Nίκος Καζαντζάκης

Η ζωή του

Πεζογράφος, συγγραφέας θεατρικών έργων, ποιητής και μεταφραστής, ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε το 1883 και πέθανε το 1957 είναι από τις πνευματικές φυσιογνωμίες με την μεγαλύτερη απήχηση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Πρώτο παιδί του Μιχάλη Καζαντζάκη και της Μαρίας Χριστοδουλάκη, γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 18 Φεβρουαρίου 1883. Εκεί τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο, αφού φοίτησε για ένα ενδιάμεσο διάστημα στη Γαλλική Εμπορική Σχολή της Νάξου, όπου άρχισε να μαθαίνει τα γαλλικά και τα ιταλικά.

Κατόπιν γράφτηκε στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και, με το δίπλωμα του διδάκτορα της νομικής στο χέρι, έφυγε το 1907 για ανώτερες νομικές σπουδές στο Παρίσι. Έτσι, του δόθηκε η ευκαιρία ν’ ακούσει ταυτόχρονα για δύο περίπου χρόνια στο College de France και τις παραδόσεις του Henri Bergson, που η φιλοσοφία του έμελλε να ασκήσει μια από τις πιο αποφασιστικές επιδράσεις στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του έργου του. Ξαναγυρίζοντας στην Ελλάδα, τύπωσε στο Ηράκλειο την <<εναίσιμον επί υφηγεσία>> διατριβή του Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου (1909) και, δύο χρόνια αργότερα, παντρεύτηκε τη συμπατριώτισσα του Γαλάτεια Αλεξίου και εγκαταστάθηκε μαζί της στην Αθήνα

Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, κατατάχθηκε εθελοντής στον στρατό κι υπηρέτησε στο ιδιαίτερο γραφείο του πρωθυπουργού, και το 1919 διορίστηκε από τον Βενιζέλο Γενικός Διευθυντής στο νεοσύστατο Υπουργείο Περιθάλψεως, απ’ όπου αποχώρησε μετά την ήττα των Φιλελεύθερων τον Νοέμβριο του 1920. όλο αυτό το διάστημα και κατά την επόμενη εικοσαετία, ο Καζαντζάκης έκανε πλήθος ταξίδια στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αφρική, τόσο κατά τον καιρό του γάμου του με την πρώτη του γυναίκα όσο και μετά το επίσημο χωρισμό τους (1926), και γνωρίστηκε προσωπικά με πολλές από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της εποχής.

Δεν παράλειψε να ταξιδέψει και μέσα στην ελληνική επικράτεια, ιδιαίτερα από το 1914 ως το 1917, οπότε περιηγήθηκαν με τον Σικελιανό την Ελλάδα, λογαριάζοντας μάλιστα ανάμεσα στα άλλα να ιδρύσουν και δική τους θρησκεία. Τα χρόνια της Κατοχής τα πέρασε στην Αίγινα που την είχε χρησιμοποιήσει για ερημητήριο κι άλλοτε, ασκητεύοντας και γράφοντας. Μετά την απελευθέρωση, ήρθε στη Αθήνα, και το 1945 παντρεύτηκε, έπειτα από μακρότατο δεσμό, την Ελένη Σαμίου. Στο μεταξύ, είχε βάλει υποψηφιότητα στην Ακαδημία, χωρίς να εκλέγει, και το Νοέμβριο του ίδιο χρόνου διορίστηκε υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση Σοφούλη, για να παραιτηθεί δύο μήνες πιο ύστερα. Είχε φτάσει πια η ώρα να αφήσει για πάντα του τόπο του.

Τον Ιούνιο του 1946 έφυγε για ένα σύντομο ταξίδι στην Αγγλία, και δεν ξαναγύρισε. Καλεσμένος από την γαλλική κυβέρνηση, βρέθηκε απρόοπτα στο Παρίσι, οπού διορίστηκε σε λίγο σύμβουλος για την λογοτεχνία στην Unesco. Και πάλι όμως παραιτήθηκε τον επόμενο χρόνο, αποφασισμένος να σταδιοδρομήσει στο εξωτερικό αποκλειστικά και μόνο ως συγγραφέας. Έτσι, το 1948 εγκαταστάθηκε στην Antibes της Γαλλίας, κι από κει και πέρα αρχίζει η μεγάλη επέκταση της φήμης του Καζαντζάκη. Τα έργα του μεταφράζονται το ένα μετά το άλλο σε όλες τις χώρες του κόσμου, του απονέμεται στο Παρίσι το βραβείο για το καλύτερο ξένο βιβλίο (1954) και στη Βιέννη το Βραβείο Ειρήνης (1956), ενώ παράλληλα προτείνεται για δεύτερη και τρίτη φορά υποψήφιος για το Nobel με μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας, δίχως ωστόσο να προφτάσει να το πάρει.

Η μεγάλη κυκλοφορία των βιβλίων του και το δήθεν αντιθρησκευτικό περιεχόμενο τους ερεθίζουν και κινητοποιούν εναντίον του την ορθόδοξη ελληνική εκκλησία και την καθολική. Η δίωξη δεν προχωρεί παραπέρα, αλλά ο πάπας αναγράφει στον Ίνδικα το μυθιστόρημα Ο Τελευταίος πειρασμός. Στο μεταξύ, έχει αρχίσει να κλονίζεται η υγεία του, χάνει ύστερα από μια σοβαρή μόλυνση το δεξί του μάτι. Μα αυτός εξακολουθεί να προσθέτει όλο και νέα έργα, με τον ίδιο πάντα πυρετικό ρυθμό, ως τις παραμονές του τελευταίου ταξιδιού του στην Κίνα, που υπήρξε ο μοιραίος επίλογος της όλης του δραστηριότητας.

Εξασθενημένος, από τον κακοφορμισμένο μπόλι κι από ταυτόχρονη προσβολή ασιατικής γρίπης, πέθανε, επιστρέφοντας από εκεί, στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου 1957 και κηδεύτηκε λίγες μέρες αργότερα στο Ηράκλειο της Κρήτης, όπου βρίσκεται σήμερα και ο τάφος του στην Τάπια Μαρτινέγκο, με χαραγμένη απάνω την παρακάτω επιγραφή από έναν ινδικό μύθο, που αναφέρει ο ίδιος στο μυθιστόρημα του Toda- Raba και νωρίτερα, με πιο αναλυτική διατύπωση, και στην Ασκητική: << Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα. Είμαι λεύτερος>>.

Ο Καζαντζάκης εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα γράμματα από το περιοδικό <<Πινακοθήκη>> τον Μάιο του 1906, με το δοκίμιο Η αρρώστια του αιώνος και με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή. Με το Όφις και κρίνο (1906), κι από τότε, εκτός από την πρακτική συνεργασία του στην <<Πινακοθήκη>>, συνεργάστηκε και με τα περιοδικά: <<Παναθήναια>>, << Ο Νουμάς>>, <<Κρητική Στοά>> (Ηρακλείου), << Νέα Ζωή>> και <<Γράμματα>> της Αλεξάνδρειας, στην εφημερίδα <Ακρόπολις>> κι αλλού, χρησιμοποιώντας και τα ψευδώνυμα Ακρίτας και Πέτρος Ψηλορείτης.

Την εποχή εκείνη πήρε έπαινο στον Παντελίδειο Δραματικό Αγώνα (1907) για το δράμα του Ξημερώνει (ανεβάστηκε μάλιστα κι απ’ το θέατρο <<Αθήναιον>>) και βραβεύτηκε στον Λασσάνειο Διαγωνισμό για την τραγωδία του Θυσία, που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά με τον τίτλο Ο Πρωτομάστορας (1910) και μελοποιήθηκε αργότερα από τον Μανώλη Καλομοίρη. Αν εξαιρέσουμε ωστόσο την διατριβή του για τον Νίτσε (1909), το δοκίμιο του για τον Bergson (1912) και το πλήθος των μεταφράσεων του στη σειρά των εκδόσεων Φέξη (1911-1915), κανένα άλλο δικό του βιβλίο δεν τύπωσε ως την πρώτη έκδοση του Salvatores Dei. Ασκητική (1927), αλλά και κανένα από τα αντιπροσωπευτικά του έργα δεν είχε γράψει ακόμη, πριν καταπιαστεί με το γράψιμο του αποκαλυπτικού για όλη την μετέπειτα παραγωγή του αυτού βιβλίου, θαρρείς και γράφοντας την Ασκητική (1922-1923) διαμόρφωσε διαμιάς την συγγραφική του προσωπικότητα.

Λίγο μετά την έκδοση της Ασκητικής , σα ν’ άνοιξε ξαφνικά ένας κρουνός, αρχίζουν να κυκλοφορούν το ένα πίσω απ’ το άλλο όλα εκείνα τα βιβλία που συνθέτουν το μέγεθος του καζαντζικού έργου, γραμμένα στα ελληνικά και δύο απ’ αυτά (Tada Raba και Le jardin des rochers) κατ’ ευθείαν στα γαλλικά. Αφήνοντας κατά μέρος τη λεπτομερέστερη καταγραφή των θεατρικών, που τα συγκέντρωσε ξανά στο τέλος όλα μαζί σε 3 τόμους με τον τίτλο Θέατρο (1955-1956), αναφέρουμε εδώ τα ταξιδιωτικά και τα άλλα αφηγηματικά με τις χρονολογίες των πρώτων ελληνικών τους εκδόσεων, μολονότι πολλά γράφτηκαν νωρίτερα ή τυπώθηκαν πρώτα μεταφρασμένα στο εξωτερικό: Ταξιδεύοντας (1927), Τι είδα στη Ρουσία, 2 τόμοι (1928), Ισπανία (1937), Ιαπωνία – Κίνα (1938), Αγγλία (1941). Ακολούθησαν τα μυθιστορήματα : Βιος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946), Καπετάν Μιχάλης (1953), Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1954), Ο τελευταίος πειρασμός (1955), Τόντα Ράμπα, μετάφραση Γιάννη Μαγκλή (1956), Ο φτωχούλης του Θεού (1956), Ο βραχόκηπος , με πρόλογο και μετάφραση Π. Πρεβελάκη (1960), Οι αδερφοφάδες (1963) και το απολογητικό αφηγηματικό βιβλίο Αναφορά στον γκρεμό (1961).

Εκτός από τα δύο δημοσιεύματα του στα περιοδικά, στις εφημερίδες, στο εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Ελευθερουδάκη και την πληθώρα των διασκευασμένων και μεταφρασμένων με το όνομα του παιδικών βιβλίων, μετέφρασε ακόμα: William James, Nietzsche, Eckermann, Maeterlinck, Darwin, Bencher, Bergson, Tagor, Πλάτωνα και, με την συμβολή του καθηγητή Ι.Θ. Κακριδή, την ομηρική Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Επίσης, ολόκληρη την Θεία Κωμωδία του Dante, τον πρώτο Φάουστ του Goethe, τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης του Joergensen και πολλά άλλα, κι έγραψε μια δίτομη Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας (1930).

Μπροστά στον όγκο αυτής της παραγωγής, το καθαρά ποιητικό του έργο φαίνεται, παρά την έκταση του, σχετικά λίγο. Ολόκληρο, άλλωστε, περιορίζεται σε δύο βιβλία: στην Οδύσσεια (1938), έπος γιγάντιο από 33.333 ανομοιοκατάληκτους ιαμβικούς δεκαεπτασύλλαβους, γραμμένο ώσπου να πάρει την οριστική του μορφή επτά φορές, απ’ το φθινόπωρο του 1924 ως την άνοιξη του 1938, και συνθεμένο σε 24 ραψωδίες, από το Α ως το Ω, κατά το πρότυπο της ομηρικής Οδύσσειας, και στις Τερτσίνες (1960), μια σειρά από <<κάντα>> (άσματα) σε ιαμβικό ενδεκασύλλαβο, με δαντική ομοιοκαταληξία, που γράφτηκαν από το 1932 ως το 1937 και πολλά απ’ αυτά δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και αλλού, πριν συγκεντρωθούν μετά το θάνατο του σε τόμο. Παλαιότερα, είχε δημοσιέψει επίσης ένα ποίημα στην <<Πινακοθήκη>>(1907) και τέσσερα σονέτα στα < Γράμματα>> της Αλεξάνδρειας (1913-1914), δίχως όμως ιδιαίτερη σημασία κι έξω από το ενιαίο πνεύμα της όλης του δημιουργίας. Γιατί Τόσο το ποιοτικό του έργο όσο και το αφηγηματικό και το θεατρικό και όλο το άλλο δεν αποτελούν παρά έκφραση του ίδιου πάντα κεντρικού πυρήνα.

Ο Καζαντζάκης χρησιμοποίησε ένα τεράστιο οπλοστάσιο, από τους αρχαίους Έλληνες και τους ανατολικούς λαούς ως τους παλαιότερους και τους περίπου σύγχρονους τους Ευρωπαίους, και καθόλου από τους Νεοέλληνες. Αν και ξεκίνησε με την γενιά του 1900-1910, η προσωπικότητα του διαμορφώθηκε περισσότερο μέσα στην ιδεολογική αναταραχή της Ευρώπης κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και αμέσως μετά την λήξη του. Γι’ αυτό και δεν συνδέεται από πουθενά με την νεοελληνική παράδοση, εκτός ίσως χλιαρά στην Οδύσσεια με το δημοτικό τραγούδι, κι απομένει και σε τούτο έξω από τα νεοελληνικά μέτρα. Ό,τι τον συνδέει με το νεοελληνικό στοιχείο και με τον τόπο και κυρίως αυτό που ονόμασε <<κρητική ματιά>> κι όσα στοιχεία άντλησε από την Κρήτη, από την νεοελληνική Αρχαιότητα και την ιστορία.

Ο ίδιος τον Μάιο του 1915 σημείωνε στο ημερολόγιο του, πως οι κυριότεροι δάσκαλοι του στάθηκαν ο Όμηρος, ο Dante και ο Bergson. Για να είμαστε ακριβέστεροι, θα έπρεπε στην ίδια σειρά να προσθέσουμε τον Βούδα και τον Berkeley. Ο μαρξισμός, εξ’ άλλου, ο φροϋδισμός κι ο πρωτογονισμός, οι θεωρίες του Spengler, του Renouvier, του William James και μερικών ακόμα από όσους άλλους μετέφρασε, μολονότι επεισοδιακά μόνο, έπαιξαν οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην προσπάθεια του να συνδυάσει ρεύματα και ιδέες, από τα παλιά χρόνια της ανθρωπότητας ως τα σύγχρονα, και να δημιουργήσει μέσα από όλες αυτές τις διασταυρώσεις μια νέα περίπτωση και μια νέα προσωπική στάση: τον καζαντζάκικο, όπως τον είπανε <<ηρωικό μηδενισμό>>.

Τρία είναι τα κλειδιά, για να εισδύσουμε στον ιδεολογικό χώρο και να παρακολουθήσουμε την πορεία και την κατάληξη του καζαντζακικού έργου: η Ασκητική, η Οδύσσεια και η Αναφορά στον Γκρεμό. Καταστατικός χάρτης των ιδεών του, εντούτοις, παραμένει η Ασκητική, με το σημαδιακό δεύτερο τα τίτλο Salvatores Dei (Σωτήρες του Θεού). Εκεί βρίσκονται κωδικοποιημένες οι βασικές θέσεις του ηρωικού του μηδενισμού, αν και ο χαρακτηρισμός δεν ανταποκρίνεται απόλυτα στη βαθύτερη θέση της βιοθεωρίας του, αφού ο μηδενισμός του δεν είναι μονάχα <<ηρωικός>> μα και αντιφατικός. Το πιο χαρακτηριστικό, άλλωστε, γνώρισμα σε όλη την στάση του δεν αποτελεί η κάπως αμφίβολη τελικά μηδενιστική του τοποθέτηση, αλλά η δίχως τέρμα προσπάθεια, ο Ανήφορος, που συνεχίζεται πέρα κι απ’ <<το τελευταίο σκαλί της απελπισίας>>, μέσα από αντιθέσεις κι από αντιφάσεις, για <<να κάνει την σάρκα πνεύμα>> ένας περήφανος αγώνας για την διάσωση της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, ώστε να μπορεί να <<κοιτάζει κατάματα τον θάνατο>>, και για <<την σωτηρία του Θεού>>, όσο κι αν κλείνοντας την Ασκητική μας λέει, πως <<το Ένα τούτο δεν υπάρχει>>. Πιο πάνω, ωστόσο, το τονίζει <<Η ουσία του Θεού μου είναι ο αγώνας>>.

Κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του μάλιστα, ο μηδενιστικός του χαρακτήρας διαφοροποιείται ακόμα πιο πολύ, καιμ σε μια επιστολή του στο φίλο του Παπαστεφάνου, γραμμένη λίγα χρόνια πριν απ’ τον θάνατο του, θα καταλήξει, πως τρία ήταν τα μεγάλα θεολογικά του στάδια :

1. Θεέ μου, εσύ θα με σώσεις

2. Θεέ μου, εγώ θα σε σώσω

3. Μαζί θα συνεργαστούμε, μαζί θα σωθούμε, Θεέ μου

Ο Καζαντζάκης δονείται από το πάθος των ιδεών, νοσταλγώντας την αποδέσμευση των ενστίκτων. Από τον Θεό πηδάει στο ζώο, κι από το ζώο στον Θεό, αλλά το έργο του έχει τις ρίζες του σε βάση γνωστική και διανοητική. Θαρρείς και του λείπει η ενδιάμεση διαβάθμιση του συναισθήματος, που αντιπροσωπεύει μια ανθρώπινη κατάσταση κι αποτελεί στοιχείο στενότερα συνυφασμένο με το αισθητικό φαινόμενο και, ιδιαίτερα, με την ποιητική δημιουργία. Προπάντων όμως, του λείπουν τα ζωντανά βιώματα και η άμεση επαφή με την πραγματική ζωή, όσο κι αν ο θερμός του εγκέφαλος αναπληρώνει την έλλειψή τους με τον ιδεολογικό πυρετό, την ερεθισμένη φαντασία και τον πλούτο του ψυχολογικού του υποστρώματος.

Τα χαρακτηριστικά τούτα, αν καταλήγουν και μόνα τους να επιβάλλονται και να επενεργούν δραστικά σε άλλες του συγγραφικές εκδηλώσεις, χάρη κυρίως στον δυναμισμό της προσωπικότητας του, δεν αποδίδουν το ίδιο και στην ποίηση. Δεν υπάρχει βέβαια αμφιβολία, πως κι εκεί πέτυχε ένα κατόρθωμα. Ο ίδιος μάλιστα δεν έπαψε να ισχυρίζεται ως τον θάνατο του, ότι το μεγαλύτερο και το αντιπροσωπευτικότερο έργο του είναι η Οδύσσεια.

Στην τεράστια αυτή επική σύνθεση θέλησε να ενσωματώσει ολόκληρη την βιοθεωρία του και την στάση του απέναντι στον κόσμο, ξεκινώντας από το τέλος της ομηρικής Οδύσσειας με μερικά από τα κύρια πρόσωπα της, για να οδηγήσει τον ήρωα του σε νέες περιπέτειες, πλαισιώνοντας με πολλά πρόσωπα καινούργια, φιλοδόξησε να γράψει το έπος μιας κρίσιμης για την ανθρωπότητα εποχής, μιας περιόδου μεταβατικής ανάμεσα στην παρακμή ενός πολιτισμού και στα μηνύματα ενός άλλου επερχόμενου, και να συνδυάσει σε ένα στυλ μπαρόκ το πνεύμα της Δύσης με την σκοτεινή ψυχή της της Ανατολής.

Εντούτοις, αντίθετα από τα μυθιστορήματα του, με τη μεγάλη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό και την ομόφωνη ή σχεδόν ομόφωνη αποδοχή από μέρους της κριτικής και, ιδίως, από τα ταξιδιωτικά του βιβλία, όπου το ίδιο το είδος των ταξιδιωτικών εντυπώσεων του πρόσφερε την ευκαιρία να αναπτύξει πιο άμεσα πιο πειστικά τις διάφορες πλευρές του, το κατόρθωμα της Οδύσσειας υπήρξε από την πρώτη στιγμή σημείο αντιλεγόμενο, θυμίζοντας το γνωστό απόφθεγμα του Όσκαρ, πως όταν οι κριτικοί διαφωνούν μεταξύ τους, ο καλλιτέχνης είναι συνεπής με τον εαυτό του.

Ο Καζαντζάκης κατάφερε να πραγματοποιήσει το <τερατώδες>> που ονειρεύτηκε, όταν τα τέρατα είχαν εκλείψει. Σε καιρούς που τα μεγέθη εξαφανίζονταν, έφτιαξε μέγεθος. Σε ώρα απρόσφορη, όταν πια δεν υπήρχε έπος, έφτιαξε και έπος. Ωστόσο, αν και δεν άφησε είδος που να μην το καλλιέργησε, δεν ανήκει σε τελευταία ανάλυση πουθενά. Απομένει και σε τούτο μια μεγάλη εξαίρεση, ένα συγγραφικό <<φαινόμενο>>, όχι μόνο σε ελληνική, μα και σε παγκόσμια κλίμακα, που το μέγεθος του προβάλλεται, λιγότερο από την επιμέρους έργα και περισσότερο κατευθείαν από την προσωπικότητα του ίδιου του δημιουργού, ώστε ο συγγραφέας τελικά να εξαφανίζει το είδος, είτε για οίηση πρόκειται, είτε για μυθιστόρημα, είτε για το ταξιδιωτικό κείμενο, είτε για θέατρο, είτε για δοκίμιο, είτε και για μετάφραση ακόμα, αφού κι εκεί η προσωπικότητα του μεταφραστή τείνει να εξουδετερώσει κάποτε ορισμένα χαρακτηριστικά του πρωτότυπου, προβάλλοντας κυριαρχική μέσα από την ιδιοτυπία της γλώσσας. Έτσι, ξάφνιασε σαν κάτι σπάνιο και μοναδικό, κι εξακολουθεί να ξαφνιάζει την εποχή μας.

Το αφηγηματικό του έργο

Εκείνο που συντέλεσε ώστε να γίνει ο Νίκος Καζαντζάκης ιδιαίτερα δημοφιλής στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες είναι ασφαλώς το μυθιστορηματικό έργο του. Το έργο αυτό αρχίζει να δημοσιεύεται αμέσως μετά τον πόλεμο, όταν ο συγγραφέας ήταν ήδη προχωρημένης ηλικίας, αλλά προφανώς είχε αρχίσει να γράφεται από πολύ νωρίτερα, και, κατά μια έννοια, δεν είναι παρά η μετάπλαση, σε ένα ευρείας αποδοχής λογοτεχνικό είδος, των θεωρητικών απόψεων του για τον κόσμο και της φιλοσοφίας του για την ζωή. Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι έρχεται προς το μυθιστόρημα τελειωμένος και ιδεολογικά ολοκληρωμένος.

Καθώς όλα τα βιβλία του αυτής της κατηγορίας έχουν, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, σχέση με τη προσωπικότητα του και τις ποικίλες αναζητήσεις του, ευνόητο είναι πως τον συγγραφέα δεν τον ενδιάφερε τόσο μια αυτόνομη αφηγηματική δομή, ούτε – πολύ περισσότερο-, οι πειστικοί μέσα στην αυτοτέλειά τους χαρακτήρες. Εύκολα μάλλον μπορούμε να εντοπίσουμε πως ό,τι προβάλλεται και υπογραμμίζετε διαρκώς είναι ο τρόπος που στοχάζονται οι άνθρωποι μέσα στα βιβλία του Ν. Καζαντζάκη, δηλαδή η βιοθεωρία τους, και τις περισσότερες φορές αντιστοιχεί σε κάποια από τις όψεις της ιδεολογικής περιπέτειας τους.

Έτσι, συνολικά, αλλά και με επιμέρους, υπάρχουν δύο βασικές συνιστώσεις, οι οποίες, ανάλογα με την έκταση που τους δίνει ο συγγραφέας, κάνουν το μυθιστορικό του έργο να βαραίνει προς την μία ή προς την άλλη μεριά. Η πρώτη είναι ένα ορισμένο πλαίσιο αναφοράς, ένα περιβάλλον, που τείνει να γειώσει κάθε φορά την αφήγηση στα δρώμενα, στα αληθοφανή στοιχεία της πλοκής – και τούτο συμβαίνει, σχεδόν πάντοτε, όταν η πλοκή διαδραματίζεται στον τόπο καταγωγής του Καζαντζάκη, στην Κρήτη.

Η δεύτερη σκιάζει αποφασιστικά κάποια βιβλία του και ξεκινάει από την ολοφάνερη πρόθεση του να αναπτύξει, χρησιμοποιώντας σχηματικά το είδος της μυθιστορηματικής αφήγησης, μια θεωρητική άποψη του για το πεπρωμένο του ανθρώπου και το νόημα του κόσμου. Ως επί το πλείστον, σ’ αυτή τη δεύτερη περίπτωση, ο αφηγηματικός λόγος αναγκάζεται να παραχωρήσει ένα σημαντικό μέρος της αποστολής του στον φιλοσοφικό λόγο, απογειώνοντας έτσι όλα τα στοιχεία του βιβλίου, κάνοντας σχηματικούς τους αφηγηματικούς χαρακτήρες και καταργώντας, καθώς είναι επόμενο, την πλήρη αυτοτέλεια που πρέπει να έχει ως προ του συγγραφέα το κάθε μυθιστόρημα, ώστε να πείθει γι’ αυτό που είναι το ίδιο και όχι για αυτό που είναι ο συγγραφέας.

Η κριτική, σχεδόν σύσσωμη, έχει κατάταξη στην πρώτη περίπτωση όποια βιβλία, κατά κάποιον τρόπο, θεωρούνται μυθοποιητικά των φυλετικών χαρακτηριστικών και της αντίστοιχης αντίληψης και αίσθησης των πρωτεϊκών ανθρώπων για τα φαινόμενα της ζωής, όπως το Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946), Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1948) και Ο Καπετάν Μιχάλης (1950). Τα πρωιμότερα δηλαδή από τα μυθιστορήματα του Ν. Καζαντζάκη. Στην δεύτερη κατηγορία βρίσκονται όσα από τα βιβλία του είναι μάλλον παραβολικά ή αλληγορικά της πραγματικότητας και διακρίνονται για την πυκνή και κάπως σκοτεινή παρουσία του στοχασμού, είτε μέσω εκτεταμένων σχετικών ένθετων διαλογισμών, είτε μέσω διαλόγων, που όμως τυχαίνει συχνά να έχουν γραφτεί αποκλειστικά για να προβάλλουν τις κρίσεις και τις απόψεις του ίδιου του συγγραφέα. Εδώ, συγκαταλέγονται Ο Τελευταίος πειρασμός (1950), Ο φτωχούλης του Θεού (1952), Οι Αδερφοφάδες (1954), Τόντα Ράμπα (1956), και το μεταθανάτια δημοσιευμένο στα ελληνικά Ο Βραχόκηπος (1960).

Το Θεατρικό του έργο

Τα θεατρικά ποιητικά έργα του Ν. Καζαντζάκη δημοσιεύθηκαν σε τρείς τόμους με τα εξής περιεχόμενα: τόμος Α’, τραγωδίες με αρχαία θέματα (Προμηθέας, Κούρος, Οδυσσέας, Μέλισσα), τόμος Β’, τραγωδίες με βυζαντινά θέματα (Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος), τόμος Γ’, τραγωδίες με διάφορα θέματα (Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Σόδομα και Γόμορρα και Βούδας).

Η ιδεολογικά στάση του Καζαντζάκη δεν διαφέρει καθόλου στο θέατρο του. Οι ήρωες του, νιτσεϊκοί στη σύλληψη και μηδενιστικοί στην αξεδίψαστη ανηφορική τους πορεία, είναι εραστές του ανέφικτου και τραγικά απογοητευμένοι από την ιστορική στιγμή, τον όχλο και τον θεό. Παλεύουν να ολοκληρώσουν ένα έργο, για το οποίο αισθάνονται πως έχουν επιλεγεί από το πνεύμα της ιστορίας. Ως μορφή, οι τραγωδίες του παραπέμπουν ή στην αρχαία τραγωδία ή στο μεσαιωνικό μυστήριο ή στο λιμπρέτο της όπερας. Σχοινοτενείς μονόλογοι, έλλειψη δραματικών συγκρούσεων, έλλειψη σκηνικών χαρακτήρων. Οι συγκρούσεις είναι ιδεολογικές και η δράση ιδεοληπτική. Παρ’ όλα αυτά, ο λόγος είναι υψιπετής, στερεός και μεστός. Για να παρασταθεί χρειάζεται ηθοποιούς με κύρος και έντονη παρουσία.

Στην Ελλάδα οι τραγωδίες που παραστάθηκαν συχνά, ιδιαίτερα από τον θαυμαστή του έργου του, σκηνοθέτη και λόγιο, Αλέξη Σολομό, ο οποίος σκηνοθέτησε την Μέλισσα , τον Κούρο, τα Σόδομα και Γόμορρα, τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, τον Καποδίστρια και τον Βούδα. Ο Μάνος Κουτράκης Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, βασισμένη στην ομώνυμη τραγωδία του Καζαντζάκη, είναι ίσως η σημαντικότερη μορφική εκμετάλλευση ου ιδιότυπου ύφους του ποιητή.

Ελένη Κομπινόγλου