4

2 RedactioneelEen nieuwe ronde.

13

16

20

29 De A-IoEen bespre

3°

NIEUWE WILDERNIS

Tekst en foto '5:feroen Hogenboom

Het Amsterdamse Bos, een recreatie- èn natuurgebied van 935 hectare,

ligt ingesloten tussen Amsterdam, Amstelveen en Schiphol en wordt

doorkruist door de snelweg A9. Het bos wordt jaarlijks bezocht door

ruim vier miljoen bezoekers. En toch kiest de beheerder van het gebied

ervoor meer ruimte te laten voor natuurlijke processen.

Nieuwe Wildernis onder de rook van Amsterdam?

Met de aanleg van het Amsterdamse Bos iszestig jaar geleden begonnen. Al in 1908schreef [ac. P. Thijsse over de 'Parkenquaestie'en de behoefte aan een groot recreatie- ennatuurgebied bij Amsterdam. Het gebiedmoest zowel ruimte bieden aan de recreant opzoek naar gezellige drukte in een groen decor,als de natuurvorser die het om rust te doen is.In 1928 besloot gemeente Amsterdam tot deaanleg van het Amsterdamse Bos en in 1936werd de eerste boom geplant. De aanleg vanhet Amsterdamse Bos nam dertig jaar in be-slag; de laatste bomen zijn geplant in 1967.Het jaarlijks aantal bezoeken groeide gestaagvan één miljoen in de jaren zestig tot ruim viermiljoen nu. Het gebied is echter niet alleenvan belang als recreatie- en natuurgebied,maar ook als groene buffer tussen Schiphol enAmsterdam en als groene long in een ver-stedelijkt gebied.

NatuurHet Amsterdamse Bos is aangelegd in eenaantal verveende polders ten zuidwesten vanAmsterdam. De bodem bestaat uit jonge, kalk-

NIEUWE

in het gebied belangrijke natuurwaarden totontwikkeling gekomen. Als enig bosgebied vanformaat rond Amsterdam is het van belang alskerngebied in de regionale ecologische struc-tuur. In de Provinciaal Ecologische Hoofd-structuur vormt het Amsterdamse Bos eenondersteunend element in de 'Groene As'; eennatte verbinding tussen het veenweidegebiedvan Amstelland en Spaarnwoude. Veel bosdie-ren en bosplanten hebben hier het zwaar-tepunt van hun regionale verspreiding en kun-nen vanuit het bos omliggende groengebiedenbevolken.

Dit laatste geldt bijvoorbeeld voor de bosuil (25tot 30 paar) en de eekhoorn. Ook broeden erzes vogelsoorten die op de Rode Lijst staan vanin Nederland bedreigde vogels, waaronder debruine kiekendief en groene specht.

Verder komen er in het bos zeven vleer-muissoorten voor, waaronder de rosse vleer-muis, een gidssoort als het gaat om voor vleer-muizen waardevol bos. Met het ouder wordenvan het bos neemt ook het aantal paddestoelen

IN HET

rijke zeeklei. Niet verveende oeverlanden vande voormalige Haarlemmermeer en deAmstelveense Poel bepalen het landschap aande noord- en zuidzijde van het gebied.

Het bos bestaat voornamelijk uit gemengdeloofboomopstanden van vooral eik (35%), beuk(20%), es (15%) esdoorn (10%). Inmiddels zijn

WILDERNIS VOORJAAR 2 4I 9 9 6

AMSTERDAMSE

IBOS?

Structuurrijk bosperceel in het Amsterdamse Bos, natuurboszone (voorjaar 1994).

toe. Het huidige aantal soorten wordt geschatop ongeveer vijfhonderd. Bij de oeverlandenvan de Amstelveense Poel bevindt zich nogeen levensvatbare populatie van de ringslang.

RecreatieVoor het ontwerp van 'Het Boschplan' heeft ir.[akoba Mulder de Engelse Landschapstijl ende Duitse Volks parken als inspiratiebron ge-bruikt. De afwisseling van bospartijen, openruimten en waterpartijen levert een decor voorverschillende activiteiten. De recreatie heeftvooral een spontaan en actief karakter: wande-

NIEUWE WILDERNIS VOORTAAR

len, fietsen, trimmen en de hond uitlaten. On-geveer 4,5 miljoen recreanten bezoeken jaar-lijks het Amsterdamse Bos. In een in 1986 en1987 gehouden onderzoek gaf ruim tien pro-cent van de bezoekers aan naar het bos te ko-men om er 'van de natuur te genieten'. Eennog lopend recreatie-onderzoek, ingesteld doorStedelijk Beheer Amsterdam naar het gebruikvan groengebieden rond Amsterdam, laat ziendat dit percentage is gestegen. Nu geeft ruimveertig procent van de bezoekers aan dat 'hetbekijken van dieren, bomen en planten' éénvan de redenen is om het Amsterdamse Bos tebezoeken. De vraag naar natuurgerichte vor-men van recreatie lijkt dus toe te nemen.

Zonering en natuurbosNiet alleen de natuur maar ook de groter wor-dende groep recreanten op zoek naar natuur isdus gebaat bij een meer natuurlijk beheer vanhet Amsterdamse Bos. In een gedeelte van 250

hectare is daarom de nadruk komen te liggenop natuurlijke processen, met als einddoelzelfregulatie. De keuze voor een meer natuur-lijk bosbeheer is vastgelegd in een beleidsplan.

In dit beleidsplan is het Amsterdamse Bosopgedeeld in vier zones. Door middel van dezezonering wordt getracht het evenwicht tussennatuur en recreatie te waarborgen. In denatuurzone en natuurboszone heeft de natuurvoorrang, waarbij tevens rekening wordtgehouden met de belangen van de natuurge-richte recreant. De mogelijkheid van echtenatuurbeleving voegt een extra dimensie toeaan de recreatiemogelijkheden in het bos. Deparkboszone en bosrandzone zijn gesitueerddicht bij de hoofdentree van het AmsterdamseBos en dichter bij de stad. Hier krijgen recre-atie en landschap in de belangenafwegingvoorrang boven natuur. In dit deel van het bosworden bij voorkeur de nieuwe recreatievevoorzieningen gerealiseerd. Landschappelijkeelementen, kenmerkend voor de Engelse Land-

I 9 9 6 2 5

schapstijl. zoals glooiende hellingen, 'natuur-lijk' verlopende waterpartijen en bosranden.zichtassen en lanen, worden hier meer dan inde natuurboszone zorgvuldig in stand ge-houden. Door middel van deze zonering kanaan de behoefte van de verschillende recre-antengroepen tegemoet gekomen worden.

Omvorming: groepenkap en doodhoutHet karakter van de bosopstanden in denatuurboszone en parkboszone is nu nogvergelijkbaar: parkachtig van opzet en met eenvrij homogene structuur. In het verleden zijnvoor het beheer van de bospercelen toekomst-bomen aangewezen die elke vijf jaar watruimte kregen door in de nabijheid één oftwee bomen te kappen. Doelstelling was hettot ontwikkeling laten komen van oude dikkebomen, met zowel een belangrijke natuur-

Wortelkluiten na de voorjaarsstorm van 1990. Amsterdamse Bos, natuurboszone (1994).

Kap van bomen voor het maken van een open plek. Omvormingsbeheer in het Amsterdamse Bos, natuur-boszone (1994).

VOORJAAR 2 6NIEUWE WILDERNIS

waarde en landschappelijke waarde, als eenhoge houtproduktieve waarde. De bomen zijneven oud en vrij uniform. De ontwikkeling vande onderliggende vegetatielagen is over hetalgemeen beperkt. Simpelweg stoppen met hettot nu toe gevoerde bosbeheer leidt niet directtot het doorbreken van de kunstmatige struc-tuur van het aangelegde bos. De natuurlijkeomvorming naar een meer natuurlijke bo-sstructuur met open plekken, jonge en oudebomen op korte afstand van elkaar en meerdood hout kan dan vele boom generaties duren.Omvormingsbeheer kan dit eeuwenlange pro-ces versnellen. Het Instituut voor Bos- enNatuuronderzoek te Wageningen heeft voorhet omvormingsbeheer in de natuurboszoneeen plan opgesteld. Volgens dit plan zal doorvariabele groepenkap plaatselijk en over be-perkte oppervlakte, natuurlijke verjonging wor-den gestimuleerd. Zo kan, versneld een klein-schalig bosmozaïek van verschillende ont-wikkelingsfasen ontstaan. De gaten die bij ditomvormingsbeheer worden gekapt, hebbeneen doorsnede van één à twee maal de boom-hoogte en beslaan bij elkaar een oppervlaktevan ongeveer tien procent van het bos. Behalvehet kappen van bomen wordt een deel geringdof met wortelkluit en al omgetrokken. Van-wege het gevaar van vallend hout worden er ineen strook van ongeveer twintig meter langspaden geen bomen geringd. Al het dode houtdat bij de durmingen in de natuurboszone vrij-komt, blijft in het bos achter. Grote open ruim-ten tussen bospartijen die nu nog een barrièrevormen voor specifieke bosorganismen, mo-gen spontaan dichtgroeien. Om de harde grenstussen bosrand en grasland te doorbreken wor-den in enkele gevallen langs de bosrandenstruiken aangeplant, zoals éénstijlige mei-doorn. Volgens het Instituut voor Bos- enNatuuronderzoek is het Amsterdamse Boszeer geschikt voor omvorming naar een meernatuurlijk bos. De bostypen die op kleigrondentot ontwikkeling kunnen komen hebben eensterke gelaagdheid en gevarieerde structuur.Ook het tijdstip voor het inzetten van de om-vorming is gunstig. De bomen zijn tussen dedertig en zestig jaar oud. Natuurlijke verjon-ging van met name es en esdoorn is al volopaanwezig. Door nu met het omvormingsbe-heer te beginnen kunnen verschillende nieuwegeneraties bomen tot ontwikkeling komen al-vorens de eerste aanplant de aftakelingsfasebereikt.

Referentieop grond van de bodemgesteldheid en despontane kruidenontwikkeling van hetAmsterdamse Bos is de potentieel natuurlijkevegetatie droog Essen-Iepenbos. Door ontkal-

I 9 9 6

king vindt er plaatselijk een successie plaatsnaar Eiken-Haagbeukenbos. Als referentievoor het omvormingsbeheer in het Am-sterdamse Bos komt een aantal natuurbossenin Europa in aanmerking; onder meer het lede Rhinau (Fontainebleau in Frankrijk),Neuenburger Urwald (Duitsland) en hetbosreservaat in het Bialowieza Nationaal Park(Polen). Deze bossen kenmerken zich dooreen kleinschalig mozaïek van open plekken,jong en oud bos. De hoeveelheid dood houtbedraagt tussen de tien en dertig procent vande bovengrondse biomassa.

kan de recreatieve aantrekkelijkheid van hetgebied vergroten. De runderen vormen eenattractie op zich en door begrazing neemt delandschappelijke diversiteit toe. In het voorjaarvan I996 wordt met een begrazingsproef opdertig hectare gestart, uiteindelijk zal een doorwaterpartijen omgeven terrein, met een opper-vlakte van tachtig hectare, worden begraasd.

VerwachtingenIn I994 is gestart met het omvormingsbeheerin de natuurboszone van het AmsterdamseBos. Nu al kan een toename van aan dood houten aan open ruimten gebonden organismen

Anoniem, (1994): Beleidsplan Amsterdamse Bos.Stedelijk Beheer Amsterdam.

Anoniem, (1994): Studienota Amsterdamse Bos.Bureau Stadsecologie Amsterdam, Stedelijk BeheerAmsterdam.

Koop, H. (1994): Beheersvisie Amsterdamse Bos.INB-DLO Wageningen.

LI1TERATUUR

Anoniem, (1989): Het Amsterdamse Bos:kwantitatieve en kwalitatieve analyse van hetgebruik. OBV, afdeling GroenvoorzieningenAmsterdam.

ADRES

L,,,J Parkbos

!('~tJNatuur

!jII Bosrand

!;iiiiI Natuurbos & begrazing

I~"·',,;jl .',,--:;: Schmkelbos = Natuurbos

Amsterdamse BosAfdeling Beleid en BeheerNieuwe Kalfjeslaan 4n82 AB Amstelveen

Telefoon: (020)6431414

BegrazingDe invloed van grazers op de structuur vannatuurlijke bosecosystemen is groot. Door zijnligging is het Amsterdamse Bos echter onbe-reikbaar voor grotere grazers als bijvoorbeeldree. Door het introduceren van runderen kaneen grotere variatie in vegetatiestructuur ensoortensamenstelling worden bereikt. De nunog scherpe grenzen tussen bospartijen engraslanden worden doorbroken en insecten,kleine zoogdieren en vogels profiteren van eentoename aan ruige zoomvegetaties. De intro-ductie van bijvoorbeeld Schotse Hooglanders

NIEUWE

worden geconstateerd. Vooral paddestoelen,mossen, insecten en vogels profiteren als eer-sten van de liggende, scheefhangende enstaande dode bomen. Door een toenemendeafwisseling van open plekken en meer geslo- .ten vegetatiestructuren ontstaan specifiekeplekken die door dieren en planten kunnenworden benut. Als gevolg van de ontwikkelingvan bloemrijke ruigten neemt bijvoorbeeld hetaantal dagvlinders toe. Kleine zoogdieren enbosvogels vinden dekking tussen de op-groeiende kruiden, struiken en jonge bomenin de open plekken en roofvogels gebruiken de

WILDERNIS VOORJAAR

omgevallen bomen als roestplaats. Het aantalbroedparen van de buizerd nam in het voorjaarvan I995 toe tot zes. De rand van een openplek bleek een geschikte plek voor een nest.

IMaar ook voor de recreant verandert er veel.De diversiteit aan bos beelden neemt toe. Denatuurboszone zal door de kleinschaligeafwisseling en de voortdurende veranderirrgvan de bosstructuur andere belevingsmoge-lijkheden bieden dan de parkboszone. Dooraftakeling van geringde bomen en wellichtdoor stormen, ontstaan nieuwe open plekken,oudere open plekken groeien langzaam dicht.

Het bos beeld kan zo över kortere afstand totaalveranderen.

De mogelijkheden voor natuurbeleving nementoe. Als gevolg van de toegenomen dekkinglaten dieren als de haas zich meer zien. Naastdit alles speelt het educatieve aspect. Veelmensen zijn vervreemd van 'echte' natuur.Voor de stadsmens is het aangeharkte parkjeom de hoek hun referentie voor natuur. HetAmsterdamse Bos biedt de mogelijkheid dichtbij de stad kennis te maken met een meernatuurlijk bos.

I 9 9 6 2 7

VoorlichtingOmdat voor veel mensen een meer natuurlijkbostype, waar ook dood hout blijft liggen,nieuw is, wordt er veel aandacht besteed aanvoorlichting. Het omvormingsbeheer is bij deintroductie in 1994 volop in het nieuws ge-weest. Belangrijkste media zijn (lokale) tv enkranten. De noodzaak van het kappen, ringenof omtrekken van bomen ten behoeve vannatuurontwikkeling behoeft een duidelijkeuitleg aan bezoekers. Bij de werkzaamhedenin het bos gebeurt dit door middel vaninformatiebordjes. In het bezoekers centrum is

Parkboszone (Engelse landschapsstijl) in het Am-sterdamse Bos (1993).

door middel van een tentoonstelling aandachtgegeven aan het omvormingsbeheer. Dezetentoonstelling gaat nu langs gemeentehuizenen stadsdeelkantoren in de regio. Maar ookvoor de bosmedewerkers is het omvormings-beheer nieuw. Overleg tijdens planvorming enuitvoering is daarom zeer belangrijk.

Nieuwe wildernis?Het Amsterdamse Bos is met ongeveer 4,5miljoen bezoekers een druk bezocht gebied.Na zestig jaar zijn er tevens belangrijkenatuurwaarden tot ontwikkeling gekomen.Door de introductie van een op natuurlijkeprocessen geënt omvormingsbeheer, met alseinddoel zelfregulatie, worden die natuurwaar-den verder uitgebouwd. Over een oppervlaktevan 250 hectare krijgt de natuur het voor hetzeggen. Daarmee wordt tevens tege-moetgekomen aan de wensen van de recreantdie op zoek is naar rust en natuur dichtbijhuis. 11IIng. Jeroen Hogenboom is medewerker bij hetAmsterdamse Bos, afdeling Beleid en Beheer.

NIEUWE

Groep geringde bomen in omvormingsbeheer-project in het Amsterdamse Bos, natuurboszone(1994)·

Wie afgaat op de wat technocratische titel. Ecosysteemvisie Bos en weet dat het een Rap-port (nummer 14) van het Informatie- enKennisCentrum (IKC) betreft, vermoedt eenonleesbaar saai ambtelijk werkstuk. Jawel, erstaan opsommingen en complexe indelingenin die niet bepaald noden tot nachtenlangdoorlezen, maar verder is dit rapport een mooiuitgegeven en geïllustreerd boek dat op onder-delen zeer leesbaar is. Een groot aantal onder-werpen wordt behandeld, van 'dispersie bos-flora' tot 'natuurlijke predatie en regulatiegrote zoogdieren'. Ecosysteemvisie Bos: na-tuur in bossen wijdt ook beschouwingen aanabiotische aspecten en het milieu als vervui-lende factor. Geen onderwerp blijft onbespro-ken en de kwalificatie van 'Natuur in bossen'als handboek lijkt niet onverdiend.

In Natuur in bossen wordt niet sec de be-staande kennis van de Nederlandse bossensamengevat, het is tevens een uitwerking vanhet Natuurbeleidsplan uit 1990. Het rapport isonder meer opgesteld door het Informatie- enKennisCentrum en het Instituut voor Bos- enNatuuronderzoek (IBN) te Wageningen, beideonderdeel van het ministerie van Landbouw enNatuurbeheer. Belangenorganisaties, waaron-der Stichting Kritisch Bosbeheer, haddenenige inbreng.

Bos is één landschapstype. Natuur in bossen isdaarom een van de basisdocumenten van heteveneens vorig jaar verschenen HandboekNatuurdoeltypen in Nederland. Ten slotte is inhet rapport Ecosystemen in Nederland aange-geven met welke oppervlakten de 'natuurdoel-typen' dienen te worden gerealiseerd om tot deEcologische Hoofdstructuur te komen.

I 9 9 6WILDERNIS VOORJAAR 2 8