MOBİL UYGULAMALARIN KANSER TARAMASINDA ...tez.sdu.edu.tr/Tezler/TT01306.pdf‘Uygulama Kanser Taramalarını Yaptırmada Beni Tevik Etti.’ Anket Sorusuna Verilen Yanıtın Sosyodemografik

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

TIP FAKÜLTESİ

AİLE HEKİMLİĞİ ANABİLİM DALI

MOBİL UYGULAMALARIN KANSER TARAMASINDA

KULLANILMASI VE ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Dr. Başak Aslı Çankaya

UZMANLIK TEZİ

DANIŞMAN

Dr. Öğr. Üyesi Funda YILDIRIM BAŞ

Bu tez Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri

Koordinasyon Birimi tarafından 5112-TUl-17 proje numarası ile

desteklenmiştir.

ISPARTA – 2020

ii

ÖNSÖZ

Tez çalışmamın en başından sonuna kadar her aşamasında bilgi ve

tecrübelerinden faydalandığım, bana her konuda gerek bilimsel gerekse manevi açıdan

destek olan tez danışmanım, aynı zamanda Aile Hekimliği Anabilim Dalı Başkanımız

Sayın Dr. Öğr. Üyesi Funda YILDIRIM BAŞ hocama;

Uzmanlık eğitimimin son dönemlerinde bilimsel birikimlerini ve manevi

desteklerini esirgemeyen Sayın Dr. Öğr. Üyesi Gökçe Dilek İŞCAN hocama;

Uzmanlık eğitimim boyunca arkadaşlık ve dostluklarını esirgemeyen tüm

SDÜTF Aile Hekimliği Anabilim Dalındaki asistan arkadaşlarıma ve değerli

personelimize;

Katkılarından dolayı Isparta Yedişehitler ASM sorumlu hekimi Dr.Mehmet

DİNÇTÜRK ve hemşiresi Melek hanım başta olmak üzere tüm ASM çalışanlarına;

Karşılaştığım tüm zorluklarda yanımda yer alarak beni her daim destekleyen,

sonsuz özveri ve fedakarlık gösteren, tezimin en büyük kısmında katkılarıyla yanımda

olan, hayatımın her basamağında sevgisini hissettiğim sevgili eşim İbrahim Arda

ÇANKAYA’ya ve hayatımın en önemli kazanımı olan biricik oğlum Demir’e en içten

dileklerimle teşekkür ederim.

BAP tarafından desteklenen ‘Mobil Uygulamaların Kanser Taramalarında

Kullanılması ve Etkinliğinin Değerlendirilmesi’ projemizde hedefimiz daha çok kişiye

ulaşıp, kanser tarama uygulamaları hakkında daha fazla bilgiye sahip olmalarını

sağlamak ve bu bilgiler sayesinde kişilerin tarama programlarına katılımını

artırmaktır. Projemizin ülkemize faydalı olmasını, erken tanıya ulaşmada katkı

sağlamasını temenni ediyoruz.

Dr. Başak Aslı ÇANKAYA

Isparta 2020

iii

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ ii

İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... iii

SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ .............................................................. v

TABLOLAR DİZİNİ ................................................................................................ vi

ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................. vii

1. GİRİŞ ...................................................................................................................... 1

2. GENEL BİLGİ ....................................................................................................... 3

2.1. Kanserin Tanımı ve Tarihçesi ........................................................................... 3

2.1.1. Dünyada Kanser .......................................................................................... 4

2.1.2. Türkiye’de Kanser ...................................................................................... 5

2.2. Kanser Etiyolojisi .............................................................................................. 6

2.2.1. Çevresel Etmenler ....................................................................................... 6

2.2.2. Genetik Etmenler ........................................................................................ 8

2.3. Tarama Programında Yer Alan Kanserler ......................................................... 9

2.3.1. Kolorektal Kanser ve Tarama Stratejisi .................................................... 10

2.3.2. Meme Kanseri ve Tarama Stratejisi ......................................................... 14

2.3.3. Serviks Kanseri ve Tarama Stratejisi ........................................................ 17

2.3.4. Prostat Kanseri ve Klinik Yaklaşımı ........................................................ 21

3. GEREÇ VE YÖNTEMLER ................................................................................ 23

3.1. Araştırmanın Modeli ....................................................................................... 23

3.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ................................................................. 23

3.3. Materyal-Metod ............................................................................................... 23

3.3.1. iOS ve Android Platformu ........................................................................ 24

3.3.2. Masaüstü Uygulaması ............................................................................... 25

3.4. Yöntem ............................................................................................................ 25

3.4.1. Mobil Uygulama İçin Gerekli Olan Verilerin Hazırlanması .................... 26

3.4.2. Sistem İçin Yazılımların Hazırlanması ..................................................... 26

3.4.2.1. Veritabanı Tasarımı ............................................................................ 27

3.4.2.2. Mobil Uygulamaların Geliştirilmesi .................................................. 28

3.4.2.3. Masaüstü Uygulamasının Geliştirilmesi ............................................ 29

3.4.3. Veri Toplama Araçları .............................................................................. 29

3.4.4. Bağımlı ve Bağımsız Değişkenler ............................................................ 30

iv

3.4.4.1. Bağımlı Değişkenler ........................................................................... 30

3.4.4.2. Bağımsız Değişkenler ........................................................................ 30

3.4.5. Verilerin Değerlendirilmesi ...................................................................... 31

3.4.6. Araştırmanın Güçlü Yanları ..................................................................... 31

3.4.7. Araştırmanın Sınırlılıkları ......................................................................... 32

4. BULGULAR ......................................................................................................... 33

5. TARTIŞMA .......................................................................................................... 43

6. SONUÇ VE ÖNERİLER ..................................................................................... 47

ÖZET ......................................................................................................................... 49

SUMMARY .............................................................................................................. 50

EKLER ...................................................................................................................... 51

Ek 1. Etik Kurul Raporu ......................................................................................... 51

Ek 2. Isparta İl Sağlık Müdürlüğü İzin Raporu ...................................................... 54

KAYNAKLAR ......................................................................................................... 57

v

SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ

DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü

KETEM : Kanser Erken Teşhis Tarama ve Eğitim Merkezi

ASM : Aile Sağlığı Merkezi

TSM : Toplum Sağlığı Merkezi

DNA : Deoksiribo Nükleik Asit

IARC : Uluslar Arası Kanser Araştırma Merkezi

FAP : Familial Adenomatöz Polipozis

KRK : Kolorektal Kanser

USPSTF : Amerika Birleşik Devletleri Koruyucu Çalışma Kolu

GGK : Gaitada Gizli Kan

ACG : Amerika Gastroenteroloji Koleji

NCCN : National Comprehenise Canser Network

İBH : İnflamatuar Barsak Hastalığı

MLO : Mediolateral Oblik

CC : Cranio Caudal

HPV : Human Papilloma Virus

YSH : Yaşa Standardize insidans Hızı

AC : Akciğer

UKTSP : Ulusal Kanser Tarama Standartları Prosedürü

SPSS 22 : Statistical Program for Social Sciences 22

vi

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. Kullanıcıların Sosyodemografik Özelliklerine Göre Dağılımı ................... 33

Tablo 2. Kullanıcı Sayılarının Bölgelere Göre Dağılımı........................................... 34

Tablo 3. Anket Sorularının Cevaplanma Durumları ................................................. 35

Tablo 4. ‘Uygulama Kanser Taramalarını Yaptırmada Beni Teşvik Etti.’ Anket

Sorusuna Verilen Yanıtın Sosyodemografik Özellikler İle Karşılaştırılması ............ 36

Tablo 5. ‘Uygulama Taramalar Hakkında Eksik Bilgilerimi Tamamladı.’ Anket


Tablo 6. ‘Bu Uygulamayı Kullanmaya Devam Edeceğim.’ Anket Sorusuna

Verilen Yanıtın Sosyodemografik Özellikler İle Karşılaştırılması ............................ 39

Tablo 7. ‘Çevremdeki İnsanlara Bu Uygulamayı Tavsiye Edeceğim.’ Anket


vii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1. Tüm Kanserler Yaşa Standardize İnsidans Hızlarının Cinsiyete Göre

2010-2014 Yılları Arasındaki Dağılımı ....................................................................... 5

Şekil 2. Kadınlarda En Sık Görülen 10 Kanserin Yaşa Göre Standardize Edilmiş

Hızları ......................................................................................................................... 10

Şekil 3. Erkeklerde En Sık Görülen 10 Kanserin Yaşa Göre Standardize Edilmiş

Hızları ......................................................................................................................... 10

Şekil 4. Sistem Mimarisi ............................................................................................ 26

Şekil 5. Sistemin Akış Diyagramı .............................................................................. 27

Şekil 6. Mobil Uygulama – Masaüstü Uygulama Haberleşmesi Akış Diyagramı .... 29

1

1. GİRİŞ

Kanser ölüme neden olan hastalıklar içinde en önemli sağlık problemlerinden

birisidir. Birçok ülkede ve Türkiye’de kalp-damar hastalıklarından sonra ikinci sırada

yer almaktadır (1). Kanser hem dünyada hem de ülkemizde önemli bir toplum sağlığı

problemidir (2). Dünya sağlık örgütü (DSÖ)’ nün kanseri önlemek amacıyla kansere

yol açan risk faktörlerine karşı başlattığı eylem hareketleri tüm dünyada

uygulanmaktadır. Ülkemizde bu eylem hareketleri Türkiye Halk Sağlığı Kurumu’nun

kurulmasıyla güçlenmiş ve ivme kazanmıştır. Bu eylem hareketleri içinde risk

faktörlerine karşı mücadele (tütün, obezite) ve kanser tarama programları yer

almaktadır.

Kalın bağırsak, rahim ağzı ve meme kanseri gibi kanserler erken dönemde

tespit edildiklerinde tedavileri yapılabilmekte ve ilerlemeleri önlenebilmektedir. Bu

nedenle kanserlerden korunma amacıyla kanıta dayalı oluşturulmuş tarama

programlarının önemi oldukça büyüktür. Tarama programları sayesinde hastalıklar

erken dönemde tanı alır ve tedavi edilir. Hasta ve maliyet açısından büyük öneme

sahiptir.

Ülkemizde kanser taramaları Kanser Erken Teşhis, Tarama ve Eğitim

Merkezleri (KETEM) tarafından yapılmaktadır. Aile hekimleri tarama programlarının

her aşamasında aktif role sahiptir. Bu nedenle aile hekimleri tarama programlarının

mutlaka bir parçası olmalı ve bu konuda desteklenmelidir (2).

Son dönemde, mobil uygulamaların sağlık alanında ve hayatımızdaki yeri

oldukça etkindir. Sağlıklı bir hayat sadece topluma sunulan sağlık hizmetlerinin

kalitesinin yükseltilmesiyle sağlanamaz. Bireylerin de kendi sağlığının farkında

olması, hizmetleri talep etmesi ve olumlu yönde davranış değişikliği geliştirmesi

gerekir. Kişilerin farkındalığını arttırmada mobil uygulamalar oldukça önemli yer

tutmaktadır. TC Sağlık Bakanlığı mobil uygulamaların etkinliğini düşünerek e-nabız

ve aşı karnesi mobil uygulamalarını oluşturmuştur (3,4). Bu uygulamalar içerisinde

henüz kanserle ilişkili olarak, uzman kişilerce yapılandırılmış bir mobil uygulama

bulunmamaktadır.

2

Çalışmada hedeflenen; uygulayıcıların kanser alanında güncel teknoloji

ışığında profesyonel, sürekli koruyucu sağlık hizmeti alabilmeleridir. Ayrıca kişilerin

kanser taramalarına olan farkındalığını artırmak, etkili bilgiye dayalı karar verme

sürecini harekete geçirmektir. Bu sayede kişilerin bilginin tümüne hakim olarak daha

isabetli klinik kararlar alması ve tetkiklerini zamanında yaptırması sağlanacaktır.

Ayrıca aile hekimleri ve KETEM’ in iş gücünde azalmanın yanında, erken tanı

ve tedavi ile sağlık giderlerinde azalma sağlanarak ülke ekonomisinin iyileştirilmesine

katkıda bulunulacaktır.

3

2. GENEL BİLGİ

2.1. Kanserin Tanımı ve Tarihçesi

Kanser, kontrolsüz hücre bölünmesi ve çoğalması ile oluşan; çevresel ve

genetik koşulların etkisiyle ortaya çıkan karmaşık bir hastalıktır. 100’den fazla bilinen

kanser türü olmasına ve belli tip kanserler için geliştirilen standart yaklaşımlara

rağmen kanser kişisel bir hastalıktır (5). Bunun yanında malign tümörler ve

neoplazmlar olarak da kanser tanımlanır. Kanserde en dikkat çeken özellik, hücrelerin

normal sınırları aşıp, yanındaki hücrelere saldırarak ve diğer organlara da hızla

yayılarak çoğalmasıdır. Gelişiminde hücre DNA’sı bozulur, bulunduğu ortamdan daha

farklı bir genetiğe sahip olarak büyür ve farklı hastalıklara yol açabilir. Bunun yanında

diğer dokulara da metastaz yapabilir (6). Bu işlem, metastaz olarak adlandırılır. Kanser

gelişiminde metastazlar kanser kaynaklı ölümlerin en önemli nedenidir (7).

Yaklaşık olarak MÖ 3000 yıllarında kanser vakalarının kayıtları bulunmuştur.

Vücudun herhangi bir yerinde büyüyen ve çoğunlukla ülserleşen, ağrılı, sıcak, farklı

karakterde olan yavaş büyüyen şiş dokulara Hipokrat, “karkinos” veya “karkinoma”,

Galen de yengece benzer görünümünden dolayı “kanser” olarak tanımlamıştır (8).

Türk tıp tarihinde ise damarsal yapılanma ile birlikte ağrılı ve normal doku boyutundan

daha yüksek bir oluşum anlamında ‘seratan’ olarak tanımlanmıştır (9). Kanser; bir

hücrede oluşan kontrolsüz çoğalma, birikme ve etrafa yayılma olarak tanımlanabilir.

Rönesans çağında Avrupa’da kanser açısından yeni gelişmeler olmuştur. Bu

dönemde Ambroise Paré (1510-1590), malign tümörleri, “meydana geldiği yerin

elemanlarından oluşan etin aşırı büyümesi” olarak tanımlamış ve kanserin kadınlarda

daha sık görüldüğü, meme kanserlerinin de koltuk altındaki gangliyonlar aracılığı ile

diğer dokulara yayıldığını belirtmiştir (9).

Marcello Malpighi kanserin ilk mikroskobik olarak incelemesini (1628-1694)

yapmıştır. Günümüzde bilinen kanser çeşitlerinin çoğunu Morgagni (1682-1771)

tanımlamış, primer ve sekonder tümörleri birbirinden ayırmıştır.

1875 yıllarında embriyoner teoriyi öncelik olarak alan Conheim kanser

etiyolojisini açıklamıştır. Embriyoner teoride embriyo döneminde gelişimi

tamamlamayan hücreler embriyonel tohum olarak kalmakta ve uyaranların etkisi ile

4

değişime uğramadan çoğalmakta, bu çoğalan hücreler de kanser hücrelerini

oluşturmaktadır. Virchow da hücresel uyarılar teorisini geliştirmiş ve kanserin primer

bir hastalık olmadığını, kronik irritasyonlar sonucunda rejeneratif ve dejeneratif

değişiklikler göstererek hayatta kalan hücrelerin bağımsız gruplar oluşturarak

meydana geldiğini savunmuştur (9).

Kanserlerin tümü, DNA dizisindeki bazı anormalliklerle oluşmaktadır.

Kanserlerden %10-15’inin kalıtımsal olduğu, kalan kanserlerden %85-90’lık kısmının

ise hayat boyu hücrelerdeki DNA’nın, mutajenlere maruz kalması, hücre DNA’sındaki

hafif ilerleyici değişiklikler ve replikasyonda oluşan hatalar ile şekillendiği

düşünülmektedir (10). Oluşan mutasyonlardan bazıları, bulunduğu hücrenin

genişlemesini ve bu hücreden çoğalan bir kanser klonunun gelişmesini sağlar. Kanser

gelişmesindeki değişiklikler multifaktöryel olup, radyasyondan kalıtıma, bakterilerden

virüslara, çevresel faktörlerden kimyasallara ve beslenme alışkanlığına kadar birçok

faktör etmenler arasında suçlanmaktadır (11,12).

Kanser oluşumunda en yüksek role sahip 3 gen grubu bulunmaktadır. Bunlar

tümör baskılayıcı genler, DNA tamir genleri ve onkogenlerdir. Hücre çoğalmasını ve

farklılaşmasını sağlayan proto-onkogenler, artmış gen ifadesi, mutasyonlar, kromozal

yeniden düzenlemeler ve/veya gen duplikasyonları nedeniyle etkin hale gelip

onkogene dönüşebilirler. En çok bilinen onkogenler ise RAS, Erk, MYC gibi genlerdir

(5). Bir diğer önemli gen grubu, hasarlı DNA’yı onarmak üzere zorunlu proteinleri o

bölgeye getiren ve genin işlevinin tekrar kazanılmasını sağlayan tamir genleridir. DNA

tamir genlerinin diğer bir önemli işlevi; tamirin başarısız sonuçlanmasında hücrenin

apopitotik veya nekrotik yolakların yok edilmesini sağlamaktır. Ancak bu gen

grubundaki fonksiyon kayıpları hücrenin kansere dönüşmesinde sıklıkla karşılaşılan

bir durumdur. En sık bilinen DNA tamir genlerinden birisi olan BRCA geni;

fonksiyonunun bozulması nedeniyle meme kanserine yol açmaktadır (5).

2.1.1. Dünyada Kanser

Kanser dünyada ikinci en sık ölüm nedenidir ve 2018'de yaklaşık 9.9 milyon

ölüm kanser sebebidir. Dünyada en sık görülen kanserler; akciğer (2.09 milyon vaka),

göğüs (2.09 milyon vaka), kolorektal (1.80 milyon vaka), prostat (1.28 milyon vaka),

5

cilt kanseri (melanom olmayan) (1.04 milyon vaka) ve mide kanseridir (1.03 milyon

vaka). En sık ölümle sonuçlanan kanser tipleri akciğer (1.76 milyon ölüm), kolorektal

(862 000 ölüm), mide (783 000 ölüm), karaciğer (782 000 ölüm) ve göğüs (627 000

ölüm) olarak sıralanmaktadır (7).

2.1.2. Türkiye’de Kanser

Ülkemizde son yayınlanan resmi rakamlara bakıldığında bir yılda yaklaşık

96.200 erkeğin ve 67.200 kadının kanser tanısı aldığı tahmin edilmektedir (13). 2010-

2014 yılları verileri değerlendirildiğinde; kanser görülme sıklığında herhangi bir artış

ya da azalış olmadığı görülmektedir (Şekil 1).

Ülkemizde günde yaklaşık 450 kişi, yılda yaklaşık 163.500 kişi yeni kanser

tanısı almaktadır. Türkiye’deki kanser sıklığı Amerika ve Avrupa ülkelerine göre daha

düşüktür (2).

Şekil 1. Tüm Kanserler Yaşa Standardize İnsidans Hızlarının Cinsiyete Göre 2010-

2014 Yılları Arasındaki Dağılımı (Her 100 bin kişide yıllık teşhis edilen kanser

sayısı)

261,4275 277,7

267,9246,8

168,7182,2 188,2 186,5

173,6

0

50

100

150

200

250

300

2010 2011 2012 2013 2014

ERKEK

KADIN

İnsidans

6

2.2. Kanser Etiyolojisi

2.2.1. Çevresel Etmenler

Kanser etiyolojisindeki çevresel etmenler; sigara, alkol, ileri yaş, enfeksiyöz

ajanlar, fiziksel ajanlar(radyason, vb), kimyasal ajanlar ve ilaçlar, diyet ve

beslenmedir.

Sigara

Kanser etiyolojisindeki en önemli nedenlerden birisi sigaradır. Dünyada 2004

yılındaki verilere göre 7,4 milyon kanser hastasından hayatını kaybeden 1,6 milyon

kişinin sigara içtiği tespit edilmiştir (1). Sigara kullanımının akciğer, dil, dudak,

özofagus, larinks, pankreas ve serviks kanseri gelişiminde etkin olduğu gösterilmiştir.

Akciğer kanserlerinin etiyolojisinde en sık sebep (%70) sigaradır. Bunun yanında

tütün çiğneme de özofagus kanseri, pankreas kanseri ve tüm ağız kanserleriyle

ilişkilendirilmiştir (1,14)

Alkol

Alkolün sebep olduğu hastalıklar; kanser, kardiyovasküler hastalıklar ve

sindirim sistemi hastalıklarıdır. 2000-2010 yıllarında yapılan bir araştırmada alkol

kullanımının larinks, ağız boşluğu, farinks, karaciğer ve özefagus kanserlerinin

gelişme olasılığını arttırdığı gösterilmiştir (14). Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı

(IARC) ile Dünya Kanser Araştırma Fonu tarafından 2007 yılında yayınlanan

derlemede alkolün rektum, kolon ve meme kanseri riskini arttırdığı bildirilmiştir (14).

Yaş

Yaş artışı ile kanser görülme sıklığında artış izlenmektedir. Bu artış cilt ve

prostat kanserlerinde belirgin olarak görülmektedir. Bu ilişki farklı şekillerde

açıklanabilir. En önemli neden yaş ile kanser gelişimi için gerekli zamanın

sağlanmasıdır. Diğer nedenlerden birisi de ilerleyen yaş ile ortaya çıkan moleküler

değişikliktir. Ayrıca ilerleyen yaş ile organizmada gelişen bedensel değişiklikler de

kanser gelişimini indüklemektedir (15).

7

Enfeksiyöz ajanlar

Enfeksiyöz ajanlar gelişmekte olan ülkelerdeki kanserlerin %22’sinden;

sanayileşmiş ülkelerdeki kanserlerin %6’sından sorumlu tutulmaktadır. Karaciğer

kanserinde; Hepatit B, Hepatit C virüsleri, serviks kanserinde; Human Papilloma

Virus(HPV), mide kanserinde; Helikobakter pylori (HP), mesane kanserinde ise

Schistosomiasis enfeksiyonu en sık enfeksiyöz etkendir (15).

Fiziksel ajanlar

Cilt kanseri önlenebilen ve sık görülen kanser türlerindendir. Etiyolojisinde

fiziksel ajan olan ultraviyole ışınlar sorumlu tutulmaktadır. Fiziksel ajanlara bir diğer

örnek de iyonize ışınlardır. İyonize radyasyon ile kanser ilişkisi 1940‟lı yıllarda

radyologlarda lösemi tanılarının artışı ile ilişkilendirilmiş (16). Asbest, berilyum

tozları, silika gibi fiziksel ajanlar da özellikle çalışan sağlığında dikkat edilmesi

gereken kansere yol açan fiziksel ajanlardır. Gemi ve inşaat endüstrisinde kullanılan

asbest maruziyeti özellikle akciğer kanseri gelişiminde önemli bir etkendir. Saat

kadranı boyamasında kullanılan radyumlu boyalar dil, larinks, dudak olmak üzere bazı

kanser gelişiminde etkilidir (16).

Kimyasal ajanlar ve ilaçlar

Kimyasal ajanlar doğrudan ya da aktif metabolitine çevrilerek kanser

gelişiminde etken olmaktadır. Nitrojen mustard, nitrosonetil üre, benzilklorid

doğrudan etkili ajanlardır. Organik ürünlerden oluşan polisiklik aromatik

hidrokarbonlar gibi metabolitler dolaylı etkili ajanlara örnektir. Bu metabolitler

mangalda pişen etlerde, sigarada ve bacalarda bulunmaktadır (17). Karsinojen ilaçların

kullanımı da oldukça fazladır. Bu ilaçların kullanımında doz ayarı yapılmalı ve

karsinojen etkilerinin önüne geçilmelidir. Karsinojen ilaçlara örnek verecek olursak;

sisplatin, siklofosfamid, adriamisin (doxorubicin), androjenik steroidler,

dietilstilbesterol klorambusil, siklosporin-A ve tamoksifendir (17).

Diyet ve beslenme

Obezite; postmenopozal meme kanseri, endometriyum, pankreas, kolon, safra

yolları ve renal hücreli kanser riskini artırmaktadır. Obezite ve fazla kilonun

karbonhidrat ve yağ metabolizmasını etkileyerek immün fonksiyonlar, hormonlar,

8

hücre değişimi ve gelişiminden sorumlu faktörler ile kanser patogenezinde etkin

olduğu düşünülmektedir (18). Gereğinden fazla şeker alımı insülin seviyesi artışına ve

obeziteye yol açarak kanser gelişimini indükler. Benzer miktarlarda tuz tüketimi de

özellikle mide kanseri gelişimi riskini arttırmaktadır (19).

Yağlı hayvan gıdalarında, tütsülenmiş ya da tuzlanmış etlerde, salam,

hamburger, sosis ve sucuk gibi hazır gıdalarda kanserojen kimyasal birikiminin fazla

olması sebebiyle bu ürünlerle aşırı beslenmede kanser oluşma riski daha fazladır (20).

Yağ oranı düşük, lif oranı yüksek yiyeceklerle beslenme kanser riskini azalttığı için

önerilmektedir. Ayrıca kanserojen katkı maddeleri içeren yiyeceklerden de

kaçınılmalıdır.

Düzenli egzersizin kolon ve meme kanserine karşı koruyucu etkisine dair güçlü

kanıtlar bulunmaktadır. Bunun yanında düzenli fiziksel egzersiz; radyoterapi ve

kemoterapi alan hastalarda yan etkileri azaltmakla birlikte psikolojik durumu olumlu

yönde etkilemektedir. Hastanın yaşam süresine de katkıda bulunmaktadır. Kemoterapi

alan birçok kanser hastasında fiziksel aktivitenin azalması vücutta kas ve kemik

dokusunda zayıflamaya yol açar. Meme ve prostat kanserlerinde kullanılan hormonal

tedaviler vücutta yağ artışına, metabolik sendroma sebep olabilir, bu durumda

anabolik egzersiz çok etkindir (21,22).

2.2.2. Genetik Etmenler

Kansere neden olan etmenlerden birisi de genetik yatkınlıktır. Çocuklarda

görülen retinablastom ve bazı kanser çeşitlerinin sebebi genetik aktarımdır (23).

Yapılan çalışmalarda kanserli kişinin birinci ve ikinci derece akrabalarında kanser

oluşma riskinin normal populasyondan fazla olduğu gösterilmiştir (24–26).

Kanser gelişiminde etkin genler anti-onkogenler ve proto-onkogenlerdir. Bu

genler, tümör baskılayıcı genler olarak da bilinir. Proto-onkogenler; hücrelerin

büyüme, çoğalma, farklılaşma ile programlanmış hücre ölümü yani apopitoz yapmak

için aldıkları sinyalleri hücre membranından başlayarak çekirdeğe kadar sinyal

iletiminde görevli genlerdir. Proto-onkogenler; bir sebeple mutasyona uğrarsa

onkogenlere dönüşürler. Onkogenler ise kanser gelişimini indükleyen genlerdir.

Bilinen 100 civarında onkogen bulunmaktadır. Örnek olarak; src geni, erb geni, myc

9

geni, ras geni ve bel geni verilebilir (5). Tümör supresör genler mutasyona uğramış

hücreleri apopitozise yönlendirir. Tümör baskılayıcı genlerde oluşan fonksiyon

kayıpları kanser gelişimine neden olabilmektedir. Tümör supresör genlerden

başlıcaları Rb, p-53, kadherinler, CDK inhibitörleri, BRCA-1 ve BRCA-2’dir.

Merkezi sinir sistemi kanserleri, kolon kanseri, meme kanseri, AML(Akut Myeloid

Lösemi), ALL(Akut Lenfositik Lösemi), prostat kanseri, tiroid kanserleri,

nöroblastoma, osteosarkom etiyolojilerinde genetik faktörler bulunan kanserlere

örnektir (27,28).

2.3. Tarama Programında Yer Alan Kanserler

Tarama programları morbidite ve mortalitesi yüksek hastalıklarda, erken

dönemde hastalığı saptamak ve etkin tedaviyi yönetmek için oluşturulmaktadır.

Tarama testleri seçimi yapılırken testlerin etik, bilimsel ve maliyet etkin olmasına

dikkat edilmektedir (29).

Ülkemizde tarama programları dahilinde olan kanserler; kolorektal, meme ve

serviks kanseridir. Bu kanserlerin taranma sebebi sık görülmeleri, erken dönemde

tespit edilmeleri, tespit edildiklerinde tedavisinin yapılabilmesi ve taranma testlerinin

uygulanabilir ve maliyet düşük olmasıdır. 2014 verilerine göre Türkiye’de sık görülen

kanserlerin cinsiyete göre dağılımı Şekil 2 ve Şekil 3’te verilmektedir.

10

Şekil 2. Kadınlarda En Sık Görülen 10 Kanserin Yaşa Göre Standardize Edilmiş

Hızları (Türkiye Birleşik Veri Tabanı, 2014) (Dünya Standart Nüfusu, 100.000

Kişide) (13)

Şekil 3. Erkeklerde En Sık Görülen 10 Kanserin Yaşa Göre Standardize Edilmiş

Hızları (Türkiye Birleşik Veri Tabanı, 2014) (Dünya Standart Nüfusu, 100.000

Kişide) (13)

2.3.1. Kolorektal Kanser ve Tarama Stratejisi

Kolorektal kanserler, rektum ve kolonun iç yüzeyindeki hücrelerden

gelişmektedir. T.C. Sağlık Bakanlığı istatistiklerine göre sık görülen kanserler

11

içerisinde ilk beşte bulunmaktadır. Çoğunlukla 50 yaş sonrasında görülmekle birlikte

her yaş grubunda görülebilir. Yaş ortalaması 63 yaş civarındadır. Cinsiyetler arası

görülme sıklığı neredeyse eşittir (30). Etiyolojisinde birçok faktör etkilidir. Bunlar

içerisinde yaş, polipler, genetik bozukluklar, familyal adenomatöz polipozis (FAP),

aile öyküsü, daha önce kolorektal kanser tanısı almış olmak, inflamatuar bağırsak

hastalıklarına sahip olma, sigara kullanma, diyet bulunmaktadır (31,32). Kolorektal

kanserin belirtileri arasında; bağırsak alışkanlığında değişiklik, ishal, kabızlık,

dışkılama sonrasında tam boşaltamama hissi, normal dışkılamadan daha ince

dışkılama, dışkıda kan, spesifik olmayan abdominal rahatsızlık hissi (şişkinlik, gaz,

kramplar), istemsiz kilo kaybı, yorgunluk, halsizlik, bulantı, kusma bulunmaktadır

(32). Sık kullanılan tedavi yöntemleri; cerrahi tedavi, kemoterapi ve radyoterapidir.

Tümörün yerleşim bölgesine ve evresine göre tedavide değişik yöntemler

seçilmektedir (33).

Her yıl yaklaşık bir milyon kişi kolorektal kanser tanısı almakta ve 500.000

kişi kolorektal kanser sebebiyle ölmektedir. T.C. Sağlık Bakanlığı’nın 2007-2008

yılları arası kayıtlarına göre 12 ilin verilerinde, KRK görülme sıklığı diğer kanserler

içinde %7,8 ile kadınlarda üçüncü ve %7,5 ile erkeklerde dördüncü sırada yer

almaktadır.

Kolon tümörleri sinsi seyreder ve tanı anında hastalık genellikle ileri evrededir.

Adenomdan karsinoma ilerlemenin ortalama en az 10 yıl sürdüğüne inanılmaktadır

(34). KRK tanısı yalnız %40’lık bir grupta erken evrede yakalanmaktadır. Prognozu

tanı konulduğu andaki evreye bağlı değişiklik göstermektedir. Semptomlar

başlamadan tanı koyulabilmesi için toplum bilinçlendirilmeli ve 50 yaş üzerine

kişilerin tarama programlarına katılımı teşvik edilmelidir. Tarama ile kanser öncüsü

lezyonlar saptanarak erken evre tümörün tanınması sağlanabilmektedir. Yapılan

araştırmalarda tarama ve izleminin KRK mortalitesinde azalma sağladığı

gösterilmiştir (35,36).

Tarama programının başarılı olması için hekimlerin, yardımcı sağlık

personelinin ve hastaların bu konudaki farkındalığı artırılmalıdır (32). Dünya da

neredeyse tüm ülkelerde KRK tarama stratejileri değişiklik göstermektedir. Bunun

yanında aynı ülkedeki bilimsel kurullar bile farklı önerilerde bulunabilmektedir.

12

Amerika Birleşik Devletleri Koruyucu Hizmetler Çalışma Kolu (USPSTF)’nun 2008

yılında oluşturduğu rehberde KRK taraması; yılda bir gaitada gizli kan(GGK), 10 yılda

bir kolonoskopi ve 5 yılda bir sigmoidoskopi yapılmasını içermektedir (37). 2008

yılında Amerikan Gastroenteroloji Koleji (ACG) de yayınladığı rehberde KRK

taramasında yıllık GGK ve 5 yılda bir sigmoidoskopi ya da 5 yılda bir baryumlu kolon

grafisi ya da 5 yılda bir kolon BT(bilgisayarlı tomografi) ya da 10 yılda bir

kolonoskopi şeklinde önermiştir (38). Ocak 2010’da da National Comprehensive

Cancer Network (NCCN) bir panelle KRK tarama rehberini; yıllık GGK testi ve

ulaşılabilirlik durumunda 10 yılda bir kolonoskopi veya yıllık GGK ve 5 yılda bir

sigmoidoskopi şeklinde açıklamıştır (39). Ülkemizde ise tarama yöntemi olarak; 2

yılda bir GGK bakılması ve 10 yılda bir kolonoskopi çekilmesi önerilmektedir (30).

Tarama önerileri; ailede var olan KRK öyküsü, kişide inflamatuar bağırsak

hastalığı(İBH) veya daha önceden tanılı olmasına göre değişiklik göstermektedir.

GGK ve kolonoskopinin yanında sigmoidoskopi, baryumlu kolon grafisi gibi

görüntüleme yöntemleri de eklenebilir. Kişinin öyküsüne göre tarama yöntemleri ve

tarama zamanı spesifik seçilmelidir (30–32). Hedef tüm erkek ve kadınlarda 50

yaşında başlayan ve 70 yaşında biten toplum tabanlı taramadır (50 ve 70 yaş dahil

edilecek). GGK testi her iki yılda bir, kolonoskopi ise her 10 yılda bir tekrarlanır.

(40,41)

Birinci derece akrabalarında KRK, adenomatöz polip, Crohn Hastalığı ya da

kalıtsal polipozis, ülseratif kolit veya polipozis dışı sendrom öyküsü olan bireyler

yüksek riskli hastalar olarak kabul edilir. Bu gruplarda 40 yaş sonrası taramalara

başlanmalıdır (30).

Ulusal toplum tabanlı kolorektal kanser taramaları Aile Sağlığı Merkezleri

(ASM) ve Toplum Sağlığı Merkezleri (TSM) bünyesindeki Kanser Erken Teşhis,

Tarama ve Eğitim Merkezleri (KETEM) tarafından yürütülür. Halk Sağlığı

Müdürlüğünde, toplum tabanlı kolorektal kanser tarama çalışmalarının koordinasyon,

kayıt, izlem ve bakanlığa bildiriminden sorumlu birim Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar,

Programlar ve Kanser Birimidir (30).

13

Tarama için kullanılacak yöntemler:

Gaitada Gizli Kan Testi; Poliklonal veya monoklonal antikorlar kullanarak

gaitada hemoglobin varlığını gösterebilen bir yöntemdir, kullanılan antijenler sadece

insan hemoglobinine hassastır. Gıdalarla alınabilecek hayvan kaynaklı

hemoglobinlerle reaksiyona girmez ve yalancı pozitif sonuçlara neden olmaz. Numune

alımında KETEM veya ASM’ye başvuran kişilere GGK testi verilmektedir. Kişiler

evlerinde gaitalarının 3 farklı noktasına batırıp, 360 derece çevirerek hazırladıkları

numuneyi aldıkları merkeze en geç 2 gün içerisinde ulaştırmalıdır.

GGK testinin negatif olması, normal sonuçtur ve test örneğinde kan

bulunmadığı anlamına gelir. Normal sonuç, kolorektal kanser olmadığını veya ileride

asla olmayacağını garantilemez. Kişiye, 2 yıl sonra tekrar kolorektal kanser taraması

yaptırması söylenir.

GGK Testinin pozitif olması anormal sonuçtur ve dışkıda kan bulunmuş

olduğunu gösterir. Bu sonuç, kanser tanısı değildir; ancak kişinin kolonoskopi için

uzman hekimlerce değerlendirilmesi gerektiğini gösterir. Anormal sonucun nedeni

kolorektal kanserden çok, poliplerdeki kanama veya hemoroid gibi başka

hastalıklardan kaynaklanmış olabilir. Sonuç anormal çıkarsa, tedavi gerektiren bir

sorun olup olmadığını belirlemek için kalın kolonoskopi gerekir. Bunun için birey ileri

merkezlerdeki gastroenteroloji, genel cerrahi veya gastrointestinal cerrahi servislerine

yönlendirilir. Belirsiz sonuç, GGK testi için alınan örnekte, kan olup olmadığının net

olarak görülememesidir. Belirsiz sonuç kanser olmadığı anlamına gelmez, sadece

tekrar test yaptırılması gerektiğini gösterir. Sonuç belirsiz çıkarsa, iki-üç gün ara ile en

fazla iki kere daha GGK testi yapılır (30).

Kolonoskopi; Gaitada Gizli Kan Testleri tamamen negatif olsa da tarama yaş

grubundaki bireylerden tam bağırsak kolonoskopisi istenir. Yeterli bir kolonoskopide

tüm kolon segmentleri değerlendirilmiş olmalı ve şüpheli alanlardan biyopsi alınmış

olmalıdır. Kolonoskopi yeterli ve alınan biyopsilerde kansere rastlanmamışsa

kolonoskopi normal olarak değerlendirilmektedir. Yetersiz kolonoskopilerde takip

protokolüne ilgili uzman hekim karar vermektedir.

Tarama programına katılan bireylerin tüm testleri negatif olsa dahi; 10 yılda

bir kolonoskopi yapılmalıdır. Tüm bireylere 51 ve 61 yaşında olmak üzere toplam iki

14

kez kolonoskopi yapılmalıdır. Örneğin birey ilgili sağlık merkezine ilk kez 55 yaşında

gelmişse ve o güne kadar hiç kolonoskopi yaptırmamışsa, tarama amaçlı kolonoskopi

hemen istenir (30).

2.3.2. Meme Kanseri ve Tarama Stratejisi

Meme kanseri kadınlarda en sık görülen ve ölüme en sık neden olan kanserdir.

Kadınlarda görülen bütün kanserlerin yaklaşık %30’unu oluşturmaktadır. Görülme

sıklığı giderek artmaktadır. Dünyada yıllık 10 milyon kanser vakası teşhis edilmekte

ve bunların % 10’unu meme kanseri oluşturmaktadır (42). Dünyada 3 dakikada 1

meme kanseri tanısı konulmakta ve 11 dakikada 1 kadın meme kanseri nedeni ile

yaşamını yitirmektedir (43). Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (IARC) meme

kanserindeki artışa özellikle dikkat çekmektedir.(44)

Türkiye 2014 kanser istatistik verilerine göre 100.000 nüfusta %38,6 oranında

meme kanseri; kadınlarda sık görülen 10 kanser türü içinde ilk sıradadır (13). Meme

kanseri tanılı hastaların 10 yıllık surveyi evresine bakılmaksızın gelişmişlik seviyesi

yüksek ülkelerde %83 iken, gelişmişlik seviyesi düşük olan ülkelerde %53 olarak

bildirilmektedir (45). Gelişmiş ülkelerde uygulanan tarama mamografisi ile erken tanı

ve tedavi olanakları bulunduğu için gelişmemiş ülkelere göre ciddi bir fark oluşmuştur

(45). IARC tarafından yapılan bir çalışmada mamografinin meme kanserine bağlı

ölümlerin azaltılmasında oldukça etkili bir tarama yöntemi olduğu ifade edilmiştir. Bu

çalışmada meme kanseri tarama stratejileri değerlendirilmiş, özellikle yaş aralığı 50-

69 olan kadınların meme kanserine bağlı olan ölümlerinin %35,0 oranında

azaltıldığına dikkat çekmiştir (45).

Yaş aralığı ve uygulama zamanlarına dikkat edilirse topluma yönelik yapılan

mamografi çekiminin meme kanseri mortalitesinde ciddi azalma sağladığı birçok

çalışmada gösterilmiştir (45–49). Meme kanserinin mortalitesinde %30’luk bir azalma

sağlamak için taramalara olan katılım toplumun en az %70’ini kapsamalı ve

taramaların yıllarca sürdürülmesi gerekmektedir. Bunun yanında programın her

aşamasında kaliteli bir tarama güvencesi sağlanmalıdır. Meme kanseri için tarama

programlarının kalite güvencesi hakkında en kapsamlı kaynak, Avrupa Topluluğu'nun

çalışma grubu tarafından yayınlanmıştır (49). Meme kanserinde tarama programlarının

15

uygulanmasının mortalite üzerine etkilerini araştırmış pek çok çalışma mevcuttur.

Schopper ve Wolf ’ün yaptığı çalışmada, 50 yaş üzeri kadınlarda görülen meme

kanseri nedenli ölümleri diğer tarama yöntemlerine göre %16-36 oranında azalttığı

göstermiştir (49).

Meme kanserinin gittikçe daha genç yaşlarda görülmesi tarama programlarının

yaş aralığında değişiklik yapma zorunluluğunu doğurmaktadır (50). Topluma yönelik

yapılacak olan mamografinin hangi yaş gurubuna ve hangi sıklıkta çekilmesi

konusunda uluslararası kuruluşların farklı önerileri bulunmaktadır. Doğru yaklaşım,

her ülkenin kendi standartlarına göre şekillenmektedir (51).

Türkiye’de kadınlarda meme kanserine bağlı ölümlerin önüne geçmek amacı

ile ulusal tarama programını tüm nüfusa uygulayarak, olası meme kanseri vakalarını

klinik bulgular çıkmadan erken dönemde tespit etmek hedeflenmektedir. 40 yaş

sonrası kadınların meme kanseri taraması açısından iki yılda bir mamografi yaptırması

önerilmektedir. Mamografinin etkinliğini arttırmak için tarama yaptıran her kadına

doktor tarafından yılda bir klinik meme muayenesi de mutlaka yapılmalıdır.

Ülkemizde meme kanserine dikkat çekmek amacıyla 20 yaş ve üzeri tüm kadınlara

kendi kendine meme muayenesi yapmaları için danışmanlık verilmelmektedir (52).

Kendi kendine meme muayenesi: Daha çok gelişmemiş ve gelişmekte olan

ülkelerde tarama yöntemi olarak kullanılmaktadır. Birçok uzman KKMM teşvik

etmese de, kadınlarda meme farkındalığı, genel meme sağlığı ve meme

anormalliklerinde tıbbi yardım istemede kişileri teşvik etmektedir (53). KKMM; 20

yaşını geçen her kadının adetinin bittiği tarihten sonra ilk hafta içerisinde kendini

muayene etmesi önerilmektedir. Adet görmeyen kadınların da ayın belirli bir günü

kendilerini muayene etmeleri önerilmektedir. İlk olarak gözleyerek devamında elle

muayene tamamlanmaktadır.

Gözleyerek yapılan muayenede; belden yukarısı çıplak olacak şekilde bir

aynanın karşısına geçilir, her iki kol aşağı sarkacak şekilde bakılır ve kollar yukarı

kaldırılarak aynaya bakılır. Devamında her iki el bele bastırılarak ve

bastırılırken öne doğru eğilerek gözlemlenir. Bu pozisyonlarda her iki meme incelenir;

bu inceleme sırasında meme derisinde kalınlaşma, şişme, renk değişikliği, meme

başında kalınlaşma, kızarıklık veya yara olması, memede veya meme başında içeri

16

doğru çekinti olması, meme başlarının pozisyonlarında değişiklik, memenin şeklinde

değişiklik araştırılır. Elle yapılan muayenede; muayeneyi elin ikinci, üçüncü ve

dördüncü parmakların ön yüzleri kullanılır. Kişi düz bir yatağa uzanarak, hangi

taraftaki meme muayene edilecek ise o taraftaki elini ense altına yerleştirir ve diğer el

ile muayene yapılarak muayene tamamlanmaktadır.

Klinik meme muayenesi: Hekim tarafından gözlemlerek ve elle yapılan meme

muayenesidir.

Mamografi: Meme kanserinin asıl tarama yöntemidir. Meme dokusunu

röntgen ışınlarına maruz bırakarak görüntüleme elde edilmektedir. Tarama esnasında

her iki meme için de birisi medyolateral oblik (MLO), öteki kranyokaudal (CC) olmak

üzere ikişer poz film çekilmektedir (54). CC görünümünde, göğüs kaldırılır ve plaka

üzerine yerleştirilir ve yukarıdan kompresyon uygulanır. MLO görünümünde, göğüs

sıkıştırılır ve yandan görüntülenir. Meme pozisyonu önemlidir (55). Yanlış

konumlandırma, memenin bazı bölümlerinin görüş alanından çıkarılmasına yol

açabilir, bu da bir kanserin görülmemesini riske atmaktadır. Tarama filmleri iki ayrı

radyoloji uzmanı tarafından ve birbirlerinden habersiz olarak okunmalı, kişinin

izlenmesinde her iki radyoloji uzmanının önerilerine de uyulmalıdır (52).

Taramanın başarılı olabilmesi için toplumun %70 inin programa dahil edilmesi

ve her aşamada kalite güvencesi ilkelerine titizlikle uyulmalıdır. Ülkemizde hedef

popülasyon; 40-69 yaş arasındaki kadınlardır(40 ve 69 yaşlar dahil edilecektir). 2 yılda

bir tekrarlanmalıdır (52). Bu tarama programı ASM ve TSM bünyesinde hizmet veren

KETEM tarafından takip edilmektedir. Halk Sağlığı Müdürlüğünde, toplum tabanlı

meme kanseri tarama çalışmalarının koordinasyon, kayıt, izlem ve Bakanlığa

bildiriminden Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar, Programlar ve Kanser Birimi

sorumludur. ASM’de veya TSM’de (KETEM) tarama yaş aralığındaki kadınlar davet

edilerek meme kanseri ve mamografi çekimi konusunda gerekli bilgilendirme yapılır.

Kanser Dairesi’nce hazırlanılmış olan bilgilendirilmiş onam formları imzalatılır.

Kabul eden kişiler Türkiye Halk Sağlığı Kurumu veya Halk Sağlığı Müdürlüklerince

belirlenen şekilde, merkezlere gönderilir. Kişi bilgileri aile hekimliği bilgi sistemine

ya da TSM birimlerindeki (KETEM) kişisel dosyasına işlenir. Bu işlemleri ASM’lerde

ilgili aile hekimleri, TSM’lerde ise sorumlu hekimler takip eder (52). Mamografi

17

raporunun normal gelmesi durumunda kişi bilgilendirilir. Bu sonuç meme kanseri

olmadığını veya ileride asla olmayacağını garantilemez. Kişinin 2 yıl sonra tekrar

meme kanseri taraması yaptırması gerekmektedir (52).

Mamografi raporunda bir patoloji olduğunun raporlanması durumunda, kesin

kanser tanısı koyulmaz, ancak kişinin tekrar değerlendirilmesi gerekir. Kesin teşhisin

konulabilmesi için memenin daha ayrıntılı bir şekilde muayene edilmesi ve gerekirse

biyopsi yapılması gerekir. Bunun için birey ileri merkezlerdeki Genel Cerrahi

uzmanlarına yönlendirilir. Hastaların sevk edilecekleri yerler ve merkezlerin kalite

standartları açısından denetimleri Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kanser Dairesi’nce

belirlenir (52).

2.3.3. Serviks Kanseri ve Tarama Stratejisi

Kadınlarda sık görülen kanserler arasında serviks kanseri Türkiye’de 3. Sırada

yer alır (56). Serviks kanseri erken tanı ile tam kür sağlanabilen ve ölüm oranı azalan

bir kanserdir (57). Tarama programlarının sıkı uygulandığı ülkelerde serviks kanseri

görülme sıklığı 6.-10. sırada iken, gelişmekte olan ülkelerde 2. sıklıkta görülmektedir

(44). Serviks kanserine bağlı ölümlerin %78’i tarama programlarının daha az etkin

yapıldığı gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Bu istatistiksel veriler de serviks

kanserinde tarama programının ne kadar etkin olduğunu ve taramalar sayesinde ölüm

oranını anlamlı derecede düşürdüğünü göstermektedir (58). Dünyadaki 2018 yılı

serviks kanseri verilerine bakıldığında 569,827 yeni vaka saptanmış ve hastalığa bağlı

311,365 ölüm gerçekleşmiştir (59).

Serviks kanseri görülme sıklığı ve öldürme oranına bakıldığında son 50 yılda

tarama programları ve HPV aşılamaları sayesinde gelişmiş ülkelerde bu oranlar %75

azalmıştır (60,61). Türkiye’de, Sağlık Bakanlığı Kanser Dairesi 2014 verilerine göre

kadınlarda tüm kanserlerin yaşa göre dağılımları; 100.000’de 173,6 iken bu kanserler

içinde serviks kanserinin dağılımı 4,2’dir. Verilere göre 1 yıl içinde kadınlarda görülen

kanser olgusu sayısı yaklaşık 67203 iken; bu kanser olgularının 1548’i serviks

kanserini oluşturmaktadır (13). Uterin servikal kanser 2014 Türkiye verilerine göre

kadınlarda en sık görülen 10 kanserin içinde sonuncu sırada yer almaktadır (13).

18

Etyopatogenezi tamamen aydınlatılmış, önlenebilen tek kanser serviks

kanseridir (62). Koruyucu hekimliğin en önemli görevleri olan taramalar ele

alındığında, en büyük başarı oranı serviks kanserinin kontrolünde olduğu

bilinmektedir. Pap-smear sitolojisi, 1988'de kurulan standart değerlendirme Bethesda

Sistemi ve 2000'li yıllarda geliştirilen sıvı bazlı sitoloji ile diğer modifiye edilmiş

teknikler sayesinde yarım yüzyıldan fazla bir süredir standart serviks kanseri taraması

olarak ortaya çıkmıştır (63,64). Servikal karsinogenezde yüksek riskli HPV'nin rolü

tam olarak anlaşılması ve 1990'larda servikal hücre örneğinde HPV’nin tespit edilmesi

ile HPV DNA'nın moleküler testi, yavaş yavaş tek başına Pap-smear testinden daha

duyarlı hale gelmiştir (65). 2003’ten önce anormal sitoloji sonucu olan hastalara

alternatif bir tiplendirme yapmak için HPV testi önerilmiştir. Özellikle yüksek riskli

HPV tiplerinin enfektif bölgelerde saptanması sonucunda pap-smear ve HPV

genotiplemesinin testi önem kazanmıştır (65). Bununla birlikte 2009’da Hindistan’da

ve 2014’te yapılan ATHENA (Addressing the Need for Advanced HPV Diagnostics)

çalışması ile tek başına HPV testinin serviks kanseri tanısında olumlu etkisi olmadığı

saptanmıştır (66,67). Aynı yıl içerisinde Amerika’da çalışması tamamlanan HPV

tarama testi, FDA (Food and Drug Administration) tarafından onaylanarak birinci

basamak tarama testine katılmıştır (68). 2015 yılında bazı gelişmiş ülkeler tarafından

birinci basamak sitoloji ile birlikte HPV genotipleme testi serviks kanseri taramasına

dahil edilmiştir (69,70).

Tarih boyunca serviksin premalign skuamöz değişiklikleri hafif, orta veya

şiddetli servikal displazi olarak tanımlanmıştır. 1988 yılında Bethesda sınıflaması bu

terminoloji için tanımlanmıştır. Bu sistemde sitoloji ve histoloji için farklı

terminolojiler kullanılmıştır (71,72). Sitolojik bulgular "skuamöz intraepitelyal lezyon

(CIL)" ile, histolojik değişiklikler ise "servikal intraepitelyal neoplazi (CIN)" ile

tanımlanmıştır. CIN 1 düşük dereceli bir lezyondur. Epitelyumun alt üçte birinde hafif

atipik hücresel değişikliklere karşılık gelmektedir. İnsan papilloma virüsü (HPV)

sitopatik etkisi (koilositotik atipi) sıklıkla mevcuttur. CIN 2 yüksek dereceli bir lezyon

olarak kabul edilmektedir. CIN 3 yüksek dereceli bir lezyondur. Epitel kalınlığının

üçte ikisinden daha fazlasını kapsayan ciddi atipik hücresel değişikliklere atıfta

bulunur ve tam kalınlık lezyonları içermektedir (73,74). 2012 yılında LAST (Lower

Anogenital Squamous Terminology) projesi anogenital sistemin HPV ile ilişkili

19

skuamöz lezyonlarını tanımlamak için kullanılan terminolojide değişiklikler

yayınlamıştır. Önceki terminolojide yer alan CIN1 düşük dereceli skuamöz

intraepitelyal lezyon (LSIL), CIN2 veCIN3 ise yüksek dereceli skuamöz intraepitelyal

lezyon (HSIL) olarak tanımlanmıştır (74). İnsan papilloma virüsü (HPV), servikal

kanser ve kanserin başlıca etiyolojik ajanıdır (75,76). 100'den fazla HPV türü

vardır; yaklaşık 40 tipi anogenital epitelyuma özgüdür ve malign değişikliğe neden

olma potansiyeline sahiptir (77). HPV tipi, enfeksiyonun klinik belirtilerini ve virüsün

onkojenik potansiyelini belirlemektedir. HPV 6 ve 11 gibi düşük riskli tipler konakçı

genomuna entegre olmaz ve sadece düşük dereceli lezyonlara (CIN 1) ve iyi huylu

kondilomatöz genital siğillere neden olmaktadır (78). HPV 6 ve 11 düşük dereceli

lezyonların yüzde onunu ve kondilomatoz genital siğillerin yüzde doksanını

oluşturmaktadır. 16, 18, 31, 33, 45, 52 ve 58 gibi yüksek riskli HPV tipleri, yüksek

dereceli lezyonlar (CIN 2, 3), kalıcılık ve invaziv kansere ilerleme ile ilişkilidir, ancak

bu HPV tipleri düşük dereceli lezyonlarla da ilişkili olabilmektedir. HPV 16 ve 18

düşük dereceli lezyonların %25'ini, yüksek dereceli lezyonların %50-60'ını ve serviks

kanserlerinin %70'ini oluşturmaktadır (79).

20.yy başlarında “öksüz bırakan hastalık” olarak bilinen serviks kanseri her 5

kadından birinde görülmekte ve ölümcüldü. Bu şekilde adlandırılmasının sebebi ise

serviks kanserine yakalanan kadınların genellikle çocuk sahibi olması ve tanı sonrası

yıl içinde kaybedilmesiydi (62). Başarılı olarak uygulanan servikal smear taramaları

sayesinde birçok ülkede serviks kanserinin morbidite ve mortalitesinde yaklaşık %70

oranında azalma saptanmıştır. Bu oran özellikle gelişmiş ülkelerde daha belirgindir.

Gelişmekte olan ülkelerde ise tarama çalışmalarının sistematik ve yaygın şekilde

yapılamaması sonucunda serviks kanserine bağlı çok sayıda ölüm görülmektedir. Bu

yüzden günümüzde görülen serviks kanseri nedenli ölümlerin %90’ı gelişmemiş ve

gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir (80).

Servikal sitoloji ve HPV testi için hücre örnekleri spekulum muayenesi

sırasında elde edilmektedir. Servikal sitoloji örneklemesi geleneksel pap-smear ve sıvı

bazlı sitoloji olmak üzere iki farklı yöntemle yapılmaktadır. Her iki yöntem için de

hücreler, neoplazi için en büyük risk taşıyan alanı değerlendirmek üzere dönüşüm

bölgesinden (skuamokolumnar bileşke), serviksin dış yüzeyinden (ektoserviks) ve

servikal kanaldan (endoserviks) örnek alınmaktadır. Ektoserviksten alınacak örnek

20

için geleneksel yöntemde ahşap ya da plastik spatula kullanılırken; sıvı bazlı sitolojide

sadece plastik spatula önerilmektedir (81). Servikal örnekleme için endoservikal fırça

kullanılmaktadır. Fırça ile öncelikli olarak ektoserviksten sürüntü alınır, bu örnek alma

sırası oluşan kanama kontrolünde önemlidir. Devamında endoservikse fırça sokulur ve

5 tur çevirilerek örnek alma işlemi tamamlanmaktadır (82). Geleneksel pap-smear

yöntemi ile alınan örnekler lam üzerine yayılır ve fiksatör sprey aracılığı ile sabitlenir.

Sprey fiksatifleri kullanılırsa, hücrelerin itici gaz tarafından bozulmasını önlemek için

sprey lamdan en az 10 inç uzakta tutulmalıdır. Sıvı bazlı ince tabaka sitolojisi için,

alınan örnek sıvı bir fiksatif çözeltisine yerleştirilir ve çözeltide on kez kuvvetlice

döndürülerek hazırlanmaktadır. HPV testi için de sıvı bazlı sitolojide alınan örnek

kullanılmaktadır (83).

Serviks kanseri için en uygun tarama sıklığı hala net olarak tanımlanmamıştır.

Fakat birçok çalışmada yıllık sitoloji örneği taramak yerine üç yılda bir yapılacak

incelemenin daha az yanlış pozitif sonuç ve işlem anlamına geldiği belirtilmektedir.

30 yaş sonrasında HPV testi ve sitolojinin birlikte uygulanması ve beş yılda 1 olarak

tekrarlanması önerilmektedir (84,85). Serviks kanseri hızlı ilerlemeyen kanser olduğu

için 65 yaş sonrası kişilerde tekrarlayan negatif Pap-smear ve risk artışı görülmemesi

durumunda tarama tekrarları önerilmemektedir (86). Ülkemizde tarama programı

kapsamında 30-65 yaş arası kadınlar; 3 yılda 1 defa sadece pap-smear ile ya da 5 yılda

1 defa HPV ile birlikte Pap-smear ile taranmaktadır (87).

Tüm dünya verileri ele alındığında serviks kanserinin taramasının

yaygınlaşması ile bu kansere bağlı olan ölümlerin azaldığı görülmektedir (88). Fakat

tarama sıklığının mortalite üzerine etkisi belirtilememiştir (89). Tarama sıklığı

hakkında farklı araştırmalarda en kısa sürenin 1 yıldan az, en uzun aralığın da 5 yıl

olduğu görülmüştür (90,91). Taramanın ne zaman sonlandırılması gerektiği hakkında

da herhangi kanıta dayalı öneri yoktur (92). Otuz yaş öncesinde ise taramanın faydalı

olup olmadığı tam net olmamakla birlikte bir araştırmada faydalı olarak gösterilmiştir

(92).

Servikal intraepitelyal neoplaziyi önlemede birincil koruma HPV’ye karşı

aşılamadır (93). Sekonder korunma CIN yerine serviks kanserine yöneliktir ve CIN'

21

pozitif kadınlar için, malign hastalığa ilerlemeyi önlemek amacıyla sık izlem ve tedavi

kullanılmaktadır (94).

2.3.4. Prostat Kanseri ve Klinik Yaklaşımı

Prostat kanseri, dünyada erkeklerde AC(akciğer) kanserinden sonra ikinci

sırada görülen kanser olup, öldürme hızı açısından da beşinci sırada yer almaktadır.

Ülkemizde hem tanı koyma hem de mortalite açısından akciğer kanserinden sonra

ikinci sırada olup kesin tanı biyopsi ile konulmaktadır. Prostat kanseri, genellikle

semptom olmadan ilerleyen ve düşük mortaliteli bir hastalıktır. Taramaya girecek

kişilerin verilecek tedavi morbiditesinin çok iyi değerlendirilip, tanıya yönelik

gereksiz işlemlerden ve tedaviden uzak durulması gerekmektedir. Prostat kanseri

taraması, prostat kanserini erken evrede teşhis ederek mortalite ve morbiditeyi

azaltmayı amaçlamaktadır. Taramanın toplum tabanlı (belirli bir yaş üzerindeki

sağlıklı erkeklerin tamamının taranması) olarak mı, oportünistik olarak mı (prostat

kanseri açısından risk faktörü taşıyan bireylerin taranması) yapılması gerektiği gerek

dünyada gerekse de ülkemizde tartışmalı konulardan birisini oluşturmaktadır.

Onkolojik ve ürolojik kılavuzlar ile güncel literatürler incelendiğinde prostat

kanserinin toplum tabanlı tarama ile mortalitesinin azalmadığı, bu şekilde bir tarama

uygulandığında kişilerin “aşırı” tanı ve tedavi almasına bağlı olarak zararlı etkilerin

arttığı gözlenmektedir. Bu sebeple oportünistik tarama benimsenmiştir. Prostat kanseri

için net bir risk faktörü bulunmamakla beraber; bugüne kadar belirlenmiş en önemli

risk faktörleri ileri yaş ve aile öyküsüdür.

Genellikle semptom vermeyen prostat kanserinde sık görülen semptomlar;

idrar yaparken yanma veya ağrı, idrarda kan görülmesi, semende kan görülmesi, alt

karın bölgesinde, kalçada veya sırtta devam eden/geçmeyen ağrıdır.

Prostat kanserinde oportunistik tarama şu şekilde uygulanmaktadır;

1. Yaşı 50 veya üzerinde olup herhangi bir alt üriner sistem semptomuyla

hekime başvuran,

2. Yaşı 50 veya üzerinde olup hiçbir semptomu olmayan ama kişisel olarak

prostat kanseri taraması isteyen,

22

3. Yaşı 40 veya üzerinde olup ailesinde (birinci ve/veya ikinci derece

akrabalarında) prostat kanseri ve/veya BRCA1 ve BRCA2 gen mutasyonu*

öyküsü olan,

4. Yaşı 75’in üzerinde olmayan ve/veya yaşam beklentisi 15 yıldan uzun olan,

5. Yaş sınırı gözetmeksizin parmak ile rektal muayenede kanser şüphesi olan

bireylerin taranmasını amaçlamaktadır. Taramada normal değerler

saptanan hastalarda bir sonraki kontrol 2 yıl sonra, aile öyküsü olanlarda 1

yıl sonra olmalıdır.

23

3. GEREÇ VE YÖNTEMLER

3.1. Araştırmanın Modeli

Bu araştırma kapsamında Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi,

Isparta merkez KETEM ve ASMler başta olmak üzere tüm Türkiye’de kanser

taramalarına katılımı arttırmak için mobil uygulama hazırlanmıştır. Kesitsel ve

tanımlayıcı bir araştırmadır.

Çalışma için Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Girişimsel Olmayan

Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 25.04.2017 tarihli 72867572.050.01-74826 karar

numaralı onay alınmıştır (Ek-1). Çalışmanın birinci basamak sağlık kuruluşlarında

yapılabilmesi için Isparta İl Sağlık Müdürlüğü’nden 23.10.2019 tarihli ve

80565742/799/750 sayı numaralı onay alınmıştır (Ek-2). Ayrıca gidilen KETEM ve

ASM çalışanlarından sözel olarak izin alınıp, işleyişin aksamamasına dikkat edilerek

kişilere uygulama tanıtımı yapılmıştır.

3.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi

Türkiye’de Ulusal Kanser Tarama Standartları Programında olan meme,

serviks ve kolon kanserinin tarama programlarındaki yaş grubu hedef alınmıştır.

Çalışmamızın mobil bir uygulama olması ve mobil marketlerden kolay ulaşılması

sebebiyle; uygulamayı indirenler içerisinden 20-70 yaş arası kadın ve erkekler

çalışmaya dahil edilmiştir. Araştırmanın evreni Isparta ili öncelikli tüm ülke olarak

belirlenmiştir.

3.3. Materyal-Metod

Yapılan bu sistemde hastalar ile iletişim; mobil cihazlar yani akıllı cep

telefonları ile sağlanmıştır. Mobil cihazlar sayesinde kanser tarama işlemleri için

yapılan bilgilendirmeler, hastaların vermiş olduğu kişisel bilgilere göre ayarlanmış

olup, kullanıcılara kişisel uyarılar gönderilmektedir. Mobil uygulamalar üzerine ayrıca

kanser taramaları ile ilgili ayrıntılı bilgiler, kendilerinin de yapabilecekleri testlerin

bilgileri ve öğretici videolar eklenmiştir. Uygulamaları kullanan kişilerin kanser

tarama zamanlarında telefon üzerinden bildirim şeklinde alacakları hastanelere, ASM

24

ve KETEM’lere gitmesi yönündeki uyarı mesajları masaüstü bilgisayardan

görülebilmektedir.

Isparta ili içerisinde KETEM ve uyumlu ASMlere başvuran kişilere birebir

uygulama anlatılmış olup, telefonunda internet ve hafıza problemi olmayan kişilere

indirme ve kayıt olma şekli gösterilmiştir. Yapılan mobil uygulama içerisine

tarafımızca hazırlanan ve 7 sorudan oluşan anket, kullanıcıların gönüllülük esasına

dayanarak doldurulmuştur. Araştırmaya; uygulamaya kayıt olup anketi doldurmayan

kişiler bildirim gönderilerek çalışmaya dahil edilmeye çalışılmıştır. Ancak bildirimlere

rağmen anketi doldurmayan ve veri toplama esnasında anket sorularını tam

cevaplamayan kullanıcılar çalışmadan çıkarılmıştır. Aile hekimlerinin hastalarına

verdikleri sözlü bilgilendirme işlemine ek olarak, yapılan bu sistemle hastalar ne kadar

uyum sağlayacak ve bu birimlere gidiş oranları ne kadar yükseleceği hakkında bilgiler

alınarak çalışmanın tamamlanması planlanmıştır.

Uygulamanın geliştirilme esnasındaki kullanılan yazılımlar, kütüphaneler ve

donanımlar bu başlık altında anlatılmaktadır.

3.3.1. iOS ve Android Platformu

Apple firmasının üretmiş olduğu iPhone marka akıllı telefonlarının kullanmış

olduğu işletim sistemi iOS’tur. iPhone cihazlarına yazılım geliştirmek için iOS işletim

sistemiyle uyumlu olarak kodlama yapmak gerekmektedir. Apple firmasının

geliştiricilere sunmuş olduğu iOS yazılım geliştirme kiti kullanılarak yazılım

geliştirilmiştir. iOS için güncel yazılım dili swift’tir. 2016 yılının son çeyreğinde

duyurulan swift3 yazılım dili şu anda en güncel swift dilidir. Kodlama işlemi için ise

Xcode editörü kullanılmıştır.

Android işletim sistemi dünya üzerindeki kullanıcıların büyük çoğunluğunun

kullanmış olduğu başta LG, Samsung, HTC, Sony gibi firmaların da üretmiş olduğu

birçok akıllı cep telefonunun kullandığı, Google firmasının desteklediği bir sistemdir.

Android bir sisteme geliştirilecek olan bir uygulama için kullanılacak dil Java yazılım

dilidir. Birçok editörde kodlama yapma seçeneği olsa da en yaygın olarak kullanılan,

kullanıcı desteği yüksek olan editör Android Studio editörüdür. Bu çalışmada android

platform için Android Studio editörü kullanılmıştır.

25

3.3.2. Masaüstü Uygulaması

Hastalardan gelen verilerin takibi ve uygulamalar üzerindeki verimlilik üzerine

yapılacak analiz işlemleri için yapılan masaüstü yazılımı Visual Studio editöründe C#

dili ile geliştirildi. C# dili Microsoft firmasının ortaya çıkardığı güçlü bir programlama

dilidir. Yazılım geliştirilen editör de Visual Studio editörüdür.

3.4. Yöntem

Geliştirilen sistemin mimarisi şekil 4’te gösterilmektedir. Sistemin

gerçekleştirilebilmesi için öncelikle tarafımızca mobil uygulamada gösterilmek üzere,

mobil uygulama ile kullanıcılardan alınmak istenen dökümanlar ve bilgiler

oluşturuldu. Sonrasında, gereksinimlere göre mobil uygulamalar hazırlandı ve mobil

marketlere yükleme işlemi yapıldı. Uygulamaları indirerek akıllı telefonlarına

yükleyen kullanıcılar, uygulama doğrultusunda yapması gerekenleri yapıp

yapmadıkları bilgileri de geliştirilen masaüstü yazılım ile takibe alındı.

26

Şekil 4. Sistem Mimarisi

3.4.1. Mobil Uygulama İçin Gerekli Olan Verilerin Hazırlanması

Bu uygulama için kullanılacak olan bilgiler T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye

Halk Sağlığı Kurumu Türkiye Kanser Kontrol Programından alınmıştır.(2)

3.4.2. Sistem İçin Yazılımların Hazırlanması

Uygulamaların tamamında kendi özelliklerine göre tasarlanan veri tabanları

oluşturulmuştur. Sistem geliştirme aşamaları şekil 5’deki akış diyagramında

gösterilmektedir. Alt başlıklarda geliştirilen yazılım sistemleri hakkında detaylı

bilgiler verilmiştir.

27

Şekil 5. Sistemin Akış Diyagramı

3.4.2.1. Veritabanı Tasarımı

Mobil uygulamaların kanser taramasında ve etkinliğin değerlendirme

sisteminde kullanılması amacıyla hem kullanıcılar için hem de çalışmanın analizleri

için iki adet veritabanı geliştirilmiştir.

Mobil uygulamalarda kullanılan veritabanında kullanıcının mobil uygulamayı

yükledikten sonra uygulamadan verimli bir şekilde faydalanabilmesi için gerekli olan

kişisel bilgileri ve kanser ile ilgili bildirimlerini, uyarılarını alabilmesi için istenecek

28

bilgileri(Telefon numarası, Cinsiyet, Doğum yılı, Aile Öyküsü, Yaşadığı yer, Sigara

içme durumu, Eğitim durumu, Meslek, Kilo, Boy) kayıt altına alacak bir veritabanı

tasarlanmıştır. Tasarlanan bu veritabanı ile alınan veriler hem kişinin telefonunda

kayıtlı tutulmuş hem de uzak sunucuya gönderilmiştir. Mobil uygulama içerisinde

verilerin tutulması için, kullanımı kolay ve dinamik bir yapısı olan SQLite veritabanı

kullanılmıştır. Uzak sunucuda tutulan veritabanı ise MySQL veritabanıdır. Bu

veritabanı aynı zamanda çalışmada kullanılacak masaüstü uygulamanın da bir parçası

olmuştur.

3.4.2.2. Mobil Uygulamaların Geliştirilmesi

Uygulamaların içerisinde;

Kullanıcının gireceği kişisel bilgileri kaydetme ekranı,

Kanser teşhis ve tarama ile ilgili bilgilendirmeler ekranı,

Sağlık durumları hakkında onlara yönlendirici bildirimler ekranı.

Kullanıcının sağlık kurumlarına gittiğinde onlara, uyarıları dikkate

aldıklarını belirten bildirimler,

Girdiği yaş, cinsiyet ve kilo gibi bilgilere göre boy kilo endeksi

bilgilendirmeleri gösterebilen kısımlar bulunmaktadır.

Geliştirilen bu sistemde uygulamayı yükleyecek olan kullanıcılar yaş, cinsiyet

bilgilerine göre kanser bilgilendirmeleri alacaktır. Örneğin: Bayan bir kullanıcı; 20 yaş

üzerinde aylık kendi kendine meme muayenesi yapması, 40 yaş sonrasında ise 2 yılda

1 kere mamografi çektirmesi gerekmektedir. Uygulama bu bilgileri hesaplayarak

mobil uygulamayı kullanan kişiye kendi muayenesini yapma zamanının geldiğini ya

da 40 yaş üzerinde olduğunda sağlık kurumuna giderek mamografi çektirmesi

gerektiğini hatırlatacaktır. Bu işlem için akış diyagramı şekil 6’da gösterilmektedir.

29

Şekil 6. Mobil Uygulama – Masaüstü Uygulama Haberleşmesi Akış Diyagramı

3.4.2.3. Masaüstü Uygulamasının Geliştirilmesi

Mobil uygulamaların kanser taramasında kullanılması ve etkinliğinin

değerlendirme sisteminde kullanılan masaüstü uygulaması yazılımcılar tarafından;

mobil uygulamaları kullanan kullanıcıları görmek ve bildirimlere verilen yanıtları

kayıt altına alarak etkinlik ölçümünde kullanılmak üzere oluşturulmuştur. Projede

amaçlanan bu sistemin gerçekleştirilmesinden sonra, kullanıcıların bildirimlerle

bilgilendirilip, kaçıncı bildirimden sonra taramaların yapıldığını tespit etmektir.

Sistemin başarısını masaüstü uygulamasına kaydedilen bildirim yanıtları

gösterecektir. Uygulama c# dilinde visual studio editöründe kodlanmıştır.

3.4.3. Veri Toplama Araçları

Araştırmada veri toplama aracı olarak tarafımızca hazırlanan 7 soruluk anket

formu uygulanmıştır. Ayrıca kullanıcıların kayıt bölümünde beyan ettikleri kişisel

bilgileri de çalışmada kullanılmıştır.

30

Uygulamanın içeriğinde kişisel bilgilerin bulunduğu ilk kayıt bölümü

bulunmaktadır. Bu bölümde kişilerin telefon numarası, eğitim düzeyi, yaşadığı yer,

mesleği, doğum tarihi, kan bağı olan kişilerde kanser öyküsü olup olmadığı, sigara

kullanım durumu, kilo ve boy sorgulanmıştır. Kayıt oluşturduktan sonra ulaşabileceği

anket formu da uygulamanın içerisinde yer almaktadır. Anket soruları ise şunlardır:

Soru1. Uygulama kanser taramalarını yaptırmada beni teşvik etti. (Evet/Hayır)

Soru2. Uygulama taramalar hakkında eksik bilgilerimi tamamladı. (Evet/Hayır)

Soru3. Bu uygulamayı kullanmaya devam edeceğim. (Evet/Hayır)

Soru4. Çevremdeki insanlara bu uygulamayı tavsiye edeceğim. (Evet/Hayır)

Soru5. Uygulama erken meme kanseri teşhisi almamı sağladı. (Evet/Hayır)

Soru6. Uygulama erken kolon kanseri teşhisi almamı sağladı. (Evet/Hayır)

Soru7. Uygulama erken serviks kanseri tanısı almamı sağladı. (Evet/Hayır)

3.4.4. Bağımlı ve Bağımsız Değişkenler

3.4.4.1. Bağımlı Değişkenler

Uygulama içerisinde bulunan anket soruları; evet ve hayır seçenekleriyle

sorgulanmıştır.

3.4.4.2. Bağımsız Değişkenler

Telefon numarası: Kullanıcıları kişisel olarak değerlendirmek amacı ile

telefon numarası alınmıştır.

Yaş: Kullanıcılara uygulanan anket cevaplarına göre değerlendirme yapılırken

ʺ20-40 yaş ve 40-69 yaşʺ şeklinde iki katagoride değerlendirilmiştir.

Eğitim Durumu: İlkokul, lise ve üniversite şeklinde 3 kategoride

değerlendirilmiştir.

Meslek: ʺİşçi, memur, ev hanımı, öğretmen, sağlık çalışanı ve serbest meslekʺ

olarak kategorize edilmiştir.

31

Aile öyküsü: Kullanıcılar arasında aile içerisinde (kan bağı olan) meme

kanseri, kolon kanseri ya da serviks kanseri tanısı almış birisi var mı

değerlendirilmiştir.

Boy: Kullanıcının öz bildirimi ile vücut kitle indeksi hesaplamada

kullanılmıştır.

Kilo: Kullanıcının öz bildirimi ile vücut kitle indeksi hesaplamada

kullanılmıştır.

3.4.5. Verilerin Değerlendirilmesi

Veriler tamamlandıktan sonra SPSS 22 (Statistical Program for Social

Sciences) paket program kullanılarak değerlendirmesi yapılmıştır. Kullanıcıların

tanımlayıcı bilgileri tablolarda sayı, yüzdelik dağılımları şeklinde verilmiştir.

Aritmetik ortalamalar standart sapma ve min-max değerler ile birlikte verilmiştir. Elde

edilen verilerin değerlendirilmesinde ki kare testi kullanılmıştır. Elde edilen

frekansların 5’ten küçük olması sebebiyle Fisher Exact Test uygulanmıştır. Bağımsız

gruplarda da t testi uygulanmıştır. Anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak alınmıştır.

3.4.6. Araştırmanın Güçlü Yanları

Araştırmamız ülkemizde yapılan e-Nabız ve aşı uygulaması göz önüne alınarak

geliştirilmiştir. Kanser taramaları hakkında hem bilgilendirme yapan hem de bildirim

gönderen bir uygulama olması yönüyle ülkemizde yapılan ilk uygulamadır.

Ülkemizde mobil uygulamaların sağlıkta kullanılabilir duruma getirilmesi

açısından örnek bir uygulama olmuştur. Kanser taramaları bilgi tutum ve davranışlar

ile ilgili ülkemizde ve dünyada birçok çalışma yapılmış olup, çalışma sonucunda bilgi

eksikliğinin tamamlanması gerektiği vurgulanmıştır. Uygulamamız içerisinde bulunan

bilgiler; kişilerin eksik ya da yanlış bilgilerinin değiştirilmesi ve tamamlanmasını

sağlamaktadır.

Uygulama sadece bilgilendirme yapmamakta aynı zamanda kişiye özel tarama

zamanlarını hatırlatmaktadır. Verilen cevaplara göre de hatırlatmalar devam ettiği için

kişi katılımını sürekli hale getirmektedir.

32

3.4.7. Araştırmanın Sınırlılıkları

Uygulamanın hazırlanması ve mobil marketlere güncellenerek yüklenme

süreci uzun sürmüştür. Özellikle İOS işletim sistemi olan Apple mobil market

kısmının kabul süreci prosedürlerden kaynaklı uzun zaman almıştır. Tez projesinin

sınırlı bir zaman diliminde yapılması zorunluluğu nedeniyle daha fazla kişi sayısı

azdır.

Kullanıcıların yüklemesi sağlanırken, bire bir görüşmeler de kişilerin telefon

hafızalarının yeterli olmaması sebebiyle yüklemede sıkıntılar yaşanmıştır.

Kullanıcı sayısında erkek popülasyonu daha azdır. Bunun sebebi erkek

popülasyonda kanser tarama programı yaş sınırının 50 olmasıdır. Ayrıca 50 yaş üzeri

kişilerde akıllı telefon bulunmaması da 50 yaş üzeri kullanıcı sayısının düşük olmasına

neden olmuştur.

Çalışmaya mobil market üzerinden ücretsiz ulaşım yapıldığı için uygulama

indirmesine birebir görüşme dışında müdahale edilememiştir. İndiren kişilerin kanser

tarama programına uygunluğu gözetilememiştir.

Çalışmanın etkinlik değerlendirmesi tarafımızca hazırlanan anket ile

yapılmıştır. Anket doldurma sayısı istenen düzeyde sağlanamamıştır.

Gönderilen bildirimlere yanıtın az olması nedeniyle kişilerin kanser

taramalarını yaptırıp yaptırmadıkları değerlendirilememiştir. Sadece anket sorularına

verilen cevaplar ile etkinlik değerlendirilmesi yapılabilmiştir.

33

4. BULGULAR

Çalışmanın etkinlik değerlendirmesi tarafımızca hazırlanan anket ile

yapılmıştır. Anket doldurma sayısı istenen düzeyde sağlanamamıştır. Çalışmamızda

kullanılan mobil uygulama indirme sayısı 1050 olmasına rağmen; uygulamaya kayıt

olan kişi sayısı 539, anket formunu dolduran kişi sayısı ise 344 olmuştur. Kayıtlı olup

anket formunu doldurmayan kişilere, uygulamanın marketlere yüklenmesinden

yaklaşık 4 ay sonra anket formunu doldurmaları için bildirim gönderimi yapılmıştır.

Bu bildirim gönderimine rağmen anket formunu dolduran kişi sayısı değişmemiştir.

Bu yüzden çalışmaya 344 kişi dahil edilmiştir.

Tablo 1. Kullanıcıların Sosyodemografik Özelliklerine Göre Dağılımı

Özellikler Ortalama ± standart sapma Min/Max

Yaş(yıl) 33,3 ± 11,5 20/71

Kilo(kg) 66,1 ± 15,1 34/132

Boy(cm) 165,1 ± 15,0 150/194

BMI(kg/m2) 23,9 ± 4,4 15,11/40,26

Özellikler n %

Cinsiyet

Erkek 142 26,3

Kadın 397 73,7

Eğitim durumu

İlkokul 44 8,2

Lise 68 12,6

Üniversite 427 79,2

Sigara içme durumu

İçmiyor 507 94,1

İçiyor 32 5,9

Meslek

Ev hanımı 106 19,7

Öğretmen 47 8,7

Sağlık çalışanı 192 35,6

İşçi 49 9,1

Memur 23 4,3

Serbest 122 22,7

BMI

Underweight 101 18,7

Normal 259 48,1

Obez 126 23,4

Morbid obez 53 9,8

34

Çalışmaya toplam 539 kişi dahil edildi. Katılımcıların yaş ortalamaları 33,3 ±

11,5 yıl, ağırlık ortalamaları 66,1 ± 15,1 kg, boy ortalamaları 165,1 ± 15,0 cm ve BMI

(Body Mess Index) ortalamaları 23,9 ± 4,4 kg/m2 olarak bulunmuştur. Katılımcıların

%26,3’ü (n=142) erkek, %73,7’si (n=397) kadın idi. Eğitim durumları dağılımları ise

%8,2’si(n=44) ilkokul, %12,6’sı(n=68) lise %79,2’si (n=427) üniversite mezunu

olduğu tespit edildi. Kullanıcıları %94,1’i (n=507) sigara kullanmıyor. Meslek

dağılımları %19,7’si (n=106) ev hanımı, %8,7’si (n=47) öğretmen, %35,6’sı (n=192)

sağlık çalışanı, %9,1’i (n=49) işçi, %4,3’ü (n=23) memur, %22,7’si (n=122) serbest

meslek çalışanı olduğu bulundu. Vücut kitle indeksine göre gruplandırılınca %18,7’si

(n=101) zayıf, %48,1’i (n=259) normal, %23,4’ü (n=126) obez, %9,8’i (n=53) morbid

obez olarak tespit edildi (Tablo 1).

Tablo 2. Kullanıcı Sayılarının Bölgelere Göre Dağılımı

Bölgeler n %

Akdeniz Bölgesi 386 71,6

Ege Bölgesi 50 9,2

İç Anadolu 23 4,5

Marmara 52 9,6

Karadeniz 10 1,8

Doğu Anadolu 13 2,4

Güneydoğu Anadolu 5 0,9

Kullanıcıların coğrafi bölgelere göre dağılımlarına bakılınca %71,6’sı (n=386)

Akdeniz Bölgesinde, %9,2’si (n=50) Ege Bölgesinde, %4’ü (n=22) İç Anadolu

Bölgesinde, %9,6’sı (n=52) Marmara Bölgesinde, %1,8’i (n=10) Karadeniz

Bölgesinde, %2,4’ü (n=13) Doğu Anadolu Bölgesinde, %0,9’u (n=5) Güneydoğu

Anadolu Bölgesinde yaşamaktaydı.

35

Tablo 3. Anket Sorularının Cevaplanma Durumları

Sorular n %

Soru 1.Uygulama kanser taramalarını yaptırmada beni teşvik etti.

Cevaplanmamış 195 36,2

Evet 332 61,6

Hayır 12 2,2

Soru 2.Uygulama taramalar hakkında eksik bilgilerimi tamamladı.


Evet 346 64,2

Hayır 18 3,3

Soru 3.Bu uygulamayı kullanmaya devam edeceğim.


Evet 348 64,5

Hayır 16 3,0

Soru 4.Çevremdeki insanlara insanlara bu uygulamayı tavsiye edeceğim.


Evet 348 64,5

Hayır 16 3,0

Soru 5.Uygulama erken meme kanseri tanısı almamı sağladı.


Evet 0 0

Hayır 345 64,0

Soru 6.Uygulama erken kolon kanseri tanısı almamı sağladı.


Evet 0 0

Hayır 364 67,5

Soru 7.Uygulama erken serviks kanseri tanısı almamı sağladı.


Evet 0 0

Hayır 364 67,5

Uygulama içerisinde bulunan anket sorularına verilen cevaplar tablo 3’te yer

almaktadır. (Tablo 3) ‘Uygulama kanser taramalarını yaptırmada beni teşvik etti.’

36

sorusunu kullanıcıların %36,2’si(n=195) cevaplamamış, %61,6’sı(n=332) evet yanıtı,

%2,2’si(n=12) hayır yanıtı vermiştir. ‘Uygulama taramalar hakkında eksik bilgilerimi

tamamladı’ sorusunu kullanıcıların %32,5’i(n=175) cevaplamamış, %64,2’si(n=346)

evet yanıtı, %3,3’ü(n=18) hayır yanıtı vermiştir. ‘Bu uygulamayı kullanmaya devam

edeceğim’ sorusunu kullanıcıların %32,5’i(n=175) cevaplamamış, %64,6’sı(n=348)

evet yanıtı, %3’ü(n=16) hayır yanıtı vermiştir. ‘Çevremdeki insanlara insanlara bu

uygulamayı tavsiye edeceğim.’ sorusunu kullanıcıların %32,5’i(n=175)

cevaplamamış, %64,6’sı(n=348) evet yanıtı, %3’ü(n=16) hayır yanıtı vermiştir.

‘Uygulama erken meme kanseri tanısı almamı sağladı’ sorusunu kullanıcıları %36’sı

(n=194) cevaplamamış, %64’ü(n=345) hayır cevabını vermiştir. ‘Uygulama erken

kolon kanseri tanısı almamı sağladı’ sorusunu kullanıcıları %32,5’i (n=175)

cevaplamamış, %67,5’i(n=364) hayır cevabını vermiştir. ‘Uygulama erken serviks

kanseri tanısı almamı sağladı’ sorusunu kullanıcıları %32,5’i (n=175) cevaplamamış,

%67,5’i(n=364) hayır cevabını vermiştir.

Tablo 4. ‘Uygulama Kanser Taramalarını Yaptırmada Beni Teşvik Etti.’ Anket

Sorusuna Verilen Yanıtın Sosyodemografik Özellikler İle Karşılaştırılması

Özellikler Ortalama ±

standart sapma Min/Max p

Yaş 33,30±11,55 20/71 0,260

BMI 23,9 ± 4,4 15,1/40,2 0,731

Sorulara verilen

yanıtlar Evet Hayır

p

Özellikler n % n %

Cinsiyet

Erkek 84 98,8 1 1,2 0,997

Kadın 248 95,7 11 4,3

Eğitim durumu

İlkokul 33 100 0 0

0,985 Lise 41 97,7 1 2,3

Üniversite 258 96 11 4

Sigara içme durumu

İçmiyor 303 96,2 12 3,8 0,195

İçiyor 29 100 0 0

37

Meslek

Ev hanımı 65 95,6 3 4,4

0,002*

Öğretmen 29 96,7 1 3,3

Sağlık çalışanı 154 98,1 3 1,9

İşçi 24 96 1 4

Memur 13 92,9 1 7,1

Serbest 47 94 3 6

BMI

Underweight 55 93,3 4 6,7

0,332 Normal 177 98,4 3 1,6

Obez 73 96,1 3 3,9

Morbid obez 27 93,2 2 6,8

*İstatistiksel olarak anlamlı

*Kikare Fisher Exact test uygulandı.

Kullanıcıların yaş ortalaması ile 1.soruya verilen cevapları arasında anlamlı bir

fark bulunamamıştır. (p=0,260)

Kullanıcıların BMI ortalamaları ile 1.soruya verilen cevaplar arasında anlamlı

bir fark bulunamamıştır. (p=0,731)

Kullanıcıların cinsiyetleri ile 1.soruya verdikleri cevaplar arasında anlamlı bir

fark bulunmamıştır. (p=0,997)

Eğitim durumu ilkokul, lise ve üniversite olan kullanıcıların ilk soruya

verdikleri cevaplar arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. (p=0,985)

Kullanıcıların sigara içme durumları ile 1.soruya verilen cevaplar arasında

anlamlı bir fark bulunamamıştır. (p=0,195)

Kullanıcıların 1.soruya verdikleri cevaplar ile meslekler arasında anlamlı bir

fark bulunmuştur. (p=0,002)

Kullanıcılar BMI’ye göre sınıflandırıldığında 1.soruya verdikleri cevap

arasında analamlı bir fark bulunamamıştır. (p=0,332)

38

Tablo 5. ‘Uygulama Taramalar Hakkında Eksik Bilgilerimi Tamamladı.’ Anket

Sorusuna Verilen Yanıtın Sosyodemografik Özellikler İle Karşılaştırılması

Özellikler Ortalama ± standart sapma Min/Max p

Yaş 33,3 ± 11,5 20/71 0,000*

BMI 23,9 ± 4,4 15,11/40,26 0,336

Sorulara verilen yanıt Evet Hayır

Özellikler n % n % p

Cinsiyet

Erkek 81 95,3 4 4,7 1,000

Kadın 265 95 14 5

Eğitim durumu

İlkokul 32 97 1 3

0,597 Lise 41 91,2 4 8,8

Üniversite 273 95,5 13 4,5

Sigara içme durumu

İçmiyor 314 94,6 18 5,4 0,386

İçiyor 32 100 0 0

Meslek

Ev hanımı 70 97,3 2 2,7

0,027*

Öğretmen 32 94,2 2 5,8


İşçi 26 92,9 2 7,1

Memur 14 100 0 0

Serbest 51 88 7 12

BMI


0,143 Normal 184 96,9 6 3,1

Obez 73 94,9 4 5,1

Morbid obez 28 96,6 1 3,4



39

Kullanıcıların yaş ortalaması ile 2.soruya verdikleri cevaplar arasında anlamlı

bir fark bulunmuştur. (p=0,000)

Kullanıcıların BMI ortalamaları ile 2.soruya verdikleri cevaplar arasında


Kullanıcıların cinsiyetleri ile 2. soruya verdikleri cevaplar arasında anlamlı bir


Eğitim durumu ilkokul, lise ve üniversite olan kullanıcıların ikinci soruya








Tablo 6. ‘Bu Uygulamayı Kullanmaya Devam Edeceğim.’ Anket Sorusuna Verilen

Yanıtın Sosyodemografik Özellikler İle Karşılaştırılması


Yaş 33,3 ± 11,5 20/71 0,044*

BMI 23,9 ± 4,4 15,1/40,2 0,130



Cinsiyet

Erkek 82 96,5 3 3,5 1,000

Kadın 266 95,4 13 4,6

Eğitim durumu

İlkokul 31 94 2 6

0,843 Lise 44 97,8 1 2,2

Üniversite 273 95,7 13 4,5

Sigara içme durumu

İçmiyor 316 95,2 16 4,8 0,379

İçiyor 32 100 0 0

Meslek

Ev hanımı 68 94,5 4 5,5 0,010*

40

Öğretmen 33 97,1 1 2,9


İşçi 27 96,5 1 3,5

Memur 14 100 0 0

Serbest 51 88 7 12

BMI


0,186 Normal 184 96,7 6 3,1

Obez 73 94,6 4 5,1

Morbid obez 29 100 0 0









Eğitim durumu ilkokul, lise ve üniversite olan kullanıcıların üçüncü soruya








41

Tablo 7. ‘Çevremdeki İnsanlara Bu Uygulamayı Tavsiye Edeceğim.’ Anket Sorusuna

Verilen Yanıtın Sosyodemografik Özellikler İle Karşılaştırılması


Yaş 33,3 ± 11,5 20/71 0,014*

BMI 23,9 ± 4,4 15,1/40,2 0,526



Cinsiyet

Erkek 81 95,3 4 4,7 0,772

Kadın 267 95,7 12 4,3

Eğitim durumu

İlkokul 31 94 2 6

0,652 Lise 42 93,4 3 6,6

Üniversite 275 96,2 11 3,8

Sigara içme durumu

İçmiyor 316 95,2 16 4,8 0,379

İçiyor 32 100 0 0

Meslek

Ev hanımı 68 94,5 4 5,5

0,010*

Öğretmen 32 94,2 2 5,8


İşçi 26 92,9 2 7,1

Memur 14 100 0 0

Serbest 52 89,7 6 10,3

BMI


0,027* Normal 186 97,9 4 2,1

Obez 71 92,3 6 7,7

Morbid obez 29 100 0 0



42







Eğitim durumu ilkokul, lise ve üniversite olan kullanıcıların dördüncü soruya







arasında anlamlı bir fark bulunmuştur. (p=0,027)

43

5. TARTIŞMA

Mobil uygulamaların kanser taramalarında kullanılması ve etkinliğinin

değerlendirilmesi adlı çalışmamızda amacımız; telefon üzerinden gönderdiğimiz

bildirimler aracılığıyla kişilerin kanser taramalarına katılımı artırılabilir mi sorusuna

cevap bulmak, mobil uygulama içerisinde oluşturulan bilgiler ile de kişilerin bilgi

seviyesini arttırmaktı. Çalışmada hedeflenen mobil uygulama içerisinde yer alan genel

bilgiler ile kişilerin bilgi eksikliğini tamamlamak, gönderilen bildirimlerle de tarama

programlarına katılımlarını sağlamaktı.

Kanser tarama konusunda kişilerin farkındalıklarını bilgi, tutum ve

davranışlarını değerlendirmek ve sağlığı geliştirmek için birçok çalışma yapılmıştır.

Patnode CD ve arkadaşlarının Amerika’da yaptığı sağlıklı beslenme ve fiziksel

aktivite müdahalelerinin yapıldığı çalışmada katılımcılara web sitesi ve özel telefon

danışmanlığı yapılmış ve katılımcıların %70’i çağrıya yanıt vermiş, %23’ü web

sitesini ziyaret etmemiş, %6’sı web sitesini 1 kez ziyaret etmiş, %31’i 2 ile 10 kez

ziyaret etmiş, %18’i 11 ile 20 kez ziyaret etmiş, %22’si ≥21 kez ziyaret ettikleri

gözlenmiştir. Yapılan bu müdahalelerin sağlıklı beslenme ve fiziksel aktivite üzerine

olumlu etkileri olduğu bulunmuş (95). Bizim çalışmamızda da 1050 kullanıcı

indirmesine rağmen sadece 539 kişi kayıt oluşturmuş, anket sorularını yanıtlayan ise

344 kişi olmuştur. Çalışmada bildirimler göndererek kişilerin cevaplarını

değerlendirmek hedeflenmiştir ancak gönderilen bildirimlere yalnız 30 kişi cevap

vermiştir. Bu yüzden bildirimlere verilen cevaplara göre analiz yapılamamıştır.

Free C. ve arkadaşlarının Londra’da yaptıkları çalışmada mobil teknolojinin

sağlık hizmet sunumundaki etkilerine bakılmış; sağlık hizmetleri ve tüketiciler

arasındaki iletişim için, SMS hatırlatıcılarının kliniğe devam etmenin arttırılmasında

faydası olduğu gösterilmiştir (96). Çalışmamızda da uygulanan anket sorularına

verilen cevaplara bakıldığında kullanıcıların %61,6’sı (n=332) uygulamayı kanser

taramalarını yaptırmada teşvik edici bulmuşlardır.

David B. Buller ve arkadaşlarının yaptığı sigara bırakmayı destekleme de akıllı

telefonlardaki mobil uygulama ile kısa mesajlaşmanın karşılaştırması çalışmasında;

18-30 yaş arası kişilerin %60’ı kısa mesajlaşma yerine mobil uygulamanın

bildirimlerini tercih etmiştir (97). Çalışmamızın mobil uygulama olması ve kişilerin

44

anket sorularında uygulanan taramalara katılımda etkin olduğunu düşünmeleri bu

çalışmayı desteklemektedir.

OA O’brien ve arkadaşlarının ‘Sağlıklı Gebelerde Teknoloji Destekli Diyet ve

Yaşam Tarzı Müdahaleleri’ hakkında yaptıkları meta analizde mobil uygulamalar ile

yapılan girişimlerin maternal ve fetal komplikasyonlar hakkında bir etkisi

gösterilememiş ancak gebelikte kilo alımı ve sağlıklı yaşam tarzı üzerine olumlu

etkileri olduğu bildirilmiştir (98). Bizim çalışmamızda ankette yer alan erken kanser

tanısı aldım sorularına çalışmanın sınırlılıkları nedeniyle olumlu yanıt alınamamıştır.

Mobil uygulama sayesinde kimseye erken tanı koyulmamasına rağmen kişilerin

%61,6’sı uygulamanın kanser taramalarını yaptırmada teşvik edici olduğunu

belirtmiştir.

Tekpınar H. ve arkadaşlarının 2008’de Antalya’da yaptıkları çalışmada aile

hekimliği polikliniğine başvuran kişilerin kanser taramaları hakkında bilgi, tutum ve

davranışları incelenmiş ve hastaların kanser taramaları hakkındaki bilgi düzeyleri

düşük bulunmuştur (99). Bayçelebi G. ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada

Trabzon’daki halkın çoğunluğunun kanser erken tanısıyla ilgili bilgilerinin eksik

olduğu görülmüştür (100). Erdem S. ve arkadaşlarının Düzce ilinde yaptıkları

çalışmada katılımcıların kanser ve kanser tarama hakkında bilgi düzeylerinin oldukça

düşük olduğu bulunmuştur (101). Açıkgöz A. ve arkadaşlarının Dokuz Eylül Tıp

Fakültesi’nde yaptıkları çalışmada kadınların kanser hastalığının belirtileri, kanser

erken tanı ve taramaları konusunda yeterince bilgiye sahip olmadıkları belirlenmiştir

(102). Ersin F. ve arkadaşlarının kadın sağlık çalışanlarında uyguladıkları anket

sonucunda serviks kanseri hakkında çalışanların bilgi seviyesinin eksik olduğunu

belirtmişlerdir (103). Özçam H. ve arkadaşları kadın sağlık çalışanlarının meme

kanseri, serviks kanseri ve diğer tarama testlerini yaptırmaya ilişkin davranış ve

tutumlarını incelemiş ve özellikle serviks kanseri taraması açısından sağlık

personelinin kendi öz bakımlarıyla ilgili tutumları yetersiz bulunmuştur (104).

Ramatuba H. ve arkadaşlarının Afrika’da yaptıkları çalışmada, çalışmaya katılanların

serviks kanseri ve taraması hakkında eksik bilgileri olduğunu tespit etmişlerdir (105).

Çalışmamızda uyguladığımız anket sorusuna verilen yanıtlara göre kullanıcıların

%64,2’si kanser taramaları hakkındaki bilgi eksiklerinin uygulama sayesinde

tamamlandığını belirtmişlerdir.

45

Şahin ve arkadaşlarının Aydın merkez ilçede yaptıkları bir çalışmada aile

hekimliği polikliniğine başvuran kişilerin kolorektal kanser taraması hakkında

bilgilerinin yetersiz olduğunu ve bu yüzden kanser taramalarını yaptırmadıkları

sonucuna ulaşmışlardır (106). Pehlivanoğlu ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada aile

hekimliği polikliniğine başvuran kadınlarda jinekolojik muayene olanların Pap Smear

testi yaptırma oranları, jinekolojik muayene yaptırmayanlara göre istatistiksel olarak

anlamlı derecede yüksek olarak bulunmuştur (107). Bilgi eksikliğinin kanser

taramalarını yaptırmada etkisi vardır; mobil uygulamamız içerisinde yer alan genel

bilgiler ile bu eksikliği gidermek amaçlanmıştır. Çalışmamızda kullanıcılar(n=346)

bilgi eksiklerini uygulamanın giderdiğini anket soruları ile belirtmişlerdir.

Bickmore TW. ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada birinci basamaktan

kontrol edilebilen dijital bir egzersiz programı ile yaşlı hastaların günlük fiziksel

aktiviteleri kısa vadede arttırılmıştır. Fakat uzun vadeli geri bildirimde artış olmadığı

tespit edilmiştir (108). Çalışmamızda da kullanıcıların kısa vadeli takibi mümkün

olmuştur. Uzun vadeli geriye dönük bakıldığında bildirimlere cevap verme

durumlarına göre uygulamanın kanser tarama katılımına katkısı ölçülememiştir.

Kaya C. ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada sağlık çalışanlarının ulusal

kanser taramaları hakkında bilgi eksikliğinin olduğu aynı zamanda tarama programına

katılımlarının da az olduğu tespit edilmiştir (109). Çalışmamızda yer alan 153 sağlık

çalışanı da uygulamanın kanser taramaları hakkındaki eksik bilgilerini tamamladığını

ve kanser taramalarına katılımlarını arttırdığını belirtmiştir.

Yılmaz H. ve Aksıyürek H.’nin Bursa ilinde yaptıkları çalışmada kadınların

meme kanseri hakkında bilgi edinme kaynağı olarak görsel ve yazılı medya

kaynaklarını sağlık kuruluşlarından daha çok tercih ettikleri belirlenmiştir (110).

Kanser taramaları hakkında bilgi seviyesini arttırmada; teknolojik gelişmelerin

kişilerin tercihleri arasında önde geldiğini görmekteyiz. Çalışmamız mobil bir

uygulama ve bilgi eksiğini tamamlamada hazırlanan teknolojik bir kaynak olması ile

öne çıkmaktadır.

Kanser tarama programlarında kişilerin tanı alma süreci ortalama minimum 1 ay

sürmektedir (87). Yaptığımız çalışmada verdiğimiz uyarılar ile kişinin kanser taraması

yaptırması ve sonucunda tanı alması da belirli bir zaman alacaktır. Ayrıca bir kişinin

tanı alması o kişi için pozitif duygular geliştirmemektedir (111). Yeni kanser tanısı

46

alan kişinin uygulamayı açıp anket kısmında tanı aldığını belirtme ihtimali düşüktür.

Uygulamamızda yer alan kanser tanısı aldım şeklindeki ifade, bu durumlar göze

alındığında kısa bir zaman diliminde olması nedeniyle değerlendirilememiştir.

47

6. SONUÇ VE ÖNERİLER

Mobil uygulamaların kanser taramasında kullanılması ve etkinliğinin

değerlendirilmesi amacıyla yapılan çalışmamızda elde edilen sonuçlar aşağıdaki

gibidir:

Yapılan mobil uygulama, kanser taramasını yaptırmada meslek gruplarına

göre teşvik edici bulunmuştur. (p=0,002) Sağlık çalışanları (%98,1),

öğretmenler (%96,7) ve işçiler (%96) meslek grupları içinde ilk 3’te yer

almaktadır.

Kullanıcıların çoğunluğu kanser taramaları hakkında eksik bilgiye sahip

olduklarını belirtmiştir. (p=0,027) Çalışmaya katılan memurların tamamı,

ev hanımlarının %97,3’ü ve sağlık çalışanlarının %96,9’u uygulamanın

kanser taramaları hakkında eksik bilgilerini tamamladığını belirtmiştir.

Çalışmaya katılanlar mobil uygulamayı kullanmaya devam edeceklerini

belirtmişlerdir. (p=0,010) Meslek grupları içerisinde memurlar(%100),

sağlık çalışanları(%98,7) ve öğretmenler(%97,2) uygulamayı kullanmaya

devam edeceklerini belirtenler arasında ilk 3’te yer almışlardır.

Kullanıcılar mobil uygulamayı faydalı bulmuşlar ve çevresindeki kişilere

tavsiye edeceklerini belirtmişlerdir. (p=0,010) Memurların tamamı, sağlık

çalışanların %98,8’i ve ev hanımlarının %95,5’i tavsiye edeceklerini

belirtenler arasında ilk 3’te yer almaktadır.

BMI’ne göre kullanıcılar sınıflandırıldığında morbid obezlerin tamamı,

normal kiloluların %98,8’i uygulamayı çevresine tavsiye edeceklerini

bildirmiştir. (p=0,010)

Çalışmamızda elde edilen sonuçlar göz önüne alındığında önerilerimiz:

Kanser tarama ile ilgili ülkemizde eğitimlerin daha da artırılması, halka ve

aynı zamanda sağlık çalışanlarına da daha sık eğitimler düzenlenmesi

gerekmektedir.

Günümüz şartları göz önüne alındığında verilecek olan eğitimlerin

teknolojik, uygulanabilir ve sürekli olmalıdır.

48

Yapılacak bir mobil uygulamanın güvenirliğinin artırılması ve daha fazla

yüklenmesi açısından Sağlık Bakanlığı ile işbirliği yapılmalıdır.

Eğitim için geliştirilecek bir mobil uygulamanın reklamlarla ve kamu

spotlarıyla tanıtımı yapılmalıdır.

Sağlık uygulamalarının; sağlık çalışanlarına eğitimler verilerek tanıtımı

yapılmalı, bu sayede daha fazla kişiye doğru bilgi aktarımı sağlanarak iş

güç kaybını aza indirilmesine katkıda bulunulmaladır.

49

ÖZET

Mobil Uygulamaların Kanser Taramasında Kullanılması ve Etkinliğinin

Değerlendirilmesi

Kanser hem dünyada hem de ülkemizde önemli bir toplum sağlığı

problemidir.(2) Dünya sağlık örgütü (DSÖ)’ nün kanseri önlemek amacıyla kansere

yol açan risk faktörlerine karşı başlattığı eylem hareketleri tüm dünyada

uygulanmaktadır. Ülkemizde bu eylem hareketleri Türkiye Halk Sağlığı Kurumu’nun

kurulmasıyla güçlenmiş ve ivme kazanmıştır. Bu eylem hareketleri içinde risk

faktörlerine karşı mücadele (tütün, obezite) ve kanser tarama programları yer

almaktadır. Tarama programları ile hastalığın erken dönemde fark edilmesi ve bu

evrede tedavi edilmesi, geç teşhise göre hem daha kolay hem de daha az maliyetlidir.

Projede hedeflenen; uygulayıcıların kanser alanında güncel teknoloji ışığında

profesyonel, sürekli bir koruyucu sağlık hizmeti alabilmeleridir. Ayrıca kişilerin

kanser taramalarına olan farkındalığını artırmak, etkili bilgiye dayalı karar verme

sürecini harekete geçirmektir. Bu sayede kişilerin bilginin tümüne hakim olarak daha

isabetli klinik kararlar alması ve tetkiklerini yaptırması sağlanacaktır.

Geliştirilen mobil uygulama öncelikli olarak Isparta merkezde mevcut olan

Aile sağlığı merkezlerinde (ASM) kayıtlı kişilere, yakın çevreye ve mobil

marketlerdeki ulaşımlar sayesinde indirilmesi sağlanmıştır. Kişiler uygulamayı

indirdikten sonra, cinsiyet, yaş, kilo, boy ve sigara içme durumlarını belirterek

uygulama içerisinde kayıt oluşturmuştur. Kilo ve boya göre vücut kitle oranı

hesaplanarak kullanıcılara ideal kiloya ulaşması için motive edici bildirimler

gönderilmiştir. Kilosu yüksek olan kullanıcılar belirli aralıklarla diyet ve egzersiz

konusunda teşvik edilmiştir. Sigara içme durumuna evet diyenler için sigarayı bırakma

yöntemleri hakkında bilgiler verilip, aralıklı uyarılarla sigarayı bırakması konusunda

farkındalık oluşturularak motivasyon bildirimleri gönderilmiştir. Kanser taramaları

için meme, serviks ve kolon kanserlerine yönelik ulusal kanser tarama programı göz

önüne alınarak; kişilerin tetkiklerini yaptırma zamanlarında bildirim gönderilmiştir.

Uygulama içerisinde yapılacak olan tetkikler hakkında detaylı ve anlaşılır bilgiler

verilmiştir.

Uygulama etkinlik değerlendirilmesi, uygulama içerisinde yer alan anket

sorularına verilen yanıtlar üzerinden yapılmıştır. Kullanıcılar mobil uygulamayı

kanser taramasını yaptırmada teşvik edici bulmuşlar(p=0,002), eksik bilgilerini

tamamladıklarını belirtmişler(p=0,027), uygulamayı kullanmaya devam

edeceklerini(p=0,010) ve çevresindeki kişilere önereceklerini belirtmişlerdir

(p=0,010). Gönderilen bildirimlere verilen yanıt yetersizliğinden uygulamanın, kanser

tarama programına katılımına etkisi değerlendirilememiştir.

Sonuç olarak daha bilinçli ve sağlıklı toplum için, kişilerin birincil koruma

kapsamında yer alan, kanser taramaları, tütün ve obezite mücadele uygulamaları

hakkında farkındalıkları artırılmalı, bilgilendirme ve uyarılarla tetkiklerin,

muayenelerin zamanında yaptırılmasını sağlanmalıdır. Sağlık Bakanlığı önderliğinde

geliştirilecek olan uygulamalar desteklenmeli ve daha çok kişiye ulaşım sağlanmalıdır.

Anahtar Kelimeler: Birincil koruma, kanser tarama, mobil uygulama

50

SUMMARY

Using Mobile Application in Cancer Screening and Evaluating the Effectiveness

Cancer is an important public health problem both in the world and in our

country (2). Action actions initiated by the World Health Organization (WHO) against

the risk factors leading to cancer are being implemented all over the world in order to

prevent cancer. This action moves our country, the Public Health Agency of Turkey 's

been strengthened with the establishment and has gained momentum. These actions

include the fight against risk factors (tobacco, obesity) and cancer screening programs.

Early detection and treatment of the disease with screening programs is both easier

and less costly than late diagnosis.

Targeted in the project; practitioners are able to receive professional,

continuous preventive health care in the light of current technology in the field of

cancer. In addition, to increase the awareness of people about cancer screening, to

activate the decision-making process based on effective information. In this way, it

will be ensured that people make more accurate clinical decisions and make

examinations by controlling all the information.

The developed mobile application has been downloaded primarily to the

registered persons in the family health centers in the center of Isparta, close to the

environment and access to mobile markets. After downloading the application, the

participants recorded their gender, age, weight, height and smoking status. By

calculating the body mass ratio according to weight and height, motivating

notifications were sent to the users to reach their ideal weight. Users who are high in

weight have been encouraged to diet and exercise at regular intervals. For those who

said yes to smoking status, information was given about smoking cessation methods

and awareness was given about intermittent cessation and motivation notifications

were sent. Considering the national cancer screening program for breast, cervical and

colon cancers for cancer screening; notifications were sent to the persons at the time

of their examinations. Detailed and understandable information about the

examinations to be performed within the application is given.

The evaluation of the application effectiveness was made through the answers

given to the survey questions in the application. The users found that the mobile

application was encouraging for cancer screening(p=0.002), stated that they had

completed their incomplete information(p=0.027), that they would continue to use the

application(p=0.010) and that they would recommend it to the people around them

(p=0.010). Due to lack of response to notifications, the effect of application on

participation in cancer screening program could not be evaluated.

As a result, awareness should be increased about cancer screening, tobacco and

obesity prevention practices within the scope of primary protection, and information

and warnings should be done in a timely manner. Applications to be developed under

the leadership of the Ministry of Health should be supported and access to more people

should be provided.

Keywords: Primary prevention, cancer screening, mobile application

51

EKLER

Ek 1. Etik Kurul Raporu

52

53

54

Ek 2. Isparta İl Sağlık Müdürlüğü İzin Raporu

55

56

57

KAYNAKLAR

1. Stewart B, Wild International Agency for Research on Cancer, WHO CP (eds. .

World Cancer Report 2014 [Online]. 2014.

2. Keskinkılıç B, Gültekin M, Karaca DAS, Öztürk C, Boztaş G, Karaca MZ, et al.

Ulusal Kanser Kontrol Planı 2013-2018 . 2016 sayfa:39-40

3. Bakanlığı S. e-Nabız | T.C. Sağlık Bakanlığı [Internet]. 2014 22 Ocak 2019

tarihinde erişilmiştir: https://enabiz.gov.tr/

4. Bakanlığı S. Aşı Karnesi [Internet]. 2014Ocak 2019 tarihinde erişilmiştir:

http://asikarnesi.com/

5. Baykara O. Kanser Tedavisinde Güncel Yaklaşımlar. Balıkesir Sağlık Bilim

Derg. 2016;5(3).

6. Fitzmaurice C, Allen C, Barber RM, Barregard L, Bhutta ZA, Brenner H, et al.

Global, regional, and national cancer incidence, mortality, years of life lost, years

lived with disability, and disability-adjusted life-years for 32 cancer groups, 1990

to 2015: A Systematic Analysis for the Global Burden of Disease Study Global

Burden. JAMA Oncol. 2017;3(4):524–48.

7. Plummer M, de Martel C, Vignat J, Ferlay J, Bray F, Franceschi S. Global burden

of cancers attributable to infections in 2012: a synthetic analysis. Lancet Glob

Heal. 2016 Sep;4(9):e609–16.

8. Hajdu SI. A note from history: Landmarks in history of cancer, part 1. Cancer.

2011 Mar 1;117(5):1097–102.

9. Elif A. Tıp tarihinde kanser ve lösemi Cancer and leukemia in the history of

medicine. Türk Onkol Derg. 2007;197–204.

10. Yokus B, Çakır DÜ. Kanser Biyokimyası. Divle Üniversitesi Veterinerlik

Fakültesi Derg. 2012;1(2):7–18.

11. Williams GM. DNA reactive and epigenetic carcinogens. Exp Toxicol Pathol.

1992;44(8):457–63.

12. Williams GM. Mechanisms of chemical carcinogenesis and application to human

cancer risk assessment. Toxicology. 2001 Sep 14;166(1–2):3–10.

13. Bakanlığı S. Türkiye Kanser İstatistikleri [Internet]. 2014 25 Ocak 2019 tarihinde

erişilmiştir: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kanser-db/istatistik/2014-

Rapor._uzuuun.pdf

14. Nelson DE, Jarman DW, Rehm J, Greenfield TK, Rey G, Kerr WC, et al.

Alcohol-attributable cancer deaths and years of potential life lost in the United

States. Am J Public Health. 2013 Apr;103(4):641–8.

15. WHO. WHO | Cancer prevention [Internet]. WHO. World Health Organization;

24 Ocak 2019 tarihinde erişilmiştir: https://www.who.int/cancer/prevention/en/

16. Markowitz S. Erratum to: Asbestos-Related Lung Cancer and Malignant

Mesothelioma of the Pleura: Selected Current Issues (Semin Respir Crit Care

Med 2015;36(3):334–346).

58

17. Vogel L. Fracking tied to cancer-causing chemicals. CMAJ. 2017 Jan

16;189(2):E94–5.

18. Renehan AG, Roberts DL, Dive C. Obesity and cancer: Pathophysiological and

biological mechanisms. Arch Physiol Biochem. 2008 Jan 10;114(1):71–83.

19. Kushi LH, Byers T, Doyle C, Bandera E V, McCullough M, McTiernan A, et al.

American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for

cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and

physical activity. CA Cancer J Clin.;56(5):254-81-4.

20. Sandhu MS, White IR, McPherson K. Systematic review of the prospective

cohort studies on meat consumption and colorectal cancer risk: a meta-analytical

approach. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2001 May 1;10(5):439–46.

21. Newton RU, Galvão DA. Exercise in Prevention and Management of Cancer.

Curr Treat Options Oncol. 2008 Jun 13;9(2–3):135–46.

22. WHO. WHO | National Cancer Control Programmes (NCCP) [Internet]. WHO.

World Health Organization; 2017 24 Ocak 2019 tarihinde erişilmiştir:

https://www.who.int/cancer/nccp/en/

23. Büyükdoğan M. Kolorektal Kanserlerde Genetik ve Etyolojik Faktörler. Selçuk

Tıp Derg. 2009;3(25):171–80.

24. Lynch HT, Watson P, Conway TA, Lynch JF. Clinical/genetic features in

hereditary breast cancer. Breast Cancer Res Treat. 1990 Feb;15(2):63–71.

25. Pharoah PD, Day NE, Duffy S, Easton DF, Ponder BA. Family history and the

risk of breast cancer: a systematic review and meta-analysis. Int J cancer. 1997

May 29;71(5):800–9.

26. Murff HJ, Spigel DR, Syngal S. Does This Patient Have a Family History of

Cancer? JAMA. 2004 Sep 22;292(12):1480.

27. Croce CM. Oncogenes and Cancer. N Engl J Med. 2008 Jan 31;358(5):502–11.

28. Hahn WC. Role of Telomeres and Telomerase in the Pathogenesis of Human

Cancer. J Clin Oncol. 2003 May 15;21(10):2034–43.

29. Cocharane AL, Holland WW. Validation of Screening Procedurs. Br Med Bull.

1978;25:3–8.

30. T.C.Halk Sağlığı Müdürlüğü. Kolorektal Kanser Tarama Programı Ulusal

Standartları [Internet]. 2017 28 Ocak 2019 tarihinde erişilmiştir:

https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/kanser-tarama-standartlari/listesi/484-kolorektal-

kanser-tarama-programı-ulusal-standartları.html

31. Çefle K. Kanser Genetiği [Internet]. 2009 25 Oack 2019 tarihinde erişilmiştir:

http://www.klinikgelisim.org.tr/eskisayi/kg22_3/9.pdf

32. Hislop G. Trends and risk factors for colorectal cancer | British Columbia Medical

Journal [Internet]. 2000 25 Ocak 2019 tarihinde erişilmiştir:

https://www.bcmj.org/articles/trends-and-risk-factors-colorectal-cancer

59

33. Colorectal Cancer Early Detection, Diagnosis, and Staging [Internet].25 Ocak

2019 tarihinde erişilmiştir: https://www.cancer.org/cancer/colon-rectal-

cancer/detection-diagnosis-staging.html

34. Winawer SJ, Fletcher RH, Miller L, Godlee F, Stolar MH, Mulrow CD, et al.

Colorectal cancer screening: Clinical guidelines and rationale. Gastroenterology.

1997;112(2):594–642.

35. Yang DX, Gross CP, Soulos PR, Yu JB. Estimating the magnitude of colorectal

cancers prevented during the era of screening: 1976 to 2009. Cancer. 2014 Sep

15;120(18):2893–901.

36. Cronin KA, Lake AJ, Scott S, Sherman RL, Noone AM, Howlader N, et al.

Annual Report to the Nation on the Status of Cancer, part I: National cancer

statistics. Cancer. 2018 Jul 1;124(13):2785–800.

37. Whitlock EP, Lin JS, Liles E, Beil TL, Fu R. Screening for colorectal cancer: a

targeted, updated systematic review for the U.S. Preventive Services Task Force.

Ann Intern Med. 2008 Nov 4;149(9):638–58.

38. Levin B, Lieberman DA, McFarland B, Smith RA, Brooks D, Andrews KS, et al.

Screening and Surveillance for the Early Detection of Colorectal Cancer and

Adenomatous Polyps, 2008: A Joint Guideline from the American Cancer

Society, the US Multi-Society Task Force on Colorectal Cancer, and the

American College of Radiology. CA Cancer J Clin. 2008 May 1;58(3):130–60.

39. Burt RW, Barthel JS, Dunn KB, David DS, Drelichman E, Ford JM, et al. NCCN

clinical practice guidelines in oncology. Colorectal cancer screening. J Natl

Compr Canc Netw. 2010 Jan;8(1):8–61.

40. Canadian Task Force on Preventive Health Care, Bacchus C, Dunfield L.

Recommendations on screening for colorectal cancer in primary care. CMAJ.

2016 Mar 15;188(5):340–8.

41. Wolf AMD, Fontham ETH, Church TR, Flowers CR, Guerra CE, LaMonte SJ,

et al. Colorectal cancer screening for average-risk adults: 2018 guideline update

from the American Cancer Society. CA Cancer J Clin. 2018 Jul;68(4):250–81.

42. Taşkın L. Doğum ve Kadın Sağlığı. Sistem Ofset Matbaacılık; 1998.

43. Özmen V. Breast Cancer in Turkey. Turkiye Klin Gen Surg - Spec Top.

2013;6(2):1–6.

44. IARC. GLOBOCAN 2012: Estimated Cancer Incidence, Mortality and

Prevalence Worldwide in 2012 v1.0 [Internet]. 2012 28 Ocak 2019 tarihinde

erişilmiştir: http://publications.iarc.fr/Databases/Iarc-

Cancerbases/GLOBOCAN-2012-Estimated-Cancer-Incidence-Mortality-And-

Prevalence-Worldwide-In-2012-V1.0-2012

45. Houssami N, Irwig L, Ciatto S. Radiological surveillance of interval breast

cancers in screening programmes. Lancet Oncol. 2006 Mar;7(3):259–65.

46. Humphrey LL, Helfand M, Chan BKS, Woolf SH. Breast cancer screening: a

summary of the evidence for the U.S. Preventive Services Task Force. Ann Intern

Med. 2002 Sep 3;137(5 Part 1):347–60.

60

47. Schopper D, de Wolf C. How effective are breast cancer screening programmes

by mammography? Review of the current evidence. Eur J Cancer. 2009

Jul;45(11):1916–23.

48. Aydıner, Aydan; Topuz, Erkan;Dinçer M. Meme Kanseri. Nobel Tıp Kitapevleri;

2003.

49. Perry N, Broeders M, de Wolf C, Tornberg S, Holland R, von Karsa L. European

guidelines for quality assurance in breast cancer screening and diagnosis. Fourth

edition--summary document. Ann Oncol. 2007 Oct 5;19(4):614–22.

50. Elmore JG, Armstrong K, Lehman CD, Fletcher SW. Screening for breast cancer.

JAMA. 2005 Mar 9;293(10):1245–56.

51. Tuncer A., Özgül N, Olcayto E, Gültekin M. Türkiye’de Kanser Kontrolü . 2007.

319-32 p.

52. Bakanlığı S. Meme Kanseri Tarama Programı Ulusal Standartları [Internet]. 2014

4 Şubat 2019 tarihinde erişilmiştir: https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/kanser-tarama-

standartlari/listesi/485-meme-kanseri-tarama-programı-ulusal-standartları.html

53. Siu AL. Screening for Breast Cancer: U.S. Preventive Services Task Force

Recommendation Statement. Ann Intern Med. 2016 Feb 16;164(4):279.

54. Balter S, Yaffe M. T utorial Physics of Mammography: Image Recording

Process1. 1990.

55. Muir BB, Kirkpatrick AE, Roberts MM, Duffy SW. Oblique-view

mammography: Adequacy for screening. Work in progress. Radiology.

1984;151(1):39–41.

56. Ferlay J, Shin H-R, Bray F, Forman D, Mathers C, Parkin DM. Estimates of

worldwide burden of cancer in 2008: GLOBOCAN 2008. Int J Cancer. 2010 Dec

15 ;127(12):2893–917.

57. Prof.Dr. Serdar Günalp. Temel Kadın Hastalıkları Ve Doğum Bilgisi. Ankara:

Güneş Kitapevi; 2014. sayfa:963-76

58. Tuncer A., Özgül N, Olcayto E, Gültekin M. Türkiye’de Kanser Kontrolü

[Internet]. Tuncer AM, editor. T.C Sağlık Bakanlığı; 2009. 51-63 p.

59. Globocan TC observatory. Age standardized (World) mortality rates, cervix uteri,

all ages [Internet]. 2018 23 Mayıs 2019 tarihinde

erişilmiştir:http://gco.iarc.fr/today

60. Quinn M, Babb P, Jones J, Allen E. Effect of screening on incidence of and

mortality from cancer of cervix in England: evaluation based on routinely

collected statistics. BMJ. 1999 Apr 3;318(7188):904–8.

61. Willoughby BJ, Faulkner K, Stamp EC, Whitaker CJ. A descriptive study of the

decline in cervical screening coverage rates in the North East and Yorkshire and

the Humber Regions of the UK from 1995 to 2005. J Public Health (Bangkok).

2006 Dec 1;28(4):355–60.

62. Muñoz N, Bosch FX, de Sanjosé S, Herrero R, Castellsagué X, Shah K V., et al.

Epidemiologic Classification of Human Papillomavirus Types Associated with

Cervical Cancer. N Engl J Med. 2003 Feb 6;348(6):518–27.

61

63. Mirnezami R, Nicholson J, Darzi A. Preparing for precision medicine. N Engl J

Med. 2012;366(6):489–91.

64. Baer A, Kiviat NB, Kulasingam S, Mao C, Kuypers J, Koutsky LA. Liquid-based

Papanicolaou smears without a transformation zone component: should clinicians

worry? Obstet Gynecol. 2002 Jun;99(6):1053–9.

65. Committee on Practice Bulletins-Gynecology. ACOG Practice Bulletin Number

131: Screening for cervical cancer. Obstet Gynecol. 2012 Nov;120(5):1222–38.

66. Wright TC, Stoler MH, Behrens CM, Sharma A, Zhang G, Wright TL. Primary

cervical cancer screening with human papillomavirus: End of study results from

the ATHENA study using HPV as the first-line screening test. Gynecol Oncol.

2015 Feb 1;136(2):189–97.

67. Sankaranarayanan R, Nene BM, Shastri SS, Jayant K, Muwonge R, Budukh AM,

et al. HPV screening for cervical cancer in rural India. N Engl J Med. 2009 Apr

2;360(14):1385–94.

68. FDA approves first HPV test for use with SurePath Preservative Fluid | FDA

[Internet]. 2016 31 Ocak 2020 tarihinde erişilmiştir: https://www.fda.gov/news-

events/press-announcements/fda-approves-first-hpv-test-use-surepath-

preservative-fluid

69. Chelmow D. Practice Bulletin No. 168: Cervical Cancer Screening and

Prevention. Vol. 128, Obstetrics and Gynecology. Lippincott Williams and

Wilkins; 2016. p. e111–30.

70. Huh WK, Ault KA, Chelmow D, Davey DD, Goulart RA, Garcia FAR, et al. Use

of primary high-risk human papillomavirus testing for cervical cancer screening:

Interim clinical guidance. Vol. 125, Obstetrics and Gynecology. Lippincott

Williams and Wilkins; 2015. p. 330–7.

71. Solomon D, Davey D, Kurman R, Moriarty A, O’Connor D, Prey M, et al. The

2001 Bethesda System: Terminology for reporting results of cervical cytology. J

Am Med Assoc. 2002 Apr 24;287(16):2114–9.

72. Jama. The 1988 Bethesda System for Reporting Cervical/Vaginal Cytological

Diagnoses. JAMA J Am Med Assoc. 1989 Aug 18;262(7):931–4.

73. Waxman AG, Chelmow D, Darragh TM, Lawson H, Moscicki A-B. Revised

terminology for cervical histopathology and its implications for management of

high-grade squamous intraepithelial lesions of the cervix. Obstet Gynecol. 2012

Dec;120(6):1465–71.

74. Darragh TM, Colgan TJ, Thomas Cox J, Heller DS, Henry MR, Luff RD, et al.

The lower anogenital squamous terminology standardization project for HPV-

associated lesions: Background and consensus recommendations from the

college of American pathologists and the American society for colposcopy and

cervical pathology. Int J Gynecol Pathol. 2013 Jan;32(1):76–115.

75. Millikan RC. Epidemiologic Evidence Showing That Human Papillomavirus

Infection Causes Most Cervical Intraepithelial Neoplasia. JNCI J Natl Cancer

Inst. 1994 Mar 2;86(5):392–392.

62

76. Khan MJ, Partridge EE, Wang SS, Schiffman M. Socioeconomic status and the

risk of cervical intraepithelial neoplasia grade 3 among oncogenic human

papillomavirus DNA-positive women with equivocal or mildly abnormal

cytology. Cancer. 2005 Jul;104(1):61–70.

77. De Villiers EM, Fauquet C, Broker TR, Bernard HU, Zur Hausen H.

Classification of papillomaviruses. Vol. 324, Virology. 2004. p. 17–27.

78. Muñoz N, Bosch FX, de Sanjosé S, Herrero R, Castellsagué X, Shah K V., et al.

Epidemiologic Classification of Human Papillomavirus Types Associated with

Cervical Cancer. N Engl J Med. 2003 Feb 6;348(6):518–27.

79. Bosch X, Harper D. Prevention strategies of cervical cancer in the HPV vaccine

era. Gynecol Oncol. 2006 Oct;103(1):21–4.

80. Kitchener HC, Castle PE, Cox JT. Chapter 7: Achievements and limitations of

cervical cytology screening. Vaccine. 2006 Aug 21;24:S63–70.

81. Vooijs GP, van der Graaf Y, Elias AG. Cellular composition of cervical smears

in relation to the day of the menstrual cycle and the method of contraception.

Acta Cytol;31(4):417–26.

82. Saslow D, Runowicz CD, Solomon D, Moscicki A-B, Smith RA, Eyre HJ, et al.

American Cancer Society Guideline for the Early Detection of Cervical

Neoplasia and Cancer. CA Cancer J Clin. 2002 Nov 1;52(6):342–62.

83. Gage JC, Sadorra M, LaMere BJ, Kail R, Aldrich C, Kinney W, et al. Comparison

of the cobas human papillomavirus (HPV) test with the hybrid capture 2 and

linear array HPV DNA tests. J Clin Microbiol. 2012 Jan;50(1):61–5.

84. Vesco KK, Whitlock EP, Eder M, Burda BU, Senger CA, Lutz K. Risk Factors

and Other Epidemiologic Considerations for Cervical Cancer Screening: A

Narrative Review for the U.S. Preventive Services Task Force. Ann Intern Med.

2011 Nov 15;155(10):698.

85. Whitlock EP, Vesco KK, Eder M, Lin JS, Senger CA, Burda BU. Liquid-Based

Cytology and Human Papillomavirus Testing to Screen for Cervical Cancer: A

Systematic Review for the U.S. Preventive Services Task Force. Ann Intern Med.

2011 Nov 15;155(10):687.

86. Sung HY, Kearney KA, Miller M, Kinney W, Sawaya GF, Hiatt RA.

Papanicolaou smear history and diagnosis of invasive cervical carcinoma among

members of a large prepaid health plan. Cancer. 2000 May 15;88(10):2283–9.

87. Tuncer Am, Özgül N, Olcayto E, Gültekin M, Dede İ. Ketem El Kitabı.

88. McCredie MR, Sharples KJ, Paul C, Baranyai J, Medley G, Jones RW, et al.

Natural history of cervical neoplasia and risk of invasive cancer in women with

cervical intraepithelial neoplasia 3: a retrospective cohort study. Lancet Oncol.

2008 May ;9(5):425–34.

89. Sasieni P, Adams J. Effect of screening on cervical cancer mortality in England

and Wales: analysis of trends with an age period cohort model. BMJ. 1999 May

8;318(7193):1244–5.

63

90. Hoffman M, Cooper D, Carrara H, Rosenberg L, Kelly J, Stander I, et al. Limited

Pap screening associated with reduced risk of cervical cancer in South Africa. Int

J Epidemiol. 2003 Aug;32(4):573–7.

91. Makıno H, Sato S, Yajıma A, Komatsu S, Fukao A. Evaluation of the

Effectiveness of Cervical Cancer Screening: A Case-Control Study in Miyagi,

Japan. Tohoku J Exp Med. 1995;175(3):171–8.

92. Andrae B, Kemetli L, Sparen P, Silfverdal L, Strander B, Ryd W, et al. Screening-

Preventable Cervical Cancer Risks: Evidence From a Nationwide Audit in

Sweden. JNCI J Natl Cancer Inst. 2008 May 7;100(9):622–9.

93. Arbyn M, Xu L, Simoens C, Martin-Hirsch PPL. Prophylactic vaccination against

human papillomaviruses to prevent cervical cancer and its precursors. Vol. 2018,

Cochrane Database of Systematic Reviews. John Wiley and Sons Ltd; 2018.

94. Guido R, Schiffman M, Solomon D, Burke L. Postcolposcopy management

strategies for women referred with low-grade squamous intraepithelial lesions or

human papillomavirus DNA-positive atypical squamous cells of undetermined

significance: A two-year prospective study. Am J Obstet Gynecol. 2003 Jun

1;188(6):1401–5.

95. Padnote CD, Evans CV SC. Behavioral Counseling to Promote a Healthful Diet

and Physical Activity for Cardiovascular Disease Prevention in Adults Without

Known Cardiovascular Disease Risk Factors - NCBI Bookshelf. Agency for

Healthcare Research and Quality (US). 2017. p. 11–4.

96. Free C, Phillips G, Watson L, Galli L, Felix L, Edwards P, et al. The Effectiveness

of Mobile-Health Technologies to Improve Health Care Service Delivery

Processes: A Systematic Review and Meta-Analysis. PLoS Med. 2013 Jan;10(1).

97. Buller DB, Borland R, Bettinghaus EP, Shane JH, Zimmerman DE. Randomized

trial of a smartphone mobile application compared to text messaging to support

smoking cessation. Telemed e-Health. 2014 Mar 1;20(3):206–14.

98. O’Brien OA, McCarthy M, Gibney ER, McAuliffe FM. Technology-supported

dietary and lifestyle interventions in healthy pregnant women: A systematic

review. Eur J Clin Nutr. 2014;68(7):760–6.

99. Tekpınar H, Aşık Z, Özen M. Evaluation of the patients who apply to family

medicine policlinic. Vol. 22, Türk Aile Hekimliği Dergisi. 2018. p. 28–36.

100. Bayçelebi G, Aydın F, Gökosmanoğlu F, Tat TS, Varım C. Trabzon’da Kanser

Tarama Testleri Farkındalığı. Dergi Park. 2015;90–5.

101. Erdem Ss, Yılmaz M, Yıldırım H, Mayda As, Bolu F, Durak Aa, Et Al. Düzce’de

Yaşayanların Kanser ve Kanser Risk Faktörleri Hakkında Bilgi Düzeyi. Düzce

Üniversitesi Sağlık Bilim Enstitüsü Derg. 2017;1–10.

102. Açıkgöz A, Çehreli R, Ellidokuz H. Araştırma Kadınların Kanser Konusunda

Bilgi ve Tutumları ile Erken Tanı Yöntemlerine Yönelik Davranışları. Vol. 25,

Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2011.

103. Ersı̇N F, Kissal A, Polat P, Düzgün Koca B, Erdoğan Yard Doç M, Üniversitesi

Sağlık Bilimleri Fakültesi H, et al. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi

Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Derg. 2016;18(3):31–43.

64

104. Hasene Ö, Çimen G, Uzunçakmak C, Aydın S, Özcan T, Boran B. Kadın Sağlık

Çalışanlarının Meme Kanseri, Serviks Kanseri ve Rutin Tarama Testlerini

Yaptırmaya İlişkin Bilgi Tutum ve Davranışlarının Değerlendirilmesi. İstanbul

Med J . 2014;154–60.

105. Ramathuba DU, Ngambi D, Khoza LB, Ramakuela NJ. Knowledge, attitudes and

practices regarding cervical cancer prevention at Thulamela Municipality of

Vhembe District in Limpopo Province. African J Prim Heal Care Fam Med.

2016;8(2):1–7.

106. Şeyda Şahin N. Knowledge of, attitudes toward, and barriers to participation of

colorectal cancer screening in Aydın central region. Türkiye Aile Hekim Derg.

2015 Mar 20;19(1):37–48.

107. Tıp Dergisi O, Fatma Özkan Pehlivanoğlu E, Bilgin Sarı H, Balcıoğlu H,

Ünlüoğlu İ, İl Sağlık Müdürlüğü B, et al. Aile hekimliği polikliniğine başvuran

kadın hastaların Human Papilloma Virüs aşılaması ve serviks kanseri hakkında

bilgi, tutum ve davranışlarının değerlendirilmesi Ortadogu Tıp Derg.

2019;11(4):456–60.

108. Bickmore TW, Silliman RA, Nelson K, Cheng DM, Winter M, Henault L, et al.

A randomized controlled trial of an automated exercise coach for older adults. J

Am Geriatr Soc. 2013 Oct;61(10):1676–83.

109. Kaya1 C, Üstü2 Y, Özyörük E, Aydemir Ö, Şimşek Ç, Şahin AD. Sağlık

Çalışanlarının Kanser Taramaları Hakkındaki Bilgi, Tutum ve Davranışlarının

Değerlendirilmesi Ankara Med J. 2017;17(1):73–83.

110. Biçen Yılmaz H, Aksüyek H, Üniversitesi U, Bilimler S, Yüksekokulu M, Bursa

T. Bursa İlinde Meme Kanserinin Erken Tanısında Farkındalığın Önemi-Alan

Çalışması. Vol. 8, The Journal of Breast Health. 2012.

111. Tünel M, Vural A, Evlice YE, Tamam L. Psychiatric Problems in Patients with

Breast Cancer. Vol. 21, Archives Medical Review Journal). 2012.

Documents

MOBİL UYGULAMALARIN KANSER TARAMASINDA ...tez.sdu.edu.tr/Tezler/TT01306.pdf‘Uygulama Kanser Taramalarını Yaptırmada Beni Tevik Etti.’ Anket Sorusuna Verilen Yanıtın Sosyodemografik