. Эрэлтийн Функц:Тодорхой хугацаанд бусад хүчин зүйл хэвээр байхад, зах зээлийн янз бүрийн үнээр хэрэглэгч

худалдан авч чадах, хүсэж буй бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг эрэлт гэнэ. Эрэлт хэрэгцээ 2 нь нягт холбоотой боловч ялгаатай ойлголт юм. Тухайн бүтээгдэхүүнийг худалдан авах хэрэгцээ байвч мөнгөгүй бол хэрэглэгчийн хүсэл сонирхол биелэхгүй. Хэрэгцээ бол зөвхөн шаардлага, харин эрэлт бол бодит боломж юм. Эрэлт тодорхой мөнгөөр хязгаарлагдаж байдаг тул хэрэгцээнээс бага байдаг. Ийм учраа төлбөрийн чадвартай хэрэгцээг эрэлт гэж ойлгож болно. Бусад хүчин зүйл тогтмол байгаа нөхцөлд эрэлтийн хэмжээ нь үнэ буурахад өсч, нэмэгдэх үед буурах зүй тогтлыг эрэлтийн хууль гэж нэрлэнэ.

-Бүтээгдэхүүний үнэ нь эрэлттэйгээ урвуу

хамааралтай байна. үед үед

Эрэлт нь мөнгөн орлоын өөрчлөлттэй шууд хамааралтай байна.

үед үед

Мөн орлого өсөхийн хэрээр эрэлт буурдаг./ бол / бүтээгдэхүүнийг доод зэрэглэлийн бүтээгдэхүүн гэж нэрлэдэг. Үүнд гол төлөв чанар муутай бүтээгдэхүүнийг оруулж болно —-Эрэлтэнд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд:Эрэлтийн муруй нь үнийн ба үнийн бус хүчин зүйлийн нөлөөллөөр шилжилт хийдэг. Үнэ: Бүтээгдэхүүний эрэлт үнэтэйгээ урвуу хамааралтай байна. Зах зээл дээр бүтээгдэхүүнийг чөлөөтэй үнээр борлуулдаг учраас үнэ өсөх тусам эрэлт багасч, үнэ буурвал эрэлт нэмэгдэж байдаг. Хэрэглэгчийн хувьд үнэ бол түүний худалдан гэсэн эрмэлзэлэлийг удирдан чиглүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэнэ. өндөр хэрэглэгчийн худалдан авах гэсэн сонирхолыг бууруулдаг бол хямд үнэ худалдан авах хүсэлтийг төрүүлдэг. Үнийн хямдрал хэрэглэгчид 2 чиглэлээр нөлөөлнө.

Бүтээгдэхүүн хямд үнэтэй байх нь хэрэглэгчийн худалдан авах чадварыг дээшлүүлнэ Харьцангуй хямд үнэтэй бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгч илүү ихээр худалдан авна.

Хэрэглэгчийн таашаал: Бүтээгдэхүүний чанар, хэв загвар, реклам сурталчилгаа зэрэг хүчин зүйлс эрэлтэнд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлнө. Зах зээл дэх хэрэглэгчийн тоо: Хэрэв зах зээлд хэрэглэчид хангалттай байвал эрэлт нэмэгдэнэ. Орлого : Хэрэглэгчийн орлогын өсөлт нь ихэнх бүтээгдэхүүний эрэлтийг нэмэгдүүлэх нөлөөтэй байдаг. Орлого өссөнөөр хэрэглэгчид урьдынхаас илүү их бүтээгдүүн худалдаж авах болно. Харин орлого буурвал хэрэглэгчийн худалдан авах чадвар багасна. Орлох бүтээгдэхүүний үнэ : Харилцан биенийгээ орлож чадах бүтээгдэхүүний үнийн түвшин эрэлтэнд их нөлөө үзүүлнэ. Жишээлбэл: Хөдөө аж ахуйд төрөл бүрийн малын мах харилцан бие биенийгээ орлох бүтээгдэхүүний тоонд орно. Зах зээлд хонины махны үнэ нэмэгдвэл түүнийг орлох чадвартай үхрийн махны эрэлт өснө. Үүнээс үзвэл, харилцан бие биенийгээ орлох чадвартай хоёр бүтээгдэхүүний аль нэгнийх нь үнэ нөгөө төрлийн бүтээгдэхүүний эрэлттэй шууд хамааралтай байна. Хавсарах шинжтэй бүтээгдэхүүний үнэ : Ямар нэг бүтээгдэхүүний үнэ нь түүнтэй хавсрах шинжтэй ашиглагддаг бүтээгдэхүүний үнийн түвшингээс шалтгаална. Жишээ нь:Машин худалдан авахад бензиний үнэ нөлөөлдөг. Тухайн барааны зах зээлийн тооХудалдан авагчдын сонголтонд нөлөөлөх бусад хүчин зүйлүүд нь : Жишээ нь: /байгаль цаг уурын онцлог, нөхцөл байдал, төрийн зүгээс хориглох дэмжих/ 1999 оны халуун зун Монгол өмнө хэрэглэгддэггүй богино өмд, саравчтай малгай, цагаан өнгийн сараалжин хувцас, ундааны эрэлтийг эрс нэмэгдүүлсэн.Хүлээлгэл: Хүмүүс үнийн өөрчлөлийг урьдаас таамаглах явдал. Хүмүүс хэрвээ инфляци өснө гэдэг хүлээцтэй байвал зарим таваарыг авч хадгалах эрмэлзэл үйлдэл өргөжинө. Жишээ нь: 1999 оны бензиний хомсдлын үед хүмүүс бензинийг хэрэглэхийн зэрэгцээгээр нөөц болгон хадгалах үйлдлийг хийж байгаа нь шатхууны эрэлтийг улам нэмэгдүүлнэ.

Гурилын үнэ кг нь 8₮ байхад худалдан авагч 2 кг-ийг худалдан авч байсныг эрэлтийн муруйн цэгээр харуулжээ. Харин худалдан авагчийн тоо нь олон болж гурилын үнэ хэвээрээ 8₮ байхад 4 кг-ийг худалдан авсныг эрэлтийн шинэ муруй дээрх цэгээр харуулжээ.

7. Нийлүүлэлт түүнд нөлөөлдөг хүчин зүйлс: —-Нийлүүлэлтийг тодорхойлох нь:

Тодорхой хугацааны дотор, бусад хүчин зүйл хэвээр байхад тухайн зах зээлд тогтоосон боломжийн янз бүрийн үнийн аль нэгээр нь үйлдвэрлэгч борлуулах хүсэлтэй байгаа болон нийлүүлж чадах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг нийлүүлэлт гэнэ.Үйлдвэрлэл нийлүүлэлт хоёр нь холбоотой боловч ялгаатай ойлголт юм. Үйлдвэрлэл: Тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгч үйлдвэрлэх шаардлага байвч хүрэлцэхүйц хэмжээний үйлдвэрлэлийн нөөц байхгүй бол түүний сонирхол биелэхгүй. Ийм учраас шаардалгатай

үйлдвэрлэлийн нөөцөөр баталгаажсан үйлдвэрлэлийг нийлүүлэл гэнэ.- Нийл¿¿лэлтийн функц:

Бусад хүчин зүйл тогтмол байхад, нийлүүлүүлэлтийн хэмжээ нь үнэ өсөн нэмэгдэж, буурах тусам багасах зүй тогтлыг нийлүүлэлтийн хууль гэнэ.

-нийлүүлүүлэлт болон үнэ нь хоорондоо урвуу

хамааралтай хэмжигдэхүүнүүд юм.Үнэ өсвөл нийлүүлэлт өснөҮнэ буурвал нийлүүлэлт буурна

Нийлүүлэлт нэмэгдвэл түүний муруй баруун тийш, нийлүүэлт буурвал түүний муруй зүүн тийш шилжилт хийнэ.

- Нийлүүэлтэнд нөлөөлдөг хүчин зүйлүүд:1. Аливаа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн хэмжээг тодорхойлогч хамгийн гол хүчин зүйл бол үнэ юм. Үнэ нь зах зээлийн тогтолцооны гол хөдөлгөгч хүч юм. Хамгийн

өргөн утгаар нь аливаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэмжээ чанарт тохирсон төлбөрийн хэмжээг үнэ гэж ойлгож болноНийлүүлэлтийг тодорхойлогч үнийн бус хүчин зүйл гэж байна.

1. Нөөцийн үнэ: Нйилүүлэл болон үйлдвэрлэлийн үнэ хоорондоо нягт холбоотой. Хэрэв үйлдвэрлэлд ашиглагдах нөөцийн үнэ буурвал үйлдвэрлэлийн зардал хямдарч, улмаар

нийлүүлэлт нэмэгднэ. Жишээ нь: Бордооны үнэ буурвал үр тарианы үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэх болно.

2. Үйлдвэрлэлийн технологи: Үйлдвэрлэлийн технологи бага зардлаар нэгжээс авах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх боломж олгоно. Ингэснээр тухайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн зардал хямдарч, нийлүүлэлт нэмэгднэ.

3. Татвар татаас: Аж ахуйэн нэгжийн хувьд ихэнх татвар ашиг, орлогыг бууруулах нөлөөтэй байдаг. Хэрэв татвар нэмэгдвэл, ашиг багасч улмаар тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх нь үйлдвэрлэгчид ашиггүй болно.Иймд үйлдвэрлэгч татвар ихтэй бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг багасгаж эхэлнэ. Харин татаас бол татвараас өөр ойлголт юм. Хэрэв хэрэглэгчдийн эрх ашигийн үүднээс төрөөс ямар нэг бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор үйлдвэрлэгчдэд татаас олговол тэд уг бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг зохих хэмжээгээр нэмэгдүүлж болно.

4. Бусад бүтээгдэхүүний үнэ: Тухайн аж ахуйн нэгж хэд хэдэн салбарыг хослон эрхэлдэг нөхцөлд нэг салбарын бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт нь нөгөө бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэнд нөлөөлнө. Жишээлбэл: сонгины зах зээлийн үнэ буурвал үйлдвэрлэгч урьд нь түүнд зориулж байсан газар, хөдөлмөр зэрэг үйлдвэрлэлийн нөөцөө илүү ашигтай байх төмс юмуу бусад төрлийн ургамал тариалхад шилжүүлэх болно.

5. Үйлдвэрлэгчийн хүлээлт таамаглал: Бүтээгдэхүүний үнийн ирээдүйн өөрчлөлтийн талаарх үйлдвэрлэгчдийн таамаглал нь зах зээлд нийлүүлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнд нөлөөлнө. Жишээ нь :Фермерийн аж ахуйнууд дараа жил нь үнэ нэмэгдэх байх гэж үзээд энэ жилийн ургацын улаан буудайгаа хадгалж нөөцөлнө. Энэ нь тухайн үед нийлүүлэлтийг багасгана.

6. Борлуулалтын тоо: Зах зээл дээр тодорхой төрлийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэгчдийн тоо олон байвал зах зээлийн нийт нийлүүлэлт их байна.

7. Байгаль цаг уурын нөхцөл: Үйлдвэрлэлийн улиралын шинж чанараас хамаарч газар тариалангаас жилд нэг удаа ургац хурааж, бэлчээрийн мал аж ахуйгаас жилд нэг удаа ашиг шим авна. Энэ онцлог нь хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн жилийн турш харилцан адилгүй байхыг нөхцөлдүүлдэг. Түүнчилэн цаг уурын хувьд тааламжтай байсан зарим жилд их хэмжээний ургац авч бүтээгдэхүүний илүүдэл гардаг бол тааламжгүй жилд эрэлт хэрэгцээ хангагдахгүй болно.

8. Зах зээлийн тэнцвэр: -Зах зээлийн тэнцвэрийг тодорхойлох нь:Зах зээл дээр тогтсон тухайн тодорхой үнээр нийлүүлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ түүний эрэлтийн хэмжээтэй тэнцүү байх тийм нөхцлийг зах зээлийн тэнцвэр гэнэ. Эрэлт нийлүүлэлтийн хэмжээ тэнцүү байгаа цэг дээр үйлдвэрлэгчийн худалдах, хэрэглэгчийн худалдан авах шийдвэр тохиролцоонд хүрнэ. Ийнхүү зах зээлийн эсрэг, тэсрэг хүсэлтэй хоёр

талыг тохиролцоонд хүргэж байна. Зах зээл дээр илүүдэл хомсдол гарахгүй байх нөхцлийг эдийн засагчид зах зээлийн клиринг буюу тэнцвэрт үнэ гэнэ.

Эндээс харахад эрэлт нийлүүлэлтийн огтлолын цэг дээрзах зээлийн тэнцвэрт үнэ, тэнцвэрт тоо хэмжээ тогтож байна. Харин доошоо орвол барааны хомсдол бий болно. Дээшээ гарвал зах зээл дээр илүүдэл бүтээгдэхүүн бий болно.

- Зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд:

Эрэлтийн өөрчлөлт:

1.Нийлүүлэлт тогтмол эрэлт ихэссэнба цэг

2. Нийлүүлэлт тогтмол эрэлт багассан ба цэг

Зургаас харахад аль нэг үнийн бус хүчин зүйлийн эерэг нөлөөллөөр эрэлтийн муруй баруун дээш шилжихэд зах зээлийн тэнцвэр

цэгээс цэг рүү шилжин шинэ төлөв байдал үүсч байна. Өөрөөр хэлбэл эрэлт бүхэлдээ нэмэгдсэн гэсэн үг юм. Энэ тохиолдолд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тэнцвэрийн тоо хэмжээ болон тэнцвэрт үнийн түвшин

-ээс болж нэмэгдсэн байна.

—òºðèéí áîäëîãîîð çàõ çýýëèéí òýíöâýðò íºëººëºõ íü

9, 10 äóòóó

11.Ханамжийн онол:Хэрэглэгч ямар нэгэн барааг худалдан авч хэрэглсэнээр түүнд зохих хэмжээний

сэтгэлийн ханамж үүсдэг. Ханамж гэдэг тухайн барааны хүний хэрэгцээг хангах чадвар шинж чанарыг тусгасан ойлголт юм. Ханамжийг ютиль хэмээх хийсвэр нэгжээр хэмждэг. —-Таашаал түүний тухай таамаглалууд:Эдийн засагт хэрэглэгч хэрэглээний янз бүрийн сагсыг өөрийнхөөрөө ангилж чадна. Хэрэглээний сагсууд дахь хэрэглэгчийн ангилалуудыг хэрэглэгчийн таашаал гэж тодорхойлдог. Хүмүүс бодит амьдарал дээр маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг хэрэглэдэг.Үүнийг хэрэглээний сагсаар үзүүлбэл:

- х сагсанд n төрлийн бүтээгдэхүүн байна гэж ойлгоно. Америкийн нэгдсэн

улсын эдийн засагдын тооцоолсноор хүнсний хэрэглээний сагсанд 200 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн байна гэж тооцоолж гаргасан байхад, манай монгол улсын хүнсний хэрэглээний сагсанд 80 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүн багтдаг байна.Цаашид хэрэглээний сагсаа сагс гэж нэрлээд хялбар болгох үүднээс хоёр төрлийн бүтээгдэхүүн

байна гэж үзье. сагсанд байгаа 2 төрлийн бүтээгдэхүүнийг 1-р бүтээгдэхүүнийг мах,

2-р бүтээгдэхүүнийг гурил байна гэж үзье. Тухайн хэрэглэгч нь янз бүрийн сагснуудыг таашаагдаж буй байдлаар нь эрэмбэлж чадна. Тухайлбал х сагс нь у сагнаасаа илүү таашаагдна

гэх мэт. ба сагснууд

1. -х сагс нь у-ээсээ илүү таашаагдна 2. -бараг адил таашаагдна3. - бага зэрэг илүү таашаагдна

Таашаалын хамаарлын талаар хэд хэдэн таамаглал дэвшүүлдэг.1. Төгс байх: Дурын х ба у сагсны хувьд хэрглэгчийн таашааллын эрэмбэлэл нь нэг бол

нөгөө бол байж болно. Энэ нөхцөл нь хэрэглэгч дурын өгөдөн сагснуудыг таашаагдаж буй байдлаар нь эрэмбэлж чадна гэж хэлж болно.

2. Шилжих: Дурын x, y , z сагснуудын хувьд: , бол байна. Жишээ нь: Архийг бага зэрэг уух>огт уухгүй байх> маш их уух

3. Тусах: гэсэн дурын хослолын хувьд нөхцөл биелнэ. Энэ нөхцөл нь ямар ч сагс ядахдаа өөртэйгээ адилхан таашаагдна гэж хэлж болно. Таашаалын янз бүрийн

нөхцлүүдийг дүрсэлж үзүүлэхэд ялгаагүйн муруйг ашигладаг. Хэрэглэгчийн таашаалаас хамаараад ялгаагүйн муруй нь янз бүрийн хэлбэртэй байж болно. Адилхан таашаагддаг сагснуудын олонлогийг ялгаагүйн муруй гэж нэрлэдэг.

Зураг дээр гэсэн сагстай адилхан таашаагддаг сагснуудаас бүрдсэн ялгаагүйн муруйг тусгажээ. Тэгвэл ялгаагүйн муруйгаас дээш орших хэсэг нь -оос илүү таашаагддаг сагснуудаас бүрднэ.Үүнийг

-оос илүү таашаагддаг муж гэнэ.

—-Хэрэглэгчийн ханамж:Ханамж гэдэг үг уг утгаараа сэтгэл таатай, аз жаргалтай мэдрэмж гэж ойлгогддог.

Эдийн засагчид түүхэн тодорхой хугацаанд ханамжийг ингэж тодорхойлж ирсэн байна.Хэрэглэгчийн үйл хөдлөлийн энэ онолд ханамж нь таашаалыг илэрхийлэх арга зам гэж үздэг. Аливаа хэрэглэгчийн гол зорилго нь хэрэгцээгээ хангаж ханамжаа дээд хэмжээнд байлгах явдал юм. Ухаалаг хэрэглэгч өөрийн мөнгөн орлогоо илүү их ханамж авахаар хуваарилсан байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл өөртөө байгаа мөнгөөрөө авч чадах бүхнийг худалдан авч, нийт ханамжаа хамгийн их байлгахыг эрмэлздэг. —- Ханамжийн функц түүний жишээнүүд:

Хэрэв бүтээгдэхүүн эерэг хэмжээгээр хэрэглэгддэг, таашаал нь “төгс байх”, “шилжих”, “тусах” нөхцлүүдийг хангадаг бол таашаал нь ханамжийн функцаар илэрхийлэгднэ.

Дурын сагснуудын хувьд: ба байна. Энэхүү

ханамжийн функцууд нв таашаалын эрэмбийг хадгалж байх нь чухал юм. Үүнийг эрэмбийн ханамж гэж нэрлэдэг. Жишээ нь: байдаг хэрэглээний сагсуудыг авч үзье.

ханамжийн функцууд:

Энд -функцууд таашаалын

эрэмбийг хадгалж байгаа тул таашаалыг илэрхийлж

чадаж байна. - функц таашаалын эрэмбийг

алдагдуулсанаараа таашаалыг

илэрхйлж чадахгүй байна. -ийн ханамжийн авах утга -ээс 5-аар их байна уу? 2600-аар их байна уу? гэдэг

Ялгаагүйн муруйнууд адилхан таашаагддаг хэрэглээний сагснуудаас бүрддэг.Иймд нэг ялгаагүйн муруйнд ханамжийн функцийн нэг утга харгалзана. (

байна) Энд байна.

Ханамжийн функцийн нэг утганд харгалзах сагснуудын олонлог нь адилхан таашаагддаг сагснуудын олонлог буюу ялгаагүйн муруй юм. Таашаалыг илэрхийлж буй ханамжийнфункцийн хувьд хэрэглэгч ханамжийг хамгийн их байлгадаг тэр л сагсыг хэрэглэх хэрэгтэй байдаг.

Кобб-Дугласын функц:Кобб –Дугласын ханамжийн функц дараах хэлбэртэй байна.

энд

Кобб-Дугласын ханамжийн функцийн ялгаагүйн муруй дараах хэлбэртэй байна.

10 2000 30000 155 100 4000 75 100 4000 43 4 200 2

Кобб-Дугласын ханамжийн функцийн хувьд ахиу ханамжийг тодорхойлоё.1-р бүтээгдэхүүний ахиу ханамжийн функц:

2-р бүтээгдэхүүний ахиу ханамж:

Төгс орлуулдаг бүтээгдэхүүн:Ийм бүтээгдэхүүнүүдийн нийлбэр хэмжээ нь хэрэглэгчдэд чухал байдаг тул нийлбэр нь нэмэгдэхэд л ханамжийн функц өснө. Жишээ нь: Хуванцар савтай ундаанууд юм.

болно.

Ялгаагүйн муруй нь:

Төгс хосолдог бүтээгдэхүүнүүд:Тогтмол харьцаатайгаар дандаа хамтдаа хэрэглэгддэг бүтээгдэхүүнийн төгс хосолдог бүтээгдэхүүн гэж тодорхойлдог. Жишээ нь: Зүүн баруун гарын бээлий юм. Хоёр сагс адилхан таашаагддаг тэгвэл энэ таашаалыг дараах ханамжийн фунц илэрхийлж чадна.

хэлбэртэй байна.

ялгаагүйн муруй нь юм.

—Нийт ханамж түүний муруй:Хэрэглэгчийн зүгээс барааг нэг нэг ширхэгээр нь нэмэгдүүлж хэрэглэх явцад түүний ахиуц ханамж нь өмнө нь хэрэглэсэн барааны ахиуц ханамж чанарын үзүүлэлтэн дээр нэмэгднэ.Үүнийг нийт ханамж (TU) муруй харуулна.Хэрэглэгчийн зүгээс барааг нэг нэг ширхэгээр нэмж хэрэглэхэд хэдийгээр ахиуц ханамж нь тухай бүр буурах боловч нийлбэр дүн нь өснө. Үүнийг координатын зүүн доодоос баруун дээш тийш чиглэсэн өсөх хандлагатай (TU) муруй харуулна.

Хэрэглэгчийн зүгээс барааг нэг нэг ширхэгээр нэмж хэрэглэхэд хэдийгээр ахиуц ханамж нь тухай бүр буурах боловч нийлбэр дүн нь өснө. Үүнийг коордиэатын зүүн доодоос баруун дээш тийш чиглэсэн өсөх хандлагатай (TU) харуулна.Харин барааны ахиуц ханамж дээд цэгтээ хүрсээр байтал түүнийг үргэлжүүлэн хэрэглэвэл нийт ханамж буурах хандлагатай болно.Муруйн хамгийн дээд цэгийг бүрэн ханалтын цэг гэж тооцох бөгөөд түүнээс цааш барааг үргэлжлүүлэн хэрэглэх нь үр ашиггүй болохыг харуулна. Жишээ нь: 4 өрөө байртай

4 өрөөндөө нэг нэг зурагтай байвал нийт ханамж нь дээд цэгтээ хүрэх ба 5 зурагт тавибал 5 дахь зурагт нь түүнд саад болж дуу чимээ эрс нэмэгдэж сонсож ойлгоход хэцүү болох тул тэдгээрийн нийт ханамж нь багасч байгаа гэсэн утгыг илэрхийлнэ. —Ахиуц ханамж түүний муруй:Тодохой төрлийн барааны нэмэлт нэгж бүрээс хэрэглэгчийн хүртэж буй ханахмжийг ахиуц ханамж гэнэ. Хэрэглэгчийн таашаал өөрчлөгдөхгүй байх богино хугцаанд тухайн барааны дараачийн нэгж тутамын ахиуц ханамж нь буурч байдаг зүй тогтолтой. Ийнхүү тодорхой төрлийн барааг нэмж хэрэглэх тутам ахиуц ханамж нь буурч байдагийн гол шалтгаан нь хэрэгцээ аажмаар хангагдаж байдагт оршино. Хэрэглэгч туйхан барааны нэмэлт нэгж бүрийг хэрэглэх тутам түүний нэмэлт ханамж буурах зүй тогтолыг ахиуц ханамж буурах хууль гэнэ.

Үүнд анхны барааны ахиуц ханамж (6MU), хоёрдугаар барааных нь (4MU), гуравдугаар нь (2MU) ба дөрөв дэх барааных нь (0) болж хэрэглэгч түүгээр хэрэглээгээ зогсоосон байдлыг харуулжээ.

—Хамгийн их ханамжинд хүрэх алтан дүрэм:Хэрэглэгч тухайн орлогынхоо хүрээнд хамгийн их ханамжинд хүрэхийг эрмэлзнэ.

1. Ухаалаг үйлдэл хийнэ: Ямар ч хэрэглэгч мөнгөн орлогынхоо хэмжээнд тохируулж хамгийн их ханамж авах бараагаа сонгоно.

2. Шилэлт сонголт: Маш олон төрлийн бараа байна түүнээс шилэлт сонголт хийнэ.3. Төсвийн хязгаарлалт: Ямар ч хэрэглэгчийн мөнгөн орлого хязгаартай. 4. Бүх бараа таваар үйлчилгээ үнэтэй байна. Хэрэглэгчийн хамгийн их ханамж авах ижил

хэмжээний ханамж өгөхүйц хэрэглэгч мөнгөн орлогоо зарцуулахыг ханамжаа дээд зэргээр хангах дүрэм гэнэ.

Бараа тус бүрийг худалдан авахад зарцуулсан зардлын (худалдан авах үнийн) сүүлчийн төгрөг тутам нь ижил хэмжээний ахиуц ханамж өгөхөөр төсөв хуваарилагдасан үед л хэрэгцээ дээд зэргээр хангагдсан байна. Үүнийг ханамжийг хамгийн их байлгах журам гэнэ.

12. Ялгаагүйн муруй түүний шинж чанар:Ялгаагүйн муруй нь хэрэглэгчдэд адилхан ханамж өгч чадах хоёр барааны бүх хослолыг харуулна.

Ялгаагүйн муруй нь дараа үндсэн шинж чанаруудтай:1. Доошоо уруудсан налуу байна. Яагаад А ба В бүтээгдэхүүнд нь хоорондоо урвуу

хамааралтай. Жишээ нь: А бүтээгдэхүүн олон байх тусам В бүтээгдэхүүн нөөц байна. 2. Координатын эхтэй харьцуулахад гүдгэр байна. Муруйн дагуу доошоо шилжихийн

хэрээр хотгор муруйн налалт ихэсч гүдгэр муруйн налалт багасна. Учир нь ялгаагүйн муруйн налалт нь 2 барааны орлуулалтын ахиуц нормыг (MRS) харуулна.Төсөвийн шугам нь хэрэглэгч юуг, хэмжээтэй худалдаж авахыг харуулдаг байхад ялгаагүйн муруй нь хэрэглэгчийн авах ханамжийн байдлыг илэрхийлнэ.Төсөвийн шугам болон ялгаагүйн муруйг нэг координатын системд дүрсэлсэн нөхцөлд ханамж хамгийн их байх тухайн А болон В барааны оновчтой хослолыг харуулж байна.

Ялгаагүйн муруйг төсөвийн шулуун шүргэх С цэг дээр тухайн төсөвөөр хамгийн их ханамж авах хоёр барааны оновчтой хослол тогтоогдно.Өөрөөр хэлбэл энэ цэг дээр А барааны үнийн нэг төгрөгт ноогдох ахиуц ханамж нь В барааны үнийн нэг төгрөгт ноогдох ахиуц ханамжтай тэнцүү байна.

13. Төсөвийн шулуун:Хэрэглэгч орлогоо бүгдийг нь зарцуулан худалдан авч болох бүх боломжит сагсны олонлогийг төсвийн шулуун гэнэ. -Хэрэглэгчийн төсөвийн хязгаарлалт:Хэрэглэгчийн худалдан авах чадвар нь орлого ба бүтээгдэхүүний үнэтэй шууд холбоотой ойлголт юм. Хэрэглэгч олон төрлийн бараа таваар үйлчилгээг хэрэглэнэ. Хэрэглэгч n төрлийн бүтээгдэхүүнийг гэсэн үнээр худалдан авах боломжтой.

х- сагс m- орлого

-төсөвийн хязгаарлалт(муж)Хэрэглэгчийн төсөвйин хязгаарлалт гэдэг нь: Хэрэглэгчийн худалдан авах зардал орлогоосоо хэтрэхгүй байх тийм сагснуудын олонлог юм. Жишээ нь: Хэрэглэгчийн хэрэглээ тухайн үнэ болон орлогын түвшинг хангах боломжит бүх хослолын олонлог юм.

-Төсөвийн шулууны тэгшитгэл:Хэрэглэгч орлогоо бүгдийг нь зарцуулан худалдан авч болох бүх боломжит сагсны олонлогийг төсөвийн шулуун гэнэ.Төсөвийн шулууны тэгшитгэл нь: бага зэрэг хувиргавал:

Эндээс харвал төсөвийн шулууны налалт нь болно.

-Төсөвийн шулууны шилжилт:Хэрэглэгчийн орлого өсөхөд төсөвийн шулуун параллелиар шилжинэ. Орлогын өөрчлөлтийг

гэж үзвэл төсөвийн шулуун нь: болно.

Тэгвэл эндээс: болно.

Дээрх тэгшитгэлээс харвал төсөвийн шулууны налалт нь: хэвээрээ, харин төсөвийн

шулуун параллелиар шилжиж байна. буюу орлого өсөхөд төсөвийн шулуун баруун гар тийш шилжинэ. буюу орлого буурахад төсөвийн шулуун зүүн гар тийш шилжинэ.

Хэрэглэгчийн орлого өсөхөд түүгээр худалдан авч чадах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ өсөх нь ойлгомжтой.

Үнийн өөрчлөлт төсөвийн шулуунд хэрхэн нөлөөлөхийг

авч үзье. Төсөвийн шулууны налалт нь: гэдгээс

харахад налалтанд өөрчлөлт орох нь харагдаж байна. 1-р бүтээгдэхүүний үнэ -ээр өөрчлөгджээ гэж үзье. Төсөвийн шулууны тэгшитгэлээ бичвэл:

Тэгшитгэлээс харвал 1-р бүтээгдэхүүний үнэ буурвал /<0/ төсөвийн шулуун хэвтээ тэнхлэгийн дагуу гадагш шилжинэ. Аль нэг бүтээгдэхүүний үнэ буурахад хэрэглэгчийн худалдан авч чадах сагснуудын тоо өсдөг.

Хэрэглэгч зөвхөн 2-р бүтээгдэхүүнийг хэрэглэвэл

хэвээрээ байна.Харин зөвхөн 1-р

бүтээгдэхүүнийг хэрэглэвэл уг бүтээгдэхүүний эрэлт

нь болж өснө.

Татвар:Орлогын татварын түвшинг t гэж үзээд төсөвийн

шулууны тэгшитгэлийг бичье.

Орлогын татвар орлого tm хэмжээгээр буурсантай адилхан нөлөөлнө. Өөрөөр хэлбэл: Орлогын татвар нь төсөвийн шулууныг зүүн гар тийш параллелиар шилжүүлнэ. Татварын түвшин өсвөл хэрэглэгчийн гарт үлдэх татварын дараах орлого буурна.

Хэрвээ орлогын татаас өгсөн бол татаас нь хэрэглэчийн орлогыг нэмэгдүүлдэг бөгөөд төсөвийн шулууныг баруун гар тийш параллелиар шилжүүлнэ.

Хэрвээ 1-р бүтээгдэхүүний нэгжид d хэмжээгээр татвар оногдүүлжээ. Төсөвийн шулууны тэгшитгэлийг бичвэл:

болно.

Төсөвийн шулууны налалт өөрчлөгдөж төсөвийн шулуун тэнхлэгийн дагуу зүүн гар тийш шилжинэ. Өөрөөр хэлбэл: бүтээгдэхүүний нэгжийн татвар бүтээгдэхүүний үнэ өссөнтэй адилхан нөлөөлнө. Харин d хэмжээгээр татаас оногдуулбал үнэ буурсантай адил нөлөөлнө.

1-р бүтээгдэхүүний үнэд t хувиар татвар оногдуулжээ. Төсөвийн шулууны тэгшитгэлийг бичвэл:

болно.

Мөн л үнэ өссөнтэй нөлөөлж байна. Хэрвээ t хувиар татаас оногдуулсан бол үнэ буурсантай адил нөлөөлнө.Карт:Засагийн газар зарим үд бүтээгдэхүүнийг картаар буюу хүн амд тэгш хуваан хуваарилдаг. /Мах. Гурил, ургамлын тосыг 1991-1992 онд картаар олгож байсан./

1-р бүтээгдэхүүнийг картанд орсон гэж үзье. Өөрөөр хэлбэл засгийн газар хүн бүрд

хэмжээгээр хуваарилах шийдвэр гаргажээ.

Хэрэглэгч энэ бүтээгдэхүүнийг өөр арга замаар олох

боломжгүй бол түүний төсөвийн шулуун дээр гарна.

Хэрэглэгч 1-р бүтээгдэхүүнийг -ээс илүү хэмжээгээр

хэрэглэх боломжгүй. Хэрэв хэрэглэгч 1-р бүтээгдэхүүнийг -ээс илүү хэмжээгээр хэрэглэхийг хүсвэл илүү өндөр

үнээр авах ёстой болж түүний төсөвийн шулууны налалт цэг дээр өөрчлөгднө.

14. Хэрэглэгчийн оновчтой сонголт:

Орлого тэлэлтийн зам:Орлого өсөхөд эрэлт нь өсдөг бүтээгдэхүүнийг энгийн бүтээгдэхүүн, буурдаг бүтээгдэхүүнийг дорд бүтээгдэхүүн гэнэ .Орлогын өөрчлөлт бүрд харгалзах оновчтой сонголтуудын олонлогийг орлого тэлэлтийн зам гэдэг.

1-р бүтээгдэхүүн энгийн 2-р бүтээгдэхүүн дорд бүтээгдэхүүн байна.

Хэрэглэгч

Үнэ

Хэрэгцээ

Эрэлт

Төсөв

Ханамж

Хэрэглэгчийнсонголт

Орлого ба эрэлтйн хамаарлыг харуулсан муруйг Энгелийн муруй гэдэг. Энгийн бүтээгдэхүүний Энгелийн муруй нь эерэг налалттай байна.

Үнэ өөрчлөгдөхөд төсөвийн шулууны налалт өөрчлөгддөг Тэгвэл энэ нь оновчтой сонголтонд бас нөлөөлнө. 1-р бүтээгдэхүүний үнэ буурсан гэж үзье. Төсөвийн шулуун хэвтээ тэнхлэгийн дагуу баруун тийш шилжихэд оновчтой сонголт байснаа болж өөрчлөгддөг.

1-р бүтээгдэхүүний үнэ буурахад эрэлт нь өсөж байна. Үнэ буурахад эрэлт нь өсдөг бүтээгдэхүүнийг хэвийн бүтээгдэхүүн, эрэлт нь буурдаг бүтээгдэхүүнийг гиффен бүтээгдэхүүн гэж нэрлэдэг.

1-р бүтээгдэхүүн гиффен бүтээгдэхүүн байна. Үнийн өөрөчлөлт бүрд харгалзах оновчтой сонолтуудын олонлогийг үнэ тэлэлтийн зам гэдэг.

—Төсөвийн шулуун ялгаагүйн муруйн тусламжтайгаар оновчтой сонголт хийх арга

Хэрэглэгч 1-р бүтээгдэхүүнийг байхаар 2-р

бүтээгдэхүүнийг байхаар ба орлогоо бүрэн зарцуулахаар сонгож байвал энэ шаардлагыг хангадаг сагс бүр нь төсөвийн хүрээнд хэрэглэгчид хамгийн их таашаагдана. Өөрөөр хэлбэл оновчтой сонголтууд нь олон сагснуудаас бүрдэнэ. А В хэрчмийн цэг бүр оновчтой сонголтыг харуулна.

15. Слутцкийн тэнцэтгэл:Хиксийн орлуулалтБүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт хэрэглэгчийн эрэлтэнд хоёр байдлаар нөлөөлнө.

1. Орлогын нөлөө2. Орлуулалтын нөлөө

1. Орлогын нөлөө: Нэг бүтээгдэхүүний үнэ буурсан гэж үзье. Энэ нь хэрэглэгчийн худалдан авах боломжит сагснуудын тоог нэмэгдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл: Хэрэглэгчийн бодит худалдан авах чадвар сайжирч илүү таашаагддаг сагснуудаас сонгон авах боломжтой болно. Үүнийг орлогын нөлөө гэж нэрлэдэг. Үүнийг графикаар хувцас ба

хүнс гэсэн барааны үнэ буурсан гэж үзээд тайлбарлая.

Хүнсний үнэ буурсанаас энэ хэрэглэгч илүү ихийг хэрэглэх боломжтой болно. Төсөвийн шулуун

руу шилжиж байна. Хэрэглэгчийн сагс

болсон.

2. Орлуулалтын нөлөө: Үнэ нь буурч тухайн бүтээгдэхүүнийг бусдаас харьцангуй хямд болгодог бөгөөд хэрэглэгч арай үнэтэй бүтээгдэхүүнийг хямдарсан бүтээгдэхүүнээр орлуулах сонирхолтой байдаг. Үүнийг орлуулалтын нөлөө гэдэг.

Орлуулалтын нөлөөг графикаар авч үзье. Хүнстэй харьцуулбал хувцасны үнэ илүү өндөр болсонтой холбоотойгоор төсөвийн шулуун болж өөрчлөгднө.

Ханамж тогтмол байхад зөвхөн харьцангуй үнийн өөрчлөлттэй холбоотой бий болж буй эрэлтийн өөрчлөлтийг Хиксийн орлуулалтын нөлөө гэнэ. Худалдан авах чадвар тогтмол байхад зөвхөн харьцангуй үнийн өөрчлөлттэй холбоотой бий болж буй өөрчлөлтийг Слутцкийн орлуулалтын нөлөө гэнэ. Хиксийн орлуулалтын нөлөө ханамжийг тогтмол байлгадаг байсан бол Слутцкийн орлуулалтын нөлөө худалдан авах чадварыг тогтмол байлгадаг байна.

Орлогын нөлөөг:

I II

Эндээс I хэсэг - Үнэ буурсны

дараах оновчтой сонголт.

II хэсэг: -үнэ ба орлого

буурсны дараа хийгдэх оновчтой сонголт

Орлуулалтын нөлөөг: Үнэ

буурахаас өмнөх оновчтой сонголтЭрэлтийн өөрчлөлт нь орлогын ба орлуулалтын нөлөө хоёрын нийлбэрээр тодорхойлогдно. Иймд эрэлтийг дараах байдлаар бичнэ:

16. Технологи: —-Үйлдвэрлэлийн функц:Үйлдвэрэлийн функц нь орц гарцын хоорондох буюу өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн хэмжээ болон үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн хоорондох хамаарлын математик илэрхийлэл юм.Үйлдвэрлэлийн онолд уламжлал ёсоор Y=F(L,K) гэсэн хоёр хүчин зүйлт үйлдвэрлэлийн

функцыг өргөн ашигладаг. Энэхүү функц нь ашиглагдаж байгаа хөдөлмөр (L), капитал (K)-ыг тоо, хнэмжээний хоорондох хамаарлыг харуулдаг. Үйлдвэрлэлийн Фцнкцын график дүрслэлийг изоквант ын муруй муруй гэж бас нэрлэдэг. —-Изоквант, түүний муруйИзоквант нь үйлдвэрлэлийн өгөгдсөн түвшнийг хангахад шаардагдах хөдөлмөр, капитал 2-ын янз бүрийн хослолуудын олонлогийг харуулдаг. Гарцын түвшин хязгааргүй олон байж болох учраас гарцын түвшин тус бүрийг хангах хөдөлмөр, хөдөлмөр капиталын хослолын олонлог ч мөн хязгааргүй олон байж болно. Изоквантын энэ олон муруйг хамтад нь изоквантын карт гэж нэрлэдэг. Координатын эхээс аль болох хол байгаа изоквант нь үйлдвэрлэлийн илүү их хэмжээг, харин ойр байгаа үйлдвэрлэлийн харьцангуй бага хэмжээг тус тус илэрхийлдэг байна.

Изоквантын налалтын өнцөг нь үйлдвэрлэлийн нэг хүчин зүйлийг нөгөөгөөр орлуулах техник орлуулалтын ахиу норм (MRTS) –ыг харуулдаг. Манай тохиолдолд бол энэ нь хөдөлмөрийг капиталаар орлуулах техник орлуулалтын ахиу норм юм. Ийм учраас MRTS нь изоквант дээр

-Хөдөлмөрийн хэрэглээг нэг нэгжээр нэмэгдүүлэхэд

хангагдах гарцын өсөлт буюу хөдөлмөрийн ахиу бүтээгдэхүүн

- Капиталын хэрэглээг нэг нэгжээр нэмэгдүүлэхэд

хангагдах гарцын өсөлт буюу капиталын ахиу бүтээгдэхүүн изоквантын дагуу доош шилжихэд дээрх харьцаа буурдаг ажээ.Изоквант нь ялгаагүйн муруйн нэгэн адил сөрөг налалттай, координатын эхийн хувьд гүдгэр, хоорондоо хэзээ ч огтлолцдоггүй гэсэн шинж чанаруудтай ажээ. Мөн өөр өөр эрэмбийн изоквантуудыг изоквантын карт гэж нэрлэдэг. Хоёр хүчин зүйл бүхий үйлдвэрлэлийн функцаас харахад хөдөлмөр, капиталын тоо, хэмжээ хэдий хичнээн их байна, гарц төдий чинээ их болж ашиг, орлогыг нэмэгдүүлэхээр байна. Гэвч үйлдвэрлэгчийн орлого, бүр тодоруулбал хөдөлмөр, капитал хоёрыг худалдан авахад зориулах төсөв хязгаартай байдаг.

17. Нэг хувьсах хүчин зүйлтэй үйлдвэрлэл:Аливаа үйлдвэрлэл нь хөдөлмөр, капитал, байгалийн нөөцийн тодорхой тоо, хэмжээгээр ашиглахтай шууд холбоотой байдаг учраас бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нийлүүлэлт нь юуны өмнө үйлдвэрлэлийн нөөц буюу үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн тоо хэмжээнээс хамаардаг.

Үйлдвэрэлийн функц нь ерөнхийдө орцын бүтээмж ба түүний бүтээгдэхүүний хоорондох хамаарлыг харуулдаг. Жишээлбэл: Үйлдвэрлэлийн функц нь дараах байдалтай гэж бодъё.Q=bxФункцийн хэлбэр нь /х/ хувьсах орцын бүтээмж, /b/ коэффициентийн хэмжээнд байна гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Харин үйлдвэрлэлийн функц дараах байдалтай байна.

Энэхүү функц нь /х/ хувьсах орцын бүтээмж багасах хандлагатайг харуулна. Үйлдвэрлэлийн функцийг судлахын хч холбогдол ач холбогдол нь нөөцүүдийн бүтээмж, өгөөжийг томъёолоход тус нэмэр болдогт оршино.

Үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлсийн тоо хэмжээ өөрлчлөгдөөгүй байхад орцын хэмжээг нэмэх тусам нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ өсч байгаад тодорхой цэгт хүрээд буурахыг бүтээмж буурах хууль (өгөөж буурах хууль ) гэнэ.

Бүтээмж буурах хуулийн бүтээгдэхүүн, зардлын үзүүлэлтүүд хоорондоо тодорхой зүй тогтолтойгоор өөрчлөгддөг. TPP-нийт биет бүтээгдэхүүнAPP- Дундаж биет бүтээгдэхүүнMPP-Ахиуц биет бүтээгдэхүүнХ- Хувьсах орц

TPP хамгийн их утгаа авах үед МРР=0 байна.АРР=МРР үед АРР хамгийн их утгаа авна.ТРР=МРР үед МРР хамгийн их утгаа авна.

18. Үйлдвэрлэлийн зардал богино хугацаанд:Дор хаяж үйлдвэрлэлийн нэг хүчин зүйл тоо хэмжээний хэмжээний хувьд тогтмол байх цаг хугацааны тийм зурвас үеийг богино хугацаа гэж нэрлэдэг.Богино хугацаанд үйлдвэрлэлийн зөвхөн хувьсах хүчин зүйлсийн тоог өөрчлөх замаар л үйлдвэрлэлийн хэмжээг зохицуулах боломжтой байдаг. Иймд богино хугацаанд үйлдвэрлэлийн зардлыг:

Хувьсах зардал (VC) Тогтмол зардал (FC) гэж ялган авч үздэг.

Үйлдвэрлэлийн зардал буюу алдагдсан боломжийн зардлыг тодорхойлохын тулд: Эдийн засгийн зардал Нягтлан бодох бүртгэлийн зардал гэсэн ойлголтуудыг бие биенээс нь ялган зааглах

зайлшгүй шаардлагатай байдаг.

Эдийн засгийн зардал: Ил /гадаад/ Далд /дотоод/

Ил зардалд гаднын бэлтгэн нийлүүлэгчдээс худалдан авсан үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн болон завсрын бүтээгдэхүүний зардал багтдаг бол тухайн үйлдвэрлэлийн эзний өмчинд хамаарах нөөц ашигласны алдагдсан боломжийн зардлыг далд зардал гэж нэрлэдэг байна. Далд зардал нь тухайн нөөцийг өмчийн эзэн өөр зориулалтаар хамгийн үр ашигтай байдлаар ашиглаад олж болох байсан тэр хожоогоор тодохойлогддог юм. Мөн тухайн бизнесийг эрхэлж өөрийн хүч бололцоог дайчилсаны төлөөс болох хэвийн ашгийг мөн далд зардалд хамааруулан тооцдог ажээ.

Нягтлан бодох бүртгэлийн зардал: Энэхүү зардал нь үйлдвэрлэлийн эзний өмчинд хамаарах үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн алдагдсан боломжийн зардлыг багтаадаггүйгээрээ эдийн засгийн зардлаас ялгаатай. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн ил зардлыг өөртөө багтаадаг.

Нягтлан бодох бүртгэлийн зардал=Ил зардал гэж ойлгож болно.

Түрээсийн төлбөр, зээлийн хүү, удирдлагын зардал зэрэг, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний тоо, хэмжээнээс үл хамаарах зардлыг богино хугацааны тогтмол зардал гэж нэрлээд FC гэж тэмдэглэдэг. Ийм болохоор тогтмол зардал нь үйлдвэрлэл явагдаж байгаа эсэхээс үл хамааран гардаг зардал юм.

Тогтмол зардалБүтээгдэхүүний гарцын хэмжээг даган өөрчлөгдөж байдаг зардлыг хувьсах зардал гэж нэрлээд VC гэж тэмдэглэдэг. Хувьсах зардалд үндсэн түүний эд, материалын, цахилгааны, тээврийн, үндсэн ажилчдын цалингийн зэрэг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээг даган өөрчлөгддөг зардлууд багтдаг.

Хувьсах зардал

Тогтмол ба хувьсах зардлын нийлбэрийг богино хугацааны нийт зардал гэж TC гэж тэмдэглэдэг. Нийт зардал бүтээгдэхүүний тоо хэмжээний хоорондох хамаарлыг харуулна.

TC=VC+FC

Нийт зардал

Богино хугацаанд дундаж нийт зардал ( ATC ) -ыг 2 аргаар тодорхойлж болдог. Эхнийхээр нь бол нийт зардлыг бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнд хуваах замаар тооцдог. Энэ тохиолдолд:АТС=TС/QХарин хоёр дахь аргаар АТС-ыг тооцохдоо дундаж тогтмол зардал (AFC) дээр дундаж хувьсах зардал (AVC)-нэмдэг. Энэ тохиолдолд:

ATC=AFC+AVC AFC=FC/Q AVC=VC/QБогино хугацаанд нийт дундаж зардал үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний тоо, хэмжээ нэмэгдэхэд буурч байгаад өсч эхэлдэг.Дундаж хувьсах зардал ч гэсэн бүтээгдэхүүний тоо, хэмжээ өсөхөд мөн ийм хандлагатай байдаг аж.Харин дундаж тогтмол зардлын хувьд бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ нэмэгдэхэд буурдаг байна.

Нийт тогтмол зардлын хэмжээ өөрчлөгдөхгүй тул бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдэх тусам дундаж тогтмол зардал улам бүр буурч байна. Графикаас харахад дундаж хувьсах зардлын хэмжээ эхлээд буурсаар доод түвшинд хүрээд дахин өссөн байна.Үйлдзвэрлэгч үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа бүрэн ашиглахгүйн улмаас бага хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн байна.

Богино хугцааны дундаж зардлын өөрчлөлт

Богино хугцаанд ахиу зардлын (MC) өөрчлөлтийг нь: бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ нэмэгдэхийн хирээр буурч байгаад үйлдвэрлэлийн хэмжээ тодорхой түвшинд хүрэхэд л өсч эхэлдэг.Гэхдээ ахиу зардлын өсөлт нь дундаж нийт, дундаж тогтмол, дундаж хувьсах зардалтай харьцуулахад илүү тод томруун, илүү өндөр хурдацтай байгаа нь илэрхий байна.

Ахиу зардлын өөрчлөлт

19. Үйлдвэрлэлийн зардал урт хугацаанд:Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг бүхэлд нь өөрчлөхөд хүрэлцээтэй цаг хугацааны зурвас үеийг эдийн засгийн онолд урт хугацаа гэж нэрлэдэг. Урт хугацаан дахь бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд гарсан өөрчлөлт нь зөвхөн хувьсах зардлын төдийгүй, мөн богино хугацаанд тогтмол гэгдэж

байсан зардлуудын өөрчлөлтийн дүн байдаг. Ийм болохоор урт хугацаанд бүх зардал хувьсах шинжтэй болдог ажээ.Цар хүрээний өгөөж: Урт хугацааны дундаж зардлын муруй нь бүх хүчин зүйл хувьсах шинжтэй байхад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн дундаж зардлын өөрчлөлтийн хэмжээг харуулдаг.Энэхүү муруйн дагуу шилжихэд ашиглагдаж буй зардлын хэмжээг чөлөөтэй сонгодог гэж үздэг бөгөөд энэхүү шийлжилтийг үйлдвэрлэлийн цар хүрээний өөрчлөлт гэж нэрлэдэг.Хэрвээ гарцын тодорхой интервалд бүтээгдэхүүний гарц нэмэгдэхэд дундаж зардал буурч буурч байвал үйлдвэрлэлийн цар хүрээ өссөнөөс хэмнэлт гарлаа гэж үздэг. Харин эсрэгээр дундаж гарц нэмэгдэхэд дундаж зардал өсч байвал үйлдвэрлэлийн цар хүрээ тэлснээс үүдэн хохирол амслаа гэж үздэг. Эцэст нь гарцын тодорхой түвшинд гарц өөрчлөгдөхөд дундаж зардлын хэмжээ өөрчлөгдөхгүй байвал үйлдвэрлэлийн цар хүрээний тэлэлт тогтмол өгөөжтэй байна хэмээн үздэг.Урт хугацааны ахиу зардал: Уг зардал нь үйлдвэрлэлийн бүх хүчин зүйл өөрчлөгдөх боломжтой гэж үзээд гарцыг нэг нэгжээр нэмэгдүүлэхтэй хобогдсон зардал юм.Урт хугацааны дундаж зардал нь Үйлдвэрлэлийн бүх хүчин зүйл оновчтой байдлаар өөрчлөгдсөн гэж үзвэл нэгж бүтээгдэхүүнд ноогдох зардлаар тодорхойлогддог. Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлын өргөтгөл үйлдвэрлэлийн өсөлттэй уялдаад анхандаа буурдаг нь урт хугацааны зардлын өөрчлөлтийн нэг онцлог юм. Гэхдээ үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх тусам сүүлдээ дээрх зардал өсдөг байна. Урт хугацаан дахь нийт дундаж зардал болон гарцын хоорондох хамаарлыг (LAC) муруйгаар дүрслэн харуулж болно.Урт хугцааны зардлын муруй нь богино хугацааны дундаж зардлын бүх боломжит муруйнуудын хамгийн бага цэгүүдийг шүргэсэн, нумарсан хэлбэртэй муруй байдаг нь зургаас харагдаж байна.

Урт хугацааны дундаж зардлын муруй

20. Зардал:Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн бие биетэйгээ орлох чанар, үйлдвэрлэлийн процесст хослон хэрэглэгдэх хэлбэр зэргээс үл хамаараад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүтээхэд тэдгээрийг ашигласны өртөг нь үйлдвэрлэлийн зардлыг бүрдүүлдэг. Эдийн засгийн онолд нөөцийг хамгийн сайн ашигласны алдагдсан боломжийн өртөгт үндэслэн үйлдвэрлэлийн зардлыг тооцдогоороо онцлогтой. Зардлын тухай эдийн засагчдын ойлголт нь нөөц ховор байдаг. Тэдгээрийг өөр хувилбараар ашиглах явдал, боломж дээр үндэслэдэг. —Изокост: Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн үнэ, тэдгээрийг худалдн авахад зориулсан төсөв, өгөгдсөн нөхцөлд пүүсийн худалдан авч чадах хүчин зүйлийн янз бүрийн хослолыг изокост гэж нэрлэдэг. Хоёр хүчин зүйлт үйлдвэрлэлийн функцийг авч үзэж байгаа тохиолдолд энэ нь өгөгдсөн төсвөөр пүүсийн худалдан авч чадах хөдөлмөр (L), капитал (K) хоёрын өөр хослолууд юм.

Зургаас харахад цэг нь бүх төсөвөөрөө дан

ганц капиталыг, харин цэг нь дан ганц хөдөлмөрийг тус тус худалдан авах тоо хэмжээг тус тус харуулж байгаа болохоор энэ 2 цэгийг хооронд нь хобоход изокостын муруй гарч ирж байна. Изокостын налалт нь хөдөлмөр, капиталын үнийн харьцаагаар тодорхойлогддог аж. Өөрөөр хэлбэл:

байна.

Одоо изоквант, Изокостын муруйн тусламжтайгаар хамгийн бага зардлаар хамгийн их бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хөдөлмөр, капиталын хослолыг хэрхэн тооцдогийг авч үзье. Изоквант, изокостын тусламжтайгаар үйлдвэрлэгчийн тэнцвэрийг олох нь:Хамгийн бага зардлаар хамгийн их бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд үйлдвэрлэгчийн тэнцвэр хангагддаг. Ийм болохоор изокостын шулуун илүү дээр оршиж изоквантын муруйтай шүргэх тэр цэгт үйлдвэрлэгчийн тэнцвэр хангагдна. Энэ цэг дээр изоквант, изокостын налалтын өнцөг хоорондоо тэнцүү байдаг.

Тэнцвэрийн үед хөдөлмөр, капиталыг худалдан авахад зарцуулсан сүүлчийн нэг төгрөгт ноогдох хөдөлмөрийн болон капиталын ахиу бүтээгдэхүүн мөн хоорондоо тэнцдэг байна.

Изокост

Үйлдвэрлэгчийн тэнцвэр

Өөрөөр хэлбэл: болж гэсэн тэнцэтгэл үүснэ. Үйлдвэрлэлийн функц нь

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүтээх процесст үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс адилхан үүрэгтэй оролцдог хэмээн үздэг учраас тэдгээрийн идэвхитэй ба идэвхигүй гэж зааглах болоцоогүй байдаг. Ийм учраас бүтээгдэхүүний гарцын өөрчлөлтөнд хүчин зүйл тус бүрийн үзүүлэх нөлөөллийг ялгавартай үнэлэхийн тулд цаг хугацааны хүчин зүйлийг авч үзэх шаардлагатай болдог. Иймд эдийн засгийн онолд урт ба богино хугацаа гэсэн ойлголтыг ашигладаг юм. Үйлдвэрлэлийн процесст ашиглагдаж байгаа хүчин зүйлийн тоо, чанарын хувьд өөрчлөгдөхөд хүрэлцээтэй эсэх нь цаг хугацааг ийнхүү зааглан үзэх шалгуур нь болдог ажээ.

29. Хөдөлмөрийн зах зээл:Эрэлт, нийлүүлэлтээр дамжуулж ажиллах хүчийг пүүсүүдийн хооронд хуваарилахтай холбогдсон харилцааг хөдөлмөрийн зах зээл гэсэн ойлголтоор илэрхийлдэг.Оюуны хийгээд биеийн хүчээ дайчилан хөдөлмөрлөх чадварыг ажиллах хүч гэж нэрлэдэг бөгөөд түүнийг тээгч нь хүн байдгаараа бусад таваараас онцлогтой:Иймд ажиллах хүчийг ашиглах үйл явц нь түүний жинхэнэ эзний хүсэл, сонирхолоос ихээхэн шалтгаалдаг. Мөн түүний тоо хэмжээг тодорхойлох асуудал ч бусад нөөцөөс үлэмжхэн ялгаатай байдаг ажээ. Барагцаалсан тооцоонд ажилласан хүн цаг, ажилласан цаг, хүний тоо зэрэг үзүүлэлтүүдийг өргөн ашигладаг. Түүнчилэн ямар үед ашиглагдаж байгаагаас, тухайлбал, албан ёсны ажлын хугацаанд уу, эсвэл түүнээс гадуур ашиглагдаж байна уу гэдгээс хамаараад үнэлгээ нь өөр өөр байх жишээтэй. Ажиллах хүчийг ашигласны үнийг цалин гэж нэрлэдэг. Ингэхлээр цалин хөлс нь нэг ёсондоо хөдөлмөрийн үнийг орлодог байна. Цагаар олгох, хийснээр олгох, хариуцлага эцсийн дүнгээр нь олгох гээд цалингийн олон янзын хэлбэрүүд байдаг ч цаашид цалинг нэгж хугацааны хөдөлмөрийн хөлс гэдэг утгаар нь хэрэглэх болно. Түүнчилэн цалинг нэрлэсэн болон бодит цалин гэж ангилдаг. Нэрлэсэн цалин гэдэг нь мөнгөн хэлбэрээр авч байгаа цалин байдаг бол энэхүү нэрлэсэн цалингаар худалдан авсан бараа, үйлчилгээний тоо хэмжээ нь бодит цалин болдог байна. Ийм учраас бодит цалингийн хэмжээ нь зөвхөн нэрлэсэн цалингаас төдийгүй татвар болон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнээс бас хамаардаг юм. Өөрөөр хэлбэл, цалингийн нэрлэсэн хэмжээ нь хичнээн өслөө ч гэсэн дагаад төлөх татварын хэмжээ, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ, тариф илүү өндөр хурдацтайгаар нэмэгдчихвэл эцсийн дүндээ бүдит цалин өсөх биш, харин ч буурдаг ажээ.

Эдийн засгийн шигнжилгээнд гол төлөв дундаж цалин гэсэн ойлголтыг өргөн ашигладаг. Дундаж цалин нь олон хүчин зүйлээс хамаардаг тооцоолоход ээдрээтэй, барагцаалсан үзүүлэлт юм. Хэдий ийм ч энэхүү үзүүлэлт судалгааны зорилгыг бүрэн хангадагаас гадна цалин хөлс бүрэлдэн тогтох янз бүрийн нөхцлүүдийн хооронд нь харьцуулах боломжийг олгодог юм.

äóòóó

Ìàêðî 1. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóäëàõ ç¿éë àðãà. Ìàêðî ýäèéí áîäëîãî ——ìàêðî ýäèéí ñóäëàõ ç¿éë Эдийн засгийн ухааныг дотор нь судлаж буй зүйлээс нь хамааруулан микро, макро эдийн засгийн ухаан гэж хоёр үндсэн хэсэгт хувааж үздэг боловч өрх гэр, аж ахуйн нэгж, төр хамтдаа нийлж эдийн засгийн тогтолцоог бүрдүүлэх учраас макро, микро эдийн засгийг тус тусдаа бие даасан салангид шинжлэх ухаан мэтээр ойлгож болохгүй. Микро эдийн засаг нь эдийн засгийн тогтолцоог бүрдүүлэгч өрх гэр, аж ахуйн нэгжийн түвшин дэх эдийн засгийн зүй тогтлуудыг судалдаг бол макро эдийн засаг нь эдийн засгийн тогтолцооны ерөнхий зүй тогтлуудыг судлана. Өөрөөр хэлбэл макро эдийн засгийн онол нь эдийн засагт болж буй үзэгдэл, үйл явцууд тэдгээрийн хоорондын холбоо, шүтэлцээг судлан эдийн засгийн ирээдүйн төлөв байдал, чиг хандлагыг тодорхойлж байдаг. Иймээс макро эдийн засгийг улс орны эдийн засгийг бүхэл бүтэн цогц байдлаар нь авч үзэн түүний хөгжлийн зүй тогтол, хэтийн төлвийг судалдаг эдийн засгийн онолын хэсэг мөн гэж тодорхойлж болно.—— Макро эдийн засгийн ухааны судлах зүйлАливаа шинжлэх ухаан өөрийн гэсэн судлах зүйл, судалгааны аргатай байдгийн нэгэн адил эдийн засгийн ухаан ч верийн гэсэн судлах, зүйл судалгааны аргатай . Макро здийн засгийн судлах зүйлийг дотор нь гурван бүлэгт ангилан үзэж болох юм. Үүнд:1. Эдийн засгийн тогтолцооны түвшин дэх эдийн засгийн õомс, үзэгдэл, үйл явцуудын дотоод мөн чанарыг судлана. Тухайлбал: ханш уналт, ажилгүйдэл мөнгөний зах зээл, нийт эрэлт, нийлүүлэлт, эдийн засгийн есөлт, хэрэглээ, хуримтлал гэх мэт2. Эдийн засгийн зүй тогтолууд буюу шалтгаант үр дàгавар, холбоо хамаарлуудыг судлана. Эдийн засгийн юмс узэгдэл, үйл явцууд нь хоорондоо нягт холбоотой, харилцан шүтэлцээтэй, нэг нь нөгөөхөөсөө хамаарсан шинжтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл нэг нь өөрчлөгдөхөд нөгөө нь түүнийгээ даган еөрдлөгдөж байдаг жамтай. Энэхүү хамаарлыг эдийн засгийн хууль буюу зүй тогтол гэж нэрлэнэ. Тухайлбал: ханш уналт, ажилгүйдэл, зээлийн хүүгийн түвшин, хөрөнгө оруулалт, орлого, хэрэглээ, хадгаламж гэх мэт макро түвшний юмс үзэгдэл, үйл явцууд нь хоорондоо байнгийн харилцан хамаарсан шинжтэй байна. Эдгээр харилцан хамаарал, зүй тогтлуудыгхэдий чинээ танин мэдэж чадна төдий чинээ аль нэг үйл явцад хийсэн зориудын өөрчлөлт нь нөгөө үйл явц үзэгдэлд хэрхэн нөлөөлж ямар үр дүн гарч болохыг урьчилан мэдэх эдийн засгийг ухамсартайгаар зохицуулж зохион байгуулах боломжтой болно. Үүнд макро эдийн засгийг судлахын зорилго, ач холбогдол оршино.3. Макро түвшний эдийн засгийн үзэгдэл, үйл явцуудад нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн нөлөөлөлийг судлана. Жишээ нь: эдийн засгийн өсөлт, ажилгүйдэл, үнийн түвшин, ханш уналт, нийт эрэлт, нийлүүлэлт зэрэг бусад үзэгдэл үйл явцуудад ямар ямар хүчин зүйлүүд хэрхэн яаж нөлөөлж байгааг судлах гэх мэтЭдийн засгийн тогтвортой, өндөр хурдацтай өсөлтийг хэрхэн яаж хангах, эдийн засгийн нийт нөөцүүд түүний дотор капитал, газар, хөдөлмөр, санхүүгийн нөөцүүдийг нийт эдийн засгийн хэмжээнд хэрхэн яаж бүрэн дүүрэн ашиглах, бараа таваарын болон мөнгөний зах зээлийн хоорондын болон эдийн засгийн гадаад, дотоод тэнцвэрүүдийг хэрхэн яаж хангах зэрэг нь макро эдийн засгийн онолын судлах үндсэн асуудлууд K>M Иймэзс оюутан залуус бид макро эдийн засгийн ухааныг судласнаар дараах мэдлэг, чадварыг олж авах болно. Үүнд: 1. Макро эдийн засаг нь эдийн засгийг бүхэлд нь авч судалдаг тул эдийн засгийн тогтолцооны бүтэц , оршин тогтнож буй зарчмыг үзэж мэдэх болно. Үүнээс гадна эдийн засгийн өнөөгийн байр байдлыг нарийн тодорхой мэдсэнийхээ үндсэн дээр ирээдүйн талаар шийдвэр гаргах боломжтой байдаг. Иймээс ямар ямар үзүүлэлтүүдээр эдийн засгийн өнөөгийн байр байдлыг тодорхойлдгийг үзэж мэдэх болно. 2. Микро эдийн засаг нь тухайн нэг бараа таваарын зах зээлийн зүй тогтлыг судалдаг бол макро эдийн засаг нь зах зээлийг бүхэлд нь тодруулж хэлбэл зах зээлийн эрэлт,

нийлүүлэлтийг нийтэд нь нийлмэл байдлаар судалдаг тул таваарын ба мөнгөний зах зээл дэх нийт эрэлт нийлүүлэлтийн зүй тогтлуудыг танин мэдэх болно. 3. Нийт эдийн засгийн хэмжээнд шинээр бүтээгдсэн орлого хэрхэн хуваарилагддаг, орлого зарлагын тэнцвэр хэрхэн хангагддаг, эдийн засгийн өсөлт хөгжил хэрхэн явагдаж байдаг зүй тогтлуудыг судлаж танин мэдэх болно. 4. Нийт эдийн засгийн хэмжээнд ямар ямар сөрөг ¿зэгдэл, ЭМГЭГУҮД ¿¿ñ÷ болох түхайлбал. Эä ийн засгийн бухий ë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ìýäýæ àâäàã. 5. Эдийн засгийн хэмжээнд үүсэх дээр дурьдсан сөрөг үвэгдэл, эмгэгүүдийг хэрхэн эмчлэх, даван туулах арга зам, үүнд Тврийн гүйцэтгэх үүрэг, авч хэрэгжүүлэх бодлого, арга хамээнүүд тэдгээрийн эерэг ба сөрөг тал, гарах үр дүнгийн тялаар тодорхой мэдлэгийг олж авна. 6. Аль ч улс орны эдийн засаг нь хаалттай бус нээлттэй бойдаг тул макро эдийн засаг нь өөрийн судлах асуудлын хүрээнд мөн эдийн засгийн гадаад харилцаа, гадаад, дотоод эдийн засгийн тэнцвэрийн зүй тогтлуудыг багтаасан байдаг. Иимээс макро эдийн засгийг судлагчид эдийн засгийн гадаад, дотоод тэнцвэр, түүний зүй тогтлууд, тэнцвэр алдагдах шолтгаануудын талаар тодорхой мэдлэгтэй болсон байна.Ийнхүү макро эдийн засгийн онолыг судалж эзэмшсэнээр яоихөн эдийн засгийн макро түвшинд төдийгүй микро түвшинд ч спи үнэн зөв шийдвэр гаргах боломжтой, чадвартай болох юм. Учир нь аливаа пүүсийн гадаад орчин нь макро эдийн засаг богөөд аливаа амьдарлын жам ёсоор түүнтэй хэрхэн зохицон нмьдарч чадна төдий чинээ амьдрах чадвар сайтай, буспаас ипүү ашиг орлого олох боломжтой. Энэ нь хэдий чинээ макро ядийн засгийн онолыг сайн эзэмшиж гадаад орчны зүй тогтлуудыг танин мэдэж чадсан бизнесмен төдий чинээ гадаад орчинтой зохицон амьдрах төдийгүй илүү өрсөлдөх чадвартай болно гэсэн үг юм.

——ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àðãàÕèéñâýðëýëò Èíäóêö, äåäóêö, ìàòåìàòèê çàãâàð, àãðåãàòûí íýãòãýõ àðãà,

—— Макро эдийн засгийн үндсэн зорилтууд/ áîäëîãî/Орчин үеийн макро эдийн засгийн ухаан нь доорхи таван àсуудлыг цогц байдлаар шийдвэрлэхийг үндсэн зорилгоо болгон таâьж байна. Үүнд:1. Үнийн түвшин , валютын ханшийг тогтворжуулж бүхэлд нь эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах. Өнгөрсөн ба эдүүгээгийн хүн төрлөхтний хөгжлийн түүхэнд үнийн түвшний гтвортой бус байдал нь эдийн засгийн хямрал, уналт, орлого хь тэгш бус байдал, ядуурал зэрэг нийгэм эдийн засгийн сөрөг гдэл үүсэх гол шалтгаан болсоор байна. Иймээс ч макро ийн засгийн судаачид, аливаа орны төр засгийн зүтгэлтнүүд эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд ханш уналтын шалтгааныг нээн илэрүүлэх түүнийг бууруулах, урьдчилан õàìãààëñíààð õàíø уналт үндсэндээ шийдвэрлэгдэж харин түүхий эдийн үнэ өссөнөөс үүсэх зардлын шинжтэй ханш уналт бага хэмжээгээр байсаар байна.2. Эдийн засгийн бүхий л нөөцүүд түүний дотор хөдөлмөрийн нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглах. Хөдөлмөрийн нөөцийн дутуу ашиглалт буюу ажилгүйдэл нь нийгэм эдийн засагт ихээхэн хэмжээний баялаг үйлдвэрлэгдэх боломж алдагдах, ядуурал нэмэгдэх," нийгмийн

сөрөг үзэгдэл үүсэх үндсэн шалтгаан болж байгаа. Иймээс эдийн засагчид , улс терчид ажилгүйдлийг бууруулж, хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангахад ихээхэн анхаарал тавин ажиллаж байна.3. Эдийн засгийн дотоод, гадаад тэнцвэрийг хангах. Эдийн засгийн салбаруудын хоорондын тэнцвэр алдагдсанаар эдийн засагт ихээхэн хэмжээний ашиглалтгүй нөөц, хүчин чадал бий болж эдийн засгийн өсөлт сааран зогсонг байдалд орох үндсэн шалтгаан болдог. Салбаруудын хоорондын тэнцвэрт байдал нь зах зээлийн механизмаар зохицуулагдах боловч энд төрийн зохицуулалт ихээхэн чухал. Ялангуяа салбаруудын хоорондын капитал, санхүүгийн нөөцийн шилжих хөдөлгөөнийг төрөөс сангийн бодлогоор дамжуулан зохицуулах нь ихээхэн үр дүнгээ өгөх боломжтой. Харин гадаад эдийн засгийн тэнцвэрийг ихэнх улс орны засгийн газрууд гадаад худалдааны болон валютын бодлогоор амжилттай зохицуулж байгаа билээ.4. Эдийн засгийн өндөр хурдацтай өсөлтийг хангах. Аливаа улс орны хөгжил дэвшил, хүн амын амжиргааны түвшиИ, сайн сайхан амьдарлын үндэс нь эдийн засгийн өсөлт юм. Макро эдийн засгийн судлаачид эрдэмтэд эрт дээр үеээс эхлэн улс орнуудын эдийн засгийн өсөлт хөгжлийн чиг хандлага, онцлог, нөлөөлөгч хүчин зүйлүүдийн талаар нарийвчлан судлаж хэрхэн яаж өндөр хурдацтай өсөлтөд хүрэх арга замын талаар байнга эрэл хайгуул хийж иржээ. Эдгээр дөрвөн зорилт нь эрт дээр үеэс эхлэн макро эдийн засгийн өмнө тулгарч ирсэн бөгөөд цаашид ч макро эдийн засгийг судлаачдын өмнө тулгамдсан асуудал хэвээр байх болно.

2. ÄÍÁ áà ¯ÍÁ ò¿¿íèéã òîîöîõ àðãóóä, ¿íäýñíèé òîîöîîíû áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

—ÄÍÁ áà ¯ÍÁ-èéí ÿëãààҮндэсний нийт бүтээгдэхүүн (ҮНБ)Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн гэдэг нь нэг жилд улсын хýìöýýíä эцсийн байдлаар үйлдвэрлэгдсэн нийт бүтээгдэхүүн, үйпчилгээний зах зээлийн үнийн дүн юм. Ихэнх бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хэд хэдэн шат дамжиж байж сая зах зээл дээр áэлэн бүтээгдэхүүн болж гардаг. Өерөөр хэлбэл, эцсийн бүтээгäýõүүн хэд хэдэн удаа худалдагдаж, худалдан борлуулагддаг. Иймээс завсрын бүтээгдэхүүний өртгийг давхардуулан тооцохгүй бàйхын үүднээс эцсийн байдлаар үйлдвэрлэгдсэн бараа, үйлчилгээний үнийн дүнгээр ҮНБ-ийг тооцож тодорхойлдог.' Эцсийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гэдэг нь дахин боловсрууëàлтанд (үйлдвэрлэлд) буюу дахин худалдах зорилгоор худалàí àвч байгаа бус зөвхөн эцсийн хэрэглээнд зориулан худалдан àâ÷ буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ юм. Эцсийн бүтээгдэхүүн гарах үå шатыг үр тариагаар жишээлэн авч үзье (Хүснэгт 1). ÝНДЭЭС үзвэл үр тариа, гурил зэрэг бүтээгдэхүүн нь талхны үнянд шингэсэн завсрын бүтээгдэхүүн болж байгаа учраас Тэдгзэрийг давхардуулан тооцохгүйгээр зөвхөн эцсийн бүÒÝÝгдэхүүн болох талхны зах зээлийн үнээр ҮНБ-ийг òîдорхойлно. Гэхдээ амьдралд аль нь эцсийн, аль нь завсрын á¿òýýãдэхүүн бэ? гэдгийг зааглан авч тодорхойлох нь бэрхшээлтэй учраас үйлдвэрлэгч бүрийн шинээр нэмж үйлдвэрлэсэн өртгийн нийлбэр дүнгээр ҮНБ-ийг тодорхойлдог.Хуснэгт 1. Нэмэгдсэн өртгөөр ҮНБ-uг тооцох нь

№ Бүтээгдэхүү-Ний төрөл

Хэмжих нэгж

Too хэмжээ

Нэгжийн үнэ

Нийт өртөг

Шинээр нэмэгдсэнөртөг (мян.төг)

1. Үр тариа ТН 1.0 160.0 160.0 160.02. Гурил тн 0.75 300.0 225.0 65.03. Талх ш 1200 0.240 288.0 63.0

ҮНБ 288.0 288.0

Шинээр үйлдвэрлэсэн өртөг нь аж ахуйн нэгжийн нийт борлуулалтын орлогоос түүнийг үйлдвэрлэхэд зориулан худалдаж авсан түүхий эд, материалын үнийг хасаад үлдэх хэсэг нь юм.ҮНБ-нд зөвхөн тухайн жилд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг л тооцдог. Тухайлбал, эцсийн хэрэглэгчийн хэрэглэж байсан бараа бүтээгдэхүүний өртөг шинээр нь худалдан авсан тэр л жилийнхээ ҮНБ-нд тооцогдсон байдаг учраас түүнийг бусдад худалдсанаас олсон орлого тухайн жилийн ҮНБ-нд орохгүй. Харин тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэн боловч борлогдож амжаагүй бүтээгдэхүүн үнийн дүнгээрээ ҮНБ-нд орж тусгагдана. Үүнээс гадна ҮНБ-нд цэвэр санхүүгийн үйл ажиллагаанаас бий болсон орлогыг тооцдоггүй. Цэвэр санхүүгийн үйл ажиллагаа нь 3 үндсэн хэлбэртэй байна. Үүнд:1. Нийгмийн даатгалын төлбөр, тахир дутуу, өндөр настны болон ажилгүйчүүдэд улсаас олгож буй тэтгэлэг. Эдгээрийг ҮНБ-нд оруулдаггүйн шалтгаан нь төлбөр, тэтгэлэг авагчид үүнийхээ хариуд ҮНБ-ний үйлдвэрлэлд ямар нэг хувь нэмэр оруулдаггүй.2. Оюутан залуусын гэр орноосоо авч буй тэтгэлэг, өвлөсөн херөнгө гэх мэт. Энэ нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлдвэрлэж, түүндээ авч буй орлого биш, гагцхүү нэг гараас нөгөөд шилжин ирж буй өртөг юм.3. Хувьцаа, облигацийн арилжаанаас олж буй орлого ҮНБ-нд ордоггүй. Учир нь үнэт цаасны арилжаа бол өртөг бий болгож буй үйл явц бус, зөвхөн хөрөнгийг нэг этгээдээс нөгөөд шилжүүлж буй үйл ажиллагаа юм.(Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ): Энэ нь хэний эзэмшилд байгаа үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн тусламжтайгаар үйлдвэрлэгдэж вэ? гэдгээс үл хамааран зөвхөн тухайн улсын газар нутаг дээр жилийн хугацаанд үйлдвэрлэгдэн бий болсон нийт бараа үйлчилгээний үнийн дүн юм. ,Монголд байгаа Япон улсын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрийн газрын орлого нь Монголын ҮНБ-нд орж тооцогдохгүй. Японы ҮНБ-нд орж тооцогдоно. Харин Япон улсад байгаа Монголын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрийн газрын орлого Монголын ҮНБ-нд тооцогдоно. Иймээс дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нь ҮНБ-ээс хилийн чандад Монголын хөрөнгө оруулалтаар үйлдвэрлэгдсэн орлогыг хасаад Монголд байгаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдын ашгийг нэмсэнтэй тэнцүү байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт харьцангуй өндөртэй улс орны ДНБ нь ҮНБ-ээс их байх ба хилийн чандад илүү хөрөнгө оруулалттай улс орны хувьд ҮНБ нь ДНБ-ээс их байна.

—ÄÍÁ áà ¯ÍÁ-ã òîîöîõîä áàðèìòëàõ çàð÷ìóóä

—ÄÍÁ áà ¯ÍÁ-ã òîîöîõ àðãóóäҮНБ-ийг тооцох аргаТухайн жилд улс орны хэмжээгээр үйлдвэрлэгдсэн нийт Á¯ÒÝÝÃäÝÕ¯¯Í үйлчилгээний зах зээлийн өртгийг 2 аргаар Т00ЦДОГ.Нэгдүгээрт, ҮНБ нь эцсийн хэрэглэгчдэд очиж байгаа уåèйн жилд үйлдвэрлэгдсэн нийт бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үíийн дүн учраас эцсийн хэрэглэгчдээс тэдгээрийг олж авахад аирцуулсан нийт зардлын дүнгээр тодорхойлох бүрэн боломж-Той. Үүнийг зардлаар тодорхойлох арга гэнэ.Хоёрдугаарт, Аж ахуйн нэгжүүдийн үйлдвэрлэсэн Бүòýэгдэхүүн, үйлчилгээг олж авахад эцсийн хэрэглэгчдээс ãàðãàñàí зардал нь аж ахуйн нэгжийн хувьд орлого байдлаар очих ёстой. Иймд ҮНБ-ийг аж ахуйн нэгжүүдийн олж буй îрлогоор тодорхойлох боломжтой. Үүнийг орлогоор тооцох арга ÃÝÍÝЭнэ хоёр арга үндсэндээ нэг л зүйлийг хоёр талаас нь ÕÝÌÆÈÍ тодорхойлж байгаа учраас эцсийн дүн нь ижил байна. Үүиийг энгийн тэнцэтгэлээр харуулбал:Тухайн жилд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худалдаж авахад эцсийн хэрэглэгчдээс гаргасан зардал ■Тухайн жилийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үйлдвэрлэ-лээс олж авсан аж ахуйн

нэгжийн нийт мөнгөн орлого 1. Зарлагаар тооцох нь:Эцсийн хэрэглэгч нь өрх, компани, төр, гадаадын хэрэгËÝÃ×Äýýñ бүрдэнэ. Эдгээр 4 төрлийн хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүн, үИпчилгээг худалдан борлуулах зорилгоор бус эцсийн хэрэг-М»ндээ зориулан худалдан авахад зарцуулсан зардлын íèéëáýð дүнгээр ҮНБ-ийг тодорхойлдог. Үүнийг схемээр ййруупбал:Ñ + I + G + Хп = ҮНБС - өрх гэрийн хэрэглээний зардал;I - аж ахуйн нэгжийн дотоодын хөрөнгө оруулалтанд зориулан гаргасан зардал; G - улсаас бараа үйлчилгээг худалдан авахад зориулан гаргасан зардал; Хn - гадаадын хэрэглэгчдээс бүтээгдэхүүн үйлчилгээг олж авахад зарцуулсан зардал буюу цэвэр экспорт.Өрхийн хэрэглээ нь өрх гэрүүдийн аж ахуйн- нэгжүүдээс худалдан авсан бараа, үйлчилгээ бөгөөд үүнийг Засгийн газар болон аж ахуйн нэгжийн хэрэглээнээс ялгахын тулд хувийн хэрэглээ ч гэж нэрлэдэг. Өрхийн хэрэглээний зардал нь руудлын машин, хөргөгч, телевиз гэх мэт удаан эдэлгээтэй бараа болон хоол хүнс, хувцас, соёлын бараа зэрэг хурдан эдэлгээтэй бүтээгдэхүүнийг худалдан авах, үсчин, такси гэх мэт үйлчилгээнд төлж буй төлбөр зэргээс бүрддэг.Дотоодын хөрөнгө оруулалт нь 3 үндсэн хэсгээс бүрдэнэ.-Аж ахуйн нэгжийн зүгээс үйлдвэрлэлд хэрэглэгдэх машин, тоног төхөөрөмж гэх мэт үндсэн хөрөнгийг худалдан авах зардал;-Үйлдвэрлэлийн болон ажиллагсдын орон сууц, дэд бүтцийн зориулалттай бүх төрлийн байшин барилгыг барьж байгуулах зардал;-Үйлдвэрлэлийн зориулалттай нөөц хөрөнгийг нэмэгдүүлэхэд гаргаж буй зардал.ҮНБ-нд тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйл-чилгээг бүрэн хэмжээгээр хамруулах ёстой. Ингэсэн тохиблдолд л ҮНБ нь үйлдвэрлэлийн хэмжээн үнэн зөв тодорхойлогч үзүүлэлт болж чадна. Иймээс оны эхэнд байсан нөөцтэй харьцуулахад оны эцэст бэлэн байгаа нөөц нэмэгдсэн бол тэрхүү өсөлтийг зах зээлийн үнээр үнэлэн ҮНБ-нд тусгадаг. Хэрэв оны эцсийн нөөцийн хэмжээ оны эхнийхээсээ багассан бол эдийн засаг үйлдвэрлэснээсээ их хэрэглэснийг харуулна.Аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалтыг Засгийн газрын ийм төрлийн үйл ажиллагаанаас ялгахын тулд хувийн хөрөнгө оруулалт ч гэж нэрлэдэг. Хөрөнгө оруулалтыг нийт ба цэвэр хөрөнгө оруулалт гэж хоёр ангилна. Нийт хөрөнгө оруулалт нь үйлдвэрлэлд ашигласны улмаас элэгдэлд орсон машин, тоног төхөөрөмж, барилгыг нөхөн сэргээж хуучин хэвэнд нь оруулахад зориулан гаргасан зардлаас гадна үндсэн хөрөнгийн хэмжээг шинээр нэмэгдүүлэхэд зориулан гаргасан зардлыг багтаадаг. Цэвэр хөрөнгө оруулалт гэдэг нь'нийт хөрөнгө оруулалтаас элэгдэл хорогдлын шимтгэлийг хасаад үлдэх хэсэг нь юм. Элэгдэл хорогдлыí шимтгэл нь хөрөнгө оруулалтын гол эх сурвалж болдог.

Нийт хөрөнгө оруулалт= Элэгдэл хорогдлын шимтгэл + Цэвэр хөрөнгө оруулалт Нийт хөрөнгө оруулалт нь тухайн жилийн элэгдэл хорогдлын шимтгэлийн хэмжээнээс давж байвал эдийн засагªÑªÕ хандлагатай байна. Нийт хөрөнгө оруулалт нь тухайн жиËийн элэгдэл хорогдлын шимтгэлийн хэмжээтэй тэнцүү бол Ýäиии засаг зогсонги байдалтай байх ба унаж буй эдийн засагт НИЙ1 хөрөнгө оруулалт нь тухайн жилийнхээ элэгдэл хорогдлын шим òã элээс ч бага байдаг.Улсын зардал нь төр засгийн газраас тоног төхөөрөмж, áàéшин барилга, ширээ сандал, компьютер зэрэг бүтээгдэхүүн, ¿éëчилгээг худалдан авахад зарцуулсан зардлуудаас бүрдэнэ.

Гадаадын хэрэглэгчдийн зардал нь цэвэр экспортын Хэмжýэгээр тодорхойлогдоно. Цэвэр экспорт нь нийт экспортоос Имïорòыг хассантай тэнцүү бөгөөд эерэг ба сөрөг утгатай байж áîëíî 2. Орлогоор тооцох нь:ҮНБ-ийг тооцох хоёр дахь арга нь орлогоор тооцох арга áèëзэ, Аж ахуйн нэгжээс эцсийн хэрэглэгчдэд бүтээгдэхүүн, үИëчилтээг борлуулж олсон орлогын^ нэг хэсэг нь элэгдэл Хîðîãдлын шимтгэл ба шууд бус татвар төлөхөд, хоёр дахь хэсэг íü тзар ашигласны түрээсийн төлбөр хэлбэрээр газрын эздэд, Гурàâ дахь хэсэг нь цалин хэлбэрээр ажиллагсдад, дөрөв дэх õýñýã нь ашиг хэлбэрээр үйлдвэр, аж ахуйн эздэд тус тус хуâèàрилагдан очдог. Иймээс ҮНБ нь элэгдэл хорогдлын шимтãýл ба шууд бус татвар, цалин, зээлийн хүү, рент, ашиг ãýñýí 5 төрлийн орлогын нийлбэр дүнгээр тодорхойлогдоно.Байшин барилга, машин тоног төхөөрөмж нь үéëäâэрлэлийн явцад өөрийнхөө өртгийг аажим аажмаар алдаж áàéäàã. Өөрөөр хэлбэл, бүтээх чадавхиа алдаж байна гэсэн үг þì ýíýõ¿¿ хэрэглэгдсэн капиталыг элэгдэл хорогдлын шимтгэл õýëáýðýýð борлуулалтын орлогоос авч хуримтлуулан капиталыг íºõºí сэргээхэд зориулан ашигладаг. Ингэхгүйгээр үйлдвэрлэл óðüä ºìíºõ хэмжээндээ явагдах боломжгүй. Шууд бус татварт гүйлгээний татвар, лиценцийн төлбөр,ГААЛИЙН Татвар хамаарагдана. Аж ахуйн нэгжүүд шууд бус татварын хувь хэмжээгээр бараа, үйлчилгээнийхээ жижиглэнгийн үнийг нэмдэг учраас уг татварын дарамт нь үндсэндээ худалдан авагчдад ноогддог. Аж ахуйн нэгжийн ашиг ашгийн татвар, хувьцаа эзэмшигчдийн ноогдол ашиг, үл хуваагдах ашиг гэсэн 3 хэсэгт хуваагдана. Тооцооны бусад үзүүлэлтүүдҮÍБ нь тухайн жилийн нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээг тодорхойпогч гол үзүүлэлт боловч ганц энэхүү үзүүлэлтээр эдийн засгийн байдлыг бүх талаас нь тодорхойлоход хүрэлцэýтэй мэдээллийг авах боломжгүй юм. Тухайлбал, улс орнуудын эдийн засгийн хүчин чадлыг ҮНБ-ний үнэмлэхүй хэмжээгээр хооронд нь харьцуулан тодорхойлох аргагүй тул нэг хүнд ноогдох ҮНБ гэсэн үзүүлэлтийг хэрэглэдэг.Нэг хүнд ноогдох ҮНБ-ийг нийт ҮНБ-нээ хүн амын тоонд харьцуулан тооцож гаргана. Мөн урьд өмнех жилүүдэд бүтээгдсэн машин тоног төхөөрөмж, байшин барилгын элэгдэл хорогдлын шимтгэл өртгөн дүнгээрээ ҮНБ-нд орохоос гадна ҮНБ-нд хилийн чанад дахь хөрөнгө оруулалтаас олох ашиг орлого мөн тусгагддаг учир уг орны тухайн жилийн үйлдвэрлэлийн хэмжээг жинхэнэ бодитойгоор тодорхойлох талаар бас учир дутагдалтай юм. Иймээс дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ), үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн (ҮЦБ), үндэсний орлого (ҮО), хувийн орлого (ХО), татвар төлсний дараах орлого (DI) зэрэг нэмэлт үзүүлэлтүүдийг ашигладаг.

—¯ÖÁ, ¯Î, ÕÎ

Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн (ҮЦБ): Энэ-нь ҮНБ-ээс тухайн жилийн элэгдэл хорогдлын шимтгэлийг хасаад үлдэх хэсэг нь юм. Элэгдэл хорогдлын шимтгэл нь үйлдвэрлэлийн явцад хэрэглэгдсэн капитал болох учир үйлдвэрлэлийн зардал юм. Ийм зардал өндөртэй орны ҮНБ-ний хэмжээ өндөр гарах учир ҮНБ нь тухайн жилд шинээр нэмж үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг тэр бүр бодитойгоор илэрхийлж чаддаггүй байна.Үндэсний орлого (YO): Энэ нь ҮЦБ-ээс шууд бус татварыг хасаад үлдэх хэсэг нь юм. Аж ахуйн нэгжүүд бараа үйлчилгээнийхээ зах зээлийн үнийг шууд бус татварын хэмжээгээр нэмэх замаар түүнийг төсөвт төлдөг. Иймээс үндэсний орлого нь улс орны тухайн жилд цоо шинээр үйлдвэрлэж бий болгосон орлогыг илэрхийлдэг үзүүлэлт юм.Хувийн орлого (XO): Үндэсний орлого нь тухайн улсад бий болсон орлого боловч бүгдээрээ өрх гэрүүдэд хувиарлагдан очдоггүй. Иймээс өрх гэрүүдэд жинхэнэ байдлаар олгогдож буй орлогыг хувийн орлого гэнэ. Үндэсний орлогоос нийгмийн даатгалын шимтгэл, аж ахуйн нэгжүүдийн ашгийн татвар аж ахуйн нэгжүүдэд үлдэх үл хуваарилагдах ашгийг хасаад засгийн газраас хүн амд олгож буй буцалтгүй тусламжийг нэмж хувийн орлогыг тодорхойлно.

Ийнхүү хувийн орлого нь өрх гэрүүдийн орлогын хэмжээг тодорхойлж буй үзүүлэлт юм татвар төлсний дараах орлого (DI): Өрх гэрүүд нь өөрт хувиарлагдан ирсэн хувийн орлогоосоо төсөвт орлогын татвар төлөх ба үлдэх хэсгийг татвар төлсний дараах орлого гэнэ. Өрх ГЭРҮҮД татвар төлсний дараах орлогынхоо нэг хэсгийг хэрэглээгээ хангахад зориулан зарцуулж, үлдэх хэсгийг нь ирээдүйнхээ хэрэглээнд зориулан хуримтлуулдаг. Татвар төлсний дараах орлого нь өрхийн амьдралын түвшинг илэрхийлдэг гол үзүүлэлт юм.

С ҮНБ Элэгдэл хорогдлын шимтгэлШууд бус татвар ҮЦБАж ахуйн нэгжийн ашгийн татвар

ҮО

I Аж ахуйн нэгжийн үл хуваарилагдах ашигОрлогын татвар ХО

Буцалтгүй тусламж

G Хувьцааны ноогдол ашигЗээлийн хүү

DI

Xn Түрээсийн төлбөр Цалин

ҮНБ-нийЗАРДЛЫН БҮТЭЦ

Syi щ

ҮНБ-ний орлогын бүтэц

Зураг Макро эдийн засгийн ундсэн узуүлэлтүуд 1.

3.¯íèéí åðºíõèé ò¿âøèíã õýìæèõ—õýðýãëýýíèé ¿íèíé èíäåêñ

YÍБ нь тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэн эцсийн нийт бүтээгдэхүүн үйлчилгээний зах зээлийн үнийн дүнгээр тодорхойлогддог учраас түүний хэмжээ нь үнийн түвшинтэй нягт холбоотой . Тухайн жилийн ҮНБ-ийг урьд жилүүдийн ҮНБ-тэй харьцуулахдаа үнийн түвшний өөрчлөлтийг тооцож үзэх зайлшгүй шаардлагатай. Үнийн түвшний өөрчлөлтийг илэрхийлэгч үзүүлэлтийг үнийн индекс буюу дефлятор гэнэ. Үнийн индексийг хэрэглээний сагсанд байгаа бүлэг бараа, үйлчилгээний тухайн жилийн үнийн дүн буюу үнийн дундаж түвшний уг бүлэг бараа, үйлчилгээний суурь жилийн үнийн дүн буюу үнийн дундаж түвшинд харьцуулан 100%-иар үржүүлж тодорхойлдог. Үүнийг томъёогоор илэрхийлбэл: Iр=P1/P0х 100%Iр - тухайн жилийн үнийн индексР0- суурь жилийн үнээр тооцсон хэрэглээний сагсан дахь бараа үйлчилгээний дүн буюу дундаж үнэP1 - тухайн жилийн үнээр тооцсон хэрэглээний сагсан дахь угбараа үйлчилгээний үнийн дүн буюу дундаж үнэ.Жишээ нь, хэрэглээний сагсанд байгаа бүлэг бараа, үйлчилгээний суурь жилийн дундаж үнэ 1600 төгрөг, уг бараа үйлчилгээний тухайн жилийн дундаж үнэ 2300 төгрөг гэвэл:

Үнийн индекс Ip = 2300/ 1600 х100% = 1,43 х 100 = 143% болно. Өөрөөр хэлбэл, суурь жилийг 2000 он, тайлант жилийг 2002 он гэж үзвэл 2002 онд үнийн түвшин 2000 онтой харьцуулахад 43%-иар нэмэгдсэн буюу бараа үйлчилгээний дундаж үнэ 43%-иар өссөн гэсэн үг юм. Тухайн жилийн ҮНБ-ний үнийн индексийг өмнөх жилийнхтэй харьцуулахад өссөн байвал мөнгөний ханш унасныг, буурсан байвал мөнгөний ханш өссөнийг тус тус харуулна. Дефлятор нь тайлант ба суурь жилийн үнийн ялгааг илэрхийлэгч коэффициент юм. Дефлятор = P1/P0Дефляторын тусламжтайгаар нэрлэсэн ҮНБ-ийг бодит ҮНБ-нд, бодит ҮНБ-ийг нэрлэсэн ҮНБ-нд шилжүүлнэ.

3. ¯íèéí åðºíõèé ò¿âøèíã õýìæèõ íü¯íèéí ò¿âøíèé ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëýã÷ ¿ç¿¿ëýëòèéã ¿íèéí èíäåêñ áóþó äåôëÿòîð ãýíý. ¯íèéí èíäåêñèéã õýðýãëýýíèé ñàãñàíä áàéãàà á¿ëýã áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òóõàéí æèëèéí ¿íèéí ä¿í áóþó ¿íèéí äóíäàæ ò¿âøíèéã óã á¿ëýã áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ñóóðü æèëèéí ¿íèéí ä¿í áóþó ¿íèéí äóíäàæ ò¿âøèíä õàðüöóóëàí 100%-èàð ¿ðæ¿¿ëæ òîäîðõîéëäîã.

Ip - òóõàéí æèëèéí ¿íèéí èíäåêñP0 – ñóóðü æèëèéí ¿íýýð òîîöñîí õýðýãëýýíèé ¿íèéí ñàãñàí äàõü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í áóþó äóíäàæ ¿íýP1 – òóõàéí æèëèéí ¿íýýð òîîöñîí õýðýãëýýíèé ñàãñàí äàõü óã áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í áóþó äóíäàæ ¿íý

Òóõàéí æèëèéí ¯ÍÁ-íèé ¿íèéí èíäåêñèéã ºìíºõ æèëèéíõòýé õàðüöóóëñàí áàéâàë ìºíãºíèé õàíø óíàñíûã, õàðèí áóóðñàí áàéâàë ìºíãºíèé õàíø ºññºíèéã òóñ òóñ õàðóóëíà.

Äóòóó

Хэрэглээний үнийн индексийг тооцох томъёо нь хэрэглээний сагсанд агуулагдах бүтээгдэхүүн, ¿йлчилгээнүүдийн суурь болон тайлант онуудûí дундаж үнүүдийг харьцуулсан харьцаа юм. —ДНБ-ий дефлятор. Үнийн индексийг тодорхойлох хоёр дахь үзүүлэлт бол ДНБ ий дефлятор юм. ДНБ-ий дефлятор нь тухайн эдийн засгийн íóòàã дэвсгэр дээр үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн ерөнхий түвшний ººрчлºлтийгхаруулна.ДÍÁ-ий деôляторыг Паашийн ¿нийн èндексийн аргаар íэрлэсэн ДНБ-ийг бодит ДНБ-д харьцуулж тооцно. Хэрэв тухайн эдийн засаг дотооддоо п төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ үйлдвэрлэдэг гэвэл дээрх тодорхойлолтын дагуу дараах томъёогоор тооцно.

Хэрэглээíий ¿нийн индекс áа ДНБ-ий дефляторын ялгаа:Õхэрэглээний үнийн индекс болон ДНБ-ий деôлятор íь үнийн индексийг илэрхийлэх боловч тооцогдох аргаараа хоорондоо ялгаатай байдаг. Энэ хоёр үзүүлэлт нь тооцогдох байдëàараа ялгаатай учир түүний агуулж буй мэдээлэл нь бас ялгаатай байäàã. Хэрэглээний үнийí индекс ба ДНБ-ий дефляторын хооронд хэд хэдэн ялгаа байна. ¯¿íä:

1. ¯нийн өөрчлөлтийг тооцож буй бүтээгдэхүүнээрээ ялгаатай байна. Хэрэглээний үнийн индексийг зºвхºн хэрэглээний сагсанд баггсан буюу өргөн хэрэглээний бугээгдэхүүн, үйлчилгээнүүдийн хувьд тооцдог. Хариí ДНБ-ий дефляторыг өргөн хэрэглээний 6а өргөн хэрэглээний бус гэдгийг нь үл хамааран ДНБ-ий бүрэлдэхүүнд багтсан бүх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнуүдийн хувьд тооцно.

2. Хэрэглээний үнийн индексийг тооцоход гадаадад уйлдвэрлэгдсэí үү? дотоодод үйлдвэрлэгдсэн үү? гэдгээсээ үл хамааран хэрэглээний ñагсанд багтсан бүх бүтээгдэхүүнүүд хамрагдана. Харин ДНБ-ий дефляторыг тооцоход зөвхөн тухайн улсын дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнүүд хамрагдаíà.

3. Ýнэ хоёр үзүүлэлт нь тооцогдох аргаараа хоорондоо ялгагддаг. ДНБ-ий дефляторыг Паашийн үнийн индекст тулгуурлаж тооцдог бол хэрэглээний үнийн индексийг Ласпейрсийн үнийн индекст тулгуурлаж тооцно. Өөрөөр хэлбэл энэ хоёр үзүүлэлтийг тооцох томъёог íü бүтээгдэхүүний тоо, хэмжэýãýýðýý ялгаатай байна. Хэрэглээний үнийн индексийг тооцохдоо суурь оны сагсны жинг авч үзсэн байхад ДНБ-ий дефляторыг тооцохдоо тайлант онд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээг авч үзсэн байна. Ýäãýýð ялгаанаас харахад хэрэглээний үнийн индекс нь зөвхөн өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн өөрчлөлтийг харуулдаг бол ДНБ-ийн дефлятор нь зөвхөн тухайн эдийн засгийн дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бүх бүтээгдэхүүн, үйлчилгзэний үнийн еронхий түвшний ºөрчлөлтийг харуулдаг байна.

4.Õýðýãëýý áà õàäãàëàìæ, ò¿¿íä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ

4. ÕÝÐÝÃËÝÝ ÁÀ ÕÀÄÃÀËÀÌÆ, ÒÝÄÃÝÝÐÒ ÍªËªªËĪà կ×ÈÍ Ç¯ÉËÑXIX зууны Францын эдийн засагч Ж.Б.Сей аливаа үйлдвэрлэлийн процесс нь үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүнийхээ өртөгтэй тэнцүү хэмжээний орлогыг бий болгодог. ª.õ орлого нь үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүнийг зах зээлд худалдан авахад бүрэн хүрэлцээтэй байдаг гэж үзсэн áºãººä ¿үнийг Сейгийн хууль гэнэ.

Бүх тàòâар хураамжаа төлөөд өрхийн аж ахуйд үлдэж буй орлого нь õýрэглээ, хуримтлал гэсэн 2 хэсэгт хуваагддаг. Өөрөөр хэлбэл, ºрхийн аж ахуй олсон орлогоо бүгдийг хэрэглэдэггүй, тодорхой õýсгийг нь ирээдүйдээ зориулан хуримтлуулдаг. Иймд татвар òºëñíèé дараах өрхийн орлого нь хэрэглээ, хуримтлал хоёрын íèéпбэртэй тэнцүү байна. Үүнийг томъёогоор илэрхийлбэл: Yd = C + S.Ýíä: Yd - татвар төлсний дараах өрхийн орлого, C – хýрэглээ, I - хуримтлалӨрхийн орлого áà хэрэглээ, хуримтлал нь хоорондоо шууд хамааралтай тул график дүрслэл нь 45°-ийн налуутай шулуун шугам áàéíà. Үүнийг Кейнсийн "бессектрест" гэж нэрлэдэг.

Хэрэглээ нь орлогын нэг хэсэг бөгөөд энэ хоёр хоорондоо шууд хамааралтаé áºãººä õîîðîíäûí хамаарлыг харуулсан функцийг хэрэглээний функц гэнэ. Орлого тэгтэй тэнцүү байсан ч өрхийн амьдрал үргэлжлэн явагдах тул тодорхой хэмжээний зүйлсийг зайлшгүй хэрэглэдэг. ª.õ хамгийн наад захын хэрэглээгээ хангаж байхын тулд бусдаас зээлэх буюу өмнөх хадгаламжаасаа хэрýглээндээ зарцуулдаг. Ийм хэрэглээг орлогоос үл хамаарах хэрэглээ гэнэ. Орлогоос үл хамаарах хэрэглээний муруй нь орлогын 0 цэгээр босоо тэнхлэгийн дагуу байрлалтай байна.

Орлогоос үл хамаарах хэрэглээ нь орлогын бус хүчин зүйлээс шалтгаалан өөрчлөгддөг. Тухайлбал, өмч хөрөнгөд татвар ноогдуулахад орлогоос үл хамаарах хэрэглээ буурч хэрэглээний муруй бүхэлдээ доош шилжäýã. Орлогоос үл хамаарах хэрэглээг тооцож хэрэглээний функцийг бичвэл: С = a + b xYd

С – хэрэглээ a - орлогоос үл хамаарах хэрэглээb - ахиуц хэрэглээ Yd - татвар төлсний дараах орлого

Орлого өсөхийн хэрээр хэрэглээ өснө. Орлого хэрэглээ хоёр нь хоорондоо шууд хамааралтай. Орлого нэг нэгжээр өөрчлөгдөхөд түүний үр дүнд хэрэглээнд гарч буй өөрчлөлтийг ахиуц хэрэглээ гэнэ.

Орлогын хэмжээ нэмэгдэхэд хэрэглээ бүхэлдээ өсөхийн çýðýãöýý түүний бүтэц өөрчлөгддөг. Îðëîãûí õýìæýýíèé ºñºëòººñ õàìààðàí ºðõèéí çàðäëûí á¿òýö ººð÷ëºãääºã Энгелийн хууль ёсоор өрхийн орлого өсөхийн хэрээр àíõäàã÷ хэрэглээ буюу хоол хүíсэнд зарцуулах зардал өсөх áîëîâ÷ хоёрдогч хэрэглээ болох соёл, гоо сайхны зүйлс, тансаг ýäëýë, амралт жуулчлалд зарцуулах зардлын өсөлт ямагт ò¿ð¿¿ëæ áàéäàã.

Хэрэглээ ба хуримтлал нь хэд хэдэн өвөрмөц шинжүүдтэй.

1. Хýðýãëýý, хуримтлал хоёрын нийлбэр нь татвар төлсний äàðààõ орлоготой тэнцүү байна.

2. Îðëîãîòîé òýгтэй тэнцүү байхад хэрэглээ тэгтэй тэнцүү биш áàéíà. 3. Îðëîгын тодорхой түвшнээс эхлэн өрхөд хуримтлал үүсдэг. 4. Îðëîãî нэмэгдэхийн хэрээр хэрэглээ, хуримтлал хоёул өсөх áîëîâ÷ хуримтлалын өсөлт

нь хэрэглээний өсөлтөөс ямагт ò¿ð¿¿ëæ байдаг гэсэн таамаглалыг анх Английн эдийн засагч Êåéíñ дэвшүүлсэн ó÷èð энэхүү таамаглалыг Кейнсийн сэтгэл ç¿éí хууль гэж нэрлэдэг.Орлого ба хэрэглээ, хуримтлалын хоорондын хамаарлыг ãðàфикаар харуулбал:

Îðëîãûí äîîãóóð ò¿âøèíä õýðýãëýý íü îðëîãîîñîî äàâñàí áàéõ íºõöºëä º.õ õýðýãëýý îðëîãî õî¸ð òýíöýõ õ¿ðòýë ºðõ õýðýãëýýãýý ºð çýýëýýð áóþó ºìíºõ õóðèìòëàëààðàà õàíãàæ áàéäàã. Îрлого хэрэглээ хоёр тэнцэж ирсýí À öýãýýñ áóþó Ү1 орлогоос эхлэн өрхөд хадгаламж үүсýх áîëîìæòîé áîëäîã. Хадгаламж нь хэрэглээндээ зарцуулаад үлдýж áуй орëогын хэсэг юм. S = Yd - СХуримтлал нь орлогын нэг хэсэг учраас opëîãî хуримòлал хоёр шууд хамааралтай. Орлого өсөхºд хуримòëàë äàãàæ ºñíº. Иймд хуримтлалын функц íü:

(1-b) - ахиуц хуримтлал;Орлого нэг нэгжээр нэмэгдэхэд түүний үр дүíд хуримòëаëä гарч буй өөрчлөлтийг ахиуц хуримтлал гэнэ.

Татвар төлсний дараа өрхºд үлдýх ýöñèéí îðëîãî íü õýðýãëýý õóðèìòëàë ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààãääàã. Иéмд орëогын өөрчлөлт нь хэрэглээний өөрчлөлт , хуримòëàëûí өөрчлөлт хоёрын нийлбэртэй тэнцүү. Орлогын өөрчлөлтийг нэг нэгж гэвэл хэрэглээнд гарч буй өөрчлөлт буюу ахиуц хэрэглээ, хуримтлалд гарч буй өөрчлөлт буюу ахиуц хуримтлал хоёрын нийлбэр нь 1-тэй тэнцүү байна.

МРС + MPS = 1 эндээс MPS = 1 - МРС болно.Орлого өсөхийн хэрээр хэрэглээ хуримтлал хоёул өсөх боловч хуримтлалын өсөлт нь хэрэглээний өсөлтөөс түрүүлж байдаг зүй тогтол ёсоор орлого өсөхийн хэрээр ахиуц хэрэглээ буурч, ахиуц хуримтлал өсч байдаг.

AS õóðèìòëàë áóþó õàäãàëàìæèéí ìóðóéC0C õýðýãëýýíèé ìóðóéÀ õýðýãëýý îðëîãî òýíöýõ öýã

Хэрэглээ ба хуримтлалд нөлөөлөх орлогын бус хүчин зүйлс:Өрхийн хуримтлуулсан хөрөнгийн хэмжээ: Өрхүүд хэдий чинээ баялгийг (байшин, машин болон бусад удаан хэрэглээний өндөр үнэтэй зүйлс, банкны хадгаламж, хувьцаа, облигаци г.м) хуримтлуулж эзэмшсэн байна, төдий чинээ хэрэглэх сонирхол нэмэгдэж, нэмж хадгалах сонирхол буурдаг.Үнийн түвшин: Үнийн түвшин нь өрхийн банкны хадгаламж, хувьцаа, облигаци зэрэг баялгийн зарим хэсгийн бодит өртөгт сөргөөр нөлөөлдөг. Тухайлбал, үнийн түвшин өсөхөд өрх гэрийн эдгээр баялгийн бодит өртөг буурдаг. Үүний улмаас өрхийн хуримтлуулсан баялгийн хэмжээ багасч, өрхийн хэрэглэх сонирхол буурч, хадгалах сонирхол нэмэгдэнэ. Харин үнийн түвшин буурахад дээрх баялгийн бодит өрòºг нэмэгдэж хуримтлуулсан баялгийн хэмжээ өсдөг. Үүний үр дүнд өрхүүд хэрэглээгээ нэмэгдүүлж, хуримтлалаа багасгана.Хүлээлт ба таамаглал: Бараа таваарын ирээдүйн хангамж, үнийн талаархи урьдчилсан таамаглал íü хýрэглýэ ба хуримтлалд багагүй нөлөөлдөг. Тухайлбал, бараа таваар хомсдож, үнэ нэмэгдэж магадгүй гэсэн таамаãëàл нь ºрхийн зарлагыг эрс нэмэгдүүлж, хадгаламжийг бууруулдаг.Хэрэглэгчийн өр, зээл: Хэрэглэгчийн өр, зээл их бол үүнийгээ барагдуулахын тулд өрхүүд хэрэглээгээ аль бîëîхоор багасган, ихээр хуримтлуулахыг эрмэлздэг. Өр, зээл бага бол хэрэглэх сонирхол өсч, хадгалах сонирхол буурна.Татвар хураамж: Өрхүүдэд үлдэх цэвэр орлогын хэмжээ татварын хэмжээгээр багасч, улмаар хэрэглээ ба хадгаламж хоёул буурна. Харин татвар бага бол орлого нэмэгдэж хэрэглээ, хадгаламж хоёул өснө.

Орлогын бус хүчин зүйлүүдийн нөлөөллийн улмаас хэрэглээ ба хадгаламж нь орлогын бүх түвшинд ºөрчлөгддөг учраас тэдгээрийн муруй нь хавтгай дээрээ баруун ба зүүн тийш бүхэлдээ шилжин хөдөлдөг.

—Õýðýãëýý, õýðýãëýýíèé ôóíêö ÀÐC, MPC. —Õàäãàëàìæ, õàäãàëàìæèéí ôóíêö APS,MPS —Õýðýãëýý, õàäãàëàìæèíä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ —Äæ. Ì. Êåéíñ, È. Ôèøåð, Ô. Ìîäèëúÿíè, Ì.Ôðèäìàíû õýðýãëýýíèé îíîë

5. Ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºã —Эдèйн засгийн мөчлºгийг òодорхойлох нь: ßìàð÷ óлс орнуудын эдийн çàñàã уналтгүй байнгыи өсөлттэй байна гэж байдаггүй бөгөºд уíаж, сэргэхийн аль алинийг нь туулдаг. ª.õ эдийн засаг цаг хугаöааны туршид унаж, сэргэх үе шатуудыг ямар нэг байдлаар дамждаг þì. Эдийн засгийн мºчлөгийн асуудал íü эдийн засагчид, бодлого боловсуулагчид, судлаачид, бизиесменүүдийн анхаарлыг маш ихээр татдаг áºãººä

ýдийн засгийн мөчлөгийг эдийн заñгийн идэвхитэй үйл ажиллагааны ºөрчлөлт гэж тодорхойлсон байдаг. Эдийн засгийн мөчлºгийг потенциаль үйлдвэрлэлийн түвшний орчим дахь бодит үйëдвэрлэлййн түвшний хэлбэлзлээр хэмждэг. Эдийн засгийн мºчлºг гэдэг иь хэлбэлзлийн үечлэл бөгөºд түүний хэлбэлзэлд ямар нэгэн хууль дүðэм, зүй тогтол байдаããүй. Ïотенциалъ ДÍÁ гэдэг нь эдиéí засгийн нөөцүүд бүрэн ашиглагдсан үеийí үйлдвэрлэлийн хэмжээ þì. —Мº÷лºгийн үе шатууд: Эдийн засгийн мºчлөгийн хэлбэлзэлд тодорхой дүрэм, хууль, ç¿é тогòол байдаггүé ÷ эдийн засаг өндөр өсөлт, хөгжлийнхºº эцэст унадаг, унасны эцэст ýргээд сэргэдэг гэсэн ерөнхий зүй тоггол юм. Эдийн засаг íь урт хугацаанд өсөлт хºгжлийнхөө явцад уíалт, сэргэлтийн үåүдийг дамжиж ºсөлтийн оргил, уналтын доод цэгтээ хүрч байдаг. ª.õ эдийн засгийн мөчлºг нь хоёр үе шатыг дамжиж, хоёр нугарлын цэгийг дайрч гардаг. Нугарлûí цэг нь:

Оргил цэг Уналтын доод цэг болíо.

Мөчлөг íü: Óíàëòûí ¿å Сэргэлтийн үе ãýñýí õî¸ð ¿å øàòòàé.

Эдийн засгийн уналт, сэргэлтийн үе, оргил цýг, уналтын доод цэг, мөчлөгийн еронхий төрхийг зургаар харууëáàë:

Зураг íü эдийн засаг дахь бодит үйлдвэрлэлийи хэмжээ нь потенциаль үйлäвэрлэлийн чиг хандлагын дагуу мөчлөгийн хэлбэлзлээр хэрхэн хºгждºгèéã харуулж байна.

ДНББ - Бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ ДНБП - Потенциаль дотоодыí нийт бүтээгдэхүүний хэмжээA - эдийн засгийн мºчлөгийн сэргэлтийн оргил цэг В - эдийн засгийн мөчлөгийн уналтын буюу хямралын доод цэгЕ - Тухайн үåийн бодит ДНБ потенциаль ДНБ-тэй тэнцэх үе t- цаг хугацаа

Эдийн засгийн өсөлт, хөгжил нь мfчлөгийн уналт болон сэргэлтийн үе шатуудыг дамжин явагддаг байна. Оргил цэг гэдэг нь сэргэлт дуусч, уналт эхэлж буй мөчлөгийн дээд нугарлын цэгийг хэлдэг. ª.õ эдийн засгийн үргэлжилсэн өсºлт зогсч, уналт эхэлж буй үеийг эдийн засгийн сэргэлтийн оргил цэг гэдэг. (çóðàã äýýð À) Уналтын доод цэг гэдэг нь мөчлөгийн уналт төгсч, сэргэлт эхэлж буй доод нугарлын цэгийг хэлдэг. ª.õ эдийн засгийн тасралтгүй уналт зогсч, сэргэлт эхэлж буй тэр үеийг мөчлºгийн уналтын доод цэг гэдэг. (çóðàã äýýð Â) Тухайн хугацааны бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээг өмнөх үеийн бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээтэй харьцуулахад буурч байвал түүнийг мөчлөгийн уналтын үе гэж тодорхойлдог. Ө.õ мөчлөгийн оргил цэгээс уналтын доод цэг хүртэлх үеийг хэлýõ áà ýнэ

үед бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний ºмнөх үетэй харьцуулсан өсөлтийн хувь нь сөрөг байдаг.Эдийн засгийн мºчлөгийн сэргэлтийн үе гэдэг нь өмнөх үетэй харьцуулахад бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ өсч байх үеийг хэлдэг. Ө.õ мөчлөгийн уналтын цэгээс оргил цэг хүртэлх үеийг мөчлөгийн сэргэлтийн үе áºãººä ìөчлөгийн сэргэлтийн үед бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт эерэг байх болно. —Мөчлөгийн нөлºө: Ө.õ мºчлөгийн үе шатууд нь макро эдийн засгийн зарим нэг үзүүлэлтүүдэд ямар нөлөө үзүүлдэгийг àâ÷ ¿çüå.

Ажилгүйдэл нь эдийн засгийн мөчлөгийн эсрэг өөрчлөгддөг. ª.õ мºчлөгийн сэргэлтийн үед ажилгүйдэл буурч, уналтын үед өсдөг. Эдийн засаг оргил цэгтээ хүрэхэд ажилгүйдал хамгийн бага түвшиндээ хүрч, харин уналтын доод цэгтээ хүрэхэд нийгэм дэхь ажилгүйдлийн түвшин хамгийн өндөр түвшиндээ хүрдэг. Учир нь мөчлөгийн сэргэлтийн үед үйлдвэрлэлийн хэмжээ тасралтгүй нэмэгдэж байх тул нийгмээс ихээхэн хөдөлмөрийн нөөцийг татсаар байдаг. Харин уналтын үед үйлдвэрлэлийн түвшин тасралтгүй буурч, үйлдвэрлэлийн түвшин буурахын хирээр нийгэм дэхь ажилгүйчүүдийн тоо нэмэгдсээр байдаг.

Инфляцè нь мөчлөгийи дагуу еөрчлөгддөг үзүүлэлт юм. ª.õ сэргэлтийн үед ажил эрхлэлтийн түвшин өсч, хүн амын орлогын түвшин нэмэгдэж, бүгээгдэхүүн, үйлчилгýэний нийт эрэлт нэмэгдäýã нь эдийн засаг дахь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн åрөнхий түвшин ºсºхөд хүргэдэг. ̺í эдийн засаг дахь үйлдвэрлэлийн түвøин нэмэгдэхийн хирээр эдийн засгийн нөөцийн ашиглалт сайжирч, сул ашиглалтгүй нºөцийн хэмжээ багасàõàä эдийн засгийн нºөцүүдийн үнийг өсгөж, үйлдвэрлэлийн зардлыг нэмэгдүүлэх хандлагатай байдаг. Үүний нөлөөгөөр инфляцийн түвшин өсөх магадлалтай. Харин уналтын үед хүн амын ажил эрхлэлтийн түвшин буурч, хүн амын орлого áóóð÷ эдийн засаг дахь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт унаснаар үнийн ерөнхий түвшин буурахад хүрдэг.

6. ÀÆÈËïÉÄÝË, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÝËÁÝЯ¯Ä — Àæèäã¿éäëèéã òîäîðõîéëîõ íü:Àëèâàà ýäèéí çàñàãò ¿éëäâýðëýëèéí íýã ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü àæèëëàõ õ¿÷ áºãººä àæèëëàõ õ¿÷íèé àðèëæàà ñîëèëöîî ÿâàãäàæ áóé õ¿ðýýã õºäºëìºðèéí çàõ çýýë ãýíý. Тухайн улсын нийт хүн амыг эдийн засгийн идэвхитэй ба идэвхитэй бус гэж хоёр ангилдаг.Олон улсын аргачлалын дагуу эдийн засгийн идэвхитэй хүн ам гэдэг нь тухайн улсын нийт ажиллагсад болон ажилгүйчүүдийн нийлбэрээр тодорхойлогдоно. Эдийн засгийн идэвхитэй хүн амыг нөгөө талаар тус улсын ажиллах хүч гэдэг. Тухайн улсын хуулинд заасны дагуу хөдөлмºрлөх насны, хөдөлмөр эрхлэх чадвартай, цалин хөлсгэй ажил болоí хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэгãүй, тухайн үед ажиллахад бэлэн, цалин хөлстэй ажил идэвхитэй хайж байгаа хөдөлмөрийн биржэд бүртгүүлсэн хүмүүсийг ажлгүйчүүд гэнэ. Монгол улсын хөдөлмөрийн хуулийн дагуу 16-54 насны эмэгòэйчүүд, 16-59 насны эрýãтэйчүүдийг хөдвлмөрийн насны хүн амд хамааруулна. Хөдөëìөр эрхлэх чадвартпай хүмүүст хөдөлмөр эрхлэх бүрэн чадвартай болон хөдөлмөрийн чадвараа тодорхой хугацаагаар алдсан боловч хөдөлмºр эрхлэх боломжтой хүмүүсийг хамааруулна. Хөдөлмөрийн биржэд бүртгүүлсэн хутацаандаа хөдөлмөр зохицуулалтын албанаас тухайн иргэний мэргэжил, боловсрол, ажлын ур чадвар болон урьд нь ажиллаж байсан ажлын нөхцлийг бууруулахгүйгээр санал болгосон цалин хөлстэй ажил буюу хувиараа хөдөлмөр эрхлэхэд бэлэн байгаа, мөн хедөлмөр эрхлэлтийг дэмжих идэвхитэй бодлогод хамрагдаад 3 cap болоогүй хүмүүсийг ажиллахад áэлэн хүмүүс гэж үзнэ. Хөдºлмөр зохицуулалтын албанд бүртгүүлсэн өдрөөсөө хойш 3 сарын дотор нэгээс доошгүй удаа хөдөлмер зохицуулалтын албанд ажил идэвхитэй хайж байгаагаа ирж мэдэгдэж байгаа хүмүүсийг ажил идэвхитэй эрж, хайж байгаа хүмүүс гэíý.

Аж ахуй нэгж байгууллагын орон тооны үндсэн ажиллагч, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч, ажил хамтран гүйцэтгэгчид, цалин хөлстэйгээр өрхийн аж ахуй эрхэлдэг хүмүүсийг ажиллагсад буюу тус улсын ажил эрхэлдэг хүн амЭдийн засгийн идэвхитэé бус хүн амд тухайн улсын 16 хүртэлх насны хүүхдүүд, 55-аас дээш насны эмэггэйчүүд, 60-аас дээш насны эрэгтэйчүүд буюу тэтгэвэрийн насныхан, хөделмөрийн насны хедөлмөрийн чадвартай боловч хөдөлмөр эрхлэх сонирхолгүй буюу ажил идэвхитэй эрж хайхаа болигсод зэргийг баггаана.

—Ажилгүйдэлтэй холбоотой үзүүлэлтүүд:Тухайн эдийн засаг өөрийн боломжит нөөцºө ямар хэмжээнд, яаж, ямар үр ашигтай ашиглаж байна вз? гэдгээс тухайн эдийн засгийн нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ хамаарч байдаг. Ажилгүйдлийн түвшин нь тухайн эдийн засгийн ажиллах сонирхолтой, ажиллах чадвартай хүн амын хэдэн хувь нь ажлын байраар хангагдаж чадахгүй байна вэ гэдгийг харуулíà. Ажиллах хүчин гэдгийг ажиллагсад болон ажилгүйчүүдийн нийлбэр áºãººä àжилгүйдлийн түвшинг ажилгүйчүүдийн тоог ажиллах хүчний тоонд харьцуулж хувиар илэрхийлж тооцно.

UR - unemployment rate буюу ажилгүйдлийн хувьÀæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí íü ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë óíàëòûí ¿åä ºñ÷, ýäèéí çàñãèéí ñýðãýëò, ºðíºëòèéí ¿åä áóóð÷ áàéäàã. Ажиллах хүчний оролцооны түвшин нь тухайн эдийн засгийн хөдөлмөрийн насны хүн амын хэдэн хувь нь ажиллах хүчний бүрэлдэхүүнд багтаж байна вэ? гэдгийг харуулàõ áºãººä àжиллах хүчний оролцооны түвшинг тооцохдоо ажиллах хүчний тоог хөдөлмөрийн насны хүн амд харьцуулж тооцно.

LFPR - labor force participation rate буюу ажиллах хүчний оролцооны түвшинАжил эрхлэлтийн түвшин нь тухайн эдийн засгийн хөдөлмөрийн насны хүн амын хэдэн хувь нь ажил эрхэлж байна вэ? гэдгийг харуулàõ áºãººä àжил эрхлэлтийн түвшинг тооцохдоо ажиллагсадын тоог хөдөлмөрийн насны хүн амын тоонд харьцуулж тооцно.

ER - employment rate буюу ажил эрхлэлтийн түвшин —Ажилг¿йдлийн хэлбэр: Ажилгүйдлийã үүсч буй шалтгаанаас нь хамааруулаад 4 хэлбэрт ангилдаг. Үүнд:

1.Шилжилтийн ажилгүйдэл 2. Улирлын ажилгүйдэл3. Бүтцийн ажилгүйдэл 4.Мөчлөгийн ажилгүйдэл

Шилжилтийн ажилг¿йдэл. Аль ч улсын иргэд нь өөрсдийн амьдарч, оршин суух газар, орноо чөлөөтэй сонгох эрхээр бүрэн хангагдсан байдаг. Энэ эрхийнхээ дагуу õүн амын гадаад, дотоод шилжих хөдөлгөөнтэй холбоотойгоор тэдний эрхэлж буй ажилд ч өөрчлөлт гарч байдаг. ª.õ тухайн хүн газарзүйн хувьд шилжилт хийсэн л бол түүний эрхэлж буй ажил ºөрчилөгдөж, нэг ажлаас гарч өөр ажилд шилждэг байна. Энэ тохиолдолд хүн бүр тэр болгон нэгээс ажлаас гарангуугаа шууд шинэ ажилдаа орж чаддаггүй байна. Иймээс тухайн хүн шинэ ажил олоход тодорхой хэмжээний хугацаа шаардагдах бөгөөд энз хугацаанд тэр хүн ажилгүйчүүдийн

эгнээнд хамаарагдàõ áºãººä ýíý төрлийн ажилгүйдлийн хэлбэрийг шилжилтийн ажилгүйдэл гэдэг. Ө.õ хүн шилжилт хөдөлгөөнтэй холбоотойгоор үүсч буй түр зуурын ажилгүйдлийг шилжилтийн ажилгүйдэл гэдэг. Үлирлын ажилг¿йдэл. Улс орнуудын эдийн засгийн ялангуяа үйлдвэрлэлийн бүтцийг аваад үзэхэд улс бүрийн хувьд харилцан адилгүй байдаг. Òóõàéëáàë хөдөө аж ахуй, уул уурхай, аялал жуулчилалын салбарóóäûí ¿éëäâýðëýë íü óëèðëûí øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. Улирлын шинж чанартай үйлдвэрийн газрууд нь түр хугацаагаар үйл ажиллагаагаа зогсоосонтой холбоотойгоор үүссэн ажилгүйдлийн хэлбэрийг улирлын ажилгүйдэл гэдэг. Б¿тцийн ажèëã¿йдэл. Шинжлэх ухаан, техник, технологи, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилтэй холбоотойгоор ¿йлдвэрлэлийн бүтцэд өөрчлөлт гарахын хирээр хүн амын мэдлэг боловсрол, дадал чадвар, ажлын байр, зэрэгг тавигдах шаардлагууд өөрчлөгдäºã. ¯¿íòýé óÿëäàí тухайн àæèë мэргэжил хэрэãöээгүй болсон шалтгаанаар үүссэн ө.õ эдийн засаг, нийгмийн бүтцэд гарсан өөрчлөлтийн улмаас үүсч буй ажилгүйдлийн хэлбэрийг бүтцийн ажилгүйдэл гэдэг. Энэ хэлбэрийн ажилгүйдэл нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжилтэй уялдан тухайн нийгэмд байсаар байдаг ÷ ýíý õýëáýðèéí ажилгүйдлийг төрөл бүрийн сургалтанд ажилчдыг хамруулах замаар шийдвэрлэх боломжтой гэж үздэг.Øèëæèëòèéí áîëîí á¿òöèéí àæèëã¿éäëèéí ¿¿ñýõ øàëòãààí íü áîäèòîé, æàì ¸ñíû øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã ó÷ðààñ õàìòàä íü õýâèéí àæèëã¿éäýë ãýæ íýðëýäýã. Мөчлөгийн ажèëг¿йдэл. Эдийн засгийн нийт үйлдвэрлэл болон нэг хүнд ноогдох орлогын өөрчлөлт нь урт хуãацаанд өсч, буурах замаар хэлбэлçдэг. Эдийн засгийн бууралтын үед пүүсүүдийн хөрөнгө оруулалт, нийт үйлдвэрлэл буурч, зарим пүүсүүд үйлдвэрлэлээ бүр мөсөн зогсоосноор нийгэм дэх ажилгүйчүүдийн тоо нэмэгдäýã. Ийм шалтгаанаар үүсч байгаа ажилгүйдлийн хэлбэрийг эдийн засгийн онолд мөчлөгийн ажилгүйдэл гэж нэрлэдэã áºãººä ìөчлөгийн ажилгүйдэл нь тухайн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдалтай холбоотой учир үүнийг аль болох бага байлгахыг эрмэлзэж байдаг.

Бүрэн ажил эрхлэлт гэдэг нь тухайн улсын ажиллах хүчнийг 100 хувь ажлын байраар хангаж, ажилгүйдлийн хувийг 0 болгоно гэсэн үг биш юм. Õүн амын шилжилт, нийгэм эдийн засгийн хºгжил, түүний бүгцэд гарч буй өөрчлөлт зэрэãòэй холбоотойгоор нийгэмд шилжилтийн, улирлын, бүтцийн зэрэг хэлбэрийн ажилгүйдэл ямагг байдаг ó÷èð àæèëã¿éäëèéã õóâèéã 0 áîëãîõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çäýã. Íийгэм мөчлөгийн ажилгүйдэлгүй байхыг бүрэн ажил эрхлэлт гэõ áà шилжилтийн, бүтцийн, улирлын ажилгүйдлийг хэвийн ажилгүйдэл гэх олон улсын жишгийн дагуу ажилгүйдлийн хэвийн түвшнийг 5 хувь гэж үздэг.Эдийн засгийн нөөцүүдийн бүрэн ашиглалòтай үеийн үйлдвэрлэлийн хэмжээг потенциаль үйлдвэрлэлийн хэмжээ гэдэг. Өөрөөр хэлбэл тухайн эдийн засаг өºрийн íººцºº бүрэн ашиглаад үйлдвэрлэж чадах бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо, хэмжээг потенциаль үйлдвэрлэлийн хэмжээ буюу потенциаль үйлдвэрлэлийн түвшин гэдэг.

7. ÀÆÈËïÉÄËÈÉÍ ÄÀÃÀÂÐÓÓÄÀæèëã¿éäýë íü õºäºëìºðëºõ èäýâõèéã äýýøë¿¿ëýõ òààòàé õºø¿¿ðýã áîëîâ÷ àæèëã¿éäýë ºññºíººð íèéãýìä èõýýõýí õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý ¿éëäâýðëýõ áîëîìæ àëäàãäàæ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîäîã. Ажилгүйдлийн нийгэм, эдийн засагт учруулах хор нºлөөг ажилгүйдлийн зардал гэсэн ойлголтоор илэрхийлýõ áºãººä àæèëã¿éäëèéí зардлыг хоёр төрөлд хувааж авч үздэг.

- Нийгмийн зардал - Эдийн засгийн зардалНийгмийн зардал. Ажилгүйдлийн нийгмийн хүрээнд учруулж буй хор нөлөө нийгмийн

зардалä õàìààðàõ íийгмийн зардал гэдэг нь тухайн хүн ажилгүй байснаараа нийгэмд ямар сөрөг зүйлүүдийг бий болгож байна, нийгмийн амьдралаас ямар ханамж авах боломжийг алдаж байна вэ? гэдгээр илэрхийлэгдэнэ. Нийгмийн маш олон сөрөг үзэгдлүүдийг ажилгүйдэлтэй холбож үздэг. Тухайлбал архидалт, гэмт хэрэг, биеэ үнэлэх үзэгдэл, ядуурал, ãýð á¿ë ñàðíèõ,

ýð¿¿ë ìýíä áîëîí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áóóðàõ гэх мэт олон үзэгдлүүд íü ажилгүйдэлтэй холбоотой þì. Энэ бүгдийг ажилгүйдлийн нийгмийн хүрээнд учруулж буй зардал гэж ¿çäýã.

Эдийн засгийн зардал. Ажилгүйдэл нь хүн амыг орлогын хомсдолд оруулж, улс орны хөгжил, дэвшлийг хязгаарлаж, үйлдвэрлэлийн хэмжээг бууруулах зэрэг хор нөлөөг учруулдаг. Иймээс ажилгүйдлийн эдийн засгийн зардлыг тухайн ажилгүй хүн ажлын байраар хангагдсан бол ямар хэмжээний орлого олж, нийгэмд ямар хэмжээний баялаг бүтээж, улс орны хөгжилд ямар хувь нэмэр оруулах байсан бэ? гэдгээр тодорхойлдог. Өөрөөр хэлбэл тухайн нийгэм дэх ажилгүйчүүд ажлын байраар хангагдсан бол эдийн засагт ямар хэмжээний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нэмж үйлдвэрлэгдэх байсан бэ? гэдгээр ажилгүйдлийн эдийн засгийн зардлыг хэмждэг. Үүнийг Оукений хуулиар илэрхийлдэг.

Оукений хуулü:Артур Оукен ажилгүйдлийн түвшин ба бодит үйлдвэрлэлийн өсөлтийн хоорондох хамаарлыг анх Америкийн Нэгдсэн Улсын өгºгдөл дээр үндэслэн загварчилсан бºãººä òүүний загвар нь Оукений хууль гэж нэрлэгдсэн бөгөөд энэ хууль нь мөчлөгийн ажилгүйдлийн түвшин 6а бодит үйлдвэрлэлийн өсөлтийн хоорондох хамаарлыг харуулдаг. ª.õ Оукений хуулиар бодит ажилгүйдлийи түвшин нь хэвийн түвøíэзс 1 хувиар давахад /мөчлөгийн ажилгүйдэл 1 хувиар үүсэхэд/ бодит үйлдвэрлэлийн өсөлт тодорхой а хувиар буурна гэж үзсэн. А.Оукен нь мөчлөгийн ажилгүйдэл ба бодит үйлдвэрлэлийн хоорондох хамаарлыг дараах томъёогоор илэрхийлсзн.

Ү - бодит үйлдвэрлэлийн хэмжээ - тухайн эдийн потенциаль үйлдвэрлэлийн хэмжээ

U - бодит ажилгүйдлийн түвшин - хэвийн ажилгүйдлийн түвшинa - бодит үйлдвэрлэлийн түвшин потенциаль үйлдвэрлэлийн түвшнээс буурах хувь

, А.Оукен a коэффициентийг 2.5 гэж тооцсон áºãººä àæèëã¿éäëèéí 1%-èéí ºñºëò ¯ÍÁ-èé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã 2.5%-èàð áóóðóóëàõ áóþó àæèëã¿éäëèéí 1%-èéí ºñºëò á¿ðò ¯ÍÁ-íèé 2.5%-òàé òýíöýõ õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý ¿éëäâýðëýõ áîëîìæ àëäàãääàã õýìýýí òàéëáàðëàñàí.

8. ÈÍÔËßÖÈ, Ò¯¯ÍÈÉ ÒªÐªË ØÀËÒÃÀÀÍÀëèâàà óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ãàð÷ áàéäàã ñºðºã ¿çýãäëèéí íýã íü èíôëÿöè áºãººä èíôëÿöè ãýäýã íü ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøèí ºñºæ, ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ ¿çýãäýë þì.Үнийн ерөнхий түвшний илэрхийлэл болох ДНБ-ий дефлятор болон хэрэглээний үнийн индексýýð инфляцийн түвшинг òîîöîæ áîëíî.

Гэхдээ ХҮИ болон ДНБ-ий дефлятороор тооцсон инфляцийн түвшин нь өөр өөр утга илэрхийлнэ. Тухайлбал ДНБ-ий дефлятороор тооцсон инфляцийн түвшин нь зºвхөн дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнүүдийн үнийн ерөнхий түвшний өсөлтийн хувийг харуулдаг. Харин хэрэглээний үнийн индексээр тооцсон инфляцийн түвшин нь зөвхөн өргөн

хэрэглээний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээн¿¿дийн үнийн ерºнхий түвшний өсөлтийн хóвийг харуулдаг байна. Дээрх томъёоíóóäààð тооцсон инфляцийн түвшин нь эерэг утгатай бол үнийн ерөнхий түвшин өсñºнийг, харин сөрөг утгатай бол үнийн ерөнхий түвшин буурсан буюу эдийн засагт ихэнх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн түвшиí буурсан болохыг харуулна. —Инфляцийн төрөл: Инфляцийг түвшнээс нь хамааруулан мөлхөө, цогио, гипер гэж ерөнхийд нь гурав ангилдаг. Инфляцийн түвшин буþó үнийн ерөнхий түвшний ºсөлтийн хувь нэг оронтой тоонд багтаж байвал түүнийг мөлхөө инфляци гэж нэрлэдэг. Хэрэв ийфляцèйн түвшин íü хоёр ороíòой тоогоор илэрхийлэгдэж байвал цогио инфляци гэдэг. Харин инфляцийн түвшин 3 ба түүнээс дээш оронтой тоогоор илэрхийлэгдэж байвал гипер инфляци гэж нэрлэдэг. Ихэнх эдийн засагчид мөлхөө буюу нэг оронтой тоогоор илэрхийлэгдэж буй инфляци нь эдийн засагт аюул багатай байдаг бол цогио инфляциас эхлэн аюултай болж эхэлдэг гэж үздэг. —Инфляцийн шалтгаан: Íèéãýìä ¿¿ññýí ñºðºã ¿çýãäëèéã äàâàí òóóëàõ, àìæèëòòàé øèéäâýðëýõèéí òóëä ò¿¿íèé øàëòãààíûã çºâ òîäîðõîéëîõ ÿâäàë ÷óõàë þì. Инфляци ¿¿ñýõ øàëòãààí îëîí áîëîâ÷ ãîë шалтгааныг эдийи заñãийн онолд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт болон үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн зардалтай холбож тайлбарладаг. Үүнтэй холбоотойгоор инфляцийг үүссэн шалтгаанаас хамааруулаад эрэлтийн ба зардлын инфляци гэсэн хоёр тºрөлд хуваадаг.

Зах зээл дээр бүгээгдэхүүн, үйлчилгээний нийлүүлэлт тоггмол үед эрэлтэд нөлөөлөх үнийн бус ямар нэг хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр /гухайлбал орлого өсөх гэх мэт/ тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт өсөхөд зах зээлийн тэнцвэрт үнэ ºсдөг. /Зураг.1/

Нөгөө талаас зах зээл дээр тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт тогтмол үед түүний үйлдвэрлэлд шаардагдах үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн үнэ буюу орцын үнэ өсөхөд үйлдвэрлэлийн зардал осч, түүний нийлүүлэлт буурснаар уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийн тэнцвэрт үнэ ºсдөг болохыг өмнө нь бас үзэж байсан билээ. /Зураг.2 /

Хэдийгээр çóðàã 1,2-ò харуулсан зарчим нь эдийн засгийн микро түвшинд буюу тухайн нэг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл дээр илрэх боловч макро эдийн засгийн хувьд ч энэ зарчим мөн адил биелэх болно.Эдийн засаг дахь нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ өөрчлогдөөгүй тогтмол түвшиндээ байгаа үед тэдгээр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнүүдийн эдийн засаг дахь нийт эрэлт íэмэгдвэл хуучин үнийн түвшинд уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ тодорхой хэмжээгээр хомсдож, улмаар үнийн ерөнхий түвшин өсөх хандлагатай байäàã áà èíãýæ үүссэн инфляцийг эрэлтийн инфляци гэдэг. Эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт, төрийн зардлын ºсөлт, гадаад эдийн засгуудын эрэлтийн ºсөлт зэрэг нь эрэлтийн инфляцийн шалтгаан боëдог. Нийт эдийн засгийн хувьд авч үзвэл тухайн эдийн засагт үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт нь тогмол үед түүний үйлдвэрлэлд шаардагдах хүчин зүйлсийн буюу орцуудын үнэ өсч, үйлдвэрлэлийн зардал өссөнөөр үйлдвэрлэлийн хэмжээг багасгахад хүргэдэг. Ингэж багассан үйлдвэрлэлээр хуучин эрэлтийг бүрэн хангаж чадахгүйд хүрэх áºãººä ýíý íü бүгээгдэхүүн, үйлчилгээний хомсдолыг үүсгэж, улмаар эдийн засаг дахь үнийн ерөнхий түвшинг ºсгөх болно. Ингэж үүссэн инфляцийг зардлын буюу нийл¿¿лэлтийн инфляци гэдэг.

Эдийн засаг дахь хөдөлмөрийн хºлсний хэмжээ, төрөл бүрийн татвар, хураамж, хүү, түрээсийн телбөр гэх мэт үйлдвэрлэлийн зардалд нөлөөлдөг хүчин зүйлүүд нэмэгдэх нь зардлын буюу нийлүүлэлтийн инфляцийн шалтгаан болдог.

9. Èíôëÿöèéí ¿ð äàãàâðóóä, èíôëÿöèéí ýñðýã àâàõ àðãà õýìæýýÎëîí æèëèéí туршид эдийн засагчид, бодлого боловсруулагчид болон судлаачèä èíôëÿöèéí ¿ð äàãàâðûí òàëààð ñóäàëæ èðñýí áºãººä өндөр инфляци нийгэм эдийн засагг дараах зардлуудыг авчирдаг гэж тооцсон байна. Үүнд:

- Мөнгөн хөрөнгийн худалдан авах чадварын бууралт - Гутлын ширний зардал - Цэсний зардал.

—Мөнгөн хөрөнгийн худалдан авах чадварын буурàлт. Эдийн засгийн харилцаанд оролцож буй өрхүүд нь өөрийн хөðөнгºº янз бүрийн хэлбэрээр байршуулж байдаг. Тухайлбал машин, байшин, гэр гэх мэт үл хөдлөх хөрөнгүүд, хувьцаа, бонд, хадгаламж гэх мэт төрөл бүрийн санхүүгийн актив хэлбэрээр хадгалахаас гадна бэлэн мөнгө хэлбэрээр байршуулдаг. Өрхүүдийн хºрºнгөө байршуулах хэлбэрээ сонгоход нөëºөлөх хоёр үндсэн шалгуур үзүүлэлт байдаг. Íэгäýõ шалгуур үзүүлэлт нь тухайн хºрөнгийн хөрвөх чадвар юм. Эдгээр байршуулж буй хөрөнгийн хэлбэрүүд нь бусад хºрºнгө рүү шилжиж хөрвөх чадвараараа харилцан адилгүй өөр ºөр байх бөгөөд хамгийн хөрвөх чадвар сайтай хөрөнгº нь бэлэн мөнгө бол хамгийн муу нь үндсэн хөрөíãүүд байдаг ó÷èð ýнэ нь өрхүүдийн хөрөнгөө бэлэн мөнгө хэлбэрээр байршуулах сонирхлыг бий болгодог байна. Õî¸ðäàõ шалгуур үзүүлэлт нь тухайн хөрºнгийи үнэ цэнээ хадгалах чадвар юм. Хөрөнгийн тухайн үеийн үнэ цэнийг хамгийн энгийнээр хичнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдан авч чадаж байна вэ? гэдгээр хэмжиж болно. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийн дундаж үнийг ДНБ-ий дефлятораар эсвэл ХҮИ-ээр төлөºлүүлж авч болно. Òýãâýë хамгийн ихээр үнэ цýнээ алдах магадлалтай нь бэлэн мөнгө байдаг. Мөнгөн хөрөíгийн үнэ цэнийг мөнгөний худалдан авах чадвар 6óþy бодит мөнгөөр хэмждэг. Бодит мөнгө буюу мөнгөний худалдан авах чадварыг тодорхойлохдоо мөнгөний хэмжээг ХҮИ юмуу ДНБ-ий дефляторт харыдуулдаг. Иймээс бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үиийн түвшин ºсөх тусам түүний үнэ цэнэ унаж байдаг. ª.õ инфляцийн үед хамгийн их үнэ цэнээ алддаг хөрөнгийн хэлбэр нь бэлэн мºнгө þì. Инфляцийн үед бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн өсөлттэй холбоотойгоор мөнгөн хөрөнгийн худалдан авах чадвар буюу түүтээр худалдан авч чадах бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо, хэмжээ буурч байдаг. Иймээс инфляцитай эдийн засагт бэлэн мөнгө эзэмшигчид, тогтмол орлоготой өрхүүд буюу тэтгэвэр, тэтгэмжийнхэн, мөнгөө хадгалуулагчид хохирч байдаг. Учèр нь инфляцитай үед тîäîðõîй хугацааны дараа эдгээр хүмүүсийн бэлэн мөнгө үнэ цэнээ алдсан байх буюу өмнө нь худалдан авч байсан бүтээгдэхүүнээ худалдан авахад хүрэлцэхгүй болсон байдаг. Харин энэ үед мөнгө зээлдэгчид болон биет хөрөнгө эзэмшигчидэд учирах хохирол харьцангуй бага байдаг. —Гутлын ширний зардал. Инфляцитай эдийн засагт мөнгөний үнэ цэнэ буюу монгөний худалдан авах чадвар буурч байдаг тул эдийн засгийн харилцаанд оролцож буй субъектүүд гар дээрээ бэлэн мөнгө байлгахаас эрс татгалçàæ өөр бусад хэлбэрээр хөрөíгөө байршуулдаг áàéна. Өөрөөр хэлбэл бэлэн мөнгөтэй болсон даруйдаа маш түргэн биет бүгээгдэхүун худалдан авч хадгалах, эсвэл өºр ямар нэг хэлбэрийн хºрөнгөөр хадгалах бөгөөд эргээд бэлэн мөнгө шаардлагатай болсон үед түүнийг буцааж худалдах болдог. Энэ үйлдлүүд нь ямар ч үр ашиггүй бºгөөд хий хоосон нэмэлт зардал гаргаж байдаг. Өөрөөр хэлбэл инфляцигүй эдийн засагт явагдахгүй байсан үéлдлүүд хэд дахин давтагдаж явагдсанаар эдийн засаг дахь үр ашиггүй зардал ихээр нэмэгддэг байна. Үүнийг эдийн засгийн онолд гутлын ширний зардал гэж нэрлэдэг. —Menu cost буюу Цэсний зардал.

Инфляцийн үед эдийн засаг дахь ихэнх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ ººрчлөгддөг áà үнэ өөрчлөгдөх бүрд пүүсүүд үнийн жагсаалт буюу цэсээ өөрчлºх шаардлагатай болдог бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор пүүсээс гарч буй нэмэлт зардлыг цэсний зардал гэж нэрлэдэг. Жишээлбэл хоолны газрын хувьд хоолны үнэ өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор үнийн жагсаалт бүхий цэсээ байнга шинэчилэх бөгөөд энэ нь тухайн хоолны газарт нэлээдгүй хэмжээний илүү зардлыг авчирдаг. ̺í бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор гарч буй цэсний өөрчлөлтийн зардлаас гадна маш олон төрлийн нэмэлт зардал гарч байдаг. Тухайлбал уг пүүс үнийн өөрчлөлтийг хамтран ажилладаг түншүүддээ мэдээлэх, тэдэнтэй дахин хэлэлцээр хийж, байгуулсан гэрээгээ шинэчлэх, мөн хэрэглэгчидээ алдахгүйн тулд хийж буй төрºл бүрийн арга хэмжээнүүдтэй холбоотойгоор тухайн пүүсээс маш олон төрлийн нэмэлт зардлууд гардаг. Энэ бүх зардлуудыг цэсний зардалд хамааруулан авч үздэг.Ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð èíôëÿöèéã ãóðâàí àðãà çàìààð øèéäâýðëýæ áîëíî.

1. Èíôëÿöèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ñàíõ¿¿ ìºíãºíèé øèíý áîäëîãûã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ2. Èíôëÿöèéí õóðäöûã ñààðóóëàí, äîîãóóð ò¿âøèíä áàðüæ áàéõàä ÷èãë¿¿ëýí ñàíõ¿¿ ìºíãºíèéõºº

áîäëîãîäîî ººð÷ëºëò çàñâàð îðóóëàõ 3. Èíôëÿöèòàé çîõèöîí àìüäðàõ

ÿéöýý. Íàöàã 77-ð õóóäàñ

10. Àæèëã¿éäýë áà èíôëÿöè —Филиппс 1958 онд ажилгүйдэл инфляцийн хоорондох хамаарлыг Англи улсын 97 жилийн үзүүлэлтэнд тулгуурлан судалж, энэ хоёр үзүүлэлт хоорондоо богино хугацаанд сөрөг хамааралтай болохыг тогтоосон байна. ª.õ ажилгүйдлийн түвшин өндөр үед инфляци бага, ажилгүйдэл бага үед инфляци өндөр байдаг гэсэн дүгнэлтийг анх Филлипс хийсэн áºãººä àжилгүйдэл, нфляцийн хоорондох энэ сөрөг хамаарлыг Филиппсийн муруйгаар харуулдаг.

л - инфляциин түвшинU ажилгүйдлийн түвшинPC - Phil ipps Curve буюу Филиппсийн муруй

Зурагт харуулсан Филиппсийн муруй íь ажилгүйдэл инфляцийн хоорондын сөрөг хамаарлыг харуулж байна. Тухайн эдийн засагт ажилгүйдлийн түвшин өндөр үåд нийт хүн амын орлогын түвшин бага, орлогын түвшин бага үед эдийн засаг дахь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнүүдийн эрэлт бага, эрэлт бага бол үнийн ерөнхий түвшин буурах болно. Энэ тайлбарыг схемчилж харуулбал:

Филиппсийн тогтоосон ажилгүйдэл, инфляцийн серөг хамаарал нь 1970-аад он хүртэл хүчинтэй байсан бөгөөд 1970 оноос энэ онол зөрчигдөж, ажилгүйдэл, инфляцийн зэрэг өсөх үзэгдэл ажиглагдаж, судлаачдын анхаарлыг татах болсон. —ñòàãôëÿöèЭдийн засгийн онолд ажилгүйдэл, инфляцийн зэрэг өсºх үзэгдлийг стагфляци гэж нэрлэсэн. Стагфляцийн үзэгдлийг нэг талаас 1973 оны дэлхийн нефтийн хямралтай холбож үздэг. Оөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн бүх салбарын хувьд үндсэн түүхий эд болдог нефтийн үнэ дэлхийн зах

зээл дээр өссөнөөр нийт эдийн засаг дахь үйлдвэрлэлийн зардал ºсч, бугээгдэхүүн, үйлчилгээний үйлдвэрлэл, нийлүүлэлт буурч, ажилгүйдэл болон үнийн ерºнхий түвшин зэрэг өссөн байна. Энэ тайлбарыг схемчилж харуулбал:

Филиппсийн онолын өргөтгөлүүд нь ажилгүйдэл инфляцийн хоорондох хамаарлыг илүү өндºр түвшинд нарийвчлан судласан байдаг.

11. ժЪÍê ÎÐÓÓËÀËÒ, Ò¯¯ÍÄ ÍªËªªËĪà կ×ÈÍ Ç¯ÉËÑ ——õºðºí㺠îðóóëàëòûã òîäîðõîéëîõ íüХөрөнгө оруулалт гэдэг нь барилга байшин, зам гүүр, үйлдвэр завод барьж байгуулах, өргөтгөх, шинэчлэх, тоног төхөөрөмж худàлдан авах зэрэгт хөрөнгө зарцуулах үйл явц юм. Өрх гэр, аж ахуйн нэгжүүдэд үүссэн хуримтлал бүхэлдээ хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болон зарцуулагдсан нөхцөлд нийт эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр хангагдан эдийн засаг тогтвортой өндөр хурдацтай хөгжих боломжтой.

—õºðºí㺠îðóóëàëòûí àíãèëàëХөрөнгө оруулалтыг зориулалтаас нь хамааруулан 3 ангилдаг.Үүнд:1.Тоног тºхөөрөмжид оруулах хөронго оруулалт. Машин техник, тоног тºхөөрөмжийг засварлах, шинээр худалдан авахад эрөнгө зарцуулж байвал үүнийг төнөг төхөөрөмж дэх хөрөнгө уулалт буюу тогтмол хөрөнгө оруулалт гэж нэрлэдэг.2.Байшин барилга дахь хөрөнгө оруулалт. Үйлдвэрлэлийн ба орон сууцны зориулалттай барилга байшин, зам гүүрийг шинээр барьж байгуулах, засаж сэлбэхэд оруулах хөрºнгө оруулалт юм.3.Эргэлтийн хөрºнгийг нэмэгдүүлэхэд оруулах хөрөнгө оруулалт. Эргэлтийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэхэд хөрөнгº зарцуулах үйл явц юм.

—õºðºí㺠îðóóëàëòàíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñХөрөнгө оруулалтын түвшинд дараах 2 үндсэн хүчин зүйл голлон нөлөөлдөг.Үүнд:

1. Хөрºнгө оруулалтаас олох цэвэр ашиг. Хөрөнгө оруулах сонирхол эрмэлзлэлийг төрүүлдэг гол хºшүүрэг íü хөрөнгө оруулалтаас олох цэвэр ашиг юм. Иймээс хөрөнгө оруулалт дахь эрэлт нь хөрөнгө оруулалтаас олох хүлээгдэж буй цэвэр ашгийн түвшинтэй шууд хамааралтай. Ашгийн түвшин хэдий чинээ өндөр байна хөрөнгө оруулах сонирхол төдий чинээ их байна.

2. Зээлийн хүүгийн түвшин.Хөрөнгө оруулалтанд нөлөөлөгч хоёр дахь хүчин зүйл нь зээлийн хүүгийн түвшин юм. Хөрөнгө оруулалтаас олох ашгийн òүвшин зээлийн хүүгийн түвшингээс давж байõ нөхцөлд л хөрөнгө оруулагч хөрөнгө оруулах шийдвэр гаргана. Иймээс зээлийн хүүгийн түвшин хэдий чинээ бага байна хөрөнгө оруулалт дахь эрэлт төдий чинээ их байдаг. Өрөөр хэлбэл, зээлийн хүүтэй шууд хамааралтай. Гэâ÷ хөрөнгө оруулах шийдвэр гаргахад нэрлэсэн зээлийн хүү бус, харин бодит зээлийн хүү гол хүчин зүйл болдог.

1. Хүлээгдэж буй ашгийн норм

- Хүлээгдэж байгаа ашгийн норм- Хүлээгдэж байгаа ашиг

-Хөрөнгө оруулалт

—õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðýëò

Бодит зээлийн хүү гэдэг нь нэрлэсэн зээлийн хүүгээс ханш уналтыг хасаж тооцсон зээлийн хүү юм. Хөрөнгө оруулалтаас олох хүлээгдэж буй цэвэр ашгийн түвшин зээлийн хүүгийн түвшинтэй тэнцүү болсон нөхцөлд хөрөнгө оруулалт үндсэндээ зогсож зөвхөн ашиг өндөртэй салбарт л хөрөнгө оруулалт хийгдэх ó÷èð хөрөнгө оруулалт эрс буурна. Ханш уналтын үед зээлийн хүү өсч, улмаар хөрөнгө оруулалт буурахад хүрдэг. Хөрөнгө оруулалтанд нөлºөлºх хүүгийн бус хүчин зүйлс:

1. Үйлдвэрлэлийн зардал. Үйлдвэрлэлийн зардал (цалин, түүхий эд материал, машин, тоног төхөөрөмжийн үнэ) нэмэгдэхэд хөрөнгө оруулалтаас олох ирээдүйн ашиг буурдаг учраас хөрөнгө оруулах сонирхол буурна. Зардал буурвал хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ. Ийìýýñ үйлдвэрлэлийн зардалтай хөрөнгө оруулалт урвуу хамааралтай.

2. Ашигт ноогдуулах татвар. Татварын хэмжээ нэмэгдэхэд бизнес эрхлэгчдэд үлдэх цэвэр ашгийн хэмжээ буурах ба татвар буурахад ашгийн хэмжээ өсдөг. Ийнхүү хөрөíгө оруулалт нь татварын хувь хэмжээтэй шууд хамааралтай.

3. Технологи дахь өөрчлөлт. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн үр дүнд шинэ, илүү боловсронгуй техник, технологи гарч шинэ бүтээгдэхүүн бий болоход аж ахуйн нэгжүүд техник, технологио шинэчлэх, өргөтгөхийг эрмэлзэж эхэлдэг учир техникийн дэвшил нь хөрөнгө оруулалтыг урамшуулах нэг чухал хөшүүрýг болдог.

4. Үндсэн капиталын хэмжээ, хангамж. Ямар ч хөрөнгө оруулалтын үр дүн, гарах ашиг нь түүгээр үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүний ирээдүйн борлуулалт, зах зээлийн үнээс шууд шалтгаалдаг. Иймээс үйлдвэрийн эзэд ирээдүйдээ хэр зэрэг итгэлтэй, өөдрөг сэтгэлтэй байна хөрөнгө оруулалт дахь эрэлт төдий чинээ их байдаг.

Зээлийн хүү тогтмол байхад дээрх хүчин зүйлүүдийн нөлөөллөөр хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өөрчлөгдөн эрэлтийн муруй хавтгай дээрээ баруун зүүн тèéш бүхэлдээ шилжинэ. Тухайлбал, эдгээр хүчин зүйлс хөрөнгө оруулалтыг бууруулах чиглэлээр үйлчилж байвал эрэлтийн муруй зүүн доош, хэрэв өсгөх чиглэлээр үйлчилж байíà

12. ÍÈÉÒ ÝÐÝËÒ, Ò¯¯ÍÄ ÍªËªªËĪà կ×ÈÍ Ç¯ÉËÑ —Нийт эрэлтийг тодорхойлох нь: Íèéëìýë ýðýëò ãýäýã íü ¿íèéí òóõàéí ò¿âøèíä á¿õ õýðýãëýã÷èä ¿éëäçâýðëýã÷èä çàñãèéí ãàçðààñ õóäàëäàí àâàõàä áýëýí áàéãàà íèéò áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý áóþó ¯ÍÁ-èé áîäèò õýìæýý þì. Íèéò ýðýëòèéã òîìú¸îëáîë:

AD = E = Cp+Gp +Ip + NXp AD - нийт эрэлт Ср- õýðýãëýã÷èéí çàðäàë Gð - засгийн газрын çàðäàëIp – ¿éëäâýðëýã÷èéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàëNXð – ãàäààäûí õýðýãëýã÷äèéí çàðäàë

—Нийт эрэлтийн функц: нийт эрэлтийг фуíкц хэлбэрээр ерөнхийд нь дараах хэлбэрээр тодорхойлж болно.

AD = E = f{P,Cp,Gp,Ip,NXp) Р - үнийн ерөнхий түвшинAD - нийт эрэлтСр – õýðýãëýã÷èéí çàðäàë Gp - засгийн газрын çàðäàëIр -¿éëäâýðëýã÷èéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàëNXp - ãàäààäûí õýðýãëýã÷äèéí çàðäàë

Ôóíêöààñ эдийн засгийн субъектүүдийí тухайн хуãацаанд хэрэглээндээ зарцуулахаар төлөвлөж буй нийт зардлуудад нөлеолж буй хүчин зүйлс нь нийт эрэлтийн тоо хэмжээíд нөлөºлºõ нь илэрхий юм. Õýðýâ бусад хүчин зүйлс тогтмол байхад нийт эрэлтийг зөвхºн үнийн ерөнхий түвшнээс хамааруулан тодорхойлно. AD= f(p) Ýíý òîìú¸î íü макро түвшний бусад хүчин зүйлс тогтмол байхад нийт эрэлт болон үнийн ерөнхий түвшний сөрºг хамаарлыг илэрхийлнэ.Нийт эрэлтийí муруй: Үнийн түвшин ба нийт эрэлтийн хэмжээ хоорондоо урвуу хамааралтай байдаг. Тухайлбал, үнийн түвшин буурахад хэрэглэгчдийн худалдан авах бараа, үйлчилгээний тоо хэмжээ нэмэгдэж, үнийн түвшин өсөхөд буурна. Энэхүү хамаарлыг харуулсан муруйг нийт эрэлтийн муруй гэнэ.

—Нийт эрэлтийн муруйн налалт: Íèéò ýðýëòèéí ìóðóéí ñºðºã íàëàëò íü дараах хүчин зүйлстэй холбоотой. Үүнд:

Пигугийн хөрөнгийн нөлөө /Pigou's Wealth Effect/ Кейнсийн зээлийн хүүгийн нөлөө /Keney's Interest Rate Effect/ Манделл-Флемингийи валютын ханшны нөлөө /Mundell-Fleming's

Exchange Rate Effect/

Пигугийн хөрөнгийн нөлөө. Хэрэглэгчдийн эзэмшиж буй нийт мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ тогтмол ãýâýë, үнийн ерөнхий түвшин өсвөл хэрэглэгчдийн эзэмшиж байгаа мөнгөн хөрөнгийн худалдан авах чадвар буурах бөгөөд энэ нь хэрэглэгчдийг төлөвлөсөн хэрэглээний зардлаа бууруулахад хүргэнэ. Өөрөөр хэлбэл хэрэглэгчид ядуурч байгаа учраас хэрэглээний зардлаа бууруулàõ учраас үнийн ерөнхий түвшин өссөнөөр нийт эрэлтийн тоо хэмжээ буурна. Кейнсийн зээлийн х¿¿гийн нөлөө. Үнийн ерөнхий түвшин өсөхөд эдийн засгийн субъектүүдийн хувьд урьдын төлөвлөсен зардлаа санхүүжүүлэхийн тулд тэдэнд илүү их хэмжээний мөнгө хэрэгтэй болно. Иймээс мөнгөний нийлүүлэлтийн тогтмол түвшин дэх мөнгөний арилжааны эрэлт нэмэгдэх тул мөнгөний эрэлтийн муруй баруун дээш шилжиж, мөнгөний үнэ цэнэ болох зээлийн хүү өснº. ª.õ үнийн ерөнхий түвшин өсөхөд улмаар зээлийн хүү өсч нийт эрэлтийн тоо хэмжээ буурна. Манделл- Флелшнгийн валютын ханшны нөлөө. ¯нийн ерөнхий түвшин буурсанаар зээлийн хүү буур÷ зарим хөрөнгө оруулагчид гадаадад хөрөнгө оруулалт хийж илүү их хэмжээний ашиг олохыг эрмэлзэнэ. Энэхүү нийлүүлэлтийн өсөлт нь тухайн улсын мөнгөн тэмдэгтийн бусад валюттай харьцах ханшийг бууруулна áºãººä ¿¿íèé үр дүнд цэвэр экспорт өсч, нийт эрэлтийн тоо хэмжээ нэмэгдэнэ. ª.õ үнийн ерөнхий түвшин буурах нь зээлийн хүүгийн бууралтыг бий болгож үүний улмаас валютын бодит ханш буурах бºгөөд энэ бууралт нь тухайн улсын цэвэр экспортыг урамшуулж нийт эрэлт өснө. —Íèéò ýðýëòýä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ: Тухайн нэг барааны үнэ буурахад хэрэглэгчийн мөнгөн орлогоор илүү олон тооны барааг худалдан авах боломжтой болохоос гадна тэр нь бусад бараатай харьцуулахад илүү хямд болдог учир хэрэглэгч уг барааг илүү олноор худалдан авахад бэлэн байдаг у÷ðàас тухайн барааны эрэлт өсдөг. Нийт эрэлт үнийн түвшнээс шалтгаалан өñөж, буурах нь дараах 3 үндсэн шалтгаанаар тайлбарлагдана.

1. Үнийн түвшин нэмэгдэхэд хэрэглэгчдэд урьдын адил хэрэглээгээ хангаж байхын тулд илүү мөнгө зардал шаардàãдана. Энэ нь мөнгөний нийлүүлэлтийн тогтмол түвшинд мºíгөн дэх эрэлтийг нэмэгдүүлнэ. Мөнгөний эрэлт нэмэгдсэнээр òүүний үнэ болох зээлийн хүү өснө. Ингэснээр хэрэглэгчид çàрдлаа багасгаж, үйлдвэрлэгчид хөрөнгө оруулалтаа áууруулæ нийт зардал буюу нийт эрэлт буурдаг.

2. Үнийн түвшин өссөнөөр хүн амын болон аж ахуйн тижүүдийн хурймтлуулсан мөнгөний бараа, үйлчилгээг худалдан авах чадвар нь буурдаг ó÷ðààñ тэд зардлаа хорогдуулна.

3. Үнийн түвшин өссөнөөр экспорт нэмэгдэн импорт буурна. Нийт эрэлтийн үнийн бус хүчин зүйлс: Нийт эрэлтийн үнийн бус хүчин зүйлс: нийн бус хүчин зүйлийн нөлөөллийн үр дүнд үнийн тухайн түвшинд нийт эрэлтийн хэмжээ бүхэлдээ өөрчлөгддөг. Тухайлбал, үнийн бус хүчин зүйлс нийт эрэлтийн хэмжээг бууруулах чиглэлээр үйлчилж байвал нийт эрэлтийн муруй бүхэлдээ зүүн доош шилжих ба өсгөх чиглэлээр үйлчилж байвал баруун дээш шилжинэ.

¯íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººëºëä:

Õýðýãëýã÷èéí çàðëàãûí ººð÷ëºëò. Õýðýãëýýíèé òàëààð õóâü õ¿í, ºðõ ãýð¿¿äèéí ãàðãàõ øèéäâýð íü:

õýðýãëýã÷èéí õ¿ëýýëò, õýðýãëýã÷äèéí ºð çýýëèéí õýìæýý, õýðýãëýã÷äèéí òºëºõ òàòâàðûí õýìæýý õýðýã õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðäàã. Өрхийн материаллаг баялаг нь хувьцаа, бонд болон үл хөдлөх хөрөнгө, байшин, газар зэргээс бүрдýõ áºãººä ¿л хөдлөх хөрөнгийн бодит өртөг буурах нь хэрэглэгчийн хадгалах сонирхлыг нэмэгдүүлнэ. Үүний үр дүнд хэрэглэгчийн зардал багасч, улмаар үнийн тухайн түвшинд нийт эрэлт буурдаг. Энэ тохиолдолд нийт эрэлтийн муруй зүүн тийш шилжинэ. Хэрэв хэрэглэгчийн зардал өсвөл нийт эрэлт мөн дагаж өснө. Хэрэглэгчийн хүлээлт гэдэг нь ирээдүйнхээ орлогын талаар хэрэглэгчдийн хийж буй таамаглал юм. Хэрэв ирээдүйд орлпго өснө гэж итгэж байвал хэрэглэгч өнөөдрийнхөө олсон îðëîãûí èõýýõýí хэсгийг зарцуулахад бэлэн байдаг. Энэ нь нийт эрэлтийг нэмэгдүүлнэ. Харин буурна гэж үзвэл хэрэглээнийхээ зарлагыг бууруулж, хаäгаламжаа нэмэгдүүлдэг. Хэрэглэгчийн өр зээл нь мөн нийт эрэлтэд ихээхэн нөлөөлдөг. Хэрэв хэрэглэгчийн бусдад өгөх өр зээл нэмэгдээд байвал хэрэглээгээ багасгаж, хуримтлалаа нэмэгдүүлэх сонирхолтой байдаг. Энэ нь нийт эрэлт буурахад хүргэнэ. Татвар нь үнийн түвшин тогтмол байхад хэрэглэгчийн орлогод нөлөөлдөг. ª.õ татвар нэмэгдсэнээр хэрэглэгчийн орлого буурч, улмаар хэрэглээндээ зориулах зардал багасдаг. Энэ нь нийт эрэлт буурахад хүргэнэ.

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëûí ººð÷ëºëò. –íä õ¿ëýýãäýæ áóé çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí, õ¿ëýýãäýæ áóé àøãèéí

ò¿âøèí, òàòâàðûí õýìæýý, òåõíîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëäºã. Компанийн хөрөнгө оруулалтын зардал нь нийт эрэлтийн нэг үндсэн бүрдэл хэсэг учраас үнийн тухайн түвшинд компанийн зүгээс шинээр олж авахад бэлэн байгаа үндсэн хөрөнгийн хэмжээ өсөж буурах нь нийт эрэлтийн хэмжээг өөрчлºхөд хүргэдэг. ª.õ çээлийн хүүгийн түвшин өсөхөд компаниудын зүгээс хөрөнгө оруулах сонирхол буур÷, нийт эрэлтийг бууруулна. Хөрөнгө оруулалтаас олох ашиг буюу хөрөнгө оруулагчдын ирээдүйд хийх таамаглал нь нийт эрэлтэд мөн нөлөөлдөг. Тухайлбал, хөрөнгө оруулалтаас олох ашиг найдвар муутай харагдвал энэ нь компаниудын зүгээс хөрөнгө оруулах сонирхлыг бууруулж, улмаар нийт эрэлт бүхэлдээ буурахад хүргэнэ.

Óëñûí çàðäëûí ººð÷ëºëò. Засгийн газраас боловсрол, бàтлан хамгаалах, эрүүлийг хамгаалах, соёл,

шинжлэх ухаан, çам харилцааг хөгжүүлэх, хүн амын орон сууцны асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулах зардлыг нэмэгдүүлэх нь үнийн тухайн òүâшинд нийт эрэлтийг өсгөхөд хүргэдэг. Харин зардлын бууралт нь нийт эрэлтийг бууруулна.

Цэвэр экспортын өөрчлөлт: íü ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºë äýõü ººð÷ëºëò, ãàäààä îðíóóäûí îðëîãûí ººð÷ëºëò, âàëþòûí õàíø çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðäàã. Бусад орнуудын үндэсний îрлогын өсөлт нь тухайн орны бараа, бүтээгдэхүүн дэх эрэлтийг ºñãºäºã. Учир нь бусад орнуудын үндэсний орлого өсөхөд хүн ÀМЫНХ нь орлого түүнийгээ дагаж нэмэгдñýíýýð хүн àмынх нь худалдан авах чадвар өсч, тухайн орны экспорт нýмэгдэнэ. Валютын ханшны өөрчлөлт нь цэвэр экспортод нөлөөлдөг õî¸ð дахь хүчин зүйл юм. Тухайлбал, төгрөгийн доллартой харьцах ханш өссөн гэж үзвэл долларын худалдан авах чадвар áуурч, харин төгрөгийнх өссөн гэсэн ¿ã áºãººä èíãýñíýýð импортыг өсгөж, экспортыг бууруулахад хүргэнэ. ª.õ цэвэр экспорт багасаж, улмаар нийт эрэлт буурах болно.

13. ÍÈÉÒ ÍÈÉ˯¯ËÝËÒ, Ò¯¯ÍÄ ÍªËªªËĪà կ×ÈÍ Ç¯ÉËÑ —Нийт нийлүүлэлт гэдэг нь

үнийн тухайн түвшинд бүх пүүсүүдийн зүгээс зах зээлд нийлүүлэхэд бэлэн байгаа нийт бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үнийн дүн буюу нэрлэсэн ҮНÁ-íèé õэмжээ áºãººä íèéò íèéë¿¿ëýëò íü ýäèéí çàñãèéí ñóáúåêò¿¿äèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëñàí áîäèò çàðäëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Үнийн өндөр түвшин нь компаниудын үйпдвэрлэлийнхээ хэмжээг нэмэгдүүлэх сонирхлыг төрүүлэх ба үнийн доогуур түвшин нь эсрэгээр үйлдвэрлэлийн хэмжээг áууруулахад хүргэдэг ó÷èð үнийн түвшин, үйлдвэрлэлийн хýмжээ хоёр нь хоорондоо шууд хамааралтай гэж ¿çýæ áîëíî.Үнийн түвшин ба ҮНБ-ний үйлдвэрлэлийн хэмжээний хоорондын хамаарлыг харуулсан муруйг нийт нийлүүлэлтийн муруй гэнэ. —Нийт нийлүүлэлтийн муруй: Нийт нийлүүлэлтийн муруй нь үнийн ерөнхий түвшин болон нийт нийлүүлэлтийн тоо хэмжээ буюу бодит үйлдвэрлэлийн хэмжээ хоорондын хамаарлыг харуулна. Нийт нийлүүлэлтийн муруйн хэлбэрийн хувьд эдийн засагчдын үзэл баримтлал хуваагдмал байдаг бөгөөд ерөнхийдөө нийт нийлүүлэлтийн тоо хэмжээ болон үнийн ерөнхий түвшний хоорондын хамаарëûí òàëààð гурван тайлбарыг хийдэг. ¯¿íä:

- Хэт богино хутацааны нийлүүлэлтийн муруй /SRAS /- Богино хугацааны нийлүүлэлтийн муруй /SRAS /- Урт хугацааны нийлүүлэлтийн муруй / LRAS /

Íийт нийлүүлэлтийн муруйг бүхэлд нь авч үзвэл:

а/ Кейнсийн хэрчим буюу богино хугацааны нийлүүлэлтийн муруй б/ Завсрын хэрчим буюу завсрын муруйв/ Сонгодог чиглэлийн хэрчим буюу урт хугацааны нийлүүлэлтийн муруй гэсэн 3

хэсгээс бүрдэнэ. Кейнсийн хэрчим: Эдийн засгийн хямрал болон хÿмралын дараах зогсонги үед ажилгүйдэл, үйлдвэрлэлийн àшиглалтгүй нөөц хүчин чадал ихээхэн өндөр түвшинд байдаг. Тэдгээрийг үйлдвэрлэлд татан оруулж үйлдвэрлэлийн хэмжээг нýмэгдүүлэхэд үнийн түвшний өсөлт бус нийт эрэлтийн өсөлт буюу нийт бараа, үйлчилгээ борлогдож байх нь л чухал. Иймээс кейнсийн чиглэлийг баримтлагчид хөдөлмөр, капиталын нºөцийн ашиглалт доогуур түвшинд буюу үйлдвэрлэлийн богино хугацаанд нийт нийлүүлэлтийн муруй нь хэвтээ тэнхлэгтэй ïàралелль хэлáэртэй байна гэж үздэг.

Сонгодог чиглэлийн хэрчим: Энэ нь эдийн засаг бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж байгаа буюу капитал, хөдөлмөрийн íºецийг бүрэн дүүрэн шавхан ашигласан үеийн нийт нийлүүлэлтийн муруйг илэрхийлнэ. Эãö босоо хэлбэртэй буюу º.õ үнийн өөрчлөлт нь үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээнд нөлөөлдөггүйн шалтгаан нь эдийн засаг нөөцөө бүрэн àшигласан нөхцөлд үнийн түвшин хичнээн өслөө ч нөөцгүйгээр үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээ нэмэгдэх боломжгүй байдагт оршино.

Завсрын хэрчим: Энэ нь үйлдвэрлэлийн ашиглалтгүй нөөц хүчин чадал өндөртэй эдийн засгаас хөдөлмөр бүрэн ýрхлэлт, үйлдвэрлэлийн нөөц хүчин чадлын бүрэн дүүрэн àшиглалттай эдийн засагт шилжих шилжилтийн үеийн нийт нийлүүлэлтийн муруйг илэрхийлнэ. Үйлдвэрлэлийн хөгжлийн ÿвцад зарим салбарт ашиглалтгүй нөөц хүчин чадал байсаар áàйдаг учир үнэ харьцангуй өсч буй салбар руу хөдөлмөр кàпиталын урсгал эрчимтэй явагдаж үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгддэг. Ийнхүү завсрын үед нийт нийлүүлэлт нь үнийн түвшинтэй шууд хамааралтай.

—Íèéò íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ. ¯íèéí åðºíõèé ò¿âøèí ººð÷ëºãäºõºä íèéò íèéë¿¿ëýëòýä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã òîî õýìæýýíèé ººð÷ëºëò ãýæ íýðëýõ áºãººä íèéò íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóéí äàãóó íýã öýãýýñ íºãºº ð¿¿ õèéãäýõ øèëæèëòýýð òîäîðõîéëîãääîã. Ãýâ÷ íèéë¿¿ëýëò íü ¿íýýñ ãàäíà áóñàä îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàõ áºãººä òýäãýýðèéã íèéò íèéë¿¿ëýëòèéí ¿íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã. Нийт нийлүүлэлтэд нөлөөлөх үнийн бус хүчин зүйлд орцын үнэ, хөдөлмөрийн бүтээмж, татвар зэрэг хүчин зүйлүүд хамаарагдана. Орцын үнэ өсөхөд нэгж бүтээгдэхүүнд ноогдох зардал нэмэгдэх тул үнийн тухайн түвшинд компанийн ашиг буурна. Энэ нь компанийн зүгээс бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх сонирхлыг бууруулдаг. Харин орцын үнэ буурахад үнийн тухайн түвшинд компаниудаас зах зээлд гаргаж буй нийт бүтээгдэхүүний бодит хэмжээ урьдынхаасаа өсºæ ¿үний үр дүнд нийт нийлүүлэлтийн муруй бүхэлдээ баруун тийш шилжинэ.

Үйлдвэрлийн нөөц капитал, хөдөлмөр, газар, ур чадвар зэрэг хүчин зүйлñèéí ¿íý ºñººä áàéâàë ï¿¿ñ¿¿äèéí ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë ºñ÷, àøèã íü õîðîãäîõ ó÷èð íèéë¿¿ëýëò áóóð÷ íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé ç¿¿í äýýø øèëæäýã. Õàðèí àæ àõóé íýãæ¿¿äýýñ àâàõ òàòâàð íü ò¿¿íèéã òºëºã÷ ï¿¿ñ¿¿äèéí õóâüä çàðäàë áîëäîã ó÷èð òàòâàðûí õóâü õýìæýý íýìýãäýõýä íèéò íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé ç¿¿í äýýø øèëæäýã.

14. ÌÀÊÐÎ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ ÒÝÍÖÂÝÐÍийт эрэлт ба нийлүүлэлтийн муруйн огтлолын цэг нь òýíöâэрт үнийн түвшин ба ҮНБ-ний тэнцвэрт хэмжээг иëýðõèéëäýã. ª.õ нийт эрэлт, нийлүүлэлт хоёр òýíöýõ òэр үеийн үнийн түвшин ба үйлдвэрлэлийн хэмжээг òýíцвэрт үнийн түвшин ба тэнцвэрт үйлдвэрлэлийн хэмжээ гэж íýðëýäýã. Тэнцвэрт үнийн түвшин ба тэнцвэрт үйлдвэрлэлийн õýìæýýã нийлүүлэлтийн муруйн хэсэг тус бүрд авч үзвэл:

а/ Нөөц хүчин чадлын дутуу ашиглалттай эдийн засагт íèéò эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт цэг Êейнсийн хэрчим дээр îðøèíî. Үнийн бус хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр тухайлбал, õýðýãëýã÷äèéí орлого өссөн юмуу эсвэл ШУТ-ийн дэвшлийн үð ä¿íä үйлдвэрлэгчдийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн зэргийн óëìààñ нийт зардал буюу нийт эрэлт өссөн гэвэл нийт эрэлтийн ìуруй уг хэрчим дээрээ AD1 байрлалаас AD2 байрлалд ШИЛЖИНЭ. Ýнэ үед үйлдвэрлэлийн тэнцвэрт ХЭМЖЭЭ Y1-ЭЭС Ү2 болон ºñ÷ бàйгаа боловч тэнцвэрт үнийн түвшин өөрчлөгдсөнгүй. Ийìýýñ ажилгүйдлийн түвшин өндөр, ашиглалтгүй ¿éëäâýрлэлийн нөөц хүчин чадал ихтэй эдийн засагт нийт эрэлтийн хэмжээ нэмэгдэхэд үйлдвэрлэлтийн тэнцвэрт хэмжээ өсдөг боловч тэнцвэрт үнийн түвшин өөрчлөгддөггүй байна. Энэ нь эдийн засгийн зогсонго үед хэрэглэгчид, үйлдвэрлэгчдийн бараа үйлчилгээ, тоног төхөөрөмж худалдан авах чадвар буюу нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэх замаар үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээг ханш уналтыг өсгөхгүйгээр нэмэгдүүлэх нь онолын хувьд боломжтой болохыг харуулж байна. (çóðàã 3.5à)

б/ Нөөц хүчин чадлын бүрэн ашиглалттай эдийн засагт буюу сонгодог чиглэлийн хэрчмээр нийт эрэлт, нийлүүлэлтийн муруй огтлолцоно гэвэл үнийн бус хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр нийт эрэлт өсөхөд нийт эрэлтийн муруй уг хэрчим дээрээ AD1 байрлалаас AD2

байрлалд шилжинэ. Энэ үед үйлдвэрлэлийн тэнцвэрт хэмжээ өөрчлөгдөөгүй хэвээр хадгалагдан харин тэнцвэрт үнийн түвшин Ð1-ýýñ Р2 болон өсч байна. Ийнхүү хөдөлмөр бүрэн

Үнийн бус хүчин зүйлс нийт нийлүүлэлтийг бууруулах чиглэлээр үйлчилж байвал нийлүүлэлтийн муруй AS0

бàйрлалаас AS, байрлалд шилжих ба өсгөх чиглэлээр үйлчилж бпйвал AS0 байрлалаас AS2 байрлалд шилжинэ.

эрхлэлттэй үйлдвэрлэлийн нөөц хүчин чадал бүрэн ашиглалттай эдийн засагт нийт эрэлтийн өсөлт нь үйлдвэрлэлийн хэмжээг бус гагцхүү үнийн түвшний өсөлтийг бий болгодог байна (Зураг 3.56).

в/ Завсрын хэрчим дээр нийт эрэлт нийлүүлэлтийн муруй огтлолцоно гэвэл уг хэрчим дээр тэнцвэрийн цэг орших ба үнийн бус хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр нийт эрэлт өөрчлөгдөн эрэлтийн муруй завсрын хэрчим дээрээ баруун зүүн тийш шилжихэд тэнцвэрт үнийн түвшин ба үйлдвэрлэлийн тэнцвэрт хэмжээ хоёр нэгэн зэрэг өөрчлөгдөнө. Тухайлбал, эрэлтийн муруй AD1 байрлалаас AD2 байрлалд шилжихэд тэнцвэрт үнийн түвшин Р1-ээс Р2 үйлдвэрлэлийн тэнцвэрт хэмжээ Ү1-ЭЭС Ү2 болон нэмэгдэж байна (Зураг 3.5в). Энэ нь ашиглалтгүй үйлдвэрлэлийн нөөц хүчин чадал өндөртэй эдийн засгаас хөдөлмөр капиталын нөөц хүчин чадлын бүрэн ашиглалттай эдийн засагт шилжих шилжилтийн үед салбаруудад хүчин чадлын ашиглалт харилцан адилгүй байдаг учраас нийт эрэлт өсөхөд хүчин чадлын ашиглалт доогууртай салбарт үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэж, хүчин чадлын ашиглалт өндөртэй салбарт үнэ өсч байдгаар тайлбарлагдана.

14. Макро эдийн засгийн ерөнхий тэнцвэр:Макро эдийн засгийн сонгодог загвар нь нийт эрэлт ба нийт нийлүүлэлтийн үнийн харилцан үйлчлэлийн механизмыг тусгана. Түүний үндэс нь “Сейгийн хууль” юм. Энэ хуулиар нийт нийлүүлэлт нь нийт эрэлтийг бий болгодог. Нийгмийн хөдөлмөрийн хуваарийн нөхцөлд үйлдвэрлэгч бүр нь өөрөө үйлдвэрлээгүй бүтээгдэхүүн олж авахын тулд өөрийн бүтээгдэхүүнээ худалддаг. Тэр өөрийн худалдсан бүтээгдэхүүний хэмжээнд л бүтээгдэхүүнийг худалдан авах боломжтой гэж үзнэ. Ийм учраас эрэлтийн хэмжээ нь ямагт нийлүүлсэн нийлүүлэлтийн хэмжээтэй тэнцүү байна. Энэдээс төлбөрийн чадвар бүхий эрэлт нь бүтээгдэхүүний нийлүүлэлттэй тэнцэж байна гэж үзсэн. Макро эдийн засагийн тэнцвэрт байдлын механизм нь мөнгөний зах зээл дээр чөлөөт үнэ бүрдэлтийн нөхцөлд явагдах бөгөөд энэ нь нийт эрэл ба нийт нийлүүлэлт, хадгаламж ба хөрөнгө оруулалтын хоорондох тэнцвэрт байдлыг хангана. Эндээс зах зээл нь хэт үйлдвэрлэл, алдагдалд орох, инфляци, ажилгүйдэл бий болох зэргээс автоматаар чөлөөлөгдөх ба төрөөс зохицуулах шаардлагагүй гэж үзнэ.

Ж. М. Кейнсийн загварын үед ажилгүйдлийн түвшин өндөр асар их ашиглагдаагүй нөөц буйг харуулна. Үнэд өөрчлөлт ороогүй нөхцөлд эрэлтийн өсөлт болж, тэр үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээ ба ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ. Сонгодог загварын үед нийт эрэлтийн өсөлт нь үнийн түвшинг нэмэгдүүлнэ, гэхдээ үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь бүрэн ажил эрхлэлтийн нөхцөлд байх үеийн түвшингээс гарч чадахгүй.

Завсарын үед эрэлт өсөх нь үйлдвэрлэлийн хэмжээ ба үнийг өсгөхөд хүргэнэ. Тэнцвэртэй үед хөрөнгө оруулалт хадгаламж тэнцүү байвал бүрэн ажил эрхлэлтийг хангана. Сонгодог загварын тэнцвэр нь: Нийлүүлэлтийн муруй бүрэн ажил эрхлэлтийн хэлбэртэй байна. Үнийн түвшин нь -оос болох үед тоо хэмжээ (Q) өөрчилөгдөхгүй. Гэхдээ энэ нь микро

эдийн засагийн үеийн пүүсийн нийлүүлэлтийн муруйтай тохирдоггүй. Эрэлт -өөс хүртэл буурахад, илүүдэл нийлүүлэлт бий болно. Нийт бүтээгдэхүүн нь нийт зардал -ээс давна. Үнэ -ээс хүртэл буурна. Үнэ буурсан ч үйлдвэрлэлийн хэмжээ бүрэн ажил эрхлэлт хэвээр үлдэнэ. Кейнсийн хэрчим дэх тэнцвэр: Нийт нийлүүлэлт хэвтээ чигэлэд байна. Энэ тохиолдолд нийлүүлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ -оос болтлоо буурахад үнэд нөлөөлөхгүй. Нийт эрэлт

-оос хүртэл буурна. Зөвхөн энэ үед үйлдвэрлэлийн хэмжээ ажил эрхлэлтэнд нөлөөлнө. Нийт эрэл өөрчлөгддөг болон буурах хандлагатай, үнэ нь ажилгүйдэл нэмэгдүүлэх ба удаан хугацаанд хадгалагдна. Үүнээс гарахын тулд төрийн зүгээс нийт эрэлтэнд нөлөөлөх хэрэгтэй. Завсрын хэрчим дэх тэнцвэрийн үед: Энэ үед нийт эрэлт, нийт нийлүүлэлт нөхцөлд тэнцэж

байна гэсэн үг. үнийн нөхцөлд пүүс нь бүтээгдэхүүний хэмжээг нэмэгдүүлэхгүй, хэрэглэгч

нар өрсөлдөх нөхцөлд үнийг хүртэл нэмэгдүүлнэ. Сумны чиглэл үнийн түвшинг -ээс хүртэл нэмэгдүүлэхийг шаардаж байна гэсэн үг юм. Үнийн түвшин өөрчлөгдөхгүй нөхцөлд үндэсний үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээ тэнцвэрт байдалд орно.Ийм үнийн нөхцөлд бүтээгдэхүүн борлогдохгүйд хүрч, үйлдвэрлэл багасан -д борлуулалт хийнэ. Зах зээлийн эдийн засагт тэнцвэрт байдал ба өөрчлөлт гэсэн харилцан эсрэг чиглэл бүхий бүхий байдал үүсдэг. Үйлдвэрлэсэн бүх бүтээгдэхүүн (нийт үйлдвэрлэл) нь нийт бүтээгдэхүүн байх ёстой (нийт нийлүүлэлт) тэр нь худалдагдсан байна (худалдсан нийт хэмжээ ) нийт орлого зарцуулагдна (нийт эрэлт) бүтээгдэхүүнжих ёстой (нийт хэрэглээ) гэсэн үйл явц явагдна. Зөвхөн энэ тохиолдолд төлбөрийн чадвар бүхий эрэлт ба бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн хэмжээ давхцаж байх ёстой. Энэ байдлыг Зах Зээлийн Ерөнхий Тэнцвэрт Байдал гэж нэрлэдэг.

—ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðèéã òîäîðõîéëîõ íü —ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðò íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

15. Ñàíãèéí áîäëîãî —Ñàíãèéí áîäëîãî, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä

Аливаа эдийн засгийн тогтвортой байдал, өндөр хурдацтай өсөлт нь үйлдвэрлэлийн нөөцүүдийг хэр оновчтой байршуулж, бүрэн дүүрэн үр дүнтэй ашиглаж байгаагаас шалтгаалж байдаг. Энэ зорилтыг хэрэгжүүлэхэд төр шийдвэрлэх үүргийг гүйцэтгэдэг. Төр эдийн засгийг бүхэлд нь зохицуулах, эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах үүргээ тодорхой зорилго, чиглэлтэй бодлогуудаар дамжуулан хэрэгжүүлдэг. Иймээс сангийн бодлого нь төрөөс эдийн засгийг зохицуулах нэг гол арга хэрэгсэл нь юм.

Сангийн бодлого нь засгийн газраас улсын худалдаа, татвар, шилжих төлбөр зэргээр дамжуулан ажил эрхлэлтийн түвшин, үндэсний орлогын үйлдвэрлэл зэрэгт нөлөөлөхийн тулд авч явуулж буй тодорхой зорилго, чиглэлтэй үйл ажиллагааны нийлбэр цогц юм. Сангийн бодлогын эцсийн зорилго нь улсын худалдаа, татвар, шилжих төлбөр зэргээр дамжуулан ажил эрхлэлтийн түвшинг дээшлүүлэх, ханш уналтыг буу^уулах, үндэсний орлогын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийг бүхэлд нь тогтворжуулж өндөр хурдацтай өсөлтийг хангахад оршино.Сангийн бодлогыг дотор нь хэрэглэж буй арга хэрэгсэл, ямар асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн байдал, аяндаа үүсч байна уу? Эсвэл зориудын үйл ажиллагаагаар үүссэн үү? Гэдгээс нь шалтгаалуулан зорилтот ба зорилтот бус сангийн бодлого, нийлмэл эрэлтийг урамшуулах ба саатуулах сангийн бодлого, нийлүүлэлтэнд чиглэсэн сангийн бодлого зэргээр •ангилдаг Зорилтот сангийн бодлогоЭнэ нь нийлмэл эрэлтийн хэмжээнд нөлөөлж, ажил эрхлэлтийн түвшинг дээшлүүлэх, үндэсний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, ханш уналтыг бууруулах, эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах зорилгоор парламент, засгийн газраас улсын зардал, татварын хувь хэмжээг өөрчлөн нийлмэл эрэлтэд нөлөөлж буй зориудын үйл ажиллагаа юм. Улсын худалдаа, татварын хувь хэмжээг зориудаар өөрчлөх нь нөөцүүд болон үндэсний орлого хуваарилалт, хүн амын орлого, ахуй амьдрал, сэтгэл зүйд хүчтэй нөлөөлдөг. Хэрэв алдаа гаргавал олон сөрөг үр дагаврыг бий болгох боломжтой учраас эцсийн шийдвэрийг их хурал, парламентаас гаргах бөгөөд түүнд нарийн судалгаатай, ихээхэн болгоомжтой хандах шаардлагатай байдаг. Их хурал, парламентаас татварын хувь хэмжээг тогтоож өгөхөөс бус түүний үнэмлэхүй хэмжээг тогтоодоггүй. Зорилтот бус сангийн бодлогоТөрөөс зориудын арга хэмжээ аваагүй байхад татвар болон улсын зардалд ямар нэг хэмжээгээр аяндаа өөрчлөлт гардаг. Үүнийг зорилтот бус сангийн бодлого гэнэ. Тухайлбал, үндэсний үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэхийн хэрээр татварын орлогын хэмжээ өсөхөөс гадна бусад хүчин зүйлүүд ч түүнд нөлөөлнө. Жишээ нь: Ажлын байр шинээр бий болгох, гадаад худалдаа нэмэгдэх зэрэгт татварын орлогын хэмжээ нэмэгдэнэ.Эдийн засаг уналтанд орж үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурсан үед засгийн газраас зориудын арга хэмжээ аваагүй байхад татварын орлог аяндаа буурна. Татвар нь төсвийн орлогын үндсэн эх сурвалж болдог учраас татварын орлого ихсэж багасахын хэрээр төсөв дагаж өөрчлөгдөнө. Энэ нь мөн улсын зардалд нөлөөлдөг. Ийнхүү татварын орлог болон улсын зардалд аяндаа гарсан өөрчлөлт нь мөн төрөөс хийсэн зориудын өөрчлөлттэй нэгэн адил ажил эрхлэлт, үйлдвэрлэл зэрэгт нөлөөлдөг.

——Ñàíãèéí áîäëîãûí àðãà õýðýãñë¿¿ä

Сангийн бодлогыг татвар, улсын худалдаа, шилжих төлбөр зэргээр дамжуулан хэрэгжүүлдэг. Иймээс түүнийг хэрэгжүүлэх үндсэн арга хэрэгсэл нь татвар, улсын худалдаа юм. Эдгээр арга хэрэгслүүдийг тус бүрд нь тодруулан авч үзвэл: Òàтвар.Татвар нь эдийн засагт 3 үндсэн үүргийг гүйцэтгэнэ. Үүнд:1. Улсын төсвийг бүрдүүлэгч үндсэн эх сурвалжийн;2. Төрөөс эдийн засгийг зохицуулах гол хэрэгслийн;3. Хүн ам, нийгмийн бүлгүүдийн орлого дахь тэгш бус байдлыг багасгах, амьдралын түвшинг ойртуулах хэрэгслүүдийн үүргийг тус тус гүйцэтгэнэ.Татварыг дотор нь ноогдуулж буй объект, авч буй арга, цаашдын зарцуулалтын зориулалт зэргээс нь шалтгаалуулан орлого ба өмч хөрөнгөнд ноогдуулах татвар, бараанд ноогдуулах татвар гэсэн 2 үндсэн төрөлд ангилж үздэг. Орлого ба өмч хөрөнгөнд ноогдуулах

татвар нь: хүн амын орлогын татвар , нийгмийн даатгалын шимтгэл аж ахуйн нэгжийн ашгийн татвар өмч хөрөнгөнд ноогдуулах татвар Бараанд ноогдуулах татвар нь: худалдааны татваргаалийн болон онцгой татвар зэргээс тус тус бүрдэнэ. Татвар ба орлого хуваарилалт1. Хүн амын орлогод ноогдуулах татварыг орлогоос нь хамааруулан ялгавартай тогтоох замаар орлого дахь тэгш бус байдлыг багасгах боломжтой байдаг. Татварыг орлогоос нь хамааруулан ялгавартай тогтоох зарчмыг татварын өсгөн нэмэгдүүлэх зарчим гэнэ. Үүний үр дүнд татвар төлсний дараах орлого дахь ялгаа багасдаг. Нэрлэсэн орлогоос татвар төлөөд үлдэх орлого нь өрхийн худалдан авах чадварыг илэрхийлнэ. Жишээ нь: 2 өрхийн татвар төлөхийн өмнөх орлого тус тус 100,0 мянга; 30,0 мянган бог байсан гэвэл орлого дахь ялгаа 70,0 мянган төгрөг болно. Өсгөн нэмэгдүүлэх татвар тогтоосны дүнд тухайлбал, 100,0 мянган төгрөгийн орлогоос 40%; 30,0 мянга хүртэл төгрөгийн орлогоос 5%-ийн татвар ноогдуулсан гэвэл татвар төлсний дараах орлого 60,0 төгрөг; 28,5 төгрөг болж орлого дахь зөрүү 31,5 мянган төгрөг болж буурна.Ийнхүү төр өсгөн нэмэгдүүлэх татвараар дамжуулан хүн амын орлого дахь тэгш бус байдлыг багасган амьдралын түвшинг ойртуулах бодлогоо хэрэгжүүлдэг.2. Үйлдвэр, аж ахуйн газрууд татвар төлөхийн өмнөх бус татвар төлсний дараах ашгийг голлон сонирхдог. Үйлдвэрлэлийн хэмжээг өсгөх шаардлагатай салбарт ашигт ноогдуулах татварын хувь хэмжээг бууруулахад татвар төлсний дараа үлдэх ашиг нэмэгдэж уг салбар руу бусад салбараас хөренгө урсан орж ирэх ба бараа үйлчилгээ илүүдэлтэй байгаа салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдийн ашигт ноогдуулах татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхэд үлдэх ашиг багасч уг салбараас хөрөнгө гадагшлан ашиг өндөртэй салбар руу урсах хөдөлгөөн явагддаг. Ийнхүү төр татвараар дамжуулан нөөцийг ухамсартайгаар хуваарилж салбаруудын хоорондын тэнцвэрт харьцааг хангах, илүүдэл хомсдолыг зохицуулан, хүн амын бараа үйлчилгээн дэх хангамжийг жигдрүүлэхэд нөлөөлдөг.Татварын үндэсний орлогын үйлдвэрлэлд үзүүлэх нелөөлөл. Ill бүлэгт бид өрх гэр, аж ахуйн нэгж, улс, гадаадын хэрэглэгчид гэсэн 4 төрлийн хэрэглэгчдийн бараа үйлчилгээ, машин, тоног төхөөрөмж олж авахад зарцуулсан зардлаар нийт зардлын хэмжээ буюу нийт эрэлтийн хэмжээ тодорхойлогддогийг үзсэн билээ.Энд бид татварын өөрчлөлт нь үндэсний үйлдвэрлэлийн тэнцвэрт хэмжээнд хэрхэн нөлөөлдгийг авч үзье. Тухайлбал, татсарын орлогыг үндэсний орлогын түвшин бүрд адил AT хэмжээгьоп бууруулбал татвар төлсний дараах орлого мөн түвшин бүрт тэр хэмжээгээр нэмэгдэнэ. Татвар төлсний дараах орлого өсөхөд өрхийн хэрэглээндээ зарцуулах зардал буюу хэрэглээ нэмэгдэнэ. Хэрэглээний өөрчлөлтийг AC гэж тэмдэглье. Гэхдээ татвар төлсний дараах орлого, татварын орлогын өөрчлөлттэй тэнцүү хэмжээгээр өөрчлөгдөх боловч энэхүү өрхийн эцсийн орлого нь бүгд хэрэглээндээ очдоггүй хэрэглээ, хуримтлалд хуваагдан очдог учраас татвар төлсний дараах орлогын өсөлттэй тэнцүү хэмжээгээр хэрэглээ буюу хэрэглээндээ зарцуулах зардал өсдөггүй. Иймд хэрэглээнд гарах өөрчлөлт нь бидний өмнө үзсэн ахиуц хэрэглээний коэффициентээр тодорхойлогдоно.AC = МРС х ATТатварын орлого үндэсний үйлдвэрлэлийн түвшин бүрд \Т хэмжээгээр буурахад мөн хэрэглээний хэмжээ түвшин бүрд "АС-ээр өснө. Иймээс нийт зардлын муруй бүхэлдээ дээшээ шилжинэ (Зураг 10.1). Хэрэв татварын орлого нэмэгдвэл зардлын муруй баруун доош шилжинэ.Ei=Cj + I + G - татварын орлогыг бууруулахаас өмнөх үеийн нийт зардлын муруйЕ2=С2 + I + G - татварын орлогыг бууруулсны дараах үеийн нийт зардлын муруй

Энэ үед нийт зардал ба үндэсний орлогынтэнцвэрийн цэг A байрлалаас В байрлалд шилжиж үндэсний орлогын тэнцвэрт хэмжээ Y1-ээс Ү2 болон өсч АҮ хэмжээгээр нэмэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, татварын орлогыг ªT бууруулахад бодит орлогын тэнцвэрт хэмжээ ªҮ хэмжээгээр өсдөг байна. Татварын орлогын нэгж хэмжээний өөрчлөлтөнд ноогдох үндэсний орлогын өөрчлөлтииг татварын мультипликатор гэнэ

Татварын мультипликатор= ªҮ/ªT =МРС 1 -МРС

Томъёоны гаргалгааг зардлын мультипликаторын гаргалгаатай хамт хийсэн болно. Хасах тэмдэгтэй байгаа нь татвар, үйлдвэрлэлийн хэмжээ хоёр урвуу хамааралтай байдгаар тайлбарлагдана. Жишээ нь: Татварын орлогын хэмжээг 20 сая төгрөгөөр бууруулсан. Ахиуц хэрэглээ МРС = 0,6 байна гэж бодъё. Энэ нь татвар төлсний дараах орлогын өсөлтийн 60% нь хэрэглээнд, 40% нь хуримтлалд очдог гэсэн үг юм. 0,6 0,6Татварын мультипликатор = - --------=---------- = -1,5 1-0,6 0,4 Энэ нь татварын орлогыг 1 төгрөгөөр бууруулахад тэнцвэрт үндэсний орлогын хэмжээ 1,5 төгрөгөөр нэмэгдэнэ гэсэн үг юм. Иймээс дээрх жишээгээр тэнцвэрт орлогын хэмжээ (20 сая х 1,5) = 30 сая төгрөгөөр нэмэгдэнэ. Үүнийг схемээр харуулбал:- AS=+8

Т=-20сая АҮ=+20сая

ҮО=+30

АС=+12

Улсын худалдаа.Нийт зардал буюу нийт эрэлт нь хэрэглээний зардал, хөоөнгө оруулалтын зардал, улсын зардал, гадаадын хэрэглэгчдийн зардлын нийлбэрээс бүрдэх ба энэ нь нийт үндэсний орлоготойгоо тэнцүү байна. Ийнхүү улсын зардал нь нийлмэл эрэлтийн нэг үндсэн бүрдэл хэсэг нь болдог.Аливаа улс орны төр засгийн газраас батлан хамгаалах, эрүүл мэнд, соёл боловсрол, зам харилцаа, орон сууцны барилга байшин зэрэг нийгмийн шинжтэй олон асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө зарцуулж байдаг. Эдгээр зардлын нэг хэсэг нь ажиллагсдын цалинг олгох, үлдэх хэсэг нь шаардлагатай бараа үйлчилгээ, тоног төхөөрөмж худалдан авахад зориулагддаг. Бараа үйлчилгээ, тоног төхөөрөмж худалдан авахад зарцуулж буй тэр зардлыг улсын худалдаа гэнэ. Улсын худалдаа нь бараа үйлчилгээн дэх засгийн газрын эрэлт мөн.Улсын худалдааны үндэсний үйлдвэрлэлд үзүүлэх нөлөб^ял. Татвар нь нийт зардал буюу нийт эрэлтийн хэмжээнд хэрэглэгчээр дамжин дам байдлаар нөлөөлдөг бол улсын худалдаа нь өөрөө түүний бүрэлдэхүүн хэсэг болдог учраас түүнд шууд нөлөөлдөг.

С + I + G + Хп = ҮЦБУлсын худалдааг ҮЦБ-ний түвшин бүрд AG хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн гэвэл нийт зардлын муруй зүүн дээш шилжинэ. Хэрэв улсын худалдаа багасвал нийт зардлын муруй баруун доош шилжинэ (Зураг 10.2).

Энэ үед нийт орлого ба зардлын тэнцвэрийн цэг А байрлалаас В байрлалд шилжиж тэнцвэрт орлогын хэмжээ Ү,-ээс Ү2 болон өсч байна. Өөрөөр хэлбэл, улсын худалдааг AG хэмжээгээр нэмэгдүүлэхэд тэнцвэрт үндэсний орлогын хэмжээ АҮ хэмжээгээр өснө. Улсын худалдааны нэгж хэмжээний өөрчлөлтөнд ноогдох ҮО- ын хэмжээний өөрчлөлтийг зардлынмультипликатор гэнэ.

С + I + Gj - улсын худалдааг нэмэгдүүлэхээс өмнөх үеийн зардлын муруй; С + 1 + G2 + Хп - улсын худалдааг нэмэгдүүлсний дараах үеийн зардлын муруй.

Зардлын мультипликатор =

Томъёоны гаргалгаа: Улсын зардлын анхны өөрчлөлт G гэвэл үүний улмаас нийт эрэлтэд гарсан нэг дэх өөрчлөлт МРС х G болно.Улсын зардлыг дахин өөрчлөхөд нийт эрэлтэд гарсан хоёр дахь өөрчлөлт МРС х МРС х G, нийт эрэлтэд гарсан гурав дахь өөрчлөлт МРС х МРС х МРС х G г.м.Нийт ҮО-ын өөрчлөлт Y = G + МРС х G + МРС х МРС х G + МРС х МРС х МРС х G + ... + МРС" х G буюу Ү = (1+ МРС + МРС2 + MPCJ + ... + МРС") х G болно. Ү -------= 1 + МРС + МРС2 + ... + МРС" GБичилтийг хялбарчлахын тулд: Ү ....... -ийг Z, МРС-ийг "х" гэж Gтэмдэглэвэл дээрх тэгшитгэл нь:Z = 1 + х + х2 + х3 + ... хэлбэртэй болно.Тэнцэтгэлийн хоёр талыг Х-ээр үржүүлбэл:XZ = x + x2 + x3+... болноЭхний тэнцэтгэлээс хоёр дахь тэнцэтгэлийг хасвал:Z-XZ = 1 буюу Z(l-x) = l болно. 1Z =---------- үүнийг эргэж үндсэн байдалд нь оруулбал: 1 - X Y 1Зарлагын мультипликатор =-------=------------ болно. ÀG 1-МРС

AG -нь хэрэглээнд гарсан өөрчлөлт учраас түүнийг татварын өөрчлөлтийн дүнд хэрэглээнд гарсан өөрчлөлт МРС х AT -ээр орлуулж болно.

Y/ G= Y/ МРС х ( - T) = 1/1- МРС

Y / Т= МРС/1-МРС, Y / Т = МРС/ 1-МРС болно

Эндээс Татварын мультипликатор = МРС/ 1-МРС болох нь батлагдаж байна.Жишээ нь: Улсын худалдааг татварын орлоготой нэгэн адилаар 20 сая төгрөгөөр нэмэгдүүлжээ. Ахиуц хэрэглээ МРС= 0,6 гэвэл:Зардлын 1 1мультипликатор = --------- = -------- = 2,5 болно 1 - 0,6 0,4Энэ нь улсын зардлыг 1 төгрөгөөр нэмэгдүүлэхэд тэнцвэрт үндэсний орлого 2,5 төгрөгөөр нэмэгдэнэ гэсэн үг юм. Тэгвэл улсын худалдааг 20 сая төгрөгөөр нэмэгдүүлэхэд үндэсний орлого (20 сая ч 2,5)=50 сая төгрөгөөр нэмэгдэж байна. Эндээс үзвэл улсын худалдаа нь татвараас илүүгээр үндэсний орлогын үйлдвэрлэлд нөлөөлдөг байна.

——óðàìøóóëàã÷ áà ñààòóóëàã÷ ñàíãèéí áîäëîãî

Ажил эрхлэлтийн түвшин доогуур, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлын болон нөөцүүдийн ашиглалт хангалтгүй байгаа эдийн засагт нийт эрэлтийн өсөлт нь үндэсний үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээ өсөх үндсэн нөхцөл болдгийг Ш бүлэгт бид үзсэн билээ. Иймээс сангийн бодлого нь татварын орлогын хэмжээ болон улсын худалдааг өөрчлөх замаар нийт эрэлтийн хэмжээнд нөлөөлж, улмаар эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангахад чиглэгдсэн байдаг.Үндэсний үйлдвэрлэлийн бууралтын буюу эдийн засгийн уналтын үед засгийн газраас татварын орлогыг бууруулан улсын худалдааг нэмэгдүүлэх замаар нийт эрэлтийг өсгөхөд чиглэсэн бодлогыг явуулдаг. Үүнийг эрэлтийг урамшуулах сангийн бодлого гэнэ. Харин илүүдэл эрэлтийн улмаас бараа үйлчилгээний үнэ өсч ханш уналт нэмэгдэх үед татварын орлогыг нэмэгдүүлэн улсын худалдааг багасгах замаар нийт эрэлтийг бууруулахад чиглэсэн бодлогыг авч явуулдаг. Үүнийг эрэлтийг саатуулах сангийн бодлого гэнэ.Урамшуулагч ба саатуулагч сангийн бодлогын аль аль нь эдийн засагт эерэг нөлөөллийг үзүүлэхийн зэрэщээ мөн сөрөг нөлөөллийг бас үзүүлдэг. Жишээ нь: Үйлдвэрлэлийн уналтын үед нийт эрэлтийг өсгөхөд чиглэсэн урамшуулагч сангийн бодлогыг авч хэрэгжүүлсэн гэж бодъё. Өөрөөр хэлбэл, улсын худалдааг нэмэгдүүлсэн. Үүний улмаас мөнгөн дэх эрэлт нэмэгдэж зээлийн хүүгийн түвшин өснө. Хүүгийн түвшин өссөнөөр хөрөнгө оруулалт буурна. Энэ нь урамшуулах сангийн бодлогын эерэг үр дүнг үгүйсгэх боломжтой. Тухайлбал, улсын худалдааны өссөн хэмжээгээр хөрөнгө оруулалт буурвал үндэсний үйлдвэрлэлд сангийн бодлогын үзүүлэх нөлөөлөл тэгтэй тэнцүү болно. Үүнийг сөрөг нөлөөлөл гэж нэрлэдэг.Сангийн бодлого нь ихэвчлэн нийт зардал буюу нийт эрэлтийн хэмжээнд нөлөөлөх боловч мөн нийлүүлэлтэнд ялангуяа, татварын өөрчлөлт нь нийлүүлэлтийн хэмжээнд шууд нөлөөлдөг гэж олонхи эдийн засагчид үзэж байна. Тухайлбал, татварын хэмжээг бууруулахад үйлдвэрлэгчдэд үлдэх ашиг нэмэгдэнэ. Ингэснээр тэдний үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх сонирхол өснө. Мөн хүн амын орлогоос авах татварыг бууруулснаар тэдний татвар төлсний дараах орлого болон бодит цалингийн хэмжээ нэмэгдэж хуримтлал өснө. Хуримтлал өссөнөөр хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ. Цалин нэмэгдсэнээр хүмүүсийн хөдөлмөрлөх сонирхол өсч хөдөлмөрийн зах зээлд нийлүүлэлт нэмэгдэнэ. Энэ бүхэн нь нийт нийлүүлэлтэнд шууд нөлөөлнө гэж үзсэн.

16. ̺í㺠ò¿¿íèé ¿¿ðýã, øèíæ ÷àíàð õýëáýð¿¿ä ——̺íãºíèé òóõàé îéëãîëòАливаа улс орны эдийн засгийн амьдралд мөнгө олон чухал үүргийг гүйцэтгэж байдаг. Мөнгө нь таваарын үйлдвэрлэлийн түүхэн категори юм. Мөнгө үүсч бий болохоос өмнө арилжаа солилцоо нь "натураль" хэлбэрээр хийгдэж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, хүмүүс хоорондоо áарааг бараагаар сольж өөрсдийнхөө хэрэгцээг хангадаг байж. Ийм солилцоо нь ихээхэн хязгаарлагдмал шинжтэй байсан. Тухайлбал, хоёр дахь хүнд байгаа бараа надад хэрэгцээтэй боловч надад байгаа бараа нөгөө хүнд тухайн үедээ шаардлагагүй байж болно. Энэ тохиолдолд бид хоёрын бараа хоорондоо солигдож чадахгүй.Мөнгө үүсч бий болсноор арилжаа солилцооны хүрээнд байсан энэхүү хязгаарлагдмал байдал, бусад бэрхшээлүүд шийдвэрлэгдсэн. . Ийнхүү мөнгөний үүсэл нь арилжаа солилцооны хүрээнд гарсан томоохон үсрэлт байлаа.Таваарын үйлдвэрлэл, арилжаа солилцоо хөгжихийн хэрээр мөнгө улам боловсронгуй болсоор иржээ. Жишээ нь: Манай эриний өмнө мөнгө үүсч байсан үед мөнгөний үүргийг •дөр тутам хэрэглэгдэж байдаг (хонь, цай, сүх, хутга г.м) олон янзын бараа гүйцэтгэж байсан. Энэ нь улс гүрэн, орон нутаг бүрд янз бүр байжээ. Цаашид арилжааны хөгжлийн явцад мөнгөний үүргийг металл, түүний дотор алт мөнгөн зоос гүйцэтгэх болж, улмаар өнөөдрийн бидний амьдралд түгээмэл хэрэглэгдэж буй цаасан мөнгө үүсчээ.

———Мөнгөний ýäèéí çàñàãò гүйцэтгэх үүрэг / ̺íãºíèé øèíæ чанар/

Мөнгө гэдэг нь бараа үйлчилгээг хоорондоо солилцохдоо хэрэглэхээр бүх нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн, онцгой төрлийн хэрэгсэл юм. Мөнгөний мөн чанар түүний гүйцэтгэх үүргээр илэрхийлэгдэнэ. Мөнгө нь эдийн засгийн амьдралд дараах 4 үндсэн үүргийг гүйцэтгэнэ. Үүнд:

Өртгийн хэмжүүр. Урт богиныг метрээр, хүнд хөнгөнийг килограммаар хэмждэгийг бид мэднэ. Үүний нэгэн адил бараа үйлчилгээний өртгийг, өөрөөр хэлбэл, баялгийн ашигт чанарыг мөнгөөр хэмждэг. Ингэж бараа үйлчилгээний өртөг буюу ашигт чанарыг мөнгөний нэгжээр илэрхийлснээр нэг барааны өртгийг нөгөө барааны өртгөөр илэрхийлэх шаардлагагүй болж, янз бүрийн бараа үйлчилгээний харилцан адилгүй ашигт чанарыг хооронд нь харьцуулж арилжаа солилцоогоо явуулах бүрэн боломжтой болсон. Бараа үйлчилгээний өртөг буюу ашигт чанарыг бүрэн зөв тодорхойлох нь арилжаа солилцоонд оновчтой шийдвэр гаргахад ихээхэн чухал байдаг.Гүйлгээний хэрэгсэл. Мөнгөний гүйцэтгэх нэг гол үүрэг бол гүйлгээний хэрэгслийн үүрэг юм. Өөрөөр хэлбэл, бүх төрлийн арилжаа худалдаа нь мөнгөний тусламжтайгаар явагддаг. Жишээ нь: Max гурил хоёрыг хооронд нь солихын тулд эхлээд махаа мөнгөөр зарна. Max зарж олсон мөнгөөрөө гурил худалдаж авна.• Мөнгө нь бүх тавааруудтай солигдох чадвартай онцгой төрлийн хэрэгсэл. 'Өөрөөр хэлбэл, мөнгөөр ямар ч төрлийн барааг худалдан авч болох учраас үйлдвэрлэгч өөрийн ямар ч барааг мөнгөөр худалдахад татгалздаггүй: Ийнхүү мөнгийг арилжаа солилцоонд хэрэглэх болсноор "натураль" хэлбэрийн солилцоонд байсан хязгаарлагдмал байдал, бэрхшээлүүд үгүй болж арилжаа худалдаа нь ихээхэн хөнгөн хялбар, шуурхай болсон. Хэрэв мөнгө байхгүй, хүмүүс өөрсдийнхөө бусад хэрэщээт барааг бараагаар сольж хангадаг гэж бодъё. Надад хэрэгцээтэй бараа байгаа хүнд миний бараа хэрэггүй, эсвэл миний бараа гура дахь хүнд хэрэгтэй боловч түүнд байгаа бараа надад хэрэггүй байж болно. Энэ үед арилжаа зогсож, бараа үйлчилгээ нь харилцан хэрэгцээ шаардлагатай байх тэр хүнийг олох хүртэл ихээхэн хугацаа алдахад хүрдэг.Хуримтлалын хэрэгсэл. Мөнгө нь бүх төрлийн бараа үйлчилгээтэй солигдох чадвартай буюу мөнгөөр ямар ч бараа үйлчилгээг худалдан авч болдог учраас түүнийг хуримтлал болгон хадгалдаг. Хэрэв мөнгө нь бүх таваартай солигдох чадвартай биш байсан бол түүнийг хэн ч хуримтлал болгон хадгалахгүй нь тодорхой.Гэхдээ хүмүүс баялгаа мөнгөнөөс гадна үл хөдлөх хөрөнгө болон үнэт цаас хэлбэрээр мөн хадгалах боломжтой. Мөнгөн хуримтлал нь дурын үедээ бараа үйлчилгээг худалдан авч, санхүүгийн ямар ч төлбөрийг хийх боломжийг олгодог давуу талтай боловч баялгийг ханш уналтаас хамгаалж чаддаггүй. Тэгвэл үл хөдлөх хөрөнгө ба үнэт цаас хэлбэрээр хийгдсэн хуримтлал нь баялгийг ханшгүйдлээс бүрэн хамгаалах давуу талтай.Төлбөрийн хэрэгсэл. Мөнгөөр бүх бараа үйлчилгээг худалдан авч болох учраас ямар ч төрлийн төлбөрийг мөнгөөр хийж болдог. Ирээдүйд төлөх төлберийн хэмжээг мөнгөөр тооцож тодорхойлно. Харин тухайн орны мөнгөний худалдан авах чадвар буурч байгаа тохиолдолд ирээдүйд төлөх төлбөрийн ханш нь тогтвортой байгаа бусад орны мөнгөөр болон бараагаар хийхээр тохиролцох явдал элбэг байдаг.

——Мөнгений төрөлАнх мөнгөний үүргийг улс гүрэн, орон нутаг бүрд янз бүрийн өргөн хэрэглээний зориулалттай бараа таваар гүйцэтгэж байснаас аажмаар арилжааны хөгжлийн явцад алт, мөнгө мөнгөний үүргийг гүйцэтгэх болсон. Хожим нь гүйлгээний хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэж байсан алт, мөнгийг цаасан мөнгөөр орлуулсан. Цаасан мөнгийг дундад зууны үед анх Хятадад үүссэн гэж Марко Поло бичсэн байдаг. Европт XYIII зууны сүүлчээр цаасан мөнгө гаргаж гүйлгээнд оруулсан.Мөнгөний үүсэл хөгжлийн эдүгээ хүртэлх түүхийг авч үзвэл мөнгөний хэд хэдэн төрөл байна. Таваар хэлбэрийн мөнгө. Анх мөнгөний үүргийг жирийн таваар гүйцэтгэх болсон. Таваар мөнгө нь бүх тавааруудтай солигдох чадвартай онцгой төрлийн таваар юм. Ийм төрлийн мөнгөнд алт, мөнгө хамаарна.Алт, мөнгө нь өөрөө өртөгтэй, хүний ямар нэг хэрэщээг хангах чадвартай, үүнд зориулагдан ашиглагддаг жирийн бараа ЮМ. Гагцхүү бараа таваарын өртгийг илэрхийлэн арилжаа солилцооны хэрэгсэл болгон ашиглаж эхэлсэн үеэс мөнгө болсон. Алт, мөнгөний байгальд цэврээр оршдоггүй, ховор, олборлоход өндөр өртөгтэй зэрэг олон шинжүүд нь гүйлгээний хэрэгсэл болгон ашиглахад бусдаас илүү тохиромжтой байсан.

Бэлэн мөнгө. Бэлэн мөнгөнд цаасан ба зоосон мөнгө хамаарагдана. Цаасан ба зоосон мөнгө нь тухайн улс орны эасгийн газраас зөвхөн арилжаа солилцооны хэрэгсэл болгон пшиглах зорилгоор хэвлэн гаргаж, хүмүүс арилжаа солилцоо ивуулахдаа хэрэглэж болохыг хуульчлан зөвшөөрсөн гүйлгээний хэрэгсэл юм. Хэрэв засгийн газраас гүйлгээнд хэрэглэхийг хуульчлан зөвшөөрөөгүй бол энэ бэлэн мөнгө биш юм. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар өөрөө татварын болон бусад төлбөр хийхийг зөвшөөрсөн тэрхүү үнэт цаас л хууль ёсны төлбөрийн хэрэгсэл буюу мөнгөн тэмдэгт мөн. Иймээс засгийн газраас өөр дурын этгээд мөнгөн тэмдэгт хэвлэхийг хуулиар хориглоно. Цаасан мөнгөний хэвлэхийн өөрийн өртөг ба түүний худалдан авах чадвар лэёрын хооронд ямар нэг холбоо байхгүй. Тухайлбал, 1 төгрөг 1000 төгрөг хоёрын өөрийн өртөг бараг ялгаа байхгүй боловч худалдан авах чадвар нь эрс өөр.Засгийн газраас цааеан мөнгө нь төлбөрийн хэрэгсэл мөн гэдгийг хуульчлан баталж, бүх нийтээрээ түүнийг хүлээн зөвшөөрсөн нөхцөлд заавал алтаар баталгаажуулах шаардлагагүй юм. Харин цаасан мөнгийг хичнээн хэмжээгээр ч үйлдвэрлэх боломжтой учраас гүйлгээний хүрээнд оруулах мөнгөний хэмжээнд засгийн газраас хатуу хяналт тавьж, мөнгөн тэмдэгт ба улс оронд үйлдвэрлэгдсэн бараа үйлчилгээний үнийн дүн хоёрын хоорондын зохистой харьцааг хангаж байх явдал чухал юм. Хэрэв гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний хэмжээ ихэсвэл энэ нь бараа үйлчилгээний үнэ нэмэгдэж, мөнгөний худалдан авах чадвар буурахад хүргэнэ. Бэлэн бус мөнгө. Бэлэн бус мөнгө гэдэг нь чек, төлбөрийн карт зэргээр зарцуулагдах боломжтой тооцооны кассууд болон бусад хадгаламжийн байгууллагуудын нягтлан бодох бүртгэлийн дэвтэрт бичигдсэн хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдийн хугацаагүй хадгаламж юм. Хадгаламжийн байгууллагаас эдгээр хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдэд хүссэн үедээ өөрийн хадгаламжаасаа бэлэн мөнгө авалгүйгээр төлбөрөө хийхийг зөвшөөрч амласан баталгаа болох чөк, төлбөрийн карт зэргийг олгодог. Чек болон төлбөрийн карт нь түүнийг эзэм-шигчийн өмнөөс төлбөр хийхийг амласан банкны баталгаа юм.Чек, төлбөрийн карт зэрэг нь анхны шаардлагаар бэлэн мөнгө болох боломжтой учраас түүгээр бараа үйлчилгээг худалдан авах болон бусад төлбөрийг хийхэд ямар нэг бэрхшээл тулгардаггүй. Иймд чек болон төлбөрийн карт нь бэлэн мөнгө биш боловч төлбөрийн хууль ёсны хэрэгсэл юм. Бэлэн бус мөнгөөр төлбөр хийх нь хэд хэдэн ач холбогдол, давуу талтай. Үүнд:1. Бэлэн бус мөнгөөр гүйлгээ хийх болсноор мөнгөний эргэлт ихээхэн хурдасны зэрэгцээ бэлэн мөнгийг хадгалах хамгаалах, тээвэрлэхэд гарах зардлыг хэмнэх боломжтой болсон2. Өөр хүн төлбөрийн картыг ашиглан төлбөр хийх боломжгүй учраас түүнийг биедээ авч явахад аюул багатай.3. Бэлэн мөнгө их хэмжээгээр гар дээр байснаас банкинд байх нь хадгалалт хамгаалалтанд зарцуулах зардлыг хэмнэхээс гадна зарцуулах хүртэлх хугацаанд хүүгийн хэмжээгээр өсч байдаг.Сүүлийн үед зах зээл хөгжсөн дэлхийн ихэнх улс орнуудад хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдийн хоорондын төлбөр тооцоо компьютерийн сүлжээнд орж бэлэн бус мөнгөөр хийгдэх болсноор чекийн боловсронгуй хэлбэр болсон терөл бүрийн телбөрийн картууд өргөн хэрэглэгдэх болжээ.

17. ̺íãºíèé ýðýëò — ìºíãºíèé ýðýëòèéã òîäîðõîéëîõ íü:ªðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õºðºí㺠íü äàðààõ 3 õýëáýðòýé áàéäàã.

1. Áýëýí ìºíãº, òºëáºðèéí êàðòààð çàðöóóëàãäàõ õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ çýðýã õ¿¿ îðëîãîî îðóóëäàãã¿é áîëîâ÷ 100%-èéí ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé ìºíãº.

2. õóãàöààòàé õàäãàëàìæ, õóâüöàà, áîíä çýðýã õ¿¿ãèéí îðëîãî îðóóëàõûí çýðýãöýý ÿìàð íýã áýðõøýýë ýðñäýëã¿éãýýð ìºí㺠áîëãîæ áîëîõ ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñë¿¿ä

3. ìàøèí òåõíèê, áàéøèí áàðèëãà çýðýã àøèã îðëîãîòîé áîëîâ÷ ¿íäñýíäýý ã¿éëãýýíèé àøèãã¿é áîäèò êàïèòàë.

Ýíäýýñ ¿çýõýä ýäèéí çàñàãò òºãñ ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé áóþó ìºíãº, ã¿éëãýýíèé ÷àäâàð íü òºãñ áóñ áîëîâ÷ îðëîãî îðóóëæ áàéäàã áóñàä õýðýãñë¿¿ä ãýñýí 2 òºðëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñýë áàéäàã.

Òýãýõýýð ºðõ ãýð¿¿ä íü áàÿëãàà áýëíýýð õàäãàëàõ óó ýñâýë áîíä õàäãàëàìæ õýëáýðýýð áàéëãàõ óó ãýñýí 2 àñóóäàëòàé òóëãàðäàã. Áîíä áîëîí õàäãàëàìæ íü òýäýíä àøèãòàé áîëîâ÷ ìºíãºòýé áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýíý íü ìºí㺠íü ã¿éëãýýíèé, õóðèìòëàëûí, òºëáºðèéí ãýñýí 3 ¿íäñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäàãòàé õîëáîîòîé. ̺íãºí äýõ ýðýëò íü ºðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ººðèéí ãàð äýýð áýëíýýð áîëîí òºëáºðèéí êàðò, ÷åêýýð çàðöóóëàãäàõ áîëîìæòîé õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ õýëáýðýýð áàéëãàõûã ýðìýëçýæ áóé ìºíãºíèé òîî õýìæýý þì. ̺íãºí äýõ ýðýëò íü äàðààõ 3 ýðýëòýýñ õàìààðäàã.

— Àðèëæààíû ýðýëòªðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ºäºð òóòìûí õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýý, õ¿÷èí ç¿éëýý õóäàëäàæ àüàõ÷í òóëä ìºíãºòýé áàéõûã ýðìýëçäýã. ¿¿íèéã ìºíãºí äýõ àðèëæààíû ýðýëò ãýíý. Õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý áóþó ìºíãºí äýõ àðèëæààíû ýðýëò íü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ò¿âøèí áîëîí íýðëýñýí ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ øóóä õàìààðàëòàé. Áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý õýäèé ÷èíýý ºíäºð áàéíà ýíý çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ìºíãºíèé õýìæýý òºäèé ÷èíýý èõ áàéíà.

—Àøèã õîæîîíû ýðýëò ̺íãºíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí íýã íü õóðèìòëàëûí õýðýãñëèéí ¿¿ðýã áèëýý. Õ¿ì¿¿ñ ìºí㺺 òºãñ ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé áóþó ìºíãº, ã¿éëãýýíèé ÷àäâàð íü òºãñ áóñ áîëîâ÷ õ¿¿ õýëáýðýýð îðëîãî îðóóëæ áàéäàã õóãàöààòàé õàäãàëàìæ áîëîí ¿íýò öààñ ãýñýí 2òºðëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñëýýð õàäãàëäàã. Ãýõäýý àëü áîëîõ ººðòºº àøèãòàé áàéõ÷ã ñîíãîõ íü òîäîðõîé. Õýðäýý áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ºñºëò áóþó õàíø óíàëòûí ò¿âøèí íü çýýëèéí õ¿¿ãýýñ ºíäºð áîë õÿìä ¿åä íü áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâààä ¿íý ºññºí ¿åä ýðã¿¿ëýí çàðæ õ¿¿ãèéí îðëîãîîñ èë¿¿ àøèã îëîõ áîëîìæòîé ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ õºðºí㺺 áýëýí ìºí㺠õýëáýðòýé áàéëãàõûã èë¿¿ ýðìýëçäýã. ¯¿íèéã àøèã õîæîîíû ýðýëò ãýíý. Õàíø óíàëòûí ò¿âøèí õýäèé ÷èíýý ºíäºð áàéíà àøèã õîæîîíû ýðýëò òºäèé ÷èíýý èõ áàéíà. Õàðèí çýýëèéí õ¿¿ ºñºõèéí õýðýýð ýíýõ¿¿ ýðýëò íü áóóð÷ õ¿¿ãèéí ò¿âøèí õàíø óíàëòûí ò¿âøèíãýýñ äàâñàí ¿åä õºðºí㺺 õàäãàëàìæ áóþó ¿íýò öààñ õýëáýðýýð õàäãàëàõûã ýðìýëçäýã. Ýäãýýð ýðýëòèéí íèéëáýðýýñ ìºíãºí äýõ íèéò ýðýëòèéí õýìæýý òîäîðõîéëîãäîíî.

—̺íãºíèé íèéò ýðýëò ̺íãºíèé õýìæýý áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ò¿âøèíãýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã.¯íèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéõ õýðýýð ºäºð òóòìûí õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä òºäèé ÷èíýý èõ ìºí㺠øààðäàãäàõûí çýðýãöýý õàíø óíàëòûí ò¿âøèí ºñºõèéí õýðýýð ìºíãºí äýõ àøèã õîæîîíû ýðýëò ÷ íýìýãäýíý. Õ¿ì¿¿ñ õºðºí㺺 õàìãèéí èõ àøèãòàé õýëáýðýýð õàäãàëàõûã õ¿ñäýã. Õºðºí㺺 õóâüöàà, áîíä, õóãàöààòàé õàäãàëàìæ õýëáýðò îðóóëñàí íºõöºëä õ¿¿ãèéí îðëîãî àâíà. Èéìýýñ õ¿¿ãèéí ò¿âøèí õýäèé ÷èíýý ºíäºð áàéõ òóñàì ºâºõ îðëîãî èõ áîëîõ ó÷ðààñ ãàð äýýðõ áýëýí ìºí㺺 áàãàñãàæ õóâüöàà, áîíäûí õýëáýðò îðóóëàõ áóþó õóãàöààòàé õàäãàëàìæ áîëãîõûã ýðìýëçýíý.̺íãºí äýõ íèéò ýðýëòèéí õýìæýý íü çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèíòýé óðâóó õàìààðàëòàé áàéíà. Ãýõäýý ýðýëòèéí òºðºë á¿õýí àäèë õàìààðàëòàé áàéæ ÷àääàãã¿é. Ó÷èð íü õ¿ì¿¿ñ àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñ õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý îëæ àâàõäàà òºëáºð õèéõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãèéã ãàð äýýðýý àâ÷ áàéäàã òóë ò¿¿íèé õýìæýý õ¿¿ãèéí ò¿âøíýýñ øàëòãààëäàãã¿é. Õàðèí óðüä÷èëàí òºëºâ뺺ã¿é ãýíýòèéí òîõèîëäîëä õýðýãëýõ çîðèëãîîð ãàð äýýðýý àâ÷ áàéãàà ìºí㺠íü àøèã îðëîãî îðóóëäàãã¿é òóë õ¿¿ãèéí îðëîãî íýìýãäýõèéí òýð ìºí㺺 àëü áîëîõ áàãàñãàí õ¿¿ ãèéí àøèã ºãäºã õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõèéã õè÷ýýíý.

18. ̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò

——̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ:

Мөнгөний нийлүүлэлт гэдэг нь гүйлгээний хүрээнд байх МӨНГӨНИЙ TOO хэмжээ юм.Мөнгөний нийлүүлэлт (Ms) нь банкнаас гадуурхи бэлэн мөнгө (С) ба хугацаагүй хадгаламж (D) хоёрын нийлбэрээс бүрдэнэ.Ms = C+DСуурь мөнгө (MB) гэдэг нь банкнаас гадуурхи бэлэн мөнгө (С) ба арилжааны банкуудын нөөц (R) хоёрын нийлбэрээс бүрдэнэ.MB=C+RМөнгөний мультипликатор (т) гэдэг нь суурь мөнгөний хэмжээг нэг нэгжээр өөрчлөхөд мөнгөний нийлүүлэлтэнд гарч буй өөрчлөлтийг илэрхийлсэн үзүүлэлт буюу мөнгөниé нийлүүлэлтийг суурь мөнгөний хэмжээнд харьцуулсан харьцаа юм.m=Ms / MB = C+D/ C+R = C/D+D/D// C/D R/D =сг+1/ cr + гг C/D буюу сr - бэлэн мөнгө, хадгаламжийн харьцаа буюухадгаламжийн коэффициент. Энэ нь орлогынхоо ямар хэсгийг бэлэн мөнгө, ямар хэсгийг хадгаламж хэлбэрээр байлгах вэ гэдгийг шийдвэрлэж буй өрх гэрийн үйл хөдлөл, зан төлвийг илэрхийлнэ. R/D буюу гг - банкны нөөц, хадгаламжийн харьцаа буюунөөцийн норм. Энэ харьцаа нь нийт хадгаламжийн ямар хэсгийг төв банк зайлшгүй нөөц хэлбэрээр, ямар хэсгийг арилжааны банкууд зайлшгүй нөөц хэлбэрээр байршуулж байгааг илэрхийлнэ. Дээрх томъёоноос үзвэл мөнгөний нийлүүлэлт нь мөнгөний мультипликаторыг суурь мөнгөөр үржүүлсэнтэй тэнцүү байна. сг + 1Ms = m х MB = ----------х MB cr + rrГүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний TOO ХЭМЖЭЭ буюу мөнгөний нийлүүлэлт нь мөнгөний тооны онолоор тодорхойлогдох тул зээлийн хүүгийн түвшнээс маш сул, бараг хамааралгүй байдаг.Иймээс нийлүүлэлтийн муруй нь босоо тэнхлэгтэй параллель хэлбэртэй байна. Харин хүүгийн бус хүчин зүйлсийн улмаас нийлүүлэлтийн хэмжээ өөрчлөгдөхөд нийлүүлэлтийн муруй бүхэлдээ баруун, зүүн тийш шилжинэ. /зураг 5.2/ Мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээнд хүүгийн бус дараах хүчин зүйлүүд нөлөөлж байдаг. Үүнд:

R Smr1

r2

M1 m

Зураг 5.2 Мөнгөний нийлү¿лэлтийн муруй

1. Үндэсний орлогын үйлдвэрлэлийн хэмжээ болон үнийн түвшин. Үндэсний орлогын үйлдвэрлэл болон үнийн түвшин нэмэгдвэл тэр хэмжээгээр нэрлэсэн ҮНБ нэмэгдэх бөгөөд тэр нь бүрэн хэмжээгээр борлогдсон байхын тул мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. болно.2. Төв банкны мөнгөний нийлүүлэлтийг өөрчлөх талаархи шийдвэр буюу зайлшгүй нөөцийн норм. Хэрэв төв банк мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл зайлшгүй неөцийнхээ нормыг бууруулах ба нийлүүлэлтийг багасгах шаардлагатай гэж үзвэл нөөцийнхээ нормыг өсгөдөг. Тухайлбал, зайлшгүй нөөцийн нормыг есгөхөд арилжааны банкуудын зээл олгох чадвар буурах тул тэр хэмжээгээр мөнгөний нийлүүлэлт буурдаг. Харин бууруулбал нийлүүлэлт өсдөг байна.

3. Өрх гэрүүдийн мөнгөө банкинд хадгалах эрмэлзлэл, үйл хөдлөл. Мөнгөний нийлүүлэлт нь банкнаас гадуурхи хүмүүсийн гар дээрх бэлэн мөнгө ба хугацаагүй хадгаламж хоёрын нийлбэрээс бүрдэх тул өрх гэрүүд өөрийн мөнгийг хэдий чинээ хугацаатай хадгаламж хэлбэрээр хадгалахыг эрмэлзэнэ тэр хэмжээгээр гар дээрх бэлэн мөнгө ба хугацаагүй хадгаламжийн хэмжээ багасч мөнгөний нийлүүлэлт буурна.4. Арилжааны банкны үйл ажиллагаа буюу зээл олголт. Банкууд иеөцөөс илүү гарсан хөрөнгөө зээлээр олгохыг сонирхож байдаг. Зээлээр олгосон мөнгөний хэмжээгээр мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгддэгГүйлгээнд байх нийт мөнгөний бүрдэл хэсгийн талаар эрдэмтдийн дунд нэгдмэл үзэл баримтлал хараахан тогтож чадаагүй байна. Ихэнх эдийн засгийн ном зохиолуудад мөнгөний нийлүүлэлт нь "мөнгө" ба "бараг мөнгө" гэсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ гэж үздэг. Мөнгөний нийлүүлэлтийг М1, М2, МЗ гэсэн 3 янзаар авч үзвэл тэдгээрийн бүтэц нь дараах байдалтай байна.Мºнгө М1. Энэ нь гүйлгээний хүрээнд байгаа банкнаас г гадуурхи бэлэн мөнгө буюу цаасан ба зоосон мөнгө, арилжааны банк болон бусад хадгаламжийн байгууллагуудад байгаа хугацаагүй хадгаламж. хоёрын нийлбэрээс бүрдэнэ. Зоосон мөнгө нь жижиг худалдаа хийхэд ихээхэн тохиромжтой боловч :гаосон мөнгөний өөрийн өртөг нь түүний худалдан авах чадвараас давсан үед тэр нь аажмаар гүйлгээний хүрээнээс гарч хуримтлал болно. Манай улсад мөнгөний ханш уналтын улмаас зоосон мөнгөний өөрийн өртөг нь худалдан авах чадвараасаа давж гүйлгээний хүрээнээс гарсан.М2 ба МЗ. Мөнгөний нийлүүлэлтийг М2 гэж үзвэл тэр нь М1 бахугацаатай хадгаламжхоёрын нийлбэрээс бүрдэнэ.М2 = M1 + хугацаатай хадгаламжМөнгений нийлүүлэлтийг МЗ гэж үзвэл тэр нь М2 ба засгийн газрын богино хугацаат бондуудаас бүрдэнэ.

M3 = M2 + Засгийн газрын бондИйнхүү нэг хэсэг эдийн засагчид мөнгөний нийлүүлэлтийг М1 гэж байхад нөгөө хэсэг нь М2, гурав дахь хэсэг нь МЗ гэж үзэж байна. Гэхдээ мөнгөний нийлүүлэлтийг М1 гэж үзэж байгаа эдийн засагчид давамгайлж байна. Ер нь гүйлгээний .хэрэгсэл байдлаар шууд хэрэглэгдэж буй нь М1 билээ. Иймээс мөнгөний нийлүүлэлт нь бэлэн ба бэлэн бус мөнгө гэсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ гэж үзэх бүрэн үндэстэй.

19. ̺íãºíèé çàõ çýýë

—ìºíãºíèé çàõ çýýëèéí òýíöâýð /———ìºíãºíèé çàõ çýýëèéí òýíöâý𠺺ð÷ëºãäºõ íü/

Мөнгөний зах зээл дэх нийлүүлэлтийг авч үзвэл түүний хэмжээ нь зээлийн хүүтэй үндсэндээ хамааралгүй байдаг. Иймд мөнгөний нийлүүлэлтийн муруй нь хүүгийн түвшинг илэрхийлсэн босоо тэнхлэгтэй параллель хэлбэртэй байна. Учир нь гүйлгээний хүрээнд байх мөнгө М1-ийг Төв банкнаас: М хV = РхҮхэмжээтэй байхаар тогтоож өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, зээлийн хүүгээс хамаарахгүйгээр энэ л тэгшитгэл, энэ л зүй тогтол хангагдсан байх үүднээс мөнгөний нийлүүлэлтэнд хяналт тавьж хязгаарлалт хийдэг. Хэрэв энэ хэмжээнээс мөнгөний нийлүүлэлтийг багасгавал мөнгөний хомсдол үүсч бараа үйлчилгээний борлуулалт саатан үйлдвэр-лэгчдэд таагүй нөлөө үзүүлэх ба ихэсгэвэл мөнгөний илүүдэл болж ханш уналт үүсэхэд хүргэнэ.Мөнгөн дэх эрэлт нь зээлийн хүүтэй урвуу хамааралтай учраас түүний муруй нь сөрөг налалттай муруй хэлбэрээр дүрслэгдэнэ. Мөнгөний эрэлт нийлүүлэлтийн муруйг нэг хавтгай дээр авч үзвэл дараах байдалтай байна. /Зураг 1/

Мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээг М0 байсныг M1 болгож багасгахад нийлүүлэл-тийн муруй S0 байрлалаас S1байрлалд шилжинэ. Үүний улмаас зээлийн хүү R„-ooc R1 болон өсч байна. Харин мөнгөний нийлүүлэлтийг М0-оос М2 болж өсгөхөд нийлүүлэлтийн муруй S0 байрлалаас S2 байрлалд шилжин хүүгийн түвшин R0-OOC R2 болж буурч байна.Ийнхүү мөнгөн дэх эрэлтийн тухайн түвшинд мөнгөний нийлүүлэлтийг багасгавал мөнгөний хомсдол үүсч, бараа үйлчилгээний борлуулалт удаашран үнэ нь буурна. Монгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлбэл мөнгөний илүүдэл болж барааны үнэ өснө. Үүнтэй нэгэн адил үнэт цаасны үнэ ч буурч еснө.Үнэт цаасны үнийн бууралт нь хүүгийн түвшинг иэмэгдүүлдэг. Харин өсөлт нь хүүгийн түвшинг бууруулна. Жишээ нь: 1000 төгрөгний нэрлэсэн өртөгтэй бондод 100 тFгрөгийн хүү төлдөг байсан гэвэл энэ үед хүүгийн түвшин: 100 төг ------------ х 100% = 10% байна. 1000 төгÒэгвэл мөнгөний нийлүүлэлт багассанаар бондын үнэ 800 төгрөг болж буурсан бол хүүгийн түвшин: 100 төг ------------х 100% = 12,5% болж нэмэгдэнэ. 800 төгХýрэв бондын үнэ 1200 төгрөг болж өссөн гэвэл хүүгийн түвшин: 100 төг -------------х 100% = 6,6% болж буурна. 1200 төг

Эндээс үзвэл зээлийн хүүгийн түвшин мөнгөний мийлүүлэлтэнд нөлөөлөхгүй боловч нийлүүлэлт нь хүүгийн |үвшинд идэвхитэй нөлөөлдөг байна.Орлогын хэмжээ болон үнийн түвшин өөрчлөгдөхөд мөнгөн дэх эрэлтийн хэмжээ дагаж өөрчлөгддөгийг бид дээр үзсэн. Энэ үед эрэлтийн муруй бүхэлдээ хавтгай дээрээ баруун, зүүн тийш шилжинэ (Зураг 2).

R S1 S0 S2

R1

R0

R

M1 M0 M2 MЗураг 1. Менгөний зах зээл дэх эрэлт нийлуүлэлтийн тэнцвэр

R

R2 D2

R0 D0

R1 D1

M0 MЗураг 2.. Мөнгөний зах зээл дэх эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр

Орлого болон үмэ өсөхөд эрэлтийн муруй D0 байрлалаас D2 байрлалд шилжин хүүгийн R0 түвшинд эрэлтийн хэмжээ Мо-ООС М2 болж өсөх ёстой. Гэвч мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээ тогтмол учраас ìºнгөний эрэлт нь нийлүүлэлтээс огцом давна. Үүний улмаас хүмүүсийн rap дээрх мөнгийг ашигласны үнэ болох çýэлийн хүү эрэлтийн өсөлттэй зэрэгцэн богино хугацаанд R0-оос R2 болж өснө. Үүний үр дүнд мөнгөн дэх эрэлт буцаж áóуран нийпүүлэлттэйгээ тэнцэж ирнэ. Ийнхүү нийлүүлэлтийн хэмжээ тогтмол байхад эрэлт нэмэгдэх нь хүүгийн түвøинг өсгөхөд хүргэх ба мөнгөний зах зээл дээр эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр нь хүүгийн түвшний тусламжтайгаар хангагддагбайна. Эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тогтсон хүүгийн түвшинг тэнцвэрт хүүгийн түвшин гэнэ

20. Àðèëæààíû áàíê ——Àðèëæààíû áàíêíû ¿¿ñýë, õºãæèë.Гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний хэмжээ болон мөнгөн гүйлгээг зохицуулахад гол үүргийг гүйцэтгэдэг байгууллага бол банк юм. Бид өмнөх бүлгүүдэд өрх гэр, аж ахуйн нэгжүүдэд хэрэглээнээс давж хуримтлагдсан сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгө бүхэлдээ хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болон ашиглагдаж эхэлсэн нөхцөлд нийгэмд хөдөлмөр бүрэн эрхлэлт хангагдан эдийн засог бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж, тогтвортой, өндөр хурдацтай өсөхс болно гэдгийг үзсэн билээ. Гагцхүү энэ л нөхцлийг банкны систем бүрдүүлж өгдөг.Банкийг гүйцэтгэж буй үүрэг зорилгоор нь: Арилжааны банк, төв банк гэж 2 төрөлд ангилдаг. Арилжааны банк нь сул чөлөетэй мөнгөн хөрөнгийг төвлөрүүлж авах, эргээж хөрөнгийн эх үүсвэр дутагдалтай аж ахуйн нэгжүүдэд олгох, аж ахуйн нэгжүүдийн хоорондын төлбөр тооцоог гүйцэтгэх үүргийг хүлээдэг. Иймээс улс оронд арилжааны банк хичнээн ч байх боломжтой.Төв банк нь мөнгөн гүйлгээнд хяналт тавих, түүнийг зохицуулахад чиглэсэн мөнгө-зээлийн бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэх, гүйлгээнд мөнгийг оруулах, татаж авах зэрэг үүргүүдийг гүйцэтгэдэг учраас ихэнх оронд нэг л байдаг. Энэ бол төрийн байгууллага юм.

——Àðèëæààíû áàíêíû тэнцлийн тайлан. Àрилжааны банкны тэнцлийн тайлан нь түүний үйл ажиллагааг эдорхой харуулсан толь юм. Өөрөөр хэлбэл, бид банкны тэнцлийн тайланг судалж үзсэнээр банк ямар үйл ажиллагааг хэрхэн, яаж явуулдгийг харж мэдэж авах болно. Тэнцлийн тайлан нь актив, пассив гэсэн 2 талтай. Актив, пассив талууд хоорондоо тэнцүү байх бөгөед актив тал нь банкны хөрөнгийн бүтэц, зарцуулалтыг харуулдаг бол пассив тал нь уг хөрөнгийн эх үүсвэрийн бүтцийг харуулна. Тодруулж хэлбэл, актив тал нь өөрт байгаа хөрөнгө болон авлага, түүний бүтцийг; пассив тал нü өр зээл, түүний бүтцийг тус тус илэрхийлнэ. Арилжааны банкны тэнцлийн тайлангийн хийсвэр жишээ авч үзье.Арилжааны банкиы тэнцлийн тайланАктив (сая төг) Пассив (сая төг)1. Нөөц - 80,02. Олгосон зээл - 200,03. Үнэтцаас -100,04. Үл хөдлөх хөренге -100,0 (банкны байшин барилга, тоног төхөөрөмж)

1.Хадгаламж -360,0 (хугацаагүй -150,0 хугацаатай -210,0)2. Хувьцаа -120,0

Дүн: -480,0 Дүн: -480,0Дээрх жишээн дээр банкны нийт хөрөнгө нь хүн амын хадгалуулсан хугацаагүй ба хугацаатай хадгаламж, мөн хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгө буюу хувьцаа гаргаж худалдсанаас олсон орлого гэсэн 2 эх сурвалжаас бүрдэж байна. Хэрэв банк нь ганц хүний өмч бол хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгө нь ганц хүний өөрийн хөрөнгө болно. Мөн банк нь Төв банкнаас тодорхой хэмжээний мөнгө зээлж хөрөнгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлж болно. Тэгвэл энэ нь өр төлбөр болж пассив талд бичигдэнэ. -Пассив талд бичигдсэн эх үүсвэрүүдээс бүрдсэн хөрөнгөнөөс банк нөөцөд тодорхой хэсгийг үлдээгээд бусдыг нь үйл ажиллагаагаа явуулахад шаардагдах тоног төхөөрөмж худалдан авах,

аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгох, Засгийн газрын болон бусад байгууллагаас гаргасан бонд худалдан авах зэрэгт хуваан зарцуулдаг.Нөөц. Хадгаламжийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа аль ч арилжааны банк, бусад хадгаламжийн байгууллагууд нь хуулиар тогтоосны дагуу тодорхой хэмжээний нөөцийн санг байгуулсан байх ёстой. Банкны нөец нь банкны кассанд байх бэлэн мөнгөний нөөц буюу илүүдэл нөөц, төв банкинд байх нөөц гэсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ. Төв банкинд хадгалуулсан арилжааны банкны нөөцийг зайлшгүй нөөц гэнэ.Нийт нөөц = Илүүдэл нөºц + Зайлшгүй íºөцХадгаламж эзэмшигчид нь хэзээ ч мөнгөө авч мэднэ. Тэдний анхны шаардлагаар ямар ч саадгүйгээр бэлэн мөнгийг нь эргүүлэн өгч байхын тулд арилжааны банкууд кассандаа тодорхой хэмжээний бэлэн мөнгөний нөөцтөй байх шаардлагатай. Үүнийг банкны илүүдэл нөөц гэнэ. Илүүдэл нөөцнь үйлчлүүлэгчдээ алдахгүй байх, банкны нэр хүндийг хэвээр хадгалахад гол үүрэгтэй. Илүүдэл нөөцийн хэмжээг банкууд өөрсдөө тогтоох бөгөөд тэр нь харилцагчдын хүссэн мөнгийг нь саадгүйгээр өгөхөд хүрэлцэхүйц байхын зэрэгцээ хэт ихээр нөөцлөх нь зээлийн хүүгээс ашиг олох боломжоо алдах сөрөг талтай тул оновчтой тогтоох нь ихээхэн чухал юм.Зайлшгүй нөөцийн нормын интервалыг банкны хуулинд зааж өгөх ба хугацаагүй хадгаламжийн тодорхой хувиар бодож байгуулна. зайлшгүй нөөцийн хэмжээ Зайлшгүй = ------------------------------------------------------------------------ х 100%нөөцийн норм банкны хугацаагүй хадгаламжийн хэмжээ Төв банк нь мөнгөнии зах зээлд эрэлт нийлүүлэлтийг зохицуулах үүднээс хуулинд заасан интервалын дотор нөөцийн хувь хэмжээг өөрчлөн тогтоодог. Үүнийг дараагийн бүлэгт тодорхой авч үзэх болно. ,Èнгэж арилжааны банкууд нь төв банкинд нөөцийн сан байгуулах нь хэд хэдэн ач холбогдолтой. 1. Төв банк зайлшгүй нөөцийн нормыг өөрчлөн арилжааны банкуудын зээл олгох чадварт нөлөөлөх замаар мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулдаг. 2. Зайлшгүй нөөц нь хадгаламж эзэмшигчдийг эрсдэлээс хамгаалах ач холбогдолтой. Өөрөөр хэлбэл, банк дампуурсан үед зайлшгүй нөөцийн сангаас хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг ямар нэг хэмжээгээр багасгах боломжтой. Гэхдээ дампуурлын байдалд ирээгүй л бол Төв банкинд хадгалуулсан зайлшгүй нөөцийг энэ зорилгоор ашигладаггүй. Хэрэв бүх хадгаламж эзэмшигчид бүгдээрээ нэг өдөр мөнгө авах шаардлага тавибал ямар ч банк тэр дороо дампуурч хаагдах болно. Учир нь нөөцийг хадгаламжийн тодорхой хувиар байгуулах учраас зайлшгүй нөөцийг ашиглалаа ч гэсэн бүх хадгаламжийг төлж чадахгүй. Ийм тохиолдол ховор боловч урьдчилан сэргийлэх үүднээс нөөц байгуулахаас гадна өөр нэмэлт аргуудыг хэрэглэх шаардлагатай байдаг. Тухайлбал, арилжааны банкуудын үйл ажиллагаанд Төв банкнаас тодорхой хугацаатай байнгын хяналт шалгалт явуулж байх, санхүүгийн чадвар сайн бус жирийн аж ахуйн нэгж, компаниудын үнэт цаасыг худалдан авахыг хуулиар хориглох, хадгаламжийн хэмжээгээр даатгалд хамруулах гэх мэт. 3. Зайлшгүй нөөцөөр дамжуулан Төв банкнаас арилжааны банкуудын үйл ажиллагаанд хяналт тавих, түүнийг зохèцуулах зэрэг үүргүүдийг гүйцэтгэдэг.

——Арилжааны банк ба мөнгөний нийлүүлэлт./ áàíêíû ñèñòåì ìºí㺠ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ íü/ Мөнгөний нийлүүлэлт М1 нь хүн амын гар дээр байгаа бэлэн мөнгө, банкны харилцах дансанд байгаа хугацаагүй хадгаламж хоёрын нийлбэрээс бүрддэгийг бид дээр үзсэн билээ. Энэ бол гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний нийт хэмжээ юм. Одоо арилжааны банк зээл олгох замаар, хэрхэн яаж гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний хэмжээг буюу М1-ийг нэмэгдүүлдэг болохыг, өөрөөр хэлбэл, мөнгийг хэрхэн яаж бий болгодгийг авч үзье.

Зээлээр олгосон мөнгөний хэмжээгээр мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэнэ.. Шинээр олгогдсон зээл нь өөр банканд хадгаламж болон очих бөгөөд тэр нь нөөцийн нормоор багасан дахин зээл болон өөр банканд очно. Энэ мэтээр мөнгө бий болох процесс нь неөцийн хэмжээ хадгаламжийн хэмжээтэй тэнцэх хүртэл тасралтгүй үргэлжлэнэ. Жишээ нь:Шинээр нэмэгдсэн хадгаламжийн хэмжээ 1000, нөөц, хадгаламжийн харьцаа буюу нөөцийн норм 20% гэвэл:1- банкны олгох зээл = (1-0.2) х10ОО =8002- банкны олгох зээл = (1-0.2) х (1-0.2) хЮОО =(1-0.2)2 х 1000=6403-р банкны олгох зээл = (1-0.2)3 хЮОО = 512 Эдгээр банкуудын олгосон зээлийн хэмжээгээр мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэнэ.Нэмэгдсэн хадгаламжаас олгогдох зээлийн үр дүнд бий болох нэмэлт мөнгөний хэмжээ нь : AMS = 1000 х ( 1+(1- 0.2) +(1-0.2)2 +(1-0.2)3 +...) =1/0.2 х 1000= 5000 болно.Иймд нэмэлт хадгаламжаас олгосон зээлийн үр дүнд бий болох нэмэлт мөнгөний нийлүүлэлт нь дараах томьёогоор тодорхойлогдоно. AMS = 1 / rr * ADИйнхүү арилжааны банкууд нь зээл олгох бүрдээ тэр хэмжээгээр мөнгийг бий болгон мөнгөний нийлүүлэлт М1-ИЙГ нэмэгдүүлж байдаг байна. Харин олгосон зээл банкинд эргэж гөлөгдөхөд гүйлгээнд байгаа мөнгөний хэмжээ буюу мөнгөний иийлүүлэлт М1 тэр хэмжээгээр багасна.Банк нь зээл олгож хүүгийн орлого авахаас гадна бизнесийн бусад байгууллагуудын нэгэн адил Засгийн газрын үнэт цаас худалдан авах зэргээр ашиг орлого олоход чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулдаг. Мөн хүмүүс, аж ахуйн нэгжийн болон аж ахуйн нэгжүүдийн хоорондын төлбөр тооцоог хийж егөх зэргээр зээлийн хөрөнгийг нь бүрдүүлэгч өрх гэр, аж ахуйн нэгжүүдэд үйлчилгээ үзүүлж тэднийг өөртөө татах үйл ажиллагаа явуулж байдаг.нэгжүүдэд үйлчилгээ үзүүлж тэднийг өөртөө татах үйл ажиллагаа явуулж байдаг.

21. Òºâ áàíê ——Òºâ áàíê, ò¿¿íèé ¿¿ðýãАливаа улс орны засгийн газрын гол зорилго нь үйлдвэрлэлийн нөөцүүдийг бүрэн дүүрэн ашиглан хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангах замаар эдийн засгийн тогтвортой, өндөр хурдацтай өсөлтийг хангах явдал билээ. Үүнд үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшны тогтвортой байдал чухал нөлөөтэй. Засгийн газар Төв банкаар дамжуулан мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх замаар дээрх зорилтоо хэрэгжүүлдэг.Төв банк нь 2 үндсэн үүргийг гүйцэтгэж байдаг.Нэгдүгээрт: Банк, санхүүгийн оновчтой системийг бүрдүүлэн түүний үр ашигтай үйл ажиллагааг хангах явдал. Энэ үүргээ гүйцэтгэхдээ төв банк нь банкуудын банк хэлбэрээр ажиллах, банкны системийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж бодлогоор дамжуулан зохицуулалт хийдэг.Хоёрдугаарт: Гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний нийлүүлэлтэнд хяналт тавьж мөнгө-зээлийн бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх замаар мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх, энэ үндсэн дээр үнийн түвшинг тогтворжуулах, хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангах, нийгмийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх үүрэгтэй.

——— Төв банкны тэнцлийн тайлан

Төв банк үйл ажиллагаагаа хэрхэн яаж хэрэгжүүлдгийг ойлгож мэдэхийн тулд түүний тэнцлийн тайланг судалж үзэхшаардлагатай юм. Төв банкны тайлан тэнцлийн актив пассивын бүтэц нь арилжааны банкныхаас нэлээд өвөрмөц снцлогтой.Хуснэгт 11.1Актив (млрд.төг) Пассив (млрд.төг)

-Үнэт цаас-Арилжааны банкуудад олго-сон зээл -Бусад актив

-Арилжааны банкуудын нөец -Терийн сангийн хадгаламж -Тев банкны гүйлгээнд оруулсан мөнгө-Өөрийн хөрөнгө

Дүн ДүнҮнэт цаас. Энэ нь төв банкны худалдаж авсан бонд юм. Засгийн газраас төсвийнхөө алдагдлыг нөхөх зорилгоор урт богино хугацаатай бонд гарган хүн амд худалддаг. Төв банк энэ бондоос худалдан авна. Тэгэхдээ зарим хэсгийг нь шууд төрийн сангаас, ихэнх хэсгийг нь арилжааны банкуудад болон хүн амаас эргүүлэн худалдан авдаг. Үнэт цаасны хүүгийн орлого нь төв банкны орлогын нэг гол эх сурвалж мөн боловч үндсэн зорилго нь арилжааны банкуудын зээлийн чадавхид нөлөөлөх явдал юм.Арилжааны банкинд олгосон зээл. Төв банк нь аж ахуйн нэгжүүдэд бус зөвхөн арилжааны банкуудад зээл олгодог. Ийм зээл нь төв банкны хувьд актив буюу авлага болдог ба арилжааны банкуудын хувьд өр төлбөр болно.Арилжааны банкуудын нөөц. Зайлшгүй нөөцийн талаар бид өмнөх бүлэгт үзсэн билээ. Арилжааны банкууд хадгаламжаасаа тодорхой хувиар бодож зайлшгүй нөөцийн санг бүрдүүлэх ба түүнийгээ төв банкинд хадгалуулдаг (байршуулдаг). Иймээс энэхүү нөөц нь төв банкны хувьд хадгаламж буюу хөрөнгийн нэг эх үүсвэр болон тэнцлийн пассив талд бичгдэнэ.Төрийн сангийн хадгаламж. Сангийн яам төрийн сангийн хөрөнгийг төв банкинд чек бичигдсэн хугацаагүй хадгаламж хэлбэрээр хадгалуүлдаг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн сангийн хөрөнгийг чек бичиж зарцуулна. Төрийн сангийн хөрөнгө нь татварын орлого, хүн àì, банк, аж ахуйн нэгжүүдэд бонд худалдаж олсон мөнгө болон бусад орлогоос бүрдэнэ.Төв банкнаас гүйлгээнд оруулсан мªÍê. Энэ нь гүйлгээнд хүмүүсийн гар дээр эргэж буй нийт цаасан ба зоосон мөнгө юм.

24. ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÁÎÄËÎÃÎУлс хоорондын гадаад худалдаа нь үйлдвэрлэлийн зардлыг нэмэгдүүлэхгүйгээр хүн амын хэрэглээ, хангамжийг нэмэгдүүлэх, нэгж бүтээгдэхүүнд зарцуулах зардлыг хямдруулах боломжийг засгийн газар, аж ахуйн нэгж, компаниудад олгодог учраас аль ч улс орны төр, засгийн газраас гадаад худалдааг аль болох чөлөөтэй болгож тодорхой хэмжээний зохицуулалт хийх шаардлагаòàé áàéäàã áºãººä çîхицуулалтыг худалдаàны бодлогоор дамжуулан хэрэгжүүлнэ. Худалдааны бодлого гэдэг нь гаалийн татвар, хөнгөлөлт хязгаарлалт зэргээр дамжуулан экспорт импортод нөлөөлөх чиглэлээр засгийн газраас явуулж буй үйл ажиллагаа, арга хэмжээнүүдийн нийлбэр цогц юм.

Гаалийн татвар буюу тариф. Гаалийн татвар нь гадаад худалдааг хязгаарлан зохицуулах хамгийн түгээмэл арга юм. Гаалийн татварыг импортлогч барааны үнийн тодорхой хувиар бодож улсад төлдөг. Иймээс импортын барааны дотоодын үнэ нь дэлхийн зах зээлийн үнэ дээр гаалийн татварыг нэмсэнтэй тэнцүү байна.

Гаалийн татвар ноогдуулснаар импортын барааны дотоодын зах зээлийн үнэ харьцангуй өндөр тогтоогддог учраас гаалийн татвар нь дотоодын үйлдвэрлэгчдийг хамгаалах үүргийг гүйцэтгэдэг.

Èéìä гаалийн татвар нь нэг талаас дотоодын үйлдвэрлэгчдийн ашгийг нэмэгдүүлэн үйлдвэрлэлийн хэмжээг өсгөх боловч нөгөө талаас үнэ нэмэгдэн, эрэлт багасч хэрэглэгчдэд сөргөөр нөлөөлдөг. ª.õ гаалийн татвар ноогдуулснаар хэрэглэгчид уг бараанд өмнөхөөсөө гаалийн татварын хэмжээгээр илүү өндөр үнэ төлөхөд хүрдэг. Хэрэглэгчдийн нэмэн төлж буй мөнгөний нэг хэсэг нь гаалийн татварын орлого хэлбэрээр улсын төсөвт, үлдэх хэсэг нь үйлдвэрлэгчдэд нэмэлт ашиг болон очдог.

Гаалийн татвар шинэ тутам үүсч хөгжиж буй дотоодын үйлдвэрлэлийг гадаадын өрсөлдөөнөөс хамгаалах сайн талтай боловч хэрэглэгчдээс нэмэлт төлбөр гаргуулах замаар харьцангуй үр ашиг багатай дотоодын үйлдвэрлэгчдийг дэмжихэд хүргэдэг сөрөг талтай. Зарим нөхцөлд улс үйлдвэрлэгчиддээ санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх тохиолдол байдаг бөгөөд ýíý үед тэд өөрийн барааг дэлхийн зах зээлийн үнээс äоогуур үнээр экспортолдог. Энэ нь импортлогч орнуудын дотоодын үйлдвэрлэгчдэд аюултай цохилт болж болох талтай. Ялангуяа, ийм нөхцөлд гаалийн татвар болон импортыг хязгаарлахад чиглýсэн бусад бодлогоор дамжуулан дотоодын үйлдвэрлэлээ хамгаалах нэн шаардлагатай. ªөрийн өртгөөс нь доогуур үнээр бараагаа гадаадад худалдахыг "Демпинг" гэнэ. Демпинг нь ихэнхдээ эдийн засгийн уналтын буюу үйлдвэрлэгдсэн бараа нь өөрийн орны зах зээлд багтахгүй болсон боловч үйлдвэрлэлээ хорогдуулахыг сонирхохгүй байгаа үед үүсдэг.

Квот. Гаалийн татварын үед импортлогчид нь татвараа төлж л байвал барааг хичнээн хэмжээгээр ч импортоор оруулж ирж болдог бол импортын квот тогтоосон үед импортоор оруулж ирэх барааны тоо хэмжээ хязгаартай. Квот гэдэг нь импортоор оруулж ирэх барааны тоо хэмжээ болон нийт өртөгт хязгаарлалт тавих бодлого юм. Импортын квот тогтоосноор

А барааны дотоодын зах зээл дараах байдалтай байна. Дотоодод үйлдвэрлэгдэх A барааны чанар олон улсын стандартад хүрсэн, гадаадын ижил төрлийн бараатай өрсөлдөх чадвартай гэж бодъё. Дэлхийн зах зээлийн үнээр буюу 10,0 мянган төгрөгөөр дотоодын үйлд-вэрлэгчид Q1 ширхэгийг үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлэх боловч энэ үнийн түвшинд дотоодын эрэлт Q4 байна.

Гаалийн татвар тэг (0) гэвэл импортлогчид нийлүүлэлтээс давсан (Q4-Q1) эрэлтийг импортын бараагаар хангана. Өөрөөр хэлбэл, А бараанû импортын хэмжээ Q4-Q1 байна. Харин гаалийн татварыг 20% болгоход импортын А барааны дотоодын үнэ 12,0 төгрөг болох ба үүнийг дагаж дотоодод үйлдвэрлэгдсэн A барааны үнэ мөн л 12,0 төгрөг болж өснө. Үүний улмаас эрэлт Q4-ººc Q3 болон буурч, дотоодын үйлдвэрлэл Q1-ýýñ Q2 болж өснө. Импорт дотоодын үйлдвэрлэлийн өсөлт болон эрэлтийн бууралтын хэмжээгээр багасна.

дотоодын захзээлд барааны нийлүүлэлт буурч үнэ нь дэлхийн зах зээлийн үнээс дээш өснө. Êвот тогтоосон үед импортоор оруулж ирэх барааны тоо хэмжээ өсч чадахгүй учраас дэлхийн зах зээлийн үнийн өөрчлөлт нь дотоодын зах зээлийн үнэнд ямар нэг нөлөө үзүүлж чаддаггүй, ìºí квот нь импортын барааны тоо хэмжээнд хязгаарлалт тавьдаг учраас дотоодын үйлдвэрлэгчдийг гадаадын өрсөлдөөнөөс бүрэн тусгаарладаг. Тарифын бус хязгаарлалт. Тарифын бус хязгаарлалтанд дотоодын үйлдвэрлэгчдийн эрх ашигт нийцүүлж гадаадын барааг ялгаварлахад чиглэсэн захиргааны шинжтэй зохицуулалтууд хамаарагдана. Зохицуулалтын хэлбэр олон янз. Экспортыг дэмжих бодлого. Улс орнууд импортыг хязгаарлахын хэрэгцээ экспортын бараа үйлдвэрлэгчдийг дотоодын зарим татвараас чөлөөлөх, хөнгөлөлттэй зээл олгох зэргээр экспортыг дэмжих бодлого явуулдаг. Экспортыг дэмжих бодлогын үед экспортын хэмжээ нэмэгдэх боловч гадаадын хэрэглэгчид уг барааг дотоодын зах зээлийн үнээс доогуур үнээр худалдан авах болно. ª.õ экспортын бараанд дотоодын хэрэглэгчид гадаадын хэрэглэгчдээс илүү өндөр үнэ төлдөг. Засгийн газар уг зөрүүг санхүүжүүлдэг байна. Ийнхүү экспортыг дэмжих бодлого нь мөн татварын нэгэн адил нийгмээс нэмэлт зардал гаргахад хүргэдэг

26. IS ÁÀ LM ÌÓÐÓÉ —Таваарын зах зээл ба IS муруйIS муруй нь бараа таваарын зах зэл дэх зээлийн хүүгийн түвшин ба орлого (үйлдвэрлэл)-ын хоорондын хамаарлыг илэрхийлдэг. Энэхүү хамаарал нь таваарын зах зээлд урвуу байх бөгөөд түүнийг тодорхойлохын тулд юуны өмнө нийт эрэлтийн үйлдвэрлэлд үзүүлэх нөлөөлөл, зээлийн хүүгийн хөрөнгө оруулалтад үзүүлэх нөлөөлөл зэргийг эргэн авч үзэх шаардлагатай. Тухайлбал, хаалттай эдийн засаг гэж үзвэл: нийт эрэлт буюу хэрэглэгчийн зүгээс бараа таваарын зах зээлд эцсийн хэрэглэээндээ зориулан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худулдан авахад гаргаж буй нийт зардал нь: AD = E = C + I + G байна.Өрхийн хэрэглээ орлогоосоо шууд хамаарч байдаг тул хэрэглээг орлогос хамаарсан функц хэлбэрээр С = с (Ү-Т), мөн пүүсийн хөрөнгө оруулалт нь зээлийн хүүгийн түвшнээс хамаарах учраас түүнийг хүүгийн түвшнээс хамаарсан функц хэлбэрээр I = I (г) тус тус бичиж болно. Тэгвэл нийт зардлын функц нь дараах хэлбэртэй болно. Е = с (Ү-Т) + I (r) + GЗээлийн хүүгийн түвшин өсөхөд хөрөнгө орүүлалтын хэмжээ буурах тул хүүгийн түвшин хөрөнгө оруулалт хоёр нь хоорондоо урвуу хамааралтай байх бөгөөд муруй нь сөрөг налалттай байна (Зураг 12.1а).Пүүсийн хөрөнгө оруулалт нь пүүсийн зүгээс эцсийн хэрэглээндээ зориулан гаргаж буй зардал учраас нийт эрэлтийн үндсэн бүрдэл хэсэг болох бөгөөд зээлийн хүүгийн түвшний өсөлтийн улмаас хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурахад нийт эрэлт буурна. Жишээ нь: Зураг 12.1.б-ээс харахад зээлийн хүүгийн түвшин ггээс г2 болж өсөхөд хөрөнгө оруулалт I(ri)-33C I(r2) болж буурна. Үүний улмаас нийт эрэлт буюу нийт зардал нь хөрөнгө оруулалтын өөрчлөлт /Л1/-тэй тэнцүү хэмжээгээр буурах тул зардлын муруй бүхэлдээ доош шилжинэ. Ингэснээр тэнцвэрт орлого буюу тэнцвэрт үйлдвэрлэлийн хэмжээ Үгээс Ү2 болж буурах болно.

Эндээс үзэхэд зээлийн хүүгийн түвшний өөрчлөлт нь хөрөнгө оруулалтаар дамжин тэнцвэрт орлогын түвшин буюу тэнцвэрт үйлдвэрлэлийн хэмжээнд нөлөөлдөг байна. Энэхүү хамаарлыг илэрхийлсэн муруйг IS муруй гэнэ (Зураг 12.1 в).Сангийн бодлогын IS муруйд үзүүлэх нөлөөлөл:Зээлийн хүү тогтмол байхад татварын орлого болон улсын худалдааг өөрчлөхөд чиглэсэн сангийн бодлого авч явуулахад нийт эрэлт (нийт зардал) өөрчлөгдөх бөгөөд үүний улмаас тэнцвэрт үйлвэрлэлийн хэмжээ (тэнцвэрт орлого) өөрчлөгдөнө. Энэ нь IS муруй хавтгай дээр баруун зүүн тийш шилжих байдлаар дүрслэгдэнэ. Тухайлбал засгийн газраас татварын орлогын хэмжээг Тгээс Т2 болгон бууруулсан гэж үзвэл хүн амын орлого тэр хэмжээгээр нэмэгдэх бөгөөд, харин хэрэглээ буюу өрхийн зардал (дТ*С) хэмжээгээр өсөх болно. Үүний улмаас хэрэглээний муруй E1=C(Y-T1)+I(r)+G байрлалаас Е2 =C(Y-T2)+I( r)+G байрлалд шилжих тул тэнцвэрт орлого ч мөн Үгээс Ү2 болж нэмэгдэнэ (Зураг 12.2а).Харин зээлийн хүү өөрчлөгдөөгүй байхад тэнцвэрт орлогын хэмжээ Үгээс Ү2 болж нэмэгдсэн учраас IS муруй баруун дээш IS2 байрлалд шилжинэ. (Зураг 12.26)

Ийнхүү татварыг багасгах улсын худалдааг өсгөх зэрэг нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн сангийн бодлого нь IS муруйг баруун дээш шилжихэд, татварын хэмжээг өсгөх улсын худалдааг багасгах зэрэг нийт эрэлтийг бууруулахад чиглэсэн сангийн бодлого нь IS муруйг доош шилжихэд хүргэдэг байна. Иймд IS муруйн шилжих хөдөлгөөнөөр засгийн газраас авч явуулж буй сангийн бодлогын шинж байдлыг тодорхойлох боломжтой. — Мөнгөний зах зээл ба LM муруйLM муруй нь менгөний зах зээл дэх зээлийн хүүгийн түвшин орлого (үйлвэрлэл)-ын хэмжээ хоёрын хоорондын хамаарлыг харуулна.Мөнгөний зах зээлд мөнгөний нийлүүлэлт нь мөнгений тооны онол ёсоор зээлийн хүүгийн түвшинээс үл хамаарах шинжтэй байдаг бол мөнгөн дэх эрэлт нь хүүгийн түвшинтэй урвуу хамааралтай байна. Мөнгөний эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тэнцвэрт зээлийн хүү тогтоно.Мөнгөний эрэлтэд зээлийн хүү нөлөөлөхөөс гадна үйлдвэрлэлийн хэмжээ буюу орлогын өсөлт мөн нөлөөлнө. Хүн амын орлого өсөхөд өрх гэр илүү ихийг хэрэглэх учраас тэдний гар дээрх мөнгө нэмэгдэнэ. Иймээс эрэлтийн муруй баруун дээш шилжих бөгөөд нийлүүлэлт нэмэгдээгүй тохиолдолд тэнцвэртзээлийн хүү өснө. Жишээ нь: Хүн амын орлого Ү гээс Ү2 болж

өссөн гэж үзвэл мөнгөн дэх эрэлт нэмэгдэх Tvn түүний муруй нь D(Y,) байрлалаас D(Y2) байрлалд шилжинэ. Үүний улмаас тэнцвэрт хүүгийн түвшин г,-ээс г2 болон өсч байна (Зураг 12.4а)

5. ÒÀÒÂÀÐТатвар.Татвар нь эдийн засагт 3 үндсэн үүргийг гүйцэтгэнэ. Үүнд:1. Улсын төсвийг бүрдүүлэгч үндсэн эх сурвалжийн;2. Төрөөс эдийн засгийг зохицуулах гол хэрэгслийн;3. Хүн ам, нийгмийн бүлгүүдийн орлого дахь тэгш бус байдлыг багасгах, амьдралын түвшинг ойртуулах хэрэгслүүдийн үүргийг тус тус гүйцэтгэнэ.Татварыг дотор нь ноогдуулж буй объект, авч буй арга, цаашдын зарцуулалтын зориулалт зэргээс нь шалтгаалуулан орлого ба өмч хөрөнгөнд ноогдуулах татвар, бараанд ноогдуулах татвар гэсэн 2 үндсэн төрөлд ангилж үздэг. Орлого ба өмч хөрөнгөнд ноогдуулах татвар нь: хүн амын орлогын татвар , нийгмийн даатгалын шимтгэл аж ахуйн нэгжийн ашгийн татвар өмч хөрөнгөнд ноогдуулах татвар Бараанд ноогдуулах татвар нь: худалдааны татваргаалийн болон онцгой татвар зэргээс тус тус бүрдэнэ. Татвар ба орлого хуваарилалт1. Хүн амын орлогод ноогдуулах татварыг орлогоос нь хамааруулан ялгавартай тогтоох замаар орлого дахь тэгш бус байдлыг багасгах боломжтой байдаг. Татварыг орлогоос нь хамааруулан

ялгавартай тогтоох зарчмыг татварын өсгөн нэмэгдүүлэх зарчим гэнэ. Үүний үр дүнд татвар төлсний дараах орлого дахь ялгаа багасдаг. Нэрлэсэн орлогоос татвар төлөөд үлдэх орлого нь өрхийн худалдан авах чадварыг илэрхийлнэ. Жишээ нь: 2 өрхийн татвар төлөхийн өмнөх орлого тус тус 100,0 мянга; 30,0 мянган бог байсан гэвэл орлого дахь ялгаа 70,0 мянган төгрөг болно. Өсгөн нэмэгдүүлэх татвар тогтоосны дүнд тухайлбал, 100,0 мянган төгрөгийн орлогоос 40%; 30,0 мянга хүртэл төгрөгийн орлогоос 5%-ийн татвар ноогдуулсан гэвэл татвар төлсний дараах орлого 60,0 төгрөг; 28,5 төгрөг болж орлого дахь зөрүү 31,5 мянган төгрөг болж буурна.Ийнхүү төр өсгөн нэмэгдүүлэх татвараар дамжуулан хүн амын орлого дахь тэгш бус байдлыг багасган амьдралын түвшинг ойртуулах бодлогоо хэрэгжүүлдэг.2. Үйлдвэр, аж ахуйн газрууд татвар төлөхийн өмнөх бус татвар төлсний дараах ашгийг голлон сонирхдог. Үйлдвэрлэлийн хэмжээг өсгөх шаардлагатай салбарт ашигт ноогдуулах татварын хувь хэмжээг бууруулахад татвар төлсний дараа үлдэх ашиг нэмэгдэж уг салбар руу бусад салбараас хөрөнгө урсан орж ирэх ба бараа үйлчилгээ илүүдэлтэй байгаа