Mogućnosti implementiranja sadržaja održivog …documents.rec.org/publications/Implementiranje_odrzivog...Zeleni paket uključuje priručnik za nastavnike/ce, interaktivni CD-ROM,

Mogućnosti implementiranja sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne Gore

Mogućnosti implementiranja sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne Gore

Podgorica, 2013.

REC Crna Gora

2

Izdavač:Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC),

Kancelarija u Crnoj Gori

Za izdavača:Srna Sudar, direktorica REC Kancelarije u Crnoj Gori

Autori: Nevena Čabrilo

Srna SudarMira Vasiljević

Urednik izdanja:Mira Vasiljević

Lektura:Danijela Đilas

Priprema za štampu:Adil Tuzović

Štampa: Radna soba

Tiraž: 250

Sva prava zadržana© 2013 REC Kancelarija u Crnoj Gori

Zabranjena je prodaja i reprodukcija izdanja bez dozvole izdavača

Publikacija izdata u okviru projekta ,,Obrazovanje za održivi razvoj na Zapadnom Balkanu: Usmjeravanje obrazovanja u akciju za održivu budućnost”,

uz finansijsku podršku Fonda Braće Rokfeler

Sadržaj

1. Uvod .......................................................................................... 5

2. Obrazovanje za održivi razvoj ..................................................... 7

3. Adaptacija zelenog paketa i Zelenog paketa junior

4. Znanja, stavovi i ponašanja učenika/ca osnovne škole o održivom razvoju i mogućnosti implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori ........................................... 21

4.1. Predmet i ciljevi istraživanja ..................................................... 21

4.2. Znanja, stavovi i ponašanja učenika/ca osnovne škole o održivom razvoju ..................................................................................... 21

4.3. Mogućnosti implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori i primjena Zelenog paketa. ................. 22

4.4. Zaključci istraživanja ................................................................ 25

5. Okvir za kroskurikularno uvođenje sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne Gore .................................................. 31

5.1 Aktivnosti u procesu obrazovanja za održivi razvoj ................... 32

5.2. Iskustva drugih zemalja na polju obrazovanja za održivi razvoj .................................................... 34

5.3. Međupredmetne oblasti/teme u planu i programu opšteg obrazovanja Crne Gore ................................................. 35

5.4. Metodološki pristup poučavanju i učenju - efektivna edukacija o temama održivog razvoja ....................................................... 55

6. Stručno usavršavanja nastavnika/ca .......................................... 45

6.1. Program stručnog usavršavanja nastavnika/ca za implemetaciju sadržaja održivog razvoja ............................... 49

6.2. Ciljevi programa stručnog usavršavanja nastavnika/ca .............. 50

6.3. Obuka nastavnika/ca za implementaciju „Zelenog paketa“ i „Zelenog paketa junior“. ............................ 51

CIP - Каталогизација у публикацији

Национална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-9940-688-00-4

COBISS.CG-ID 28356624

Mogućnosti implementiranja sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne GoreREC Crna Gora

4 5

1. Uvod

Obrazovanje za održivi razvoj nije dodatak opštem obrazovanju, niti je njegov cilj jednostavno sticanje znanja o zaštiti prirode. Ovo obrazova-nje je sveobuhvatan, koherentan, dosljedan vaspitno obrazovni proces, koji podrazumijeva odnos između čovjeka i prirode i odnose između ljudi. Podrazumijeva konceptualno razumijevanje odnosa između pri-rodnih, ekonomskih, socijalnih i političkih sistema, međuzavisnosti lju-di koji žive u različitim djelovima svijeta i traži da se aktivno i kreativno rešavaju trenutna i buduća ekološka i socijalna pitanja.

Obrazovanje za održivi razvoj, očuvanje životne sredine i racionalno korišćenje raspoloživih resursa dio je cjeloživotnog učenja koje treba započeti od ranog djetinjstva.

Posmatrajući cjelokupan kontekst crnogorskog obrazovnog sistema, njegovu fleksibilnost i otvorenost, ugradnja ciljeva održivog razvoja u kurikulum će u velikoj mjeri doprinijeti podizanju svijesti kod djece o konceptu ekološke države koji treba da bude usklađen sa ekonomskim i socijalnim razvojem.

REC Kancelarija u Crnoj Gori, efikasnom saradnjom sa Ministarstvom prosvjete i Zavodom za školstvo, dugi niz godina radi na unapređivanju implementacije ciljeva obrazovanja za održivi razvoj.

Tokom petogodišnjeg perioda REC-kancelarija u Crnoj Gori veoma intenzivno radi na polju obrazovanja za održivi razvoj. Najveći doprinos ovog rada se ogleda u adaptaciji didaktičkog materijala za nastavnike/ce i učenike/ce. Pored ovog razvijeni su i implementirani programi obuke za nastavnike. Obukom je obuhvaćeno više od 1000 nastavnika osnov-nih škola. U saradnji sa Zavodom za školstvo urađen je Vodič za kro-skurikularno uvođenje sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne Gore.

Izradi publikacije „Mogućnosti implementiranja sadržaja održivog ra-zvoja u obrazovni sistem Crne Gore” je prethodilo istraživanje Znanja, stavovi i ponašanja učenika/ca osnovne škole o održivom razvoju i moguć-nosti implementacije tema održivog razvoja.


6 7

2. Obrazovanje za održivi razvoj

Obrazovanje je neophodno shvatiti u smislu neprekidnog procesa uče-nja, koji nema isključive ciljeve već se prilagođava stalnim promjenama u svijetu koje će se neminovno u budućnosti pojavljivati.

Obrazovanje je preduslov za postizanje održivog razvoja. Obrazovanje razvija i jača sposobnost pojedinaca, grupa, zajednica, organizacija i ze-malja da promišljaju i biraju u korist održivog razvoja. Ono utiče na na-čin razmišljanja ljudi, te im tako omogućava da naš svijet učine sigurni-jim, zdravijim i prosperitetnijim, poboljšavajući kvalitet života. Razvija kritičko mišljenje i podiže svijest istraživanjem novih vizija i koncepcija.

U poglavlju 36. Agende 21 navodi se da je obrazovanje jedan od glavnih potencijala za unapređivanje održivog razvoja.

Jedan od ključnih zaključaka na Svetskoj konferenciji o održivom ra-zvoju u Johanesburgu 2002. godine je naglašena potreba da se održivi razvoj integriše u obrazovne sisteme na svim nivoima obrazovanja, kako bi takvo obrazovanje poslužilo kao poluga svih daljih promjena.

Na ovoj konferenciji su, kao najvažniji, promovisani sljedeći principi:

1. Ekonomski, ekološki i socijalni problemi su sastavni dio koncepta održivog razvoja.

2. Obrazovanje o održivom razvoju treba da bude interdisciplinarno obrazovanje koje počiva na svestranom i globalnom pristupu.

3. Nastavnici/ce treba da podstiču kritičko mišljenje učenika/ca i studenata kako bi razvili njihovu viziju održivog razvoja.

4. Održivi razvoj treba da bude uključen u sve obrazovne programe na svim nivoima.

5. Obrazovanje je proces koji traje čitavog života, bilo neformalno ili formalno.

6. Obrazovanje treba da osposobi ljude da se bore za pozitivne pro-mjene u životnoj sredini.

Ujedinjene nacije se u tom smislu zalažu za podsticanje i integraciju principa, vrijednosti i prakse održivog razvoja u sve aspekte obrazovanja i učenja, promovišući Dekadu o obrazovanju za održivi razvoj (2005-

Obrazovanje je preduslov za postizanje održivog razvoja


8 9

2014) kako bi se na globalnom nivou sprovele neophodne aktivnosti u pravcu jačanja ove ideje.

Odredbe Strategije obrazovanja za održivi razvoj UNECE usklađene su sa okvirnim smjernicama za implementaciju Dekade obrazovanja za održivi razvoj. U skladu sa tim, Strategija je upotrebljena kao osnova za regionalno sprovođenje Dekade obrazovanja za održivi razvoj, ali i kao sredstvo za implementaciju rezultata Svjetskog samita o održivom razvoju iz Johanesburga.

Strategija sadrži smjernice koje treba da posluže vladama prilikom krei-ranja sektorske politike i procedura koje će doprinijeti integraciji održi-vog razvoja u proces obrazovanja i vaspitanja, uz puno učešće nastavnog kadra i drugih zainteresovanih strana i istovremeno uvažava prioritete i inicijative specifične za svaku od država članica.

Glavni cilj Strategije jeste da motiviše i podrži države članice UNECE regiona da rade na razvoju obrazovanja za održivi razvoj i na integraciji ovog vida obrazovanja u formalni obrazovni sistem, kroz sve relevantne predmete, kao i kroz neformalne vidove obrazovanja. Ciljevi učenja tre-balo bi da obuhvate znanje, vještine, razumijevanje, stavove i vrijednosti.

Obrazovanje za održivi razvoj zahtijeva preusmjeravanje od pružanja znanja prema obrađivanju problema i utvrđivanju mogućih rješenja. Zato bi obrazovanje trebalo da zadrži svoj tradicionalni fokus na poje-dinačnim predmetima, a istovremeno otvori vrata multidisciplinarnom i interdisciplinarnom ispitivanju situacija iz stvarnog života.

Da bi bilo efektivno, obrazovanje za održivi razvoj treba da koristi široki raspon obrazovnih metoda usmjerenih na proces i na rješenja. Metode treba da uključuju rasprave, konceptualno i perceptualno preslikavanje, filozofsko ispitivanje, pojašnjenje vrijednosti, simulacije, scenarije, mo-deliranje, igranje uloga, igre, informatičku i komunikacijsku tehnolo-giju (ICT), ankete, studije slučajeva, ekskurzije i učenje na otvorenom, projekte pokrenute od strane učenika/ca, analize dobre prakse, iskustva na radnom mjestu i rješavanje problema.

Ovaj vid obrazovanja takođe zahtijeva podršku u relevantnom nastav-nom materijalu, kao što su metodološke, pedagoške i didaktičke publi-kacije, udžbenici, vizuelna pomagala, brošure, studije slučajeva i dobre prakse, elektronski, audio i vizuelni resursi.

Razvijanje kompetencija za primjenu obrazovanja za održivi razvoj kod nastavnika/ca je potrebno na svim nivoima formalnog i neformalnog obrazovanja.

Da bi odgovorila na sopstvene strukturne slabosti kao i na globalne izazove koji se intenziviraju, razvojna strategija Evropske unije, Evropa 2020: strategija pametnog, održivog i inkluzivnog rasta1 definiše tri pri-oriteta koji se međusobno podupiru:

1. Pametan rast - razvoj ekonomije zasnovane na znanju i inovaci-jama.

2. Održivi rast - promovisanje ekonomije koja efikasnije koristi re-surse, koja je zelenija i konkurentnija.

3. Inkluzivni rast - podsticanje ekonomije koju odlikuje visoka stopa zaposlenosti i koja ostvaruje ekonomsku, socijalnu i teritorijalnu koheziju.

Održivi rast podrazumijeva izgradnju privrede koja efikasno koristi resur-se, koja je održiva i konkurentna, zatim korišćenje evropskog vođstva u trci za razvoj novih procesa i tehnologija, uključujući i zelene tehnologije, ubrzavanje razvoja pametnih mreža korišćenjem informacionih i komu-nikacionih tehnologija, korišćenje mreža na nivou EU, te osnaživanje konkurentnih prednosti privrede, posebno u proizvodnji i u okviru malih i srednjih preduzeća, kao i kroz pomoć potrošačima da vrednuju efikasno korišćenje resursa. Takav pristup će pomoći EU da napreduje u svijetu sa niskom emisijom ugljen-dioksida i ograničenim resursima, dok će isto-vremeno sprečavati uništavanje životne sredine, smanjenje biodiverziteta i neodrživo korišćenje resursa. To će takođe poduprijeti ekonomsku, soci-jalnu i teritorijalnu koheziju (Evropa 2020).

Zeleno društvo je obrazovno društvo u svim svojim dimenzijama. In-vestiranje u obrazovanje je najvažnija stvar u cilju ostvarivanja održivog razvoja, iskorjenjivanja siromaštva, jednakosti i inkluzivnosti.

U obrazovanju je ključ produktivnosti i održivog rasta, poboljšanja zdravlja i ishrane, dohotka, životnog standarda, stvaranja uslova za ostvarivanje svih Milenijumskih ciljeva razvoja i ciljeva obrazovanja za sve.

1 - Europe 2020: A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, European Commission 2010.


10 11

3. Adaptacija didaktičkog materijala Zeleni paket i Zeleni paket junior

Zeleni paket i Zeleni paket junior predstavljaju savremeni obrazovni materijal, multimedijalnog karaktera, namijenjen učenicima/cama osnovne škole. Izvorna verzija je nastala u Poljskoj i implementira je 18 evropskih zemalja.

U Crnoj Gori je oformljen tim eksperata iz oblasti obrazovanja i obla-sti održivog razvoja, čija je obaveza bila, da Zeleni paket i Zeleni pa-ket junior razvijen na međunarodnom nivou, adaptiraju za crnogorski obrazovni sistem. Adaptacija se odvijala saradnjom između predstavni-ka različitih obrazovnih institucija: Ministarstva prosvjete, Zavoda za školstvo, Ispitnog centra, Univerziteta Crne Gore, škola i predstavnika Ministarstva održivog razvoja i turizma.

Osnovna namjena didaktičkog materijala je da unaprijedi kvalitet ob-razovanja na polju održivog razvoja i proces nastave/učenja učini efi-kasnijim, interesantnijim i zabavnijim, kao i da omogući da koncept održivog razvoja zaživi u školama. Metode i oblici rada koje su predlo-žene u ovim paketima omogućavaju učenicima/cama uvezivanje infor-macija i saznanja o svojoj zemlji sa standardima i praksama u regionu i na evropskom i globalnom nivou. Zeleni paket i Zeleni paket junior stavljaju akcenat na formiranje novih vrijednosti kod učenika/ca, čime se doprinosi promjeni njihovog ponašanja u školi, kod kuće i u društvu.

Upotreba Zelenog paketa i Zelenog paketa junior u procesu nastave/učenja doprinosi formiranju odgovornih obrazaca ponašanja, što vodi ka uspješnoj borbi sa ekološkim, socijalnim i ekonomskim izazovima sa kojima se naša djeca suočavaju.

Zeleni paket je namijenjen učenicima/cama od 6. do 9. razreda osnovne škole. Interaktivni materijal je dizajniran da motiviše nastavnike/ce da primijene inovativne metode u nastavi kako bi učenici/ce na interesan-tniji način usvajali nova znanja, a samim tim i nove modele ponašanja. Pored novih znanja dolazi do uspostavljanja novih vrijednosti i stavova, kako kod učenika/ca, tako i kod nastavnika/ca. Iz njegove multidiscipli-narnosti proizilazi potreba za sve većom saradnjom između nastavnika/ca jedne škole, kao i za uspostavljanjem saradnje između škole i lokalne

Zeleni paket i Zeleni paket junior predstavljaju savremeni obrazovnimaterijal, multimedijalnog karaktera, namijenjen učenicima/camaosnovne škole.


12 13

zajednice, a samim tim i za povezivanjem škola. Kod učenika/ca se kroz konkretne aktivnosti razvija kreativnost, kooperativnost, istraživački duh, što vodi ka povezivanju znanja iz različitih disciplina i njihovoj primjeni u praksi.

Zeleni paket uključuje priručnik za nastavnike/ce, interaktivni CD-ROM, DVD sa zbirkom filmova i dilema igrice. Svaka od komponenti Zelenog paketa ima istu strukturu.

Podijeljen je u 5 oblasti kroz koje su obrađene 22 teme.

1. Komponente životne sredine (vazduh, voda, zemljište i biodiver-zitet)

2. Prijetnje i izazovi (urbanizacija, buka, otpad i hemikalije)3. Ljudske aktivnosti (energija, transport, industrija, poljoprivreda,

šumarstvo i turizam)4. Globalni izazovi (klimatske promjene, uništavanje ozonskog

omotača, zakiseljavanje, mora i okeani)5. Vrijednosti (potrošačko društvo, životna sredina i zdravlje, ljudska

prava, naša planeta Zemlja u budućnosti)

Priručnik za nastavnike/ce predstavlja štampani materijal u kojem su obrađene 22 teme iz oblasti održivog razvoja. Za svaku od tema posto-ji najmanje po jedna priprema za nastavu. Priprema je urađena tako da nastavnicima/cama pruži uvid u ciljeve izučavanja pojedine teme, razred u kojem se može realizovati, korelacije sa drugim predmetima, neophodnom didaktičkom materijalu i nastavnim metodama koje su pogodne za aktivnosti u procesu nastave/učenja. Većina priprema za nastavu sadrži radne listove za učenike/ce i dodatne tekstove koji u naj-većem broju slučajeva predstavljaju vezu između određene teme i crno-gorskog konteksta.

Na CD-u su takođe obrađene 22 teme sa različitih aspekata:- Pripreme za nastavu u pdf formatu.- Opšte informacije o temi sa objašnjenima i izazovima o nekom

problemu, načinima kako se može prevazići, primjeri i mogućnosti koje su nam na raspolaganju da ga riješimo.

- Informacije koje su sadržane u tekstu propraćene su fotografijama, mapama i slikama.

- Većina sadržaja je propraćena interaktivnim tabelama i ilustracijama.

- Za svaku od tema data su pitanja sa sljedećim karakteristikama, višestruki izbor i „da“ „ne“ odgovori

- Elektronska verzija dilema igrica - Video klipovi- Crnogorski kontekst za svaku od obrađenih tema sa adresama

internet stranica na kojima se mogu pronaći dodatne informacije za pojedine teme.

Na DVD-u se nalaze obrazovni i dokumentarni filmovi i video klipovi. Na kraju priručnika prikazana je tabela u kojoj se nalaze informacije o tome koje filmove je moguće prikazati za pojedine teme. U pripremama za nastavu se takođe nalaze instrukcije za prikazivanje filmova tokom procesa nastave/učenja.

Dilema igrice sadrže po jednu problemsku situaciju za svaku od obrađe-nih tema i prijedloge za moguća rješenja predočene situacije. Odabirom različitih rješenja, ili dopunom svojim idejama za rešavanje predloženog problema, učenici/ce razvijaju vještine upoređivanja, klasifikovanja, za-ključivanja i vrednovanja.

Analizom standarda znanja nastavnih predmeta od 6. do 9. razreda osnovne škole ustanovljeno je da se sadržaji obrađeni u Zelenom pa-ketu mogu primijeniti za unapređivanje procesa nastave/učenja. U do-kumentu Obrazovni standardi, veza između Zelenog paketa junior i Zelenog paketa sa standardima u predmetnim programima za osnovnu školu i prijedlog mjera za unapređivanje obrazovanja za održivi razvoj napravljena je korelacija sa standardima za pojedine nastavne predmete i sadržaje koji su obrađeni u Zelenom paketu.

U tabeli 3.1. prikazana je korelacija za temu Transport sa standardima znanja za pojedine nastavne predmete. Za jezičku grupu predmeta ko-relacija je odrađena u odnosu na teme koje se izučavaju u ovim nastav-nim predmetima. Ovo su samo neki od primjera, a obrazovni materijal nudi još mnogo mogućnosti, kako u nastavnim, tako i u vannastavnim aktivnostima.


14 15

Tabela 3.1. Zeleni paket – veza sa standaradima znanja VI - IX razred

Engleski jezik - Tematski okvir: saobraćajna sredstva, moje okruženje (selo, grad,

moja zemlja), svijet (juče, danas, sjutra), životna sredina.- Tematski okvir: zdravi stilovi života, životna sredina, moje okru-

ženje (selo, grad, moja zemlja, druge zemlje).

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMAktivnost Šta znamo o biciklu, video materijal Saobraćaj, energija i ži-votna sredina odlomak iz knjige Mali princ na engleskom.

Francuski jezik - Tematski okvir: zdravlje, okolina: život u gradu, saobraćaj, čuvanje

okoline, svijet juče, danas, sjutra - pronalazaštvo, nauka, tehnika.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMAktivnosti Saobraćaj, energija i životna sredina, U potrazi za automobi-lom sjutrašnjice i Šta znamo o biciklu, video materijal Saobraćaj, ener-gija i životna sredina, poglavlje Saobraćaj na CD-ROM-u.

Italijanski jezik - Tematski okvir: zdravlje, saobraćaj, trgovina - cijene, kvalitet; pri-

rodna okolina - životinje, briga za okolinu, čuvanje okoline; svijet juče, danas, sjutra - pronalazaštvo, nauka, tehnika.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMAktivnosti Saobraćaj, energija i životna sredin, U potrazi za automobi-lom sjutrašnjice i Šta znamo o biciklu, video materijal Saobraćaj, ener-gija i životna sredina, poglavlje Saobraćaj na CD-ROM-u.

Španski jezik - Tematski okvir: prevozna sredstva; život u prirodi; zdravlje.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMAktivnosti Saobraćaj, energija i životna sredin, U potrazi za automobi-lom sjutrašnjice i Šta znamo o biciklu, video material Saobraćaj, energi-ja i životna sredina, poglavlje Saobraćaj na CD-ROM-u.

Građansko vaspitanje

Učenik/ca treba da: - objasni da promjene koje se dešavaju u svim razvojnim sferama

povećavaju kvalitet života, ali i donose mnogobrojne probleme: zagađivanje prirodne i društvene sredine, frustracije savremenog čovjeka, raskoš na jednoj siromaštvo na drugoj strani, droga, bo-lesti i slično,

- naznači kako se pojedinac i zajednica mogu sačuvati od negativ-nosti koje donosi razvoj,

- naznači šta može da uradi pojedinac, grupa, firma, lokalna zajed-nica, država, organizacije građana po pitanju zaštite i razvijanja sebe, drugih i okoline.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMTerensko istraživanje, informativni list Uputstva za istraživačke grupe.

Geografija

Učenik/ca treba da: - zna kako ljudi mijenjaju prirodu i kako te promjene mogu imati

štetne posljedice,- razumije potrebu očuvanja, unapređivanja i zaštite životne sredine,- navede privredne djelatnosti.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMKoristiti obrazovni film Saobraćaj, energija i životna sredina iz video materijala, koristiti podatke iz poglavlja Saobraćaj sa CD-ROM-a, ko-ristiti tekst U potrazi za eko automobilom sjutrašnjice.

Osnovi tehnike

Učenik/ca treba da: - zna osnovne karakteristike motora SUS,- zna osnovne razlike između benzinskih i dizel motora,- zna vrste i primjenu transportnih sistema,- zna mjere štednje energije,- zna da definiše tipove energije,

Tem

a 10

: TR

AN

SPO

RT

Tem

a 10

: TR

AN

SPO

RT


16 17

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMAktivnosti Šta znamo o biciklu i Kako da pomognemo biciklistima.

Hemija

Učenik/ca treba da:- zna da zaključuje o uticajima supstanci i hemijskih procesa na

okolinu te poznaje načela bezbjednog rada sa hemikalijama i pre-nosi ih takođe svojim drugovima/drugaricama u razredu.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMVideo materijal Saobraćaj, energija i životna sredina, poglavlje Saobra-ćaj na CD-ROM-u.

Zeleni paket junior predstavlja napore da se ovakav vid nastave/učenja proširi na niži uzrast te mu je osnovna namjena da unaprijedi kvalitet obrazovanja u oblasti održivog razvoja kod učenika od 1. do 5. razreda osnovne škole.

Principi i ciljevi kreativnog i inovativnog didaktičkog materijala Zeleni paket junior podudaraju se sa opštim ciljevima savremenog obrazovanja i u funkciji su efikasnog uključivanja koncepta obrazovanja za održivi razvoj u crnogorski obrazovni sistem.

Odabir tema, povezanih preko različitih nastavnih predmeta, naprav-ljen je veoma birižljivo, i u potpunosti je usklađen s potrebama i mo-gućnostima učenika/ca datog uzrasta. Sadržaji koji su zastupljeni u materijalu mogu poslužiti za unapređivanje i produbljivanje postojećeg nastavnog gradiva, a takođe predstavljaju dobru podlogu za učenje kroz istraživanje neke teme, rješavanje problema ili pripremanje i implemen-taciju projekta.

Primjena predloženih aktivnih metoda i oblika rada u procesu nastave/učenja, slično kao i kod Zelenog paketa, razvija kod učenika/ca kritičko mišljenje, konceptualno učenje i omogućava primjenu stečenog znanja u praksi u novim situacijama i na različite načine.

- može objasniti načine manifestovanja energije iz različitih izvora,- zna energetske resurse i razumije njihovu ulogu u razvoju zajedni-

ce i povećanju standarda življenja.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMAktivnosti Saobraćaj, energija i životna sredina, U potrazi za automobi-lom sjutrašnjice i Šta znamo o biciklu, video materijal Saobraćaj, ener-gija i životna sredina, poglavlje Saobraćaj na CD-ROM-u.

Bilogija sa ekologijom

Učenik/ca treba da zna:- pojam, izvore i vrste zagađivanja,- posljedice zagađivanja, kao i moguće mjere zaštite.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOMVideo materijal Saobraćaj, energija i životna sredina, poglavlje Saobra-ćaj na CD-ROM-u.

Fizika

Učenik/ca treba da:- zna šta su pojmovi: energija i njeni izvori.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM

Video materijal Saobraćaj, energija i životna sredina, poglavlje Saobra-ćaj na CD-ROM-u, aktivnost Šta znamo o biciklu. Fizičko vaspitanje

Učenik/ca treba da:- razvija pozitivan odnos prema prirodi i životnoj sredini, - shvata vrijednost upražnjavanja fizičkih aktivnosti u prirodi,- doživljava fizičke aktivnosti kao sredstva pravilnog korišćenja

slobodnog vremena, rekreacije i takmičenja,- shvata značaj čuvanja i zaštite prirode.

Tem

a 10

: TR

AN

SPO

RT

Tem

a 10

: TR

AN

SPO

RT


18 19

Multimedijalni karakter Paketa predstavljen je preko Priručnika za nastavnike/ce i interaktivnog DVD-a koji su međusobno povezani i namijenjeni za paralelno korišćenje, kako u redovnoj nastavi tako i u vannastavnim aktivnostima.

Priručnik za nastavnike/ce podijeljen je na 12 tema koje obrađuju uzajamnu povezanost životne sredine, društva i razvoja ekonomije.

Zastupljene su sljedeće teme: sve oko nas je povezano, resursi, atmosfe-ra, stanovništvo, voda, potrošnja i otpad, zemljište, klimatske promje-ne, energija, zdrav način života, biodiverzitet, razvoj društva i životna sredina.

Pripreme za nastavu pružaju dopunske informacije o temi, ciljevima procesa nastave/učenja, korišćenoj metodologiji, neophodnom mate-rijalu, daje prijedlog, o vremenu potrebnom za realizaciju i mogućoj lokaciji. Na kraju svakog sadržaja nastavnici/ce mogu naći dopunske materijale (informativne listove) s podacima i shemama, testovima, di-lema igricama i pričama.

Interaktivni DVD daje mogućnost učenicima/cama da naprave virtu-elnu posjetu prirodnoj životnoj sredini, što uključuje nekoliko lokacija:

- kuća,- škola u kojoj učenici/ce svakodnevno provode dio vremena,- supermarket gdje kupuju proizvode,- park/vrt gdje djeca odlaze da se igraju,- mjesta za odmor,- drugi interesantni sadržaji.

U tabeli 3.2. prikazana je korelacija za temu Sve oko nas je povezano sa standardima znanja za pojedine nastavne predmete.

Tabela 3.2. Veza Zeleni paket junior i standardi znanja I - V razred

PREDMET/STANDARD

Priroda i društvo

Učenik/ca treba da:- umije da razvrsta tijela ili materije na osnovu zadatog kriterijuma.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIORAktivnost Tajna moje torbe, informativni list Tajne moje torbe i test Stvari oko nas.

Poznavanje društva

Učenik/ca treba da:- zna prirodne karakteristike koje utiču na život ljudi.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIOROpšte informacije iz uvodnog dijela i informativni list Život zavisi od...

Priroda i tehnika

Učenik/ca treba da:- razlikuje prirodne i vještačke materijale.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIORAktivnost Tajna moje torbe, informativni list Tajne moje torbe.

Priroda V

Učenik/ca treba da:- zna da su voda, zemljište, vazduh, toplota i svjetlost sastavni dio nežive prirode,- navodi i vrednuje uticaj čovjeka na mijenjanje prirode.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIOROpšte informacije iz uvodnog dijela i informativni list Život zavisi od...; dilema Hajde da sagradimo fabriku.

Tem

a 1:

SV

E O

KO

NA

S JE

PO

VEZ

AN

O


20 21

Matematika

Učenik/ca treba da:- uporedi skupove po brojnosti, - prikuplja, prikazuje i čita podatke.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIORAktivnost Tajna moje torbe, informativni list Tajne moje torbe; Dio III: Sve oko nas je povezano .

Likovna kultura

Učenik/ca treba da:- razvija sposobnost samostalnog crtanja crteža od cjeline ka detaljima.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIORDio IV: Slika uživo.

Muzička kultura

Učenik/ca treba da:- razlikuje zvukove, tonove i tišinu.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIORDio IV: Slika uživo.

Osnovi tehnike

Učenik/ca treba da:- zna prirodne i vještačke materijale.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIOR Aktivnost Tajna moje torbe, informativni list Tajne moje torbe.

Fizičko vaspitanje

Učenik/ca treba da:- razvija vezu sa prirodom.

KORELACIJA SA ZELENIM PAKETOM JUNIORDio IV: Slika uživo

4. Znanja, stavovi i ponašanja učenika/ca osnovne škole o održivom razvoju i mogućnosti implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori

Istraživanjem je obuhvaćeno 702 učenika/ce završnih razreda osnovne škole i 235 nastavnika/ca (različitih predmeta) iz 24 osnovne škole i 16 gradova različitih regiona Crne Gore.

4.1. Predmet i ciljevi istraživanja

Predmet našeg istraživanja bila su znanja, stavovi i ponašanje učenika/ca osnovne škole o održivom razvoju, te istraživanje mogućnosti i prepreka implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori. Ovo istraživanje je dalo odgovor na dva ključna pitanja:

1. Kakva su trenutna znanja, stavovi i ponašanje učenika/ca osnovne škole u vezi sa održivim razvojem;

2. Kakve su mogućnosti implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori i kako primjena Zelenog pake-ta doprinosi nastavnom procesu.

4.2. Znanja, stavovi i ponašanja učenika/ca osnovne škole o održivom razvoju

Istraživanje je pružilo uvid u trenutnu situaciju i pokazalo kakva su znanja, stavovi i ponašanja učenika/ca završnih razreda osnovne škole u odnosu na teme održivog razvoja.

Tem

a 1:

SV

E O

KO

NA

S JE

PO

VEZ

AN

O Koliko su učenici/e i nastavnici/e upoznati sa ciljevima održivog razvoja?


22 23

Zadaci istraživanja

Istraživanje je imalo više zadataka.

1. Utvrditi u kojoj mjeri učenici/ce osnovne škole smatraju važnom brigu o životnoj sredini?

2. Utvrditi kako učenici/ce ocjenjuju vlastiti nivo znanja, i koliko stvarno znaju o temama održivog razvoja?

3. Utvrditi koji je dominantan izvor informacija o temama održivog razvoja (tj. ocijeniti kakva je uloga škole u odnosu na ostale izvore informacija o temama održivi razvoj)?

4. Utvrditi kako učenici/ce ocjenjuju uticaje pojedinih ponašanja ljudi na životnu sredinu?

5. Utvrditi rasprostranjenost ekoloških i neekoloških ponašanja uče-nika/ca osnovne škole?

6. Utvrditi spremnost učenika/ca da prihvate ekološke oblike po-našanja?

7. Utvrditi kako učenici/ce ocjenjuju efikasnost pojedinih mjera očuvanja životne sredine?

8. Utvrditi rasprostranjenosti ekoloških akcija u školi i stepen ličnog učešće u njima.

9. Utvrditi zainteresovanost učenika/ca za ekološke teme i nivo spre-mnosti ekološkog djelovanja u školi i šire, u lokalnoj zajednici.

U istraživanju, kada je riječ o učenicima/cama kontrolne varijable su bile:

- položaj škole: sjeverni, centralni, južni region;- pol; - školski uspjeh na polugodištu;- broj knjiga kod kuće koje nijesu školski udžbenici.

4.3. Mogućnosti implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori i primjena Zelenog paketa.

Drugi cilj istraživanja odnosio se na ispitivanje mogućnosti implemen-tacije ciljeva i sadržaja programa održivog razvoja kao međupredmetne teme.

Definisanje i inkorporiranje međupredmetnih tema u plan i program opšteg obrazovanja u Crnoj Gori ima nekoliko važnih ciljeva. Među-predmetne teme u opšteobrazovnom kurikulumu Crne Gore treba da:

- doprinesu integrativnom pristupu opšteg obrazovanja i da u većoj mjeri povežu sadržaje pojedinih predmeta i predmetnih oblasti;

- doprinese tješnjem povezivanju opšteobrazovnog kurikuluma Crne Gore sa evropskim obrazovnim okvirom i tako snažnije podstakne razvoj ključnih kompetencija učenika/ca;

- uvrsti određene ciljeve i sadržaje obrazovanja koji nijesu dio for-malnih disciplina ili pojedinih predmeta, ili koji su po strukturi interdiciplinarnog karaktera;

- da opšte obrazovanje u većoj mjeri podrži lični i socijalni razvoj učenika/ca, te da se istakne zdravstvena, zaštitna i ekološka uloga škole.

Polazeći od ovih opštih ciljeva inkorporiranja međupredmetnih tema u obrazovne programe u Crnoj Gori, naš cilj je bio da utvrdimo moguć-nosti implementacije tema održivog razvoja.

Zadaci istraživanja

1. Utvrditi koja nastavna sredstava potrebna za realizaciju ciljeva održivog razvoja stoje nastavnicima/cama na raspolaganju u školi?

2. Utvrditi koliko je u školama prisutna praksa zajedničkog planira-nja i pripremanja nastave, posebno timskog pripremanja nastave nastavnika/ca različitih predmeta, što je preduslov za implemeta-ciju međupredmetnog programa i upotrebe obrazovnog Zelenog paketa?

3. Utvrditi koliko često se u nastavi koriste pojedini oblici nastave/učenja (posebno, koliko su zastupljeni oni oblici nastave/učenja koji su važni za realizaciju ciljeva programa održivog razvoja i obrazovnog Zelenog paketa)?

4. Utvrditi koliko često se u nastavi koriste pojedine metode nasta-ve/učenja (posebno, koliko su zastupljenje one metode nastave/učenja koji su važne za realizaciju ciljeva programa održivog ra-zvoja)?

5. Utvrditi do koje mjere škola kod učenika/ca angažuje pojedine aktivnosti učenja?

6. Utvrditi mišljenje nastavnika/ca o tome koje opšte cijeve škole je moguće ralizovati u pojedinim predmetima?

7. Utvrditi stavove nastavnika/ca u vezi sa održivim razvojem?


24 25

8. Utvrditi koliko su nastavnici/ce upoznati sa obrazovnim materija-lom Zeleni paket i stepen njegovog korišćenja u školama.

9. Utvrditi uobičajeni način primjene obrazovnog Zelenog paketa u školama.

10. Utvrditi kako nastavnici/ce ocjenjuju časove koji su realizovani na osnovu Zelenog paketa.

U istraživanju, kada je riječ o nastavnicima/cama kontrolne varijable su bile:

- godine radnog staža,- pol,- predmet koji realizuje u školi,- položaj škole: sjeverni, centralni, južni region.

Metod istraživanja

Istraživanje je bilo anketnog tipa. Prikupljanje podataka obavljeno je putem dva upitnika:- Uputnik za učenike/ce IX razreda osnovne škole;- Upitnik za nastavnike/ce.

Pitanja su bila zatvorenog tipa (alternativnog izbora ili Likertovog tipa). Prikupljeni podaci su obrađivani u SPSS programu, verzija 19. U cilju sistematizovanja podataka za sve varijable utvrđena je: frekvencija (f ); procenat (%); aritmetičke sredine (M) i standardna devijacija (SD). U cilju poređenja podataka korišćeni su sljedeći testovi: T – test nezavi-snih uzoraka, koristi se za poređenje srednje vrijednosti jedne kontinui-rane varijable u dvije nezavisne grupe. Jednofaktorsku analizu varijanse (ANOVA) koristimo za poređenje varijanse između i unutar grupa (u slučajevima kada se vrše poređenja parametara u više od dvije grupe). Prethodno Levenovim testom testiramo pretpostavku jednakosti va-rijansi u grupama. Naknadno Tukeyevim HSD testom potvrđujemo značajnost razlika aritmetičkih sredina testiranih grupa. Prihvaćeni nivo značajnosti za sva poređenja iznosi 0,05%.

Uzorak istraživanja

U Crnoj Gori imamo 163 osnovne škole sa 268 područnih ustano-va. Struktura mreže osnovnih škola uslovljena je brojnim geografskim,

demografskim, ekonomskim i socijalnim faktorima i podijeljena je na sjeverni, središnji (centralni) i južni region.

Najbrojniji i najrasprostranjeniji dio školske mreže nalazi se u sjever-nom regionu. Sjeverni region obuhvata opštine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Kolašin, Mojkovac, Pljevlja, Plav, Rožaje, Plužine, Šavnik i Žabljak. U ovom regionu ima 75 matičnih škola u kojima se obrazuje 20 830 djece osnovnoškolskog uzrasta. U središnjem regionu koji obu-hvata opštine: Cetinje, Danilovgrad, Nikšić i Podgorica (uključujući i gradsku opštinu Tuzi) ima 60 matičnih škola. U navedenim opštinama obrazuje se 33 449 djece osnovnoškolskog uzrasta. Južni region obuhva-ta opštine: Herceg Novi, Kotor, Tivat, Budva, Bar, Ulcinj i ima 28 ma-tičnih škola u kojima se obrazuje 15 697 djece osnovnoškolskog uzrasta u 2011/12. školskoj godini.

4.4. Zaključci istraživanja

4.4.1. Kakva su trenutno znanja, stavovi i ponašanje učenika/ca osnovne škole u vezi sa održivim razvojem

- Učenici/ce imaju pozitivan stav prema zaštiti životne sredine koju ocjenjuju kao važnu. Većina učenika/ca (92,5%) smatra da je bri-ga o životnoj sredini važna, vrlo važna ili čak najvažnija za njih.

- Samoprocijenjeni nivo znanja učenika/ca o temama održivog ra-zvoja, globalnom zagrijavanju, o efektu staklene bašte je na viso-kom nivou. Većina učenika/ca (78%) smatra da su prilično ili u potpunosti upoznati sa ovim temama.

- Na testu znaja o posljedicama globalnog zagrijavanja učenici/ce su pokazali vidne rezultate. Najveći broj učenika/ca zna da global-no zagrijavanje utiče na: smanjenje ozonskog omotača, neočaki-vane promjene temperature na zemlji, ubrzano topljenje lednika na polovima itd. Zabrinjava da mali broj učenika/ca (22,9%) zna da su glad i siromaštvo u svijetu isto tako jedna od posljedica glo-balnog zagrijavanja. Najčešće zablude o posljedicama globalnog zagrijavanja su efekat staklene bašte i pojava kiselih kiša itd.


26 27

- Prema izjavama učenika/ca, formalno obrazovanje, škola i nastav-nici/ce, su glavni izvori informacija o temama održivog razvoja, globalnom zagrijavanju i efektu staklene bašte. Na drugom mje-stu po značaju, knjige i mediji, značajno su češće izvor informa-cija o ovim temama nego roditelji ili internet. Istraživanje, isto tako, ukazuje na pozitivnu povezanost između znanja o temama održivog razvoja, globalnom zagrijavanju i efektu staklene bašte sa jedne strane i uspjeha učenika/ca u školi, kao i broja knjiga koje učenik/ca ima kod kuće, sa druge strane.

- Učenici/ce uspješno prepoznaju aktivnosti i ponašanja koja ima-ju negativne i pozitivne posljedice po životnu sredinu. Prema njihovom mišljenju posebno negativan uticaj imaju: sječa šuma, odlaganje otpada na naseljenim mjestima, neplanska izgradnja, korišćenje dezodoransa, vožnja automobilom na fosilna goriva itd. Sa druge strane, pozitivan uticaj imaju: štednja, poljopri-vredna aktivnost, vožnja biciklom, reciklaža otpada itd. Najviše nedoumica je u vezi sa potrošnjom vode i električne energije u domaćinstvu.

- Uprkos vidnom znanju i razvijenoj svijesti o značaju očuva-nja životne sredine, na osnovu istraživanja, ne može se tvrditi da učenici/ce imaju razvijene ekološke navike. Od ispitivanih oblika ekoloških ponašanja, među učenicima su rasprostranje-na samo dva: gasim svjetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi (74,2%) i na ulici smeće bacam isključivo u kantu za smeće (72,2%). Određeni broj učenika/ca (između 40 i 50%) ima na-viku: da nakon punjenja baterije telefona punjač ne ostavlja u utičnici; da računar ne ostavlja upaljen (stend bay); da dok pere zube ne ostavlja vodu da neprekidno teče. Za ostala ponašanja učenika/ca moglo bi se reći da su većinom ne-ekološka. Zna-čajna većina učenika/ca: ne razvrstava opad; nema naviku da umjesto plastičnih koristi papirne kese niti da lijekove kojima je istekao rok vraća u apoteku. Isto tako većina ostavlja TV da radi i kada ne prati emisiju, i/ili potrošene baterije baca u kontejner sa ostalim smećem.

- Učenici/ce pokazuju visok nivo spremnosti da prihvate ekološ-ke oblike ponašanja. Učenici/ce pokazuju posebno visok nivo spremnosti: da poprave česmu da ne kaplje i nepotrebno troši vodu; da gase svjetlo, TV, kompjuter kada ih ne koriste; da koriste

štedljive sijalice i učestvuju u akcijama čišćenja prirode. Najmanji nivo spremnosti odnosi se na ponašanja: da se izbjegava upotreba plastične ambalaže; da se opomenu drugi ljudi koji bacaju smeće po ulici; da se biraju uređaji sa manjom potrošnjom električne energije, te da se štedi voda. Najviše je podijeljenih mišljenja u vezi sa spremnošću: da se biraju proizvodi koji su ekološki čisti i razgradivi; da se koristi javni prevoz ili biciklo prije nego automo-bil ili taksi; da se skrene pažnja prijateljima na važnost očuvanja životne sredine; da se kućni otpad odlaže na mjestima predviđe-nim za reciklažu.

- Najveći efekat u zaštiti životne sredine, prema mišljenju učenika/ca, imale bi mjere oštrog kažnjavanja zagađivača i organizovanje akcija čišćenja. Sa druge strane, najmanji efekat imaju mjere jav-nog objavljivanja, ko zagađuje životnu sredinu i apelovanje na za-gađivače da sami riješe problem. Učenici/ce efektivnim ocjenjuju i mjere edukacije stanovništva, putem televizije ili u školi.

- Pored sadržaja koji se uče u okviru obaveznih programa, u ško-lama nijesu u dovoljnoj mjeri zastupljene aktivnosti od značaja za razvoj ekološkog ponašanja učenika/ca. Od ponuđenih eko-loških aktivnosti u školama su u najvećoj mjeri prisutne: izložbe fotografija ili crteža sa temom zaštite životne sredine, izrada uče-ničkih projekata sa temom zaštite životne sredine, humanitarne akcije i diskusije na temu zaštite životne sredine. Sa druge strane, najmanje su prisutne konkretne akcije pošumljavanja ili čišćenja prirode, kao i kursevi sa temama ekološke efikasnosti (npr. kako bolje koristiti energiju).

- Istraživanje ukazuje na visok nivo zainteresovanosti učenika/ca za ekološke teme i visok nivo spremnosti ekološkog djelovanja u školi i šire, u lokalnoj zajednici. Samo mali broj učenika/ca (naj-više do 14%) kaže da nema zainteresovanosti za ekološke teme, niti za učestvovanje u školskim ili lokalnim akcijama zaštite život-ne sredine. Sa druge strane, isto tako, mali je broj učenika/ca koji su već aktivno uključeni u ekološke aktivnosti (ekološka sekcija 4,4%; školske ekološke akcije 10%; lokalne akcije 2%). Najveći broj učenika/ca pokazuje potencijalnu ili bezrezervnu spremnost ekološkog aktivizma.


28 29

4.4.2. Kakve su mogućnosti implementacije tema održivog razvoja u obrazovne programe u Crnoj Gori i Zelenog paketa

- Većini nastavnika/ca ima mogućnost da u školama koristi nastav-na sredstva potrebna za realizaciju ciljeva obrazovanja o zaštiti životne sredine i održivom razvoju. Tako npr. 90% nastavnika/ca u školi ima mogućnost da koristi kompjuter, a 83% i internet. Nastavnicima/cama je namanje dostupan TV sa CD plejerom, dok su aparat za fotokopiranje, kasetofon i projektor dostupni većini nastavnika/ca.

- Praksa zajedničkog planiranja i pripremanja nastave u školama nije u dovoljnoj mjeri razvijena, što može biti prepreka u realizaciji ci-ljeva međupredmetnih tema uopšte, pa i tema koje se tiču zaštite životne sredine i održivog razvoja, kao i ciljeva „Zelenog paketa“. Samo 5% nastavnika/ca nastavu planira i priprema zajedno sa ko-legama/koleginicama iz drugih predmeta. Nešto je veći procenat nastavnika/ca koji nastavu planiraju i pripremaju sa kolegama/ko-leginicama iz istog predmeta, dok je ubjedljivo najveći broj nastav-nika/ca koji nastavu planiraju i pripremaju sami/e.

- Istraživanje pokazuje da su u nastavi u značajnoj mjeri zastupljeni oblici nastave/učenja koji su važni za realizaciju ciljeva programa održivog razvoja i obrazovnog „Zelenog paketa“. Tako npr. učenje u parovima i/ili u grupama, koje je važno za realizaciju ciljeva programa održivog razvoja i obrazovnog „Zelenog paketa“ koristi više od 90% nastavnika/ca svakodnevno, često ili ponekad. Svega oko 5% nastavnika/ca izjavljuje da ove oblike nastave/učenja ko-risti vrlo rijetko ili nikada.

- Prema istraživanju, u nastavi se u značajnoj mjeri koriste metode nastave/učenja koje su važne za realizaciju ciljeva programa odr-živog razvoja i obrazovnog „Zelenog paketa“. Tako npr. razgovor, gdje učenici/ce iznose vlastito mišljenje o nekoj temi, pojavi ili pro-blemu nastavnici/ce koriste svakodnevno. U nastavi su u značajnoj mjeri zastupljeni i ostali metodi učenja: kreativni rad, gdje učenici/ce smišljaju svoja rješenja ili daju svoje prijedloge; eksperimenti-sanje, gdje učenici/ce samostalno postavljaju i rješavaju probleme;

debata, gdje učenici/ce diskutuju za i protiv nekog stava. Od po-nuđenih metoda učenja, nastavnici/ce u najmanjoj mjeri koriste predstavljanje sadržaja video materijalom (edukativni film i sl.) i terenski rad (kad određenu temu ralizuju van učionice). Dodatno istraživanje pokazuje da su edukativni filmovi i terenski rad koji su od posebnog značaja za realizaciju ciljeva programa održivog razvo-ja i obrazovnog „Zelenog paketa“ značajno zastupljeni u nastavi biologije i hemije. Faktorskom analizom izdvojena su tri metodska pristupa nastavi/učenju u školi. Prvi smo nazvali „Aktivističkim pristupom“. Ovaj pristup podrazumijeva terenski rad u parovima i grupama i/ili korišćenje video materijala i debate. Drugi pristip nazvali smo „Teorijski“. Ovaj pristup podrazumijeva frontalno predavanje i/ili zadavanje i rješavanje individualnih zadataka. Treći pristup nazvali smo „Mislilac“. Ovaj pristup podrazumijeva samo-stalno postavljanje i eksperimentalno rješavanje problema, uz raz-govor i iznalaženje više mogućih rješenja. Od tri metodska pristu-pa, jedino drugi – „Teoretski“ nije usklađen sa ciljevima programa održivog razvoja i obrazovnog „Zelenog paketa“.

- Istraživanje pokazuje da su u nastavi u značajnoj mjeri zastuplje-ne aktivnosti učenja koje su važne za realizaciju ciljeva programa održivog razvoja i obrazovnog „Zelenog paketa“. Tako npr. istra-živanje pokazuje zadovoljavajuću zastupljenost aktivnosti učenja: učenici/ce posmatraju, prate i bilježe neke prirodne ili društvene pojave; učenici/ce eksperimentišu i traže rješenje nekog problema; učenici/ce na času gledaju ili slušaju edukativne filmove; učenici/ce učestvuju u humanitarnim i/ili ekološkim akcijama; učenici/ce van škole samostalno ili u grupama istražuju neki problem; učenici/ce samostalno i/ili u grupi donose neke odluke; učenici/ce pored udžbenika koriste i druge izvore znanja; učenici/ce izno-se vlastito mišljenje, svoj prijedlog rješenja nekog problema. Ma-nje zastupljene aktivnosti učenja su: učenici/ce diskutuju o nekoj temi, problemu; učenici/ce pred drugima prezentuju ono što su uradili; učenici/ce samostalno organizuju neki školski događaj ili aktivnost. Kao i u prethodnom zaključku, može se reći, od tri me-todska pristupa nastavi, jedino „Teoretski“ nije usklađen sa cilje-vima programa održivog razvoja i obrazovnog „Zelenog paketa“.

- Istraživanje ukazuje na visok nivo mogućnosti realizacije pojedinih opštih ciljeva škole, među kojima i ciljeva koji se odnose na razvoj ekološke svijesti i ekološkog ponašanja, u različitim predmetima.


30 31

Tako npr. 67% nastavnika/ca različitih predmeta smatra da se u okviru njihovih predmeta mogu realizovati i ciljevi koji se odnose na razvoj ekološke svijesti i ekoloških oblika ponašanja (21% na-stavnika/ca smatra da je donekle moguće realizovati ekološke ciljeve u okviru njihovih predmeta). Dodatne analize pokazuju da nastav-nici/ce biolgije i hemije, a zatim i nastavnici/ce razredne nastave (poznavanje prirode i društva; priroda; priroda i tehnika) više od drugih, ekološke ciljeve smatraju releventnim za svoje predmete.

- Istraživanje pokazuje da nastavnici/ce i sami imaju razvijenu eko-lošku svijest, i pozitivan stav prema ekološkom obrazovanju mla-dih. Značajan broj nastanika/ca (oko 80%) dijeli ekološke stavove: vodi računa o racionalnoj potrošnji vode i električne struje; smatra da njegovo/njeno neekološko ponašanje u svakodnevnom životu može značajno doprinijeti klimatskim promjenama; ekološke ci-ljeve pretpostavlja finansijskim; ima svijest o aktuelnosti problema koji se tiču klimatskih promjena. Većina nastavnika/ca imaju pozi-tivan stav prema ekološkom obrazovanju mladih. Tako npr. većina smatra da su svi nastavnici/ce obavezni da se bave ekološkim obra-zovanjem; da Ministarstvo prosvjete i Zavod za školstvo treba da se bave promocijom ideje održivog razvoja. Ipak većina nastavnika/ca smatra da se o održivom razvoju u školi već uči u dovoljnoj mjeri.

- Od ispitivanih nastavika/ca većina (64,7%) je čula za „Zeleni pa-ket“ ili je pohađala seminar posvećen obrazovnom „Zelenom pa-ketu“. Značajno je manji procenat nastavnika/ca (32,8%) koji su probali, ili koji u nastavi često koriste obrazovni „Zeleni paket“.

- Kada koriste obrazovni „Zeleni paket“, nastavnici/ce većinom kori-ste sve njegove djelove: scenarija, štampane nastavne materijale, na-stavne filmove, igre dileme. Češće nastavnici/ce predložena scenarija koriste kao početnu ideju koju prilagođavaju zavisno od uslova u školi. Podjednak je broj nastavnika/ca koji obrazovni „Zeleni paket“ koriste sami – bez učešća nastavnika/ca drugih predmeta, i oni koji ga realizuju zajedno sa nastavnicima/cama drugih predmeta.

- Nastavnici/ce imaju izrazito pozitivno mišljenje o časovima rali-zovanim na osnovu obrazovnog „Zelenog paketa“. Izrazita većina smatra da su ti časovi učenicima/cama razumljivi, korisni, odmje-reni u odnosu na mogućnosti učenika/ca, primjereni uslovima škole i zanimljivi učenicima/cama.

5. Kroskurikularno uvođenje sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne Gore

Kroskurikularno uvođenje sadržaja održivog razvoja pruža informacije i smjernice za kreatore obrazovne politike i u funkciji je njihovog efika-snog uključivanja u obrazovni sistem.

Ako želimo da živimo u zdravoj životnoj sredini i odgovornom društvu uz održiv ekonomski rast mora se voditi računa da obrazovni sistem pruži djeci neophodne kompetencije kako bi znali da svoje životne ak-tivnosti usmjere tako da vode održivom razvoju društva.

Integrativni pristup u obrazovanju je jedna od najvažnijih pretpostavki u ostvarivanju ideje održivog razvoja. Samo takav pristup objedinjuje integraciju životne sredine, ekonomsku sposobnost razvoja i pravedno društvo za sadašnje i buduće generacije.

Obrazovanje i vaspitanje za održivi razvoj je multidisciplinarno, jer nijedna pojedinačna oblast učenja ne pruža učenicima sva neophod-na znanja koja bi im omogućila da doprinesu održivosti. Odgovara-juća znanja i vještine moraju biti međusobno povezani tokom procesa nastave/učenja kroz sve pojedinačne predmetne i programe kako bi se sadržaji obrazovanja za održivi razvoj implementirali na efikasan način.

Interdisciplinarno učenje je planiran pristup učenju koje je povezano preko različitih predmeta ili disciplina čija je namjena da ojača obrazo-vanje. Ovaj vid obrazovanja promoviše razvijanje i primjenu naučenog u novim situacijama i na različite načine. Pruža mogućnost za produ-bljivanje učenja, na primjer kroz istraživanje jedne teme, rješavanjem problema ili pripremanjem i implementacijom projekta. Ovo je važan pristup na svim nivoima obrazovanja, može zauzeti mjesto kao oblast u planu i programu ili kao dodatak predmetima, etosu i životu škole, u zajednici i u različitim drugim mogućnostima za lični razvoj.

U sistemu formalnog obrazovanja, ovo znači da moramo imati jasnu ideju o tome, šta učenici/ce treba da nauče kako bi živjeli održivo. Flek-sibilnost kurikuluma pruža mogućnost da se sadržaji učenja, preko me-

Odgovarajućaznanja i vještine moraju biti međusobno povezani tokom procesanastave/učenja kroz sve pojedinačne predmete i programe kako bi sesadržaji obrazovanja za održivi razvoj implementirali na efikasan način.


32 33

đupredmetnih oblasti/tema, inkorporiraju kroz postojeće predmetne programe.

Principi koji su ugrađeni u okvirni kurikulum govore da obrazovanje za održivi razvoj nije jednostavno sticanje znanja i vještina već cjelokupan pristup koji pruža motivaciju i predanost za održive akcije koje vode ka poboljšanju ishoda za održivu budućnost.

Prednosti ovog vida nastave/učenja ogledaju se kroz sljedeće:

1. Omogućava holistički i integrisani nastavak školovanja za održivi razvoj u daljim fazama školovanja;

2. Pomaže kreatorima obrazovnih politika da iz čitavog niza drugih obrazovnih područja, jasno utvrdi sadržaj relevantan za održivi razvoj i pogodan za različite faze školovanja;

3. Pruža podršku nastavnicima/cama da kod učenika/ca produbljuju znanja i pomognu im da stiču vještine o održivom razvoju;

4. Osigurava fleksibilnost kurikuluma, što omogućava nastavnici-ma/cama da se ovi sadržaji uče koristeći lokalna relevantna pitanja o održivom razvoju, da proces nastave/učenja prilagode prilikama u školama, kod kuće i u široj zajednici.

5.1 Aktivnosti u procesu obrazovanja za održivi razvoj

Znanja i prakse koje su orjentisane ka pokretanju akcija u pravcu odr-živog razvoja su najznačajniji cilj ovakvog vida obrazovanja. Pružanje mogućnosti učenicima/cama da usvajaju znanja i da ih primjenjuju sa povećanim nivoom sofisticiranosti u školi, povećava kod njih odgovor-nost i razvija svijest o značaju uključivanja u aktivnosti u lokalnoj za-jednici i šire.

Definisanje oblasti za učenje koje dovode do promjena, identifikovanje mogućnosti i raspoloživih resursa, kao i postojećih ograničenja su od velikog značaja. Ovo podrazumijeva generisanje i odabir ideja i razvija-nje i modifikovanje istih kako bi ih učinili spremnim za implemetaciju.

Kompetencije učenika/ca o ekološkim i ljudskim sistemima se postižu kroz niz obrazovnih oblasti.

Možemo reći da proces nastave/učenja o održivom razvoju uključuje

prakse povezane s razumijevanjem, pregovaranjem i promjenom temelj-nih uvjerenja, perceptivnih usmjerenja, etičkih načela i vrijednosti. Ak-tivnosti u ovom procesu uključuju prakse vezane uz vizualizaciju, mo-deliranja, odabir i razvoj ideje, proizvode okruženja, procese i sisteme koji će doprinijeti željenoj budućnosti, s ciljem formulisanja održivih rješenja.

Tokom obrazovanja moramo saznati šta treba učiniti da se vazduh, voda, zemljište i biodiverzitet sačuvaju kako bi i budući naraštaji imali i dobili u nasljeđe ono što smo i mi imali. Na takvo postupanje obave-zuju nas i etički principi. Svaki ekonomski rast u budućnosti mora biti zasnovan na znanju i u harmoniji sa održivim razvojem društva. To je osnovni cilj koji treba da bude integrisan u obrazovne programe na svim nivoima obrazovanja (predškolsko, osnovno, srednje i visoko).

Prava uloga škole je da omogući učenicima/cama da kritički razmišljaju i da poveća njihove potencijale za rješavanje problema sa kojima će se susretati tokom života. Obrazovani sistem treba da omogući učenicima/cama da steknu kompetencije koje su im potrebne za život u savreme-nom društvu. Činjenica da će naša djeca doživjeti kraj XXI, a moguće i početak XXII vijeka za koje i ne znamo kako će izgledati, naročito u pogledu razvoja nauke i tehnologije, i da čak možda još uvek nijesu ni izmišljena radna mjesta i poslovi na kojima će se raditi, doveli su do toga da govorimo o kompetencijama koje kod djece treba razviti kroz obrazovanje da bi se lakše prilagođavala promjenama koje budućnost donosi.

Prema OECD-u kompetencije obrazovanja za održivi razvoj se dijele na2:

1. Predmetne kompetencije (znanje, činjenice, definicije, koncepti, sistemi...);

2. Metodološke kompetencije (vještine, pronalaženje činjenica, analiza, rješavanje problema);

3. Društvene kompetencije (komuniciranje, interaktivni rad, gra-đanske kompetencije);

4. Lične kompetencije (stavovi, vrijednosti, etika).

2 - Stevens C. (2007) OECD work on competencies for ESD.


34 35

5.2 Iskustva drugih zemalja na polju obrazovanja za održivi razvoj

Za izradu okvira za kroskurikularno uvođenje sadržaja održivog razvoja koristili smo prakse obrazovanja za održivi razvoj u razvijenim zema-ljama i zemljama u regionu. Od velikog značaja su nam bila iskustva iz obrazovnog sistema Hrvatske koji holistički pristup u nacionalnim kurikulumima nastoji da postigne oslanjanjem na evropski okvir opšteg obrazovanja, definisanjem vaspitno-obrazovnih područja i međupred-metnih tema.

Tako npr. nacionalni okvirni kurikulum Republike Hrvatske podrazu-mijeva opšteobrazovno jezgro koje u velikoj mjeri integriše evropski op-šteobrazovni okvir, izborne i fakultativne predmete i međupredmetne teme, kao važan i sastavni dio okvirnog obaveznog kurikuluma. Njima se razvijaju različite opšte kompetencije učenika/ca za čiji razvoj nije odgovoran određeni predmet, nego sva vaspitno-obrazovna područja, odnosno svi predmeti. Uloga međupredmetnih tema je da omogući da se u obavezni okvirni kurikulum uključe i oni sadržaji i ciljevi opšteg obrazovanja koji nijesu dio formalnih disciplina ili su po strukturi pri-je interdiciplinarni. Pored povezivanja obrazovnih sadržaja/predmeta unutar pojedinih vaspitno-obrazovnih oblasti, operacionalizacija među-predmetnih tema je još jedan način da se doprinese međusobnom pove-zivanju vaspitno-obrazovnih područja i predmeta u cjelovitu i skladnu cjelinu znanja, vještina i stavova.

Realizacija međupredmetnih tema u Republici Hrvatskoj predviđena je na više načina: inkorporiranjem njihovih ciljeva i sadržaja u postojeće predmete, međupredmetnim planiranjem i izradom zajedničkih proje-kata ili modula na nivou škole i sl. Osnovni princip je da su međupred-metne teme obavezne u svim nastavnim predmetima i svi nastavnici/ce u školi su obavezni da ih ostvaruju.

S obzirom na značaj koji se pridaje obrazovanju za održivi razvoj u Au-straliji, Vlada Australije, Odsjek za životnu sredinu, vodu kulturno na-sljeđe i umjetnost je usvojila Okvirni kurikulum za održivi razvoj: Vodič za nastavnike/ce i kreatore obrazovnih politika3.

3- Australian Government Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, May 2010 ISBN 978-1-921733-11-6

U ovom dokumentu se kaže da obrazovanje za održivi razvoj pomaže učenicima/cama kako da osmisle i implementiraju akcije koje doprino-se održivoj budućnosti. Uključivanje sadržaja održivosti se odvija kroz međupredmetnu dimenziju.

Posebna pažnja je posvećena pitanjima kao što su voda, otpad, energija, biodiverzitet, preduzetništvo, zdravlje, klimatske promjene i sl.

Škotska razvija djecu i mlade kao globalne građane kroz obrazovanje za održivi razvoj kao ključni kontekst za „obrazovanje za izvrsnost“.

Ugradnja tema koje se odnose na održivost u nastavni plan i program i u cjelokupan život škole, pruža mogućnost učenicima/cama da se razvi-jaju kao građani globalnog društva, i osposobljava ih vještinama, vrijed-nostima i znanjima za učenje, život i rad.

Teme kao što su: klimatske promjene, socijalna pravda, međuzavisnost, zdravlje, blagostanje i biodiverzitet nude se učenicima/cama kroz inter-disciplinarno učenje, što karakteriše učenje čija je namjena podizanje svijesti i razumijevanja veza i razlika među predmetima ili kurikularnim oblastima.

5.3. Međupredmetne oblasti/teme u planu i programu opšteg obrazovanja Crne Gore

Ciljevi i principi obrazovanja za održivi razvoj u najvećoj mjeri poduda-raju se sa opštim ciljem koncepta obrazovanja u Crnoj Gori, koje treba da osposobljava učenike/ce da aktivno učestvuju i doprinose društve-nom, ekonomskom i kulturnom razvoju svoje zemlje, svoga mjesta, ali i planete u cjelini.

Kako bi se preorjentisali na obrazovanje za održivi razvoj i implementi-rali čvršći model obrazovanja za održivi razvoj prethodno smo analizira-li postojeći kurikulum u smislu njegovog doprinosa konceptu održivog razvoja.

Prilikom analiziranja kurikuluma vodilo se računa o ciljevima koji se odnose na tri sfere održivosti: okolina, društvo i ekonomija, kao i teme


36 37

održivosti koje su važne za lokalnu zajednicu i nacionalni identitet. U našem kurikulumu ima dosta ciljeva koji se odnose na lokalnu zajed-nicu ili državu kao što su biodiverzitet, klimatske promjene, smanjenje sioromaštva, rodna ravnopravnost, unapređivanje zdravstvene zaštite, poljoprivreda, šumarstvo, održiva potrošnja, mir i sigurnost građana. Veliki broj ciljeva koji doprinose održivom razvoju, realizuje se kroz izbornu nastavu.

Jasno je da su mnoge teme koje su svojstvene za održivi razvoj već pri-sutne u postojećem kurikulumu, ali nijesu identifikovane kao takve ili nije vidljivo kako doprinose konceptu održivog razvoja. Neki od ovih pojmova su izuzetno važni za razumijevanje održivosti, dok su drugi di-rektno povezani sa održivim razvojem. Na primjer, učenje o očuvanju i održivom korišćenju prirodnih resursa odnosi se na održivost, međutim znanje šta su prirodni resursi je osnova za održivo korišćenje prirodnih resursa. Bez temeljnog koncepta, učenje koje se odnosi na održivi razvoj može biti teško ili izgubljeno.

Definisanje i inkorporiranje međupredmetnih tema u plan i program opšteg obrazovanja u Crnoj Gori doprinosi integrativnom pristupu op-šteg obrazovanja i u većoj mjeri povezuje sadržaje pojedinih predmetna i predmetnih oblasti, što vodi ka razvijanju ključnih kompetencija uče-nika/ca.

Kako bi se realizovali ciljevi predloženih međupredmetnih oblasti/tema bilo je neophodno definisati jasne smjernice koje opisuju šta učenici/ce treba da nauče, kao i najprikladnije vrijeme i okruženje u kojem ovo učenje treba da se dešava.

Definisano je sedam međupremetnih oblasti saglasno crnogorskim pri-oritetima, tradiciji i opredeljenjima, uz puno uvažavanje međunarodnih strateških dokumenta na polju obrazovanja za održivi razvoj. Za svaku od međupredmetnih oblasti dat je kratak opis oblasti, ciljevi izučava-nja, didaktičke preporuke, standardi znanja i korelacije sa postojećim nastavnim predmetima.

Klimatske promjene već negativno utiču na ekosisteme i tokom vijeka predviđa se pojačanje njihovog efekta. To znači da će hrana i voda biti manje dostupni, prirodne katastrofe češće, zdravlje ljudi ugroženo, po-jedine vrste će nestati, a neki ekosistemi će biti uništeni ili degradirani. Zapravo, klimatske promjene nijesu više samo pitanja zaštite okoline

već taj termin obuhvata i glavne teme ovog vijeka: ekonomski rast, ener-getsku bezbjednost, održivu okolinu.

Klimatske promjene predstavljaju trajnu krizu sa nesagledivim razmje-rama i posljedicama. Uticaji klimatskih promjena pogađaju sve zemlje i podrivaju njihovu sposobnost naročito onih u razvoju, da dostignu održivi razvoj i Milenijumske razvojne ciljeve. Takođe ugrožavaju vital-nost i opstanak nacija. Borba protiv klimatskih promjena zahtijeva hitne i energične akcije, u skladu sa principima i odredbama Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama.

Klimatske promjene predstavljaju jedan od najvećih izazova našeg doba, emisije gasova, koji izazivaju efekat staklene bašte, nastavljaju da rastu u cijelom svijetu. Sve zemlje, posebno zemlje u razvoju su osjetljive na negativne uticaje klimatskih promjena i već osjećaju njihove pojačane efekte, uključujući stalne suše i ekstremne vremenske nepogode, pove-ćanje nivoa mora, eroziju u obalnim područjima i povećanu kiselost okeana, koji dalje ugrožavaju prehrambenu bezbjednost i napore da se iskorijeni siromaštvo i postigne održivi razvoj.

U okviru ove oblasti obrađene su dvije teme:1. Globalno zagrijavanje kao posljedica emisije gasova sa efektom

staklene bašte, i 2. Prilagođavanje na klimatske promjene.

Upoznavanje učenika/ca sa konceptom takozvane „zelene ekonomije” podrazumijeva razvijanje njihovih kompetencija u pravcu razumijeva-nja značaja širokog korišćenje obnovljivih izvora energije, povećanja broja radnih mjesta i investicija u takozvanim zelenim granama indu-strije. Takođe treba da znaju da proizvodnja hrane treba da se odvija sa jasnim smjernicama u pravcu razvijanja tehnologija koje neće dodatno zagađivati životnu sredinu, a koje će obezbijediti kvalitetnu i bezbjednu hranu za postojeće stanovništvo i buduće generacije. Zelena ekonomija u kontekstu održivog razvoja i iskorjenjivanja siromaštva treba da se rukovodi principima Deklaracije iz Rija, Agendom 21. i Planom imple-mentacije iz Johanesburga.

Zelena ekonomija se definiše kao ona koja emituje malo ugljenika, efikasno koristi prirodne resurse i koja je socijalno inkluzivna. Zelena ekonomija stvara velike šanse za održivi razvoj, što podrazumijeva po-


38 39

većanje dohotka, smanjenje siromaštva i unapređivanje kvaliteta života. Učenici/ce treba da znaju da je obnovljiva energija od ključnog značaja i za smanjenje siromaštva, posebno značajnog problema zemalja u ra-zvoju.

UNDP definiše Zelenu ekonomiju kao ”ekonomiju koja dovodi do ve-ćeg blagostanja ljudi” i socijalne pravde, pri čemu se značajno smanjuju rizici po životnu sredinu i ekološke rijetkosti”.

Kod učenika/ca treba podizati svijest da se budući razvoj mora kretati u pravcu ekonomije koja se zasniva na:

- smanjenju emisije gasova staklene bašte i zagađenja;- poboljšavanju efikasnosti u korišćenju energije i drugih resursa;- sprečavanju gubitka biodiverziteta i mogućnosti koje pružaju

ekosistemi.

Učenici/ce treba da znaju da je Crna Gora polazeći od postulata zelene i karakteristika crnogorske ekonomije i radnih predispozicija identifi-kovala tri ekonomska sektora: poljoprivredu, energetiku i turizam, kao prioritet za ozelenjavanje ekonomije do 2020. godine.

Razumijevanje učenika/ca, da „Zelena ekonomija“ u kontekstu održi-vog razvoja vodi ka iskorjenjavanju siromašta, kontinuiranom ekonom-skom rastu uz poboljšanje socijalne inkluzije i blagostanju ljudi, ka stva-ranju mogućnosti za zapošljavanje i pristojan rad za sve, odražavajući u isto vrijeme zdravo funkcionisanje ekosistema, kao i ključne pravce razvoja Crne Gore, olakšaće im kreiranje profesionalne orijentacije.

U okviru ove oblasti obrađene su sljedeće teme:- bezbijednost hrane, ishrana i održiva poljoprivreda;- šume;- energetika;- tehnologija;- turizam.

Obrazovanje za i o ljudskim pravima. - Između mnogih međunarod-nih političkih preporuka koje se odnose na obrazovanje za i o ljudskim pravima, na ovom mjestu izdvajamo preporuke formulisane u okviru Savjeta Evrope. U Završnoj deklaraciji usvojenoj na Drugom sastan-ku na vrhu, predsjednika država i vlada zemalja članica Savjeta Evrope

1997. zaključeno je sljedeće: »...Svjesni obrazovne i kulturne dimenzije najvažnijih izazova s kojima će se Evropa suočiti u budućnosti, kao i bitne uloge kulture i obrazovanja u unapređivanju razumijevanja izme-đu naših naroda - naglašavamo našu želju za razvojem obrazovanja za demokratsko građanstvo temeljenog na pravima i odgovornostima gra-đana i učešću mladih ljudi u civilnom društvu.« U Planu djelovanja koji dopunjava Završnu deklaraciju u IV poglavlju učesnici izjavljuju: »(...) Predsjednici država i vlada odlučili su da pokrenu inicijativu u obrazo-vanju za denokratsko građanstvo sa ciljem podizanja svijesti građana o njihovim pravima i odgovornostima u demokratskom društvu...«.

Marta 2000. je u Lisabonu Savjet Evrope postavio novi strateški cilj za Evropsku uniju: da postane najkonkurentnija i što se znanja tiče najdi-namičnija ekonomija na svojetu, sposobna za kontinuirani ekonomski razvoj sa većim brojem radnih mjesta, koja je uz to kvalitetnija zajednica sa većom socijalnom kohezijom. Pored ostalih ključnih kompetencija koje je potrebno integrisati u kurikulum i razvijati kroz život, kao po-sebna grupa izdvojene su građanske kompetencije.

Ovi, i drugi međunarodni dokumenti navedeni su i u Knjizi promjena (2001) kao polazišta za reformu obrazovanja u Crnoj Gori. Za nas su, među drugim ciljevima promjena, posebno važni bili: demokratizacija procesa obrazovanja; promjena položaja djeteta u školi; uvođenje pred-meta građansko vaspitanje, kao i da osposobljavanje djece i mladih za aktivnu ulogu u demokratskom društvu bude jedan od opštih ciljeva škole. Kao posebne teme ove međupredmetne oblasti izdvajaju se:

- socijalno, građansko, multikulturalno obrazovanje/vaspitanje i mirovno obrazovanje;

- potrošačko obrazovanje, i - rodna ravnopravnost.

Zaštita životne sredine. - Program Ujedinjenih nacija za životnu sredi-nu je vodeći globalni autoritet po pitanju životne sredine koji određuje globalni program za zaštitu životne sredine, promoviše dosljedno spro-vođenje ekološke dimenzije održivog razvoja u okviru sistema Ujedinje-nih nacija i služi kao mjerodavni zagovornik zaštite životne sredine na globalnom nivou.

Obrazovanje i vaspitanje o zaštiti životne sredine postaje sve važnije obrazovno-vaspitno područje. Na međunarodnom nivou postoji jasna


40 41

svijest o tome kako će upravo obrazovanje odigrati ključnu ulogu u promjeni čovjekovog odnosa prema prirodi. Jačanje svijesti o životnoj sredini najbolje se postiže među djecom, što će osigurati da buduće generacije imaju pozitivan stav prema životnoj sredini i njenoj zaštiti.

Shvatanje značaja neraskidive veze između živih bića i okoline, kao i ste-pena ugroženosti životne sredine i živih bića kroz ekološko obrazovanje, kod učenika razvija svijest o neophodnosti uspostavljanja harmonije i ravnoteže u prirodi, kao i osjećaj odgovornosti za životnu sredinu i raci-onalno korišćenje prirodnih izvora. Ekološko obrazovanje kod učenika/ca treba da podstiče vrijednosti kao što su umjerenost, štedljivost, soli-darnost i samopoštovanje i poštovanje drugih, prirode i njenih izvora i zaliha za sadašnje i buduće naraštaje, biološke i kulturne raznolikosti, i planete Zemlje u cjelosti.

U okviru ove oblasti razmatrane su sljedeće teme:- upravljanje otpadom;- upravljanje hemikalijama;- vazduh; - kisjele kiše;- voda;- zagađenje bukom; - obnavljanje i zaštita životne sredine prirodnim putem (ekoreme-

dijacija).

Održivi gradovi i naselja. - Povećanje broja gradova i prirasta stanov-ništva u gradskim područjima, širenje gradskih područja, odnosno tran-sformacija pretežno seoskih karakteristika nekog područja u gradsko, praćeno je velikim pritiscima na životnu sredinu.

Ukoliko su dobro planirani i razvijeni, uključujući sveobuhvatno plani-ranje i pristup upravljanju, gradovi mogu pomoći stvaranju ekonomski, socijalno i ekološki održivih društava. Obrazovanje treba da kod učeni-ka/ca stvori potrebu za cjelovitim pristupom razvoju gradova i naselja, koji obezbjeđuje pristupačne cijene stanovanja i infrastrukture i kome su prioritet poboljšanje stanja u sirotinjskim naseljima i urbana regene-racija.

Unapređivanju naselja, uključujući životne i radne uslove za gradsko i seosko stanovništvo u kontekstu iskorjenjivanja siromaštva omogućava da svi ljudi imaju pristup osnovnim uslugama, stanovanju i prevozu.

Učenici/ce treba da budu svjesni potrebe za konzervacijom prirodne i kulturne baštine u naseljima, revitalizacijom istorijskih područja i reha-bilitacijom gradskih centara.

Održivi razvoj gradova omogućava inkluzivno stanovanje i socijalne us-luge; bezbjedno i zdravo životno okruženje za sve, naročito za djecu, mlade, žene, stare i osobe sa invaliditetom; priuštivi i održivi transport i energiju; promociju, zaštitu i obnavljanje gradskih zelenih površina; pristup bezbjednoj i čistoj pijaćoj vodi i sanitarnim uslovima; zdrav kva-litet vazduha; stvaranje pristojnih radnih mjesta; i unaprijeđeno urbano planiranje i poboljšanje stanja u sirotinjskim naseljima.

Kod učenika/ca treba razviti svijest da povećanje broja velikih gradskih područja, kao i većih i manjih gradova koji primjenjuju politike održi-vog urbanog planiranja i projektovanja vodi ka efikasnom odgovoru na očekivani rast urbane populacije. Za održivo urbano planiranje korisno je da se uključe različiti učesnici, kao i da se koriste podaci i informacije razvrstani prema polu, koji se tiču demografskih trendova, raspodjele dohodaka i neformalnih naselja. Učenici/ce treba da razumiju značaj uloge opštinskih vlasti u formiranju vizije održivih gradova, od inicija-cije planskog procesa do revitalizacije starijih gradova i gradskih krajeva, uključujući kroz usvajanje programa energetske efikasnosti u održava-nju zgrada i razvoj održivih, lokalno prilagođenih sistema transporta.

U ovoj oblasti predložene su sljedeće teme:- vrednovanje i planiranje prostora;- ruralni obrasci življenja;- održivi transport;- djelovanje u vanrednim situacijama.

Biodiverzitet. - Znanje učenika/ca je glavni izazov u zaštiti biodiver-ziteta i prirodnih vrijednosti. Razrješavanje konflikata između očuva-nja prirode i razvoja omogućava im da razumiju i da se na pravi način uključuju prilikom donošenja odluka u ovoj oblasti. Da bi razvojne odluke bile održive (gledano na dugi rok), neophodno je u razrješava-nje tih konflikata uključiti mehanizme kojima se procjenjuju uticaji na biodiverzitet. Drugim riječima, kod učenika/ca je potrebno osigurati veći stepen integracije saznanja o biodiverzitetu i prirodnim vrijednosti-ma, te o uključivanju ove problematike u sektorske planove, programe i strategije.


42 43

Ekonomski sektori koji su definisani kao prioriteti za ozelenjavanje cr-nogorske ekonomije tijesno su povezani sa zaštitom prirode i biodi-verziteta. Na jednoj strani očuvanje biodiverziteta je preduslov razvoja ovih sektora i značajna komparativna prednost, dok na drugoj strani aktivnosti u ovim sektorima stvaraju značajne negativne uticaje na bi-odiverzitet.

Očuvanje agrobiodiverziteta i prirodne flore i faune može značajno da doprinese poljoprivrednoj proizvodnji i plasmanu zdravih proizvoda posebnog kvaliteta. Dostupnost vodnih resursa i biomase ima direktan uticaj na mogućnost razvoja određenih obnovljivih izvora energije, dok se privlačnost destinacije u turizmu u velikoj mjeri povećava prirodnim atrakcijama i biljnim i životinskim svijetom.

Na drugoj strani, obrađivanje zemljišta, primjena sredstava za zašti-tu bilja i ispaša, promjene u namjeni zemljišta, izgradnja energetskih objekata i infrastrukture, kao i turističke posjete i izgradnja turističke infrastukture, značajno utiču na ugrožavanje biodiverziteta i povećanje pritiska na ekosisteme.

Morska i obalna staništa i ekosistemi, zatim šumski i vodni i močvarni ekosistemi spadaju među najugroženije u Crnoj Gori. Nacionalna stra-tegija biodiverziteta takođe prepoznaje ugroženost agrobiodiverziteta smanjenjem broja i rasprostranjenosti domaćih sorti ili izmjenom nji-hove genetičke osnove zbog ukrštanja sa uvezenim vrstama. Kao glavne prijetnje čiji je kumulativni efekat gubitak rijetkih staništa i vrsta, kao i smanjenje funkcionalnosti i stabilnosti šumskih i vodnih ekosisteme, prepoznaju se:

• Nekontralisani urbani i turistički razvoj koji uzrokuje gubitak,degradaciju i fragmentaciju prirodnih staništa.

• Neodrživoinekontrolisanokorišćenjeprirodnihresursazbog - sječenja prirodnih šuma, - sakupljanja jestivih gljiva, ljekovitog bilja i beskičmenjaka, - lova divljači, i - ribolova.• Zagađenjeotpadnimvodamaičvrstimotpadom,zagađenjeuno-

šenjem novih invazivnih vrsta. • Klimatskepromjenekaonadolazeđeprijetnjebiološkomdiverzi-

tetu.

Ozbiljnost globalnog gubitka biološke raznovrsnosti i degradacije eko-sistema utiču na prehrambenu bezbjednost i ishranu, obezbjeđivanje i pristup vodi i zdravlje siromašnih u ruralnim sredinama i ljudi širom svijeta, uključujući sadašnje i buduće generacije. Zbog toga je izuzetno važno sačuvati biološku raznovrsnost, poboljšati povezanost staništa i izgraditi otpornost ekosistema.

Trgovina rijetkih vrsta odvija se u skladu sa Konvencijom o međunarod-noj trgovini ugroženim vrstama divlje faune i flore koja reguliše pitanja trgovine, životne sredine i razvoja, koja promoviše očuvanje i održivo korišćenje biološke raznovrsnosti.

Obrazovanje o ekonomskim, društvenim i ekološkim posljedicama nezakonite trgovine divljim životinjskim i biljnim vrstama razvija kod učenika/ca odgovoran stav o zaštiti biodiverziteta i kritičan odnos pre-ma lovu.

Najpouzdaniji indikator promjena u životnoj sredini, kako na lokanom, tako i na globalnom nivou, jeste biološka raznovrsnost i prirodni resur-si. Biološka raznovrsnost odnosi se na raznolikost među živim organiz-mima i ekološkim kompleksima u kojima se oni javljaju.

Jedan od najvažnijih i najdragocjenijih resursa na Planeti jeste raznovr-snost bioloških vrsta poznata pod terminom biodiverzitet ili biološka raznovrsnost. Ovaj resurs čine tri komponente:

• genetskaraznovrsnost,ukojuspadajuraznolike imnogobrojnejedinke koje pripadaju istoj vrsti;

• diverzitetvrsta,ukojisetrenutnoubraja,između15i40milionavrsta na Zemlji (iako su naučnici do današnjeg dana uspjeli da klasifikuju samo 1,75 miliona); i

• diverzitet eko-sistema, u koji spadamnoštvo šumskih, pustinj-skih, poljskih, morskih, riečnih, okeanskih i drugih biozajednica koje su u stalnoj međusobnoj interakciji i interakciji s neživim okruženjem.

Najznačajniji pritisci na ove vrijednosti uključuju (direktno) iskorišća-vanje prirodnih resursa, intenzivan i neuravnotežen razvoj određenih sektora (turizam, urbanizacija i sl.), konverziju prirodnih staništa u po-luprirodna i vještačka, zagađenje (otpadne vode, čvrsti otpad) i dr.


44 45

U oblasti biodiverziteta uključene su sljedeće teme:

- biološka raznovrsnost (genetska, vrsta, ekosistemi),- dezertifikacija, degradacija zemljišta i suša,- planine,- obalna (primorska staništa), pećine, kanjoni,- Svjetsko more,- Jadransko more,- jezera - rijeke, izvori, potoci, bare, močvare, lokve, antropogeni hidro-

grafski objekti (kanali, kamenice, bistijerne, bunari, ublovi), - zaštita biodiverziteta, - nacionalni parkovi,- konzervaciona biologija.

Zdravstveno obrazovanje i vaspitanje. - Savremeni kurikulumi uklju-čuju u sebe zdravstvenu pismenost, zdravstveno obrazovanje i srodne programe, u namjeri da osposobe djecu i mlade da pronalaze pouzda-ne informacije o zdravlju i zdravstvenim uslugama, da ih razumiju i koriste, tako da mogu da donose odgovorne odluke o svom zdravlju. Zdravstveno obrazovanje podrazumijeva sve vidove zdravlja: tjelesno, mentalno, emocionalno i socijalno zdravlje.

Učenici/ce se podstiču na trajno usvajanje zdravih stilova života – zdra-ve i uravnotežene prehrane, pravilnih higijenskih navika, stalne i pri-mjerene fizičke aktivnosti te odgovornog odnosa prema sebi, drugima, izgradnji partnerskih odnosa, uče o prenosivim bolestima i dr. Pored toga cilj zdravstvenog obrazovanja je da usvoje i dalje razvijaju čitav spektar vještina (npr. kritičkog mišljenja, odgovornog odlučivanja, efek-tivne komunikacije, kontrola stresa), koje će doprinositi čuvanju i una-pređivanju zdravlja tokom cijelog života.

Obrazovanje djece i mladih o zdravlju i zdravom načinu života najefek-tivnije je: kada je dio kurikuluma, kada je kontinuirano (tokom cijelog školovanja), kada se realizuje strategijama koje podstiču iskustveno i participatorno učenje, a zatim i kada je razvojno prilagođeno i podr-žano komplementarnim programima i mjerama u samoj školi i kroz partnerstvo škole, roditelja i lokalne zajednice.

5.4 Metodološki pristup poučavanju i učenju - efektivna edukacija o temama održivog razvoja

Prirodi međupredmetnih oblasti koje su definisane kroz Okvir za kro-skurikularno uvođenje sadržaja održivog razvoja u obrazovni sistem Crne Gore i problemima iz ovog područja važno je didaktički i meto-dički prilagoditi strategije i metode učenja i poučavanja.

Obrazovanje za održivi razvoj ima tendenciju da se fokusira na veze, povratne sprege, odnose i interakciju. Stoga obrazovanje za navedene sadržaje/ciljeve poziva na one vrste učenja, koje nijesu toliko transmi-sivne prirode (ne doživljava učenje kao puku reprodukciju) koliko su transformacione prirode (doživljava učenje kao promjenu).

Podrazumijeva se pristup u poučavanju i učenju koji će u središte po-stavljati učenika/cu i osigurati kontekst u kojem učenici/ce mogu ra-zvijati svoje ideje, vrijednosti te razumijevanje i promišljanje stvarnosti.

Predlaže se da učenici/ce ciljevima obrazovanja za održivi razvoj pristu-pe istraživački i da ih iskustveno usvoje. Na važnosti dobija iskustvena i istraživačka nastava, te unapređivanje saradničkih odnosa i rada u grupi. U ovoj nastavi moguće je mnoštvo metodičkih postupaka i oblika rada.

Insistira se na metodičkim pristupima koji učenike/ce direktno uklju-čuju u nastavu (aktivna nastava). Aktivno učenje je učenje putem dje-lovanja i rješavanja problema. Diskusija, rasprava i postavljanje pitanja su od centralnog značaja za aktivno učenje. Često obuhvata neposredne i autentične aktivnosti. Vrste angažovanja učenika/ca u savladavanju ciljeva koji su izloženi kroz pojedine međupredmetne oblasti mogu uključiti kampanje i istraživanja, rad na projektima, prezentacijama ili učestvovanje u specijalnim danima – na primjer Dan posvećen smanje-nju prirodnih katastrofa.

Naročitu važnost ima metoda praktičnih radova, koja podrazumijeva način realizacije navedenih sadržaja i sticanje znanja učenika/ca putem praktičnog rada i izvođenja ogleda.

Usmjerenost na aktivnost je pristup kojim se ističe važnost konkretnih ekoloških aktivnosti koje realizuju učenici/ce ili druge ciljne grupe kao sastavni dio procesa nastave i učenja. Ovaj pristup ima dva cilja:


46 47

1. doprinijeti razvoju kompetencija kod učenika/ca za samostalno preuzimanje inicijative i

2. omogućiti održive promjene na kraći ili duži period.

Kritičko mišljenje se može definisati kao pojava da pojedinci svjesno prilagođavaju određenu informaciju svom načinu razumijevanja i u okviru svog postojećeg sistema vrijednosti, interesovanja i znanja. Ono naglašava važnost postojanja spremnosti i nastavnika/ca i učenika/ca da usvoje otvorene pristupe, posebno prema različitim kulturnim, eko-nomskim, ekološkim, političkim i socijalnim pitanjima.

Aktivna nastava u procesu učenja vodi ka dodjeli recipročnih uloga nastavnicima/cama i učenicima/cama, uvažavajući tako postojeće zna-nje i sposobnosti učenika/ca koji se mogu posmatrati kao suprotnost statičnoj nastavi koja je više mehanička i nastavu sagledava kao učenje kroz transfer informacija. Učenik/ca je pasivni primalac.

Interdisciplinarni pristup stavlja naglasak na međusobnu povezanost različitih perspektiva, obuhvata dva ili više predmeta i saradnju unutar različitih disciplina.

Usmjerenost na problem znači da se, umjesto da nastava bude usmje-rena na temu iz jedne od uobičajenih disciplina, predmet bavi nekim spornim pitanjem, problemom. Učenje koje se zasniva na problemu karakteriše kontekstualizacija problema ili situacije, s obzirom da se problemi i slučajevi iz stvarnog života koriste kao pokretači motivacije i procesa učenja kod učenika/ca.

Usmjerenost na proces znači proširivanje obima obrazovnih aktivnosti, od onih usmjerenih na ograničene sadržaje do onih koje za rezultat ima-ju razumijevanje obrazovanja i učenja kao procesa, na taj način ističući aktivnosti, dinamiku, aktere, faze i odnose između različitih sadržaja.

Projektni rad karakteriše usmjerenost na problem, usmjerenost na proizvod, interdisciplinarni rad, povezanost teorije i prakse i zajedničko planiranje nastav-nika/ca i učenika/ca. Problem mora biti pronađen u okruženju, a relevantna znanja se u skladu sa tim problemom biraju iz određenih predmeta i disciplina.

Projektni rad je proces individualnog i kolektivnog učenja, koji ima za cilj iznalaženje mogućih rješenja/predloga za promjene, a odgovori nijesu unaprijed dati.

U ostvarivanju planiranih ciljeva s područja obrazovanja za održivi ra-zvoj potrebna je stalna saradnja i dogovor učitelja i nastavnika/ce. Posti-žu se redovnim raspravama o povezanosti navedenih ciljeva sa različitim predmetima, te razmjenom mišljenja o metodama, sredstvima poučava-nja i mogućnostima organizacije nastave.

Svaka etapa ovdje predloženog procesa učenja daje neke praktične rezul-tate, počevši od toga koji su sljedeći koraci koje treba preduzeti. Kako bi se podstaklo interesovanje učenika/ca, rezultati se ostvaruju uvođenjem savremenih metoda, sredstava i tehnika:

Iskustvo na mjestu odabranom za rad predstavlja sistem znanja, vje-ština, osjećanja i pogleda koje formuliše učenik/ca kroz interakciju sa drugima i sa okolinom nakon određenog perioda rada na nekom mje-stu.

Konceptualno i perceptivno mapiranje je reprezentativno nastavno sredstvo kojim se predstavljaju odnosi između jednog prostornog ele-menta, objekta, koncepta i sl. i ostalih; kojim se između njih uspo-stavljaju veze i koje ih predstavljaju kroz broj, šemu ili mapu. Uz to, dok perceptivno mapiranje predstavlja šemu koju stvara ljudski um u procesu upoznavanja, posmatranja i sakupljanja slika iz stvarnog svijeta, konceptualno mapiranje se odnosi na izradu apstraktnih šema koje daju značenje percepiranim slikama.

Objašnjenje vrijednosti je metod kojim se učenici/ce podstiču na objašnjenje svojih razmišljanja, osjećanja, opažanja i djelovanja i na taj način proširuju znanje o svojim vrijednostima, njihovom egzaktnom sa-držaju i potpunom značenju. Ovaj se metod može razviti kroz otvoreni i strukturirani razgovor, sredstvima za prikaz, vizualizaciju, interaktivnu saradnju i grupni rad, kao i kroz igru.

Igranje uloge je metod kojim se od učenika/ca traži da opiše i predstavi stavove određenih detaljno opisanih ličnosti (npr. predstavnika lokalne vlasti, mještanina, turiste, potrošača), u vezi sa određenim problemom ili u određenoj situaciji sa jasno definisanim vrijednostima, sa ciljem da se pronađe rješenje tog problema ili izlaz iz situacije.

Scenariji predstavljaju analize ispitivanih (i ukoliko je moguće stvar-nih) problema, trendova i procesa, njihovog uticaja i mogućih rješenja, koji nastaju kroz niz kombinacija resursa, kritičkih faktora i hipoteza.


48 49

Izrada scenarija omogućava upoređivanje i razmišljanje o posljedicama i onome „što bi se moglo dogoditi“ ukoliko u određenom prostoru dođe do izvjesnih promjena. To se može uraditi i pronalaženjem kompromisa i zajedničkih rješenja, ili pronalaženjem rješenja koja se radikalno razli-kuju od postojećih trendova.

Sljedeći kvaliteti predloženog procesa učenja su fleksibilnost i prila-godljivost različitim situacijama u kojima se uči: različitim nastavnim aktivnostima, aktuelnim predmetnim programima; različitim tipovima škole, razredima i uzrastu učenika/ca; postojećim nastavnim sredstvima; specifičnoj životnoj sredini koja je odabrana kao studija slučaja.

6. Stručno usavršavanje nastavnika/ca

Obuka nastavnika/ca podrazumijeva razmjenu iskustava, znanja, uvje-renja i potreba između voditelja i učesnika, kao i među učesnicima, povezivanje sa vlastitim iskustvom i praksom (polaženje od iskustava i prakse, primjena i promjena prakse), saradnju i partnerstvo (koopera-tivno učenje i odnos baziran na ravnopravnosti, komplementarnosti, kompetentnosti i poštovanju). Osnovno polazište obuke jeste kategorija različitosti u procesu učenja.

6. 1. Program stručnog usavršavanja nastavnika/ca za implemetaciju sadržaja održivog razvoja

Obrazovanje i vaspitanje za održivi razvoj je multidisciplinarno, jer ni-jedna pojedinačna oblast učenja ne pruža učenicima/cama sva neop-hodna znanja koja bi im omogućila da doprinesu održivoj budućnosti. Kako bi se sadržaji obrazovanja za održivi razvoj implementirali na efi-kasan način, odgovarajuća znanja i vještine treba da budu međusobno povezana tokom procesa nastave/učenja kroz sve nastavne predmete.

Obuka nastavnika/ca predstavlja najvažniji preduslov uspješne realizaci-je obrazovanja za održivi razvoj. Tokom procesa implemetacije reforme obrazovanja u Crnoj Gori, nastavnici su prolazili veliki broj seminara, savjetovanja i okruglih stolova kroz koje su unapređivali kompetencije za primjenu novih predmetnih programa, ali još uvijek nijesu u dovolj-noj mjeri razvili kompetencije za istraživački rad, rad na terenu, izradu projekta, učenje u prirodi i iz prirode, eksperimentalno učenje, učenje iz iskustva, primjenu konceptualnih mapa, učenje zasnovano na primjeri-ma iz prakse, što su ključne metode i oblici rada za uspješnu implemen-taciju obrazovanja za održivi razvoj.

Kako se radi o oblicima nastave koje nastavnici/ce nijesu primjenjivali u praksi, potrebno ih je dodatno edukovati kao bi unaprijedili kompeten-cije u oblastima održivog razvoja, a samim tim i postojeće kompetencije i razvili nove načine rada.

Program obuke omogućava unapređivanje obrazovanja u oblasti život-ne sredine, kao i tema koje se odnose na socijalne i ekonomske oblasti koje su do sada nedovoljno bile zastupljene u obrazovnom sistemu, a

Program obuke omogućava unaprjeđivanje obrazovanja u oblasti životnesredine, kao i tema koje se odnose na socijalne i ekonomske oblastikoje su do sada nedovoljno bile zastupljene u obrazovnom sistemu.


50 51

u savremenom društvu se sve više ukazuje potreba za njima. Takođe, sprovođenje obuke omogućava integraciju multidisciplinarnih znanja i vještina (i kod nastavnika/ca i kod učenika/ca) u jedan sveobuhvatan sistem znanja sa aspekta održivog razvoja.

6.2. Ciljevi programa stručnog usavršavanja nastavnika/ca

Obrazovanje za održivi razvoj nije jednostavno sticanje znanja i vješti-na već cjelokupan pristup koji pruža motivaciju i predanost za održive akcije koje vode ka poboljšanju ishoda za održivu budućnost. Shodno tome, ovaj vid obrazovanja uključuje dodatne ciljeve:

- Upoznavanje osnovnih koncepata, pristupa i principa održivog razvoja;

- Upoznavanje osnovnih koncepata, pristupa i principa obrazova-nja za održivi razvoj;

- Analiza kurikuluma osnovnog obrazovanja i definisanje moguć-nosti i načina za uvođenje obrazovanja za održivi razvoj;

- Upoznavanje nastavnika/ca sa ciljevima i sadržajima međupred-metnih oblasti/tema;

- Upoznavanje nastavnika/ca sa pristupima za implementaciju me-đupredmetnih oblasti/tema i razumijevanje njihove primjene;

- Podizanje svijesti nastavnika/ca o kompetencijama učenika/ca koje se razvijaju kroz obrazovanje za održivi razvoj;

- Sagledavanje značaja obrazovnog materijala „Zelenog paketa“ i „Zelenog paketa junior“;

- Analiziranje mogućnosti obrazovnog materijala „Zelenog pake-ta“ i „Zelenog paketa junior“ u implementaciji međupredmetnih oblasti/tema;

- Unapređivanje postojećih i razvijanje novih kompetencija nastav-nika/ca;

- Osposobljavanje nastavnika/ca za upotrebu nastavnih metoda, principa i oblika rada koji podupiru obrazovanje za održivi razvoj;

- Osposobljavanje nastavnika/ca za saradničko planiranje i kreira-nje scenarija časa koji uključuje realizaciju ciljeva programa obra-zovanje za održivi razvoj;

- Razvijanje kritičkog mišljenja; prikupljanje, analiziranje i prezen-tovanje podataka; formulisanje pitanja, vođenje debate, timski rad;

Profesionalne vještine i sposobnosti koje ovaj program unapređuje od-nose se na aktivno orijentisan pristup u razvijanju sposobnosti učenika/ca da učestvuju i podržavaju promjene na održiv način, kritičko mišlje-nje, interdisciplinaran pristup, multidisciplinaran pristup, problemski orijentisano učenje, da se do sadržinskih znanja dolazi kroz procesno učenje, projektnu organizaciju, upotrebu različitih vrsta izvora informa-cija (računari, internet,...)

Efekti obuke ogledaju se u podsticanju nove vrijednosti i uspostavljanju novih modela ponašanja u školi, kod kuće i u društvu, kao i ohrabriva-nju učenika/ca da imaju aktivan pristup u izazovima koje pruža životna sredina i podstiče ih da novostečena znanja primjenjuju u praksi.

Kao veoma važno treba istaći, da se ovim vidom obuke nastavnici/ce osposobljavaju da koriste multimedijalni paket u nastavnom procesu i da tematske sadržaje obrađuju kroz međupredmetne korelacije.

6. 3. Obuka nastavnika/ca za implementaciju „Zelenog paketa“ i „Zelenog paketa junior“

Program obuke Obuka nastavnika/ca za implementaciju Zelenog pake-ta i Zelenog paketa junior akreditovan je od strane Zavoda za školstvo i objavljen je u Katologu programa stručnog usavršavanja nastavnika/ca.

REC Crna Gora

52

Obuku za implementaciju „Zelenog paketa“ je prošlo 364 nastavnika/ca različitih profila iz svih osnovnih škola u Crnoj Gori i 40 direktora/direktorki. Tokom obuka podijeljeno je 500 kompleta „Zelenog pa-keta“ nastavnicima/cama i direktorima/direktorkama koji/e su prisu-stvovali seminarima. Obuku za „Zeleni paket junior“ je pohađalo 50 nastavnika/ca razredne nastave koji/e su tom prilikom dobili/e „Zeleni paket junior“.

Ovakvim vidom obuka stvaraju se preduslovi za dalje napredovanje u oblasti obrazovanja za održivi razvoj u Crnoj Gori.

Cilj ovih seminara je bio promovisanje obrazovanja za održivi razvoj, izgradnja kapaciteta za produbljivanje znanja o održivom razvoju, pred-laganje metodologija učenja koje mogu biti implementirane od strane nastavnika/ca saglasno različitim nivoima školovanja i različitim obra-zovnim programima, kao i razumijevanje procesa koji su se odvijali u prirodnoj sredini tokom vremena.

Metode i tehnike rada su se uglavnom zasnivale na interaktivnim ra-dionicama koje osnažuju interdisciplinarno učenje, učenje na osnovu iskustva, upotrebu vizuelnih sredstava u nastavnom procesu.

Poseban akcenat je stavljen na metode koje razvijaju kritičko mišljenje i akciono orijentisano učenje, debatu i eksperiment.

Documents

Mogućnosti implementiranja sadržaja održivog …documents.rec.org/publications/Implementiranje_odrzivog...Zeleni paket uključuje priručnik za nastavnike/ce, interaktivni CD-ROM,