Nauka o panstwie uwm.xml

1

NAUKA O PAŃSTWIE – UWM

I Literatura podstawowa

1. Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, pod red. Bogumiła Szmulika i Marka Żmigrodzkiego,

Lublin 2002.

2. Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Elipsa, Warszawa 2000.

3. Kuciński J., Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003.

4. Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996. 5. Ustroje państw współczesnych, pod red. W . Skrzydło, Lublin 2000.

6. Encyklopedia politologii, Tom 1,2,3,4,5. Tom 1 – Teoria polityki, Zakamycze 1999; Tom 2 – Ustroje

państwowe, Zakamycze 2000; Tom 3 – Partie i systemy partyjne, Zakamycze 1999; Tom 4 – Myśl

społeczna i ruchy polityczne współczesnego świata, Zakamycze 2000; Tom 5 – Stosunki

międzynarodowe, Zakamycze 2002.

II Literatura uzupełniająca:

1. Arystoteles, Polityka, Wrocław 1962. 2. Bankowicz M., Kulisy totalitaryzmu, Kraków 1995 .

3. Bankowicz M., Bankowicz B., Dudek A., Leksykon historii XX wieku, Kraków 1996

4. Bardach J., Leśniodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.

5. Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1984

6. Baszkiewicz J., Władza, Wrocław 1999.

7. Biernat T., Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycznego przywództwa, Toruń 1999.

8. Błaut R., Skuteczne negocjacje, Warszawa 1995.

9. Borkowska S., Negocjacje zbiorowe, Warszawa 1997.

10. Borucki M., Mussolini, Warszawa 1995.

11. Bullock A., Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 1 – 2., Warszawa 1994.

12. Canetti E., Masa i władza, Warszawa 1996. 13. Chmaj M., Sokół W., Żmigrodzki M., Teoria partii politycznych, Lublin 1997.

14. Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny, Warszawa 1993.

15. Dąbrowski , Praktyczna teoria negocjacji, Warszawa 1991.

16. Dubel L., Malarczyk J., Historia doktryn polityczno – prawnych, Lublin 1997.

17. Ehrlich S., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979.

18. Filipowicz S., O demokracji, Warszawa 1992.

19. Fukuyama F., Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005.

20. Garlicki J., Społeczeństwo przyszłości, Warszawa 1995.

21. Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.

22. Gray J., Liberalizm, Kraków 1994.

23. Grochalski S., Nauka o polityce, Opole 1990.

24. Janusz G., Bajda P., Prawo mniejszości narodowych. Standardy europejskie, Warszawa 2000. 25. Kilias J., Naród a idea narodowa. Nacjonalizm T.G. Masaryka, Warszawa 1998.

26. Kłoskowska K., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1998.

27. Kulesza W., T., Ideologie naszych czasów, Warszawa 1991.

28. Kustra E., Wstęp do nauk o państwie i prawie, Toruń 2000.

29. Kuźniar R., O prawach człowieka, Warszawa 1992.

30. Lamentowicz W., Współczesne państwo, Warszawa 1993.

31. Locke J., Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992.

32. Malinowski B., Jednostka, społeczność, kultura, Warszawa 2000.

33. Mała encyklopedia wiedzy politycznej, red. M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 1996.

34. Mały leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W. Sokół, Lublin 1997.

35. Maneli M., O funkcjach państwa, Warszawa 1963. 36. Mannheim K., Ideologie i utopie, Lublin 1992.

37. Michałowska G., Prawa człowieka i ich ochrona, Warszawa 2000.

38. Mojsiewicz C., Globalne problemy ludzkości, Poznań 1998.

39. Mojsiewicz C., Szkice z dziejów propagandy, Poznań 2000.

40. Morgan G., Obrazy organizacji, Warszawa 1997.

41. Mularska – Andziak L., Franco, Londyn 1994.

42. Nowacki J., Rządy prawa. Dwa problemy, Katowice 1995.

2

43. Ossowska M., Wzór demokraty. Cnoty i wartości, Lublin 1992.

44. Pałecki K., Elity polityczne w Polsce, Warszawa 1992.

45. Pietraś Z.J., Teoria decyzji politycznych, Lublin 1990.

46. Piskozub A., Cywilizacja w czasie i przestrzeni, Gdańsk 1996.

47. Polak E., Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk 1996.

48. Prawa człowieka w społeczeństwie obywatelskim, pod red. A. Rzeplińskiego, Warszawa 1993.

49. Prawo konstytucyjne, pod red. Z. Witkowskiego, Toruń 2002 .

50. Rousseau J.J., Umowa społeczna, Warszawa 1996.

51. Ryszka F., O pojęciu polityki, Warszawa 1992. 52. Rządca R.A., Wujec P., Negocjacje, Warszawa 1998.

53. Sarnecki P, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Zakamycze 2003.

54. Sartorii G., Teoria demokracji, Warszawa 1994.

55. Schumpeter J., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa 1995.

56. Sczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1994.

57. Seidler G.H., Groszyk H., Malarczyk J., Pieniążek A., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin

2000.

58. Sonczyk W., Media w Polsce, Warszawa 1999.

59. Sutor B., Etyka polityka, Warszawa 1994.

60. Szostak W., Współczesne teorie państwa, Kraków 1997.

61. Sylwestrzak A., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1994. 62. Szyszkowska M., Człowiek jako obywatel, Warszawa 1995.

63. Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1998.

64. Toffler A. i H., Budowa nowej cywilizacji, Poznań 1996.

65. Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1998.

66. Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994.

67. Ulicka G., Nowe ruchy społeczne. Niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw, Warszawa 1993.

68. Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Środkowo – Wschodniej, Warszawa 1992.

69. Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998.

70. Wesołowski W., Pańków I., Świat elity politycznej, Warszawa 1995.

71. Wiatr J.J., Socjologia polityki, Warszawa 1999.

72. Winczorek P., Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995.

73. Wojtaszczyk K.A., Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998. 74. Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992.

75. Współczesne partie i systemy partyjne Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.

Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.

76. Znaniecki F., Współczesne narody. Socjologiczne studium ewolucji narodów, Warszawa 1990.

77. Znamierowski Cz., Elita i demokracja, Warszawa 1992.

Lektury obowiązkowe do przeczytania:

1. Kulesza W., T., Ideologie naszych czasów, Warszawa 1991. (lub nowsze wydanie)

2. Wojtaszczyk K. A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1998 (lub nowsze wydanie)

3. Roszkowski W., lub Dudek A, lub Paczkowski A. (inni autorzy), Polska po 1989 roku.

- przygotowanie notatek z lektur

3

Temat: Państwo a instytucje demokracji bezpośredniej

Pojęcie i istota demokracji. Suwerenność narodu jako podstawowa zasada demokracji. Komponenty demokracji.

Wolność. Równość. Pluralizm. Demokracja przedstawicielska. Wybory reprezentantów. Mandat

przedstawicielski. Przymiotniki wyborcze. Mandat wolny. Mandat imperatywny. Struktura parlamentu i jego

funkcje w demokratycznym państwie. Demokracja bezpośrednia. Pojęcie, istota i rola ustrojowa demokracji

bezpośredniej. Formy demokracji bezpośredniej (zgromadzenie ludowe, referendum, inicjatywa ludowa, veto

ludowe). Społeczeństwo obywatelskie i jego cechy.

Temat: Proces transformacji w Polsce – III Rzeczypospolita. Konsolidacja polskiej

demokracji

„Okrągły stół” i jego skutki. Wyniki wyborów z okresu 1989 - 2007 i ich wpływ na polską demokrację. Cechy

charakterystyczne systemu partyjnego w Polsce. Gabinety koalicyjne w Polsce po 1989 r. Wybory prezydenckie

w Polsce (1989-2005). Frekwencja wyborcza w Polsce po 1989 r. Współzależność między gospodarką i

polityką.

„Okrągły stół” i jego skutki.

Obrady: 6.02.1989 – 5.04.1989 r.

Trzy zespoły:

ds. gospodarki i polityki społecznej (przewodniczący: Władysław Baka – PZPR, i Witold

Trzeciakowski - Solidarność)

ds. reform politycznych (przewodniczący: Janusz Reykowski - PZPR i Bronisław Geremek -

Solidarność)

ds. pluralizmu związkowego (przewodniczący: Aleksander Kwaśniewski - PZPR, Tadeusz

Mazowiecki - Solidarność i Romuald Sosnowski - OPZZ).

Postanowienia

utworzenie Senatu (100 senatorów; wybory większościowe)

„kontraktowe” wybory do Sejmu – 65% miejsc (299 mandatów) miało być zagwarantowane dla

PZPR, ZSL, SD (60%) oraz dla organizacji katolików (współpracowały z władzami) – PAX, UChS,

PZKS (5%)

o 35% miejsc (161 mandatów) – wolne wybory

utworzenie urzędu Prezydenta PRL- wybór przez Zgromadzenie Narodowe - 6-letnia kadencja

legalizacja „Solidarności”;

dostęp opozycji do mediów

4

Wybory do parlamentu w 1989 r. przeprowadzono zgodnie z ustaleniami „okrągłego stołu”1. W tym

celu przygotowano nową ordynację do parlamentu 7 kwietnia 1989 r2 obejmującą Sejm i Senat.

Tabela 1: Struktura polityczna Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej po wyborach z 4 i 18 czerwca

1989 r.

Nazwa ugrupowania Liczba mandatów Mandaty w procentach

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza ( PZPR ) 173 37,61

Obywatelski Klub Parlamentarny ( OKP ) 161 35

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ( ZSL ) 76 16,52

Stronnictwo Demokratyczne ( SD ) 27 5,87

PAX 10 2,17

Unia Chrześcijańsko - Społeczna ( UChS ) 8 1,74

Polski Związek Katolicko - Społeczny ( PZKS ) 5 1,09

Źródło: W oparciu o dane S. Gebethnera, Wprowadzenie, [w:] S. Gebethner, J. Raciborski ( red. ), Wybory

´91 a polska scena polityczna, Warszawa 1992, s. 14 – 15. Pełne wyniki wyborów znajdziemy w: Obwieszczenie

Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i wynikach wyborów do Sejmu

Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP 1989, nr 21, poz. 149.

Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 20 czerwca 1989 r. o wynikach ponownego głosowania i

wynikach wyborów do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 18 czerwca 1989 r.,

MP 1989, nr 21, poz. 151.

Wybory przeprowadzono w 108 okręgach wyborczych. W wyborach kandydowało 1 682 na 425

mandatów oraz 35 kandydatów z listy krajowej. Frekwencja w wyborach wyniosła 62 %. Wybory zgodnie z

ordynacją wyborczą przebiegały w dwóch turach. Warunkiem koniecznym do przejścia w pierwszej turze

wyborów było otrzymanie ponad 50 % głosów. Zgodnie z kontraktem wyborczym opozycja z otrzymanych 161

miejsc w parlamencie wprowadziła w pierwszej turze 160 kandydatów. Z listy krajowej strona rządowa

1 Porozumienie Okrągłego Stołu w sprawie reform politycznych z 5 IV 1989 r., [w:] Wiek XX w źródłach, oprac.

M. Sobańska – Bednaruk, B. Lenard, PWN, Warszawa 1998, 415 – 421. 2 Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji na lata 1989 – 1993, Dz. U.

1989, nr 19, poz. 102. Ordynacja wyborcza do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz. U. 1989, nr 19,

poz. 103.

5

wprowadziła tylko 2 kandydatów. W sumie w pierwszej turze wyborów wybrano 165 kandydatów 3. 18 czerwca

1989 r. w drugiej turze głosowania wybrano 295 posłów4.

Frekwencja w drugiej turze wyborów wyniosła 25 %. W wyborach do Senatu wystartowało 555

kandydatów. W pierwszej turze wybrano 92 senatorów, a w drugiej 8 senatorów5. W sumie opozycja zdobyła 99

na 100 mandatów w Senacie. Jeden senator kandydował jako osoba niezależna6.

Sejm X kadencji przygotował ordynację wyborczą, która została przyjęta 10 maja 1991 r. dla wyborów

do Senatu, a 28 czerwca 1991 r. do Sejmu7. Pierwsze wolne wybory do parlamentu RP odbyły się 27

października 1991 r. W wyborach do Sejmu RP kandydowało 6 980 osób z okręgowych list kandydatów na

posłów w 37 okręgach wyborczych na 391 mandatów. 69 posłów wybrano z ogólnopolskich list kandydatów na

posłów. W wyborach uczestniczyło 11 887 949 uprawnionych do głosowania, co stanowiło 43, 20 %8.

Tabela 2: Wyniki wyborów do Sejmu RP z 27 października 1991 r.

Partie i koalicje Liczba głosów Głosy w

procentach

Liczba

mandatów

Mandaty w

procentach

Sojusz Lewicy Demokratycznej ( SLD ) 1 344 820 11,99 60 13,04

Polskie Stronnictwo Ludowe ( PSL ) 1 033 885 9,22 50 10,87

Stronnictwo Demokratyczne ( SD ) 159 117 1,42 1 0,22

Unia Demokratyczna ( UD ) 1 382 051 12,32 62 13,84

Zjednoczenie Chrześcijańsko - Narodowe (

Wyborcza Akcja Katolicka ) ZChN ( WAK ) 1 007 890 8,98 50 10,87

Partia Chrześcijańskich Demokratów (

PChD ) 125 314 1,12 4 0,87

3 Byli to: Mikołaj Kozakiewicz i Adam Zieliński, Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8

czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i wynikach wyborów do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP 1989, nr 21, poz. 149. W. Roszkowski, Historia Polski 1914 –

1998, PWN, Warszawa 1999, s. 404. 4 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 20 czerwca 1989 r. o wynikach ponownego głosowania i

wynikach wyborów do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 18 czerwca 1989 r., MP

1989, nr 21, poz. 151.

5 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i wynikach wyborów do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP 1989, nr

21, poz. 150. Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia20 czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i

wynikach wyborów do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP

1989, nr 21, poz. 152. 6 Był to Henryk Stokłosa: W. Roszkowski, op.cit., s. 405. 7 Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1991, nr 59, poz. 252. Ordynacja wyborcza do

Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1991, nr 72, poz. 319. 8 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 31 października 1991 r. o wynikach wyborów do Sejmu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r., MP 1991, nr 41, poz. 288.

6

Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie

Ludowe; Stronnictwo Ludowo -

Chrześcijańskie ( PSL - PL; SLCh )

613 626 5,47 28 6,09

Unia Pracy ( UP ) 230 975 2,06 4 0,87

Ruch Demokratyczno - Społeczny (

RDS ) 52 117 0,46 1 0,22

Wielkopolska Unia Socjaldemokratyczna (

WUS ) 23 188 0,2 1 0,22

Konfederacja Polski Niepodległej (

KPN ) 996 182 8,88 51 11,09

Mniejszość Niemiecka ( MN ) 132 059 1,49 7 1,52

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy

"Solidarność" ( NSZZ ) 566 553 5,05 27 5,87

Porozumienie Centrum - Zjednoczenie

Polskie ( PC - ZP ) 977 344 8,71 44 9,57

Kongres Liberalno - Demokratyczny (

KLD ) 839 978 7,49 37 8,04

Unia Polityki Realnej ( UPR ) 253 024 2,25 3 0,65

Partia X 52 735 0,47 3 0,65

Polska Partia Przyjaciół Piwa ( PPPP ) 367 106 2,97 16 3,48

Ruch Autonomii Śląska ( RAŚ ) 40 061 0,36 2 0,43

Polska Wspólnota Narodowa - Polskie

Stronnictwo Narodowe ( PWN - PSN ) 5 262 0,11 0 0

Mniejszość Białoruska ( MB ) 6 081 0,05 0 0

Zjednoczenie Polskie ( ZP ) 26 744 0,22 1 0,22

Unia Chrześcijańsko - Społeczna (

UChS ) 13 788 0,12 1 0,22

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy

"Solidarność" "80" 12 769 0,11 1 0,22

Unia Wielkopolan i Lubuszan ( UWiL ) 9 019 0,08 0 0

Inni 663 593 6,18 0 0

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 31 października 1991 r. o wynikach wyborów do

Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r., MP 1991, nr 41, poz. 288.

Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, pod red. S. Gebethnera, Wydawnictwo Sejmowe,

7

Warszawa 1995, s. 10, 246. K. Knyżewski, Partie i system partyjny w Polsce w okresie transformacji ustrojowej,

SCHOLAR, Warszawa 1998, s. 185.

Tabela 3: Wyniki wyborów do Senatu RP z 27 października 1991 r.

Nazwa komitetu Liczba zdobytych mandatów

Unia Demokratyczna 21

NSZZ "Solidarność" 11

Wyborcza Akcja Katolicka 9

Porozumienie Obywatelskie - Centrum 9

Polskie Stronnictwo Ludowe 7

Kongres Liberalno - Demokratyczny 4

Porozumienie Ludowe 5

Sojusz Lewicy Demokratycznej 4

Konfederacja Polski Niepodległej 4

Inne komitety 24


Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r., MP 1991, nr 41, poz. 287.

Parlament pierwszej kadencji przyjął nową ordynację wyborczą do Sejmu 28 maja 1993 r9., a wybory

do Senatu przebiegały zgodnie z ordynacją z 10 maja 1991 r. 19 września 1993 r. odbyły się wybory do Sejmu

II kadencji i Senatu II kadencji. 391 posłów wybrano spośród 8 787 kandydatów, którzy byli zgłoszeni na 861

okręgowych listach kandydatów na posłów. Wybory odbywały się w 52 okręgach wyborczych. 69 posłów

wybrano spośród 1 800 kandydatów, którzy zostali zgłoszenie na 15 ogólnopolskich listach kandydatów.

Wyborach uczestniczyło 14 415 586 osób, co stanowiło 52, 08 %10.

Tabela 4: Wyniki wyborów do Sejmu RP z 19 września 1993 r.

Partie i koalicje

Liczba

głosów

Głosy w

procentach

Liczba

mandatów

Mandaty w

procentach

Sojusz Lewicy Demokratycznej 2 815 169 20,41 171 37,17

Polskie Stronnictwo Ludowe 2 142 367 15,4 132 28,69

9 Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1993, nr 45, poz. 205. 10 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do Sejmu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1997 r., MP 1993, nr 50, poz. 470.

8

Unia Demokratyczna 1 460 957 10,59 74 16,07

Polskie Stronnictwo Ludowe -

Porozumienie Ludowe 327 085 2,37 0 0

Unia Pracy 1 005 004 7,28 41 8,91

Konfederacja Polski Niepodległej 795 487 5,77 22 4,78

Bezpartyjny Blok Wspierania

Reform 746 653 5,41 16 3,48

Mniejszość Niemiecka 96 678 0,7 4 0,87

Niezależny Samorządny Związek

Zawodowy "Solidarność" 676 653 4,9 0 0

Porozumienie Centrum -

Zjednoczenie Polskie 609 973 4,42 0 0

Koalicja dla Rzeczypospolitej 371 923 2,7 0 0

Kongres Liberalno - Demokratyczny 550 578 3,99 0 0

Unia Polityki Realnej 438 559 3,18 0 0

Samoobrona 383 967 2,78 0 0

Partia X 377 480 2,74 0 0

Polska Partia Przyjaciół Piwa 14 382 0,1 0 0

Ruch Autonomii Śląska 26 357 0,19 0 0

Polska Wspólnota Narodowa -

Polskie Stronnictwo Narodowe 14 989 0,11 0 0

Mniejszość Białoruska 10 164 0,07 0 0

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do

Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1993 r., MP 1993, nr 50, poz. 470.

Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, pod red. S. Gebethnera, Wydawnictwo Sejmowe,

Warszawa 1995, s. 10, 246. J.J. Wiatr, Wybory parlamentarne 19 września 1993: przyczyny i następstwa,

Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 115 – 116.

Wybory do Senatu przeprowadzono w 49 okręgach wyborczych. Do wyborów zostało zgłoszonych 684

kandydatów na senatorów. Frekwencja wyborcza wyniosła 52, 06 %11.

11

Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do Senatu


9

Tabela 5: Wyniki wyborów do Senatu RP z 19 września 1993 r.




NSSZ "Solidarność" 9

Unia Demokratyczna 5

Unia Pracy 2

Bezpartyjny Blok Wspierania Reform 2

Inni12 9


Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1993 r., MP 1993, nr 50, poz. 471. J.J.

Wiatr, Wybory parlamentarne 19 września 1993: przyczyny i następstwa, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s.

115 – 116.

Skład liczbowy klubów i kół parlamentarnych kadencji 1993 – 1997 wyglądał następująco: SLD – 171,

PSL – 127, UW – 65, UP – 33, koła: BBWR ( Bezpartyjny Blok Wspierania Reform ) – 7, KPN – 5, Mniejszość

Niemiecka – 4, Nowa Demokracja – 3, PPS – 3, posłowie niezrzeszeni - 17 13.

21 września 1997 r. odbyły się wybory do Sejmu III kadencji. Wybory zostały przeprowadzone zgodnie z

ordynacją do Sejmu z 1993 r. i do Senatu z 1991 r. Do wyborów zgłoszono 6 433 kandydatów na listach

okręgowych oraz 1 042 na dziesięciu listach ogólnopolskich. Wybory przeprowadzały 52 okręgowe komisje

wyborcze. Frekwencja w wyborach wyniosła 47, 93 %, co stanowiło 13 616 378 głosów14.


Nazwa komitetu Liczba oddanych

głosów

Procent

otrzymanych

głosów

Mandaty z

listy

krajowej

Suma

mandatów

Unia Pracy 620 611 4,74 0 0

12 PSL – Porozumienie Ludowe – 1; KKW „Ojczyzna” – 1; „Solidarność” Rolników Indywidualnych – 1,

Mniejszość Niemiecka – 1; Zjednoczenie Polskie – Porozumienie Centrum – 1; Kongres Liberalno –

Demokratyczny – 1; Niezależni – 4. J.J. Wiatr, Wybory parlamentarne 19 września 1993: przyczyny i

następstwa, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 115. 13 http://www.sejm.gov.pl/archiwum/kluby/kadencja2/kluby.htm ( 31.07.2005 r. ) 14 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Sejmu


10

Narodowo Chrześcijańsko

Demokratyczny Blok dla Polski 178 395 1,36 0 0

Krajowe Porozumienie Emerytów i

Rencistów RP 212 826 1,63 0 0

Unia Wolności 1 749 518 13,37 11 60

Akcja Wyborcza Solidarność 4 427 373 33,83 29 201

Sojusz Lewicy Demokratycznej 3 551 224 27,13 23 164

Polskie Stronnictwo Ludowe 956 184 7,31 6 27

Unia Prawicy Rzeczypospolitej 266 317 2,03 0 0

Ruch Odbudowy Polski 727 072 5,56 0 6

Krajowa Partia Emerytów i Rencistów 284 826 2,18 0 0

Polska Wspólnota Narodowa Polskie

Stronnictwo Narodowe 8 590 0,07 0 0

Krajowe Przymierze Samoobrona 10 073 0,08 0 0

Towarzystwo Społeczno Kulturalne

Niemców Województwa Katowickiego 16 724 0,13 0 0

Komitet Wyborczy "Niezależna i

Bezpartyjna" 924 0,007 0 0

Stowarzyszenie Słowiańskiej

Mniejszości Narodowej

Rzeczypospolitej Polskiej -

Prawosławni 13 632 0,1 0 0

Towarzystwo Społeczno Kulturalne

Niemców Województwa

Częstochowskiego 6 206 0,05 0 0

Stowarzyszenie Mniejszości

Niemieckiej Województwa Elbląskiego 614 0,005 0 0

Niemiecka Wspólnota Robocza

"Pojednanie i Przyszłość" 3 663 0,03 0 0

Mniejszość Niemiecka Województwa

Olsztyńskiego 1 729 0,01 0 0

Towarzystwo Społeczno - Kulturalne

Niemców na Śląsku Opolskim 51 027 0,39 0 2

Sojusz Ludzi - "Polska, Praca,

Sprawiedliwość" 703 0,005 0 0

11


Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r., MP 1997, nr 64, poz. 620.

Liczbę mandatów podał min. K.A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, WSiP,

Warszawa 1998, s. 167.

Wybory z 1997 r. oznaczały zwycięstwo ugrupowań centro – prawicowych ( AWS i UW ), które po wyborach

utworzyły koalicję rządzącą. Wydaje się, że istniała wówczas realna szansa na budowę dwublokowej sceny

politycznej, którą ze strony prawicy mogła reprezentować AWS, a z lewicy SLD. Ugrupowaniami o

charakterze centrowym były UW oraz PSL. To z kolei mogło tworzyć pewna analogię z systemem

partyjnym RFN. Mielibyśmy do czynienia z systemem dwuipółpartyjnym z silną lewica i prawicą oraz

partiami centrowymi15.

Wybory do Senatu przeprowadzono w 49 okręgowych komisjach wyborczych. Frekwencja wyborcza

wyniosła 47,92 %. W wyborach kandydowało 520 osób16.

Tabela 7: Wyniki wyborów do Senatu RP z 21 września 1997 r.


Akcja Wyborcza Solidarność 51


Unia Wolności 8

Ruch Odbudowy Polski 5


Bezpartyjni 5

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r., MP 1997, nr 64, poz. 621.

Wyniki wyborów do Senatu stanowiły odzwierciedlenie wyników wyborów do Sejmu, ale w sposób

bardziej wyrazisty ze względu na ordynację o charakterze większościowym. W Senacie AWS mógł decydować o

sprawach kluczowych dla pracy izby wyższej.

Tak więc kolejne wybory początkowo stabilizowały system partyjny III RP, ale po krótkim czasie

okazało się, że była to stabilizacja krótkotrwała. Można wskazać na trzy zjawiska, które w tamtym okresie

poruszyły polską scenę polityczną i spowodowały poważne następstwa. Pierwszym ważnym czynnikiem wydaje

się konstrukcja AWS oparta na bardzo szerokiej koalicji łączącej elementy konserwatywne, narodowe,

związkowe. Głosy otrzymane w wyborach można traktować jako nagrodę za jedność w ówczesnym okresie.

15 System dwublokowy charakterystyczny jest dla współczesnej Francji. W sposób ewolucyjny po 1958 r. ukształtowały się wielkie bloki partyjne: prawicowy i lewicowy. Z kolei w RFN silną prawicę stanowi koalicja

CDU ( Unia Chrześcijańsko – Demokratyczna ) i CSU ( Unia Chrześcijańsko – Społeczna ), a lewicę SPD

( Socjaldemokratyczna Partia Niemiec ). Partie środka to: Zieloni oraz FDP ( Wolna Partia Demokratyczna ).

Systemy partyjne Niemiec i Francji w ciągu kilkudziesięciu lat ulegały pewnej ewolucji, ale są bardzo stabilne.

K.A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, WSiP, Warszawa 1998, s. 101 – 107, 115 –

124. Tenże, Współczesne systemy partyjne, PWN, Warszawa 1992, s. 94 – 104. K. Kulman ( pierwszy autor ),

Der Steuer – Schock, „Der Spiegel” 2005, nr 29 ( z 18 lipca 2005 r. ), s. 22 – 26. 16 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Senatu


12

AWS nie była partia polityczną, a ruchem aspirującym do tego miana. Podejmowane próby przekształcenia

AWS w partie polityczną skończyły się niepowodzeniem i w konsekwencji doszło do rozpadu tej formacji.

Drugim ważnym czynnikiem były trudne reformy społeczne podjęte przez rząd AWS – UW w okresie 1998 –

1999. Zmiany administracyjne w kraju, reforma systemu emerytalnego, reforma służby zdrowia i zmiany w

szkolnictwie spowodowały gwałtowny spadek popularności ugrupowań rządzących. Przyczyniły się do tego

błędy w podejmowanych działaniach oraz spadek koniunktury gospodarczej i wzrost bezrobocia. Trzecim

czynnikiem był konflikt w koalicji AWS – UW. W konsekwencji latem 2000 r. doszło do rozpadu koalicji

rządzącej, a AWS tworzył rząd mniejszościowy. Konsekwencją rozpadu AWS było powstanie Platformy

Obywatelskiej ( PO ) oraz Prawa i Sprawiedliwości ( PiS )17. Samodzielna działalność polityczna prowadziło

także Stronnictwo Konserwatywno – Ludowe ( SKL )18.

Zmiany na partyjnej scenie politycznej w Polsce dosyć dobrze obrazuje stan posiadania klubów i kół poselskich

na koniec kadencji 1997 – 2001: SLD – 162, AWS – 134, UW – 47, PSL – 26, PiS – 18, Stronnictwo

Konserwatywno – Ludowe ( SKL ) – 18; koła: Alternatywa – 4, ROP – 3, Porozumienie Polskie ( PP ) i

posłowie niezrzeszeni - 4319

. Największe przetasowania nastąpiły w AWS. Zwracały uwagę wyodrębnione

ugrupowania prawicowe: PiS i SKL oraz duża grupa posłów niezrzeszonych. Monolitem pozostawał klub

poselski SLD oraz PSL. W okresie 200 – 2001 stało się jasnym, że system partyjny dwublokowy, czy

dwuipółpartyjny był nierealny do realizacji w ówczesnym okresie. Nastąpiło ponowne rozdrobnienie polskiego

systemu partyjnego.

Parlament 1997 – 2001 r przyjął nowe ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu 21 kwietnia 2001 r20.

Było to między innymi spowodowane koniecznością dostosowania prawa wyborczego do zmian

administracyjnych, które nastąpiły w Polsce w 1999 r. W wyborach do Sejmu 23 września 2001 r. wzięło udział

46, 29 % uprawnionych, co stanowiło 13 591 681 osób. PKW nadzorowała pracę 41 okręgowych komisji

wyborczych. W wyborach kandydowało 7 508 osób zgłoszonych do wyborów poselskich na 403 okręgowych

listach kandydatów, którzy starowali z 14 komitetów wyborczych21.

17

PO powstała na początku stycznia 2001 r., a je założycielami byli: Andrzej Olechowski, Maciej Płazyński

oraz Donald Tusk. Twórcy PO wykorzystali wysoki wynik Andzreja Olechowskiego w wyborach prezydenckich

( 17,3 % głosów ). Ugrupowanie tworzyli byli członkowie Unii Wolności, Ruchu Społecznego AWS oraz

Stronnictwa Konserwatywno – Ludowego. Z kolei PiS utworzono przed wyborami 2001 r. W tym wypadku

wykorzystano popularność Lecha Kaczyńskiego, znanego ministra sprawiedliwości w rządzie Jerzego Buzka. Prawo i Sprawiedliwość zintegrowało część środowisk centroprawicowych wywodzących się z AWS.

Współczesne partie i systemy partyjne Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.

Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003, s. 212 – 214, 241 – 243. 18 SKL powstało w styczniu 1997 r. i było częścią składowa AWS. 19 http://www.sejm.gov.pl/archiwum/kluby/kadencja3/posel.html ( 31.07.2005 r. ) 20 Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2001,

nr 46, poz. 499 i nr 74, poz. 786. 21 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 września 2001 r. o wynikach wyborów do Sejmu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1186.

13


Nazwa komitetu

Liczba

oddanych

głosów

Procent

otrzymanych

głosów

Liczba

mandatów

Sojusz Lewicy Demokratycznej -

Unia Pracy 5 342 519 41,04 216

Akcja Wyborcza Solidarność

Prawicy 729 207 5,6 0

Unia Wolności 404 074 3,1 0

Samoobrona RP 1 327 624 10,2 53

Prawo i Sprawiedliwość 1 236 787 9,5 44

Polskie Stronnictwo Ludowe 1 168 659 8,98 42

Platforma Obywatelska 1 651 099 12,68 65

Alternatywa Ruch Społeczny 54 266 0,42 0

Polska Wspólnota Narodowa 2 644 0,02 0

Liga Polskich Rodzin 1 025 148 7,87 38

"Mniejszość Niemiecka" 47 230 0,36 2

Polska Unia Gospodarcza 7 189 0,06 0

Polska Partia Socjalistyczna 13 459 0,1 0

"Mniejszość Niemiecka Górnego

Sląska" 8 024 0,06 0


Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1186.

Znamiennym był fakt, że w Sejmie RP IV kadencji większości posłów znalazło się po raz pierwszy22.

Wybory do Senatu przeprowadzono w 40 okręgowych komisjach wyborczych. Na stanowisko senatora

22 Większość byli to posłowie po raz pierwszy – 248, dwukrotnie mandat sprawowało 90, trzykrotnie – 73,

czterokrotnie – 30, pięciokrotnie – 17, a sześciokrotnie – 2.: http://www.sejm.gov.pl/wydarzenia/stat/stat.htm

( 29.07.2005 r. )

14

kandydowało 429 osób reprezentowanych przez 76 komitetów wyborczych. Frekwencja była niemalże taka

sama jak w wyborach do Senatu i wyniosła 46,28 %23.

Tabela 9: Wyniki wyborów do Senatu RP z 23 września 2001 r.24

Nazwa komitetu Liczba zgłoszonych

kandydatów

Liczba zdobytych

mandatów

Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pracy 99 75

Liga Polskich Rodzin 14 2

Polskie Stronnictwo Ludowe 74 4

Samoobrona RP 20 2

Blok Senat 2001 93 15

KWW Henryka Tadeusza Stokłosy 1 1

KWWiS Lecha Kaczyńskiego 1 1


Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1187.

Wybory do Senatu RP pokazywały przewagę koalicji SLD – UP, a uzyskane 75 mandatów ( 75 % )

pozwalało w pełni kontrolować pracę Senatu. Koalicja wyborcza SLD – UP zdobyła dużą przewagę, ale nie na

tyle dużą żeby samodzielnie rządzić. W konsekwencji utworzono rząd koalicyjny SLD – UP – PSL. Wybory

były przede wszystkim wielką porażką ugrupowania rządzącego AWS, które startując jako koalicja nie uzyskało

żadnego mandatu parlamentarnego. Dotyczy to także współrządzącej do połowy 2000 r. UW. Nikt z osób

startujących pod szyldem tych ugrupowań nie dostał się do parlamentu.

Wybory miały poważne konsekwencje dla kształtującego się systemu partyjnego. Do parlamentu

dostały się ugrupowania, które do tej pory nie znajdowały poparcia wyborczego – LPR oraz Samoobrona RP.

Duży wpływ na wynik wyborów miała zmiana metody liczenia głosów z metody d Hondta na metodę Sainte –

Laguë 25. Pozostawienie pierwszej z wymienionych metod przyczyniłoby się do uzyskania bezwzględnej

przewagi koalicji SLD – UP w parlamencie. Koalicja rządząca SLD – UP – PSL, podobnie jako poprzednia

koalicja. Była koalicją „trudną”. W konsekwencji w styczniu 2003 r. PSL wycofa się z koalicji i rząd miał

ponownie charakter mniejszościowy. Powtarzał się scenariusz polityczny z kadencji 1997 – 2001 r. Rządzące

SLD traciło poparcie wyborców. Wiosną 2004 r. z SLD wyodrębniła się grupa osób na czele z ówczesnym

23 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 września 2001 r. o wynikach wyborów do Senatu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1187. 24

KWW – Komitet Wyborczy Wyborców, KWWiS - Komitet Wyborczy Wyborców i Sympatyków

25 Współczesne partie i systemy partyjne Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.

Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003, s. 259 - 260.

15

Marszałkiem Sejmu Markiem Borowskim tworząc SPDL ( Socjaldemokracja Polska ). Poważne zmiany zaszły

we współrządzącej UP. Część polityków na czele z wicepremier Izabelą Jarugą – Nowacką zawiązała koalicję

lewicową – Unia Lewicy. Z kolei wiosną 2005 r. UW przekształciła się w partię o nazwie – Partia

Demokratyczna – demokraci.pl na czele z Władysławem Frasyniukiem.

13 czerwca 2004 r. Polacy po raz pierwszy wzięli udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego.

Wybory przeprowadzono według specjalnie do tego aktu przygotowanej ordynacji wyborczej26. Polska została

podzielona na 13 okręgów. Obywatele wybierali 54 eurodeputowanych. Kandydowało 1 887 osób, którzy byli

zgłoszeni na 203 okręgowych listach kandydatów przez 21 komitetów wyborczych. W wyborach wzięło udział 6

265 062, co stanowiło 20,87 %27.

Tabela 10: Wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca

2004 r.

Nazwa komitetu Liczba

głosów

Procent

głosów

Uzyskane

mandaty

Platforma Obywatelska 1 467 775 24,1 15

Polska Partia Pracy 32 807 0,54 0

Samoobrona RP 656 782 10,78 6

Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pracy 569 311 9,35 5

Unia Polityki Realnej 113 675 1,87 0

Narodowy Komitet Wyborczy Wyborców 94 867 1,56 0

Inicjatywa dla Polski 88 565 1,45 0

Socjaldemokracja Polska 324 707 5,33 3

Prawo i Sprawiedliwość 771 858 12,67 7

Liga Polskich Rodzin 969 689 15,92 10

Ogólnopolski Komitet Obywatelski "OKO" 35 180 0,58 0

Unia Wolności 446 549 7,33 4

Polskie Stronnictwo Ludowe 386 340 6,34 4

26 Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego, Dz. U. 2004, nr 25, poz. 219. 27

Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 15 czerwca 2004 r. o wynikach wyborów do parlamentu

Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca 2004 r., Dz. U. 2004, nr 137, poz. 1460.

16

Krajowa Partia Emerytów i Rencistów - Partia

Ludowo - Demokratyczna ( KPEiR; PLD ) 48 667 0,8 0

Antyklerykalna Partia Postępu "Racja" 18 068 0,3 0

Polska Partia Narodowa 2 510 0,04 0

Konfederacja Ruch Obrony Bezrobotnych 36 937 0,61 0

Zieloni 2004 16 288 0,27 0

Narodowe Odrodzenie Polski 2 546 0,04 0

"Razem dla Przyszłości" 2 897 0,05 0

Demokratyczna Partia Lewicy 5 513 0,09 0

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 15 czerwca 2004 r. o wynikach wyborów do

parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca 2004 r., Dz. U. 2004, nr 137, poz. 1460.

Rozpad lewicy, analogiczny do rozpadu AWS, był wynikiem skomplikowanej sytuacji politycznej. Po

raz pierwszy Sejm RP powołał komisje śledcze, które odsłaniały kulisy funkcjonowania polityki. Niewątpliwe

tzw. afera Rywina i w tym kontekście działalność komisji śledczej przyczyniły się do spadku popularności SLD.

System partyjny był w dalszym ciągu rozdrobniony. Sytuację polityczną w Polsce odzwierciedlał stan liczbowy

klubów i kół poselskich w końcu kadencji 2001 – 2005 r.

Tabela 11: Kluby i koła Sejmu RP IV kadencji 2001 – 2005

( stan na 29 lipca 2005 r. )

A. Nazwa klubu koła

Data

powstania

Liczba posłów

w dniu

powstania obecnie

Klub Parlamentarny Sojuszu Lewicy Demokratycznej ( SLD )

19 X 2001 200 148

Klub Parlamentarny Platforma Obywatelska ( PO ) 19 X 2001 65 56

Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość ( PiS ) 19 X 2001 43 46

Klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego ( PSL ) 3 IV 2004 37 40

Klub Parlamentarny Socjaldemokracji Polskiej ( SDPL )

1 IV 2004 34 32

Klub Parlamentarny Samoobrona RP ( Samoobrona ) 19 X 2001 53 32

17

Klub Parlamentarny Liga Polskich Rodzin ( LPR ) 19 X 2001 36 21

Koło Parlamentarne Unii Pracy ( UP ) 16 II 2005 14 11

Koło Poselskie Stronnictwa Gospodarczego ( SG ) 17 III 2005 11 11

Koło Poselskie "Dom Ojczysty" ( D-Ojczysty ) 20 IV 2004 4 8

Koło Poselskie Konserwatywno - Ludowe ( KL ) 13 XI 2001 7 5

Koło Poselskie Ruchu Katolicko - Narodowego ( RKN ) 5 XI 2002 5 4

Koło Poselskie Porozumienia Polskiego ( PP ) 15 I 2003 3 3

Koło Poselskie Ruchu Odbudowy Polski ( ROP )

27 VIII

2002

3 3

posłowie niezrzeszeni 5 40

Źródło: http://www.sejm.gov.pl/poslowie/kluby/kluby_kola.htm ( 31.07.2005 r. )

Bardzo widoczny był spadek stanu posiadania SLD, ale było to przede wszystkim wynikiem utworzenia

SDPL. Stabilizacja występowa w klubach PO, PiS i PSL. Wewnętrzne konflikty doprowadziły do zmniejszenia

liczebności Samoobrony RP oraz LPR. Konsekwencją było funkcjonowanie niewielkich kół poleskich oraz

dużej grupy posłów niezrzeszonych ( 40 ). Wymieniona ostatnia grupa miała duży wpływ na przebieg

kluczowych głosowań w Sejmie RP w sytuacji funkcjonowania rządu mniejszościowego.

Ustabilizowanie systemu partyjnego mogły przynieść dopiero następne wybory. Przedwyborcze

sondaże różnych ośrodków badawczych wskazywały, że wybory wygrają PO i PiS, ale wiele wskazywało na to,

że do rządzenia potrzebny będzie trzeci koalicjant. W parlamencie szanse na mandaty miały: Samoobrona RP,

LPR, SLD. Niepewny był wynik wyborczy PSL, SDPL, Partii Demokratycznej, czy innych pomniejszych

ugrupowań.

Ciekawym elementem kampanii parlamentarnej było powiązanie jej z wyborami prezydenckimi.

Sytuacja taka, zakładając konstytucyjność kadencji poszczególnych organów zdarza się raz na dwadzieścia lat.

Bardzo ważna rolę odgrywali liderzy partyjni, którzy kandydowali w wyborach prezydenckich. Poparcie dla nich

wiązało się w poważnym stopniu z poparciem dla ugrupowań politycznych. Kandydatem PiS był Lech

Kaczyński, PO – Donald Tusk, SLD – Włodzimierz Cimoszewicz, Samoobrony RP – Andrzej Lepper, LPR –

Maciej Giertych, Partii Centrum - Zbigniew Religa.

18

Wybory w 2005 r. przeprowadzono zgodnie z ordynacją z 2001 r., ale ze znacznymi poprawkami,

szczególnie jeśli chodzi o sposób liczenia głosów28. W głosowaniu uczestniczyło 12 263 640, co stanowiło 40,

57 % uprawnionych do głosowania. Swoje listy kandydatów przygotowały 22 komitety wyborcze. Na 594

okręgowych listach wyborczych zgłoszonych było 10 658 kandydatów29.

Tabela 12: Wyniki wyborów do Sejmu przeprowadzonych 25 września 2005 r.

Nazwa partii (komitetu) Liczba głosów Procent głosów Uzyskane mandaty

Ruch Patriotyczny 124 038 1,05 0

Polska Partia Pracy 91 266 0,77 0

Liga Polskich Rodzin 940 762 7,97 34

Partia Demokratyczna -

demokracu.pl 289 276 2,45 0

Socjaldemokracja Polska 459 380 3,89 0


Sojusz Lewicy

Demokratycznej 1 335 257 11,31 55

Platforma Obywatelska RP 2 849 259 24,14 133

Polska Partia Narodowa 34 127 0,29 0

Polskie Stronnictwo

Ludowe 821 656 6,96 25

Komitet Wyborczy Centrum 21 893 0,19 0

Platforma Janusza Korwina -

Mikke 185 885 1,57 0

Ogólnopolska Koalicja

Obywatelska 16 251 0,14 0

Polska Konfederacja -

Godność i Praca 8 353 0,07 0

28Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do

Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 46, poz. 499, Nr 74, poz. 786, Nr 154, poz. 1802, z 2002 r. Nr

14, poz. 128, Nr 113, poz. 984, Nr 127, poz. 1089, Nr 153, poz. 1271, z 2003 r. Nr 57, poz. 507, Nr 130, poz.

1188, z 2004 r. Nr 25, poz. 219 oraz z 2005 r. Nr 140, poz. 1173) 29 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o wynikach wyborów do Sejmu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Zamieszczono na stronie internetowej:

http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )

19

Samoobrona RP 1 347 355 11,41 56

Partia Inicjatywa RP 11 914 0,1 0

Dom Ojczysty 32 863 0,28 0

Narodowe Odrodzenie Polski 7 376 0,06 0

Stronnictwo Pracy 1 019 0,01 0

Społeczni Ratownicy 982 0,01 0

Mniejszość Niemiecka 34 469 0,29 2

Mniejszość Niemiecka

Śląska 5 581 0,05 0


Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Protokół Państwowej Komisji

Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o zbiorczych wynikach głosowania na okręgowe listy kandydatów na

posłów. Zamieszczono na stronie internetowej: http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )

W wyborach do Senatu RP frekwencja wynosiła 40,56 %. Do objęcia mandatów 100 senatorów

kandydowało 623 osób, które były zgłoszone przez 108 komitetów wyborczych.

Tabela 13: Wyniki wyborów do Senatu RP przeprowadzonych 25 września 2005 r.

Nazwa partii (komitetu) Liczba mandatów

Liga Polskich Rodzin 7

Platforma Obywatelska RP 34


Prawo i Sprawiedliwość 49

Samoobrona RP 3

Kandydaci niezależni30

5


Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Zamieszczono na stronie

internetowej: http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )

30

Własne komitety wyborcze utworzyli i zostali senatorami: Bogdan Borusewicz, Kazimierz Julian Kutz, Maciej

Płużyński, Marian Miłka. Mandat uzyskał także Komitet Wyborczy Wyborców Nowy Senat 2005. Obwieszczenie

Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o wynikach wyborów do Senatu Rzeczypospolitej

Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Zamieszczono na stronie internetowej:

http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )

20

WYBORY W 2007

W 2007 roku doszło do samorozwiązania Sejmu. W związku z tym wydarzeniem Prezydent RP

wyznaczył nowe wybory parlamentarne na 21 października 2007 roku. W wyborach uczestniczyło 10 komitetów

wyborczych, 6 196 kandydatów na 296 okręgowych listach wyborczych. Frekwencja w wyborach wyniosła

53,88%, co przekładało się na 16 495 045 wyborców31. Była to najwyższa frekwencja w wyborach

parlamentarnych po 1991 roku.

Tabela 14: Wyniki wyborów do Sejmu przeprowadzonych 21 października 2007 r.

Nazwa partii (komitetu) Liczba głosów % głosów Liczba mandatów

Polska Partia Pracy 160 476 0,99

Liga Polskich Rodzin 206 171 1,3



Polskie Stronnictwo Ludowe 1 437 638 8,91 31

Samoobrona RP 247 335 1,53

"Mniejszość Niemiecka" 32 462 0,2 1

Lewica i Demokraci

(SLD+SDPL+PD+UP) 2 122 981 13,15 53

Partia Kobiet 45 121 0,28

Samoobrona Patriotyczna 2 531 0,02


Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r., Dz. U. z dnia 26

października 2007 r., nr 198, poz. 1438.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl

31 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 października 2007 r. o wynikach wyborów do Sejmu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r., Dz. U. z dnia 26 października 2007

r., nr 198, poz. 1438.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl

21

W wyborach do Senatu mandaty uzyskała PO – 60, PiS – 39 oraz 1 mandat Włodzimierz Cimoszewicz. W

wyborach uczestniczyło 385 kandydatów zgłoszonych przez 29 komitetów. Frekwencja w wyborach do Senatu

wynosiła 53,88%32.

WYBORY DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO W 2009 ROKU

7 czerwca 2009 roku po raz drugi odbyły się w Polsce wybory do Parlamentu Europejskiego. Wybory

odbywały się w 13 okręgach wyborczych, wybierano 50 posłów do Parlamentu Europejskiego. Swoich

kandydatów (1293) wystawiło 12 komitetów wyborczych z 132 okręgowych list wyborczych. Frekwencja

wyniosła 24, 53% (7 497 296) i była wyższa niż w 2004 roku33.

Tabela 15: Wybory do Parlamentu Europejskiego z 7 czerwca 2009 r.

Nazwa partii (komitetu) Liczba

głosów

%

głosów

Liczba

mandatów

Unia Polityki Realnej 81 146 1,1

Polskie Stronnictwo Ludowe 516 146 7,01 3

Samoobrona RP 107 185 1,46

Polska Partia Pracy 51 872 0,7

Komitet Wyborczy Libertas 83 754 1,14

Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pracy 908 765 12,34 7

Porozumienie dla Przyszłości - CentroLewica

(PD+SDPL+Zieloni 2004) 179 602 2,44

Prawica Rzeczypospolitej 143 966 1,95



Polska Partia Socjalistyczna 1 331 0,02

Naprzód Polsko - Piast 1 537 0,02

32 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 października 2007 r. o wynikach wyborów do Senatu

Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r., Dz. U. z dnia 26 października 2007

r., nr 198, poz. 1439.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl 33 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 2009 r. o wynikach wyborów posłów do

Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 7 czerwca 2009 r., Dz. U. z dnia 10 czerwca 2009 r., nr

88, poz. 729.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl

22

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 2009 r. o wynikach wyborów posłów

do Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 7 czerwca 2009 r., Dz. U. z dnia 10 czerwca 2009 r., nr

88, poz. 729.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl

Frekwencja: 24,53 %

WYBORY PARLAMENTARNE W 2011 ROKU

Nazwa partii (komitetu) Liczba głosów % głosów Liczba mandatów

PO 5 629 773 39,18 207

PiS 4 295 016 29,89 157

Ruch Palikota 1 439 490 10,02 40

PSL 1 201 628 8,36 28

SLD 1 184 303 8,24 27

Mniejszość Niemiecka 28 014 0,19 1

Polska Jest Najważniejsza 315 393 2,19

Polska Partia Pracy-Sierpień 80 79 147 0,55

Nasz Dom Polska-Samoobrona Andrzeja Leppera 9 733 0,07

Nowa Prawica-Janusza Korwina-Mikke 151 837 1,06

Prawica 35 169 0,24 Źródło: http://wybory2011.pkw.gov.pl/wsw/pl/000000.html

Frekwencja: 48, 92%

WYBORY PREZYDENCKIE W POLSCE

1989 r.

19 lipca 1989 r.

Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem gen Wojciecha Jaruzelskiego

Na sali było 544 posłów i senatorów, oddano 537 ważnych głosów: 270 głosów za, 233 głosy przeciw, 34

posłów i senatorów wstrzymało sie od głosu.

27 września 1990 roku Sejm znowelizował Konstytucje, zmieniono zasady wyboru prezydenta, wykreślono

elekcje poprzez Zgromadzenie Narodowe, wpisano powszechne i bezpośrednie wybory.

1990 r.

Wybory prezydenckie w Polsce w 1990 r. odbyły się 25 listopada (I tura) i 9 grudnia (II tura).

Frekwencja wyborcza w I turze wyniosła 60,6%, a w II - 53,4%.

23

Komitet wyborczy

Głosy w I

turze

% głosów w I

turze

Lech Wałęsa 6 569 889 39,96%

Stanisław Tymiński 3 797 605 23,10%

Tadeusz Mazowiecki 2 973 364 18,08%

Włodzimierz Cimoszewicz 1 514 025 9,21%

Roman Bartoszcze 1 176 175 7,15%

Leszek Moczulski 411 516 2,50%

II tura

Lech Wałęsa 10 622 696 74,25%

Stanisław Tymiński

3 683 098 25, 75%

1995 r.

Wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 1995 r. odbyły się 5 listopada (I tura) i 19 listopada (II tura)

Początkowo 17 kandydatów, jednak Leszek Moczulski, Marek Markiewicz i Bogdan Pawłowski wycofali swe

kandydatury przed wyborami na rzecz Lecha Wałęsy, zaś Lech Kaczyński zrezygnował na rzecz Jana

Olszewskiego.

Frekwencja wyborcza I turze wyniosła 64,70%, a w drugie turze — 68,23%.

Komitet wyborczy

Głosy w I

turze

% głosów w I

turze

Aleksander Kwaśniewski 6 275 670 35,11%

Lech Wałęsa 5 917 328 33,11%

Jacek Kuroń 1 646 946 9,22%

Jan Olszewski 1 225 453 6,86%

Waldemar Pawlak 770 417 4,31%

Tadeusz Zieliński 631 432 3,53%

Hanna Gronkiewicz-Waltz 492 628 2,76%

Janusz Korwin-Mikke 428 969 2,40%

Andrzej Lepper 235 797 1,32%

http://wapedia.mobi/pl/Lech_Wa%C5%82%C4%99sa

http://wapedia.mobi/pl/Stanis%C5%82aw_Tymi%C5%84ski

http://wapedia.mobi/pl/Tadeusz_Mazowiecki

http://wapedia.mobi/pl/W%C5%82odzimierz_Cimoszewicz

http://wapedia.mobi/pl/Roman_Bartoszcze

http://wapedia.mobi/pl/Leszek_Moczulski_%28historyk_i_polityk%29

http://wapedia.mobi/pl/5_listopada

http://wapedia.mobi/pl/19_listopada


http://wapedia.mobi/pl/Hanna_Gronkiewicz-Waltz

24

Jan Pietrzak 201 033 1,12%

Tadeusz Koźluk 27 259 0,15%

Kazimierz Piotrowicz 12 591 0,07%

Leszek Bubel 6 825 0,04%

II tura

Aleksander Kwaśniewski

9 704 439 51,72%

Lech Wałęsa

9 058 176 48,28%

2000 r.

Wybory prezydenckie w Polsce w 2000 r. odbyły się 8 października.

Początkowo 13 kandydatów; Jan Olszewski wycofał swą kandydaturę przed wyborami na rzecz Mariana

Krzaklewskiego.

Frekwencja wyborcza wyniosła 61,12%.

Po raz pierwszy jeden z kandydatów otrzymał ponad 50% ważnie oddanych głosów - reelekcja urzędującego

prezydenta.

Komitet wyborczy

Głosy w I

turze

% głosów w I

turze

Aleksander Kwaśniewski 9 485 224 53,90%

Andrzej Olechowski 3 044 141 17,30%

Marian Krzaklewski 2 739 621 15,57%

Jarosław Kalinowski 1 047 949 5,95%

Andrzej Lepper 537 570 3,05%

Janusz Korwin-Mikke 252 499 1,43%

Lech Wałęsa 178 590 1,01%

Jan Łopuszański 139 682 0,79%

Dariusz Grabowski 89 002 0,51%

Piotr Ikonowicz 38 672 0,22%

Tadeusz Wilecki 28 805 0,16%

Bogdan Pawłowski 17 164 0,10%

http://wapedia.mobi/pl/Jan_Pietrzak

http://wapedia.mobi/pl/Tadeusz_Ko%C5%BAluk

http://wapedia.mobi/pl/Kazimierz_Piotrowicz

http://wapedia.mobi/pl/Leszek_Bubel

http://wapedia.mobi/pl/Aleksander_Kwa%C5%9Bniewski

http://wapedia.mobi/pl/Andrzej_Olechowski

http://wapedia.mobi/pl/Marian_Krzaklewski

http://wapedia.mobi/pl/Jaros%C5%82aw_Kalinowski

http://wapedia.mobi/pl/Andrzej_Lepper

http://wapedia.mobi/pl/Janusz_Korwin-Mikke


http://wapedia.mobi/pl/Jan_%C5%81opusza%C5%84ski_%28polityk%29

http://wapedia.mobi/pl/Dariusz_Grabowski

http://wapedia.mobi/pl/Piotr_Ikonowicz

http://wapedia.mobi/pl/Tadeusz_Wilecki

http://wapedia.mobi/pl/Bogdan_Paw%C5%82owski_%28przedsi%C4%99biorca%29

25

Razem 17 598 919 100,00%

2005 r.

Pierwsza tura Wyborów prezydenckich odbyła się 9 października 2005 r.

Komitet wyborczy

Głosy w I

turze

% głosów

w I turze

Donald Franciszek Tusk 5 429 666 36.33%

Lech Aleksander Kaczyński 4 947 927 33.10%

Andrzej Zbigniew Lepper 2 259 094 15.11%

Marek Stefan Borowski 1 544 642 10.33%

Jarosław Kalinowski 269 316 1.80%

Janusz Ryszard Korwin - Mikke 214 116 1.43%

Henryka Teresa Bochniarz 188 598 1.26%

Liwiusz Marian Ilasz 31 691 0.21%

Stanisław Tymiński 23 545 0.16%

Leszek Henryk Bubel 18 828 0.13%

Jan Pyszko 10 371 0.07%

Adam Andrzej Słomka 8 895 0.06%

Razem 15 046 350 100,00%

II tura

Lech Kaczyński – 8 257 468 – 54,04%

Donald Tusk – 7 022 319 – 45,96%

Frekwencja – 50,99%

26

Wybory prezydenckie w 2010 roku

Pierwsza tura wyborów prezydenckich w 2010roku

Komitet wyborczy Głosy w I turze % głosów

Jurek Marek 177 315 1,06

Kaczyński Jarosław Aleksander 6 128 255 36,46

Komorowski Bronisław Maria 6 981 319 41,54

Korwin - Mikke Janusz Ryszard 416 898 2,48

Lepper Andrzej Zbigniew 214 657 1,28

Morawiecki Kornel Andrzej 21 596 0,13

Napieralski Grzegorz Bernard 2 299 870 13,68

Olechowski Andrzej Marian 242 439 1,44

Pawlak Waldemar 294 273 1,75

Ziętek Bogusław Zbigniew 29 548 0,18

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 21 czerwca 2010 roku o wynikach głosowania i

wyniku wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na dzień 20 czerwca 2010 roku, dostępne na stronie

internetowej PKW: http://www.pkw.gov.pl/gallery/19/99/34/199934/pkw_obw_pzt.pdf

Frekwencja w pierwszej turze wyborów wyniosła 54, 94% (16 923 832)

II tura

Kaczyński Jarosław Aleksander – 7 919 134 (46,99%)

Komorowski Bronisław Maria – 8 933 887 (53,01%)

Frekwencja – 55,31%

Frekwencja wyborcza w Polsce

Frekwencja wyborcza

- odsetek osób uprawnionych do głosowania, które oddały swój głos w czasie wyborów bądź referendum.

- czasami dla ważności głosowania wymagana jest przynajmniej 50-procentowa frekwencja (referendum

ogólnokrajowe; w referendum lokalnym w Polsce – 30%)

Frekwencja wyborcza w wyborach i referendach w Polsce:

Wybory parlamentarne 1989 - 62,70% (25,31% w drugiej turze)

Wybory prezydenckie 1990- 60,63% (53,40% w drugiej turze)

Wybory parlamentarne 1991 - 43,20%


Wybory prezydenckie1995 - 64,70% (68,23% w drugiej turze)

Referendum „uwłaszczeniowe” 1996- 32,40%

Referendum konstytucyjne1997 - 42,86%

Wybory do rad gminy1998 - 48%


Wybory prezydenckie 2000 - 61,12%

http://pl.wikipedia.org/wiki/Czynne_prawo_wyborcze

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory

http://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum

27


Wybory do rad gminy 2002 - 44,23%

Referendum akcesyjne 2003 - 58,85%

Wybory do Parlamentu Europejskiego 2004 - 20,87%


Wybory prezydenckie 2005 - 49.74% (50,99% w drugiej turze)

Wybory parlamentarne 2007 - 53.88 %

Wybory do Parlamentu Europejskiego 2009 – 24,53 %

Wybory prezydenckie 2010 - 54, 94% (I tura), 55,31% (II tura)

Wybory parlamentarne 2011 - 48, 92%

Wybory prezydenckie

Wybory prezydenckie 1990 - 60,63% (53,40% w drugiej turze)

Wybory prezydenckie1995 - 64,70% (68,23% w drugiej turze)

Wybory prezydenckie 2000 - 61,12%

Wybory prezydenckie 2005 - 49.74% (50,99% w drugiej turze)

Wybory prezydenckie 2010 - 54, 94% (I tura), 55,31% (II tura)

Wybory parlamentarne

Wybory parlamentarne 1989 - 62,70% (25,31% w drugiej turze)






Wybory parlamentarne 2007 - 53.88 %

Wybory parlamentarne 2011 - 48, 92%

28

Temat: Pojęcie i cechy państwa

Pojęcie i nazwa państwa. Sposoby definiowania państwa. Cechy państwa Państwo jako organizacja polityczna.

Państwo jako organizacja przymusowa. Państwo jako organizacja terytorialna. Państwo jako organizacja

suwerenna.

Pojęcie i nazwa państwa

Ewolucja pojęcia:

Grecy – „polis”

miasto – państwo; własny ustrój; prawodawstwo

wspólnota – jako ogół obywateli

Rzym –

„civitas” - gmina pełnoprawnych obywateli; państwo obywateli rzymskich

„res publica”

wspólnota wszystkich obywateli

„populus”, „gens” - używane

„imperium”

„status” – ustrój – „status Romanus” - państwo

B. Średniowiecze

„terra” – najważniejszy czynnik terytorialny

- regnum, regne, regno, reign, Reich

- civitas i res publica – jako państwa i gminy miejskie

Włochy – XVI wiek

„stato” – od łacińskiego „stare” – stać i „status” – rzeczownik, który opisywał warunki bytu, położenie, stan

Niccolo Machiavelli – pierwszy użył pojęcie „stato” w rozumieniu dzisiejszego państwa – „Książę” (1515

r.)

bez względu na wielkość, czy charakter ustroju państwowego

XVI – XVII wiek – terminy w języku francuskim, angielskim, niemieckim

29

Francja – Jean Bodin (1530-1596) – termin res publica – państwo w dziele „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”

(1576 r.)

Niemcy – termin „Staat” – w końcu XVIII w. w języku oficjalnym

Języki słowiańskie – własne terminy

Polska – od słowa „pan” – możliwość panowania, wykonywania władzy

Andrzej Frycz Modrzewski – „O poprawie Rzeczypospolitej” (1551 r.)

- używano różne nazwy – republika, rzeczpospolita, Regnom, królestwo, korona

- początek XIX w. – dzisiejsza nazwa – państwo – i zanik nazw wczesniejszych

Sposoby definiowania państwa

Nauki polityczne i prawne

obszar oznaczony granicami; jedna władza polityczna ( „państwo” jako kraj )

ludzie żyjący w granicach danego państwa ( społeczeństwo zorganizowane )

organizacja ludzi; czynnik więzi zależności politycznej ( „państwo” jako grupa społeczna zorganizowana )

część państwa sprawująca władzę ( „państwo” jako aparat państwowy )

podmiot własności państwowej ( „państwo” jako fiskus, skarb państwa, podmiot prawa międzynarodowego

)

Typy definicji państwa:

D. Funkcjonalne

opisują państwo poprzez funkcje jakie musi spełniać w układzie społecznym

np. Hugo Grotius w XVII wieku

„państwo to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa dla dobra powszechnego”

państwo jako organizacja rozstrzygająca władzę

rozwiązywanie różnych problemów

utrzymanie porządku

D. Strukturalno - elementowe

Georg Jelinek ( 1851 – 1911 )

Ludność, terytorium i władza zwierzchnia

30

„trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium i podlegających jednej władzy zwierzchniej”

- „państwo to wyposażona we władzę samorodna jedność związkowa osiadłych ludzi”

D. psychologiczne

Leon Petrażycki ( XIX wiek )

„zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich”

dotyczy stosunków między rządzącymi i rządzonymi

państwo nie jako realny byt, ale jako coś, co rezyduje w psychice ludzi – w postaci projekcji emocjonalnych

przeżyć psychicznych

prawo rządzącego – wydawanie określonych decyzji, wymaganie realizacji

obowiązek rządzonego – wykonywanie decyzji, groźba użycia przymusu państwowego

D. socjologiczne

państwo jako społeczność polityczna

ludzie – jako funkcjonariusze i członkowie określonych instytucji; posiadanie prerogatyw

np. Arystoteles – państwo to „wspólnota równych zdolna do samowystarczalności”

„państwo jest wspólnotą równych, mająca na celu możliwie doskonałe życie”

D. klasowe

Karol Marks

państwo jako instrument klasowego panowania

dominacja klas posiadających

- W. Lenin w pracy „Państwo a rewolucja” – „państwo jest maszyną do utrzymywania panowania jednej

klasy nad drugą”

- eksponował rolę przemocy w działalności państwa

D. normatywistyczne

- Hans Kelsen (1881-1973)

- państwo to całość porządku prawnego, zachowanie organów państwa, system norm prawnych

- element ludzki uległ całkowitemu zagubieniu

31

Punkt widzenia katolickiej nauki społecznej

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

- traktuje państwo jako społeczność doskonałą, samowystarczalną, niezależną i samorządną

- współczesny myśliciel katolicki J. Majka – byt państwa zakłada istnienie pewnego porządku prawnego oraz

władzy, która by go chroniła i miała możliwość zaspokajania potrzeb obywateli oraz zabezpieczenia im pokoju

od wewnątrz

- celem państwa jest dobro wspólne, które wyraża się w zachowaniu pokoju i zapewnieniu powszechnej

szczęśliwości doczesnej

Państwo – zbiorowość tworząca grupę zorganizowaną

Aspekt etniczny – pewien szczebel rozwoju życia społecznego jaki dotyczy grup społecznych

Aspekt kulturowy – wytwarzanie wspólnych elementów kultury; dziedziczenie przez elity polityczne

Aspekt ekonomiczny – pewna jedność gospodarcza; zaspokajanie określonych potrzeb

Państwo

trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej

Cechy państwa

Państwo jako organizacja polityczna

cecha najważniejsza

państwo to swoisty rodzaj organizacji

świadome i celowe usystematyzowanie jego części w całość

to także działalność społeczna ( władza ma charakter społeczny )

Państwo jako organizacja przymusowa

państwo nie może obyć się bez przymusu

władza publiczna wypełnia swoje zadania dysponując środkami przymusu

wymuszenie posłuchu jednostek i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej

cele – utrzymanie posłuszeństwa wśród ludzi; łagodzenie konfliktów społecznych; przestrzeganie reguł

współżycia społecznego

przymus systematyczny; jawny; legalny ( zgodny z prawem )

przymus fizyczny – siła fizyczna stosowana wobec ludzi; zmonopolizowany przez państwo ; kara

więzienia; areszt tymczasowy. Aparat przymusu – policja, wojsko.

32

przymus ekonomiczny – pozbawienie jednostek i innych podmiotów możliwości określonych zachowań

przymus psychologiczny – np. monopol na przekaz informacji; stosowanie tego rodzaju przymusu w

państwie demokratycznym jest społecznie kontrolowane

Przymus

- jest on skupiony – mogą go stosować tylko organy państwowe i to zgodnie z prawem

- jest sformalizowany – czyli ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur, przewidzianych przez prawo

- jest legalny – jedynie państwo jest uprawnione do stosowania środków przymusu zgodnie z prawem

Monopol w przymusie państwa

wyraz humanizacji i ograniczenia zasięgu siły fizycznej

ogranicza sytuacje tragiczne

łagodzi obyczaje

powinien być stosowany na podstawie prawa i w zgodzie z prawem

powinien być stosowany z umiarem i gdy jest konieczny i uzasadniony poważnymi argumentami moralnymi

jest mniejszym złem niż przymus niekontrolowany

Państwo jako organizacja terytorialna

obszar lądowy i przestrzenny

suwerenne zwierzchnictwo państwowe

XVII w. – pojęcie morza terytorialnego

XX w. – przestrzeń powietrzna

częste ekspansje terytorialne ( XV – XIX w. )

czynnik konsolidujący społeczeństwa

stosunek uczuciowo – emocjonalny

składnik świadomości narodowej, społecznej

terytorialność jest zasadą organizacji państwa

przestrzeń lądowa morska i powietrzna

granica morska – do 12 mil morskich

33

Przynależność do państwa:

zamieszkiwanie w danym państwie odpowiednio długo

uznawanie władzy publicznej sprawującej kontrolę nad danym terytorium

Zwierzchnictwo terytorialne

- władza – realizacja funkcji państwa

- zapobieganie wykonywania tych funkcji przez innych na obszarze państwa

- bogactwa naturalne kraje

- monopol przymusu państwowego, jurysdykcji oraz organizacji służb publicznych

Podział państw ze względu na wielkość terytorium

A) Państwa wielkie – powierzchnia powyżej 1 mln km kw. – 29 (15%) na 194

B) Państwa średnie – od 100 tys. km kw. do 1 mln – 76 (39%)

C) Państwa małe – poniżej 100 tys. km kw. – 89 (46%)

Państwo jako organizacja suwerenna

Suwerenność:

istotna cecha władzy państwowej

suwerenność jest niepodzielna

niezależność władzy państwowej w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi

niezależność od innej władzy wewnątrz państwa

zdolność regulowania wszelkich spraw

Koncepcja suwerenności w ujęciu prawniczym integralnie zawiera w sobie dwa składniki (elementy)

Samodzielność (samorodność – według Jelinka)

- wyraża się w podejmowanych decyzjach i działaniach niezależnie od innych podmiotów bez mieszania się

kogoś z zewnątrz

- państwo jest podmiotem realizującym suwerenność w sposób pierwotny

Nieograniczoność

- z punktu widzenia formalnoprawnego państwo może podejmować takie decyzje i działania, jakie chce

34

- państwo jest w tym zakresie ograniczane jedynie czynnikami faktycznymi (przyrodniczymi,

ekonomicznymi) lub politycznymi, które samo na siebie nałożyło

Wyłączność prawodawcza – główny przejaw suwerenności

- moc tworzenia i znoszenia prawa

Suwerenność zewnętrzna

uznanie państwa za podmiot stosunków międzynarodowych przez inne państwa

utrzymanie z nimi kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i innych

Państwa mogą przekazać pewne kompetencje organizacjom międzynarodowym

- dobrowolne i wyraźne oświadczenie woli państwa

Zasada suwerenności państwa wykształciła się w średniowieczu

- walka o samodzielność monarchów narodowych z ponadnarodowymi ośrodkami władzy (papiestwo,

cesarstwo) oraz z ośrodkami wewnętrznymi (feudałowie)

Współcześnie

- wzajemne powiązanie państw; współpraca i rywalizacja państwa

- współpraca – kształtowanie się zależności partnerów

- współzależność państw – UE – poszukiwania rozwiązań o charakterze unifikacyjnym

- suwerenność – interes narodowy jak cel nadrzędny

- współzależność – interes wspólny, grupa państw, regionu, cała społeczność międzynarodowa

Ludność państwa

- niezbędny czynnik istnienia państwa

- mieszkańcy w ramach jurysdykcji państwa

- cudzoziemcy i bezpaństwowcy

- organy państwowe regulują status prawny ludności

- obywatelstwo – ważny czynnik prawny

- podstawa praw i obowiązków jednostki wobec państwa

- nabycie obywatelstwa:

a) wskutek urodzenia („prawo krwi” – „ius sanginis”), posiadania obywatelstwa rodziców

35

- większość państw Europy

b) „prawo ziemi” („ius soli”) – miejsce urodzenia

- państwa Ameryki Południowej i Północnej

Zróżnicowana liczba ludności w państwach

- przynależność do wspólnoty – w sposób naturalny (urodzenie)

36

Temat: Klasyfikacja ustrojów w starożytności

Ogólna charakterystyka. Klasyfikacja. Monarchia. Tyrania. Arystokracja. Plutokracja. Oligarchia. Demokracja.

Ochlokracja. Anarchia. Timokracja. Teokracja.

1. Ogólna charakterystyka

- struktura oparta na pracy niewolniczej

- wolni ludzie stanowili elitę

- nauka o państwie i prawie – do dziś funkcjonuje wiele pojęć

- „polis” – miasto obwarowane murami obronnymi wraz z terenami rolniczymi

- niezależność polityczna, gospodarcza i militarna

- rola ludu ( demos ) – czynnik aktywnie kształtujący bieg spraw państwowych

- sprawowanie władzy to określona umiejętność, a nie przywilej jednostki

Klasyfikacja ustrojów:

- w ramach polis dojrzewały konflikty

- nierówność jednostek – przyczyna

eunomia – idea „dobrego ustroju” opartego na ładzie pokoju i sprawiedliwości

Monarchia:

- król spełniający swe funkcje z aprobatą poddanych

- dobry ustrój odpowiadający rozsądkowi ( logos )

- uznanie przez poddanych sprzyjało stabilizacji i zamożności polis

Tyrania:

- wyniesienie tyrana ponad prawo

- chorobliwa podejrzliwość tyrana

- otaczanie się członkami własnej rodziny – nepotyzm

- ustrój wadliwy szkodzący jednostce

Zaczęto wyróżniać ustroje oparte na władzy ludzi wykształconych, wyżej urodzonych; inne przymioty –

arystokracja ( aristos – najlepszy )

- powinna dotyczyć także ducha

Plutokracja ( plutos – bogactwo ) – rządy najbogatszych

Oligarchia ( oligos – mały ) – rządy wąskiej grupy osób

- niebezpieczeństwo degeneracji

- elita najbogatszych

Demokracja ( demos – lud, kratos – władza ):

- Różne rezultaty rządów

- Oznacza sprawowanie władzy przez zdyscyplinowany lud

37

- Ustanawianie prawa i jego przestrzeganie

Ochlokracja ( ochlos – tłum ):

- rządy tłumu

- zdezorganizowanie demokracji; degeneracja demokracji

- podzielony na grupy tłum dąży do osiągnięcia możliwie największych korzyści kosztem polis

Anarchia ( bezrząd ):

- zlikwidowanie wszelkiej władzy

- zagrożenie spokoju wewnętrznego

- narażenie polis na atak sąsiadów

Timokracja ( timos – zaszczyt ):

- władza należy do ludzi mających na celu zdobycie najwyższych godności i zaszczytów

- sława na polu walki

- z reguły – rządy wojskowych

- surowość życia i obyczajów

- prostota organizacji i podział bogactw

Teokracja ( theos – bóg ):

- panujący bezpośrednio powoływał się na pochodzenie swej władzy od Boga

- wola władcy przejawem woli bogów

- prawo – prawo boskie

- szczególne właściwości charyzmatyczne władzy ( charizma – łaska )

- wpływ Bliskiego Wschodu

Wnioski:

Ataraksja ( ataraktos – spokojny ):

- poczucie spokoju i bezpieczeństwa

- poprawne funkcjonowanie zorganizowanej struktury politycznej

Dobrze zorganizowana polis posiadała cechy:

- eunomii ( eunomia – dobre prawo )

Przeciwstawiana była źle zorganizowanemu państwu – anomii ( anomia – zły ustrój )

38

Temat: Geneza państwa

Starożytność. Arystoteles. Platon. Doktryny średniowiecza. Aurelisz Augustyn. św. Tomasz z Akwinu. Doktryna

patriarchalna. Doktryna patrymonialna. Doktryny nowożytne. Doktryna umowy społecznej. Doktryna podboju.

Doktryna procesu rozwarstwienia klasowego. Doktryny socjologiczne -teoria solidarystyczna, doktryna

organiczna. Doktryna psychologiczna. Państwo jako wspólnota etniczna. Państwo w doktrynie prawa

międzynarodowego.

2. Starożytność

Arystoteles ( 384 – 322 r. p.n.e. )

- syn lekarza króla Macedonii Amyntasa II

- uczeń i współpracownik Platona

- wychowawca Aleksandra Macedońskiego

- stał na czele Akademii Lykeion ( Ateny )

- nauki przyrodnicze, medycyna, logika, filozofia, etyka, astronomia, meteorologia, ekonomia, poetyka,

nauki o państwie

- opisał ustroje 158 państw – „Ustrój polityczny Aten”

Metodologia

- zdobywanie wiedzy wyprowadzonej z faktów

- polis – konieczność wnikliwej obserwacji

- ustalenie prawidłowości odpowiadających rzeczywistości

- odrzucał idealizm platoński

- świat idei uważał za fikcję – brak podstaw do weryfikacji w praktyce

- wiązał teorię z doświadczalnie poznaną rzeczywistością

- obserwacja praktyki i wyciąganie z ustalonych faktów prawidłowości, czyli uogólnień

- dedukcja – od ogółu do szczegółu; indukcja – od szczegółu do ogółu

- zasada „złotego środka” - wybieranie miedzy skrajnościami przez formowanie umiarkowanego

stanowiska

Teoria społeczeństwa

- dostrzegał skrajne zróżnicowanie w strukturach społeczeństwa

- bronił systemu niewolniczego

- ludzie z „natury” skazani na niewolnictwo i poddani rozkazom

Ludzie wolni:

a) „znakomici” – przywileje bogactwa i zaszczyty

b) „lud” – patrzący z pożądaniem na zamożność

c) „stan średni”

- najlepiej oceniany

- poczucie obowiązki i zdrowie moralne

- gwarant wolności, postępu społecznego, społecznego i politycznego

39

„Człowiek z natury jest istota państwową”

- dążenie do życia w społeczeństwie

- rodzina podstawową organizacją: niewolni i niewolni

Rodzaje związków między ludźmi:

a) pana i niewolnika

b) męża i żony

c) ojca i dzieci

d) gospodarstwo – łączy wszystkich

Ojciec:

- jako głowa rodziny – dba o dobro wszystkich

- pierwowzór władzy państwowej – monarchy

- postępowanie zgodne z prawem, poczuciem słuszności, naturalnie pojmowaną sprawiedliwością

- cel główny – ochrona zbiorowości ( odpowiedzialność )

Geneza państwa

- państwo pochodziło z natury

- powstanie na drodze naturalnego rozwoju

- mniejsze wspólnoty rodzinne łączyły się w osady

- następnie powstawały miasta – państwa ( polis )

- w sposób naturalny związany z osobowością człowieka

- rodzina, gospodarstwo, państwo

- „zoon politikon” – „istota państwowa”

- życie w grupie

- rozwój indywidualny i zbiorowy

- życie poza społeczeństwem i państwem – prymitywny i niewłaściwy rozwój

- wspólnota – naturalne zachowanie się jednostki

- państwo – najwyższa forma zorganizowania ludzi

- człowiek – obywatel

- przeciwnik umowy społecznej

Cele państwa:

- zapewnienie poczucia bezpieczeństwa

- dostatek materialny

- warunki do rozwoju duchowego

- państwo sprzyjać miało rozwojowi człowieka

Autarkia:

- samowystarczalność państwa; wymiar duchowy i ekonomiczny

- jednostka nie jest w stanie

- państwo – dobro wspólne działające na rzecz jednostki

- konieczność poszanowania idei sprawiedliwości

40

- zapewnienie obywatelom szczęśliwego i cnotliwego życia

Istotne – umiar w działalności politycznej

Pełnia szczęścia – stworzenie ludziom takich warunków, aby mogli osiągnąć pełnię materialnych i moralnych

wartości

Arystoteles sformułował ideę podziału zadań w państwie:

Czynniki władcze:

a. obradujący – sprawy wojny, pokoju, przymierza, kara śmierci, wygnanie, wybór i kontrola urzędników

b. rządzący - władza wykonawcza powinna być podporządkowana zgromadzeniu

c. sądzący – orzekanie sądów zgodnie z prawem i naturalnym poczuciem sprawiedliwości społecznej

Arystoteles zdefiniował pojęcie ustrój:

- określa porządek władz w państwie i sposób ich podziału

- stwierdza co jest czynnikiem decydującym w państwie

- określa jaki jest cel każdej wspólnoty

W zależności od tego kto rządzi wyodrębnił trzy dobre ustroje:

- monarchia

- arystokracja – rządy najcnotliwszych, dobranych według moralnych walorów

- politeja – mieszanina oligarchii i demokracji

Ustroje zdegenerowane:

- tyrania

- oligarchia – rządy bogatych

- demokracja – rządy biednych

Bardzo ważna – klasa średnia

- czynnik stabilizacji w państwie

Monarchia:

- monarcha powinien gwarantować poszanowanie prawa i godność poddanych

- rozsądne kierowanie państwem

- jednostka może odegrać istotną rolę w rozwoju „polis”

- postawa moralna, rozum, cnoty obywatelskie

Tyrania:

- nadużycia władzy królewskiej lub przejęcie jej przez demagogów

- ustrój przeciwny naturze ludzkiej

- możliwość pogwałcenia prawa

- ustrój uznawany za najgorszy

41

Oligarchia:

- rządy najbogatszych

- forma zdegenerowana

- nietrwałość rządów, brak rozsądku i umiaru

- możliwość dalszych zamachów na władzę

- nadmierny wyzysk ludu

- walki między oligarchami

Demokracja:

- władza należąca do ludu nie zawsze służy ludowi

- obawa przed doraźnym interesem

- władza często z pominięciem i naruszeniem prawa

- lud staje się dla siebie despotą

- demagodzy mogą przekształcić w tyranię

Politeja:

- połączenie demokracji i rządów bogatych

- dominacja klasy średniej – umiarkowanie i rozsądek rządów

- przewaga cnót obywatelskich

- najwyższy stopień poszanowania prawa, godności jednostki i zbiorowości

- sprawiedliwość i stabilny rozwój

Idea „sprawiedliwości politycznej”:

- opiera się na rządach prawa

- wszyscy w jednakowym stopniu powinni być podporządkowani prawu

- np. monarcha – strażnik poszanowania prawa

Sprawiedliwość wpływa na rzeczywistość polityczną:

- degradacja sprawiedliwości musi oznaczać degradację człowieka

- upadek życia rodzinnego

- upadek dobrych form ustrojowych

Platon ( 427 – 347 r. p.n.e. )

- “Państwo”, “Prawo”, “Polityk”

Idealizm obiektywny:

- „świat idei” – rzeczywisty, godny poznania

- „świat materialny” – dostrzegany przez nas, jedynie odbicie świata idei

42

A. Wizja państwa idealnego

Ponadczasowe wartości:

- Dobro, Prawda, Sprawiedliwość, Piękno

- Wizja utopii politycznej

Klasyfikacja ustrojów:

Timokracja:

- relatywnie najlepsza

- wzorowana na wczesnej Sparcie

- rygory życia, skromność, powściągliwość

- wada – kierowanie przez ludzi żądzą zaszczytów

- przewaga wojowników nad filozofami, co nie gwarantuje rządów rozumu

Ustrój oligarchiczny:

- powstał w wyniku degeneracji timokracji

- pasja bogacenia się wojowników niebezpieczny podział na grupę zamożnych oligarchów i masę

biednych ludzi

- walka o równość i władzę prowadzi do rozpadu oligarchii

Demokracja:

- degeneracja ustroju państwa

- zanarchizowanie rządy ludu w całej polis

- niekompetencja i przypadkowość osób sprawujących władzę

- obniżenie dyscypliny obywatelskiej, bałagan

- spiski zamożnych przeciw ludowi; podejrzliwy lud

- całkowity brak zaufania

- duże znaczenie demagogów – schlebianie ludowi i zdobycie władzy

Tyrania:

- reakcja na rozpasanie wolności w demokracji

- końcowe stadium degeneracji ustrojowej

- całkowity zanik cnót obywatelskich

- strach, podejrzliwość, egoizm panującego i obłuda

- obawa obywatela przed głoszeniem prawdy

A.

B. Krytyka demokracji

- odległe miejsce demokracji

C. A. Problem gry majątkowej

- biedni nienawidzą bogatych

- bogaci zatracają umiar i rozsądek

43

D. B. Ustanowiona w wyniku zamachu

- użycie siły dyskredytuje ustrój

E. C. Lud w „szale wolności”

- zanik poczucia odpowiedzialności

- demoralizacja obywatela i możliwość destabilizacji

F. D. Ogólna degeneracja osobowości człowieka

- pomieszanie pojęć moralnych

- odrzucenie tradycyjnych wartości

- obowiązki państwowe – otwarty zamach na ich prawa

E. Demokracja nie gwarantuje stabilności

- skrajność w korzystaniu wolności powoduje jej zaprzeczenie

- ustanowienie tyranii

Wiedza i władza

Idealna polis

- hierarchiczna struktura

- uzyskanie harmoniczności i sprawiedliwość funkcjonowania

- Dobro i Rozum:

- Poszanowanie reguł organizacji

- możliwość uniknięcia niebezpieczeństwa upadku

- podziała społeczeństwa na:

- - filozofów ( rozum ), wojowników ( odwaga ) i lud ( zaspokojenie potrzeb naturalnych )

- hierarchia w funkcjonowaniu

- grupa rządząca: strażnicy ( fylax ) – prowadzenie spraw polis

- najwyższa władza – filozofowie - mędrcy ( sophokratia ):

- arystokracja – elity kultury i ducha

- równouprawnienie kobiet

- losowe kojarzenie par – wśród arystokracji

- wyeliminowanie egoizmów

- spartański tryb życia

U schyłku życia Platon zwątpił w swoją idealną wizję – utopijnej polis

„Prawo” szczególne zwrócenie uwagi na zróżnicowanie majątkowe

- powinna przeważać własność średnia

- poważne sankcje za niespełnienie obowiązków religijnych

44

3. Doktryny średniowiecza

A. Doktryna teologiczna

Aurelisz Augustyn ( 412 – 427 ) „O państwie bożym”

- uczeń św. Ambrożego

- biskup Hippony w Afryce Północnej

- jeden z największych filozofów i pisarzy chrześcijaństwa

Poglądy:

- przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury

ludzkiej

- bóg dał człowiekowi państwo z powodu grzechu

- gdyby nie upadek ludzi – państwa by nie było

- walka dwóch światów: państwo boże ( civitas Dei ) i państwo ziemskie ( civitas terrena )

- teokratyczne państwo chrześcijan w którym rządziłaby organizacja Kościoła, powołana do

zbudowania państwa bożego

- obywatelami państwa ziemskiego wszyscy byli źli, grzeszni – ci, którzy nie zaznali łaski

- obywateli państwa bożego było znacznie mniej

- podstawową funkcją państwa była represja wobec większości grzesznych

- konieczne było panowanie dobrych władców

- bóg obdarowywał władzę dobrych i złych – realizacja planów bożych

- chrześcijanin powinien tolerować nawet bezkarną władzę

- bierny opór – tylko gdy naruszano prawo boże

Teoria państwa

- konieczność rozdziału funkcji cesarskich i kościelnych

- zapewnia wewnętrzny porządek i poczucie bezpieczeństwa

- chrześcijanin szanuje nakazy wydane przez państwo

- w wypadku sprzeczności – stosuje prawo boże

- państwo – zespół ludzi uznających wspólne prawa i korzystający ze wspólnego pożytku bytowania

- sprawiedliwość rządzących i roztropność rządzonych – gwarancja harmonijnego funkcjonowania

całości

- państwo jako „bicz boży” – chrześcijanin powinien spokojnie i z wyrozumiałością znosić te

dolegliwości

- ustrój państwa był rzeczą drugorzędną

- władztwo opieki – rozsadek i prawa naturalne

- władztwo tyranii ( despotia ) – zdecydowany sprzeciw, jeśli narusza prawo boskie

Państwo a Kościół

- państwo spełnia swe zadania wówczas jeśli zabezpiecza minimum porządku i spokoju

- Kościół – urzeczywistnienie celów wyższych; prowadzenie człowieka do Boga

- Różnice – natura, cele, trwałość instytucji i aksjologii

45

- Państwo – siła fizyczna i militarna

- Kościół – wartości niematerialne

- Kościół – jest powszechny, zmierza do objęcia całej ludzkości, istnieje tam gdzie jest człowiek i jego

wiara

- Państwo – istnieje w określonych granicach terytorialnych i obywatelskich

- autonomia obu instytucji

- Kościół może wspomagać państwo przede wszystkim w pogłębianiu pokoju, kształtowaniu poczucia

sprawiedliwości, lojalności i miłości społecznej

Z czasem Augustyn uznał, że państwo:

- należy wykorzystać do skutecznej walki z herezją - „zmuście ich” ( „cogite intrare” )

- państwo miało stać się pomocnikiem Kościoła w urzeczywistnieniu podstawowych zadań

św. Tomasz z Akwinu ( 1225 – 1274 )

- studiował w klasztorze Monte Cassino

- wstąpił do zakonu dominikanów

Wprowadzenie:

- dusza z ciałem powinny i muszą dla dobra prawidłowego rozwoju pozostawiać w jedności

- sprawy materialne odgrywały rolę ważną

- odróżniał wiedzę do wiary; dwie zupełnie różne płaszczyzny poznania

- człowiek powinien funkcjonować w ramach struktury hierarchicznej

- społeczność – to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumowego i celowego działania

- obowiązki wobec rodziny, miasta, państwa

- ład społeczny wymaga władzy; władza wynika z ogólnych praw natury

Wyróżnił trzy grupy społeczne:

a) optymaci

- świeccy i duchowni feudałowie

- nie pracowali, lecz czerpali największe korzyści

b) ludzie honoru

- posiadacze mniejszych fortun

- pracujący bezpośrednio w swych warsztatach produkcyjnych

c) biedni ludzie

- nie posiadający majątku

- świadczyli swą pracę na rzecz poprzednich grup

46

Poglądy ( tomizm ):

- zracjonalizował poglądy o boskim pochodzeniu władzy państwowej

- władza państwowa pochodziła pośrednio od Stwórcy

- zasada władzy była boska, ale konkretny ustrój tworzyli sami ludzie

- państwo miało zadania doczesne

- państwo powinno prowadzić ludzi do wiecznej szczęśliwości

- tworzenie warunków potrzebnych do zbawienia:

- pokój ( pax ); porządek ( ordo )

- hierarchia – podstawa porządku – istniała zawsze i wszędzie

- odpowiednie uprawnienia, ale jednocześnie władza powinna służyć dobru ogółu

Uzasadniało to istnienie społeczeństwa stanowego

- duża rola własności prywatnej

- utrzymanie własności prywatnej – konieczny warunek do normalnego życia społecznego

- monarchia – najlepszy rząd

- siła władzy sprzyjała degenerowaniu władzy

- jeśli władca stawał się tyranem – można było przeciw niemu czynnie wystąpić

- zalecał powściągliwość; rewolucja mogła wywołać więcej złego niż rządy tyrańskie

- Kościół powinien oceniać politykę władcy z punktu widzenia wyższych kryteriów niż doczesne

- formalnie niezależność i równość Kościoła i państwa, ale z przewagą moralną Kościoła

Tyran:

- osoba, która nielegalnie zdobyła władzę ( uzurpacja, gwałt, symonia )

- władca legalny, który źle stosował władzę ( prywata )

Duża ostrożność w określeniu tyranii

Cele doktryny teologicznej:

- wyjaśnienie boskiego charakteru władzy państwowej

- utrwalenie wśród poddanych przekonania o nadprzyrodzonych właściwościach władcy

- legitymizacja władcy do podejmowania istotnych decyzji

B. Doktryna patriarchalna

- Robert Filmer ( 1653 r. – zm. )

- „Patriarcha, albo przyrodzona władza królów“

Poglądy:

- państwo powstało w wyniku łączenia rodów w plemiona i dalej w większe całości

- zachowywano zawszę zasadę patriarchalnej władzy opiekuńczej

47

- król – jako spadkobierca biblijnego Adama

- król, podobnie jak starszy w rodzie

- władza sprawowana w interesie całego społeczeństwa

- bezwzględny obowiązek posłuszeństwa wobec władzy

- brak posłuszeństwa – anarchia

Obrona absolutyzmu królewskiego

- siła, porządek i stabilność społeczeństwa

- osoba panująca – pozycja ojca w rodzinie

Krytyka umowy społecznej

C. Doktryna patrymonialna

Ludwig von Haller ( XIX wiek ); Szwajcar

Poglądy:

- źródło powstania władzy państwowej – własność ziemi ( patrimonium – ojcowizna)

- państwo – to dziedziczna własność dynastii panującej

- zasady dziedziczenie tak jak w stosunkach prywatnoprawnych

- np. 1138 r. – Statut Bolesława Krzywoustego

- prawo książęce – sąd, pobór danin, posługi )

- własność monarchy – wszystkie ziemie nie należące do możnych

4. Doktryny nowożytne

A. Doktryna umowy społecznej

- pewne elementy już w starożytności

- znaczenie w XVII i XVIII wieku

Grocjusz ( 1583 – 1645 ):

- twórca nowożytnej szkoły prawa natury

- prawnik, filozof i dyplomata

- „Wolność mórz”; „O prawie wojny i pokoju”

- dążył do racjonalnej interpretacji prawa natury niezależnej od wartości wyznaniowych

- wprowadzenie z natury człowieka oraz zachowania się społeczeństwa zasad nieprzemijalnych i

niezaprzeczalnych

Prawa natury – jako zasady organizacji życia społecznego:

a) obowiązek poszanowania cudzej własności

b) obowiązek wynagradzania szkód

c) obowiązek dotrzymywania umów

d) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

48

- wątpił w możliwość wypracowania idealnych wzorców ustrojowych

- niezmienną cechą natury ludzkiej był popęd społeczny

- łączenie się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia

- o formie władzy powinien decydować lud – idea suwerenności ludu

- lud może przekazać władze jednostce – zrzeczenie się

- następuje określenie umowy miedzy ludem, a władcą

- monarcha nie może łamać postanowień zawartych w umowie

- lud może wypowiedzieć mu posłuszeństwo

- nikomu nie wolno łamać zasad praw natury

- umowy nie mogą być sprzeczne z prawami natury

Baruch Spinoza ( 1637 – 1677 )

- myśliciel, teolog, polityk żydowskiego pochodzenia

- „Traktat teologiczno – polityczny”

Poglądy:

- z natury ludzkiej wypływała trwoga i wrogość wobec siebie

- dla własnego dobra należało zawrzeć umowę społeczną

- pomyślność i wolność w państwie

- jednostki zrzekały się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa

- najlepszy ustrój – demokracja cenzusowa

- dowodzi to o rozsądnym zachowaniu się ludzi

- ludzie dążą do pokoju oraz korzystnego współdziałania

- rezygnacja jednostek z części swojej wolności

- wolność – swoboda postępowania w granicach przyjętych i akceptowanych przez społeczeństwo

Zadania państwa:

- zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa

- zorganizowanie podstawowych usług bytowania

Gwarancje dla własności prywatnej i wolności obrotu

Tolerancja:

- podstawa nowoczesnej wizji umiarkowanego liberalizmu

- religia konieczna jako propagowanie wzorców postępowania

- państwo powinno być tolerancyjne względem religii i odwrotnie

- religie powinny być tolerancyjne względem siebie

- świadczyło to o humanizmie oraz dojrzałości społeczeństwa i jednostki

49

Thomas Hobbes ( 1588 – 1679 )

- filozof i teoretyk polityki

- „Elementy prawa naturalnego i polityki”; „O obywatelu”; „Lewiatan, czyli rzecz o władzy

kościelnej i świeckiej”

Poglądy:

- stan naturalny w który żył człowiek, była wojna wszystkich ze wszystkimi

- „bellum omnium contra omnes”

- stan napięcia, gotowości

- instynkt powodował rezygnacje z wojny

- dążenie do pokoju i porozumienia

- naturalna potrzeba zawarcia umowy

- przekazanie suwerenowi prawa do rządzenia

- wytworzenie państwa powodowało utratę wolności

- prawo własności i organizacja społeczna

Umowa społeczna:

- wyjście podyktowane rozsądkiem

- życie w pokoju i jedności

- poddani zrzekają się praw do swej naturalnej wolności – na rzecz suwerena

- forma przyrzeczenia na rzecz suwerena – utworzenie państwa – Lewiatan

Idea prawa:

- związana z wolą suwerena; określa zasady funkcjonowania społeczeństwa i państwa

- podstawowa miara zachowania jednostek

- podstawowe zasady funkcjonowania społeczeństwa – zachowanie spokoju, obowiązek dotrzymywania

umów, obowiązek przestrzegania zasad współżycia; skodyfikowanie tych zasad

Władza absolutna suwerena:

- obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego

- podlega mu Kościół oraz organizacje i zrzeszenia obywateli

- alternatywa – anarchia

John Locke ( 1632 – 1704 )

- myśliciel i polityk

- “Dwa traktaty o rządzie”; “Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”

Poglądy:

- okres przedpaństwowy – stan natury; pomyślność, dobrobyt, wolność, równość, własność

- w sytuacjach skomplikowanych ludzie stawali się sędziami we własnych sprawach

- groźba nieładu i niepewności

- potrzeba ustanowienia władzy państwowej

- umowa społeczna była umocnieniem praw naturalnych

- dwa rodzaje umów: a) między jednostkami powołującymi społeczeństwo; b) między

społeczeństwem a władzą tworzącą rząd ( państwo )

50

- społeczeństwo było wcześniejsze od państwa

- Funkcja państwa: a) tworzenie praw pozytywnych, b) egzekwowanie prawa, c) obrona

społeczeństwa

- Jednostka miała prawo do obrony swoich praw, a w skrajnych sytuacjach do obalenia rządu

- Konieczność wyodrębnienia władzy ustawodawczej ( parlament ), wykonawczej ( monarcha ) i

federacyjnej ( monarcha – polityka zagraniczna )

Idea tolerancji:

- postulat oddzielenia Kościoła od państwa

- niezależność wszystkich wyznań

- brak tolerancji dla ludzi niewierzących – nie posiadają trwalszego sytemu wartości moralnych

- brak tolerancji dla tych, którzy chcą znieść tolerancję

Jan Jacques Rousseau ( 1712 – 1788 )

- filozof

- “Ekonomia polityczna”; “O umowie społeczne, czyli zasadach prawa politycznego”

Poglądy:

- stan natury – życie harmonijne

- klęski żywiołowe – powód zakładania skupisk

- rodzina – miłość, zazdrość, próżność, określone zasady

- rozwój cywilizacji – własność prywatna i zróżnicowanie majątkowe ludzi

- biedni i bogaci – wojny

- konieczność utworzenia państwa

- był to wynik porozumienia

- podstawa umowy – równość wszystkich ludzi

- wolność cywilna i polityczna – ochrona państwa

- dążenie do powiększania majątku

- prawo własności stało się przyczyną nierówności i podziału społeczeństwa na bogatych i biednych

- zmiany w ludziach – wywyższanie się jednych, rozboje innych

- społeczeństwo, aby opanować anarchię zdecydowało się powołać państwo

- była to umowa społeczna – pojawili się rządzący i rządzeni

- umowa sankcjonowała nierówność społeczną

- podstawowy cel – zachowanie i rozwinięcie naturalnych praw człowieka – wolności i równości

- suwerenność jednostki w państwie; uspołecznienie i rozwinięcie jej naturalnej wolności

- równość wszystkich ludzi – jako podstawowa zasada

- jednostka traci swą naturalną wolność, by zyskać wolność społeczną

- umowa utrwala więź między jednostkami – potwierdzanie aktu poprzez stanowienie prawa

- wola powszechna – zasada organizacji ciała politycznego

- zagwarantowanie jedności suwerennych jednostek z przynależnością do wspólnoty

- wola obywatela w celu rozwiązywania spraw ogólnych

51

- stosowanie prawa przez jednostkę – inaczej słuchanie własnej woli – czyli zachowanie wolności

- kto stosuje własną wolę w postępowaniu jest wolny

- prawo ze struktura instytucjonalną staje się gwarancją

- formułowanie prawo to wyraz racjonalizmu jednostki

- była to wizja utopii państwa – ojczyzny

- suwerenność ludu – oparta na suwerenności jednostki

- tylko wolni obywatele zdolni są do ustanowienia prawodawstwa z wola powszechną

- lud – suweren może tworzyć prawa gwarantujące wolność

- tylko lud zdolny jest im się podporządkować

- „Wszelka ustawa, której lud we własnej osobie nie uznał, jest nieważna, nie jest wcale ustawą”

- suweren powinien kontrolować rząd – dokładny wykonawca ustaw

- szczególnie istotne – poszanowanie umowy społecznej

- tylko tą droga można zachować istnienie państwa i wolności jednostki

- tzw. legalizacja wolności –

- suwerenność ludu jest suwerennością prawną, legalną, odpowiadającą naturalnym potrzebom życia

społecznego

- suwerenność jest niepozbywalna i niepodzielna – jedn0ostka staje się ułamkową częścią ustawodawcy

- wychowanie obywatelskie – dostosowane do wymogów życia zbiorowości – patriotyzm oparty na

wiedzy

- niechętnie odnosił się do parlamentaryzmu angielskiego

- pozytywnie oceniał szwajcarski system kantonalny

- lud – podmiot władzy w państwie, suwerenem

- podział władzy w państwie

- rząd republikański – pewien ideał władzy

- domagał się zlikwidowania nędzy i wielkich różnic społecznych

B. Doktryna podboju

- XIX wiek

Ludwik Gumplowicz (1838 – 1909 )

- polski socjolog i prawnik

- „System socjologii”; „Filozofia społeczna”

Poglądy:

- występowanie w społeczeństwie pierwotnym grup ludzkich w postaci hord i plemion

- mniejsze grupy ludzkie – hordy – łączą się w grupy większe – plemiona

- grupy bardziej zorganizowane – sprawniejsze funkcjonowanie – początki własności i

przywództwa

- stosunki międzyludzkie między grupami – stan nienawiści i wrogości

- rasy – jako historyczne zbiorowości etniczne – nie jako jednostkowe cechy fizyczne

- podstawowe kategorie społeczne – walka i rasa

52

- rozwój społeczeństw – walka o byt i konflikty

- od wieków konflikty między plemionami ludzkimi prowadziły do wojen

- w ten sposób powstawały państwa – plemiona silniejsze podbijały słabsze

- rządziły plemiona silniejsze, liczebniejsze

- państwo – instrument panowania silniejszych na słabszymi

- państwo – zostało utworzone w wyniku podboju

- władza – należy do rasy zwycięskiej

- początkowo – dążenie pewnej grupy społecznej do poprawy bytu – bodziec dalszego rozwoju

społecznego

Cechy państwa według Gumplowicza

a) najdoskonalsza forma społeczeństwa

- rozwój kultury, prawa, rodziny, poprawy bytu ludności, innych

b) władcza mniejszość panuje nad większością poddanych

c) między poddanymi a panującymi zachodzi różnica ras, czyli historycznej zbiorowości etnicznej, wytworzonej

w historycznym rozwoju społeczeństwa

d) stosunki panowania określa prawo państwowe

e) państwo powstaje zawsze w drodze walki i podboju – nie w drodze umowy

f) państwo jest geograficzną siedzibą ludności

g) stosunki między państwami są zawsze stanem wojny

Dopiero w państwie kształtują się elementy społeczne

W państwie powstają stany i klasy

Klasa panów i klasa pokonanych; kupcy jako pośrednicy, potem kształtowało się mieszczaństwo

Akty przemocy – znaczenie dla niektórych państwa – nie w sensie uniwersalnym

- nie docenia roli innych czynników w powstawaniu państw

C. Doktryna procesu rozwarstwienia klasowego

Fryderyk Engels ( 1820 – 1895 )

- myśliciel i działacz polityczny

- „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” (1884 r.)

Poglądy:

- historia społeczeństwa pierwotnego była znacznie dłuższa niż społeczeństw zorganizowanych

- powstanie państwa z rozpadu małych i nieskomplikowanych wspólnot ludzkich na

antagonistyczne grupy społeczne

- państwo pojawiło się w wyniku wzrostu wydajności pracy i powstania własności prywatnej

- gospodarka indywidualna – umocnienie własności indywidualnej

- spowodowało to rozpad pierwotnych społeczeństw rodowo – plemiennych na nierówne klasy –

wyzysk, ucisk klasowy, możliwość buntu

- początek panowania klas posiadających nad nieposiadającym

- państwo – instytucja narzucona społeczeństwu z zewnątrz

- wytwór historyczny pochodzący od społeczeństwa

53

- charakterystyczny dla etapu historycznego społeczeństwa o charakterze klasowym

- przeobrażenia związane z powstaniem państwa trwały bardzo długo

- powstanie organów państwowych, aparatu przymusu, , grupy rządzącej

- ukształtowanie systemu podatkowego

Przykłady historyczne:

a) państwo ateńskie

- wynik przeciwieństw klasowych w społeczeństwie rodowo – plemiennym

b) państwo rzymskie

- antagonizmy klasowe w okresie „królewskim”

- konflikt arystokracji z plebejuszami

c) przenikanie plemion germańskich di imperium zachodniorzymskiego

- przekształcanie się państwa niewolniczego w państwo feudalne

Teza Włodzimierza Uljanowa (Lenina) (1870-1924)

- „Państwo a rewolucja” (1917)

- państwo to wynik przeciwieństw klasowych

- koncepcja obumierania państwa – zniesienie przeciwieństw miało oznaczać zniesienie państwa

- konieczne – zniesienie klas społecznych i powstanie społeczeństwa bezklasowego

- ucisk nie będzie potrzebny – to nacisk społeczeństwa miał wpływać na przestrzeganie określonych norm

społecznych

Ustrój społeczny – baza i nadbudowa

Baza

- tzw. siły wytwórcze i stosunki produkcji

- siły wytwórcze - człowiek z całym zasobem postępu technicznego

- określony poziom rozwoju sił wytwórczych określał formy stosunków zawiązujących się między ludźmi w

procesie produkcji

- stosunki produkcji związane z określonym rozwojem sił wytwórczych przyśpieszały ich dalsze doskonalenie

Nadbudowa

- określone, odpowiadające stosunkom produkcji, inne relacje społeczne: polityczne, prawne, religijne,

artystyczne czy filozoficzne

Baza i nadbudowa tworzyły formację gospodarczo – społeczną

Pięć formacji:

1. Wspólnota pierwotna

2. Niewolnictwo

3. Feudalizm

4. Kapitalizm

5. Socjalizm z forma najwyższa – komunizmem

D. Doktryny socjologiczne

Leon Duguit ( 1859 – 1928 ) – teoria solidarystyczna

- francuski prawnik

54

Poglądy:

- obiektywna norma społeczna – leży u podstaw życia społecznego

- przestrzeganie zasad solidarności

- państwo – nie ma specjalnej władzy nad obywatelami

- mikro i makrosocjologiczne grupy społeczne

- państwo istnieje jako jedna z organizacji społecznych

- państwo powstało w wyniku społecznego podziału pracy

- rządzący i rządzeni

G. Doktryna organiczna

A. Comte ( 1798 – 1857 ), O. Gierke ( 1841 – 1921 ), H. Spencer ( 1820 – 1903 )

- zjawiska społeczne to rodzaj zjawisk biologicznych

- państwo – „organizm państwowy”

- tworzenie państwa niezbędne – podobnie jak organizmów biologicznych

E. Doktryna psychologiczna

Leon Petrażycki ( 1867 – 1931 )

- prawnik, filozof i socjolog

- „Wstęp do nauki polityki prawa”

Poglądy:

- powstanie państwa – dzięki przeżyciom prawnym, emocjom

- państwo – projekcja psychologiczna

- przypisywanie określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim

- władza państwowa – forma przeżyć

- świadomość związana z koniecznością podporządkowania się woli pewnej grupy osób

- w wypadku rządzących i rządzonych dochodzi do władczych stosunków międzyludzkich

- rządzący – wydaje właściwe decyzje i egzekwuje ich realizację

- rządzeni – bezwzględne wypełnianie danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu

- podkreślał rolę prawa – „państwo tylko wspiera prawo”

Państwo jako wspólnota etniczna

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

- „Wykłady z filozofii dziejów”, „Zasady filozofii prawa”

Tezy:

- państwo królestwem wolności

- państwo etyczną całością

- państwo to coś więcej niż suma jednostek

Państwo królestwem wolności

Stan natury – bezprawie, gwałty, barbarzyńskie czyny

- ograniczenie przez społeczeństwo i państwo

- kształtuje się prawdziwe pojęcie wolności – rozumnej

55

- wolność tylko w ramach państwa – prawo i etyka – jako treść

- etyczność jest ideą wolności – państwo jako etyczność

- w trakcie dziejów następował postęp w uświadamianiu wolności

- konieczne uświadomienie sobie przez ducha własnej wolności

„Państwo to etyczna całość, będąca rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność korzystania w ściśle

oznaczonych granicach w określony sposób”

- ograniczenie wolności – to ograniczenie samowoli człowieka

Etyczność państwa

- jedność powszechnej woli oraz woli subiektywnej (namiętność)

- jednostka uświadamiająca sobie potrzeby ogółu – posiada wartość

- wartość polega na substancjalności – czyli jedności woli powszechnej i woli subiektywnej

- w państwie powinny obowiązywać określone zasady – czyny i zmysły ludzkie

- absolutna potrzeba rozumu

- człowiek jest wolny jeśli uznaje zasady i prawo – powstaje wówczas określona całość

Państwo to coś więcej niż suma jednostek

- nieuniknione różnice między rządzącymi a obywatelami

- określone sprawy powinny być określane o uchwalane przez lud

- człowiek poznając konieczność zachowuje się rozumnie

4. Państwo – w doktrynie prawa międzynarodowego

Klasyfikacja sposobów powstania państwa w świetle prawa międzynarodowego:

A. zjednoczenie państw np. Niemcy w 1990 r.

B. rozczłonowanie państw np. Czechosłowacja w 1993 r.

C. secesja np. 1860 w USA

D. uzyskanie niepodległości np. Polska 1918 r.

56

Temat: Typ państwa

Geneza typów państwa. Pojęcie typu państwa. Klasyfikacja typów państw. Państwo niewolnicze. Państwo

feudalne. Państwo kapitalistyczne. Państwo socjalistyczne.

1. Geneza typów państwa

Istotne czynniki:

- podział pracy wspólnot plemiennych

- zróżnicowanie intelektualne i ekonomiczne

- stosunek społeczeństw do polityki ekspansywnej

- czynnik geograficzny

A. Typ państwa niewolniczego

- V tysiąclecie p.n.e. – nad Tygrysem i Eufratem – osadnictwo i kultura sumeryjska

- ataki plemion semickich – wykształcenie się monarchii despotycznej

- podbój, a mieszkańcy stawali się niewolnikami

- rządzący – monarchowie, wojownicy, możnowładcy

E. B. Typ państwa feudalnego

- średniowieczna Europa

- ukształtował się w VII – IX wieku

- rozwój - np. Francja X – XIII wiek; Polska XIII wiek

- hierarchiczna zależność jednostek

- potęga możnowładców

H. C. Typ państwa kapitalistycznego

- ideologia Adama Smitha ( 1723 – 1790 )

- rozwój w XIX wieku

- państwo liberalne – kapitalizm wolnokonkurencyjny

- współczesne państwo kapitalistyczne – określony interwencjonizm państwa – sfera socjalna,

oświata, służba zdrowia

I. D. Typ państwa socjalistycznego

- pierwsze teorie już w XVIII wieku

- rozwinięcie teorii w XIX wieku

2. Pojęcie typu państwa

- jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym

- wyróżniona przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo

- ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno – ekonomicznych i

politycznych

- które dane państwo umacnia i chroni (status publiczny ludzi w danym państwie – ważne)

57

Stosunki społeczno – ekonomiczne

- wzajemne stosunki między ludźmi – posiadanie własności, wytwarzanie rzeczy, podział dóbr

- znaczenie podstawowe – pokazanie podmiotów własności, relacje między właścicielami i wytwórcami rzeczy,

zasady podziału dóbr

- ukazanie wpływu podmiotów stosunków społecznych na stosunki polityczne (sprawowanie władz politycznej)

Stosunki polityczne

- stosunki ludzi – wyrażanie potrzeb i interesów i interesów oraz ich realizacja (proces rządzenia)

- silnie związane z e stosunkami społeczno – ekonomicznymi - zależność

- ich kształtowanie zależy od podmiotów polityki, na które wpływają wielkie grupy społeczne

Status publiczny ludzi w danym państwie

- stan społeczny i prawny osób

- zależy od zakresu posiadania i realizacji wolności i praw obywatelskich

- zależy od możliwości dysponowania własnością i wpływania na podział dóbr majątkowych

- zależy także od wpływania na podmioty polityki i procesy sprawowania władzy politycznej

- duży wpływ stosunków społeczno – ekonomicznych

Typ państwa

- podlega zmianom społecznym i politycznym; rozwój sił wytwórczych i przemiany stosunków produkcji

- nowy typ państwa – prawidłowość rozwoju społecznego

- nie każde państwo musi przejść wszystkie szczeble rozwojowe

- społeczeństwa słowiańskie – nie przeżyły formacji niewolniczej

- przejście do nowego typu związane jest z walką społeczną – forma przejścia nazywana rewolucją społeczną

- sfera polityczna – dojście do władzy nowej grupy społecznej i jej elity - zwykle zmiana w sferze instytucji

politycznej

- zmiany w strukturze społeczne – mogą następować w sposób powolny

3. Klasyfikacja typów państw

A. Państwo niewolnicze

- jedna z form wyzysku, która polega na tym, że pewna grupa ludzi wraz z narzędziami pracy,

stanowi własność innych ludzi bądź instytucji mogących nimi swobodnie rozporządzać

- występowanie właścicieli niewolników oraz ich własność – niewolnicy

- właściciele – główna siła społeczna i polityczna, decydujący głos w sprawach publicznych

- stosunki zwierzchnictwa; właściciele – panują i posiadają prawa obywatelskie

- starożytne cywilizacje – Babilonia, Asyria, Egipt, Indie, Chiny

- niewolnicy zależni od władców, kapłanów i wojowników

- niewolnictwo – czynnik ekonomiczny

- praca niewolnika – niskie koszty

- czynnik społeczny – znaczne różnice w kulturze, wykształceniu i posiadaniu dóbr

- część ludzi wyrażała zgodę na fakt niewolnictwa

- Bliski i Środkowy Wschód – religia zabraniała czynić mahometan ludźmi niewolnymi –

sprowadzano niewolników z Azji, Afryki, Europy

58

Odmiany niewolnictwa:

Niewolnictwo patriarchalne:

- republika rzymska; Grecja archaiczna ( VIII – VI w.p.n.e )

- dobre traktowanie niewolników

Wzrost znaczenia niewolników w produkcji:

- Grecja klasyczna ( 443 – 336 r.p.n.e.)

- Rzemiosło, kamieniołomy, kopalnie, rolnictwo

- Podboje rzymskie – w rolnictwie i w domach patrycjuszy

- Częste powstania niewolników np. powstanie Spartakusa (73 – 71 r.p.n.e.)

Wczesne średniowiecze:

- często osadzano niewolników na działkach uprawnych

Kolonizacja Afryki, Ameryki i Azji

- potężne gospodarstwa rolne i przemysłowe

- olbrzymie obciążenia w pracy

- częste bunty Indian

- XVI wiek – początki niewolnictwa z Afryki

- XVIII – I połowa XIX wieku – punkt szczytowy handlu niewolnikami

Znoszenie niewolnictwa:

1794 r. – Francja

1865 r. – USA

1807 r. – Anglia ( zakończono w 1833 r. )

1888 r. – Brazylia

1910 r. – Chiny

1952 r. – Arabia Saudyjska

1926 r. – Liga Narodów – państwa będą dążyły do zniesienia niewolnictwa

1948 r. – Deklaracja Praw Człowieka – zakaz handlu niewolnikami

1956 r. – Konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa

Współcześnie:

- nie istnieje niewolnictwo w formie której występowało przed wiekami

- problemem jest nielegalny przewóz osób z krajów biednych ( głównie afrykańskich )

B. Państwo feudalne

- ostatecznie wykształcił się w IX wieku głównie we Francji

- następnie cała Europa

- łac. „feudum” – lenno, ziemia i dochody z niej

- feudalna własność ziemi należąca do rycerstwa lub kościoła

59

- feudałowie świeccy i kościelni – dominacja społeczna i polityczna; decyzje w sprawach chłopów

- zwierzchnictwo i podporządkowanie – poddaństwo chłopów feudalnych

- feudałowie – własność ziemi oraz inne dobra; prawa publiczne i sprawowanie urzędów

- chłopi – przypisani do ziemi; różne świadczenia; podlegają pewnej ochronie prawnej

Przyczyny feudalizmu:

- powstanie warstwy rycerstwa – służba władcy, a w zamian prawa do ziemi i urzędy

- słaba władza centralna

- słabość administracji Rzymu

- liczne wojny

- zmiana technik militarnych

„System społeczno – polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek”

Geneza:

- czasy plemienne – przyjaźń i wierność między władcą, a jego żołnierzami

- poszukiwanie „opiekunów”

- właściciele potężnych majątków ziemskich

- aparat administracyjno – skarbowo – wojskowy

- wąska grupa dostojników związanych z władcą

- udział w dochodach

- wykształciła się drabina zależności ( od cesarza do rycerza )

- instytucja umowy nabrała szczególnego znaczenia

lenno ( inwestytura )

- wasal otrzymywał prawo do dochodów z dóbr ziemskich

- zobowiązanie do pomocy zbrojnej, finansowej, doradczej

- władza sądownicza, ściąganie podatków, ochrona granic państwa

immunitet ( łac. „immunitio” – uprzywilejowanie, zwolnienie )

- sądowniczy – władza sądownicza na terenie należącym do feudała

- ekonomiczny – zwolnienie ze świadczeń finansowych i materialnych wobec panującego

Struktura społeczeństwa feudalnego:

Parowie

– najbardziej zamożni, lennicy władcy

– duże posiadłości, władza sądownicza, drużyna zbrojna

– nadawali lenna wasalom niższego rzędu

– konieczność lepszego zarządzania

Obowiązki wasala:

- utrzymanie seniora podczas podróży

- ciągła gotowość zbrojna

- rada

- pomoc materialna – w razie potrzeby

Słabła systematycznie władza króla

Wierność traktowano dosyć swobodnie

60

Potęga najzamożniejszych feudałów

Chłopi – pozbawieni praw politycznych

- przywiązanie do ziemi

- pańszczyzna

- renta feudalna

- inne świadczenia

C. Państwo kapitalistyczne

- ukształtowało się w XIX wieku

Kapitalizm - „System gospodarczy zorientowany na rynek i miejsce, w którym spotykają się popyt i podaż dóbr

i usług i gdzie odbywa się współzawodnictwo”

- zasada wolnej konkurencji

- samoregulacja gospodarki

- bogacenie się społeczeństwa w ramach prawa

- rentowność i oszczędność

- wolność posiadania, handlu, wyboru zawodu, miejsca i metod pracy

- występowanie prywatnej własności środków produkcji należących do ludzi zamożnych oraz swobodnych

wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą

- właściciele środków produkcji – kapitaliści (od drobnych posiadaczy do wielkich potentatów przemysłowych),

robotnicy przemysłowi, drobnomieszczaństwo (rzemieślnicy, kupcy) - główne siły społeczne

- w krajach słabo rozwiniętych – duże znaczenie drobnomieszczaństwa i chłopstwa

- grupy społeczne korzystają formalnie z równych praw

- istotny wpływ na sprawy publiczne – posiadacze kapitału, wpływowi zarządcy, biurokracja urzędnicza

C - I Państwo wczesnokapitalistyczne

- koniec XVIII wieku

Geneza:

- postęp gospodarczy

- mieszczanie walczyli o prawa polityczne

- rewolucyjna zmiana mentalności

- stabilność i równowaga między mocarstwami

- mobilność społeczna – migracje ludności ze wsi do miast

- możliwość szybkiego awansu społecznego

- początek industrializacji gospodarki światowej ( rewolucja przemysłowa w Anglii )

Państwo wczesnokapitalistyczne

- jest organizacją polityczną społeczeństwa kapitalistycznego nastawioną na ochronę i sprzyjanie rozwojowi

społeczno gospodarczemu

- oraz zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego ludności kraju

61

- nie wkracza zbyt daleko w stosunki między pracodawcami a pracownikami oraz występujące konflikty

społeczne i sprzeczności rozwoju społecznego

Wpływ koncepcji liberalnych

- ochrona społeczeństwa danego kraju przed gwałtami i napaścią z zewnątrz

- ochrona przed niesprawiedliwością oraz „uciskiem” ze strony współobywateli

- sprawowanie właściwego wymiaru sprawiedliwości

- utrzymanie pewnych instytucji i urządzeń publicznych – utrzymanie przekracza możliwości jednostek lub

prywatnych zrzeszeń

- budowa i utrzymanie dróg, mostów, kanałów, portów, szkół (podstawowe)

- całość życia społecznego – poza ingerencją państwa

Stosunki polityczne

- wpływ idei Oświecenia (wolność, suwerenność ludu, podział władz, inne)

- młoda burżuazja – duże znaczenie w decyzjach politycznych

- częsty kompromis mieszczańsko – feudalny (Francja, Niemcy) – cecha w państwach europejskich

- USA – nie występowały obciążenia feudalne

- początek nowożytnego republikanizmu – rewolucja amerykańska i francuska

- długotrwały proces – do I wojny światowej – trzy republiki (Francja, USA, Szwajcaria)

- duże znaczenie zmiany w prawach wyborczych – likwidacja cenzusów

- zmiany sytuacji kobiet – szczególnie po I wojnie światowej

Powstanie państw opartych na systemie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego

Liberalizm gospodarczy:

- wolność pracy, produkcji i handlu

- konkurencja na wolnym rynku

Liberalizm polityczny:

- określony sposób sprawowania władzy

- wolności obywatelskie – sumienia, słowa, druku, zgromadzeń

- państwo demokratyczne – konstytucja, ochrona obywateli i ich swobód

- duże znaczenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.

Doktryna państwa kapitalistycznego – Oświecenie

- Anglia, Francja, USA

Rozproszenie prywatnej własności

Konkurencja na rynkach:

- kapitałowych

- surowcowych

- handlowych

- siły roboczej

Duża żywiołowość, brak osłon socjalnych, wydłużona praca

Szybszy rozwój państw kolonialnych

62

– Belgia, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania

Częste kryzysy

Koniec XIX wieku – I połowa XX w.:

- gromadzenie własności

- tworzenie większych organizacji gospodarczych

- powstanie kapitalizmu monopolistycznego

Większe inwestycje

Nowe metody zarządzania

Chłonność rynków zewnętrznych

Sprzeczności między państwami

Państwo – dominujący podmiot w aspekcie ekonomicznym, społecznym i politycznym

- nie tylko „nocny stróż”

- „regulator” aktywności społeczeństwa

- interwencjonizm państwowy o charakterze protekcjonistycznym – wsparcie dla organizacji

kapitalistycznych

- liczne ulgi i preferencje

- P. interwencje w różne dziedziny życia społeczno – gospodarczego i politycznego

- konieczność stabilności i jedności społeczeństwa

- rozwiązywanie sprzeczności i konfliktów

- stymulowanie rozwoju gospodarczego i politycznego

- państwo jako silna i sprawna organizacja; rozszerzenie pola swojej działalności; silna pozycja w stosunku do

jednostki

- rozwinięty aparat państwa z dużymi możliwościami działania

- wpływ państwa na wychowanie, oświatę, służbę zdrowia, opiekę nad ubogimi, stosunki pracy

- reformy socjalne w Niemczech, Wielkiej Brytanii, działania we Francji (warunki pracy)

- subsydiowanie działań gospodarczych, infrastruktury – np. kolej

Kapitalizm państwowomonopolistyczny ( 1914 – 1945 )

- administracja centralna współtworzyła z korporacjami jeden silny organizm

- państwo czynnym regulatorem gospodarki

- państwo – właścicielem środków produkcji ( nacjonalizacja )

- ochrona przez państwo określonych grup kapitałowych – głównie na arenie międzynarodowej

C II Państwo liberalno – demokratyczne

- wysoko rozwinięte państwa kapitalistyczne z minimum wolności jednostek; demokracja dla

społeczeństwa

- Europa Zachodnia i Amerykan Północna

- stabilny system polityczny; rozbudowane mechanizmy rozstrzygania konfliktów społecznych

- zachęcanie grup społecznych do rozwijania wytwórczości dla zaspokajania potrzeb ludzkich

63

- wykształcenie społeczeństwa obywatelskiego – społeczeństwa otwartego

- zmiany miały charakter ewolucyjny

- liczne prawa publiczne ( powszechne prawo wyborcze, tworzenie samorządów )

- zmiany w strukturze społecznej

- ewolucja w stosunkach produkcji ( np. chłop – przedsiębiorcą ), robotnicy – wyspecjalizowani

pracownicy różnych dziedzin

- grupa inteligencko – urzędnicza – specjaliści organizacji wytwórczości i pracownicy instytucji

usługowych

- inna proporcja zajęć i umiejętności - usługi najważniejsza gałąź gospodarki

- olbrzymi wpływ technologii – komputeryzacja, inne metody działania

- aktywna postawa państwa w sferze, społecznej, politycznej i kulturalnej – w różnych formach

(silny interwencjonizm, pewien wpływ na działania, państwo dobrobytu)

- władza za pośrednictwem swoich przedstawicieli ( powszechne, równe i tajne wybory )

- formy demokracji bezpośredniej ) referendum )

- administracja – bezstronność, pomoc obywatelom

Silny związek z gospodarką. Czynniki mające wpływ na funkcjonowanie państwa:

- hiperinflacja

- bezrobocie

- gwałtowny spadek PKB

- recesja gospodarki

Duże znaczenie społeczeństwa obywatelskiego

- dążenie do poprawy warunków bytu

- państwo nie blokuje inicjatyw

Olbrzymia rola samorządu

- decentralizacja

- wzrost znaczenia społeczności lokalnej

Rola środków masowego przekazu:

- szybkość informacji ( Internet )

- współczesne społeczeństwo informacyjne

Współczesne państwa określa się jako państwa przemysłowe

- koncepcja Johna Kennetha Galbraitha

- rozwój ludzkości w trzech erach: przedprzemysłowa, przemysłowa i postprzemysłowa

- obecnie – wykorzystanie wiedzy naukowej w organizacji stosunków społecznych

- duże znaczenie – elity profesjonalistów (wysokie kwalifikacje)

- funkcjonalny charakter władzy – umiejętność rozwiązywania konfliktów społecznych

- elity – bezstronne i gwarantujące rozwój społeczeństwa

- zanika przeciwstawieństwo interesów korporacji i państwa – rodzaj „nowego” solidaryzmu

64

Doktryna państwa dobrobytu

- wpływa państwa na życie społeczno – gospodarcze – organizacja życia gospodarczego i socjalnego

- dążenie do realizacji idei sprawiedliwości społecznej

- koncepcja po drugiej wojnie światowej – w zachodniej części Europy

Cechy:

- podejmowanie inicjatywy gospodarczej – różne formy – planowanie kierunków rozwoju, zapobieganie

kryzysom gospodarczym, prowadzenie polityki pełnego zatrudnienia lub ograniczenia bezrobocia

- rozbudowanie funkcji socjalnej państwa – ubezpieczenia społeczne, zdrowotne, rodzinne

- realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” – redystrybucja dochodu

narodowego (podatki progresywne, stypendia, wyrównywanie szans regionów, warstw, grup społecznych

- Wielka Brytania, Szwecja, Nowa Zelandia, Niemcy

Gunnar Myrdal (1898-1987)

- szwedzki uczony (Nagroda Nobla - ekonomia)

- konieczność wpływów państwa na zasadnicze problemy kraju (społecznych, ekonomicznych)

John Kenneth Galbraith (USA)

Stosunki polityczne

- bardziej złożone i wielowymiarowe – wiele podmiotów politycznych o różnej aktywności

- sprawa kluczowa (wartość nadrzędna) – stabilna demokracja polityczna – instytucje i urządzenia ustrojowe dla

spełniania funkcji publicznych

- demokratyczne konstytucje, akty prawne (regulacja ustroju i metod działania)

- pluralistyczna struktura polityczna – możliwość aktywności obywatelskiej

- różne systemy partyjne w ramach walki o władzę

- wyłanianie elit w procesie wyborczym

Kryzysy polityczne rozwiązywane poprzez działania legalne

- reformy, aktywna polityka socjalna i gospodarcza

- wysoki stopień kultury politycznej – nawyki przestrzegania prawa, troska o dobro wspólne

- rozbudowany samorząd – zadania władzy publicznej wypełniane przez społeczności lokalne

- wolności jednostek – zabezpieczenia przez państwo – granica ingerencji państwa w sferę życia prywatnego

C III Państwo faszystowskie

- XX wiek, Europa

Przyczyny:

- kryzys po I wojnie światowej – ekonomiczny, społeczny i polityczny

- bezrobocie, strajki

- postanowienia traktatu wersalskiego

- strach przed ekspansją komunizmu – rewolucja w Rosji

- akceptowano ograniczenie wolności i demokracji

Włochy – Benito Mussolini

Niemcy – Adolf Hitler

Argentyna, Chorwacja, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Węgry

65

Cechy:

- kult siły i tężyzny fizycznej

- walka o byt – słabszy ulega silniejszemu

- człowiek – twardy, brutalny, agresywny, bez subtelnych reakcji i odczuć

- ograniczona rola kobiet ( „dzieci i kuchnia” )

- pełnia władzy w rękach wodza

- idee sprawiedliwości społecznej ( powszechna i bezpłatna oświata, likwidacja bezrobocia,

wsparcie dla małych firm, świadczenia socjalne )

- w praktyce wiele nie zrealizowano

- olbrzymia rola propagandy

- kontrola nad gospodarką ( zachowano własność prywatną )

- rozbudowa policji politycznej

- likwidacja samorządu terytorialnego

- likwidacja opozycji

Stosunki ekonomiczno – społeczne

- nie zniesiono własności prywatnej (z wyjątkiem własności żydowskiej w Niemczech)

- kontrola nad gospodarką i planowanie

- elementy socjalne – jako idea solidarności – organizacje sportowo – rekreacyjne, akcje pomocy dla biednych,

wspólne wycieczki pracowników

Stosunki polityczne

- budowa „państwa totalnego” – wprowadził do polityki Mussolini

- kult jednostki, wodza

- wódz- szefem rządu, ponad gabinetem, skupienie najważniejszych decyzji w państwie

- partia faszystowska była scalona z aparatem państwowym

- parlamenty – jako organy bez znaczenia; szczególne pełnomocnictwa dla wodza

- ograniczenie praw i swobód obywatelskich

- terror – rozbudowa aparatu policyjnego, służb specjalnych; obozy

C – IV Państwa trzeciego świata

- powstały po II wojnie światowej

- rozpad kolonializmu – państwa wyzwolone

- niski stopień rozwoju gospodarczego

- zróżnicowana struktura społeczna

- słabo rozwinięta struktura polityczna

- zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich

Państwa Afryki, Azji, czy Ameryki Łacińskiej – elastyczne podejście

1943 – 1956 – niepodległość większości państw azjatyckich i północnoafrykańskich ( np. Indie, Pakistan, Egipt )

- Proces wyzwalania trwał kilkadziesiąt lat

- Próbowano adaptować systemy polityczne metropolii

- Ciągłe zamach stanu

66

- Żywiołowe ruchy polityczne

- Analfabetyzm ( brak szkół, nauczycieli, ośrodków naukowych )

- Konflikty na tle ideowym, kulturowym i etnicznym ( krwawe i brutalne )

Konieczność zmiany mentalności przywódców państw !

Struktura społeczno – ekonomiczna

- bardzo zróżnicowana

- początek – układ kapitalistyczny, feudalny, czy rodowo – plemienny

- duże wpływy szczepowych i lokalnych wodzów

- w przeciągu lat niezbyt wielkie zmiany

- małe środki na inwestycje, słaba kadra zarządzająca (niewielka) – powolna modernizacja

- w wielu krajach nastąpiło wręcz pogorszenie sytuacji; problemy z żywnością – głód

Struktura polityczna

- mieszanina różnych instytucji, organizacji, wspólnot ludzkich

- początkowo – wzorce starych metropolii – systemy parlamentarne, półprezydenckie; konstytucje – często

zmieniane

- czasami nawiązywano do rodzimych tradycji – Nigeria

- próbowano sięgać do wzorców europejskich – systemy wyborcze

- budowa systemów partyjnych – w ramach zastępowania układów rodowo - plemiennych

- często władza publiczna w rekach wodzów klanów i plemion – próby przejęcia władzy przez wojskowych –

częste zamachy stanu

- po pewnym czasie – budowano systemy jednopartyjne

- wąska baza – grupy klanowe, wojskowe, zawodowe

- partie przypominają ruchy społeczne

- w części krajów stabilny system wielopartyjny – Indie

- w innych feudalno – absolutystyczna monarchia – Arabia Saudyjska, monarchia konstytucyjna – Maroko; silne

wpływy religijne - Iran

- ciągłe poszukiwania trwałych rozwiązań instytucjonalnych

C V Państwo socjalistyczne

„socjalizm” – od łac. „sociare” – łączyć ludzi; „socialis” – społeczny charakter; „societis” – społeczeństwo

- Karol Marks i Fryderyk Engels – twórcy idei

- Sprzeciw wobec idei indywidualizmu, liberalizmu, konserwatyzmu

- Kapitalizm – źródłem zła

- społeczna własność środków produkcji – państwo głównym właścicielem

- swobodni wytwórcy zatrudnieni w zakładach państwowych

- główna siła społeczna – klasa robotnicza i chłopstwo i wywodząca się z nich elita społeczna

- grupy społeczne mają formalnie deklarowane równe prawa

- elita partyjna partii rządzącej – najważniejszy wpływ na rządzenie

- osoby z różnych grup społecznych, służebni grupom przywódczym

1871 r. – Komuna Paryska

67

1917 r. – rewolucja w Rosji

1924 r. – Mongolia

Po drugiej wojnie światowej – państwa Europy Środkowo – Wschodniej

- państwa tzw. „demokracji ludowej”

1954 r. – Wietnam

1948 r. – Korea Północna

1949 r. – Chiny

1959 r. – Kuba

Państwa socjalistyczne nie były jednorodne

Cechy:

- silna uniformizacja stosunków społeczno – politycznych

- określona pozycja obywatela w państwie

- trzy grupy społeczne – robotnicy, chłopi, inteligencja

- w praktyce system momopartyjny

- tzw. fikcyjna demokracja ( fałszowanie wyników wyborów )

- szykanowanie opozycji politycznej

- dominacja własności państwowej

- kolektywizacja rolnictwa

Współcześnie:

- Korea Północna, Kuba, Chiny

Stosunki społeczno – gospodarcze

- państwowa własność środków produkcji – upaństwowienie najważniejszych dziedzin gospodarki

- kolektywizacja rolnictwa (poza Polską i Jugosławią)

- likwidacja prywatnej własności – poza drobnym handlem i rzemiosłem

- formalnie – dominująca rola klasy robotniczej

Stosunki społeczno polityczne

- monopolistyczna rola partii komunistycznej

- środki przymusu i przemocy aparatu państwowego wobec społeczeństwa

- ograniczenie swobód obywatelskich

- zakaz działalności opozycji

68

Temat: Funkcje państwa. Państwo prawa

Funkcje państwa – analiza, metody i techniki badawcze. Klasyfikacja funkcji państwa. Oddziaływanie na

systemy społeczne. Zasięg przestrzenny występowania skutków działania państwa. Funkcje w znaczeniu

uniwersalnym. Ekonomiczna rola władzy państwowej. Państwo prawa – pojęcie i cechy.

1. Funkcje państwa – analiza, metody i techniki badawcze

A ) funkcja jako cel

- „funkcja jest to ukierunkowana społecznie realizacja jakiegoś założonego przez

dany podmiot społeczny ( jednostkę, grupę bądź organizację ) celu”

B ) funkcja jako skutek

- ograniczona do następstw społecznych określonych działań ( jednostkowych,

zbiorowych, instytucjonalnych )

C ) funkcja jako relacja

- ukierunkowanie danego ciągu zjawisk

D ) funkcja jako rola

- „układ wzorcowych zachowań w ramach danej organizacji lub struktury

społecznej”

- sposób sprawowania określonego urzędu, zespołu obowiązków, czy

przypisywanych zadań ( osobie, instytucji )

2. Klasyfikacja funkcji państwa

A. I Oddziaływanie na systemy społeczne

A. Funkcja adaptacyjna

- dostosowanie struktur organizacji państwowej do zmieniającego się otoczenia tej

organizacji

B. Funkcja regulacyjna

- tworzenie wzorców zachowań w organizacji państwowej

- tworzenie i utrzymanie wewnętrznego ładu w państwie

C. Funkcja innowacyjna

- wprowadzanie nowych elementów

- zapoczątkowywanie, ukierunkowywanie zmian, które bez państwa nie zostałyby

dokonane

B. II Zasięg przestrzenny występowania skutków działania państwa

A. Funkcja wewnętrzna

- utrzymanie ładu społecznego

- utrzymanie porządku publicznego

- bezpieczeństwo wewnętrzne

- administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości – odpowiedzialność

B. Funkcja zewnętrzna

- bezpieczeństwo zewnętrzne państwa

69

- ochrona tzw. żywotnych interesów państwa – racja stanu

- polityka międzynarodowa

- działalność służb dyplomatycznych

- stymulowanie kierunków wymiany gospodarczej

- tworzenie struktur współpracy gospodarczej, politycznej, militarnej

- rozwiązywanie konfliktów międzynarodowych

III Funkcje w znaczeniu uniwersalnym

A. Funkcja normotwórcza

- układ wiążących wzorców zachowań

- przymus państwowy

- decyduje o przewidywalności zachowań

- decyduje o kształcie lądu społecznego i poczuciu bezpieczeństwa

B. Funkcja rozdzielcza

- podział dóbr i wartości, które występują w ograniczonej ilości

- wtórny podział dochodu narodowego

- organy władzy publicznej decydują o dostępie do dóbr ( np. oświata, nauka, służba

zdrowia )

- występują określone standardy międzynarodowe – prawa człowieka

D. Funkcja organizatorska

- organizacja życia zbiorowego

- dotyczy jednostek i grup

- elementy polityki gospodarczej, socjalnej, kulturalnej

E. Funkcja ochronna ( gwarancyjna )

- gwarantowanie bezpieczeństwa publicznego

- przestrzeganie prawa – wyciąganie konsekwencji

- przeciwdziałanie anarchizacji życia publicznego ( funkcja represyjna )

3. Państwo prawa – pojęcie i cechy

- koncepcja niemieckiej myśli ustrojowej – „Rechtstaat” – z pierwszej połowy XIX

wieku

- pierwsze pomysły – starożytność

Pojęcie:

J. „Związanie państwa i jego organów przepisami prawa stanowionego”

K. „Prymat norm prawnych”

L. „Ograniczenie władzy państwowej”

Każde działanie powinno mieć podstawę prawną

Cechy:

A. Gwarancja dla obywateli pewności prawa stanowionego przez organy państwowe

- państwo nie powinno zaskakiwać obywateli nagłymi zmianami

- prawo nie powinno działać wstecz ( „lex retro nonagit” )

70

B. Adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne

- chodzi głównie o sferę wolności obywateli

- ochrona interesów państwa, czy innych wartości

- określona proporcja działań ( nie powinna być to interwencja nadmierna )

- nie powinna być krępowana swoboda jednostki

C. Ochrona praw słusznie ( legalnie ) nabytych

- pewność prawa

- zaufanie obywateli do obowiązującego prawa

- stabilna i trwała ochrona – niezależnie od wydarzeń późniejszych niż moment ich

nabycia

D. Konstytucjonalizacja ustroju i zasad systemu prawnego

- system ustrojowy poddany nadrzędnej mocy prawnej – konstytucja

- duża trwałość obowiązywania ( względna niezmienialność )

- wyznaczenie granic ingerencji państwa w stosunku do jednostek

- zasady ograniczenia wolności jednostek

- określenie zasad funkcjonowania podmiotów prawnych na terytorium danego

państwa

- gwarancje konstytucyjne dla jednostek

- kontrola przestrzegania konstytucji i ochrony porządku konstytucyjnego

E. Zasada legalizmu ( legalności )

a ) objęcie lub przejęcie władzy

- zachowanie ustanowionych i obowiązujących reguł

- władza legitymowana

b ) znaczenie funkcjonalne

- podejmowanie działań przez organy państwowe tylko wtedy, gdy pozwala na to

obowiązujące prawo

c) zasada prymatu ustawy

- kwestie stosunków społecznych regulowane ustawami

- wolności i prawa jednostki

- granice kompetencji organów państwowych

- określenie granic korzystania z wolności

F. Podział władz

- zasada zaufania obywateli do państwa i prawa

- nadrzędność norm konstytucyjnych

- gwarancje wolności i praw jednostki – konstytucja

- legalizm i prymat ustaw

71

Temat : Formy organizacyjne państw

Podział państw ze względu na formę rządów. Monarchia. Republika. Podział państw ze względu na ustrój

terytorialno – prawny. Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego (styl rządzenia). Styl

autorytarny. Styl totalitarny. Styl demokratyczny.

1. Podział państw ze względu na formę rządów

Struktura organów państwowych oraz zachodzące miedzy nimi relacje

A. Monarchia – występuje osoba władcy

- cesarz , król , sułtan , emir , książę

- może być dziedziczny lub elekcyjny

- m. nieograniczona ( despotyczna )

- m. ograniczona ( stanowa )

- m. konstytucyjna ( parlamentarna )

B. Republika – obieralne organy władzy państwowej

- demokratyczna

- autorytatywna

2. Podział państw ze względu na ustrój terytorialno – prawny

Relacja miedzy centrum władzy a zakresem kompetencji terytorialnych organów

aparatu państwa

A. Państwo unitarne ( jednolite )

- jednostki administracyjno – terytorialne są ściśle podporządkowane organom centralnym i nie

mają żadnej politycznej samodzielności

- jednolity system prawa i obywatelstwa

- państwo scentralizowane

- państwo zdecentralizowane

B. Państwo złożone – części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności ;

każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych , wykonawczych i

sądowniczych

Przykłady historyczne państw złożonych :

- unia personalna

- unia realna

- konfederacja – związek państw powoływanych w celu realizacji określonych zamierzeń, nie

ogranicza suwerenności poszczególnych państw , ale pewne funkcje zobowiązują się one wykonywać wspólnie ;

utrzymana zostaje osobowość międzynarodowa ; z reguły powoływany jest wspólny organ w postaci

zgromadzenia parlamentarnego ; każde z państw jest równoprawne – czyli dysponuje jednym głosem ,

niezależnie od wielkości państwa , liczby ludności , czy bogactw naturalnych

72

- federacja – państwo związkowe , którego części składowe mają samodzielność prawną i

określony zakres samodzielności politycznej

- stany , prowincje , kantony – są podmiotami federacji , mają własny podział administracyjno –

terytorialny

- USA , RFN , Szwajcaria , Austria , Rosja

Wyznaczniki federacji :

- terytorium nie jest jednolitą całością ; podmioty federacji pozbawione są prawa pełnego

uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych

- podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą – mają prawo

przyjęcia własnej konstytucji ; akty powinny być zgodne z ustawodawstwem federacji

- mogą mieć własny system prawny i sądowy

- istnieje zasada podwójnego obywatelstwa ( obywatel federacji i części składowej )

- parlament związkowy jest dwuizbowy ( 1. zasada równego przedstawicielstwa – np. wybór po

2 senatorów z każdego stanu ; 2. zasada przedstawicielstwa w zależności od liczby mieszkańców –

proporcjonalność )

- istnieje podział kompetencji między federację i jej części składowe

- zakaz secesji – występowania z federacji

C. Autonomia – wewnętrzne samozarządzanie częścią terytorium państwa na podstawie

kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o znaczeniu lokalnym

Przyczyny przyznawania autonomii :

- geograficzne ( Grenlandia – Dania ; Wyspy Alandzkie – Finlandia )

- ekonomiczne – z reguły wynikające z niedorozwoju ekonomicznego danego regionu ( Kraj

Basków , Katalonia – Hiszpania ; Sycylia – Włochy ; Bretania , Walonia – Francja )

- historyczne ( Szkocja )

- narodowościowe ( Katalonia , Baskonia – Hiszpania )

- etniczne , językowe , religijne i inne

Z reguły wyznaczony zostaje określony statut autonomii , który może ulec zawieszeniu ;

W autonomii występuje instytucja parlamentu i rządu – przy jednoczesnym nadzorze pełnomocnika np.

Gubernator – Grenlandia , komisarz – Dania

3 . Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego ( styl rządzenia – środki i metody sprawowania

władzy )

A. Styl autorytarny

Państwo policyjne

Junta wojskowa

B . Styl totalitarny

- państwo faszystowskie

- państwo stalinowskie

C. Styl demokratyczny

- państwo liberalne

73

- ( gospodarka wolnorynkowa ; prawne ograniczenia sfery działalności państwa ; demokratyzacja prawa

wyborczego ; gwarancje dla indywidualnych praw wolnościowych i równości szans ; podział władzy ; parlament

– centralnym organem władzy ; zasada świętego prawa własności )

- państwo socjalne

- ( społeczeństwo i państwo są ściślej ze sobą powiązane ; państwo interweniuje w politykę

gospodarczą i społeczną ; aktywna rola państwa w gospodarce – tendencje do regulowania rynku ; duża rola

bezpieczeństwa socjalnego – finansowane z dochodów państwa ; silna ochrona pracowników )

74

Temat: Autorytaryzm i totalitaryzm

Pojęcie autorytaryzmu. Cechy charakterystyczne. Formy państw autorytarnych Pojęcie totalitaryzmu. Cechy

charakterystyczne. Praktyka postępowania władz.

Pojęcie autorytaryzmu

Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego ( styl rządzenia – środki i metody sprawowania

władzy )

B. Styl autorytarny

Państwo policyjne

Junta wojskowa

Cechy charakterystyczne:

- ograniczony pluralizm

- zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizacji politycznej kraju

- elitarność form działalności publicznej

- polityczne sterowanie nastrojami społecznymi

- depolityzacja

- brak całościowej ideologii

Formy państw autorytarnych :

- państwo biurokratyczno – militarystyczne ( słabe partie i organy władzy , silna pozycja

wojska , np. :Ameryka Południowa )

- autorytarny korporacjonizm ( Salazar w Portugalii do 1974 r. ; Gen Franco w Hiszpanii ,

Mussolini we Włoszech ; oparcie się na ograniczonej demokracji i ograniczaniu konfliktów w sposób

administracyjny poprzez wypracowanie przez państwo systemu regulacji stosunków społecznych

- reżimy pokolonialno – mobilizujące ( Afryka ; wynikały ze sztucznego charakteru granic

państwowych , etnicznych , lingwistycznych i religijnych podziałów miedzy centrami i peryferiami ; słabość

administracyjnej biurokracji ; częste pucze wojskowe )

- „rasowe i etniczne demokracje” – dawna Rodezja , RPA – przed 1994 r. ; prawo

uczestnictwa w demokratycznych procedurach grup rasowo uprzywilejowanych – inne grupy etniczne

pozbawione są demokratycznych praw

- reżimy religijne – Iran , Afganistan – władza religijna i państwowa są ściśle zespolone na

wszystkich szczeblach zarządzania

- posttotalitarne autorytarne reżimy – państwa Europy Środkowo – Wschodniej po 1945 r.

Pojęcie totalitaryzmu

C. B . Styl totalitarny

- państwo faszystowskie

- państwo stalinowskie

Cechy :

- autokratyczna struktura władzy skupiona w rękach jednostki lub grupy

75

- rozbudowany system kontroli ( tworzenie równoległych partyjnych i państwowych organów do

administrowania tymi samymi dziedzinami życia społecznego ; kontrola różnorodnych organizacji ;

wszechobecność państwa w maksymalnie wielu dziedzinach życia obywateli – rodzina , gusty estetyczne ,

zachowania , przekonania , poglądy , postawy ; upolicyjnienie aparatu kontroli ; nadmierne wykorzystywanie

tajnej policji politycznej ; rozbudowany system kontroli

- powszechna indoktrynacja ( stosowanie środków oddziaływujących na ludzką świadomość ;

eksponowanie dominacji państwa i jego celów nad jednostką i jej życie osobistym ; uzasadnianie konieczności

wzmacniania państwa wszelkimi metodami – powoływanie się na cele socjalne , narodowe , historyczne

- uniformizacja form życia społecznego ( ujednolicenie organizacji , instytucji i działań

społecznych ; przejawianie nieufności wobec wszelkich więzi nieformalnych – zwalczanie ich lub co najwyżej

tolerowanie )

- centralizacja systemu gospodarczego i polityki gospodarczej

Praktyka postępowania władz :

- rezygnacja z zasady podziału władzy ( monopolizacja władzy)

- usunięcie opozycji ( fizyczne)

- zastąpienie państwa prawa państwem policyjnym

- jedna monopolistyczna partia

76

Temat: Modele ustrojowe państw współczesnych

System polityczny. Pojęcie. Funkcje systemu politycznego. Zasady ustrojowe. Zasada podziału władz – władza

ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Zasada równowagi i hamowania władz. Zasada jedności władzy.

Cechy charakterystyczne ustrojów politycznych (prezydencki, parlamentarno – gabinetowy, kanclerski,

prezydencko - parlamentarny, parlamentarno – komitetowy). Systemy polityczne wybranych państw demokracji

zachodniej.

System polityczny – pojęcie i funkcje

System polityczny – składają się na niego instytucje , normy i reguły , relacje zachodzące miedzy instytucjami –

powiązania miedzy partiami politycznymi , stosunki miedzy rządem i parlamentem , głowa państwa i rządem

Funkcje systemu politycznego :

- funkcja regulacyjna – sterowanie procesami według reguł przyjętych w danym systemie

politycznym

- funkcja mediacyjna – rozwiązywanie konfliktów i mediacji dotyczących sprzecznych

interesów grupowych

- funkcja adaptacyjna – usprawnianie działania instytucji oraz poszerzanie bazy funkcjonowania

systemu politycznego

- funkcja innowacyjna – wprowadzanie do systemu politycznego nowych reguł i mechanizmów

działania

Cechy charakterystyczne ustrojów politycznych

A. System parlamentarno – gabinetowy

- powoływanie rządu przez głowę państwa ( raczej formalny akt – dotyczy premiera i członków

rządu –ministrów )

- rząd funkcjonuje w oparciu o zaufanie parlamentu

- głowa państwa nie jest odpowiedzialna politycznie

- odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem

- prezydent i rząd – odpowiedzialność prawna ( np. TS )

- występuje przewaga rządu nad parlamentem ( system gabinetowo – parlamentarny ) , lub

parlamentu nad rządem ( system parlamentarno – gabinetowy )

Np. Wielka Brytania oraz większość krajów Europy ; w Niemczech – system kanclerski – jako odmiana systemu

parlamentarno – gabinetowego

B. System prezydencki

- silna pozycja prezydenta

- wybierany w wyborach powszechnych

- równorzędny z parlamentem reprezentant narodu

- bardzo często prezydent jednocześnie pełnił funkcje głowy państwa i szefa administracji

- prezydent odpowiada za politykę zagraniczna i jest zwierzchnikiem sił zbrojnych

- z reguły prezydent nie może rozwiązywać parlamentu

77

- prezydent i ministrowie – nie ponoszą odpowiedzialności przed parlamentem , ponoszą tylko

odpowiedzialność prawną

Np. USA , Rosja , Ukraina

C. System mieszany ( półprezydencki )

- połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego

- prezydent jako organ centralny

- prezydent wybierany w wyborach powszechnych

- duży zakres uprawnień własnych prezydenta – zarządzanie referendum , mianowanie premiera

, wpływ na prace rządu , kreowanie polityki zagranicznej

- istnieje zarazem rząd jako odrębny organ władzy wykonawczej – odpowiada zarówno przed

prezydentem ja i parlamentem

Np. Francja

D. System parlamentarno – komitetowy

- zasada jednolitości władzy państwowej

- parlament – najwyższym organem , który reprezentuje naród , jednocześnie wykonuje w jego

imieniu władze na zasadzie wyłączności

- wszystkie organy władzy państwowej podporządkowane parlamentowi

- rząd bezpośrednio wybierany przez parlament

- rząd stanowi rodzaj komitetu wykonawczego , który politycznie wybierany jest przez

parlament

- głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji

Np. współczesna Szwajcaria

78

79

80

81

Temat: Państwo a partie polityczne

Pojęcie partii politycznych. Funkcje partii. Geneza partii. Koterie arystokratyczne. Partie klubowe. Partie

masowe. System partyjny. Typologie i klasyfikacje. Kryterium ilościowe. Kryterium jakościowe. Kryterium

ilościowo – jakościowe. Funkcje systemu partyjnego. Funkcje polityczne. Funkcje kulturowe.

1. Pojęcie partii politycznych

Łacina: pars – część; partire – dzielić

- cześć sytemu politycznego

Literatura rzymska:

- zgrupowanie polityków skupionych wokół określonego przywódcy

Obecnie:

- grupa ludzi dążących do objęcia władzy lub posiadania na nią wpływu

- nie zawsze występuje słowo partia

- XIX w. - stronnictwo

- inne: ruch, związek, falanga, front, unia, sojusz, zgrupowanie, federacja, akcja, koalicja, kongres, siła,

zgromadzenie, stowarzyszenie, centrala, grupa, krucjata

- Azja: liga, blok, bractwo, zjednoczenie, wspólnota

Partia – to dobrowolnie zorganizowana grupa ludzi, posiadająca określony program, dążąca do uzyskania

poparcia społecznego dla zdobycia, lub utrzymania władzy w państwie i realizowania swoich interesów

Elementy składowe definicji partii politycznych:

Członkostwo:

- w większości partii ściśle sformalizowane

- zasady wstępowania partii, uczestnictwa, utraty członkostwa – określone w statutach

- kryzys członkostwa w partiach – w większości państw europejskich

- w USA – nie ma formalnego członkostwa

- wyborcy partii tożsami są z członkami

Struktura organizacyjna:

- ulegała coraz większej formalizacji

- powiązania pomiędzy poszczególnymi ogniwami organizacyjnymi partii -

więzi pionowe ( wertykalne ) i więzi poziome ( horyzontalne )

- obecnie ważniejsze – horyzontalne

- większa rola relacji pomiędzy organami centralnymi partii a grupami interesu

- istotna jest procedura podejmowania decyzji wewnątrzpartyjnych

- wpływ na sposób rekrutacji władz partyjnych, typ przywództwa, stopień centralizacji i decentralizacji w

podejmowaniu decyzji

- istotna efektywność działania partii

- deficyt demokracji – niski stopień uczestnictwa szeregowych członków w wypracowaniu decyzji

Program partyjny:

82

- cele, jakie formułuje partia na następujących poziomach ich wyrażania: ideologii, doktryny, programu i

platformy wyborczej

Ideologia:

- całokształt idei, poglądów na świat i życie społeczne, wartości i cele określonej części społeczeństwa,

czy grupy społecznej, kierunku, prądu politycznego, ekonomicznego, artystycznego

- uporządkowany obraz świata istniejącego i oczekiwanego w przyszłości

- duży stopień ogólności ogólności w określaniu celów i sposobów działania

Doktryna:

- konkretyzacja ideologii

- teoria przełożona na grunt praktycznego działania

Program:

- określa, jak dana partia polityczna ocenia sytuację w odniesieniu do kwestii społecznych,

gospodarczych, ustrojowych, międzynarodowych

- jaki proponuje rozwiązania, aby istniejący stan rzeczy utrzymać, lub zmienić

Platforma wyborcza:

- określenie krótkotrwałych celów działania partii przedstawianych w związku z wyborami

Funkcje partii:

- dążą do zdobycia władzy państwowej

- demokracja: wykorzystanie demokratycznych procedur wyborczych

- działalność na wielu arenach: wyborczej, parlamentarnej, gabinetowej; funkcje dotyczące

społeczeństwa, władzy państwowej, partii jako organizacji

2. Geneza partii politycznych

Podział według Maxa Webera:

A. Partie jako koterie arystokratyczne

- początki parlamentaryzmu angielskiego

- wokół rodów arystokratycznych grupowali się parlamentarzyści i politycy pozaparlamentarni

- nie istniały struktury organizacyjne i programowe

- dążenie do zdobycia władzy i realizacji określonych celów

- np. wigowie i torysi – odsunięcie od władzy Stuartów ( 1689 )

- część politologów – Niderlandy – druga połowa XVI w. – ugrupowania w czasie walk o niepodległość

B. Partie klubowe ( kluby polityczne )

- przełom XVIII/ XIX w.

- a) rozbudowana formalna organizacja

- b) większe znaczenie programu

- c) nie miały charaktery stanowego

- zwiększenie roli mieszczaństwa

- USA, Francja – wynik rewolucji; Polska – Sejm Wielki

83

- 1791 r. – „Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej z 3 – go Maja” – pierwsza partia w Polsce

C. Partie masowe

Przyczyny powstania:

- pojawienie się parlamentaryzmu

- rozszerzenie praw wyborczych w państwach europejskich i USA

- część partii nawiązywała do tradycji z XVII w. – partia konserwatywna ( torysi ) i liberalna ( wigowie )

- socjaldemokraci – jako nowoczesne partie masowe

Ziemie polskie:

1882 r. – Socjalno – Rewolucyjna Partia Proletariat

1892 r. – Polska Partia Socjalistyczna

1893 r. – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego ( od 1900 r. – SDKPiL )

1895 r. – Stronnictwo Ludowe

1897 r. – Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne

- ruch robotniczy, ludowy i narodowy

3. Systemy partyjne

- wszystkie partie polityczne w danym kraju

- pominięcie organizacji społecznych, grup nacisku, partii dysfunkcjonalnych

- partie działające legalnie,

- wewnętrzna struktura oraz metody działania oparte na zasadach demokratycznych

4. Typologie i klasyfikacje

A. Podstawowe kryterium ilościowe

- liczba partii czynnie uczestnicząca w życiu politycznym

1. jednopartyjne

2. dwupartyjne

3. wielopartyjne

B. Typologie oparte na kryteriach jakościowych

I Zasada konkurencyjności partii:

1. oparte na zasadzie konkurencyjności

- swoboda tworzenia i działania partii politycznych

- podmioty polityki uznają i szanują tą zasadę

- pełniejsza konkurencyjność – im mniej podstawowych różnic dzieli partie danego systemu

- ostre różnice – konkurencyjność ograniczona, lub wykluczona

2. nie dopuszczające konkurencyjności

- delegalizacja partii w systemie

- niedopuszczenie partii do udziału w wyborach; manipulowanie ordynacją wyborczą

- trwałe wykluczenie partii z udziału w rządach ( partia reprezentowana w parlamencie )

- np. system komunistyczny

II

84

System hegemoniczny:

- partia pozostaje u steru rządów przez dłuższy czas

D. System partyjny zmienny

- regularna zmiana partii rządzących

III

System zideologizowany:

- konkurencja partii opiera się na różnicach ideologicznych

System pragmatyczny:

- argumenty nieideologiczne ( hasła programowe, alternatywy personalne )

IV Poziom spójności społecznej i spójności politycznej

a) dominacyjny

- wysoka spójność polityczna i niska spójność społeczna systemu partyjnego

b) sfragmentaryzowany

- niski poziom obu czynników

c) większościowy

- wysoki poziom obu czynników

d) rozproszony

- wysoka spójność społeczna systemu partyjnego

- niska spójność polityczna

C. Typologie oparte na kryteriach relewantności i liczby partii

„Partie relewantne”

- istotne dla funkcjonowania całego systemu partyjnego, które mogą zmienić jego charakter i kierunek ewolucji

- czasami poziom relewantności wyznacza klauzula zaporowa np. 5%

2 główne kryteria:

a) potencjał koalicyjny partii

b) możliwość stosowania szantażu politycznego ( potencjalnie )

Należy oceniać cały system polityczny:

- np. rola partii małych

- partie antysystemowe – czy ich istnienie wpływa na partie systemowe

D. Kryteria ilościowo – jakościowe

- ilość w połączeniu z kryteriami jakościowymi – charakter władzy politycznej, zakres. Styl i

stopień intensywności rywalizacji politycznej

- liczba partii; ich rozmiar w ramach systemu partyjnego

a) system dwupartyjny

- dwie duże partie z przewagą nad innymi

b) system dwuipółpartyjny

- dwie duże partie i trzecia mała ( duży wpływa na władzę )

c) system wielopartyjny oparty o dominację jednej partii

- duża partia, ale niezdolna do samodzielnego rządzenia

85

- bez jej udziału niemożliwe stworzenie koalicji

d) systemy wielopartyjne bez partii dominującej

- niewleikie różnice między partiami

Kolejny podział:

- liczba partii, dystans ideologiczny oraz światopoglądowy

a) system dwupartyjny ze zmieniającymi się rządami

- dwie bipolarnie zwrócone wobec siebie partie

- samodzielnie formułują rządy

- USA, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Kanada

b) umiarkowany pluralizm

- samodzielny rząd możliwie bez koalicji ( Wielka Brytania, Kanada )

- z koalicjami ( Australia, RFN )

- z koalicjami środka lub wielkimi koalicjami ( Belgia, Holandia, Norwegia )

c) ekstremalny ( spolaryzowany ) pluralizm

- ideologizacja systemu partyjnego

- tendencje do odśrodkowej konkurencji

- spolaryzowany pluralizm z fundamentalną opozycją ( prawicowa, lewicowa ) – brak możliwości rządzenia

przez partie centrowe

- spolaryzowany pluralizm ze zdolnymi do rządzenia partiami centrowymi – obecność partii

antysystemowych; minimalna rola partii centrowych; zjawisko nieodpowiedzialnej opozycji

d) system partii dominującej

- w systemie wielopartyjnym, lub dwupartyjnym

3. Funkcje systemu partyjnego

A. Funkcje polityczne

a) forum legalnej walki o władzę polityczną

- legalne partie, dozwolone środki

b) mechanizm umożliwiający organizowanie wyborów

- zapoznanie z kandydatami, programami

- możliwość wyboru; selekcja kandydatów przez naród

c) integracja i aktywizacja polityczna społeczeństwa

- zwiększenie zainteresowania programami

- wykształcenie więzi łączącej odłamy społeczeństwo

- najaktywniejsze jednostki uczestniczą w procesie wyborczym

b) formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących

- tworzenie rządu

- partia opozycyjna, przygotowanie do przejęcia władzy

B. Funkcje kulturowe

- forum kształtowania opinii publicznej

- rozwój kultury politycznej społeczeństwa

- wpływ na kulturę polityczną „klasy politycznej”

86

Bardzo ważna w systemie demokratycznym

W systemie totalitarnym – bez znaczenia

System partyjny powinien zachęcać do:

- do uczestnictwa w życiu politycznym państwa

- pokojowego wymieniania poglądów

- pogłębiania wiedzy społecznej o aktualnej sytuacji politycznej

- stać na straży poszanowania przez „klasę polityczną” niepisanych reguł postępowania, normujących zasady

walki politycznej

87

Państwo, a ideologie, doktryny i programy polityczne

Pojęcie ideologii. Doktryny polityczne. Programy polityczne. Główne doktryny współczesnego państwa

(liberalizm, konserwatyzm, socjaldemokracja, chrześcijańska – demokracja). Ideologie skrajnej prawicy.

Ideologie skrajnej lewicy

1. Liberalizm

Geneza i twórcy

Europa Zachodnia – XVII i XVII wiek

Wielka Brytania , Francja oraz USA

Bunt bogatego mieszczaństwa przeciwko istniejącemu porządkowi i jego pryncypiom

John Lock i Beniamin Constant – twórcy klasycznego liberalizmu

2. Poglądy

człowiek – wolność , swoboda działania - najwyższa wartość

świadomość jednostki i możliwości działania - na własny rachunek w każdej sferze egzystencji

prawo do zdobywania własności ( potem przekazywanie jej spadkobiercom )

aktywność człowieka korzystającego ze swobody czyni świat coraz lepszym ( więcej wie , umie ,

ma ) ; rozwój ku lepszemu

sukcesy , błędy i porażki , czynią człowieka mądrzejszym

postęp – jest nieuchronny

ciągłe zmagania się jednostek – zwycięzcy i przegrani

społeczeństwo – to suma jednostek ; każda jest ważniejsza od społeczeństwa

pluralizm społeczny – każda jednostka jest inna

państwo jest stworzone dla jednostek i przez jednostki – nie powinno przeszkadzać w działaniu

prawa człowieka – każda jednostka wyposażone jest w prawa naturalne – prawo do życia i

zdrowia , szczęścia , do wolności

zdobywanie własności – jedna z dróg do szczęścia

własność prywatna – najważniejszy fundament wolności człowieka

bez własności wolność umiera i jest fikcją

należy chronić własność i właścicieli

nie ma granic posiadania , można bogacić się bez końca

równość – każdy rodzi się równy drugiemu – „równość szans”

słuszne i sensowne istnienie nierówności społecznych

próba „odgórnego” wyrównania szans jednostek – szkodliwe naruszenie ładu

życie polityczne – dostępne dla tych którzy osiągnęli sukces życiowy ( cenzus majątkowy )

rząd – ściśle określone kompetencje

konieczność podziału władzy – K. Monteskiusz – stanowienia , rządzenia i wykonywania

zapobieżenie tyranii i gwarancja praw jednostki

88

Liberałowie klasyczni byli pewni , że uszczęśliwią ludzkość

- rzeczywistość XIX wieku była zupełnie inna

odmienny rozwój liberalizmu w USA ( znacznie szybciej ) i Europie ( Wielka Brytania )

Liberalizm demokratyczny ( demoliberalizm ) – USA, wszyscy są równouprawnionymi

obywatelami w życie politycznym

Joh Stuart Mill ( Brytyjczyk) , Alexis de Tecqueville ( Francuz ) – twórcy lib. dem.

Koniec XIX w. w USA

prawa na papierze i olbrzymie nierówności społeczne

konieczność redukowania nierówności

poszerzenie kompetencji państwa

zwiększenie podatków osób najbogatszych – środki do realizacji zadań państwa

herezje – z punktu widzenia klasycznego lib.

Ukształtował się jako idea liberalizm socjalny – wprowadzony w życie w latach trzydziestych XX

wieku ( wilki kryzys )

Część amerykańskich liberałów – napięcia i wstrząsy społeczne uznali za następstwa porzucenia w

praktyce zasad liberalizmu klasycznego – liberalizm konserwatywny ( neoliberalizm)

Odrzucenie większości podatków , wolna konkurencja i wolność obrotu

Herbert Spenzer – Arytyjczyk , prekursor XIX – wieczny neoliberalizmu

Liberalizm współczesny

I Idee liberalizmu demokratycznego

prymat praw jednostki – równoprawny obywatel w państwie

własność – podzielona nierównomiernie

demokratyczny ustrój państwa ;istnienie parlamentu ;wybory ; samorząd terytorialny ; pluralizm

polityczny

społeczeństwo – suma grup o często przeciwstawnych interesach

upowszechnienie oświaty, bezpłatnej i laickiej

XX w. – Hans Kelsen i Karol Popper

Głównie w państwach kapitalistycznych , które utraciły swą autorytarną lub faszystowską formę (

Portugalia , Hiszpania , Grecja )

II Idee liberalizmu socjalnego

możliwość i konieczność głębokiej reformy kapitalizmu

praworządne państwo o rozszerzonych kompetencjach powinno aktywnie wpływać na sprawy

gospodarcze o socjalne zbiorowości

interwencjonizm gospodarczy i socjalny państwa

rozbudowa aparatu państwa

podatek progresywny – realizacja reform w wybranych sferach życia społecznego

89

własność prywatna – fundament egzystencji człowieka , ale równocześnie funkcja – obowiązek

wobec innych obywateli

egzekucja tych obowiązków należała do państwa

reformy powinny wzbogacać i wzmacniać wolność jednostki – prawa socjalne

walka o realną równość szans

współpraca grup i jednostek

koncepcja „państwa dobrobytu”

III Idee liberalizmu konserwatywnego ( neoliberalizmu )

fundament – nierówność niezbędnym warunkiem urzeczywistnienia wolności każdej jednostki

oraz rozwoju społeczeństwa – wszystkie sfery życia – głównie gospodarka

nietykalność własności

pełna wolność inicjatyw – głównie gospodarczych

redukcja uprawnień państwa

krytyka socjalnej funkcji państwa –

gwarancje socjalne rozleniwiają ludzi , blokują naturalne mechanizmy rozwojowe

niesprawiedliwy podział dochodu społecznego

zagrożenie własności prywatnej

państwo – organizacja praworządna i sprawna ; dążenie do rządów eksperckich

życie polityczne dla elit w majestacie prawa

nurt skrajny ( USA) i umiarkowany ( elementy funkcji socjalne państwa )

Friedrich von Hayek , Milton Friedman

Europa – jedno z wielu ugrupowań , nie pierwszoplanowa

USA – praktycznie opanowanie całości życia społecznego

2. Myśl konserwatywna

A. Geneza

przełom XVIII\XIX wieku

sprzeciw wobec próby realizacji idei oświeceniowych – Wielka Rewolucja Francuska

obrońcy starego ładu – przeciwstawili własne idee ideom wolności , równości , braterstwa

decydujący konserwatyzm brytyjski

Edmund Burke – twórca nowoczesnego konserwatyzmu

B. Poglądy

naczelna zasada : dążenie do zachowania istniejącego stanu rzeczy rozumianego jako pewien ład ,

porządek – zasady określone przez religie i tradycję

niezmienność ładu moralnego – od Boga , religia fundamentem ładu społecznego ; szczególne

miejsce w życiu społecznym

tradycja – skarbnica doświadczeń kolejnych pokoleń ; konieczność przekazywania w nieskażonej

postaci ; wzbogacanie

rozwój – to fakt ; stały , równomierny , stopniowy , nie za szybki

90

rewolucja – gwałt na naturalnym porządku ; nigdy nie daje pozytywnych efektów

realizm i pragmatyzm – gdy sprawy ( społeczne , polityczne ) dojrzewają do zmian , należy je

przeprowadzić

społeczeństwo – spójna całość , organizm , wiele współpracujących i nawzajem sobie potrzebnych

części – solidaryzm

interes całości społeczeństwa – ważniejszy od interesu jednostki

to ład , hierarchia – różne części zajmują różne pozycje i wykonują różne funkcja na rzecz całości

hierarchia i elity – rzecz naturalna i wieczna

prawo własności prywatnej – fundament ładu prawnego i społecznego ; swoboda dysponowania

własnością ; ingerencja państwa tylko w sytuacjach wyjątkowych

silna władza – duże uprawnienia , ale ograniczona – nie mogąca nakazywać wszystkiego

podkreślenie znaczenia praworządności – gwarancje dla praw obywateli

akceptowano ideę imperium – dążenie do zawładnięcia innym niż własne terytoriami ,

społecznościami , państwami

Współczesny konserwatyzm

światopogląd religijny – jako rodzaj filozofii ; bez wiązania z konkretną religią

uznanie reguł demokratycznych – ale niechęć wobec instytucji nowoczesnej demokracji

gospodarka – dwa nurty – 1. Nieprzeprowadzanie reform ; niezbędne minimum 2. Polityka

aktywna – reformy gospodarcze i socjalne

podział na konserwatyzm europejski i północnoamerykański ( 1. inne przesłanki powstania 2.

naród jako idea 3. poglądy społeczno – gospodarcze )

atylewicowość

selektywna akceptacja liberalizmu – od początkowej negacji ; poszukiwanie punktów stycznych (

własność prywatna )

3. Ideologia socjaldemokracji

A. Geneza

pojęcie „lewica” – rewolucja francuska :

dążenia do zmiany istniejącego stanu rzeczy , ale nie zawsze przedsiębrane przemocą w interesie

biednej większości przeciwko bogatej mniejszości

asocjacjonizm ( asocjacja – zrzeszenie ) – odrzucenie starego feudalnego porządku ; walka z

liberalizmem ; ustrój bez nędzy i wyzysku oparty na zrzeszeniach

socjalizm literacki – opis krzywdy świata pracy

pojawienie się pojęcia socjalizm – urzeczywistnienie idei równości i sprawiedliwości społecznej –

podział dobrobytu miedzy wszystkich członków wspólnoty

socjalizm utopijny – połowa XIX wieku :

gospodarka wolnorynkowa – źródło nieszczęść

reformy w interesie świata pracy – paternalistycznie – ponad jego głowami

fascynacja nowoczesna techniką

91

podział lewicy socjalistycznej na nurt reformistyczny i rewolucyjny

socjalizm reformistyczny – walka o demokratyzację życia państwowego ; państwo obrońcą

interesów całego społeczeństwa – głównie robotników ; stopniowe realizowanie reform ; –

Ferdynand Lassalle

socjalizm rewolucyjny – teza o wynaturzonym systemie społecznym , stałe upośledzenie

większości społeczeństwa

zbrojny zryw , obalenie przemocą struktur politycznych i społecznych ; zbudowanie nowego

społeczeństwa w przyszłości ; Karol Marks i Fryderyk Engels

Manifest komunistyczny :

proletariat – grupa o odrębnych interesach

teza o walce klas

doprowadzenie do rewolucji i zdobycie władzy w państwie

dyktatura proletariatu

1864 r. – I Międzynarodówka

1889 r. – II Międzynarodówka

Druga połowa XIX wieku – narodziny masowego ruchu robotniczego w Europie Zachodniej

wzrost masowej konsumpcji ( technika , wyzysk kolonii )

część robotników wyraźnie odczuwało poprawę położenia

możliwość kompromisu – wyrzeczenie się rewolucji na rzecz idei reform w majestacie prawa

rewizjonizm – Eduard Bernstein – rewizja całości poglądów Marksa i Engelsa – odzrzucenie idei

walki klasowej , czy internacjonalizmu proletariackiego – robotnicy każdego państwa

powinni zajmować się własnym losem

do I wojny światowej – Zachód – rewizjoniści , Wschód – rewolucjoniści

B . Poglądy lewicy socjaldemokratycznej

Karol Kautsky , Harol Laski , Hendri de Man – ideolodzy

Socjalizm demokratyczny

Pluralizm filozoficzny i światopoglądowy

Niezbędność wielkich reform prowadzących stopniowo i legalnie do sprawiedliwości społecznej i

dobrobytu

Przemiany stały się faktem – rewolucja stała się zbędna

Wizja demokratycznego i pluralistycznego systemu politycznego - parlament samorząd

terytorialny

Państwo powinno służyć ludziom i grupom tworzącym społeczeństwo

Współpraca zbiorowości , szukanie porozumienia pomimo różnic , głównie majątkowych

Rozproszenie kompetencji władzy – idea decentralizacji

Gospodarka – częściowe planowanie ; poszerzone kompetencje państwa w zarządzaniu

gospodarką

Państwo - dystrybucja i gwarant dobrobytu dla mniej zamożnych grup społecznych

Nadzór nad rynkiem pracy ( walka z bezrobociem ) i progresywny system podatkowy

92

Różne rodzaje własności – system gospodarki mieszanej

Interwencjonizm – podatki , cła , kredyty państwowe

Antykomunizm

Według socjaldemokratów , dzięki ich działaniom ( rekonstrukcja kapitalizmu ) , współczesny kapitalizm nie

jest taki jak dawniej

4. Idee katolicyzmu społecznego ( chrześcijańska demokracja )

A. Geneza

oparcie o akty naczelne Kościoła – dokumenty papieskie

Leon XIII – 1891 r. – encyklika „Rerum Novarum”

Aggiornamento – uwspółcześnienie

Pius XI – 1931 r. – „Quadragesimo Anno“

Jan XXIII – “Meter et Magistra” ; “Pacem in Terris”

Paweł VI – “Populorum progressio”

Jan Paweł II - “Laborem exercens”, “Centesimus Annus”

Dokumenty II Soboru Watykańskiego 1962 – 1965 r.

B. Poglądy

personalizm chrześcijański – obowiązek katolików do przyczyniania się w budowie

sprawiedliwego ładu społecznego

współpraca z niewierzącymi – jeśli celem jest dobro i godność osoby ludzkiej

potępienie komunizmu

konieczność złagodzenia najbardziej rażących nierówności społecznych miedzy jednostkami i

narodami

każdy człowiek powinien mieć środki niezbędne do życia

prawo jednostki do wyboru zawodu , stanu , oświaty , informacji do udziału w życiu politycznym

. do poszanowania jego osoby , do wolności sumienia i wyznania

zasada solidaryzmu społecznego - pracodawcy mają obowiązek godziwie wynagradzać

pracowników , a pracowników obowiązuje uczciwa praca ; opieka nad dziećmi , słabszymi ,

starcami – obowiązek państwa i społeczeństwa

własność prywatna – gwarant wolności i niezależności człowieka ; dopuszczenie innych form

własności – państwowa , spółdzielcza – jeśli służą człowiekowi

preferowana drobna , rodzinna własność

zasada subsydiarności – ingerencja państwa tylko wtedy , gdy jednostka i rodzina nie mogą

poradzić sobie z problemem

praca ludzka – znaczenie szczególne ; powołanie człowieka ; przeciwstawianie się traktowaniu

pracy tylko jako towaru

rodzina – najważniejszy element społeczeństwa ; państwo to „rodzina rodzin”

obowiązek człowieka troski o pokój na Ziemi , ochronę naturalnego środowiska i zasobów Ziemi

93

Kościół – nie wiąże się z żadnym państwem ; instytucja religijna , a nie polityczna ; prawo do

oceny moralnej działalności państwa

Odrzucenie wolnej konkurencji i zasadę totalnej kontroli państwa nad jednostką

Krytyka rewolucji – niezgodny z prawem bożym środek do realizacji sprawiedliwego ładu

społecznego

Potępienie teologii wyzwolenia – Ameryka Południowa – prawo do samowolnego i z użyciem siły

wprowadzenia sprawiedliwego ładu społecznego

IDEOLOGIE SKRAJNEJ PRAWICY

1. Nacjonalizm - druga połowa XIX wieku

Np. Roman Dmowski; 1903 r. „Myśl nowoczesnego Polaka”

A. Uznanie własnego narodu za najwyższą wartość i tym samym uznanie prymatu

swego narodu nad innymi ( akceptacja nierówności między narodami )

Zasada egoizmu narodowego – interesy narodu są najważniejsze i przede wszystkim o nie trzeba dbać

B. Naród zawsze jest całością

Ważniejsze jest to co łączy wspólnotę

Prymat interesu narodu nad interesami jednostki

Jednostka ma pewne prawa, ale korzystanie z nich nie może zagrozić interesom całej wspólnoty

C. Władza w państwie powinna spoczywać w ręku najlepszych – elity narodu

Naród jest ważniejszy od państwa, to państwo jest dla narodu, a nie odwrotnie

Wzywanie do aktywnej działalności

Z reguły prawne ograniczenia dla mniejszości narodowych

D. Pozytywny stosunek do własności prywatnej

E. Antyliberalizm i antylewicowość

B. ważne: Należy rozróżnić nacjonalizm narodów panujących i uciskanych

2. Rasizm

Druga połowa XIX wieku – Francja

Artur Gobineau ( 1816 – 1882 ) – dyplomata, literat i ideolog

1853 – 1855 „Rozprawa o nierówności ras ludzkich”

A. W sposób naturalny istnieją różne rasy ludzkie – lepsze i gorsze

B. Różnice dotyczą min. Intelektu, koloru włosów, czynniki genetyczne

C. Polityka eksterminacyjna albo segregacyjna

94

Np. III Rzesz, RPA – polityka apartheidu ( segregacji rasowej ) po II wojnie światowej

3. Faszyzm

- po I wojnie światowej Benito Mussolini 1883 – 1945; Adolf Hitler 1889 - 1945

A. Nacjonalizm i rasizm

B. Kult siły i apoteoza gwałtu ( aprobata agresji, terroru )

C. Ekspansjonizm – jawne dążenie dostępnymi środkami do podbojów innych

społeczności

D. Militaryzm – całość życia w państwie oparta na zasadach organizacji wojskowej

E. Stworzenie całkowicie nowego ustroju państwa, skrajnie scentralizowanego i

nowego ładu społecznego

F. System monopartyjny

G. Odrzucenie idei Boga w ujęciu chrześcijańskim

H. Własność prywatna – niezbędna i niepodważalna

Neofaszyzm

Wydobywa na plan pierwszy watki antylewicowe, a głównie antykomunistyczne

Wzywa do obrony ładu i porządku

Tonuje wątki totalitarne i wodzowskie w ramach systemu parlamentarnego

4. Autorytaryzm

Napoleon Bonaparte – prekursor; XX wiek

A. Idea autorytetu – powagi i mocy silnej władzy państwowej w ręku jednostki

B. Istnieje zastany ład, którego trzeba bronić

Organizacja państwowa – silna władza jednostki

C. Sile i niezawisłe państwo jest ważniejsze od społeczeństwa, narodu, grup, czy jednostek

D. Społeczeństwo jest zwartą całością ważniejszą od jego części

Części powinny współpracować ze sobą o solidarnie wspierać się nawzajem

E. Własność prywatna – sprawa kluczowa dla gospodarki

Silna władza głowy państwa – z reguły szef sił zbrojnych; okrojone uprawnienia parlament

IDEOLOGIE ULTRALEWICY

1. Anarchizm

- druga połowa XIX wieku

- ideologia ładu bezpaństwowego

- państwo – najgroźniejszy wróg wolności

- bezwzględna wolność każdego człowieka

- inne formy zniewolenia to: własność prywatna, pieniądz, rodzina, religia

95

Piotr Proudhon ( 1809 – 1865 ) – twórca anarchizmu

- przebudowa społeczeństwa przez reformy

- przekształcenie społeczeństwa w federację licznych zbiorowości powiązanych ze sobą

wieloma dobrowolnymi umowami

- negacja wielkiej własności, ale aprobata małej własności

- życie oparte o samorządy

Michał Bakunin ( 1814 – 1876 )

- anarchizm kolektywistyczny

- rewolucja anarchistyczna – zbrojny zryw przeciwko państwu

- aktywna działalność konspiracyjna i spiskowa

- indywidualne czyny bojowników – zamachy na przedstawicieli władzy ( terroryzm

indywidualny )

- całkowita rezygnacja z własności prywatnej

- kolektywne zarządzanie dobrami

Piotr Kropotkin ( 1842 – 1921 )

- anarchokomunizm

- rewolucja anarchistyczna – spontaniczny, bezkrwawy i długofalowy proces

- przekonywanie ludzi do idei

- dążenie do unaukowienia anarchizmu

- stawał się filozofią naukową teorią rozwoju społecznego

Duże wpływy anarchizmu w Hiszpanii do 1939 r. ; elementy występowały w wielu krajach

Neoanarchizm – Francja, RFN, Ameryka Południowa

2. Syndykalizm

- koniec XIX wieku

- Jerzy Sorel ( 1847 – 1922 )

- „syndicat” – związek zawodowy ( franc. )

- ogromne znaczenie związków zawodowych w walce o społeczeństwo przyszłości

- struktury związkowe miały zastąpić państwo

- związki zawodowe miały stać się organami władzy politycznej, gospodarczej, kult. –

ideologicznej

- a) długotrwały proces reform

- b) działania rewolucyjne, strajki

Francja, Włochy, Hiszpania – przed 1914

96

3. Trockizm

- XX wiek; Lew Trocki ( 1879 – 1940 )

- przed 1917 r. – przeciwnik scentralizowanej partii

- ważniejsza żywiołowa aktywność rewolucjonistów od rozwiązań organizacyjnych

- twórca teorii permanentnej rewolucji – rew. światowej; nie tylko w Rosji

- należy zezwolić na walkę frakcyjną w partii jako element wewnątrzpartyjnej demokracji

1929 r. - wydalony z ZSRR

- wzywał masy proletariackie do antyburżuazyjnej rewolucji i realizacji ideałów socjalizmu i

komunizmu

- zbrojna walka ogarniająca cały świat

Lata sześćdziesiąte – wpływy w Europie Zachodniej

Lata siedemdziesiąte – Ameryka Południowa

4. Maoizm

- XX wiek, Mao Tse – Tung – Chiny od 1949 r. do 1976 r.

- zbrojna rewolucja

- nieuchronność konfrontacji między dwoma systemami

- zwycięzcą procesu rewolucyjnego będzie chłopstwo

- społeczeństwo socjalistyczne – zbiorowość ludzi żyjących ubogo w warunkach skrajnej

równości

- władza jest uprawniona do kontroli całości życia każdej jednostki

- uniformizacja życia

- militaryzacja struktur państwa

5. Ultralewica studencka

- lata sześćdziesiąte XX wieku

- Goszyzm ( Nowa Lewica )

- idee anarchizmu, trockizmu i maoizmu

- oparcie się w poszukiwaniach ideowych istoty egzystencji człowieka i społeczności na

poglądach Zygmunta Freuda ( psychoanaliza )

- fascynacja postacią Ernesto Che Guevarry ( 1928 – 1967 )

- zryw rewolucyjny miał zniszczyć zastany i skompromitowany ład społeczny

- stworzenie nowego ładu

- jednostka wolna od ograniczeń

Herbert Marcuse ( 1898 – 1979 )

- nastąpi konflikt pokoleń

- młode generacje mają prawo do obalenia gwałtem zastanej cywilizacji

- dokonają tego studenci

- system socjalistyczny i kapitalistyczny musi ulec zagładzie

97

Temat: Jednostka, naród, państwo

Jednostka. Typy aktywności politycznej. Cechy psychiczne uczestnictwa w polityce. Jednostka w stratyfikacji społecznej. Cechy jednostki autorytarnej. Siły polityczne, a jednostka.

JEDNOSTKA

Typy aktywności politycznej:

a) przywódcy

- formalnie lub nieformalnie sprawują najwyższe funkcje

- władza zdobyta legalnie lub nielegalnie

- dążą do utrzymania wysokich stanowisk i hierarchii władzy

b) zawodowi politycy

- specjalizacja w pracy w zespołach politycznych

- praca zawodowa wiąże ich z aktywnością polityczną

c) aktywiści

- działacze społeczni

- aktywnie uczestniczą w stanowieniu pewnych reguł

- hobby; wcielanie w życie ideałów

- różny zasięg aktywności

d) wysoko upolitycznieni obywatele

- z własnej woli i celowo działają w organizacjach politycznych

- głównie działalność profesjonalna

- literaci, intelektualiści, przedstawiciele inteligencji

e) nisko upolitycznieni obywatele

- osoby nie wykazujące zainteresowania władzą i funkcjami publicznymi

- negatywny stosunek do polityki

- interesują się polityką tylko z konieczności kulturowych

f) wyobcowani i apolityczni

- negatywny stosunek do świata polityki

- uczestniczą w polityce z konieczności cywilizacyjnej

Cechy psychiczne uczestnictwa w polityce:

a) siła osobowości

- zaufanie do siebie

- poczucie własnej kompetencji i możliwości działania

b) dyspozycyjność

- zdolność do czynnego uczestnictwa w różnych zmieniających się sytuacjach politycznych

- odgrywanie nowych ról społecznych i politycznych

c) wybiórcza identyfikacja z osiągnięciami życiowymi

- chęć uzyskiwania sławy, prestiżu, reputacji politycznej jako kontynuacji określonych zasług

98

d) predyspozycje intelektualnych zainteresowań poznawczych

- osoby o wysokim stopniu aktywności intelektualnej

- często czynnie włączają się do życia politycznego i osiągają sukcesy

e) ekstrawertyzm

- jednostki poszukujące szerokich kontaktów społecznych

- nawiązujące zwykle powierzchowne porozumienia

- polityka – jako zabawa towarzyska

f) ekstremizm

- jednostki o silnych napięciach psychicznych, często agresywne

- działają na rzecz własnych interesów

- nieustępliwi; skrajne poglądy; radykałowie

- aprobują siłowe rozwiązanie problemów politycznych

Jednostka w stratyfikacji społecznej:

a) „twórcy”

- osoby wytwarzające nowe idee, pomysły

- jednostki pomnażające dziedzictwo kulturowe oraz przeobrażające je cywilizacyjnie

b) „pracownicy”

- dbają o utrzymanie stanu cywilizacyjnego

- średnia społeczność, personel administracyjny

c) „nieprodukcyjni”

- osoby, które nie mogą się same utrzymywać, wymagające opieki

- niemowlęta, małe dzieci, chorzy, inwalidzi, osoby starsze

d) „dewianci”

- działalność ich przynosi szkody społeczeństwu

- przestępcy, wandale

Jednostka autorytarna - cechy:

a) bezkrytyczny stosunek do określonych autorytetów

- podporządkowanie się

- gotowość do uzależnienia się od jakiejś siły wyższej

- Bóg, lub wódz

b) radykalne odrzucenie koncepcji równości

- świat podzielony na ludzi silnych i słabych

- osoby godne podziwu i zasługujące na pogardę

c) myślenie przy pomocy stereotypów

- postępowanie emocjonalne

99

- odrzucanie zachowań i działań racjonalnych

- wiara w przesądy

d) kult siły i twardości

e) projekcja własnych wizji na świat zewnętrzny

- chaos przeciw któremu należy się przeciwstawiać

f) destruktywność, cynizm, niechęć do otaczającej rzeczywistości politycznej, bunt wobec władzy

Świat marzeń – określa się ich mianem wielkich marzycieli

Siły polityczne a jednostka

A. Osoby „wyłączane”

- demokracja preferuje model władzy ludzi przeciętnych

- następuje „wyłączanie” wybitnych jednostek w sprawowaniu władzy – np. zwolnienie z pracy,

zniesławienie, szantaż

- drogi indywidualnego sukcesu i awansu społecznego

- często te osoby stają się przywódcami ruchów społecznych i politycznych

- ujawniają się w nich zdolności przywódcze, organizacyjne, osobowościowe

- akceptacja tłumu; często przejmują władzę

B. Osoby przypadkowe

- jednostka zdobywa władzę w przypadkowym splocie okoliczności

- w określonym miejscu i czasie otrzymuje ważne funkcje polityczne

- zjawisko charakterystyczne dla tzw. Przełomów ustrojowych i politycznych – teoria Zeitgesit ( Zeit –

czas; Geist – duch )

Stabilizacja społeczno – polityczno – ekonomiczna:

- przywódcami zostają zwykle jednostki kompetentne

- określone doświadczenie zawodowe

Czasy chaosu politycznego:

- władzę zdobywają często jednostki przypadkowe

- w parlamencie osoby oskarżone

- tzw. karuzela kadrowa – zmiana stanowisk, ról, funkcji, przy czym władza pozostaje w kręgu tych

samych jednostek

Jednostki zdobywające władzę w wyniku „ducha czasu” zwykle są osobowościami autorytarnymi

- często są to ekstremiści polityczni

- kreowanie kultu jednostki

- wzmacnianie siły przez symbole – pomniki i inne

100

Temat: Władza, państwo, polityka

Władza polityczna: pojęcie. Legitymizacja władzy politycznej. Podział władzy. Funkcje władzy politycznej i jej

sprawowanie. Organizacja władzy państwowej: Pojęcie organu państwowego. Rodzaje organów państwowych.

Kierunki działalności. Administracja publiczna w państwie.

1. Władza polityczna: pojęcie

Władza

- zjawiska społeczne występujące w zbiorowościach ludzkich

- rodzina, organizacja polityczna, państwo

- zjawisko obecne w przeszłości, współcześnie a także w przyszłości

Znaczenia władzy według Piotra Winczorka

a. Rozumienie władzy w znaczeniu substancjonalno – przedmiotowym

- „mam władzę”, „ktoś ma władzę”

- władza jako przedmiot posiadania;

b. w znaczeniu stosunków między ludźmi

- wskazanie na pewien sposób zachowania jednych osób w stosunku do drugich

- relacje pomiędzy określonymi podmiotami

- podmiot dominujący, podmiot podporządkowany; polecenie, nakaz

c. rozumienie władzy w sensie podmiotowym

- występowanie władzy z właściwością wydawania polecenia, nakazu lub zakazu innym podmiotom

- władza faktyczna lub na mocy prawa, lub inne formy regulujące zachowania w grupach społecznych

d. rozumienie władzy w sensie procesu decyzyjnego

- nie jako działania jednorazowe, lecz wiele działań władzy spełnianej na różnych odcinkach

- projekty decyzji jednych podmiotów, inne – podejmują decyzje, inne – dostarczają informacji, inne – wykonują

decyzje

Zjawisko władzy występuje:

- w dużych grupach społecznych – charakter bezosobowy; obowiązujące normy postępowania

- w małych grupach społecznych – stosunki osobiste

Polityka występuje w stosunkach bezosobowych

- nie jako władza społeczna – ale jako władza wspólnotowo – publiczna

Władza społeczna (władza w sensie ogólnym)

- ktoś ma władzę nad kimś zgodnie z normami działającymi w społeczeństwie

Władza publiczna

- sformalizowana władza grupy społecznej – przymus w realizacji określonych zadań i celów

- podmioty państwowe ale także inne organy samorządu terytorialnego, władzę kościoła

Władza polityczna

- wszelka zorganizowana władza w oparciu o przemoc

- władza jednej grupy ludzi lub innych grup ludzi w warunkach społeczeństwa zróżnicowanego społecznie

101

- zbliżone do terminu władzy publicznej;

Władza państwowa

- władza wyodrębniona, specjalnie powołanego aparatu przemocy, w oparciu o akty normatywne państwa i

działającego w ramach przysługujących mu kompetencji

- stanowi najwęższy krąg znaczeniowy władzy

Według Piotra Winczorka

„Każda władza państwowa jest władzą publiczną (polityczną). Każda władza państwowa i każda władza

publiczna jest władzą, władzą w ogóle. Nie każda władza jest władzą publiczną, nie każda władza publiczna jest

władzą państwową. Władza państwowa to taka odmiana władzy publicznej, która jest realizowana w specjalnej

strukturze organizacyjnej, jaką jest państwo”

Władza polityczna jest najbardziej powszechną władzą we współczesnych społeczeństwach

Cechy:

a. stosunki między ludźmi – wielkimi grupami społecznymi oparte na zachowaniu nadrzędności i

podporządkowania

b. stosunki między grupami społecznymi uzewnętrzniają się w postaci podziału na rządzących i rządzonych

c. władza bywa zorganizowana w formie zinstytucjonalizowanej oddzielnych organizacji i organów oraz

d. procesy decyzyjne bywają oparte na działaniach cząstkowych wielu podmiotów politycznych

2. Legitymizacja władzy politycznej

- sprowadza się do prawowitości tej władzy, czyli uprawnienia rządzących do podejmowania wiążących decyzji,

przy równoczesnej aprobacie rządzonych

- wynika z akceptacji sposobu przejawiania się nadrzędności i podporządkowania w sferze polityki oraz uznania

autorytetu rządzących

- opiera się na czynnym, dobrowolnym przyzwoleniu rządzonych – wyklucza przemoc i strach jako dominujące

źródło podporządkowania

Legitymizacja normatywna

- dana grupa doszła do władzy i ją sprawuje zgodnie z zasadami przyjętymi w konstytucji państwa i innych

aktach prawnych

- a) dojście do władzy b) sposoby sprawowania władzy

- formalistyczne podejście do legitymizacji władzy

Legitymizacja społeczna

- przeświadczenie, że dana grupa rządząca (sposób…) uchodzą w opinii społecznej za uprawnione, należyte,

godne akceptacji

- uznanie dwóch działań a) grupy rządzącej b) sposobu sprawowania władzy

102

Punkt widzenia politologii amerykańskiej:

Legitymizacja ideologiczna

- akceptacja głównych zasad, według których władza jest zorganizowana w systemie politycznym i

rozprzestrzeniona

- a) określenie celów i podstawowych zasad systemu, czyli swego rodzaju wartości systemu

- b) wyróżnienie tych ideałów, celów i zasad, które pomagają w interpretacji przeszłości, tworzą podstawę do

ocen teraźniejszości, wyznaczają wizję przyszłości

Legitymizacja strukturalna

- przekonanie o prawowitym, legalnym i praworządnym charakterze norm reżimu politycznego

- akceptacja społeczna dla panującego porządku prawnego (legitymowanej w jego zakresie pozycji instytucji)

- normy prawne nie mają absolutnej zdolności do legitymowania instytucji, mogą się zmieniać i legitymizować

nowe instytucje

Legitymizacja personalna

- szacunek dla konkretnych osób sprawujących funkcje publiczne

- istotne zachowania osób pełniących funkcje publiczne, ich sposób politycznego działania oraz osobowość

- legitymizacja silniejsza pozwala organom władzy nawet naruszać normy reżimu politycznego i zmieniać

ustalony tryb działania przez system

- przywiązanie do przywódców może się wiązać z przenoszeniem uczuć legitymizacyjnych na nowy reżim i

nawet struktury władzy

- l.p. pomaga w stabilizowaniu zmian, jakim podlega system

Spójność legitymizacyjna na wszystkich poziomach zwiększa rozmiar poparcia niezbędnego dla systemu

Według D. Beethema:

a) L. jest zgodna z ustalonymi regułami

b) Reguły te znajdują usprawiedliwienie w przekonaniach, zarówno sprawujących władzę, jak i

podporządkowanych

c) Istnieje czynne przyzwolenie ze strony podporządkowanego na zależności władcze – przyzwolenie wyrażające

się w konkretnych zachowaniach

Trzy poziomy legitymizacji:

Poziom reguł

- władza jest legitymowana przede wszystkim wtedy, gdy nabywa się ją i sprawuje zgodnie z przyjętymi

regułami

- reguły gry; system prawny i zwyczaje; władza nielegalna – z pogwałceniem reguł

Poziom przekonań

- władza jest legitymizowana, o ile reguły władzy znajdują oparcie o przekonania stron związanych stosunkami

władczymi

103

- pomiędzy grupami posiadającymi władzę i grupami podporządkowanymi powinno występować minimum

przekonań (wewnątrz grup, jak pomiędzy nimi)

Poziom zachowań

- zakłada czynne przyzwolenie ze strony podporządkowanego na zależności władcze – przyzwolenie wyrażające

się w konkretnych zachowaniach

- udział w wyborach powszechnych, formowanie publicznych deklaracji poparcia

Podział według Maxa Webera

Legitymizacja legalna

- posłuszeństwo wynika z faktu istnienia prawa stanowionego i przestrzegania go przez reprezentantów władzy

Legitymizacja tradycyjna

- moc wiary w świętość istniejących od dawna porządków i potęgi panujących

- odziedziczony status społeczny jest głównym źródłem sprawowania władzy politycznej

- zakres władzy rozkazodawczej panującego (pana) wyznaczony jest przez tradycję

- prawowitość wymuszają władcy na podstawie przyjętych obyczajów

- typem władzy tradycyjnej jest władza patriarchalna

Legitymizacja charyzmatyczna

- związana jest z uczuciowym oddaniem osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów (charyzma)

- zdolności magiczne, bohaterstwo, moc ducha i mowy

- osoba przywódcy obdarzona mocami nadzwyczajnymi – jako podstawa istnienia porządku społecznego

- władza proroków, bohaterów wojennych, wielkich demagogów

3. Podział władzy

- zasada ustrojowa i idea polityczna rozpowszechniona od XVII wieku – Europa, Stany Zjednoczone Ameryki

Północnej

John Locke „Dwa traktaty o rządzie” 1690 r.

Charlea Montesquieu (Monteskiusz) „O duchu praw” 1748 r.

- umiarkowany ustrój demokratyczny o charakterze monarchistycznym

- podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – trzy różne podmioty polityki – sprawa

zasadnicza

- idea podziału i równowagi władz – władze powinny powściągać się wzajemnie w zapędach uzurpatorskich

- funkcjonalnie – władza ustawodawcza odpowiadała za stanowienie prawa; władza wykonawcza – za

realizację i wprowadzanie prawa w życie; władza sądownicza – sądzenie na podstawie prawa powszechnie

obowiązującego

Ważne

- zapewnienie człowiekowi wolności od państwa

- stworzenie szerokiej sfery aktywności wolnej od jego ingerencji

Zastosowanie

- Konstytucja USA 1787 r., Konstytucja 3 maja 1791 r.; Konstytucja Francji z 1791 r. (wrzesień)

104

- kanon w konstytucjach liberalno – demokratycznych

Zasada równowagi i hamowania (checks and balances)

- przyjęta na gruncie amerykańskim

- separacja władz

- nie ma konstytucyjnych mechanizmów związanych z ingerencją jednej władzy do drugiej

- organy władzy mogą się skutecznie blokować; przetargi i negocjacje – aby doprowadzić do kompromisu

W systemie europejskim

- podział i równowaga – w oparciu o współdziałanie władz

- uzupełnianie i wspieranie np. inicjatywa ustawodawcza

4. Funkcje władzy politycznej i jej sprawowanie.

a) Funkcja integracyjna

- związana z nadrzędnymi wartościami i interesami podmiotów polityki

- zapewnienie stabilizacji i normalności funkcjonowania systemu politycznego

- rozwiązywanie konfliktów związanych ze sprzecznymi interesami różnych grup społecznych

- integracja – władza polityczna musi zachowywać się aktywnie – różne działania dla zespalania grup

społecznych

- integracja polityczna w zakresie całości terytorialnej, współżycia grup ludzkich, przestrzegania zasad

organizacji i funkcjonowania organizmów społecznych

- działania integracyjne związane z systemem ekonomicznym, systemem kulturowym i innymi dziedzinami

życia społecznego

- wspólny rynek, rozpowszechnianie wartości kulturowych wzmacniających tożsamość wspólnot politycznych

Konkurencyjne ośrodki władzy politycznej

- niebezpieczeństwo działań dezintegracyjnych i podział wspólnoty

b) Funkcja dystrybucyjna

- narzucanie kryteriów i regulacji podziału dóbr materialnych i niematerialnych pomiędzy podmioty

- rozdział polityczny stanowisk (aparat rządzenia, nagrody odznaczenia, tytuły honorowe)

- rozprowadzanie różnego rodzaju dóbr i wartości wytworzonych poza systemem politycznym

- duże znaczenie budżetu państwa – kreacja władzy państwowej – wpływ różnych podmiotów polityki

- centralny regulator i koordynator postanowień – godzenie sprzecznych potrzeb i interesów społecznych wielu

podmiotów polityki

- sprawy socjalne – ważna rola w łagodzeniu konfliktów społecznych

- prawo – ustalanie reguł i procedur wykonania decyzji; zmiany – częste nowelizacje; dopasowywanie regulacji

krajowych do zasad wspólnot międzynarodowych – proces zbliżania narodów

105

c) Funkcja ochronna

- zapewnienie zewnętrznego bezpieczeństwa systemu społecznego w otoczeniu międzynarodowym

- bezpieczeństwo wewnętrzne – trwałość systemowych reguł i mechanizmów gwarantujących stabilność pozycji

podmiotu władzy politycznej

- działania w ramach polityki zagranicznej - stosunki między systemami różnych państw i narodów

- zapewnienie bezpieczeństwa zbiorowości ludzkiej, jednostek

d) Funkcja strukturotwórcza

- tworzenie różnych form organizacyjnych – umożliwienie innym podmiotom politycznym udział w życiu

politycznym

- bezpośrednie lub pośrednie wpływanie na procesy decyzyjne w systemie politycznym

- sprawowanie władzy – domena wąskich grup społecznych

- podziały społeczne – stopień dostępu do władzy politycznej (sprawowanie bezpośrednie lub wpływ na władzę)

- dojście do władzy nowych grup społecznych – np. poprzez wykształcenie

Władza polityczna spełnia funkcje poprzez różne działania publiczne. Wśród tych najważniejszych należy

wymienić:

a) tworzenie i modyfikacja struktur, które tworzą porządek prawno – normatywny obowiązujący podmioty

polityczne

b) wydawanie aktów normatywno – prawnych pod różnymi nazwami (ustawy, dekrety, rozporządzenia) jako

podstawy działania podmiotów

c) określanie zakresu działania poszczególnych instytucji i organów państwowych, aby zachować podział działań i

uniknąć nakładania się kompetencji

d) obsadzanie stanowisk publicznych w instytucjach i organach państwowych oraz stwarzanie im sprzyjających

warunków aktywności

e) zabezpieczenie warunków materialnych i organizacyjnych działań publicznych

Sprawowanie władzy politycznej

- podejmowanie decyzji politycznych i realizacja tych decyzji

- rządzenie i zarządzanie – czyli administrowanie ludźmi i rzeczami

Według W. Pietrasa rządzenie związane jest z czterema typami decyzji

a) decydowanie – co jest treścią interesów poszczególnych grup społecznych w danych warunkach (konkretyzacja

interesów)

b) decydowanie – kompetencje różnych podmiotów (zakres realizacji interesów o skonkretyzowanej treści)

c) decydowanie – cele, dla których możliwe jest użycie społecznego zasobu środków przymusu oraz do ich

dyslokacji

d) decydowanie – skład personalny grup podejmujących i egzekwujących decyzje w poszczególnych zakresach

Rządzenie to działalność operacyjna polegająca na podejmowaniu i realizowaniu decyzji politycznych,

podejmowanych w ramach struktur instytucjonalnych systemu politycznego

106

- działania partii politycznych, parlamentów, rządów, głowy państwa, sądów

- wymóg funkcjonalny – istnienie wyodrębnionej grupy ludzi zajmującej się rządzeniem i zorganizowaniem w

strukturach instytucjonalnych

- elita polityczna (elita władzy, klasa polityczna, klasa rządząca)

- rządzenie to rozstrzyganie konfliktów i sporów – zaspokajanie potrzeb ludzkich i interesów, zapewnienie ładu i

porządku wewnątrz kraju; pozycja państwa w stosunkach międzynarodowych

- działania zapewniające środki na funkcjonowanie aparatu państwowego

- działania instytucji – wydawanie aktów prawnych, decyzji administracyjnych, orzeczeń sądowych

Działania władcze organów władzy i instytucji publicznych

- oparte na przymusie i wymuszaniu zachowania posłuszeństwa

- ewentualne sankcje o charakterze fizycznym – ograniczenie wolności; sankcje materialne – (pieniężne)

Środki sprawowania władzy politycznej według Piotra Winczorka

a) przymus fizyczny

- sytuacje zagrożenia; łamanie istotnych norm systemu politycznego

b) bodźce materialne i moralne

- realne stosowanie kar i nagród

c) zabiegi perswazyjno – ideologiczne

- wskazanie na wspólne interesy władzy z interesami podmiotów podporządkowanych

d) regulacje i kontrola informacji

- ukierunkowanie kształtowania świadomości i postaw ludzi (możliwość manipulacji)

Zarządzanie:

- administrowanie – przedłużenie rządzenia

- konkretyzacja ogólnych działań rządzenia i wykonawstwo decyzji rządzenia

Programowanie działania

- opracowanie projektów wizji rozwojowej różnych dziedzin życia publicznego

- projekty aktów działania politycznego

- propozycje decyzji różnych innych rozwiązań z zakresu działania publicznego

- specjaliści i eksperci poszczególnych dziedzin życia publicznego

Tworzenie struktur i organizacji instytucjonalnych (administracji)

- powoływanie odpowiednich instytucji zarządzania

- określanie zakresu ich działania

- powoływanie zespołów pracowniczych, wyposażenie w środki materialne i techniczne

- powstają akty rządzące w dostosowywaniu do realizowanych celów i zadań systemu politycznego

Formowanie zespołów pracowniczych

- dobór ludzi na odpowiednie stanowiska, powierzanie im zadań do wykonania

- istnieją określone wymogi

Gromadzenie informacji

107

- zbieranie wiadomości o działaniach ludzkich w różnych dziedzinach życia, o sposobach organizacji i

funkcjonowania instytucji publicznych, o efektach wytarzania dóbr materialnych i duchowych

- sprawozdania i informacje dla elit rządzących; możliwość manipulacji władzy (dane dotyczące dóbr i wartości)

- odpowiednie instytucje i wyspecjalizowane zespoły ludzkie – gromadzenie informacji, przetwarzanie –

statystyki, opisy działań, raporty informacyjne

Wydawanie postanowień i decyzji i władzy politycznej

- forma oświadczeń władzy publicznej; wyrażenie woli na pewne zachowania lub ich zakaz

- forma aktów władczych – rozporządzenia, zarządzenia, uchwały, decyzje administracyjne

- instytucje władzy publicznej – administracyjne i samorządowe

Ludzie specjalnie do tego przygotowani:

- służba cywilna, korpus cywilny, administracja, biurokracja

5. Organizacja władzy państwowej

Pojęcie organu państwowego

- a) organ państwowy jako wyodrębniona część aparatu państwowego

- według A. Burda „organ państwowy to część aparatu państwowego, którą wyodrębnia się od pozostałych

części tego aparatu tym, że w ramach działania całości wypełnia określone zadania i stosownie do tych zadań

jest szczególny sposób zorganizowania”

- b) organ państwowy to osoba lub zespół osób

- według A. Łopatki „organem państwa jest osoba lub grupa osób, która według obowiązującego prawa

podejmuje działania władcze uważane za działania państwa”

Wyspecjalizowane instytucje

- związek elementów osobowych oraz strukturalno – organizacyjnych i funkcjonalnych

- występują w imieniu państwa; określone zadania i funkcje – organy państwowe

Cechy charakterystyczne dla organu państwowego

a) Określone działania władcze

- szczególny atrybut wyróżniający

- akty prawne – ustawy, rozporządzenia, wyroki sądowe, decyzje administracyjne

- działania o charakterze organizatorskim – sprawy gospodarcze, socjalne, kulturalne

b) wyodrębniona struktura organizacyjna

- dostosowanie do zadań poszczególnych organów

c) wyraźnie określone zakresy kompetencyjne

- określone ustawowo lub uchwałami organów samorządowych

- kompetencje mają charakter zindywidualizowany

d) organy państwowe działają w imieniu państwa i na rachunek państwa

- wykonują funkcje państwowe

- możliwość stosowania przymusu (skuteczność) – w odróżnieniu od organizacji społecznych

108

Według S. Zawadzkiego

„Organ państwowy to odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i

powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, przy zastosowaniu środków wynikających z

charakteru władzy państwowej”

Aparat państwowy

a) Kryterium podmiotowe (A. Burda)

„zespół ludzi w szczególny sposób zorganizowany, spełniający w określonym trybie zadania państwowe i

wyposażony w tym celu w specyficzne środki stosowania przymusu”

- organizacja aparatu, tryb działania, rodzaj stosowanych środków przymusu – unormowane przepisami prawa

- celowo zorganizowany, części wyodrębnione funkcjonalnie

- określone komórki z zadaniami państwowymi

b) Kryterium przedmiotowe (A. Łopatka, S. Zawadzki)

„ogół odpowiednio ze sobą powiązanych organizacyjnie organów państwowych wraz z obsługującymi je

urzędami i oddanymi do ich dyspozycji formacjami zbrojnymi oraz ogół zakładów i przedsiębiorstw

państwowych”

- jednostki organizacyjne w kraju i za granicą – przedstawicielstwa dyplomatyczne, konsularne, handlowe,

kulturalne

- organizacja hierarchiczna

- rozbudowany i skomplikowany

- wielkość – zależna od różnych czynników – wielkość państwa, struktura organizacyjna, cele i zadania

organizowane w państwie

Modele aparatu państwowego

Model centralistyczny

- centralne organy państwowe (jeden organ) zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich

decyzji

- organy niższe aparatu państwowego – jako jednostki pośredniczące; przygotowanie spraw; dostarczanie

informacji potrzebnej do podjęcia decyzji

- praktycznie – jako biura organów centralnych

Model zdecentralizowany

- organy usytuowane niżej centralnych posiadają maksimum uprawnień do podejmowania decyzji

- organy centralne mają zastrzeżone uprawnienia do kontroli i nadzoru; ogólne sprawy zarządzania państwem

a) model zdecentralizowany – administracyjny

- organy niższe mają duże uprawnienia

- władze centralne mogą wpływać na sposób załatwienia sprawy

- ograniczona samodzielność organów państwowych (pewne możliwości działania)

109

b) model zdecentralizowany – samorządowy

- organy lokalne posiadają kompetencje w określonym zakresie spraw

- władze centralne – ingerencja – jako nadzór prawny – uchylanie działania organu lokalnego, zaskarżenie do

sądu administracyjnego

Nie istnieją modele wzorcowe

- niektóre piony organów państwowych organizuje się w sposób bliższy modelowi centralistycznemu

(administracja specjalna, prokuratura) inne w modelu zdecentralizowanym (organy samorządu terytorialnego)

System organów państwowych

Według J. Trzcińskiego

„zespół cech odzwierciedlających zależności funkcjonalne i organizacyjne pomiędzy różnymi organami państwa

składającymi się na organizacyjną jedność”

Jedność systemu organów państwowych

a) Jedność celów działania

- realizacja w różnych formach dla wszystkich organów celów państwa

b) Jednolite stosunki organizacyjne

- wszystkie konstytucyjne organy państwowe włączone są w organizacyjną wspólnotę i podporządkowane

jednolitym zasadom organizacyjnym i funkcjonalnym

c) decydująca rola organów przedstawicielskich

- w stosunku do pozostałych organów państwowych

Organy państwowe w strukturze organizacji i działania państwa polskiego można zaliczyć do następujących

systemów:

a) System organów przedstawicielskich

- pochodzenie z wyborów powszechnych; odpowiedzialność przed wyborcami

- parlament – organ najwyższy; przedstawicielstwa lokalne

- organy kolegialne, kadencyjne; działalność sesyjna

b) System organów administracyjnych

- pochodzenie z powołania (rząd) lub z nominacji (wojewoda)

- działalność wykonawcza – zadanie podstawowe

- podlegają kontroli organów przedstawicielskich

c) System organów sądowych

- pochodzenie z nominacji organu naczelnego

- wymierzanie sprawiedliwości za naruszanie prawa; rozstrzyganie sporów międzyludzkich

- niezawisłość sędziowska – cecha wyróżniająca

d) System organów kontroli

- pochodzenie z powołania organów przedstawicielskich i organów administracji państwowej

- kontrola organów wykonawczych

- wyniki kontroli przedstawiane organom przedstawicielskim

110

6. Rodzaje organów państwowych

I Struktura organizacyjna organu państwowego

a) Organy jednoosobowe

- władza publiczna w rękach jednej osoby

- decyzje jednej osoby i odpowiedzialność

- prezydent, minister, wojewoda

b) Organy wieloosobowe

- organy kolegialne; wiele osób

- wspólne decyzje, solidarna odpowiedzialność

- parlamenty, rady gminy

- wyrażanie różnych opinii, spojrzenie wielostronne, debata

II Zakres terytorialny działania organów

a) Organy centralne

- funkcje w skali całego państwa

- pozycja organów jest zróżnicowana

- organy przedstawicielskie (parlamenty) – organy wykonawcze (rząd)

- naczelne organy administracji – rząd i ministrowie; niżej – urzędy centralne

b) Organy terenowe

- organy administracji państwowej – terenowe organy administracji ogólnej (wojewoda) i terenowe organy

administracji specjalnej (kurator)

- organy samorządowe – rada gminy, wójt – funkcje administracji lokalnej

III Powierzane zadania, spełniane funkcje, rola pełniona w mechanizmie działania państwa

a) Organy o kompetencji ogólnej

- parlament, rada gminy, rada ministrów

b) Organy o kompetencji branżowej

- minister, kurator, naczelnik urzędu skarbowego

IV Sposób powoływania

a) Organy pochodzące z wyboru

- z reguły organy przedstawicielskie

b) Organy pochodzące z nominacji

- wyznaczenie osoby (osób) na określone stanowisko

- jednoosobowe (wojewoda), wieloosobowe (rząd)

c) z dziedziczenia

- współcześnie coraz rzadziej

111

- określone zasady konstytucyjne, akty prawne, normy zwyczajowe

Mogą występować także inne podziały

W skali makrospołecznej można wyróżnić następujące rodzaje organów państwowych rozwijających działalność

publiczną:

ustawodawcze, administracyjne, sądowe i kontrolne

a) Organy ustawodawcze

- działalność prawodawcza – podstawowa

- na czele hierarchii organów państwowych

- przedstawicielski charakter i demokratyczna legitymizacja

- różne nazwy – kongres, zgromadzenie narodowe, sejm – parlamenty

- francuskie parler – „mówić”, „prawo mówienia”; angielskie parliament – „rozmowa”

- jedno i dwuizbowa struktura

- państwa federacyjne – dwuizbowość

- często ważne SA przesłanki historyczne – np. Polska – Sejm i Senat

- system kadencyjny – 4, 5 lat; inne

- określone struktury parlamentu; organy kierownicze, organy pomocnicze; własne regulaminy (tryb pracy)

b) Organy administracyjne

- wykonawstwo, realizacja zadań państwowych – określają organy ustawodawcze

- specyficzne formy organizacyjne i funkcjonalne

- wybór osób na stanowiska o określonych kryteriach

1. Model monokratyczny

- skupienie całej władzy wykonawczej w rękach jednego organu państwowego (USA- przydent)

2. Model dualistyczny

- dwa człony władzy wykonawczej – prezydent i rząd

I System gabinetowy

- ograniczone uprawnienia głowy państwa

- rząd z szerokimi uprawnieniami wykonawczymi

System kanclerski

- odmiana systemu gabinetowego

- silna pozycja kanclerza

System resortowy

- główne sprawy rozstrzyga rząd jako organ kolegialny

- ministrowie samodzielnie kierują działami administracji

- odmiana systemu gabinetowego

II Model półprezydencki

- duże uprawnienia głowy państwa i rządu – podział

III Model departamentalny

- departament kieruje działem administracji państwowej

112

- duża rola parlamentu (Szwajcaria)

Organy sądownicze

- tworzą samodzielny rodzaj organów państwowych

- rozstrzyganie sporów prawnych (niezależny organ państwowy) – w oparciu o obwiązujące prawo

- różne nazwy – władza sądownicza, organy wymiaru sprawiedliwości, sądownictwo

Organy kontrolne

- kontrola organów wykonawczych

- kontrola administracji publicznej

a) kontrola organów samej administracji – kontrola wewnątrz – administracyjna, kontrola resortowa, instancyjna,

prokuratorska

b) kontrola wykonywana przez parlament i Urząd Prezydenta

c) kontrola wykonywana przez organy niezawisłe, tj. sądy, inspekcje

d) kontrola społeczna sprawowana przez organizacje społeczne, samorządy zawodowe

e) kontrola wykonywana poprzez inspekcje specjalne państwowe

7. Kierunki działalności organów państwowych

Prawodawstwo. Wykonawstwo. Wymiar sprawiedliwości. Kontrola

a) Prawodawstwo

I stanowienie podstaw ustrojowych państwa w formie aktu zasadniczego konstytucji lub ustawy konstytucyjnej

II stanowienie podstaw ustrojowych organizacji i działania organów państwowych w formie ustaw

III stanowienie materialnych podstaw prawnych funkcjonowania organów państwowych w formie ustaw

- określone dziedziny stosunków społecznych – np. ochrona środowiska

IV stanowienie materialnych podstaw prawnych natury norm generalnych postępowania obywateli i stosunków

między organami państwa i obywatelami w formie kodeksów i ustaw

- np. kodeks cywilny

b) Wykonawstwo

- organizacja działalności państwa

- charakter wykonawczo – zarządzający; opary na aktach ustawodawczych

- organizowanie życia społecznego, gospodarczego , kulturalnego kraju oraz zabezpieczenie praw i wolności

obywatelskich

- organy administracji państwowej

- aparat administracyjny państwa – działania o charakterze wykonawczym i zarządzającym

- dualizm administracji – administracja rządowa i samorządowa

- duża specjalizacja w ramach administracji

c) Wymiar sprawiedliwości

113

- rozpoznawanie i rozstrzyganie sporów prawnych (sprawy cywilne, karne, administracyjne, ubezpieczeniowe,

pracy, konstytucyjne, międzynarodowe) – sądy powszechne

- istnieją sądy szczególne (wojskowe)

- monopol w rozstrzyganiu sporów prawnych

d) Kontrola

- ocena określonego stanu rzeczy w myśl obowiązującego prawa

- wykrycie nieprawidłowości

- zasady kontroli – bezstronna, kompetentna, efektywna

- kryteria kontroli – legalność i celowość

- rodzaje kontroli – wstępna, faktyczna, następna (po dokonaniu określonego działania)

- lub wewnętrzna i zewnętrzna

8. Administracja publiczna w państwie

Rodzaje administracji ze względu na polityki państwie

Redystrybucja i polityka socjalna

- w większości wypadków charakteryzuje działanie administracji scentralizowanej, jednolitej, powszechnej i

standardowej, opartej na rozbudowanej schematycznej biurokracji, podlegającej silnym naciskom ideologicznym

ze strony partii politycznych oraz silnym naciskom grup interesu

Polityka rozwojowa

- powinna być realizowana w sposób zdecentralizowany

- ma charakter punktowy – dotyczy w różnym stopniu różnych obszarów – i często lokalny

- odnosi się do pojedynczych przypadków

- podstawą dla niej jest poszukiwanie partnerów także poza strukturami władzy publicznej (partnerstwo

publiczno – prywatne; partnerstwo obywatelskie)

- poddawana naciskom politycznym związanym z różnymi interesami np. partyjnymi

Polityka regulacyjna

- wymaga odpowiedniego umocowania ustawowego, jak i efektywnej biurokracji

- podlega przetargowi interesów oraz naciskom ideowym partii politycznych

- może mieć charakter scentralizowany oraz lokalny

Polityka rdzenia

- powinna mieć charakter ponadpartyjny – wynika z racji stanu państwa

- jest powszechna (narodowa) i scentralizowana; standardowa i systematyczna

Administracja publiczna w rozumieniu ustrojowym państwa

a) wskazanie na praktyczną i ogólną odpowiedzialność administracji publicznej - jako struktury władzy

wykonawczej – za rządzenie (czyli tzw. stan spraw państwowych

b) działalność administracji jest wtórna wobec ustawodawstwa (nie jest suwerena i jest uruchamiana wyłącznie

przez wyraźne wskazanie prawne) i odbywa się pod kontrolą sądownictwa

114

c) podkreślenie potrzeby aktywnego działania biurokracji – przez stwierdzenie, że mamy do czynienia nie tylko z

działalnością wykonawczą, ale także organizatorską

d) celem działania administracji publicznej powinna być realizacja interesu publicznego, czyli dobra wspólnego,

którego praktyczny wymiar definiowany jest przez legitymizowane organy państwa demokratycznego w postaci

prawodawstwa

Znaczenie administracji publicznej we współczesnym państwie

Przyczyny wzrostu roli administracji

a) wzrastający stopień komplikacji procesów społecznych, któremu to procesowi towarzyszy wzrost tempa

dokonujących się zmian i ich ścisła wzajemna zależność

b) wzrost znaczenia organizacji jako sposobu na opanowanie rzeczywistości, czego jednym z wymiarów jest wzrost

znaczenia administracji publicznej w regulacji życia społecznego

c) indywidualne i zbiorowe formy aktywności w istotny sposób zależą od regulacji prawnych oraz od woli i

struktur administracyjnych

d) stały wzrost zatrudnienia w administracji publicznej

e) przewaga struktur władzy wykonawczej na władzą ustawodawczą

f) autonomizacja administracji – wzrastający poziom swobody decyzyjnej

Żaden współczesny, w pełni rozwinięty system polityczny nie może osiągnąć wysokiego poziomu

wewnętrznej spójności bez nowoczesnej administracji

- administracja publiczna, jako narzędzie zarządzania państwem, powinna stanowić funkcjonalny mechanizm

wspomagania demokratycznej polityki

- ciągłe reformy struktur administracji publicznej – częste niezadowolenie społeczne z funkcjonowania

administracji w państwie („biurokracja”)

- współczesny model demokracji różni się od klasycznych

Klasyczny model biurokracji – Max Weber

- rozważania o biurokracji powiązał z jej znaczeniem jako niezbędnego narzędzia panowania racjonalnego

- stworzył „typ idealny” sztabu administracyjnego z wyznacznikami – reguły, kompetencje, organy, hierarchia,

fachowość, profesjonalizacja i dokumentacja

Konieczne

- działanie struktur państwa opierać się powinno na ciągłym zobowiązaniu do przestrzegania ustanowionych

zasad prawnych będących zarówno regulacjami technicznymi, jak i normami (reguły)

- procedowani urzędowe oparte powinno być na podziale zadań (kompetencje)

- organ z określonymi kompetencjami

- struktura organów – instancyjność, nadzór i kontrola; możliwość skargi; drogi odwoławcze od decyzji

(hierarchia)

- fachowe (prawnicze) wykształcenie urzędników

- działania urzędowe muszą znajdować potwierdzenie w aktach; wydawanie poleceń na piśmie (dokumentacja)

115

- realizacja przez „biurokratyczny sztab administracyjny” – kierownik (z wyboru; sukcesja) oraz armia

pojedynczych, indywidualnych biurokratów

10 weberowskich zasad sztabu biurokratycznego

1. Urzędnicy są osobiście wolni i posłuszni wyłącznie rzeczowym obowiązkom urzędowym

2. Pracują w trwałej hierarchii urzędowej

3. Mają trwałe kompetencje urzędowe

4. Zostają zatrudnieni na podstawie kontraktu według selekcji, a zatrudnienie, jeżeli nie zachodzą warunki

nadzwyczajne, ma charakter trwały

5. Kryterium ich przydatności do pracy opiera się na kwalifikacjach fachowych

6. Wynagradzani są stałymi pieniężnymi pensjami, które zależą od rangi, a po zakończeniu służby publicznej mają

gwarancję emerytury

7. Pracę w urzędzie traktują jako swój jedyny lub główny zawód

8. Pracując w urzędzie mają jasno określoną drogę kariery (według kryterium wysługi lat, osiągnięć, oceny

przełożonych)

9. W pracy są obdzielenie od środków administrowania, nie mogą zawłaszczyć urzędu

10. Podlegają ścisłej i jednolitej dyscyplinie urzędowej i kontroli

- biurokracja to swego rodzaju techniczna sprawność państwa

Wnioski z modelu weberowskiego

a) oparcie działania na formalnych kompetencjach

- określenie zakresu i zasad administracyjnego egzekwowania władzy przez reguły, które wyznaczają jego

zadania, odpowiedzialność, regularność czynności urzędowych, planowość i decydują o kwalifikacjach

niezbędnych

b) działanie w kontekście hierarchii urzędowej i instancyjności

- urzędnicy pracują w stałych relacjach podrzędności i nadrzędności

c) obowiązek stałego dokumentowania swoich działań

- konieczność powołania biura – miejsca gromadzenia, przechowywania, tworzenia i wydawania dokumentów

d) założenie posiadania przez urzędnika wyszkolenia fachowego

- specjalizacja w administracji

- formalizm administracyjny (potwierdzenie wykształcenia przez standardowe egzaminy, dyplomy i tp.)

e) wyłączność

- praca w biurokracji urzędnika określa cały kontekst życie – jest źródłem jego utrzymania, określa jego pozycję

społeczną wprowadza istotne ograniczenia w życiu pozaurzędowym (np. przepisy antykorupcyjne)

f) „rzemieślniczy” charakter pracy urzędniczej

- znajomość czynności urzędowych zdobywa się poprzez doświadczenie posługiwania się nimi oparte na

wcześniejszej wiedzy

- jako szczególny rodzaj kunsztu

Wyznaczniki reform administracji publicznej

116

- istotne zmiany w XX w. i na początku XXI w.

Przeobrażenia sytuacji międzynarodowej i zmiany w postrzeganiu wagi poszczególnych funkcji państwa

- transformacja w państwach bloku wschodniego po 1989 r. – budowa ustroju demokratycznego (gwarancje

wolności, sprawiedliwości, dążenie do dobra wspólnego)

a) Współzależność państw

- dwa równoległe procesy – globalizacja i integracja gospodarcza – wzajemnie się warunkują, jednocześnie

stanowią swoje uzupełnienie

- integracja – Unia Europejska, NAFTA – ma obronić interesy partykularne przed globalizacją na zasadzie

mechanizmu działającego według tej samej logiki (ponadnarodowej)

- globalizacja oznacza wzmożoną konkurencję między systemami politycznymi i gospodarczymi oraz dużo

większa otwartość na zewnętrzne wstrząsy pochodzące ze źródeł, które znajdują się poza kontrolą państwa

- państwa musza zbudować taki system administracji publicznej, by był on efektywny, minimalizujący koszty –

podnoszący konkurencyjność, zdolny do szybkiej reakcji i kompatybilny z zachowaniami rynkowymi

- wyzwanie zbudowania wspólnej przestrzeni administracyjnej – funkcjonalność prowadzonych polityk

- nacisk harmonizacynjy w krajach członkowskich, przyjmowanie kompatybilnych procedur

- rozbudowa poziomych struktur biurokratycznych

- problem nowego modelu suwerenności

b) Żądania partycypacyjne i demokratyzacyjne

- naciski społeczeństw na powiększenie ich udziału w sprawowaniu władzy

- różny charakter nacisków – ideowy, gospodarczy, technokratyczny, obywatelski, populistyczny

- presja na reformy decentralizacyjne, tworzenie biurokracji otwartej i przejrzystej

c) Kryzys państwa dobrobytu

- recesja, zmiany demograficzne (proces starzenia się społeczeństw), podwyższona presja konkurencyjna

- rozbudowane oczekiwania obywateli – funkcja socjalna państwa (renty, emerytury, zasiłki, opieka zdrowotna)

– wzrost kosztów, droższe technologie

- rozbudzone oczekiwania ludzi co do jakości usług

- konieczność reform budżetowych w państwach – przekonanie o konieczności zmniejszenia interwencji

państwa

- rosnąca presja na przejście od państwa socjalnego do państwa pomocniczego

d) Zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, stabilności i ładu publicznego

- ataki terrorystyczne na świecie

- liczne konflikty etniczne lub napięcia na tym tle

- nierówności społeczne, wykluczenie społeczne, marginalizacja, alienacja – deprawacja, wzrost zachowań

kryminalnych

- niski poziom egzekucji prawa

- presja na wzmacnianie struktur porządkowych w państwie, rozbudowa systemu nadzoru i kontroli

- rosnąca liczba obostrzeń i kontroli zachowań obywateli –

- zaostrzenie porządkowej i ochronnej funkcji państwa

117

Zakres i kierunek reform administracji publicznej

- zależy od tego, jakiego rodzaju oczekiwania kierujemy wobec państwa?

- za wypełnienie jakich zadań rozliczamy administracje publiczną?

- jaki poziom regulacji i stopnia ingerencji w życie obywateli uznajemy za dopuszczalny?

a) wykorzystanie mechanizmów rynkowych i podwyższenie wydajności działania biurokracji

b) decentralizacja uprawnień – elastyczna biurokracja jako cel

c) przejrzystość i otwartość biurokracji

d) postęp informatyczno – technologiczny

Rodzaje reform współczesnej administracji publicznej

a) Wprowadzenie do zarządzania państwem elementów orientacji rynkowej

- wydajność ekonomiczna (ograniczenie wydatków publicznych, otwartość rynku pracy w sektorze publicznym)

- wprowadzenie modelu menedżerskiego w administracji publicznej

- inny sposób zarządzania zasobami ludzkimi – bardziej otwarty i wewnętrznie konkurencyjny

b) reformy decentralizacyjne

c) otwarcie administracji publicznej na obywateli (reformy partycypacyjne)

- osiągnięcie wysokiego poziomu etycznego biurokracji

- zbudowanie kanałów dialogu pomiędzy obywatelami a biurokracją

- zwiększenie podmiotowości obywateli

Przekształcenia kultury działania administracji publicznej

a) Zmiany w zarządzaniu systemem finansów publicznych (budżetem)

b) Zmiany w działaniu służby cywilnej

c) Zmiany w obszarze przejrzystości i jawności działań państwa

d) Zmiany w relacji pomiędzy administracją rdzenia (ministerstwa) a autonomicznymi instytucjami publicznymi

e) Przebudowa instytucjonalna

f) Współpraca z podmiotami prywatnymi

g) Delegowanie kompetencji

Documents

Nauka o panstwie uwm.xml