Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

722[01]/ZSZ/MENiS/2002.08.

PROGRAM NAUCZANIA

MODELARZ ODLEWNICZY 722[01]

Zatwierdzam Minister Edukacji Narodowej i Sportu

Warszawa 2002

Autorzy: mgr inż. Michał Młodawski

mgr inż. Stefan Krakowiak

Recenzent: mgr Bronisław Bury

Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Marek Rudziński

2

Spis treści I. Plany nauczania 4

II. Programy nauczania przedmiotów zawodowych

1. Rysunek techniczny 5

2. Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń 11

3. Podstawy odlewnictwa 18

4. Modelarstwo 24

5. Zajęcia praktyczne 32

3

I. PLANY NAUCZANIA

PLAN NAUCZANIA Zasadnicza szkoła zawodowa Zawód: modelarz odlewniczy 722[01]

Dla młodzieży Dla dorosłych Liczba godzin tygodniowo w dwuletnim

okresie nauczania

Liczba godzin tygodniowo w dwuletnim

okresie nauczania

Liczba godzin

w dwuletnim okresie

nauczania Semestry I-IV

Lp. Przedmioty nauczania

Klasy I-II Forma stacjonarna

Forma zaoczna

1. Rysunek techniczny 3 2 42

2. Podstawy eksploatacji maszyn

i urządzeń

3

2

42

3. Podstawy odlewnictwa 4 3 56

4. Modelarstwo 6 5 84

5. Zajęcia praktyczne 18 14 244

Razem 34 26 468

4

II. PROGRAMY NAUCZANIA PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH

RYSUNEK TECHNICZNY Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń/słuchacz powinien umieć: - określić znaczenie dokumentacji technicznej, - posłużyć się normami rysunku technicznego, - dobrać formaty arkuszy rysunkowych i przybory do rysowania, - zastosować znormalizowane linie rysunkowe, - posłużyć się podziałką rysunkową, - zastosować zasady wykonywania rysunku technicznego, - rozróżnić i zastosować ogólne zasady wymiarowania, - wykonać szkice warsztatowe, - wykreślić i opisać rysunki, - wykreślić konstrukcje geometryczne na płaszczyźnie, - zastosować rzutowanie prostokątne do odwzorowania przedmiotów, - zastosować rzutowanie aksonometryczne do odwzorowania

przedmiotów, - wykreślić przekroje rysunkowe, - odczytać pasowania i tolerancje wymiarów, - odczytać tolerancje kształtu i położenia powierzchni, - oznaczyć chropowatość i kierunkowość struktury powierzchni, - narysować przecięcia, kłady, rozwinięcia i linie przenikania brył, - odczytać rysunki i uproszczenia rysunkowe części maszyn, - odczytać na rysunku rodzaje połączeń - odczytać i zastosować uproszczenia rysunkowe połączeń, - odczytać rysunki schematyczne, - odczytać rysunki złożeniowe i wykonawcze, - odczytać instrukcje technologiczne i karty instrukcyjno-kalkulacyjne

stosowane w odlewnictwie.

Materiał nauczania

1. Podstawy rysunku technicznego Funkcja rysunku w technice. Normalizacja w rysunku technicznym. Materiały do szkicowania. Szkicowanie. Szkicowanie przedmiotów płaskich. Podstawy kreślenia. Materiały i przybory kreślarskie. Podziałki rysunkowe. Linie rysunkowe. Kreślenie konstrukcji geometrycznych. Odwzorowanie rysunkowe przedmiotów w rzutach. Rzut prostokątny. Rzut aksonometryczny. Zasady wykonywania rzutów prostokątnych.

5

Rzuty prostokątne brył. Widoki i przekroje. Przekroje złożone i rozwinięte. Przekroje ukośne. Kłady przekrojów.

Ćwiczenia • Kreślenie różnych konstrukcji geometrycznych. • Wykonywanie i wymiarowanie rysunków części maszyn na

przygotowanych formatach A4. • Szkicowanie brył w izometrii i dimetrii. • Szkicowanie rzutów prostokątnych brył na trzy rzutnie. • Szkicowanie rzutów prostokątnych brył na sześć rzutni metodą E oraz

metodą A. • Szkicowanie bryły w izometrii i dimetrii na podstawie jej rzutów

prostokątnych. • Uzupełnianie brakującego rzutu prostokątnego bryły. • Modelowanie przestrzenne brył przy użyciu programu komputerowego

typu CAD.

2. Rysunek maszynowy Wymiarowanie przedmiotów w rysunku maszynowym; linie wymiarowe, liczby wymiarowe, znaki wymiarowe. Wymiarowanie. Tolerowanie wymiarów na rysunkach. Tolerowanie kształtu i położenia. Oznaczanie chropowatości i falistości powierzchni. Oznaczanie obróbki cieplnej i powłok. Uproszczenia w rysunku maszynowym. Stopnie uproszczeń rysunkowych. Połączenia gwintowe. Rysunki gwintów, śrub, nakrętek, wkrętów. Rysunki połączeń: nitowych, spawanych, zgrzewanych, lutowanych, klejonych, zszywanych, kołkowych i rurowych. Przedstawianie na rysunku: osi, wałów, łożysk, kół zębatych. Schematy układów napędowych. Rysunki wykonawcze części maszyn. Rysunki złożeniowe i montażowe. Rysunki zabiegowe i operacyjne.

Ćwiczenia • Wykreślenie rysunków wykonawczych różnych części maszyn. • Odczytywanie rysunków wykonawczych złożonych części maszyn. • Rysowanie części maszyn z uwzględnieniem uproszczeń

rysunkowych. • Odczytywanie dokumentacji technicznej zawierającej uproszczenia

rysunkowe. • Analizowanie schematów kinematycznych maszyn i urządzeń. • Odczytywanie i analiza dokumentacji montażowej.

3. Odlewnicza dokumentacja technologiczna Rysunek konstrukcyjny przedmiotu. Rysunek surowego odlewu. Oznaczenia stosowane na rysunkach surowych odlewów. Rysunki półfabrykatów. Rysunki modeli i rdzennic drewnianych, ich znaczenie

6

i rodzaje. Oznaczenia na rysunkach modeli i rdzennic drewnianych. Rysunki modeli i rdzennic metalowych. Rysunki modeli z tworzyw sztucznych. Rysunki piaskowych form odlewniczych. Rysunki złożeniowe i wykonawcze form odlewniczych. Dokumentacja technologiczna w odlewnictwie (I, II i III kategorii).

Ćwiczenia • Wykonywanie rysunku surowego odlewu na podstawie rysunku

konstrukcyjnego przedmiotu. • Analizowanie przykładów rysunkowych surowych odlewów. • Wykonywanie rysunku modelu drewnianego. • Wykonywanie rysunku rdzennicy drewnianej. • Analizowanie przykładowych rysunków modeli i rdzennic

drewnianych. • Odczytywanie rysunków modeli metalowych. • Odczytywanie rysunków modeli wykonanych z tworzyw sztucznych. • Wykonywanie rysunku piaskowej formy odlewniczej. • Odczytywanie rysunków złożeniowych i rysunków wykonawczych

form odlewniczych. • Analizowanie dokumentacji technologicznej wykonania odlewu.

Środki dydaktyczne Wzory znormalizowanych formatów i tabliczek rysunkowych. Przybory, przyrządy i programy komputerowe do rysowania. Wzory pisma technicznego. Zestaw norm technicznych. Model rzutni prostokątnej. Zestaw modeli części płaskich. Zestaw modeli brył geometrycznych. Zestaw modeli przenikających się brył. Zestaw przekrojów brył geometrycznych. Zestaw znormalizowanych części maszyn. Zestaw ćwiczeń do rysowania przedmiotów w układzie rzutów prostokątnych na podstawie rysunku przedmiotu w aksonometrii. Zestaw ćwiczeń do rysowania przedmiotów w aksonometrii na podstawie rzutów prostokątnych. Zestaw ćwiczeń do rysowania przedmiotów w przekrojach. Zestawy rysunków wykonawczych, złożeniowych. Dokumentacja konstrukcyjna formy metalowej. Zestawy dokumentacji technologicznych wykonania odlewów (I, II i III kategorii). Zestaw rysunków konstrukcyjnych modeli i rdzennic drewnianych. Zestaw rysunków konstrukcyjnych modeli i rdzennic metalowych.

7

Stanowisko do prezentacji rysunków elektronicznych oraz modelowania przestrzennego z zastosowaniem komputera.

Uwagi o realizacji programu Program przedmiotu obejmuje podstawowe zagadnienia dotyczące

przedstawiania na rysunku niezbędnych informacji dotyczących kształtu przedmiotu. Stanowi podbudowę do dalszej nauki zawodu oraz późniejszej pracy zawodowej. Składa się z trzech zasadniczych części stanowiących logiczną całość. Uczeń rozpoczyna naukę od poznania zasad wykonywania rysunku technicznego jako formy porozumiewania się ludzi w obszarze techniki.

Rozpoczynając nauczanie rysunku technicznego należy zapoznać uczniów z organizacją, oświetleniem miejsca pracy, zwracać uwagę na rozmieszczanie materiałów i przyborów rysunkowych oraz postawę ucznia podczas pracy. Realizacja programu ma na celu ukształtowanie umiejętności wykonywania oraz odczytywania szkiców i rysunków części maszyn, posługiwania się dokumentacją techniczną, w szczególności odlewniczą dokumentacją technologiczną. Proces kształcenia należy ukierunkować na kształtowanie wyobraźni przestrzennej ucznia. Nauczyciel powinien przygotować i przeprowadzić dużo ćwiczeń dotyczących szkicowania i wymiarowania części maszyn, zwracając uwagę na staranność i poprawność ich wykonania, a także odczytywania rysunków. Uczniowie powinni wykonywać szkice modeli i rysunki wykonawcze części maszyn zgodnie z zasadami szkicowania i wymiarowania, zachowując kształt i proporcje wymiarów. Przykładowe ćwiczenia zamieszczone w działach tematycznych stanowią propozycję do wykorzystania przez nauczyciela. Zakres ćwiczeń może być rozszerzany w miarę potrzeb edukacyjnych.

Zajęcia powinny być prowadzone w pracowni przedmiotowej wyposażonej w niezbędne środki dydaktyczne zgodnie z zasadami ergonomii w stoły kreślarskie, rysownice i środki techniczne. Uczeń powinien poznać wykonywanie rysunków z zastosowaniem programów komputerowych.

Zagadnienia teoretyczne, które mają opanować uczniowie należy starannie wyselekcjonować, aby uniknąć przekazywania zbędnych wiadomości. Podczas realizacji programu należy nawiązywać do praktycznych doświadczeń uczniów, wskazywać przykłady zastosowania poznawanej wiedzy. Pozwoli to zainteresować uczniów przedmiotem i ułatwi osiągnięcie celów kształcenia.

Kształtowanie umiejętności wynikających ze szczegółowych celów kształcenia wymagać będzie stosowania różnych metod (opisu i wyjaśniania w połączeniu z pokazem, metodą dyskusji dydaktycznej

8

oraz ćwiczeń) i form nauczania (praca indywidualna, grupowa) oraz doboru rodzaju i liczby wykorzystywanych środków dydaktycznych.

Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych:

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin

1. Podstawy rysunku technicznego 24

2. Rysunek maszynowy 44

3. Odlewnicza dokumentacja technologiczna 46

Razem 114

Nauczyciel może wprowadzić zmiany w podziale godzin wynikające z aktualnych potrzeb kształcenia w zawodzie.

Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia

Osiągnięcia szkolne ucznia powinny być sprawdzane i oceniane na poszczególnych etapach nauczania przedmiotu, poprzez ukierunkowaną obserwację czynności uczniów podczas wykonywania ćwiczeń oraz stosowanie sprawdzianów testowych. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów powinno odbywać się przez cały czas realizacji programu nauczania, na podstawie kryteriów przedstawionych na początku zajęć. Obserwując czynności ucznia podczas wykonywania ćwiczeń i dokonując oceny jego pracy należy zwrócić uwagę na umiejętność czytania dokumentacji.

Kryteria oceniania powinny dotyczyć poziomu oraz zakresu opanowania przez uczniów umiejętności i wiadomości określonych w szczegółowych celach kształcenia. Na podstawie analizy celów nauczyciel powinien opracować wymagania edukacyjne na poszczególne stopnie szkolne.

Podczas realizacji programu nauczania proponuje się sprawdzać osiągnięcia uczniów na podstawie: – sprawdzianów ustnych i pisemnych, – testów osiągnięć szkolnych, – obserwacji uczniów podczas wykonywania ćwiczeń.

Podczas procesu kształcenia należy sprawdzać na bieżąco postępy uczniów. Ma to na celu kontrolę stopnia osiągania celów kształcenia oraz umożliwia dobór efektywnych metod pracy. W procesie kontroli i oceny należy zwracać uwagę na posługiwanie się opanowaną wiedzą. Umiejętności praktyczne mogą być sprawdzane za pomocą obserwacji pracy uczniów podczas realizacji ćwiczeń.

9

Systematycznie prowadzone oceniane umożliwia nauczycielowi korygowanie stosowanych metod kształcenia. Popełniane przez ucznia błędy powinny być interpretowane, uczeń powinien je zrozumieć i samodzielnie poprawić.

Po zakończeniu realizacji części programu proponuje się zastosowanie testu dydaktycznego wielostopniowego oraz opracowania w formie projektu elementu dokumentacji technologicznej. Zadania w teście mogą być otwarte (krótkiej odpowiedzi, z luką) lub zamknięte (wyboru wielokrotnego, na dobieranie, typu prawda-fałsz).

Ocena końcowa osiągnięć uczniów wynikająca z realizacji programu przedmiotu powinna uwzględniać wyniki wszystkich sprawdzianów i testów osiągnięć. Literatura Buksiński T., Szpecht A.: Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1999 Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. WNT, Warszawa 1996 Dobrzański T.: Rysunek techniczny. WNT, Warszawa 1996 Dretkiewicz-Więch J.: ABC nauczyciela szkoły zawodowej – Nauczycielski system oceniania. CODN, Warszawa 1999 Godlewski Z.: Modelarstwo. WSiP, Warszawa 1984 Gutowski A.: Zadania z rysunku technicznego. WSiP, Warszawa 1992 Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999 Metelkim J., Setman A., Siennicki P., Zdrojewski P.: Mega CAD 5.0 PL. Helion, Gliwice 2000 Piwoński T.: Poradnik modelarza, formierza i rdzeniarza. WNT, Warszawa 1972 Reszel E.: Modelarstwo. WSiP, Warszawa 1984 Waszkiewicz E., Waszkiewicz S.: Rysunek zawodowy. WSiP, Warszawa 1999 Praca zbiorowa: Poradnik inżyniera. Odlewnictwo. WNT, Warszawa 1986 Zestaw norm dotyczących rysunku technicznego

Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

10

PODSTAWY EKSPLOATACJI MASZYN I URZĄDZEŃ

Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń/słuchacz powinien umieć: - zastosować przepisy bezpiecznej pracy, ochrony przeciwpożarowej

i ochrony środowiska podczas eksploatacji maszyn i urządzeń, - zidentyfikować podstawowe materiały konstrukcyjne, - scharakteryzować podstawowe materiału konstrukcyjne, - rozróżnić podstawowe części maszyn i urządzeń, - określić rodzaj przenoszonego obciążenia, - określić naprężenia występujące w obciążonych częściach maszyn, - określić warunki wytrzymałości materiału konstrukcyjnego części, - rozpoznać rodzaj napędu i elementy układów sterowania stosowane

w urządzeniach technicznych, - scharakteryzować podstawowe maszyny i urządzenia stosowane

do wykonywania modeli odlewniczych, - scharakteryzować maszyny (urządzenia) na podstawie rysunku,

schematu lub DTR, - skorzystać z informacji zawartych w instrukcji obsługi maszyny,

urządzenia, - ocenić stan techniczny maszyny, urządzenia, - prognozować zagrożenia związane z niewłaściwym użytkowaniem

maszyny (urządzenia), - planować działania i zapobiegać nieuzasadnionemu zużyciu maszyn

i uszkodzeniu urządzeń.

Materiał nauczania

1. Materiałoznawstwo Właściwości metali i ich stopów: fizyczne, chemiczne, mechaniczne

i technologiczne. Stopy techniczne. Podział stopów żelaza, określenie i zastosowanie: surówka, żeliwo, staliwo, stal. Stale niestopowe (węglowe): podział, znakowanie, wpływ domieszek, stale niestopowe podstawowe, stale niestopowe jakościowe, stale niestopowe specjalne. Stale stopowe: wpływ składników stopowych na właściwości stali, podział i znakowanie, stale stopowe jakościowe, stale stopowe specjalne. Staliwo węglowe i stopowe. Żeliwo: składniki strukturalne, podział i zastosowanie. Metale nieżelazne i ich stopy. Klasyfikacja stopów metali nieżelaznych. Aluminium i jego stopy. Miedź i jej stopy. Cynk, cyna, ołów: właściwości, zastosowanie. Materiały z proszków spiekanych: konstrukcyjne, łożyskowe i ślizgowe, cierne, narzędziowe. Materiały niemetalowe. Tworzywa sztuczne: właściwości, skład i klasyfikacja, przeróbka tworzyw sztucznych i zastosowanie. Farby, lakiery i emalie: właściwości, rodzaje, przeznaczenie, zasady

11

przechowywania. Guma: właściwości, skład i podział według PN, połączenia gumowo- metalowe, zastosowanie gumy w budowie maszyn. Materiały ceramiczne: surowce, podział, zastosowanie. Szkło: właściwości, surowce i produkcja, podstawowe rodzaje szkła.

Ćwiczenia • Rozpoznawanie metali i stopów. • Określanie sposobu pomiaru twardości do określonych tworzyw

metalowych i kształtu części maszyn. • Określanie gatunku stali, staliwa i żeliwa na podstawie podanego

oznaczenia. • Dobieranie z PN/H stali przeznaczonej na określone elementy

maszyn i urządzeń. • Dobieranie z PN/H stopów metali nieżelaznych na określone elementy

maszyn i urządzeń.

2. Części maszyn Podział maszyn i urządzeń na części i zespoły części. Połączenia części maszyn. Osie i wały. Łożyska. Sprzęgła. Hamulce. Przekładnie mechaniczne. Korpusy, obudowy. Napędy: elektryczne, pneumatyczne, hydrauliczne. Urządzenia techniczne. Elementy sterowania w maszynach i urządzeniach.

Ćwiczenia • Dobieranie części maszyn z norm i katalogów, spełniających

określone kryteria. • Rozróżnianie elementów roboczych i zespołów napędowych. • Identyfikowanie na schematach elementów układów sterowania,

stosowanych w maszynach i urządzeniach.

3. Maszynoznawstwo Ogólna klasyfikacja maszyn i urządzeń przemysłowych. Maszyny i urządzenia techniczne stosowane w odlewnictwie. Urządzenia dźwigowo-transportowe. Silniki spalinowe. Silniki elektryczne. Pompy. Sprężarki. Wentylatory.

Ćwiczenia • Rozpoznawanie maszyn i urządzeń stosowanych w modelarstwie

i odlewnictwie na podstawie schematów, rysunków, ofert handlowych. • Dobieranie maszyn i urządzeń do wykonania określonych zadań. • Określanie parametrów technicznych maszyn i urządzeń: sposobu

zasilania, mocy, wydajności, prędkości roboczych.

4. Trwałość i niezawodność maszyn i urządzeń Zużycie maszyn i urządzeń. Obciążenia i naprężenia w częściach

12

maszyn. Właściwości materiałów konstrukcyjnych. Warunki wytrzymałości materiałów. Zużycie ścierne. Korozja części maszyn i urządzeń.

Ćwiczenia • Określanie przyczyn zużycia części maszyn i urządzeń. • Ustalanie rodzaju obciążeń i naprężeń w elementach maszyn

i urządzeń. • Badanie właściwości wybranych materiałów konstrukcyjnych:

twardości, wytrzymałości na rozciąganie, udarności. • Dobieranie materiałów konstrukcyjnych z tablic, z uwzględnieniem

wymagań wytrzymałości i odporności na: ścieranie, działanie czynników chemicznych, wysokiej temperatury, a także uwzględnieniem specjalnych właściwości fizycznych.

5. Użytkowanie maszyn i urządzeń Zagrożenia wynikające z niewłaściwego użytkowania maszyn i urządzeń. Zabezpieczenia przeciwporażeniowe i przeciwurazowe stosowane w maszynach i urządzeniach. Ochrona przed korozją maszyn i urządzeń. Materiały eksploatacyjne.

Ćwiczenia • Identyfikowanie zagrożeń zdrowia i życia pracowników obsługujących

maszyny i urządzenia. • Ustalanie organizacji pracy, dobieranie zabezpieczeń eliminujących

zagrożenia związane z eksploatacją maszyn i urządzeń. • Dobieranie smarów i środków konserwujących do maszyn i urządzeń, • Dobieranie sposobu ochrony konstrukcji przed korozją. • Ustalanie kryteriów oceny sprawności technicznej maszyn i urządzeń.

Środki dydaktyczne Schematy klasyfikacji maszyn, urządzeń i ich części. Schematy do objaśniania budowy, działania oraz sposobu zasilania maszyn i urządzeń. Katalogi (oferty handlowe) maszyn, urządzeń i części zamiennych. Poradniki i normy techniczne. Dokumentacja techniczno - ruchowa maszyn i urządzeń. Instrukcje obsługi i bhp. Modele maszyn i urządzeń. Części maszyn, elementy automatyki przemysłowej (wyłączniki, czujniki, bezpieczniki, sygnalizatory). Próbki do badania właściwości tworzyw konstrukcyjnych. Filmy dydaktyczne z zakresu budowy, działania i eksploatacji maszyn i urządzeń.

13

Uwagi o realizacji programu Celem nauczania przedmiotu: podstawy eksploatacji maszyn

i urządzeń, jest wyposażenie ucznia w wiedzę z zakresu technologii napraw i montażu oraz regulacji i konserwacji przyrządów, maszyn i urządzeń. Program przedmiotu stanowi podbudowę teoretyczną do realizacji zadań zawodowych w ramach zajęć praktycznych. Podczas jego realizacji należy odwoływać się do wiadomości i umiejętności uczniów nabytych na zajęciach z rysunku technicznego.

Proces kształcenia powinien wywoływać zainteresowanie uczniów problemami zawodowymi oraz uświadamiać uczniom potrzebę ustawicznego samokształcenia poprzez korzystanie z poradników, norm, katalogów, instrukcji obsługi oraz dokumentacji techniczno-ruchowej maszyn i urządzeń odlewniczych.

Kształtowanie umiejętności wynikających ze szczegółowych celów kształcenia wymaga stosowania różnych metod i form nauczania oraz właściwego doboru rodzaju i liczby środków dydaktycznych.

Program nauczania wskazane jest realizować metodami: opisu i wyjaśnienia w połączeniu z pokazem, ćwiczeń oraz aktywizującymi jak: przypadków, sytuacyjną oraz samokształcenia kierowanego. Zaleca się stosowanie filmów dydaktycznych oraz symulacyjnych programów komputerowych. Wskazane jest organizowanie wycieczek do odlewni, modelarni, a także odbywanie zajęć w laboratoriach.

Dla prawidłowej realizacji programu konieczne jest posiadanie zorganizowanie wyposażonej w środki dydaktyczne pracowni. Nauczyciel powinien dysponować podręczną biblioteką zaopatrzoną w literaturę naukową, zestawy norm, dokumentację techniczną, katalogi i czasopisma techniczne.

W zależności od treści nauczania należy stosować pracę zbiorową, grupową oraz indywidualną. Podczas realizacji ćwiczeń szczególnie polecana jest praca w małych grupach lub indywidualna.

Program nauczania obejmuje zagadnienia eksploatacji, ograniczania zużycia maszyn, paliw i energii oraz użytkowanie, obsługiwanie i zasilanie obiektów technicznych. Materiał nauczania wspomagany jest ćwiczeniami, które poza ilustracją omawianych zagadnień, kształtują u uczniów umiejętności ponadzawodowe jak: łączenie ze sobą różnych elementów wiedzy i dostrzeganie zależności między nimi, rozwiązywanie problemów, wnioskowanie, uzasadnianie przyjętych rozwiązań. Przykładowe ćwiczenia zamieszczone w działach tematycznych stanowią propozycję do wykorzystania przez nauczyciela. Zakres ćwiczeń może być rozszerzany w miarę potrzeb edukacyjnych.

14

Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych:

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin

1. Materiałoznawstwo 28

2. Części maszyn 30

3. Maszynoznawstwo 28

4. Trwałość i niezawodność maszyn i urządzeń 18

5. Użytkowanie maszyn i urządzeń 10

Razem: 114

Nauczyciel może wprowadzić zmiany w podziale godzin wynikające z aktualnych potrzeb kształcenia w zawodzie.

Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia

Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych uczniów stanowi ważny element planowania procesu dydaktyczno-wychowawczego. Przed przystąpieniem do realizacji programu przedmiotu: podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń, nauczyciel powinien: - dokonać pogłębionej analizy dokumentacji programowej, - wyodrębnić podstawowe i rozszerzone wymagania stawiane uczniom, - zaplanować formy sprawdzania postępów i osiągnięć uczniów

w tym: rodzaj, typ i ilość sprawdzianów oraz sposób oceniania aktywności i postawy uczniów,

- przygotować narzędzia pomiaru dydaktycznego: zadania i pytania kontrolne, kryteria i normy ocen, arkusze samooceny i oceny,

- poinformować uczniów o wymaganiach oraz sposobach sprawdzania i kryteriach oceniania ich osiągnięć.

Zaplanowanie pomiaru dydaktycznego zapewni nauczycielowi pełną informację o efektach stosowanych metod i organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego, a uczniom ułatwi porównanie swoich osiągnięć z wymaganiami programowymi. Precyzyjne określenie wymagań oraz sposobów sprawdzania i oceniania na początku procesu kształcenia przedmiotowego wdraża do systematycznej pracy, zapobiega niepowodzeniom szkolnym uczniów.

Do sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów należy stosować różnorodne formy sprawdzianów, odpowiednie do celów i metod

15

nauczania. Ocena osiągnięć uczniów powinna być systematyczna, rzetelna, obiektywna i sprawiedliwa. Nauczyciel powinien stosować: - sprawdziany diagnostyczne – niezbędne do korygowania

i indywidualizowania procesu kształcenia, - sprawdziany bieżących postępów w nauce – motywujące do

systematycznej pracy, wspierające rozwój ucznia, - sprawdziany końcowych osiągnięć służące porównaniu wyników

kształcenia z założonymi celami. W nauczaniu podstaw eksploatacji maszyn i urządzeń mogą być oceniane: - testy pisemne (jedno lub wielostopniowe, z zadaniami otwartymi lub

zamkniętymi typu: prawda – fałsz; zadania z lukami, krótkie odpowiedzi, testy wielokrotnego wyboru itp.). Testy te mogą być wykorzystywane do oceny zrozumienia podstawowych pojęć i terminów technicznych oraz umiejętności wykorzystywania wiedzy przy opisie zjawisk i faktów;

- odpowiedzi ustne (krótkie lub dłuższe wypowiedzi) – mogą służyć ocenie zasobu słownictwa przedmiotowego, umiejętności poprawnego formułowania myśli oraz analitycznego i syntetycznego wyjaśniania budowy, działania i zasad eksploatacji maszyn i urządzeń;

- wytwory pracy ucznia: zeszyty przedmiotowe, projekty, referaty i opracowania w postaci rysunków, schematów, modeli - są to dowody systematycznej pracy ucznia, umiejętności rozwiązywania problemów, korzystania z różnych źródeł informacji, współpracy w zespole oraz formułowania wniosków i prezentowania rozwiązań.

Dodatkowym źródłem informacji o osiągnięciach, aktywności i postawie uczniów mogą być karty obserwacji, arkusze samooceny i oceny opisowej z listą kontrolną oczekiwanych zachowań. Literatura Bożenko L.: Maszynoznawstwo dla szkoły zasadniczej. WSiP, Warszawa 1998 Górecki A.: Technologia ogólna. Podstawy technologii mechanicznych. WSiP, Warszawa 1998 Górecki A., Grzegórski Z.: Montaż, naprawa i eksploatacja maszyn i urządzeń przemysłowych. Technologia. WSiP, Warszawa 1998 Jabłoński N., Płoszajski G.: elektrotechnika z automatyką. WSiP, Warszawa 1999 Okoniewski S.: Technologia maszyn. WSiP, Warszawa 1998 Pawlicki K.: Transport w przedsiębiorstwie. Maszyny i urządzenia. WSiP, Warszawa 1998 Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 1999

16

Żukowski E.: Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń branży mechanicznej. MCNEMT, Radom 1989 Praca zbiorowa: Mały poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1990 Praca zbiorowa: Poradnik inżyniera. Odlewnictwo, t. 1 i 2. WNT, Warszawa 1986 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

17

PODSTAWY ODLEWNICTWA Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń/słuchacz powinien umieć: - porównać odlewnictwo z innymi technikami kształtowania wyrobów

metalowych, - scharakteryzować tradycyjne i specjalne metody odlewania, - dobrać zespół modelowy i oprzyrządowanie do wykonania odlewu

określoną metodą, - scharakteryzować proces wykonania jednorazowej i trwałej formy

odlewniczej, - określić warunki wytopu i wymaganą jakość metalu przeznaczonego

na odlewy, - określić skutki zjawisk towarzyszących powstawaniu odlewu

w formie, - scharakteryzować specjalne metody odlewania, - zaprojektować metody obróbki wykończeniowej odlewów, - zaplanować produkcję odlewu, - zaplanować technologię wykonania odlewu z uwzględnieniem jakości

i kosztów produkcji, - zidentyfikować i wskazać możliwości wyeliminowania lub ograniczenia

podstawowych zagrożeń bezpieczeństwa i higieny pracy w odlewni.

Materiał nauczania

1. Techniki wykonywania wyrobów metalowych Metale i stopy techniczne. Charakterystyka metod kształtowania wyrobów metalowych. Podstawy metalurgii. Podstawowe metody odlewania. Podstawy obróbki plastycznej. Obróbka ręczna. Podstawy mechanicznej obróbki wiórowej. Metody łączenia metali. Podstawy obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej wyrobów metalowych.

Ćwiczenia • Dobieranie parametrów obróbki mechanicznej części maszyn. • Dobieranie parametrów obróbki cieplnej części maszyn. • Rozpoznawanie technologii wykonywania części maszyn.

2. Wprowadzenie do odlewnictwa Przebieg procesu odlewania. Podział i ogólna charakterystyka metod wykonywania odlewów. Zasady doboru metod odlewania. Bezpieczeństwo i higiena pracy w odlewnictwie.

Ćwiczenia • Rozpoznawanie metod wykonania odlewów.

18

• Dobieranie metod odlewania do wykonania określonych części maszyn.

• Identyfikowanie zagrożeń zdrowia i życia pracowników odlewni oraz metod ich eliminowania.

3. Zespoły modelowe i oprzyrządowanie pomocnicze Budowa i przeznaczenie elementów zespołu modelowego. Skrzynki formierskie. Oprzyrządowanie do wykonywania form piaskowych. Rodzaje i cechy form do specjalnych metod odlewnia. Ćwiczenia • Rozróżnianie elementów zespołu modelowego: modeli naturalnych

i pośrednich, rdzennic i płyt modelowych. • Dobieranie skrzynek formierskich do rodzaju formy oraz kształtu

i wymiarów odlewu. • Sporządzanie wykazu oprzyrządowania do wykonania form

piaskowych o różnych kształtach. • Rozróżnianie form stosowanych w specjalnych metodach odlewania.

4. Piaskowe formy odlewnicze Materiały i masy formierskie. Przyrządy i narzędzia formierskie. Metody formowania ręcznego. Mechanizacja procesu formowania. Ręczne i maszynowe wykonywanie rdzeni. Kontrola jakości rdzeni i form. Automatyczne linie formierskie. Bezpieczeństwo i higiena pracy podczas wykonywania form odlewniczych.

Ćwiczenia • Rozróżnianie materiałów i mas formierskich. • Dobieranie mas formierskich do wykonania odlewów z żeliwa, staliwa

i stopów metali nieżelaznych. • Planowanie operacji ręcznej, zmechanizowanej i zautomatyzowanej

przeróbki mas formierskich. • Dobieranie metod wykonywania form i rdzeni piaskowych. • Projektowanie procesu formowania i wykonywania rdzeni wybranymi

metodami. • Sprawdzanie jakości rdzeni i form piaskowych.

5. Stopy odlewnicze Klasyfikacja, właściwości i przeznaczenie żeliwa, staliwa oraz stopów odlewniczych metali nieżelaznych. Piece odlewnicze. Materiały wsadowe. Proces wytapiania stopów odlewniczych. Kontrola jakości stopów odlewniczych. Bezpieczeństwo i higiena pracy podczas wykonywania prac odlewniczych.

19

Ćwiczenia • Dobieranie stopów na metalowe elementy zespołów modelowych,

oprzyrządowania pomocniczego i form odlewniczych. • Dobieranie pieców do wytopu określonych stopów odlewniczych. • Zestawianie składników wsadu do wytopu wybranych gatunków

żeliwa, staliwa oraz stopów metali nieżelaznych. • Sprawdzanie jakości stopu przeznaczonego do wykonania odlewu.

6. Wykonywanie odlewu w formie Transport ciekłego metalu. Warunki zalewania form. Układy wlewowe. Funkcje elementów składowych układów wlewowych. Zapobieganie wadom skurczu odlewniczego. Bezpieczeństwo i higiena pracy podczas zalewania form. Usuwanie odlewów z form jednorazowych i trwałych. Oddzielanie układów wlewowych. Czyszczenie odlewów.

Ćwiczenia • Określanie wpływu temperatury i sposobu doprowadzenia stopu

odlewniczego do wnęki formy na jakość odlewów. • Dobieranie układów wlewowych do modeli o różnych kształtach. • Dobieranie metod regulacji procesu krzepnięcia odlewów. • Określanie warunków transportu ciekłego metalu i zalewania form.

7. Specjalne metody odlewania Podział i charakterystyka metod odlewania: kokilowego, odśrodkowego, ciśnieniowego i ciągłego. Odlewanie precyzyjne metodami: Shaw’a, wytapianych modeli i w formach skorupowych.

Ćwiczenia • Ustalanie sposobu wykonania form do specjalnych metod odlewania. • Dobieranie specjalnych metod odlewania do wykonania metalowych

elementów zespołu modelowego.

8. Obróbka wykończająca odlewów Obróbka cieplna i cieplno-chemiczna odlewów. Zabezpieczanie powierzchni odlewów przed korozją. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas wykonywania obróbki wykończającej.

Ćwiczenia • Rozpoznawanie procesu obróbki wykończającej wybranych odlewów. • Dobieranie procesu obróbki wykończającej odlewów w zależności od

tworzywa odlewu i metody odlewania.

9. Przygotowywanie produkcji i ocena jakości odlewów Warunki techniczne i koszty produkcji odlewów. Dokumentacja

20

techniczna. Oprzyrządowanie produkcyjne. Odlewy próbne. Wady odlewów. Czynniki wpływające na jakość odlewów.

Ćwiczenia • Dobieranie metod produkcji odlewów z uwzględnieniem wymagań

technicznych. • Obliczanie składników kosztów produkcji odlewów, • Posługiwanie się dokumentacją produkcyjną odlewu. • Określanie warunków wykonania próbnego odlewu. • Klasyfikowanie wad odlewów. • Określanie przyczyn wad odlewów. • Ustalanie sposobów napraw wad odlewów.

Środki dydaktyczne Schematy klasyfikacyjne: stopów technicznych, metod kształtowania wyrobów metalowych, metod odlewania, materiałów i mas formierskich, sposobów formowania, pieców odlewniczych, maszyn formierskich, rdzeniarskich i oczyszczarek odlewów. Modele, schematy maszyn i urządzeń odlewniczych. Katalogi (oferty handlowe) maszyn i urządzeń odlewniczych. Normy techniczne z zakresu odlewnictwa. Dokumentacja techniczna produkcji odlewów. Odlewy wykonane z różnych stopów. Odlewy wykonane różnymi metodami odlewania. Elementy zespołów modelowych i odlewniczego oprzyrządowania pomocniczego. Próbki materiałów i mas formierskich. Narzędzia formierskie. Filmy dydaktyczne z zakresu odlewnictwa

Uwagi o realizacji programu Realizacja programu przedmiotu: podstawy odlewnictwa, ma na

celu nabycie podstawowych wiadomości i umiejętności przez uczniów dotyczących wykonywania odlewu, poznania procesów zachodzących podczas chłodzenia, niezbędnych w zawodzie modelarza odlewniczego. Podczas zajęć nauczyciel powinien zwrócić szczególną uwagę na zadania modelarza w procesie przygotowania produkcji odlewów, a także wpływu zastosowanego oprzyrządowania modelowego na jakość i koszty produkcji odlewu.

Ograniczenie podających metod kształcenia (opisu, wykładu, pogadanki) na rzecz metod aktywizujących (dyskusji, metody projektów oraz różnych form i technik pracy zespołowej) powinno zapewnić pełną realizację szczegółowych celów kształcenia, a także rozwijanie u uczniów umiejętności przewidywania skutków i analizowania

21

podejmowanych działań. Zajęcia edukacyjne z przedmiotu podstawy odlewnictwa powinny odbywać się w pracowni przedmiotowej, wyposażonej w materiały, środki i pomoce dydaktyczne, dobrane do ćwiczeń indywidualnych i zespołowych zaproponowanych w programie. Do zrealizowania niektórych ćwiczeń, konieczne będzie zorganizowanie wycieczki do odlewni, wykonanie ćwiczenia w laboratoriach specjalistycznych. Nauczyciel powinien zgromadzić również zestaw filmów dydaktycznych, przedstawiających najnowsze rozwiązania i technologie stosowane do produkcji odlewów. Przykładowe ćwiczenia zamieszczone w działach tematycznych stanowią propozycję do wykorzystania przez nauczyciela. Zakres ćwiczeń może być rozszerzany w miarę potrzeb edukacyjnych.

Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych:

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin

1. Techniki wykonywania wyrobów metalowych 22

2. Wprowadzenie do odlewnictwa 10

3. Zespoły modelowe i oprzyrządowanie pomocnicze 12

4. Piaskowe formy odlewnicze 26

5. Stopy odlewnicze 22

6. Wykonywanie odlewu w formie 12

7. Specjalne metody odlewania 20

8. Obróbka wykończająca odlewów 10

9. Przygotowanie produkcji i ocena jakości odlewów 18

Razem 152

Nauczyciel może wprowadzić zmiany w podziale godzin wynikające z aktualnych potrzeb kształcenia w zawodzie.

Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia

Podczas realizacji programu nauczania przedmiotu należy na bieżąco sprawdzać postępy uczniów. Służy to monitorowaniu osiągania przez uczniów założonych celów kształcenia oraz umożliwia nauczycielowi dobór skutecznych metod pracy. Uzyskując na bieżąco informacje o brakach w wiadomościach i umiejętnościach uczniów

22

nauczyciel może szybko ustalić zaległości i podjąć działania korygujące (powtórzyć trudniejszy dział materiału, zmienić stosowane metody nauczania).

Po zakończeniu każdego działu tematycznego należy dokonać oceny wiadomości i umiejętności, sprawdzić końcowe wyniki kształcenia i porównać z założonymi celami. Metody sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów powinny być dobrane do szczegółowych celów kształcenia. Kryteria oceniania powinny być podane uczniom na początku procesu nauczania przedmiotu.

Nauczyciel powinien stosować zróżnicowane formy sprawdzania osiągnięć ucznia. Mogą to być: - ustne wypowiedzi uczniów, - samodzielnie opracowane notatki z lekcji lub pisemne prace domowe, - testy sprawdzające, - samodzielne opracowania i rozwiązania prezentowane przez uczniów

na forum klasy: referaty, schematy, rysunki, oraz projekty indywidualne i zespołowe,

- udział w konkursach techniczno-zawodowych. Ocena końcowa osiągnięć uczniów wynikająca z realizacji programu

przedmiotu powinna uwzględniać wyniki wszystkich sprawdzianów i testów osiągnięć. Podstawą uzyskania pozytywnej oceny powinno być między innymi poprawne wykonanie ćwiczeń zaproponowanych w programie przedmiotu.

Literatura Błaszkowski K.: Technologia i mechanizacja odlewnictwa. Cz. I i II. WSiP, Warszawa 1992 Falęcki Z.: Podstawy formowania z modeli odlewniczych. AGH, Kraków 1997 Górny Z.: Odlewnictwo metali i stopów. Instytut Odlewnictwa, Kraków 1997 Skarbiński M.: Uruchamianie produkcji w odlewni. WNT, Warszawa 1972 Praca zbiorowa: Katalog norm dla odlewnictwa. Instytut Odlewnictwa, Kraków 1998 Praca zbiorowa: Poradnik inżyniera. Odlewnictwo. WNT, Warszawa 1986

Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

23

MODELARSTWO Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń/słuchacz powinien umieć: - określić znaczenie modelarstwa w produkcji odlewów, - rozpoznać elementy różnych zespołów modelowych - rozpoznać elementy pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego

i określić ich przeznaczenie, - scharakteryzować proces wykonywania oprzyrządowania modelowego

oraz pomocniczego stosowanego w odlewnictwie, - scharakteryzować zasady konstrukcji modeli, rdzennic i form

odlewniczych, - odczytać dokumentację techniczną stosowaną w modelarni, - zaplanować wykonanie zleconych prac modelarskich, - sporządzić wykres modelarski, - określić ogólne zasady wykonywania podstawowych prac

modelarskich, - opisać konstrukcję i proces produkcji elementów zespołu modelowego

i oprzyrządowania pomocniczego wykonanego z drewna, mas ceramicznych, tworzyw sztucznych i metalu,

- ustalić wymagania dotyczące jakości i dokładności wykonania oprzyrządowania, zgodnie z dokumentacją techniczną,

- wskazać możliwości wykorzystania komputera do wspomagania projektowania i wykonywania modeli, oprzyrządowania pomocniczego,

- zaplanować organizację i wyposażenie stanowisk do wykonywania modeli z drewna, tworzyw sztucznych i metali,

- określić koszty produkcji wyrobów modelarskich. Materiał nauczania I. Podstawy modelarstwa odlewniczego Funkcje modelarstwa odlewniczego. Zadania zawodowe modelarzy. Tworzywa modelarskie. Elementy zespołów modelowych. Organizacja stanowiska pracy. Bezpieczeństwo i higiena pracy w modelarni. Ćwiczenia • Określanie warunków bezpiecznej i higienicznej pracy na

podstawowych stanowiskach pracy w modelarni. • Rozpoznawanie modeli, płyt modelowych, rdzennic, form metalowych

oraz pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego. • Dobieranie tworzyw do wykonania elementów zespołów modelowych.

24

2. Konstrukcja modeli, rdzennic i form odlewniczych Kształty i wymiary odlewów i modeli. Powierzchnie podziału modeli, rdzennic i form odlewniczych. Skurcz odlewniczy. Naddatki na obróbkę, pochylenia formierskie i promienie odlewnicze. Odejmowane części modeli i rdzennic. Modele układów wlewowych. Jakość i dokładność wykonania zespołów modelowych. Ćwiczenia • Analizowanie kształtu i wymiarów odlewów i modeli. • Ustalanie powierzchni podziału modeli. • Ustalanie wartości skurczu swobodnego i hamowanego dla odlewów

z różnych tworzyw. • Określanie naddatków na obróbkę wykańczającą, pochyleń

formierskich i promieni odlewniczych. • Obliczanie przekrojów elementów układu wlewowego. • Ustalanie wymagań dotyczących jakości i dokładności wykonania

zespołów modelowych. 3. Zespoły modelowe wykonane z drewna Drewno i materiały drewnopochodne stosowane w budowie zespołów modelowych. Materiały pomocnicze stosowane przy wykonywaniu modeli i rdzennic z drewna. Proces technologiczny wykonywania modelu (rdzennicy) z drewna. Wykres modelarski. Surówki modelowe. Obróbka surówek modelowych. Montaż brył. Obróbka wykończająca powierzchni modeli i rdzennic wykonanych z drewna. Kontrola jakości. Bezpieczeństwo i higiena pracy podczas produkcji modeli wykonanych z drewna. Ćwiczenia • Rozróżnianie gatunków drewna stosowanych w modelarstwie. • Rozpoznawanie materiałów drewnopochodnych wykorzystywanych

w modelarstwie. • Dobieranie drewna na elementy modeli i rdzennic. • Rozróżnianie elementów galanterii modelarskiej. • Dobieranie klejów, farb podkładowych, pokostów, kitów, szpachlówek,

lakierów i emalii do drewna. • Sporządzanie wykresu modelarskiego. • Planowanie sposobu wykonania surówki modelowej. • Rozróżnianie narzędzi i maszyn do obróbki drewna. • Określanie metod i materiałów do obróbki wykończającej powierzchni

modeli i rdzennic wykonanych z drewna.

25

• Identyfikowanie zagrożeń dla zdrowia pracownika podczas obróbki ręcznej i mechanicznej drewna.

4. Modele wykonane z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych Masy ceramiczne. Tworzywa sztuczne stosowane w modelarstwie odlewniczym. Modelarskie formy pomocnicze. Modele gipsowe. Metody kształtowania tworzyw sztucznych: obróbka mechaniczna, termoformowanie, odlewanie i laminowanie. Rodzaje, jakość, dokładność odwzorowania modeli wykonanych z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy wykonywaniu modeli z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych. Ćwiczenia • Rozróżnianie materiałów ceramicznych i tworzyw sztucznych

stosowanych w modelarstwie odlewniczym. • Dobieranie składników mas ceramicznych i kompozycji tworzyw

sztucznych na elementy form pomocniczych, modeli i rdzennic. • Dobieranie metod kształtowania i wykonania modeli z mas

ceramicznych i tworzyw sztucznych. • Ustalanie wymagań dotyczących jakości i dokładności wykonania

oraz trwałości modeli ceramicznych i tworzyw sztucznych. • Identyfikowanie zagrożeń bhp podczas wykonywania modeli z mas

ceramicznych i tworzyw sztucznych. 5. Zespoły modelowe, formy, skrzynki formierskie i pomocnicze oprzyrządowanie odlewnicze wykonane z metalu Metalowe tworzywa konstrukcyjne stosowane w modelarstwie odlewniczym. Konstrukcje metalowych modeli i płyt modelowych. Rdzennice metalowe do nadmuchiwania, wstrzeliwania i termicznego utwardzania rdzeni. Matryce i formy metalowe stosowane w specjalnych metodach odlewania. Skrzynki formierskie. Przyrządy montażowe oraz sprawdziany do rdzeni i form. Kontrola jakości oraz bhp w modelarni metali. Ćwiczenia • Dobieranie tworzyw metalowych do wykonania wskazanych

elementów zespołów modelowych, form i pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego.

• Rozróżnianie konstrukcji metalowych: modeli, płyt modelowych, rdzennic, matryc i form do specjalnych metod odlewania oraz spawanych i odlewanych skrzynek formierskich.

• Ustalanie procesu wykonania modeli, rdzennic i form metalowych.

26

• Dobieranie narzędzi i obrabiarek do obróbki elementów modeli, rdzennic i form metalowych.

• Ustalanie wymagań dotyczących dokładności wykonania i trwałości zespołów modelowych, form, skrzynek formierskich i pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego wykonanego z metalu.

• Identyfikowanie zagrożeń bezpieczeństwa pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas pracy w modelarni metali.

6. Nowoczesne techniki projektowania i wykonywania modeli Komputerowe zapisy kształtu odlewu. Komputerowa wizualizacja kształtu modelu i wnęki formy. Symulacja procesu odlewania. Przyrostowe i ubytkowe metody szybkiego projektowania i wykonywania modeli i form, wspomagane komputerowo. Ćwiczenia • Odtwarzanie i przetwarzanie elektronicznych rysunków modeli 2D

i 3D typu CAD. • Projektowanie procesu obróbki skrawaniem modelu lub formy

odlewniczej sterowanej komputerem. • Określanie warunków i możliwości zastosowania nowoczesnych

technik wykonania w modeli odlewniczych.

7. Organizacja produkcji modeli Wyposażenie techniczne modelarni. Organizacja pracy. Dokumentacja produkcyjna. Koszty produkcji w modelarni. Zatrudnienie i rozwój zawodowy modelarzy. Ćwiczenia • Sporządzanie schematów organizacyjnych modelarni. • Planowanie wyposażenia technicznego modelarni. • Obliczanie kosztów produkcji oprzyrządowania modelowego. • Planowanie własnego zatrudnienia i rozwoju zawodowego.

Środki dydaktyczne Schematy klasyfikacji: tworzyw modelarskich, zespołów modelowych i ich elementów oraz pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego, narzędzi i obrabiarek modelarskich, procesów technologicznych. Modele, schematy do objaśniania budowy, zasady działania i obsługi maszyn i urządzeń stosowanych w przy produkcji modeli z drewna, tworzyw sztucznych i metali. Normy techniczne z zakresu modelarstwa. Przykłady dokumentacji technicznej stosowanej w modelarni: rysunki, instrukcje, karty technologiczne, DTR obrabiarek.

27

Próbki tworzyw modelarskich. Zestawy narzędzi modelarskich. Modele, rdzennice, elementy galanterii modelarskiej i pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego. Katalogi maszyn i urządzeń modelarskich oraz oferty handlowe związane z modelarstwem odlewniczym. Komputerowa baza rysunków modeli rdzennic i form odlewniczych. Filmy dydaktyczne i prezentacje komputerowe dotyczące modelarstwa odlewniczego. Pakiet edukacyjny „System ZERO-OSN” do prezentacji zagadnień dotyczących obróbki skrawaniem i nauki programowania obrabiarek sterowanych numerycznie. Uwagi o realizacji programu

Modelarstwo jest głównym przedmiotem kształcenia zawodowego modelarzy odlewniczych. Realizacja programu pozwoli na przygotowanie ucznia do posługiwania się podstawową terminologią z zakresu modelarstwa, wykonywania niezbędnych obliczeń do projektowanego modelu. Podczas zajęć uczniowie poznają właściwości i zastosowanie tworzyw modelarskich, zasady konstruowania i wykonywania zespołów modelowych, a także pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego. Realizacja programu modelarstwa powinna być skorelowana z programem przedmiotu podstawy odlewnictwa. Aby zapewnić pełną korelację przedmiotów modelarstwa i podstaw odlewnictwa, wskazane jest prowadzenie zajęć przez jednego nauczyciela.

Treści programowe powinny być realizowane w różnych formach organizacyjnych: zespołowych, indywidualnych ćwiczeń. Ćwiczenia praktyczne należy prowadzić w zespołach 2 – 3 osobowych.

W czasie zajęć należy zwracać szczególną uwagę na stosowanie przez uczniów przepisów bhp podczas wykonywania ćwiczeń praktycznych, korzystanie z dokumentacji technicznej, podręczników oraz umiejętność pracy w zespole.

Przykładowe ćwiczenia zamieszczone w działach tematycznych stanowią propozycję do wykorzystania przez nauczyciela. Zakres ćwiczeń może być rozszerzany w miarę potrzeb edukacyjnych. Aby osiągnąć założone cele kształcenia należy stosować aktywizujące metody nauczania - uczenia się tj. tekstu przewodniego, ćwiczeń praktycznych, pokazu z wyjaśnieniem, metaplanu, burzy mózgów, dyskusji dydaktycznej. Do ćwiczeń należy przygotować instrukcje zawierające: cel i przebieg ćwiczenia, wykaz poleceń, schematy i teksty przewodnie. Zapis materiału nauczania przedmiotu umożliwia nauczycielowi dużą swobodę w doborze metod pracy. Dobór metod

28

powinien uwzględniać realizację ćwiczeń zaproponowanych w poszczególnych działach tematycznych.

Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych:

Lp. Dział tematyczny Liczba godzin

1. Podstawy modelarstwa odlewniczego 20

2. Konstrukcja modeli, rdzennic i form odlewniczych 36

3. Zespoły modelowe wykonane z drewna 50

4. Modele wykonane z mas ceramicznych i tworzyw

sztucznych

40

5. Zespoły modelowe, formy, skrzynki formierskie

i pomocnicze oprzyrządowanie odlewnicze

wykonane z metalu

44

6. Nowoczesne techniki projektowania i wykonywania

modeli

18

7. Organizacja produkcji modeli 20

Razem 228

Nauczyciel może wprowadzić zmiany w podziale godzin wynikające z aktualnych potrzeb kształcenia w zawodzie.

Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia

Realizację programu nauczania przedmiotu modelarstwo powinno poprzedzić planowanie sposobów i metod sprawdzania oraz oceniania osiągnięć uczniów. Sprawdzanie i ocenianie postępów uczniów powinno odbywać się w trakcie realizacji programu nauczania na podstawie kryteriów przedstawionych na początku zajęć. Kryteria oceniania powinny dotyczyć poziomu oraz zakresu opanowania przez uczniów umiejętności i wiadomości określonych w szczegółowych celach kształcenia.

Podczas realizacji programu nauczania należy oceniać uczniów na podstawie: - sprawdzianów ustnych i pisemnych, - testów osiągnięć szkolnych,

29

- obserwacji pracy uczniów podczas wykonywania zadań. Podczas procesu kształcenia należy sprawdzać na bieżąco postępy

uczniów. Ma to na celu kontrolę stopnia osiągania celów kształcenia oraz umożliwia dobór efektywnych metod pracy. W procesie kontroli i oceny należy zwracać uwagę na posługiwanie się opanowaną wiedzą. Umiejętności praktyczne mogą być sprawdzane za pomocą obserwacji pracy uczniów podczas realizacji ćwiczeń.

Obserwując czynności ucznia podczas wykonywania ćwiczeń i dokonując oceny pracy należy zwrócić uwagę na: – posługiwanie się terminologią z zakresu modelarstwa, - posługiwanie się dokumentacją techniczną (wyszukiwania,

analizowania i oceny informacji), – dobieranie tworzyw modelarskich, - planowanie i organizowanie pracy, – łączenie elementów zespołu modelowego.

Po zakończeniu realizacji działu tematycznego proponuje się zastosowanie testu dydaktycznego dwustopniowego. Zadania w teście mogą być otwarte (krótkiej odpowiedzi, z luką) lub zamknięte (wielokrotnego wyboru, na dobieranie, typu prawda fałsz). Każdy uczeń powinien również wykonać ćwiczenie kontrolne.

Ocena końcowa osiągnięć uczniów wynikająca z realizacji programu przedmiotu powinna uwzględniać wyniki wszystkich sprawdzianów i testów osiągnięć. Literatura Babiuch M.: Auto CAD 2000 PL. Ćwiczenia praktyczne. Helion, Gliwice 2000 Błaszkowski K.: Technologia i mechanizacja odlewnictwa. Cz. I i II. WSiP. Warszawa 1992 Duchowski K.: Maszynowa obróbka, narzędzia i podstawowe obrabiarki stolarskie. WSiP, Warszawa 1997 Górny Z.: Odlewnictwo metali i stopów. Instytut Odlewnictwa, Kraków 1997 Godlewski Z.: Modelarstwo. WSiP, Warszawa 1984 Grochowski A.: „Rapid prototyping – rapid tooling”. CAD Magazyn: maj, czerwiec, lipiec 2002. Wydawca „3D” sp. z oo. Gliwice. Milewski A.: Materiały i wyroby z drewna. PWE, Warszawa 1980 Metelkim J., Setman A., Siennicki P., Zdrojewski P.: Mega CAD 5.0 PL. Helion, Gliwice 2000 Paderewski K.: Obrabiarki. WSiP, Warszawa 1997 Paczek Z, Krokosz I., Przybylski I.: Próby wykorzystania techniki LOM w odlewnictwie. Biuletyn Instytutu Odlewnictwa 1/98. Kraków 1998

30

Piwoński T.: Poradnik modelarza, formierza i rdzeniarza. WSiP, Warszawa 1986 Prażmo J., Nowak H.: Stolarstwo cz.1 i 2. Technologia i materiałoznawstwo. WSiP, Warszawa 2000 Reszel E.: Modelarstwo. WSiP, Warszawa 1984 Saechtling H., Żebrowski W.: Tworzywa sztuczne. Poradnik. WNT, Warszawa 1987 Zolkiewicz Z., Siwecki K., Krokosz I.: Badania nowych tworzyw modelarskich. Przegląd Odlewnictwa nr 2/90. STOP, Kraków 1990 Praca zbiorowa: Katalog norm dla odlewnictwa. Instytut Odlewnictwa, Kraków 1998 Praca zbiorowa: Poradnik inżyniera. Odlewnictwo. WNT, Warszawa 1986 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

31

ZAJĘCIA PRAKTYCZNE Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń/słuchacz powinien umieć: - zastosować zasady bezpiecznej pracy, ochrony przeciwpożarowej

i ochrony środowiska, podczas wykonywania prac modelarskich, - zorganizować stanowisko pracy, - zaplanować proces wykonywania zadania zawodowego na podstawie

dokumentacji produkcyjnej, - dobrać materiały potrzebne do wykonania określonych modeli,

rdzennic i elementów pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego, - dobrać przyrządy, narzędzia, maszyny i urządzenia do wykonywanych

prac modelarskich, - posłużyć się przyrządami, narzędziami, maszynami i urządzeniami

podczas wykonywania prac modelarskich - wykonać elementy zespołów modelowych i pomocniczego

oprzyrządowania odlewniczego z drewna, mas ceramicznych, tworzyw sztucznych i metalu,

- zmontować elementy oprzyrządowania modelowego w zespoły, - wykonać rdzenie i formy odlewnicze niezbędne do przeprowadzenia

prób technologicznych zespołu modelowego, - dokonać kontroli produkowanych wyrobów, zgodnie z procedurami

zapewnienia jakości, - wykonać naprawę zespołu modelowego. Materiał nauczania 1. Zajęcia wprowadzające Zapoznanie uczniów z organizacją warsztatów szkolnych. Zapoznanie z regulaminem realizacji zajęć praktycznych, wymagań stawianych uczniom, przepisami bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska. Zachowanie się w razie pożaru i rażenia prądem elektrycznym. Udzielanie pierwszej pomocy. Podział na grupy szkoleniowe. Stosowanie odzieży, sprzętu, środków ochronnych z uwzględnieniem rodzaju wykonywanych zadań na stanowisku pracy. 2. Eksploatacja wyrobów modelarskich Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas eksploatacji wyrobów modelarskich. Ewidencjonowanie i składowanie zespołów modelowych oraz pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego. Kompletowanie zespołów modelowych i pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego w magazynie. Ręczne i maszynowe wykonywanie rdzeni i form

32

piaskowych z mas klasycznych i specjalnych z zastosowaniem skrzynek formierskich, płyt podmodelowych, sprawdzianów i przyrządów montażowych. Formowanie ręczne z modeli naturalnych i pośrednich, dzielonych i niedzielonych z częściami odejmowanymi, z zastosowaniem fałszywki, w dwu i kilku skrzynkach oraz w gruncie. Ręczne wytwarzanie rdzeni w rdzennicach ramkowych, skrzynkowych, z pancerzem. Wykonywanie rdzeni i form z zastosowaniem wzornika. Instalowanie rdzennic, płyt modelowych i form metalowych w rdzeniarkach, formiarkach oraz maszynach i urządzeniach do specjalnych metod odlewania. Wykonywanie odlewów metodami specjalnymi: kokilowe, odśrodkowe, ciśnieniowe, a także precyzyjnymi: Shaw’a, wytapianych modeli, w formach skorupowych. Kontrola jakości odlewów. Wykrywanie wad odlewów powodowanych przez oprzyrządowanie produkcyjne. 3. Wykonywanie elementów oprzyrządowania modelowego

z drewna Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas wykonywania modeli z drewna. Sporządzanie wykresu modelarskiego. Dobór tarcicy i materiałów pomocniczych potrzebnych do wykonania modeli (rdzennic) drewnianych. Analiza zagrożeń związanych z mechaniczną obróbką drewna. Wykonywanie obróbki ręcznej drewna: cięcia, strugania, dłutowania, wiercenia i szlifowania. Wykonywanie obróbki mechanicznej drewna z zastosowaniem: pił tarczowych i taśmowych, strugarek, tokarek, frezarek oraz szlifierek. Klejenie surówek modelowych. Wykonywanie złącz modelarskich. Obróbka wykończająca powierzchni: gruntowanie, szpachlowanie, szlifowanie i lakierowanie powierzchni modeli i rdzennic. Trasowanie i pomiary zespołów modelowych z drewna, ocenianie jakości i dokładności wykonania modeli i rdzennic z drewna. Weryfikowanie elementów zespołów modelowych, znakowanie modeli i rdzennic. 4. Wykonywanie modeli z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas wykonywania modeli z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych. Rozpoznawanie zagrożeń występujących w modelarni tworzyw sztucznych. Dobór podstawowych i pomocniczych materiałów do wykonania modeli z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych. Przygotowywanie mas ceramicznych i kompozycji żywicznych do wykonania modeli. Wykonywanie modeli i form pomocniczych. Kształtowanie modeli gipsowych: odlewanie, formowanie warstwowe lub profilowanie wzornikami. Wykonywanie modeli i rdzennic z tworzyw sztucznych metodą obróbki skrawaniem, spawania (klejenia),

33

termoformowania, odlewania lub laminowania. Ocenianie dokładności odwzorowania wymiarów, jakości i trwałości oprzyrządowania modelowego wykonanego z mas ceramicznych i tworzyw sztucznych. 5. Wykonywanie elementów zespołów modelowych i pomocniczego

oprzyrządowania z metalu Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas wykonywania modeli z metalu. Rozpoznawanie zagrożeń bhp w modelarni metali. Wykonywanie podstawowych operacji ślusarskich: piłowania, cięcia, wyginania i docierania. Wykonywanie mechanicznej obróbki metali z zastosowaniem: tokarek, strugarek, frezarek i szlifierek. Planowanie procesu wykonania modelu (rdzennicy) z metalu. Wykonywanie podstawowych elementów modeli rdzennic, form, skrzynek formierskich i galanterii modelarskiej z metalu. Ostrzenie narzędzi modelarskich. Montowanie płyt modelowych. Wykonywanie połączeń (rozłącznych i nierozłącznych) elementów oprzyrządowania metalowego w zespoły. Weryfikowanie metalowego oprzyrządowania modelowego. 6. Naprawa i konserwacja wyrobów modelarskich Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony ppoż. i ochrony środowiska podczas napraw i konserwacji wyrobów modelarskich. Weryfikowanie zespołów modelowych i pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego. Dobór metody i materiałów do naprawy modeli wykonanych z drewna, tworzyw sztucznych i metalu. Przygotowywanie oprzyrządowania do naprawy i remontu: oczyszczanie powierzchni i demontaż zespołu. Wymiana części zamiennych: elementów prowadzących i ustalających, okuć, płytek i uchwytów, wypychaczy, zamknięć i korków odpowietrzających. Wykonywanie wzmocnień i prostowanie konstrukcji modelu. Wykonywanie napraw modeli i rdzennic: wycinanie uszkodzonych elementów, wstawianie wkładek, wyrównywanie i zabezpieczanie powierzchni. Kontrola jakości przeprowadzonych napraw modeli i oprzyrządowania. Wykonywanie konserwacji modeli i oprzyrządowania. Środki dydaktyczne Schematy do objaśniania bezpiecznej obsługi maszyn i urządzeń stosowanych w modelarniach drewna, tworzyw sztucznych i metali. Zestawy przyrządów pomiarowych oraz narzędzi do obróbki ręcznej i mechanicznej drewna, tworzyw sztucznych i metali. Modele rdzennic i elementów pomocniczego oprzyrządowania odlewniczego o różnej konstrukcji, wykonanego z różnych tworzyw. Próbki podstawowych i pomocniczych materiałów modelarskich.

34

Dokumentacja konstrukcyjna i technologiczna oprzyrządowania modelowego. Zbiór norm technicznych z zakresu modelarstwa. Tablice poglądowe, filmy i programy komputerowe niezbędne do wykonania ćwiczeń. Uwagi o realizacji programu

Podczas realizacji programu zajęć praktycznych uczniowie powinni nabyć umiejętności niezbędne podczas pracy w zwodzie modelarza odlewniczego. Efektywna i skuteczna realizacja programu zajęć praktycznych wymaga ścisłej korelacji z programem nauczania rysunku zawodowego, podstaw odlewnictwa i modelarstwa. Podczas planowania przebiegu zajęć praktycznych należy uwzględnić wiadomości i umiejętności nabyte podczas zajęć z przedmiotów teoretycznych.

Podczas pierwszych zajęć praktycznych w każdym roku nauki należy omówić regulamin nauki i pracy, wymagania stawiane uczniom, a także przepisy bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska. W czasie instruktażu należy zwrócić uwagę na zachowanie się uczniów i postępowanie w razie powstania pożaru, rażenia osoby prądem elektrycznym oraz zasadami udzielanie pierwszej pomocy.

Zajęcia praktyczne powinny odbywać się na stanowiskach szkoleniowych w warsztatach szkolnych, Centrum Kształcenia Praktycznego lub na wydzielonych stanowiskach szkoleniowo-produkcyjnych w modelarni.

Przed przystąpieniem do wykonywania zadań należy zwrócić uwagę na zagadnienia bhp. Wyeliminowanie (ograniczenie) zagrożeń powstawania urazów mechanicznych podczas obróbki maszynami oraz poparzeniami podczas zajęć w odlewni powinno być celem nadrzędnym realizowanych zajęć praktycznych.

W realizacji programu zajęć praktycznych szczególnie ważną rolę pełni instruktaż. Instruktaż powinien zawierać wskazówki, wyjaśnienia i informacje o sposobie wykonywania operacji, doborze narzędzi i materiałów, zachowaniu warunków technologicznych i stosowaniu przepisów bhp. Przed wykonywaniem zadań przez uczniów należy przeprowadzić pokaz poszczególnych operacji z objaśnieniem. Szczególną uwagę należy zwrócić na organizację stanowiska pracy, dobór i posługiwanie się narzędziami, zgodność wykonania każdej operacji z dokumentacją technologiczną oraz na stosowanie zasad bhp. Stanowiska pracy powinny być wyposażone w niezbędny sprzęt, narzędzia, materiały i pomoce dydaktyczne. Uczniowie powinni korzystać z różnych źródeł informacji, takich jak: normy, instrukcje, poradniki, dokumentacja techniczna i technologiczna.

35

Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych:

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin

1. Zajęcia wprowadzające 18

2. Eksploatacja wyrobów modelarskich 66

3. Wykonywanie elementów oprzyrządowania

modelowego z drewna

240

4. Wykonywanie modeli z mas ceramicznych

i tworzyw sztucznych

132

5. Wykonywanie elementów zespołów modelowych

i pomocniczego oprzyrządowania z metalu

168

6. Naprawa i konserwacja wyrobów modelarskich 60

Razem 684

Nauczyciel może wprowadzić zmiany w podziale godzin wynikające z aktualnych potrzeb kształcenia w zawodzie. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia

Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych uczniów powinno odbywać się na poszczególnych etapach realizacji zajęć praktycznych, na podstawie kryteriów przedstawionych na początku zajęć. Kryteria oceniania powinny dotyczyć poziomu oraz zakresu opanowania przez uczniów umiejętności i wiadomości określonych w szczegółowych celach kształcenia. Na podstawie analizy celów kształcenia nauczyciel powinien opracować wymagania edukacyjne na poszczególne stopnie szkolne.

Osiągnięcia szkolne powinny być sprawdzane i oceniane poprzez ukierunkowaną obserwację czynności uczniów podczas wykonywania zadań praktycznych. Ze względu na rodzaj zajęć dominować będzie obserwacja, ocena pracy i wytworów pracy uczniów

Kryteria, służące do oceny opanowania umiejętności praktycznych, powinny obejmować umiejętność: – organizacji pracy (zgromadzenie materiałów zgodnie z dokumentacją,

dobór przyrządów pomiarowych i narzędzi do wykonania zadania, środków ochrony osobistej, przygotowanie stanowiska),

36

– zachowania czystości i estetyki miejsca pracy, przestrzegania przepisów bhp i higieny osobistej, poszanowania mienia warsztatowego,

– zastosowania wiadomości teoretycznych potrzebnych do wykonania zadania (dobór parametrów technologicznych, posługiwanie się rysunkiem technicznym i instrukcjami obsługi),

– posługiwania się narzędziami i sprzętem zmechanizowanym (korzystanie z narzędzi, sprzętu i wyposażenia, obsługa maszyn i urządzeń, konserwowanie i zabezpieczenie maszyn, urządzeń i wyposażenia po zakończonej pracy),

– wykonywania zadanej pracy (pobranie materiałów przed rozpoczęciem pracy, zamocowanie materiałów i narzędzi, zachowanie kolejności wykonywania czynności według obowiązującej technologii, zachowanie porządku na stanowisku pracy w czasie jej trwania i po zakończeniu),

– uwzględniania aspektów ekonomicznych wykonywanej pracy (normy czasowe, oszczędność materiałów, usprawnienia w technologii wytwarzania prowadzące do skrócenia czasu, poprawy bhp),

– zachowania wymaganego standardu jakości wykonanej pracy (zgodność wyrobu lub usługi z dokumentacją, estetyka i jakość wykonania, rzetelność i kompetentność usługi). Na zakończenie realizacji działu tematycznego proponuje się

zastosowanie testu praktycznego z zadaniami typu: próba pracy, zadaniami nisko lub wysoko symulowanymi, które powinny być zaopatrzone w kryteria oceny i schemat punktowania. Pozwoli to zobiektywizować proces sprawdzania poziomu i zakresu nabytych umiejętności oraz przybliży uczniom procedury przeprowadzania zewnętrznego egzaminu zawodowego.

Ocena końcowa osiągnięć uczniów wynikająca z realizacji programu przedmiotu powinna uwzględniać wyniki wszystkich sprawdzianów i testów osiągnięć. Literatura Duchowski K.: Maszynowa obróbka, narzędzia i podstawowe obrabiarki stolarskie. WSiP, Warszawa 1997 Górny Z.: Odlewnictwo metali i stopów. Instytut Odlewnictwa, Kraków 1997 Godlewski Z.: Modelarstwo. WSiP, Warszawa 1984 Mac S., Leowski J.: Bezpieczeństwo i higiena pracy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 2000 Milewski A.: Materiały i wyroby z drewna. PWE, Warszawa 1980 Paderewski K.: Obrabiarki. WSiP, Warszawa 1997

37

Piwoński T.: Poradnik modelarza, formierza i rdzeniarza. WSiP, Warszawa 1986 Prażmo J., Nowak H.: Stolarstwo cz. 1 i 2. Technologia i materiałoznawstwo. WSiP, Warszawa 2000 Reszel E.: Modelarstwo. WSiP, Warszawa 1984 Praca zbiorowa: Katalog norm dla odlewnictwa. Instytut Odlewnictwa, Kraków 1998 Praca zbiorowa: Poradnik inżyniera. Odlewnictwo. WNT, Warszawa 1986 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

38