MMN SEKMAN,Kiisel geliim ve sosyal baar trnde kitaplarn yazardr.'Baarl olmak renilebilir dncesini savunan yazarn kitaplar:

1. Ya Bir Yol Bul, Ya Bir Yol A, Ya Da Yoldan ekil! (50. bask)2. Kesintisiz renme (19. bask)3. Trk Usul Baar (8. bask)4. Baar niversitesi (33. bask)5. Kiisel Ataleti Yenmek (39. bask)6. evik irketler: Kurumsal Ataleti Yenmek (8. bask)7. Her ey Seninle Balar (900.000 adet)7.5 Her ey Seninle Balar 9+ (ocuklar iin baar kitab - 26. bask)8. Limit Sizsiniz (300.000 adet)9. Her ey Beyinde Balar (150.000 adet)

Bu kitaplardan baka, sfrdan zirveye kanlarn baar yklerinin anlatld nsan sterse: Azmin Zaferi ykleri dizisinin danmanln yapmaktadr.

stanbul'da doan yazar, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi'ni bitirdi, ama hukuk alannda hi almad. Baarl insanlar inceleyip, nasl baardklarn analiz edip, baarl olmak isteyenlere anlatmay meslek ve misyon olarak seti.

15 yl boyunca niversite, irket ve kamu kurumlarnda baar semineri verdi. Zirvedeki baz isimlere baar ynetimi danmanl yapt. Bir dnem ocuklar Duymasn dizisinin senaryo danman oldu.

Sekman, Kiisel Geliim Merkezinin (kigem.com) kurucusudur. Kigem.com Trkiye'nin ilk kiisel geliim ierikli internet sitesidir ve 'Beyin Haftas' kutlamalarn yrtmektedir.

Trkiye'de 'kiisel geliim uzman' titrini ilk kullanan kii olan Mmin Sekman, Londra merkezli The Success Think Tank'm kurucusudur. Yazar dnyann metrekaresine den baarl insan saysn artrmay kiisel misyonu saymaktadr.

Rakamlarla Mmin Sekman'n Kariyeri

Bugne kadar 9 kitab yaymland. Trkiye'nin 40 ehrinde seminer verdi. Konferanslarna 100.000'den fazla kii katld. Kitaplarnn toplam bask says 1.500.000'u geti. Her ey Seninle Balar ise 6 ylda 900.000 baskyla Trkiye rekoru krd.

www.muminsekman.com

kiiselkurtulusavanz

ALFA

Alfa Yaynlar 1646 Kiisel Geliim 48

HER EY SENNLE BALAR!Kiisel Kurtulu Savanz Balatn!

Mmin Sekman

1. Basm : Kasm 2005 (100.000 adet)2. Basm : Aralk 2005 (100.000 adet)3. Basm : ubat 2006 (50.000 adet)4. Basm : Nisan 2006 (25.000 adet)5. Basm : Haziran 2006 (75.000 adet)6. Basm : Kasm 2006 (50.000 adet)7. Basm : Austos 2007 (100.000 adet)8. Basm: ubat 2009 (100.000 adet)9. Basm: Ocak 2010 (100.000 adet)10. Basm: Haziran 2010 (zel Bask)11. Basm: Kasm 2010 (76.000 adet)12. Basm: Kasm 2011 (100.000 adet)13. Basm: Mays 2012 (zel Bask)

ISBN 978-975-297-699-3 Sertifika No: 10905

Yayma ve Genel Yayn Ynetmeni M. Faruk Bayrak Genel Miidr Vedat Bayrak

Yayn Ynetmeni Mustafa Kpolu Kapak Tasarm Emrah Ycel

emrahyucel.com

2005, ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ti.

Kitabn Trke yayn haklan Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti.'ne aittir. Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen ya da tamamen alnt yaplamaz,

hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.

Bask ve Cilt Melisa Matbaaclk

Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29 Sertifika No: 12088

Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti.Ticarethane Sokak No: 53 Caalolu 34410 stanbul, Turkey

Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00 www.alfakitap.com info@alfakitap.com

iindekiler

Teekkr viGiri: Balk Tutup Vermek mi, Balk Tutmay retmek mi? 1

renilmi Baarszlk: Kaybetmeyi Nasl reniriz? 13 Bilimsel Temeller: Kpekler 'aresizlii' Nasl rendi? 23 'retilmi' aresizlik: "Ahh Bi Elimden Tutan Olsa?" 35

renilmi aresizlikten Kurtulmak:Baa kmak iin Neler Yapmal? 49

Baarmak Gzeldir: 'renilmi Baar' Hayatnz Nasl Deitirir? 69

Kendinizi leri Frlatmak: Olduunuz Yerde Durarak Olmak stediiniz Yere Varamazsnz! 83

Engelleri Amak ve Sonu Almak: "Bir Kapy Krk Kere mi almak, Krk Kapy Bir Kere mi almal?" 91

zgveni Geri Kazanmak: Bize Neden 'D leri Bakanl' Gerek? 109

aresizlii renemeyenler: "Baardlar nk Baaramayacaklarn Bilmiyorlard!" * 2 1 7

Kiisel Kurtulu Savan Balatmak: Her ey Seninle Balar! 131 Dipnotlar 147

her eyher ey

seninle

her

her ey1

her ey seninle

Giri: Balk Tutup Vermek mi, Balk Tutmay retmek mi?

nl bir bilgeye (Eflatun), insanolunun en artan davranlarm sordular.

yle cevaplad:

nsanolu ocukluktan sklr, bymek iin acele eder, sonra da ocukluunu zler!

nce para kazanmak iin saln harcar, sonra da yitirdii saln geri kazanmak iin parasn!

Hi lmeyecekmi gibi yaar, sonra da hi yaamam gibi lr!

Hayata hazrlanmaya o kadar zaman harcar ki, hayatn yaamaya vakti kalmaz.

Yarnn o denli dnr ki, bugnn elinden kayp gittiini fark etmez bile. Oysa hayat gemite ya da gelecekte deil, imdiki zamanda yaanr.

1

Okul hayatnda 'hayat bilgisi' dersi grdmz halde, hayat okulunda ezberimiz neden karyor? nk okullar bizi hayata deil, snavlara hazrlyor. Bu yzden okul hayat ile hayat okulu arasndaki farklardan yaam akn oluyoruz.

1. Okul hayatnda snavlar nceden haber verilerek yaplr ve notumuz yzmze sylenirdi. Oysa hayat okulunda insanlar bizi habersizce 'snava ekiyor' ve yarglarn genellikle ilerinde tutuyorlar.

2. Okul hayatnda anlatlmayan konudan soru sorulmazd, hayat okulunda soru kabilecek her konuyu bilmemiz bekleniyor.

3. Okul hayatnda notumuz 'objektif' rakamlarla karnemize yazlrd, oysa hayat okulunda sbjektif kanaatlerle 'notumuz' veriliyor.

4. Okul hayatnda sorularn tek doru cevab vard, hayat okulunda kiiye gre deien doru cevaplar bilmemiz gerekiyor.

5. Okul hayatnda bulunduumuz snftan daha aaya dmezdik, hayat okulunda 'snftan dmek' mmkn!

6. Okul hayatnda nce dersimizi renir sonra snava girerdik, hayat okulunda nce snava ekilip sonra 'dersimizi alyoruz!'

7. Okul hayatnda tek dersten snfta kalanlara 'bir ek snav hakk' daha verilirdi, hayat okulunda bir frsat karp son vagona atlayamayanlar iin 'tek frsat hakk' yok.

Hayatn kullanma klavuzunu yanmza almadan geliyoruz hayata. Nasl yaayacamz yaarken reniyoruz. Yaamak istediimiz hayat, yaadmz hayat ve yaamamz istenen hayatn i alarnn toplamndan 'ortaya kark' bir hayat karyoruz kendimize.

Peki ana kumanda masasna bir uan pilot kabini kadar yabanc olduumuz bu hayattan istediklerimizi ne kadar alabiliyoruz?

2

Neden 'isteyen' herkes baarl olamyor?

Ne zaman kalabalk bir gruba konuma yapsam hemen sorarm: "Kimler baarl olmak istiyor?"

Katlmclarn % 99'u ben" anlamnda ellerini kaldrr. Glmseyerek teekkr ederim.

Ardndan ikinci soru gelir: "Peki sizce insanlarn yzde ka baarl, mutlu ve yaad hayattan memnun? Yzde ka hayal ettii hayat yayor?

Gelen cevap: "% 5 ile % 10 arasnda!"Ya, eitim, cinsiyet fark etmeksizin ayn soru aa be

yukar ayn cevab getiriyor. Ne ilgin bir sonu deil mi? Bu kadar ok insann istedii, bu kadar az insann elde edebildii baka ne var dnyada?

Sosyal baar, maraton yarlarna benzer. Yarn banda 100 kiinin 99'u kazanmak istediini syler, yarn sonunda 10 kii kalr. Peki kaybeden % 90'lk kesim nereye taklyor?

Neden 'isteyen' herkes baarl olamyor? Dnyada daha ok baarl insana yer ve talep varken, neden bu kadar az 'baarl' insan var?

Bu sorulara bulduum cevaplar beni bu kitab yazmaya zorlad.

Daha fazla baarl olmak istemeniz sizi bu kitaba getirdi.Baaryla randevunuza ho geldiniz!

nsanlar baarszlk blgesinde durduran ne?

Yllar nce bir gn, bir tatil kynde seminer iin konuma sramn gelmesini bekliyordum. Birden aklma bir soru geldi.

nsanlarn ou baarszd, mutsuzdu, yaad hayattan memnun deildi ama bu durumu deitirmeye dnk gl bir aba ierisinde de deildi. Bu insanlar durduran neydi?

Seminer balar balamaz katlmclara sordum:Hayatta baarl olmak istiyor musunuz? Evet!

3

Baarl olmak iin neler yapmanz gerektiini biliyor musunuz? Evet!

Bunlar niin yapmanz gerektiini de biliyor musunuz? Evet!sterseniz nasl yapabileceinizi biliyor musunuz? Evet!Yapmamakla neler kaybettiinizi biliyor musunuz? Evet!Yaparsanz neler kazanacanz biliyor musunuz? Evet!O halde sizi durduran ne?!!!Dardan ellerine kelepe takan olmadna gre, insanlarn

iinde olup da ellerini kollarn balayan neydi?Bir sre sonra cevab buldum: Atalet!Ataletin kelime anlam 'eylemsizlik hali'dir. Bir insan bir ii

yapmas gerektiini biliyor, niin yapmas gerektiini biliyor, isterse nasl yapabileceini biliyor, yapmazsa ne kaybedeceini biliyor, yaparsa ne kazanacan biliyor ama yine de yapmyorsa, o kii atalet halinde yayor demektir.

Yaklak be yl aratrmalar yapp ataleti yenmek hakknda Trke'deki ilk kitaplar yazdm. Niin ataleti yenmek bu kadar nemli? nk rekabet zerine kurulu yeni dnya dzeninde atalet halinde yaayarak hayatta kalmak imknsz.

Ataleti Yenmek Dizisi'nin slogan olan bir Afrika atasz bu gerei mkemmel aklar: "Afrika'da her sabah bir ceylan uyanr. En hzl aslandan daha hzl komas gerektiini, yoksa ona yem olup leceini bilir. Afrika'da her sabah bir aslan uyanr, en yava ceylandan daha hzl komas gerektiini, yoksa alktan leceini bilir. Aslan ya da ceylan olmanzn nemi yok, yeter ki her sabah kalktnzda komanz gerektiini bilin.''

Cam tavan sendromuBu kitapta neyin peindeyim?Atalet, insanlarn yapabilecekleri ve yapmalar gereken bir eyi

yapmamalaryd. Peki insanlarn neyi yapabileceine olan inancn belirleyen ey neydi?

nsanlarn hayal gcnn tavan yksekliini belirleyen nedir?

4

Kiisel geliim kitaplarnda sklkla anlatlan bir 'pire deneyi' vardr. Bilim adamlar pirelerin farkl ykseklikte zplayabildii- ni grr. Birkan toplayp 30 cm yksekliindeki bir cam fanusun iine koyarlar. Metal zemin stlr. Scaktan rahatsz olan pireler zplayarak kamaya alr ama

kafalarn tavandaki cama arparak derler. Zemin de scak olduu iin tekrar zplarlar, tekrar balarn cama vururlar. Pireler camn ne olduunu bilmediklerinden, kendilerini neyin engellediini anlamakta zorluk ekerler. Defalarca kafalarn cama vuran pireler sonunda o zeminde 30 santimden fazla zpla(ya)mamay renirler.

Artk hepsinin 30 cm zplad grlnce deneyin ikinci aamasna geilir ve tavandaki cam kaldrlr. Zemin tekrar stlr. Tm pireler eit ykseklikte, 30 cm zplar! zerlerinde cam engeli yoktur, daha yksee zplama imknlar vardr ama buna hi cesaret edemezler. Kafalarn cama vura vura rendikleri bu snrlayc 'hayat dersi'ne sadk halde yaarlar. Pirelerin isterlerse kama imknlar vardr ama kamazlar. nk engel artk zihinlerin- dedir. Onlar snrlayan d engel (cam) kalkmtr ama kafalarndaki i engel (burada '30 cm'den fazla zplanamaz inanc) varln srdrmektedir. Bu deney canllarn neyi baaramayacaklarn nasl rendiklerini gstermektedir.

Bu pirelerin yaadklarna cam tavan sendromu' denir. dnyasnda, zellikle kariyer planlama konumalarnda yaygn olarak kullanlan bir deyimdir bu. Bir insann gelebileceine inand en st nokta, onun cam tavandr.

Kendi hayatmzla o pirelerin hayat arasnda ne gibi benzerlikler var dersiniz? Sizin cam tavannz ne kadar yksek? Bu limiti kafanz neye vura vura kendi kendinize koydunuz?

5

Hepimizin bir cam tavan var. Cam tavanmz, ykseklere trmanmaya alrken karlatmz engeller, 'ac tecrbeler' ve baarszlklardan rendiimiz, bize neyi yapamayacamz gsteren tavan limitlerimizdir. Bu tavan limitlerimizi renirken ne kadar ac ekmisek, o limitlere o kadar sadk yaarz.

Hayatta gelebileceinizi sandnz en yksek yer sizin cam tavanmzdr. Sizin i st limitinizdir. Cam tavannz hayallerinizin tavan yksekliini gsterir. nsan inandna denktir. Yapabileceini dnd kadardr.

Sizin cam tavannz ne kadar yksek?

Cam tavannzn yksekliini imdi tespit etmeye ne dersiniz? Soru basit: Hayatta ykselebileceinizi sandnz en st nokta neresi?

Varsayalm bir irkette sat elemansnz. Hayatta gelebileceiniz en st kariyer noktas neresidir? Borcu olmayp ihtiyac kadar kazanan bir satc olmak m? Ekibin en ok ciro yapan yesi olmak m? O sat ekibinin yneticisi olmak m? Sektrdeki en byk irketin en ok ciro yapan yesi olmak m? lkedeki en byk irketin CEO'su olmak m? Sektrdeki en byk irketin sahibi olmak m? lkenin en zengin iadam olmak m? Asya'nn en byk iadam olmak m? Dnyann en zengin ilk 100 iadamndan biri olmak m? Uygarlk tarihinde gelmi gemi en byk servetin sahibi olmak m? Kendinizi hangi lige layk gryorsmuz? Hayatta gelebileceiniz en iyi yerin neresi olduunu dnyorsanz, oras sizin cam tavanmzdr.

Ne ilgintir ki, pirelerin ilk bata kaabileceklerine inanlar vard ama imknlar yoktu. Sonra imknlar oldu ama bu defa kaabileceklerine inanmyorlard. Hayatta da byle deil midir? Yirmili yalarda hayallerimiz vardr imknlarmz yoktur, krkl yalarda maddi imknlara kavuuruz ama hayallerimizi unuturuz. Genken i engelimizi aar, d engele taklrz, zamanla d engel ortadan kalkar, bu defa i engellerimize taklrz. Meydan bulur, at bulamayz, at bulur meydan bulamayz!

6

zetle, baarsz baar denemelerimiz hayal gcmz hadm ediyor. Yenilgilerimizden rendiklerimiz snrlandryor bizi. 'Ac tecrbelerimiz' zamanla zihnimizdeki en byk i engelimiz oluyor.

Bu deneyden mesai saati, maa bordrosu, koltuk taksitleri, okul servis cretleri arasnda skp kalm 'sanayi tipi Trk' hayatna karlacak dersler nelerdir?

Bu sorunun cevab bu kitabn konusudur.

Yaadn hayat yaayabilecein en iyi hayat deil!

Nazm Hikmet'in 'en iyisini daha yaamadk' temal nl bir iiri vardr.

"En gzel deniz, henz gidilmemi olandr.En gzel ocuk, henz bymedi.En gzel gnlerimiz, henz yaamadklarmz.Ve sana sylemek istediim en gzel sz,Henz sylememi olduum szdr.

Nazm bu iiri sevgilisi Piraye iin yazd ama sizin iin de geerli.

Hayatta gelebileceiniz en iyi yerde misiniz? Hayr!Daha iyisini hak ettiinize inanyor musunuz? Evet!Yaptklarnz yapabileceklerinizin en iyisi midir? Hayr!Aklnz daha baarl iler yapmak iin yeterli midir? Evet!Bir insan bugne kadar yaptklarndan ibaret midir? Hayr!Bir Alman atasz, "Hayat olduu gibi kabul etmeliyiz ama

kabul edilebilir hale gelmesi iin de aba gstermeliyiz," der. nsanlar ideallerindeki en iyi hayat yaama mcadelesinden nasl vazgeer? Ya da neden vazgeer?

dealimizdeki hayattan nasl kopup sradan hayatlara raz olduumuzu ilgin bir rnekle anlatmak isterim. Hindistan'da

yabani bir fil yavrusu yakalandnda kaln bir zincir ile kaln bir aaca balanr. Yavru fil kamaya alr ama kaamaz. Zamanla kama denemelerini brakr. O aatan hibir zaman kurtulamayacana inanr. Esareti renmitir artk.

Bu aamada ayandaki zinciri aatan skerek, bir odun parasna balarlar. Yavru fil her yrynde o odunun peinden geldiini grnce, hl o aaca bal olduunu ve hibir zaman bal olduu aatan kurtulamayacan dnerek kama giriiminde bulunmaz. evrede dolanr ama kamaz.

Balangta yavru filin kaabileceine inanc vardr ama kama imkn yoktur, ikinci aamada ise kama imkn vardr ama kaabileceine olan inancn kaybetmitir. aresizlii renmi, kamasnn kendi ellerinde olduuna inanmamtr. Bu, renilmi aresizliktir!

renilmi aresizlik nedir?

renilmi aresizlik, kiinin herhangi bir durumda ok sayda baarszla urayarak, bir ey yapsa da hibir eyin deimeyeceini, olaylarn kendi kontrolnde olmadn, o konuda bir daha asla baarya ulaamayacan dnp, bir daha deneme cesaretini kaybetmesidir. renilmi aresizlik, gemiteki ac deneyimlerden karlan negatif artlanmalarn bugnk davranlar belirlemesidir.

Daha nceki denemelerde karlalan baarsz sonular, kendini snrlayacak ekilde yanl yorumlamaktr.

renilmi aresizlik hepimizin iinde az ya da ok vardr. Hepimiz bir eyleri defalarca deniyor, yanlyor, baaramyoruz. Sonra bir daha yanlmamak iin, bir daha denememeyi reniyoruz. Bu srada artlar deiiyor. Eer denersek baarl olabileceimiz bir hale geliyor ama biz ezberlediimiz gibi yaamaya devam ediyoruz. Arazi deiiyor ama bizim zihin haritamz deimiyor. Bylece baarszl renmi oluyoruz.

8

renilmi aresizlik ve atalet, insann potansiyelini kendinden alyor. Dlerimizi rtyor. zgvenimizi eritiyor, cesaretimizi kryor. Aslan kediye eviriyor. Kazanmay deil, kaybetmeye katlanmay retiyor.

renilmi aresizlik ve atalet yznden baarszlk blgesini vatanmz, zirveleri gurbetimiz gibi grmeye balyoruz. imizdekini sylemeyi deil, kendi kendimize sylenmeyi reniyoruz. Sorumluluk almak yerine sulamaya ()alyoruz. Baarszlklarmzn sorumluluunu dmzda aryoruz. Kendi ayaklar zerinde durmay ve kendi kendine yetebilmeyi beceremiyoruz.

Kitabn k noktas nedir?Bu kitabn balang konular, cam tavan sendromu, renilmi

aresizlik ve atalet halinde yaamak. Bu kavramn ne olduu, nasl alt ve baa kmak iin neler yapmak gerektii anlatlyor. Mesaj net: aresiz deilsin, aren sensinl

Kitabn ikinci yars aama aama profesyonel baar srecini anlatyor. Baarszlk renilmitir. Baarl olmak da renilebilir. kinci mesajmz: Her ey seninle balar!

Bu kitabn hakknzda iyi niyeti var:

1. niyeti, cam tavannz ykselterek hayatnz 'bir beden' bytmek.

2. niyeti, iinizdeki renilmi aresizlik enkazm kaldrmak.3. niyeti, ataletinizi yenip hayat amalarnz gerekletir

mek iin harekete gemenizi salamak.

Sizin imdiye kadar hayatta gelebileceiniz en iyi yere gelmediinizi dnyorum. Siz geldiinizi dnyorsanz sorun deil, okurken fikriniz deiir! Yaamak istediiniz hayat ile yaadnz hayat arasnda farklar olduunu dnyorum. Sizin dncelerinizi yeniden dzenleyerek, yeni baz eyler renerek, daha baarl iler yapp, daha ykseklerde yaayabileceinize inanyorum. Eer tahminlerim doruysa, gzel bir 'birlikteliin' balangcndayz!

Bu kitap bir kendi kendine yetebilme kitabdr. Kendi ayaklar zerinde durmak, bakalarna baml olmadan yaamak isteyenler iin yazlmtr. Kendini amak, daha byk yaamak isteyenler iin bir yol haritasdr. Sloganmz: Hayatta ya tozu dumana katarsn ya da tozu duman yutarsn. Seim senin!

Kitapta nce neden insanlarn ounluunun 'hayata tutunamayp' baarsz olduunu inceleyeceiz. Sonra da bu durumun nasl tersine evrileceini, i ve d engelleri ama biimlerini, baarl olmann nasl renilebileceini greceiz. ok sayda rnekle, renilmi aresizlik psikolojisini tanmanz salayacaz. renilmi aresizlik ve ataleti ne kadar iyi tanrsanz, onlardan o kadar hzl kurtulabilirsiniz.

Bu kitap onu okuduktan bir yl sonra zirvede olacanz vaat etmiyor, ama en az iki kez okuduktan sonra kesinlikle ayn kii olmayacanz taahht ediyor. Kitab bitirdiinizde, eminim okumaya baladnz kii olmayacak, olduunuz yerde duramayacaksnz!

Kitapta, bilgi ile bilgelii, soru ile cevab, dndrmek ile retmeyi dengeli bir ekilde vermeye altm. 'renilmi aresizlik' teorisini kuran nl profesr Martin Seligman'm grlerini de, "Bu benim meselem derin mesele! diyen 'retilmi aresizliklerin efendisi' Mslm Grses'in ark szlerini de inceledim. Evrensel gerekler kadar yerel deerlerimizi de dikkate alarak analizler yaptm.

Bilimsel aratrmalar kadar, bilgelik belgelerine de yer vermeye altm. Nvide Tulgar'n 'Kendi Kutup Yldzn Bul' adl harika antolojisinden en gzel bilgelik yklerini seip aldm. Umuyorum, bu kitabm sizin kutup yldznz, hayat klavuzunuz olur.

Bu arada neden klavuz kitaplar yazdm soracak olursanz, Bernard Shaw cevab biliyor: "Bir iin nasl yaplabileceini biliyorken, bir bakasnn yapamadn grp dilini tutmak imknszdr!"

10

Balk tutup vermek mi, balk tutmay retmek mi?

Benim ocukluk kahramanm 'zenginden aldn yoksula veren' garibanist kahraman Robin Hood idi. niversiteliyken bir gn kafamda Konfys'n, "Yoksul bir gence gerekten yardm etmek istiyorsanz ona balk tutup vermeyin, balk tutmasn retin. Balk vererek bir n, balk tutmasn reterek bir mr karnn doyurabilirsiniz/' bilgelii ile Robin Hood ruhunu birletirdim. Bana ilham veren nc sz Dr. Feldenkrais'in, "Amacmz, imknsz mmkn, mmkn kolay, kolay da zarif ve zevkli yapmann yollarn bulmaktr," zdeyiidir.

niversite rencisiyken kendime bir misyon tasarladm. Baarl insanlarn nasl baarl olduklarn inceleyecek, bunlar anlalr ve uygulanabilir halde sistematize edecek, seminer ve kitap yoluyla baarl olmak isteyenlere anlatacaktm. Dnyada 'varlk nedenim' bence buydu.

Bunu yapmann 'borcum' olduunu dnyordum. nk kaybedenlerin kazananlar zerinde 'gz hakk' olduunu, baarl insanlarn, baarmak isteyenlerle en azndan bilgilerini paylamalar gerektiine inanyordum. Ayrca bir mum baka bir mumu tututurmakla ateinden bir ey kaybetmezdi. Bu kitap, bu ruha adanmtr.

Bu kitap niversite rencisiyken tasarladm bir projeydi. Bu kitabn iinde bu idealist gen ruhun yansmalarn bulacaksnz.

10 yllk kiisel geliim uzmanl kariyerimde bulduum en kullanl fikirlerin zetini bu kitaba koydum. Baarszlktan kurtulma ve srdrlebilir baar iin bilinmesi gerekenleri, en damtlm halde size ulatrmaya altm. Baar serveninize 'yol haritas' sunmak istedim.

Bu kitabn ilk basksn 100.000 adet yaptk. Bylece kendimizi bu bilgiyi ok sayda insana ulatrmaya mahkm ettik. ok uygun bir fiyatlandrmayla, herkesin bu bilgilere ulaabilmesini

11

salamaya altk. Eer bu kitab beenirseniz, evrenizdekilere de okumalarn nererek ya da iindeki bilgileri hayata geirip aldnz sonularn yarataca etkiyle daha ok insann baarl olmasn salayabilirsiniz.

Bir kitap okudum hayatm geliti!

Bu kitaptan en yksek dzeyde fayday salamak iin ne yapmalsnz?

1. Kitabn i btnln anlamak ve paralar ile btn arasndaki ilikiyi kurmak iin balandktan sonra uzun aralar vermeden ksa srede okunup bitirilmesi nerilir.

2. Bu kitab en az iki defa okumanz nerilir. 'Konsantre' fikirler sunulduundan anlamann tesinde sindirmek iin iki kez okumak gerekiyor. En azndan ilk okumanzda altn izdiiniz yerleri ikinci kez dnp okuyun. Bir kitabn altn stn izerek okumann iki yarar vardr. Birincisi daha sonraki okumalarnzda, iaretlerinizden birka yl nceki zihin dzeyinizi ve eilimlerinizi anlarsnz. kincisi, tekrar ederken, sadece alt izili yerleri okursunuz.

3. Kitab 'kullanarak' okumanz nerilir. Kitab aktif bir ekilde okumalsnz. Sorulan sorular yazl olarak cevaplamanz nerilir. Kendinize kk bir 'kiisel geliim gnl' aabilirsiniz.

4. Stressiz, alglarnzn ak olduu, dingin bir zihin durumunda okumanz nerilir. Hafta sonu sakinliini tercih edebilirsiniz. Zihinsel stresten kurtulmak iin, birka saat uyuduktan sonra okuyabilirsiniz.

5. En ok baarl olmasn istediiniz kiiye bu kitab okutmanz nerilir. Oluturacanz bu pozitif yaam evresi sizi de bytecektir.

12

her eyher ey

seninleher ey

her

her ey1

her ey seninle

renilmi Baarszlk: Kaybetmeyi Nasl reniriz?

Bir kpekbal a halde bir akvaryuma konulur. Balk akvaryumun her yerinde yzebilmektedir. Avlayaca bir eyler aramaktadr.

Sonra akvaryuma kk bir balk konur. Kpekbal kk bal yemek iin hemen harekete geer. nk atr (motivasyon), kk bal yiyebileceine inanmaktadr (zgven) ve kk bal yemenin kendi ellerinde (kontrol) olduunu dnmektedir.

Kk bal yemek iin ilk saldrsnda kafasn ne olduunu alglayamad sert bir eye arparak ok geirir. nk bilim adamlar kk balk ile kpekbalnn arama cam bir blme yerletirerek onlar ayrmlardr! Kpekbal 'balk aklyla' dndnden cam grememekte ama kafasn arptnda cam alglamaktadr.

13

Sonra bir daha dener, yine kafasn cama arpar. Bir daha dener, tekrar ayn eyi yaar. Tanmlayama- d bir ey hedefine ulamasna 'engel' olmaktadr.

Yaklak 48 saat sonra kpekbal kk bal

yemek iin uramay brakr. Evrensel, 'Byk

balk kk bal yer/ kural ilememektedir. Byk balk depresyona girmi gibidir. aba harcamay brakmtr. nk ne

yaparsa yapsn o kk bal yiyemeyeceine inanmtr.Deneyin ikinci aamasna geildiinde aratrmaclar ara

daki cam blmeyi kaldrr. Artk kpekbal isterse kk bal yiyebilecektir. nnde hibir engel bulunmamaktadr. ok da atr!

Aratrma ekibi neler olacan beklemeye balarlar.

arma sras bilim adam- larndadr. nk kpekbal kk bal yemek iin hibir ey yapmaz! Kk bal kovalayp byk baln alanna geirirler ama yine de yemek iin hibir hamle yapmaz.

Sonu ok dramatiktir, b-yk balk alktan lmek zere olmasna ramen yine de kk bal yememitir.

Kpekbal kk bal neden yemedi? 'A ama gururlu' olduu iin mi:)

Bilim adamlar kpekbalnn iine dt ruh durumuna 'renilmi aresizlik' demektedir. renilmi aresizlik, bir

14

canlnn defalarca denedii halde istedii sonucu alamamas durumunda, bir sonraki denemesinde baarsz olacam beklemesinden dolay, deneme cesaretini kaybedip hibir ey yapmamas halidir.

Bu hale renilmi baarszlk da diyebiliriz. Kpekbal gemiteki denemelerinde baarsz olunca, gelecekteki denemelerinde de baarsz olacan renmitir. Bu durum bize milyarlarca insann neden baarszlk halinde yaad halde baarl olmak iin hibir ey yapmadn aklyor.

renilmi aresizlik bir daha deneme cesaretini kaybetmektir. Srekli baarszlk korkusuyla hareket etmektir. Kendine olan gvenini, 'baarabilirim' inancn kaybetmektir. renilmi aresizlik zihne takl bir psikolojik kelepedir.

Biz bu deneyden renilmi aresizlik teorisinden daha fazlasn renebiliriz. Bu dersler neler olabilir?

Baarszlk ve 'kaybeden olmak' renilmitirBaarsz olmak renilmitir. Bizler de kpekbal gibi baz

eyleri deniyoruz, kaybediyoruz, tekrar deniyor, tekrar baarsz oluyoruz. Yaptklarmzn karlm alamaynca hayal krkl yayoruz. Baarszlktan korkup, bir daha hayal krkl yaamamak iin baary denemekten vazgeiyoruz. Sonunda baarszl bir yaam tarz olarak benimseyip, kendimizi 'kaybeden' olarak gryoruz.

Baarszlk eitimi 'acl derslere' dayanan, kafalar bir yerlere vurula vurula renilmi, duygusal younluu yksek bir programdr. Pasl iviler gibi, yerlerinden skp atmak zordur. Beyinden silip atmak iin ok gl bir baar eitimi gerekir.

Baarsz olmay renenler, renmekle kalmaz, baarszlk reten zihniyetlerini evredekilerin beynine de ykleyerek, onlar da baarszla srklerler.

Bilim adamlar deneyin ikinci aamasnda, kpekbalmn olunu da akvaryuma koysayd, 'gngrm' baba kpekbal

15

oluna ne derdi? "Evladm sen buralarda yenisin. Sakn u bal yemeye kalkma! Yzne bir ey arpar, mahvolursun!"

Baba kpekbal kendi nyargsn 'hayat dersi' diye oluna da retmeye alrd. ocuk balk da 'biz babadan byle grdk' anlayyla yaayan biriy

se, hayat boyunca babasnn tesine gidemezdi. Hayatta baz eyleri bilmemek bazen ok byk avantajdr! zellikle baarsz insanlardan alnm hayat derslerini...

Baarl insanlara ulap onlardan baar bilgisi almak pek kolay olmadndan, kaybedenlerden rendiklerimizle kazanmaya alyoruz. Klavuzumuz kaybeden olunca, kazanmak da kolay olmuyor tabii! Bu kitab herkesin birinci kalite baar bilgisine dorudan ulamasn salamak iin yazdm. Baar bilgisine ulamada frsat eitlii salamaya altm.

engelleri aamadan d engeller almaz

Bir hedefe yrrken iki tr engel(leyici) ile karlarz: D engel(leyici)ler ve i engel(leyici)ler. rneimizde cam d engeldir; 'ben ne yaparsam yapaym o kk bal yiyemem' inanc ise i engeldir. Engellerin yapsyla ilgili noktay bilmek nemlidir.

D engelleri amak iin nce i engelleri amak gerekir. Fiziksel engelleri aabilmek iin nce zihinsel engelleri amak gerekir. bariyerlerini aamayanlar, d engelleri amay denemez bile, denese de aamaz. nk kii kendinde tutuklu kalmtr.

engelleri amak d engelleri amaktan daha zordur nk i engellerimizi gremeyiz. Deneylerdeki hayvanlar bir d engel olan

16

cam gremezler. Ancak insanlar d engellerini ok iyi grebildikleri halde i engellerini genellikle gremezler. nsanlarn d engellerin zerinden amasn engelleyen i engelleridir ama i engellerini gremedikleri iin d engelleri sularlar. Daha ok ie deil da dnk yaadmz iin, d engelleri daha ok grrz. Bu kitap zihninizdeki i engellerinizi, zihinsel bariyerlerinizi size fark ettirmeye alacak. Tabii bunun iin kitab sonuna kadar okumanz gerekiyor! "Ben hibir kitab bandan sonuna okuyamadm," diyorsanz, bakn ilk i engelinizle tantnz!

D engeller kendiliinden ortadan kalkabilir ama i engelleri sizin zihninizden kaldrmanz gerekir. evremizdeki d engeller, dnyann her gn yeniden kurulmas ve hzl deiim nedeniyle kendiliinden ortadan kalkabilir ama i engellerimiz (yapamam inancmz) ancak bizim rzamz ve abamzla beynimizden silinebilir. dnyanzda kontrol sizde olduundan bilinli ya da bilinsiz izniniz olmadan byk deiiklikler olmaz.

Ksacas snrlayc i gereklerimiz (inanlar), snrlayc d gereklerden (fiziksel koullar) daha ok etkiler bizi. Alamayan snrlar ou kez artlar deil, akl koyar.

Verdiimiz rnekler bize 'engellenmilik hissi'nin gcn gsteriyor. Hedefine ulamas dardan engellenen canllarn, kendi ilerinde ina ettikleri 'i engellerle' nasl da kendilerini d engelleri aamaz hale getirdiklerini anlatyor. Sizi engelleyen 'd glerle' uramay bir sreliine brakp 'iinizdeki ibirlikileri'ni tanmaya ne dersiniz?

Arazi deitike zihindeki haritay gncellemek gerekir

Dil psikolojisiyle ilgilenenler d dnyay arazi, i dnyamz ise haritaya benzetirler. Hayat, insanlar ve baar hakkndaki tm dncelerimiz birer haritadr. Biz hayat arazisinde, zihinsel haritalarmzla yol alrz ya da yolda kalrz.

17

Deneyin birinci aamasnda kpekbal avn gerekten yiyemeyecek durumdayd. Ancak ikinci aamada cam kaldrld, yiyebilecek duruma geldi. artlar (arazi) deitii halde, kpekba- lnn fikirleri (harita) deimedi. Eer i inanlarnz d gereklere uymuyorsa, dncelerinizin son kullanma tarihi gemi demektir. Kpekbalnn zihin haritasnn o ksmnn son kullanma tarihi getii halde, onu kullanmaya devam etti. Sonucu biliyorsunuz.

Kpekbalnn en byk hatas, arazi deitii halde haritasn gncellememesiydi.

Zihin haritalarn sk sk gncellemeyenlere gndelik dilde 'eski kafal' ya da 'dinozor' denmektedir.

Her sabah dnya yeniden kurulur! Her sabah artlar yeniden oluur. Her gece kader ihtimalleri yeniden dzenler. Dn olmayan bugn olabilir hale gelir, bugn olabilen yarn olamayabilir. Her gn ihtimallere 'yoklama ekmek' gerekir. Bildiklerinizin son kullanma tarihine, en az marketten aldnz st kadar dikkat edin ltfen!

nanc varken imkn yok, imkn varken inanc yok

Bu kpekbalnn hayatndan karlacak en nemli derslerden birinin inan-imkn ilikisi olduunu dnyorum. Deneyin birinci etabnda, kpekbalnn kk bal yiyebilme inanc vard ama yiyebilme imkn yoktu. kinci etapta ise tersine, kk bal yeme imkn vard ama bu defa da yiyebileceine dair inanc yoktu. Yapabilirim inanc ile yapabilme imkn bir araya geldiinde baar doar.

Gen yalarda byk iler yapabileceimize inancmz vardr ama imknmz (para, yetki, irket, vs.) yoktur. Zamanla imknlarmz artar, eitlenir ama bu defa 'byk adam' olabileceimize dair inanlarmz kaybetmi oluruz. Baar iin hem inan hem imkn gereklidir nk ikisi de tek bana yeterli deildir.

18

Bu deney bize snrlayc inanlarn gcn ve cesareti kaybetmenin bedelini gsteriyor. Kpekbalmn 'nasl yaplr' sorunu yoktu, kk baln nasl yenebileceini biliyordu. Kpekbal- mn 'niin' sorunu da yoktu, neden yemesi gerektiini de biliyordu. Kk bal yeme istei, onu yiyebilme yetenei, onun nasl yeneceine dair deneyimi vard. Olmayan tek ey, 'bir daha deneme' cesaretiydi. Cesaretinizi kaybettiinizde ne kadar ok eyi kaybettiinizi grebiliyor musunuz?

Baarszl kendinize aklama biiminiz baar limitinizi belirler

Kpekbalmn kaderini belirleyen ey, kafasn cama her vuruundan sonra yaadklarna verdii anlamd. nsanlar baarl ya da baarsz yapan ey, deneyip de sonu alamadklar zaman kendi kendilerine yaptklar i konumalardr. Bu i konumalarda sylenenler kiinin yrd yoldan vazgemesine, yola kararllkla devam etmesine ya da esneklik gsterip baka bir yol aramasna neden olabilir.

Bu deney baarszl kendine aklama biiminin gcn gstermektedir. lerleyen blmlerde, "Bu i konumay nasl yaparsak, renilmi aresizlik ve atalet yaamayz?" sorusunun cevabn bulacaksnz.

Snrsz sayda denemeyi gze alabildikten sonra, baaramayacanz ey says ok azdr. Baarszla giden btn yollar yrdkten sonra baarnn adresini daha kolay bulabilirsiniz. Tabii renilmi aresizlik ve atalet bataklna saplanmayp yrmeye devam edebilirseniz!

Deneyen kaybedebilir ama denemeyen zaten kaybetmitir

Bu rnek baarszlk beklentisinin gcn de gsteriyor. Kpekbal bir sonraki denemede baarsz olacana inand

19

iin denemedi. Kendince 'aklllk' etti! Sonu alamayaca bir ey iin zaman, enerji ve aba harcamad. Kendi gznde daha fazla aptal durumuna dmek istemedi! Kendini daha fazla hayal krklna uratmak istemedi.

Fakat unuttuu bir ey vard: Denediiniz zaman kazanabilir ya da kaybedebilirsiniz, ama denemediinizde kesinlikle kaybetmisi- nizdir. Buna piyango kural diyebiliriz. Piyango bileti aldnzda byk ikramiye size kabilir ya da kmayabilir ama bilet almadnzda kesinlikle size kmaz!

oumuz kpekbal gibi deneyince kaybetme ihtimalinden dolay bir daha denemiyoruz ama denememenin de bir maliyetinin olduunu unutuyoruz. Uzun vadede hibir ey yapmamann kaybettirdikleri, bir eyler yaparak kaybetmekten ou kez daha fazladr. zellikle de kaybedecek fazla eyi olmayanlar iin!

Bu deneyden karabileceimiz dier dersler neler?

Kaybeden doulmaz, kaybeden olunur, insanlar kaybetmeyi k- pekbalnn yaad gibi kafalarn engellere vura vura renirler.

Kontrol inanc kaybolunca, kadercilik anlay balar. Kii evresindeki artlar kontrol edemediini grnce, kendini brakr. Byle- ce artlarn onu daha kolay kontrol edebilecei hale gelir! Kpekbal, dier bal yiyemeyeceini grnce, depresyona girmi, kendini brakmtr. Bylece o bal hi yiyemeyecek hale gelmitir.

dl yoksa emek yoktur. nsanlar ihtiya duyduklarn almakszn uzun sre gayretli bir ekilde almazlar. abasnn karln alamayan balk, dlsz abay srdrmemitir. (Bu ksm patronunuza okutabilirsiniz!)

Milyonlarca insan baarl olmak istediini syler ama baarl olmak iin ciddi bir aba harcamaz. Bu insanlarn srekli baarszln sonularndan ikyet ettikleri halde baarl olmak iin samimi bir aba ierisinde olmamasnn nedenlerini artk anladnz sanyorum.

20

Kpekbal nasl dnebilirdi? Daha dorusu siz o kpek- balnn durumuna dmemek iin her sabah kendinize ne sormalsnz? Defalarca denediiniz halde her defasnda baarsz olduunuz bir konuda, her sabah kendinize soru sorabilirsiniz.

1. Bende deien bir ey var m?2. evremdeki artlarda deien bir ey var m?3. Hedeflediim eyde bir deiiklik var m?

Sizin iinizde, evrenizde veya hedeflediiniz kii veya ite bir deiiklik varsa, hemen bir daha ansnz deneyebilirsiniz. Hibir deiiklik yoksa ne yapmal? Bir, kendinizi deitirmek, nnzdeki engelin zerinden aacak ekilde kendinizi gelitirmek elinizde. ki, yolunuz tkal olabilir ama ynnz tkal olamaz. Ayn amaca giden yeni bir yol arayn, bulamadysanz yeni bir yol an.

Bu deneyden 'kendi adnza' ne gibi dersler karabileceinizi de dnmelisiniz. Sizin kpekbal gibi 'kafanz vura vura' rendiiniz 'snrlayc' hayat dersleriniz neler? Sizin 'renilmi aresizlik' yaadnz durumlar neler?

Ulusal 'renilmi aresizlikler antolojisi'nden rnek

Biz Trklerin kpekbalna benzer renilmi aresizlik hallerimiz neler?

lkokulda matematie alr alr, geemeyiz. Sonra 'ho geldin renilmi aresizlik'. Mfredattaki matematik her yl deiir ama bizim kafamzdaki matematik deimez. Matematik 'milli' renilmi aresizliimizdir!

Kadnlarn hayatnn akn arama serveni de genellikle renilmi aresizlikle biter. Akn mutluluk getirecei inancyla, aka ak yaarlar. Birinci, nc, dokuzuncu sevgilide de 'mutluluu bulamayp' ayrldktan sonra, "Bunlarn hepsi ayn," deyip,

21

'aka tvbe' ederler. "Prensimi bulmak iin daha ka kurbaa pmem lazm!" diye sylenirler. Hayatlarn aka kapatrlar. Bir gn 'Bay Doru' kapy alar ama kap iddetle yzne arplr. Bu da bir renilmi aresizliktir.1

Bazlarmz niversiteye hazrlanyoruzdur. Kazanp kazanamayacamz hemen grmek isteriz. Hazrln daha ikinci aynda hemen deneme snavlarna girer, kazanabileceimizi grmek isteriz. stediimiz sonucu gremeyince, "Zaten kaybedeceim, bari ok almayaym da emeim boa gitmesin!" aklllna kaarz!

renilmi aresizliklerimizin geni listesini 'retilmi aresizlik' blmnde okuyabilirsiniz. Srada renilmi aresizlik teorisinin temelinde yer alan ilgin ve kapsaml bir aratrmann detaylar ve renilmi aresizliin bilimsel temelleri var.

22

ner evher ey

seninleher ey

her

seher ej

her ey seninle

Bilimsel Temeller: Kpekler 'aresizlii' Nasl rendi?

nl profesr Martin Seligman ve arkadalar 1960'h yllarn ortalarnda, herhangi bir deneye tabi tutulmam 24 tane kpek ald ve onlar gruba ayrd.

Birinci gruptaki kpeklere 'ka grubu' (escape group) adn verdi ve bir kabinin ierisine yerletirip ayaklarna zararsz ama yksek voltajl elektrik oku uygulad.

Bu gruptaki kpekler kabindeki bir dmeye dokunarak elektrik okunu kesme imknna sahiptiler. Eer 30 saniye iinde dmeye baslamazsa elektrik oku kendiliinden kesiliyordu. Bu kpekler dmeye basmay hzla rendiler ve gittike daha ksa srede dmeye basmay baardlar.

Bu gruptaki kpeklere okun geleceini nceden belirten herhangi bir ayrt edici uyarc verilmeksizin 64 ok verilmi ve kpekler birka tekrardan sonra oku durdurmay renmilerdir.

kinci gruba 'aresizler grubu' (yoked group)2 ad verildi ve bunlar 'ka grubu' ile ayn artlarda elektrik okuna maruz

23

braklyorlard. Ancak bu kpekler dmeye bastklarnda elektrik oku kesilmiyordu. Bu kpeklere uygulanan ok sresi ka grubundaki bir kpee uygulanan kadard. Ka ve aresizler grubu ayn srelerde oka maruz kaldklar halde aresizler grubu dmeye bassa bile ok kesilmedii iin, bu gruptaki kpekler 30 kadar denemeden sonra dmeye basmaktan vazgetiler.

nc gruptaki kpekler ise 'kontrol grubu'ydu ve herhangi bir oka maruz kalmyorlard. Dier kpeklerdeki deiim, bu 'hibir deneye maruz kalmam' kpeklere baklarak anlalacakt.

Aratrmaclar 24 saat sonra tm kpekleri ksa bir itle iki blmeye ayrlm kapal bir alana gtrdler. Deneyin ikinci aamasna geildi. Bu aamada kpeklere 10 kez ok veriliyor ve kpeklerin bu 10 denemenin birinde itin stnden kar tarafa atlayarak oktan kurtulacaklar umuluyordu.

Bu etapta kpeklere elektrik okundan bir dakika nce ayrt edici uyarc olarak k veriliyordu. Elektrik oku olan blmden gvenli blme geen kpekler oktan kurtulabiliyordu.

Ka grubu ve kontrol grubu kurtulmada hemen hemen ayn baary gsterirken, 'aresizler grubu dier gruplardan nemli lde farkllk gsterdi. Bu gruptaki 8 kpein 6's 10 denemeden sonra bile itin zerinden atlayp oktan kurtulamad.

Bir hafta sonra ise bu 8 kpein 5'i hl 10 denemenin herhangi birinde karya atlamay beceremiyordu. Bu gruptaki kpeklerin % 75'i neredeyse karya hi atlayamyor, % 62'si ise yedi gn gemesine ramen hl baarszlklarn srdryorlard.

Deneyin sonular ikinci gruptaki kpeklerin 'aresiz olmay rendiklerine' iaret ediyordu.3

Sahte aresizlik ve gerek aresizlikBu deneyden sonra Martin Seligman, S. Maier ve C. Peter-

son 'renilmi aresizlik' diye bir kavram ortaya attlar. Bu deneyler psikoloji literatrnde devrim yapm, bilisel terapinin davran terapiye stnln salamtr.

24

Seligman, teorisini yle zetler: "Ne zamanki bir kii yapt hibir eyin bir fark yaratamayacana inanrsa, aresizlii ve hibir ey yapmamay renecektir."

renilmi aresizlik, kiinin herhangi bir durumda ok sayda baarszla urayarak, o konuda bir daha asla baarya ulaamayacana inand zihin durumudur. Kii ne yaparsa yapsn sonucun deimediini, engelleri hibir ekilde aamadn, istedii sonucu almann kendi ellerinde olmadn dndnde, aresiz olduunu renir ve herhangi bir ey 'yapmamay' (atalet) seer.

Hayatmzda bazen maruz kaldmz gerek aresizlikler ile renilmi aresizlik durumu ayn ey deildir. Gerekten aresiz olmadmz halde, aresiz olduumuzu sanarak, zebileceimiz bir sorunumuzu zmek iin hibir ey yapmadmzda 'renilmi aresizlik' yayoruz demektir.

renilmi aresizlik ile ilgili anlattmz tm deneylerin birinci aamasnda gerek aresizlik, ikinci aamasnda sahte aresizlik durumu sz konusudur. aresiz olduunuzu dndnzden, zme gtren bir yol olduu halde siz onu gremiyorsanz bu, sahte aresizliktir. Kpeklerle yaplan deneyde de ilk aamada gerek bir aresizlik durumu oluturuldu. kinci aamasnda ise sahte bir aresizlik durumu sz konusuydu.

O halde kritik nokta, hangi sorunun zlebilir, hangisinin zlemez olduuna karar vermektir. Bir insann gerekten aresiz durumda olup olmadna karar vermesi pek kolay deildir. zellikle de aresiz durumdayken! Fuzuli'nin deyimiyle, "Akntya kaplan, kyy yrr sanr."

aresizlik duygusu yaayanlar dnmeli: "Gerekten aresiz durumda mym, yoksa aresiz olduumu mu dnyorum?"4

Btn ihtimalleri taramadan, "Kurtulu yolu yok!" dememek gerekir.

25

Mcadele gcn kertme ve aresizlik eitimi

Seligman ve arkadalarnn aresizler grubundaki kpeklere kurduu psikolojik tuzak neydi?

Deneyin birinci aamasnda kpeklere elektrik oku verilirken, bununla baa kmalarn salayacak hibir yol braklmad. Onlara kendi hayatlarn etkileyen ama engellenmesi kendi ellerinde olmayan bir durum yaattlar. Sorunlarndan kurtulmak iin hibir zm bulamayan kpekler, acdan kamak yerine ona katlanmaya karar verdiler.

Deneyin ikinci aamasnda elektrik okundan kaabilecekleri bir dzenek iine konulup ne yapacaklar gzlendi. Kpekler kama imknlar olsa da, kamak iin hibir ey yapmadlar.

aresizler grubundaki kpekler neden deneyin ikinci aamasnda elektrik oku verildii halde kamad? nk ilk aamada onlara aresizletirme eitimi uyguland. Mcadele gleri ve baar duygular yok edildi. Baarsz olduklarn kabullenmeleri saland.

Deneydeki nemli noktalardan biri, kpeklerin yaadklar aresizlik durumunun kaynana dair mantkl bir aklama bulamamalardr. Kpekler ektikleri acy yaptklar ya da yapmadklar bir eye balayamyorlard. Kasalar da, yatsalar da hibir ey deimiyordu. Elektrik oku verilmeye devam ediyordu. ektikleri acnn mantkl ve anlaml bir nedenini bir trl bulamyorlard. Bu anlamszlk da onlar nce aresizlie, sonra eylemsizlie iten nemli bir nedendir.

Kpekler bu srete hayatlar zerindeki kontrol duygularn kaybettiler. Kontrol duygusu, "evremde olan, beni rahatsz eden bir eyi, yaptklarmla etkileyerek deitirebilirim," inancdr. Kontrol duygusu kayb, insanlar iin gl bir kayg nedenidir. nsanlar bu kaygy ou kez kadercilik anlayyla dengeler. Kontrol duygularn kaybedince, "Zaten insan hayat kontrol edemez ki, diye dnp, kiisel sorumluluktan syrlp, kendilerini iyice 'olaylarn akna' brakrlar. Politik propaganda yoluyla

26

toplumlarda da bu tr pasiflik psikolojisi oluturulabilir. Kitleleri koyunlatrmanm en etkili yolu, renilmi aresizlik psikolojisini yaygnlatrmaktr.

Akln ofsayt pozisyonlar: Problem, zm grememekten doar

nsann gerek aresizlik mi, yoksa sahte aresizlik mi yaadna karar vermesi kolay deildir, demitik. nk sahte aresizlii reten de, onu gerek aresizlikten ayracak olan da insan zihnidir. Peki, insan zihni deney dndaki dnyada sahte aresizlii nasl retir?

nsan zihni herhangi bir problem durumunda bildii (alglad) zm seenekleri ierisinden en iyisini seer. Peki ya var olan ama alglanmam seenekler? Herhangi bir durumda ok sayda seenek varken, ya onlar gremiyorsak? Ya tkanma nmzdeki yollarda deil, zihnimizdeyse?

Geleneksel 'dz mantk'la akl yrtme tarzm kullanan insanlar hayatn sunduu neredeyse snrsz seenekleri gremezler. Bu yzden yollarnn tkal olduunu dnp aresizlik psikolojisine kaplrlar. renilmi aresizlik, nnde hibir seenein olmadn dnmektir. Oysa gerekte 'gnein doduu her ufukta, umuda giden bir yol bulunur!'5

Her zaman kullandmz mantk yrtme biiminden dolay yaadmz sorunlar, ancak o mantk kalbnn dna karak zebiliriz. kmaz sokaa girip kar yol aryorsanz, yapmanz gereken ilk ey o sokaktan geri kmaktr. Einstein, "Bir sorun, onun retildii andaki zihin dzeyinde kalnarak zlemez, der.

Bu akl tutulmasn bazen ok basit ve komik ekilde yaarz. Bir arkadam bir bankann bir ubesine mdr olmay hayat hedefi olarak semi, beynini buna artlandrm, tm denemelerine ramen sonu alamam, son bir umutla bana gelmiti. Ona gerekten ne istediini sordum: "ube mdr olmak sana ne kazandracak?"

27

"Saygnlk ve gvenli bir hayat/' dedi."Bu iki eyi salayan dier 10 meslek veya makam yaz,

yarn gel!" dedim.Arkadam ok ard! zm bu muydu yani? Bir gn sonra

34 maddelik listeyle geldi. Bir yl sonra ok saygn bir ii ve bir banka ube mdrnn iki ka maa vard. Aklnz kmaz sokaa srp sonra da 'yolum tkal' diye sylenmek yerine, zihninizi geri vitese takp temel varsaymlarnz sorgulamaya ne dersiniz?

ou durumda aresizlik hibir seenein olmamasndan deil, kapal akl nedeniyle ak seeneklerin grlememesinden kaynaklanr. Tkanklk doada deil, aklmzdadr.

Yal adam hapisteki oluna mektup yazar: "Patates ekmek iin tarlann kazlmas gerekiyor. Yal ve hastaym, yapamyorum. Yanmda olsaydn, ne iyi olurdu..."

Olu mektubu okur ama hapistedir. Bu 'gerek aresizlik' durumunda yaplacak bir ey yok gibi grnmektedir.

Neyse ki, gen adam bizim gibi dnmez. Hemen babasna cevap yazar: "Baba, sakn tarlay kazma, cesetleri oraya gmdm!" Polis mahkmun mektubunu okuyunca hemen harekete geer, cesetleri bulmak iin tm tarlay kazar. Fakat ceset bulamaz!

Birka gn sonra yal adam olundan bir mektup daha alr: "Baba, bu artlarda elimden gelenin en iyisini yaptm!"

Alamaz grlen engelleri zek ve yaratc dnce gcyle amak, yaratc baar tarzdr. Yaratc baar eldeki imknlara bal olmad iin, ok snrl imknlarla snrsz sonular aldrabilir. Hibir eyiniz yok ama engelleriniz oksa, zeknz tek sermayenizdir. Engelleri amak iin aklnz kullanmay renin. Aklnzn nnze koyduu i engelleri amak iin bile aklnz kullanmanz gerekiyor.

Aklmzn ikametgh beynimizdir. Beynimiz en deerli organmz olduu iin, vcudumuzun en st ksmna konulmutur. Tabii bir de nmz daha geni grp, kaplumbaadan hzl ilerleyebilelim diye!

Skc olmak pahasna, ok sayda renilmi aresizlik rneini anlatmamn nedeni, i engellerinizi her adan grmenizi salamak.

28

engellerimiz sadece 'ben yapamam' inancndan ibaret deildir. Dz mantkla dnme alkanl da eitli ekillerde bizi zmsz yollara drr. Akl yrtme biimimizdeki krlkleri grmek iin krlerle konumak ok yararldr!

Hayatmdaki en byk uvallamam, bu duruma bir rnektir. Gzleri grmeyen arkc Metin entrk'e bir sohbette sordum: "Anadolu'ya konsere gittiinizde otel odalarndaki elektrik dmelerinin yerini nasl buluyorsun? yle garip yerlere koyuyorlar ki, ben grdm halde bulamyorum." Ne 'mantkl' soru deil mi?

entrk'n cevab beni bitirdi: "Ben klar yakmyorum ki! Bir kr niye k yaksn?"

Korkunun kendisi korkulan eyden daha fazla zarar verir

renilmi aresizlik, renme ile korku arasndaki ilikiyi de aklar. renilmi aresizlik baarszla urama korkusu nedeniyle hareketsiz kalma durumudur. renilmi aresizlik iinde yaayan kiilerde youn bir baarszlk beklentisi grlmektedir.

nsan niin denemekten korkar? Kaybetmekten korktuu iin! aresizlii renmi kiiler srekli, "Bir daha baarszla uramamak iin ne yapmalym?" sorusuna cevap arar. Bulduklar cevap ilgintir: "Hibir ey yapmamak!" Ama ironik ekilde hibir ey yapmamak uzun vadede en byk baarszlk nedenidir. Sezen Aksu'nun bir ark szdr: "Garanticisin, korkuyorsun!"

"nsanlarn ou kaybetmekten korktuu iin sevmekten korkar," der Shakespeare. "nsanlar sevilmekten korkuyor, kendisini sevilmeye layk grmedii iin. Dnmekten korkuyor, sorumluluk getirecei iin. Konumaktan korkuyor, eletirilmekten ekindii iin. Duygularm ifade etmekten korkuyor, reddedilmekten rkt iin. Yalanmaktan korkuyor, genliinin kymetini bilmedii iin. Unutulmaktan korkuyor, dnyaya iyi bir ey vermedii iin. Ve lmekten korkuyor, dolu dolu yaamad iin."

29

Gemiteki baarsz sonulara taklp kalmayn. Eer bizi yaratan srekli gemiimize bakarak yaamamz isteseydi, gzlerimiz ensemizde olurdu! Gemiteki baarszlklarmz srekli gzmzn nnde tutmak isteseydi, akaklarmza dikiz aynas koyard! Gemiteki baarszlklar ne unutun ne de bytn. Gemiin kt izlerinin geleceinizi ekillendirmesine izin vermeyin.

renilmi aresizlik akl zayflatr

renilmi aresizlik eyi zayflatr: Akl, istekler ve duygular! renilmi aresizlik insanlarda nemli yetersizlie (veya bozuklua) neden olur: Motivasyonel (motivational) zayflama, entelektel (cognitive) zayflama ve duygusal (emo- tional) zayflama.

1. renilmi aresizlik yaayanlar nce tutkularn kaybederler. stediini elde etmenin kendi ellerinde olmadn gren insanlar, kendi isteklerine kar ilgisizleirler. steyerek yaptklar davranlar azalr, mecburi olduklar iin yaptklar davranlar artar. Bir devlet dairesine gittiinizde grdklerinizin aklamas budur.

2. renilmi aresizlik yaayanlarn akllar ve dnme yetenekleri de zayflar. Bunun nedeni olaylar karsnda akllarn kullanmann sonucu deitirmeyeceine inanmalarndan dolay, sorunlarn zmek iin beyinlerini fazla kullanmamalardr. Birinci aamada akllarn kullanarak elektrikten kurtulamayan kpekler, ikinci aamada sorunlarn zmek iin akllarn kullanmamay semiti. Kama davran ile elektrik okunun kesilmesi arasnda bir balant olmadna inandklarndan, yeni frsat gremiyorlard. renilmi aresizlik psikolojisinde uzun sre yaayan bir kiinin davranlar ile sonular arasndaki balanty grme yetenei zayflar. Bu yzden davranlarnn sonularna kar zensizleirler. Bu kiiler kendi iradi seimlerine deer

30

vermezler. Mebbetten hapis yatanlarm kendilerine 'kader kurban' demelerinin de, gazetelerde okuduumuz incir ekirdeini doldurmayacak nedenlerle ilenen cinayetlerin de nedeni seimlerinin sonularn grememektir.

3. renilmi aresizlik durumunda yaayanlarn duygular da zayflar. Uzun sre ac eken, ondan kurtulmak iin abalad halde baaramayan insan, o acy kabullenir, onunla yaamay renir. Yaama sevincini kaybeder. Kpekler, ikinci kutuda kaarak kurtulma imknlar varken acdan (elektrik oku) kamay istememitir.

renilmi aresizlik canllar sadece psikolojik olarak deil, biyolojik olarak da kertmektedir. Bir aratrmada birer dakika arayla kafesine 5 saniyelik elektrik oku verilen bir kobay farenin, balarda panik olurken, sekseninci defadan sonra hi hareketsiz oku ald grlmtr. 'Aclarn faresi' aclardan kurtulmak iin abalamak yerine acyla yaamay renmitir. Bu deneyde 80. elektrik okundan sonra farenin biyolojik savunma mekanizmasnn bile almamaya balad, sadece psikolojik deil, biyolojik olarak bile tepkisizletii gzlenmitir.

Bir amaca ulamas srekli engellenen insanlarda ne gibi deiiklikler olur?

Engellenmilik hissi yaayanlarn tepkileri trl trldr. Baz insanlar engellenince kendine zarar vermeye balar, bazlar bakalarna zarar verir, bazlar depresyona girer, bazlar ise hayal dnyasna snr.

1. Otomatik depresifler: Baz insanlar alamaz zorluklarla karlanca iine kapanr ve depresyona girer. Bu gruptakiler her durumdan depresyon karrlar! Bu insanlar ilerindeki alngan, krlgan ve incinmi bir ocuk ynetir. D engellerden bile kendilerini sularlar. "Ben ne yaptm da bana bunu yaptlar?"

31

2. Olaan fkeliler: Bu gruptakiler engellerle karlatnda agresifleir ve evresine iddet uygular. Gariban ama gururlu, kesintisiz sinirlidirler. Srekli sylenir, birilerini sularlar, fkelerini ilgisiz kiilere ynlendirirler. Patronlar zam yapmaz, gidip elerini dverler.

3. Komplo teorisyenleri: Bu gruptakiler nlerine kan her engelde paranoya yapar, kendilerine komplo kurulduunu dnrler. Engeli nasl aacaklarn dnmek yerine, o engeli yola kimlerin koyduunu bulmaya akrlar. Engelleyen hakknda genellikle bilgileri yoktur ama 'niyet okuma' yoluyla birilerini sularlar. Ankara usul politik analizlerde sk kullanlan bir tarzdr.

4. Ksmet iler: Bu grup ise karlat ilk engelde hemen kader/ksmetilie ynelir. stediine ulaamamsa 'ksmetinde' olmad iindir. Yrekten inandklar ksmet teorisini dorulayacak bir olay yaadklar iin ok da mutludurlar!

5. Kararl arlar: Azmin zaferine inananlardr. Denemekten ylmazlar. Sonu alncaya kadar srarla denemeye devam ederler. Kararlln ve srarn gcnn her eye yeteceini dnrler.

6. Kendini acndranlar: Bu gruptakiler nlerine kan engelleri bakalarna kaldrtrlar. Bir engelle karlanca hemen bir kahraman ya da kurtarc ararlar. nsanlarn merhametini harekete geirerek, onlardan istediklerini alrlar. Gariban kredisi kullanmay, kendine acndrmay iyi bilirler. Yetikin kadnlarn erkeklerden yaplmas zor bir ey istediklerinde be yandaki sevimli kz ocuu sesi kullanmalar bile bu modele dayanr.

7. Bir yol daha varclar: Bu gruptakiler esneklik sihirbazdr. "Bir insan hedefine gtren yol gklerdeki yldzlarn says kadardr,"derler. "Bir yol olmadysa dieri olur", "Atmz alan yolumuzu da almad ya," atasznden ilham alr, bir yol bulamazlarsa yol aarlar.

32

8. Arabeskleenler: stediini alamaynca ksp mzmzlaan, ie dnp kendini dnyaya kapatan, alngan ve her eyi 'gurur meselesi' yapan arkadalardr. Aslnda kstkleri ey karlarndaki kii deil, kaderleridir. lerinde daima dnen bir plak vardr: "Ben insan deil miyim/ Ben kulun deil miyim/ Tanrm dnyaya/ Beni sen attn/ ile ektirdin derman arattn/ Beni sen kullarna oyuncak m yarattn!"

9. Kendine zararllar: Bir engeli aamaymca kendine zarar vermeye balayanlardr. Kariyerinde hayal ettii yere gelememi bir sanatmm alkolik olmas bu duruma bir rnektir. U bir rnek ise baz fanatiklerinin konser srasnda Ms- lm Grses'e ulaamaynca, kendilerini jiletlemeye balamasdr!

10. Hayal dnyasna snanlar: Hayallerindeki hayat yaaya- maynca, hayali bir hayat yaamaya balayanlardr. Bu kiiler 'sert' gerekler tarafndan engellenince, 'soft' hayallere snr. Gerekle ilikilerini askya alp, kendi hayal dnyalarnda, kendi ideal ve engelsiz evrenlerini yaratrlar. Sonra da kendi i dnyalarna iltica ederler!

Engellenme karsndaki biz Trklerin tipik tepki verme eklimiz agresiflemedir. Engellenince neden fkeleniriz? Ya da kime fkeleniriz? Birisi tarafndan engellenince gcn ktye kullanan karmzdakinden daha ok, hakkmz koruyamayacak kadar zayf durumda olduumuz iin kendimize kzarz. Yolumuza engel koyana sinirlenir, ona bir ey yapamaymca yn deitirir, hi ilgisi olmayan dveriz. Aratrmalara gre aresizlik psikolojisi en nemli iddet kaynaklarndan biridir.

renilmi aresizlik bir eit depresyondur. Balarna gelen her olayda kendini sulayanlar ak, srekli bakalarn sulayanlar ise gizli (maskeli) depresyon yaarlar. renilmi aresizliin sonular, depresyon belirtileriyle ok benzer. Kendine gven eksiklii, zayf problem zme yetenei, dikkat eksiklii, umutsuzluk hissi gibi. renilmi aresizlik bilim dnyasnda depresyonu aklayan bir model olarak kabul edilmektedir.

33

Bir insana aresizlik nasl retilir?

renilmi aresizlik zerine baka deneyler de yaplmtr. Kpekler zerinde yaplan aratrmalar balklar, fareler ve kediler zerinde de yapldnda benzer sonular ortaya kmtr.

Ayn deneyler insanlar zerinde de yaplarak, "aresizlik insanlara retilebilir mi?" sorusunun cevab test edilmitir. Bu amala Hiroto, kpekler zerinde yaplan deneyi rnek alarak bir deney tasarlamtr.

nce deney iin seilmi insanlar gruba ayrmtr. Birinci ve ikinci grubun bulunduu yere yksek sesli grlt verilmesi, nc 'kontrol grubu'nun odasna rahatsz edici ses verilmemesine karar verilmitir.

Birinci gruptakiler (ka grubu) odadaki dmeyi bulup bastklarnda, grlt kesilmektedir. kinci grupta ise (aresizler grubu) odadaki dmelerden hibiri grlty kesememektedir. Grlt yayn baladnda ilk gruptakiler dmeyi bularak grlty kesmitir. kinci gruptakiler abalamalarna ramen grlty kesen dmeyi bulamaynca, bir sre sonra bu konuda aba gstermeyi brakmtr.

Deneyin ikinci aamasnda, grup yeni bir odaya konur. Yine iddetli bir grlt yayn balatlr. Kontrol ve ka grubu, dmeyi bulmak iin abalarken, aresizler grubunun hi uramad gzlenir. Bu sonu insanlara aresizliin retilebileceini (ya da aresizliin insanlarca renilebileceini) gstermektedir.

Bir sonraki blme gemeden nce kendi durumunuzu deerlendirmeye ne dersiniz? Hayatnzn hangi alannda -ilikiler, kariyer, ak, evlilik, para- denemeleriniz sonusuz kald? Siz ka denemeden sonra 'bir daha denemekten' vazgeiyorsunuz?

Buraya kadar 'renilmi' aresizlik psikolojisini inceledik. Oysa Dou toplumlarmda aresizlik daha ok 'retilmi' bir yaam tarzdr. Bir sonraki blmde baarsz denemeler yaamad halde, iinde yaad kltr ve evre tarafndan bireylere aresizliin nasl yklendiini greceiz.

34

'retilmi' aresizlik: "Ahh Bi Elimden Tutan Olsa?"

hayatnda ilerin nasl yrdn zetleyen, alanlarn internet zerinden birbirlerine gnderdikleri nl bir be maymun yks vardr.

Kafese be maymun koyarlar. Ortaya bir merdiven kurarlar. Kafesin tepesine de iple muzlar asarlar. Herhangi bir maymun merdivenleri karak muzlara ulamak istediinde, dardan zerine souk su skarlar. Sadece merdivenleri kmaya alan maymun deil, dierleri de bu souk sudan nasibini alr.

Btn maymunlar bu denemeler sonunda srlsklam slanrlar. Bir sre sonra muzlara doru hareketlenen maymun dierleri tarafndan engellenmeye balanr.

Sonra maymunlardan biri dar alnp, yerine yeni bir maymun (ad 'A' olsun) konulur. A'nn ilk yapt i muzlara ulamak iin merdivene trmanmak olur; fakat dier drt maymun buna izin vermez ve yeni maymunu dverler!

35

Daha sonra slanm maymunlardan biri daha yeni bir maymunla (ad 'B' olsun) deitirilir. B de merdivene yapt ilk atakta dayak yer. Bu ikinci yeni maymunu (B) en iddetli ve istekli dven sonradan kafese giren ilk yeni maymun A'dr!!!

Islak maymunlardan ncs de deitirilir. En yeni gelen maymun (ad 'C' olsun) da ilk atanda cezalandrlr. Dier drt maymundan ikisinin, (sonradan gelen A ve B) en yeni gelen maymunu (C) niye dvdkleri konusunda hibir fikirleri yoktur! Yine de iddetle onu dverler!

Son olarak en bata slanan maymunlarn drdncs ve beincisi de yenileriyle (D ve E) deitirilir. Tepelerinde bir salkm muz asl olduu halde artk hibiri merdivene yaklamamaktadr. Neden mi? nk burada iler byle gelmitir ve byle gitmelidir!6

Bu olay size ok iyi tandnz bir lkeyi, irketi ya da aileyi hatrlatt m?

Tipik bir 'retilmi aresizlik' durumu ile kar karyayz. Maymunlar aresizlii rendi ve kendisinden sonra gelenlere zorla 'rettiler'.

Maymunlar 'birlik ve beraberlik iinde baarsz olmann' iki kutsal artm yerine getirdiler: Dndklerini birbirlerine yaptrmadlar ve yaptklar zerine dnmediler!

'renilmi' aresizlie kar, 'retilmi' aresizlik

Kanaatimce Dou kltrlerindeki aresizlik anlayn en iyi 'retilmi aresizlik' kavram anlatr. Prof. Dr. Martin Seligman Trk olsayd, bulduu kavrama retilmi aresizlik derdi!

renilmi aresizlik teorisinde bireyler deneme yanlma sonunda aresizlii renir. retilmi aresizlikte ise, kii herhangi bir 'deneme yanlma' yaamasa da, toplum tarafndan bireye aresizlik kltr 'yklenir'. Mesela arabesk mzik gl bir renilmi aresizlik alama aracdr.

36

retilmi aresizlik kltrnde, bireylere neleri yapmamalar gerektii o kadar gl bir ekilde retilir ki, o kii o alanda yeni bir denemede bulunmay aklndan bile geirmez. Kii deneyip yanlmadan 'doutan' kaybetmeyi kabul eder! Batklar deneyip yanlp aresizlii renir, bizim toplumumuz aresizlii doar domaz bize retir ki, deneyip yanlmayalm! Bu kadar 'iyi kalpli' olduumuz halde, bu kadar aresizlikler ierisinde yaamamzn temel nedeni budur!

Koca bulmaktan i aramaya, niversite snavn kazanmaktan vize bavurusuna hayatmzn pek ok unvan mana kaybetmeye hazrlanm ekilde karz. nk daha nce deneyip kaybetmi birileri snrlayc nyarglarn beynimize doldurmutur. retilmi aresizlie 'bulatrlm baarszlk bilgisi' de diyebiliriz.

'Gizli renme' yoluyla edinilmi aresizlik

aresizlik retimi resmi okullardan daha ok kulaktan kulaa, yani gizli renme yoluyla yaplr. ki trl renme vardr: Ak renme ve gizli renme. Ak renme 'ne rendiinin farknda olarak' yaanan renmedir. Okullarda bu tr eitimler yaplr. Derste ne rendiimizi bilerek bir eyler reniriz. Oysa gizli renme bir arkada sohbetinde, bir film izlerken, bir ey rendiimizin farknda olmadan yaadmz renmedir. Baarszlk genellikle gizli renme yoluyla renilir.

Szn z, Dou toplumlarmda aresizlik ve atalet genellikle deneye yanla renilmez; evde anne babadan, okulda retmeninden, klada komutandan, camide din adamlarndan, sohbette en yakn arkadatan renilir.

aresizliin anlam da Dou ve Bat kltrnde farkldr. renilmi aresizlik Bat toplumlar iin psikolojik bir problem, Dou toplumlar iin ise bir kimliktir. Dou toplumlarmda renilmi aresizlik 'psikolojik bir arza' olarak grlmez, bir yaam tarzdr. Dini inanlarn bir parasdr. Trkler onu anlatr, ata

37

szleri onu retir. li arklar, romantik filmler onun zerine kuruludur. renilmi aresizlik Dou toplumlarnda normal- letirilmitir. renilmi aresizlik gelenektir, tredir. renilmi aresizlik tarihi, renilmi aresizlik corafyas vardr.

renilmi aresizlik kaybedenlerin kimlii, kaderi, hayat aklama tarz ve iinde yaatt hayat arkadadr. Dou insannn iinden renilmi aresizlii kardnz zaman 'kendine ait bir paray kaybetmenin hznn yaar. Hatta birou onsuz nasl yaayacan arr nk onsuz hemen hemen hi yaamamtr. Ondan kopamaz nk en kt gnlerinde yannda hep o vardr!

Kadercilik mi, kontrolclk m?

Bu anlay farknn kkeninde ne vardr? Bat kltr daha ok kontrolcii, Dou kltr daha ok kadercidir. Hayatn kontrol etme gdsyle yetitirilen bir Batl, bunu ideal yaam durumu olarak kabullenir ve bir gn hayat zerindeki kontroln kaybettiinde, hemen denetimi eline almak iin youn bir aba iine girer. ok sayda denemeden sonra istediine ulaamazsa bir eit depresyon olan renilmi aresizlik halinde yaar.

Oysa Dou toplumlarnm hayata dair kltrel varsaymlar tersinedir. Dou, doann kontrolne deil, kaderin yapt kariyer planna teslim olmaya inanr. Kendisini olaylar kontrol etmeye adamak yerine, olaylarn akna brakmay semitir. Bir yaprak misali oradan oraya savrulurken, kaderinin gtrd yere gitmekten korkmaz. Hayatn etkileyen olaylarn kendi kontrolnden kmas Bat insan iin kbus, Dou insan iin dmeni kadere brakmaktr. "Grelim Mevlam neyler, neylerse gzel eyler!"

Zaten Doulular insann hayatn kontrol edip, seimleriyle geleceini istedii gibi biimlendireceine de ok fazla inanmaz. Bu nedenle hayat mana fazla aslmaz, yaarken topa geliine vururlar. Dou insan kaderin dekoderini bulmu, hayat

38

kendince zmtr: "Her ey olacana varr. Baa gelen ekilir. Ksmetinde varsa ayana gelir."

slam dininin kader inanc ile Dou kltrnn kadercilik anlay ayn ey deildir. Kadercilik anlay kader inancndan nce de vard! Kader inancnda, kii elinden gelenin en iyisini yaptktan sonra sonucu Allah'n takdirine brakr. Kural, 'Gayret bizden, takdir Allah'tandr. Kadercilik anlaynda ise kii, elinden gelenin en iyisini yapma iini de Allah'a havale etmitir! Kural, 'Saldm kendimi ayra Mevlam beni kayra'dr.

Dnn bakalm, neden baar srecinin her aamasnda iinde 'Allah' geen bir kelime kullanrz?

e balamadan nce, "inallah," deriz.e balarken, "Bismillah," deriz.i yapmaktan vazgeeceksek, "Eyvallah," deriz.i cokuyla yapmak istediimizde, "Ya Allah," deriz.i lmne bir kararllkla yapmak istediimizde, "AllahAllah," deriz.i yaparken bir eyler ters gitmise, "Fesuphanallah," deriz.i nezaketle yaparken, "Estafurullah," deriz.i baaryla sonulandrmsak, "Maallah," deriz.i baarszlkla sonulandrmsak, "Hay Allah," deriz.7

Ne ilgintir ki, yaplan baz aratrmalar, Dou toplumlarnn kadercilik anlay nedeniyle daha az stres yaarken, Bat toplum- larmda bireylerin 'hayatmdaki her eyi kontrol altnda tutmalym' abasyla youn stres yaayp, hayat yorgunu haline geldiklerini gstermitir.

Buna karn Bat toplumlarnn teknolojideki ilerlemesinin altnda evreyi kontrol felsefesi yatar. Bat kltr, yaam evresini kontrol etmek iin 'aletler' retmeye alr. Mesela klima cihazn icat ederek, yazn k havasn, kn yaz havasn yaamak ister. Dou insan ise doay 'olduu gibi' kabul eder! Batllar doay kontrol etmeye, Doulular ona uyum salamaya alr.

39

Baarszla tolerans da Dou ile Bat kltrnde farkldr. Dou kltrnde bir insan baarsz ise 'ksmetinde' olmad iindir. Bu yzden yadrganmaz, hatta 'gariban' diye kutsanr. Bat kltrnde ise baarszlk o kiinin 'beceriksiz' olduu anlamna gelir ve o kiinin 'yetersiz' olduunu dndrr.

Bu yzden bir Batlnn baarsz olduu iin ektii ac ortalama bir Douludan daha fazladr. 'Ksmet' kelimesinin kymetini bilelim! Dillerinde bu kelimenin olmamas yznden AvrupalIlar ok fazla baarszlk acs ekiyorlar!

"Kamyoncusun dediler, renilmi aresizlik teorisinde yer vermediler!"

Bir kltr okumak iin baklmas gereken yerlerden birinin kamyon arkas yazlar olduuna inanrm. Trk ofrlerin kamyon arkas yazlar renilmi aresizlik antlardr. Aada Trkiye'de yaygn olarak kullanlan baz kamyon arkas yazlar ve onlarn renilmi aresizlikle ilikisini bulacaksnz.

renilmi aresizlik genelletirilmi nyarglardr: "Denin dostu olmaz!"

renilmi aresizlik insanlarn yaam enerjisini tketir: "Bu lemin insanlar bana msaade!"

renilmi aresizlik yaayanlarn yarma motivasyonu der: "Satama baba yorgun!"

renilmi aresizlik yaayanlar balarna gelene anlam vermekte zorlanr, yaam akndr: "Hayat sen ne abuk harcadn beni!"

renilmi aresizler, sk sk hak etmedikleri bir hayat yaamaktan sylenirler: "Zalim dnya aslan kediye bodurdun!"

renilmi aresizlik yaayanlar ksa vadede zm beklentisinde deillerdir: "Garibin ilesi lnce biter!"

renilmi aresizlik yaayanlar hayatlar zerinde denetimleri olmadna inandklarndan, kendilerini, 'havada

40

savrulan yaprak' gibi metaforlarla ifade ederler: "Yaprak dalndan kopmu bir kere, rzgra gerek yok!"

renilmi aresizlik yaayanlarda kolay vazgeme eilimi yksektir: "Yaamak buysa eer, brak st kalsn!"

renilmi aresizlik yaayanlarn zihin iklimine egemen olan duygu 'hznl bir veda' halidir: "te geldik gidiyoruz, en olasn Halep ehri!"

renilmi aresizlik yaayanlar hayat arabesk yorumla algladklar iin, 'sevdi mi tam seven, sildi mi bir kalemde silen', sevgileri de nefretleri de olduka youn insanlardr: "Vur haneri sineme, brak yaram kanasn, fazla inme derine, nk orada sen varsn!"

Kamyon arkas yazlarnda reddedilmelere ve aclara ramen, yaama sevincini kaybetmeyenler de yok deildir: "Gnlnde yer yoksa fark etmez gzelim, ben ayakta da giderim!", "Hasretinden ne lastikler eskittim!"

Hayatmz renilmi aresizlikler antolojisiSadece kamyoncularmz m, hepimizin zihinsel ariv kaytla

rnda farkl farkl renilmi aresizlik dersleri mevcuttur. Defalarca denediimiz ama sonu alamayp yenildiimiz, tekrar bir cesaretle denediimiz, yine yenildiimiz, en sonunda denemekten vazgetiimiz ne ok ey vardr. te farkl kesimlerden farkl kesitlerle, hayatmzdaki baz renilmi aresizlik halleri...

Yabanc dil kursuna yeni balamzdr. Yeni kelimeleri ve kurallar renir, unuturuz. Bir daha ezberleriz, bir daha unuturuz. Sonunda, "Kafama girmiyor," deyip, aresizlik marn okumaya balarz! Bu aamay geenlerin bazlar da ilk bir ayda rendii 100 kelime ile New York Times okumaya kalkar. Hibir ey anlamaynca, "Yok, bu i olmuyor!" diyerek vazgeer.

Gen iftimiz yeni evlenmitir. Kadn hemen kocasn kafasndaki ideal erkek modeline gre yeniden biimlendirmek iin hareke-

41

te geer! Ona oraplarn yere atmamasn, ev ilerine yardm etmesini, mutfakta salatadan daha fazlasn yapmasn ve zel gnlerinde hediyeler almasn retecektir. Defalarca urar, karsndaki 'tafrm erkei'nin direniiyle sonu alamaz. Sonunda kadn kaderine ksp onu 'olduu gibi' kabul eder!Bazen fazla kilolardan kurtulmu halimizi hayal eder, sk bir rejim karar alrz. oumuz karar aldyla kalr, hi balamaz. Bazlarmz birka gn diyet yaparz. Sonu alamayz. Baka bir diyet deneriz. Yine sonu alamayz. Sonunda niyet- sizliimizi deil diyetileri sular, "e yaramyorlar, para tuza bunlar," deyip eski alkanlklarmza aynen devam ederiz.siz kalnca i aramaya karar veririz. Yedinci grmeden de istediimiz sonu kmaynca, hemen olay deitirilmesi kendi elimizde olmayan makro ekonomik nedenlere balarz. "lkede % 13 isizlik var! Ekonomi durgun," deriz. lkede 2 milyon isizin olduu dorudur ama o gn iki bin kiinin yeni bir i bulduu da dorudur!niversite rencisi iken harlmz karmak iin pazarlamaclk yaparz. Elimize bir rn verirler, nc, beinci, on yedinci, "Hayr, almyorum!" cevabndan sonra satclk kariyerimiz biter. "Millet bu mal almyor kardeim!" Oysa baka bir satc, ayn rnden ayn gnde ok sayda sat yapmtr. Biz yapamadysak 'yaplamaz'dr, yle kendi eksiimizi grebileceimiz 'performans deerlendirme' gibi ince hesaplara gelemeyiz!Bazen kt bir alkanlmzdan kurtulmak isteriz. Mesela sigaray brakmaya karar veririz. Kararmza uymak iin, nce azimle direniriz ama oumuz zamanla kendimize yenilir, baa dneriz.niversite rencisiyken sk sk 'memleketi kurtaracak' bir fikir gelir aklmza. dealist bir tavrla fikrimizi yaymaya balarz. 117. kiinin de, "Bo ver abi ya, memleketi sen mi kurtara-

aksn?" demesiyle, baka bir fikir bulur, onu brakrz! Oysa Samsun'a ktnda muhtemelen Mustafa Kemal'e de birile- ri, "Bo ver abi ya, ka bin kii denedi olmad, bu memleketi sen mi kurtaracaksn!" demilerdi.

Bazen siyasi 'eylem yaparak 'tavr koymak', aktif bir yurtta olmak isteriz. Bir gsteriye katlrz, biraz slanr, cop yeriz, ikinci, nc gsteriden sonra hibir eyi deitiremediimizi grr, pasif hayatmza geri dneriz. Birisi hakkmz yer, hakkmz aramak iin mahkemeye gideriz. Mahkeme bir yl sonrasna gn verir. Ho geldin renilmi aresizlik!

En byk renilmi aresizliimiz kendi milletimizi 'dzeltme' giriimlerinde defalarca baarsz olup, ''Biz adam olmayz," diye havlu atmamzdr. Trk'n Trk' modernletirme projesi en byk renilmi aresizlik rneklerimizdendir.

ou kiinin kendi hayatn dzenleme abas da renilmi aresizlikle biter. Her ylbanda irade gcmz daha fazla kullanmaya, hayat planl yaamaya, nce dnp sonra harekete gemeye, fkelendiimizde tepki vermeden nce iimizden on e kadar saymaya karar veririz. Yalan yok, birka kez de aldmz kararlara uyarz ama bir sre sonra i disiplinimiz zlr, kararlarmz unutulur, eski halimize dneriz.

Yaamak istediimiz hayat bu deil. Yaamamz gereken hayat da bu deil. Ama maalesef pek oumuzun u anda yaad hayat bu. Byle yaamak bizi ne hale getirdi?

renilmi aresizlik psikolojisi ierisinde uzun sre yaayan insanlarn ortak davranlarSrada renilmi aresizlik ve atalet kltrnde uzun sre

yaayan insanlarn davranlarnda gze arpan baz karakteristik zellikler var. Bu tespitleri yaparken 'Trk Usul Baar kitabm yazarken yaptm aratrmann verilerini de kullandm.

43

Trk insannn baarya ulamasna engel olan baz olumsuz zellikleri ile renmi aresizlerin zellikleri arasndaki benzerlikler bakalm dikkatinizi ekecek mi?

renilmi aresizlik kltrnde -giriteki maymun rneinde olduu gibi- 'kendi yapamadm bakalarna da yaptrmama' davran ok yaygndr. Ayn ekilde dndn yapmama (fiziksel atalet) ve yapt zerine dnmeme (zihinsel atalet) hali sk grlr.

Hayatndaki eksik ve yetersizliklerden dolay bakalarn sulama eilimi bir dier zelliktir. Pozitif yerine negatif dnme eilimi balandr. Kiiler bir mum yakmak yerine karanla kfretmeyi, zme dnk dnmek yerine sorunu kprtmeyi tercih ederler.

renilmi aresizlik kltrnde kurtarc bekleme eilimi yaygndr. Gen kzlar beyaz atl prens, dindarlan kurtarc (mehdi), erkekleri kendisine 'babalk' yapacak politikac ya da patron bekler.

renilmi aresizlik kltrnde komplo teorilerine dayanan dnme biimi yaygndr. Sonulara deil, gizli niyetlere baklarak yorumlar yaplr. Sosyal olaylar aklla analiz edilmez, 'provokasyon' ve 'd glerin oyunu' gibi laflarla aklanmaya allr.

renilmi aresizlik kltrnde bilimsel dnmek, eden-so- nu ilikilerine inanmak yerine ansa ve tesadflere inanma eilimi fazladr. Bu kltrde insanlar geleceklerini bugn yaptklaryla ekillendirdiklerine inanmadklar iin, falclar gelecek bilimcilerden daha makbuldr.

renilmi aresizlik kltrnde eylemlerinin sorumluluunu stlenmeme anlay egemendir. Kendi iradi seimlerinin sonularn nemsemezler. inde bulunduu durumun sorumluluunu, kiisel kararlarna balamak yerine kendisi hakknda kaderin ya da baka kiilerin planlarna dayanarak aklama eilimi yaygndr.

renilmi aresizlik kltrnde gemi merkezli yaama anlay yaygndr. Dikiz aynasna bakarak ileri doru gidilmeye allr! Gemi merkezli yaamak yznden dmanlklarn sresi daha uzun olur. lkeyi canllar deil, ller ynetir! Gelecee hazrlan

44

mak yerine gemiin problemlerini tartmak tercih edilir. 50 yl nce Afrikallar da Avrupallar da savayorlard. Afrikallar hl 'dedenin kann yerde koma oul' anlayyla savamaya devam ediyor. Avrupallar ise gemii unutmu, birlikte (AB) gelecei ina ediyor. Gemii ne unut, ne byt.

renilmi aresizlik kltrnde baarnn kiinin kendi ellerinde olduuna inanlmaz. Bunun iki sonucu vardr. Birincisi, kiiler yetenek yerine ilikilerine dayanarak ykselmeye alr. Bu da baml baarlara neden olur. kincisi, baarl kiiler takdir edilmek yerine kskanlkla karlanr. Baarnn ans ve baz ilikilerle geldiine inanld iin kiinin onu hak etmedii dnlr.

renilmi aresizlik toplumlarnda insanlar enerjilerini gereklemesi kendi ellerinde olan hedeflere harcamazlar. Kendi ilerini iyi yapmak yerine, bakalarnn neyi iyi yapamadn grr, eletirirler. naat iileri iyi evler yapmak yerine memleketi kurtarmaya alrlar, politikaclar lkeyi en iyi ekilde ynetmek yerine inaat ileri yapmaya alrlar!

renilmi aresizlik kltrnde gnlk konumalarda sk sk, "Byle gelmi, byle gider", "Bunu yapsan ne deiecek ki" gibi snrlayc genellemeler kullanlr. Kendini kk grme, zgven dkl ve buna bal olarak elinden gelenin en iyisini yapmama eilimi yksektir.

renilmi aresizlik kltrnde deneyime dersten daha fazla deer verilir. "Biz babadan byle grdk" anlay egemendir. Yenilik ve renme yerine, mevcut alkanlklar tekrarlama eilimi yaygndr. Babadan renilmi snrlayc genellemelere sadakatle balanlr, akademik almalar 'en iyi yaayan bilir' denilerek nemsenmez, okulda renilenler kmsenir.

renilmi aresizlik kltrnde paranoya psikolojisi egemen olduundan dnya dost-dman ekseninde alglanr. Tarihten alnan dersler dahi dmanlk ve intikam doludur. "Bizim bizden baka dostumuz yok" anlay egemendir. Korku kltr egemendir. nsanlar pozitif idealler deil, negatif korkular 'birlik ve beraberlik' iinde tutar.

45

renilmi aresizlik kltrnde imal iletiim ve 'karndan konuma' ok yaygndr. renilmi aresizlik psikolojisinde yaayanlar arasnda alnganlk ok yaygndr. Kiiler demek istediklerini aka sylemek yerine, "O kendini biliyor," imalarna ynelir, kzna bir eyler syleyerek gelinine bir eyler anlatmaya alr. Ahmet Haim, "Trk sylemez, sylenir," deyiiyle bunu anlatmaya alr.

renilmi aresizlik psikolojisinde proaktif motivasyon yerine reaktif motivasyon tarz egemendir. Birok i pozitif dnce gcyle deil, nefret edilen birinin 'inadna' baarlr. Kiiler, birileri tarafndan aalad iin ykselir. Komuya kzp ev sahibi olunur. fkenin enerjisiyle 'hrs yaparak' baarya ulalr. ten deil, dtan motive etmeli insanlar ounluktadr. Ayn ekilde i disiplin deil, d disiplinle i grme anlay egemendir. Bata avu olmadan i yaplmaz!

Eer bu lkede yayorsanz, kariyerinizi bu topraklar zerinde kuruyorsanz, bu 'ac' gerekleri bilmeli ama teslim olmamalsnz. Bu lkede hayat 'Trk usul' alyor. 'Trk usul i yapma' ile ilgili yaptm esprili tespitlere ve baz 'ac gereklerimizi' anlatmama bakp benim bu lkeye inanmadm dnrseniz yanlrsnz.

Trk, ren, geli, gven!

Ben bu lkeye inananlardanm. Yanllarmz sylemem, dorularmz grmemi engellemiyor. Ben de bir Trk olduum iin, yaptm her espri ya da eletiride kendimi gsteriyorum! Kendi hatalarmza glebilmemiz, kendimize gvenimizi gsteriyor. Dnyay gezdim, kararm verdim, Trk olmak gzel ey!

Ben de sizin gibi inanyorum ki, Trkiye u anda dnya liginde gelebilecei en iyi yerde deil. Ataletimizi ve renilmi aresizliimizi yendiimizde sralamadaki yerimizin deieceine eminim. Biz bu alt sralara ait deiliz, daha st liglerde asrlarca yaadk. Onlarca farkl milleti yzyllarca ynettik. Bir kez yapabilen,

46

sanz iyi olur! Beyninizi boaltn, bo bir arsa, iinde harabe bulunan bir arsadan daha deerlidir!

Farknda olmak, her zaman zme giden ilk admdr. Kendi hayatnz gzlemleyin. renilmi aresizlik yaayan insanlar arasnda m yayorsunuz? Bu insanlar bu duygudan karmak iin bu kitab nasl kullanabilirsiniz? Onlar deitiremeyecekseniz, kendinize yeni bir yaam evresi nasl kurabilirsiniz?

nce kendi iinizdeki renilmi aresizlik virsn temizleyin. Sonra da evrenizdekilerin size 'hayat dersleri' diye kendi renilmi aresizliklerini yklemelerine izin vermeyin. Tandklarnz ikiye ayrn: aresizlik savarlar ve aresizlik yayarlar! Zamannz neyin, niin yaplamayacan deil, neyin nasl yaplabileceini anlatan insanlarla geirin.

iinde yaadnz evrenin size renilmi aresizlik yklemesine kar uramaktan bktysanz, "Savunmann en iyi biimi saldrdr," diyerek siz onlarn 'beynini ykamay' deneyin. Bu kitab onlarn kafasndaki virsleri temizleme program olarak kullanabilirsiniz!

inde yaadnz toplumu deitiremeyebilirsiniz ama birlikte yaadnz topluluu deitirebilirsiniz. Dnyay deitiremeyebilirsiniz ama dnyanz deitirebilirsiniz. Kendinize yeni bir yaam evresi seebilirsiniz. Her ruh kendine benzer ruhlarla dnyaya gnderilir. Onu bulmas zaman alr ama kiinin abas lsnde bu sre ksalr. Sizin gibi dnen, yaayan, hisseden insanlar var. Onlar bulmak iin yollar da var. nsan istediine gtren yollarn says, gkteki yldzlarn says kadardr. Siz yeter ki bu uurda eyleme geecek kadar ok isteyin!

evresindeki renilmi aresizlikle yaayan insanlara ramen byk iler baarm ok sayda 'baar rnei' var. aresizlik derslerine kar baklk sistemi gl bu insanlarn stratejilerini 'aresizlii renemeyenler' balkl blmde bulabilirsiniz. imdi srada renilmi aresizlikle baa kma yntemleri var.

48

bir kez daha yapabilir. Tarihin tahterevallisinde ykselme sras bir gn tekrar bize gelecek!

Galatasaray'n UEFA kupasn kazand malarn evimde deil gidip varo kraathanelerinde izledim. Yabanclar karsnda elde edilen baarlarn psikolojisini 'doal ortamnda' gzlemek istedim. Grdm ki, Trk insannn iindeki baarl olma isteinin iddeti en byk sermayemiz.

Ykselmek iin T.H.Y (Tutku, Hedef, Yetenek) arttr. Tutkumuz yeterli, imdi bu tutkuya bir hedef gstermek gerek. Bir de ilerini dnya standardnda iyi yapan yetenekte insanlar yetitirmemiz gerekiyor. Bu ryaya inanyorsanz, kendinizi baarl yapmakla ie balayn. Trkiye'nin baars da sizinle balar!

Son dnemde Trkiye'den sk sk 'dnya apnda' iler baaran insanlar kmaya balad. Baarl insanlar zerindeki 'dnya apnda baarl deilsen, baarl deilsin' basks bile ilerlemenin bir iaretidir.

retilmi aresizlikten korunma biimleri

Tekrar dnelim aresizlik psikolojisine. Deneyin ikinci aamasnda aresizler grubundaki kpeklerin yanma yeni bir kpek gnderilseydi 'eskiler' ona ne derlerdi? "Bouna kamaya alma, bu elektrik okundan kurtulu yok!'' renilmi aresizliklerini yeni kpee hararetle retirlerdi. Yeni kpek eskileri deitirebilir miydi? Zor ama imknsz deil! Bir Amerikan ata- szdr: "Yal kpee yeni numara retilmez!"

Baar(szhk) hakknda yaygn ve yanl o kadar ok 'batl inan' var ki, seminerlerde bile baar hakknda doru bilinen yanllar dzeltmekten yanl bilinen dorular anlatmaya zamanm kalmyor.

renilmi aresizlii unutmak zor olduundan, aresizlii hi renmemek en iyisidir. Eer ileri dzey renilmi aresizlik yayorsanz, aresizlik ve baarszlk hakknda bildiklerinizi unutun! Hatta hayatn anlam hakknda bildiklerinizi de unutur-

47

renilmi aresizlikten Kurtulmak: Baa kmak iin Neler Yapmal?

renilmi aresizliin tedavisi mmkn mdr? Prof. Dr. Martin Seligman Learned Optimism adl kitabnda bunun cevabn veriyor: "Steve Maier'le birlikte renilmi aresizlik yaratabileceimizi bulmutuk. Peki, bunu tedavi edebilecek miydik? aresiz olmay renmi bir grup kpei aldk ve bu zavall, isteksiz hayvanlar kutunun iinde ileri geri gtrdk. Blmeyi (tay) tekrar tekrar arttk. Sonunda kendi kendilerine hareket etmeye baladlar ve tam anlamyla tedavi oldular."

renilmi aresizlik yaayan o kpeklerin itin br tarafna atlamalarn salamak iin siz ne yapardnz? rendiklerini unutturmay m denerdiniz? Dier kpekleri atlatarak, rneklerle kendilerinin de yapabileceini mi gsterirdiniz? itin te yanma birka kemik (dl) mi koyardnz? Daha ok elektrik oku verip 'canlarn actarak' (ceza) harekete geirmeyi mi denerdiniz?

49

Eylemsizlikten dolay ekilen acnn miktarn artrmak bazen ie yarar. nsanlarn ou bir ey yapmamaktan dolay ektikleri ac, bir ey yaparken ekeceklerini sandklar acdan daha fazla olunca, hemen harekete geer.8 Kaybetmenin acs olmasayd, baz insanlar srf kazanmann zevki iin harekete gemezdi.

Belki de kpeklerin 'efkate' ihtiyac olduunu dnp, onlar gerekten severek, onlarla oynayarak, onlarla beraber itin stnden atlayarak, onlar harekete geirmeyi denerdiniz.

Bu zmler baz kiilerde baz oranda ie yarar ama sevgi terapisi ou zaman ie yarar.

imdi gelelim size. Kendinize biraz efkat gstermekle ie balamaya ne dersiniz? imdiye kadar yaptnz tm hatalar ve dtnz sahte aresizlik durumlar iin kendinizi balayarak ie balamaya ne dersiniz? Kitabn devamnda bu kadar 'light' nerilerim olmayacak, bunu uygularsanz iyi olur!

renilmi aresizlikle baa kmann, yapamayacan dnd bir eyi bir insana yaptrmann yolu, kiiden kiiye deiir. Hatta ayn kiide bile zamanla deiebilir.

Baz insanlar daha nce yapamadklar bir eyi imdi yapabileceklerine inanmak iin yeni eyler rmmek ister. Bu insanlara nasl yapabileceini en ince detayna kadar mantkl bir ekilde anlatrsanz, onu yapabileceine inanr ve yapmay denerler. Baka bir grup insan analiz(l)e inanr. Engeller ile yeteneklerini karlatrmal analiz edip, 'yaplabilirlik raporu' sunarsanz harekete geer. Bazlar ise rnek grmek ister. Parmanzla gsterdiiniz yn deil, topuk izlerinizi takip edenlerdir. Sylediinizi deil, yaptnz renirler. Bu tarz insanlara kendilerine benzeyen birinin bunu yapabildiini gstermeniz yeterlidir. "Benim gibi biri yapt, becerdi, ben de yapabilirim," diye dnerek inanrlar.

Baka bir grup insann ise motivasyonu evresinin, "Yapabilirsin," demesinden gelir. Bu gruptakiler 'dtan motivasyonlu' olduklarndan, ok sayda kii, "Yapabilirsin," dediinde, gerekten yapabileceklerine inanrlar. Kemal Sunal'n 'nek aban' tiple

50

mesi evresinden ald onaydan cesaret alarak eyleme geen insanlara karikatr bir rnektir. evresindekiler byk altndan glerek, "Yaparsn, aslanm!" dedike, o hep ayn eyi syler: "Yaparm de mi?"

renilmi aresizlik, baarszl yorumlama biiminden doar

renilmi aresizlik bamza gelen olaylar yorumlama biimimizden doar. Ayn durumun iki farkl yorumu, insan renilmi aresizlie veya renilmi baarya gtrebilir. nsanlarn balarna gelen ayn olay nasl farkl ekilde yorumlayabildiklerini gsteren ok sayda rnek vardr.

Afrika'ya iki ayakkab pazarlamacs gnderilir. Hi kimsenin ayakkab giymediini grrler.

Ktmser: "Burada hi kimse ayakkab giymiyor, ayakkab satlamaz."

yimser : "Burada hi kimsenin ayakkabs yok, herkese ayakkab satabiliriz!"

renilmi aresizlie dmeyenlerin bak asna gl bir rnek Edison perspektifidir. nl mucit, ampuln iindeki teli bulmak iin yapt denemelerde yzlerce kez baarsz olduunda, baarszln 'baarya gtrmeyen yollar elemek' olarak grp, "Her denememde baarsz olmaya gtren bir yol buluyorum," diyebilmitir. Edison felsefesine gre, baarszla gtren btn yollar bitince geriye baarya giden yol kalr!

renilmi aresizlii bir bilgisayar programna benzetebiliriz. Beyninize yklendiinde ondan sonra, yklenen tm yeni programlar ve yaplan tm ilemleri yavalatan bir i program. Bu programn en kritik fonksiyonu bamza gelen olaylara verdiimiz tepkileri etkilemesidir.

51

Baarszl nasl yorumlarsak renilmi aresizlik yaamaktan kendimizi

koruyabiliriz?

Ders alnm bir baarszlk, baardan daha fazla ie yarayabilir. Peki baarszl nasl yorumlarsak, ondan bizi baarya gtren dersler karabiliriz? Baarszl nasl yorumlarsak renilmi aresizlik yaamaktan kendimizi koruyabiliriz?

Baarsz olmamz deil, baarszlmza yklediimiz anlam nemlidir. Baarszlmza kendimizce bulduumuz nedenler, bir sonraki defa benzer durumda ne yapacamz belirler.

Hayatta bir insann bana gelebilecek eitli baarszlk rneklerini bir dnn. Latin danslarna gittiniz ama gsterilen hibir hareketi yapamadnz! Hal saha manda ok gzel bir gol pozisyonunu kardnz! ok almanza ramen matematikten snfta kaldnz! mlakatnda kendinizle ilgili bir soruya ok aptalca cevap verdiniz! Sizi istemeye gelenlerin zerine kahve dktnz! Milletvekili yeminini ederken 18 kere okuduklarnz kartrdnz!

Byk bir uvallamadan sonra yaptmz ilk i ona bir aklama getirmektir. Bu aklamalar nce kendimize yapar, sonra kabul edilebilir olanlar bakalarna da syleriz! Ne gibi aklamalardr bunlar?

1. Ben aptaln tekiyim.2. O gn ok ansszdm.3. Bakalar bana tuzak kurduu iin olmad.4. Baka ilerde iyiyim ama bu iten anlamyorum.5. zenmedim, olmad.6. Bir anlk dikkatsizliime geldi.7. Eitimini almadan yaptm, olmad.

Bu aklamalarn oluturulma biimi, renilmi aresizlik kavramn bulan Martin Seligman ve arkadalar tarafndan eitli kriterlerle analiz edilmitir. Bu kriterleri temel alarak, yaadmz bir baarszl 4 soruyla yorumlayabiliriz.

52

1. Sreklilik: Geici mi, kalc m?2. Kiisellik: Bireysel mi, evrensel mi?3. Kapsam: Lokal mi, global mi?4. Kaynak: sel mi, dsal m?

Sreklilik: Geici mi, kalc m?

Bamza gelen baarszl yorumlarken birinci nemli nokta, bu durumun geici mi, yoksa kalc m olduunu dnd- mzdr. Kendimize sorarz: "Her zaman m yapamam, yoksa bu defalk m yapamadm?"

Aratrma bulgularna gre, kii baarszln ya da engel- lenmiliini geici olarak gryorsa, kalc olarak grenlere gre daha az olumsuz etkilenmektedir. "Bu defa yapamadm ama gemite yapmtm, gelecekte daha iyisini yapabilirim," demek dorudur. Bir at basket olmadysa, "Bu atta anlk psikolojim nedeniyle baarsz oldum, bir sonraki denememde yaparm," diye dnmek kiiyi renilmi aresizlikten korur. "Ben hep kt basket atarm zaten," ise renilmi aresizlie kesilmi bilettir. Depresyona yatkn kiiler, baarszln srekli olduunu dnrler.

Kiisellik: Bireysel mi, evrensel mi?kinci nemli nokta, baarsz olduumuz ii sadece kendimi

zin mi yoksa herkesin mi yapamaddr. Bir ite baarsz olunca hemen kendimize sorarz: "Bunu sadece ben mi baaramyorum, yoksa herkes mi yapamyor?"

Aratrma sonularna gre, kii eer baarsz olduu eyi sadece kendisinin baaramadn dnyorsa zgvenini kaybedip derin bunalma girebiliyorken, bakalarnn da yapamadn grdnde kendisine olan saygsn ve gvenini koruyabilmektedir. Herkesin kald bir matematik snavnda kalan zlse de kendini aalanm hissetmez.

53

renilmi aresizlik aratrmaclarna gre, ocuu kanser olan bir baba onu iyiletirmek iin her yolu dener ama sonunda ocuu iyileemez ve lr. Bu baba zlr ama zsaygsn kaybetmez, nk kansere kimse are bulamamtr. Bu tr aresizliklere evrensel aresizlik denmektedir. Hi kimsenin yapamad bir eyi baaramam olmak evrensel aresizlik halidir ve insann zgvenine olumsuz etkisi daha dktr. Baka insanlarn yapabildiini yapamam olmak kiisel aresizliktir ve insann kendisine olan saygsn ve zgvenini kaybetmesine, depresyona girmesine neden olur. 'Evde kalmak' neden ktdr? Bakalar evlenebildii iin!

Kapsam: Lokal mi, global mi?

Baarszl yorumlamada nc nemli nokta, sadece bir noktada m yoksa her alanda m baarsz olduumuzu dnd- mzdr. Bir ite baarsz olunca kendimize sorarz: "Sadece bu ite/durumda m baarszm, yoksa her ite mi baarszm?"

Baarsz olunan durumun ne kadar 'genellendii' ok nemlidir. nsanlar baarszlklarn ok bytrse baardan gzleri korkubiler. Attnz top basket olmadysa, bu baarszlnz nasl yorumlayabilirsiniz? Kkten bye doru abartl yorumlama ekilleri: "Bu atm ktyd", "Bugn iyi oynaya- myorum", "Basketbolda iyi deilim", "Hayatta hibir eyde iyi deilim", "Ben aslnda aptaln biriyim", "Ben bu dnyada fazlalk biriyim". Bir durumda baarsz oldunuz diye onu genelleyip baarszl, kaybeden olmay bir kimlik olarak benimserseniz bu, kendini gerekletiren bir kehanete dnebilir.

Kaynak: sel mi, dsal m?

Bamza gelen bir baarszl yorumlamada drdnc nemli kriter, baarszln kaynan iimizde mi yoksa dmzda m aradmzdr. Baarszlk halinde hemen dnmeye balarz: "ten kaynaklanan (elimde olan) nedenlerden dolay m yoksa

54

dtan kaynaklanan (elimde olmayan) nedenlerden dolay m baarsz oldum?"

ans, sonucu etkileyen ama kontrol bizde olmayan bir d faktrdr. alma ise sonucu etkileyen ve kontrol bizde olan bir i nedendir. D faktrler kendi ellerimizde deildir ama i faktrler kendi ellerimizdedir. Baarsz olduumuz bir durumu kendimize ya da bakalarna aklarken i nedenlere mi yoksa d nedenlere mi baladmz ok nemlidir.

Mesela attnz top basket olmadysa nnzde iki k var:1. "Top girmedi," (ansszlk) diyerek d faktrleri sulaya

bilirsiniz.2. "Ben atamadm," diyerek (yeteneksizlik) kendinize ba

layabilirsiniz.

Baz insanlar her baarszlkta d faktrleri sular. En byk rakiplerine yenilince, 'saha amurluydu', 'hakem ktyd', 'rzgr kardan esiyordu' edebiyat yapan takmlar bu gruba rnektir. Byle dnenler kendi yetersizliklerini gremediklerinden kendilerini de gelitiremezler.

kinci bir grup ise her olumsuz sonuta kendini sular. Dikkat edin, "Kendi sorumluluunu grr," demiyorum, kendisini sular. "Ben aptalm," der. "Bizim takmdan bir ey olmaz," der. Byle dnenler de her baarszlktan sonra ar bunalma girer, uzun sre kendine gelemez, baarszlktan ders alp onu baarya eviremez.

deal durum nedir? Bakalarn da kendini de sulamadan, sonucun nasl ortaya ktn aklla analiz etmek ve bir sonraki teebbste baarsz olmamak iin neler yapmak gerektiini konuarak ie balamak gerekir. Srekli evrenizi sulamanz kiisel eksikliklerinizi ve banza gelene katknz grmenizi engeller. 'D gleri' sulayarak baarszlklarnz kendinizden bile gizleyebilirsiniz ama bu sizi baarl yapmaz! unu unutmayn, bakasn iyi sulayabildiiniz lde hzl ykselebileceiniz bir tek kariyer vardr: Muhalefet partisi liderlii!

55

Kendinizi ve bakalarn sulamadan sorumluluk almay renmelisiniz. teki trl nnzde iki yol var: 1. Baarsz olur, bundan evrenizi sular, ruhunuzu rahatlatr, ama baarsz kalmaya devam edersiniz. 2. Baarsz olur, bundan kendinizi sular, bunalma girer, baarsz kalmaya devam edersiniz.

Her baarda ve her baarszlk durumunda drt soru sorulabilir: Neyi doru yaptk? Neyi yanl yaptk? Neyi yapmamz gerektii halde yapmadk? Neyi yapmamamz gerektii halde yaptk?

Garantili bir ekilde bunalma girip baarsz olmann yollar!

imdi bu kriterleri toplu olarak ele alalm ve 'garantili bir ekilde baarsz olmak' iin bamza gelenleri nasl yorumlamamz gerektiini belirleyelim. Aada nereceim yolu kullananlar 'bonus' olarak, bakalarn bunalma sokma imkn da kazanacaktr! Yorum biimi bir seimdir. ster depresyonu seersiniz, ister motivasyonu.

Garantili bunalm iin, istediiniz sonucu alamadnz her denemenizi, "Ben hibir eyi beceremem zaten," diye kendinize aklayabilirsiniz! Bylece baarszl geici deil kalc, dsal deil isel, deiebilir deil deimez nedenlere balayarak kendinizi baarya bloke edersiniz.

Garantili bir ekilde bunalma girmek iin maruz kaldnz kt durumun aklamasn kendinize geici deil srekli, herkesin bana gelen deil sadece sizin banza gelen, hayatnzn bir alannda deil her alannda geerli olan, dtan deil ite