ismailhakkialtuntas@gmail.com  http://ismailhakkialtuntas.com 
Dizgi  : H. smail Hakk Altunta Kapak  : Haluk Karslolu  Bask  :  Cilt  : Gözde Matbaaclk 
Ocak  2010 
(16181694) 
 
 
 
 
mmet  olma
uz, yolumu
z  gördü
hak  olsakta
 k l. 
 
  “  lahî  seni  tantan ve senden haber  veren bir  dile azab etme!  
Senin varl na delâlet  eden ilimlere bakan gözlere azab etme!   Senin hizmetinde koan bir  aya , 
Rasûlü'nün hadislerini  yazan bir  eli  azabna hedef  etme!   Rabbim   zzetin Hakk  için beni  Cehenneme sokma. 
 Zira erbab , benim, senin dinini  savunduumu bilir.   Allahûmme  Âmin,”   mam bn’ul Cevzî  1 
ÖNSÖZ  Yazanlar yazdklarnda  kendini anlatr. Anlattnda bahsettii eyler  ise 
bütünden  kendi payna düen  ksm  izhar etmektir. Bir  konuda birkaç  kii  ayn eyi anlatsalar da hepsi ayn ekilde anlay gösteremez. er ksmdan  dahi  olsa,  yollar  ne  kadar  çok  olursa  olsun  sonunda  hepsi  Allah  Teâlâ’ya  varmaktadr. Çünkü errin er olmas Hakk’n emriyledir. Ancak kendini ka ytlad eyler nedeniyle hesap gününü yaratp bizlere ruhsat vererek haya tmz uzun klan Allah Teâlâ’ya hamd ve ükürler olsun. 
“Allah  Teâlâ  insanlar   i lediklerine  kar l k   hemen  yakalay verseydi,  yeryüzünde  bir   canl   brakmamas  gerekirdi.  Ama  onlar   belli   bir   süreye  kadar  erteler. Süreleri  gelince gereini  yapar. Dorusu  Allah Teâlâ kullar 
n görmektedir.” 2  Kader  gereidir  ki  her mahlûk  doru  bildii  yolda  yürüdüünü  bilerek 
seyr halindedir. Yolumuzun eriliini gidermesi  için Allah Teâlâ’dan yardm  dileyerek söz ba yaptk. 
nsan gerçei aramal, hakikate yönelmelidir. Gerçek ve hakikat farkl  mdr? Günlük hayatmzda, konuma ve yazlarmzda, birbirinin yerine  kullanmakla, ayn anlam vermekle beraber, kapsam ve maksat bakmn dan bu ikisi farkl kavramlardr. Bilim olan tespit eder. Hâlbuki insan dü üncesi, olmas gerekeni de merak eder. Olan somuttur. Olmas gereken se soyuttur. Olmas gereken idealdir. dealler insann yaamasn anlaml  klar. 
Be duyumuzla temasa geçtiimiz, daha üst melekelerimizle alglaya bildiimiz, deney ve tecrübeyle bilgi haline getirebildiimiz, aklla kontrol  edebildiimiz her ey gerçektir. Tabiat bir gerçektir. Tabiatta olan eyler  ve olan bitenler,  yer  ve  gök,  insan  ve  toplumlar  gerçektirler. Gerçein  içerisinde  hemen  görüp  kavrayamadmz  birtakm  gizli  gerçekler  de  vardr.  Bunlar  da  zamanla  anlalabilir,  örenilebilir  ve  aça  çkarlm
 
gerçekler olurlar.  Gerçekleri görmezlikten gelmek veya gerçeklere aykr düünmek akla 
aykrdr; insana da topluma da zarar verir.  Bu gerçekleri de içine alarak, fakat bunlar aan gerçei elde etme yol, 
metot, organ ve melekelerimizi de aan temel gerçee hakikat diyoruz.  Bizi at halde bunun gerçek olduunu nereden biliyoruz? Bu alana gö recelik (izafilik) kart dorudur. Fakat bunlarn içinde gerçek olan tek tir. Bu bize, kendine mahsus yollarla bildirilir; ama sonuçta biz buna ina nrz. Gerçeklerle uyum halinde olan her hangi bir ey göreceli olamaz.  Suyun içinde düz bir çubuu dik olarak braktmz zaman, çubuk su yü zeyine dedii yerden krk görülür. Onun krk görünmesi gerçektir. Oysa  hakikatte o  çubuk krk ve eri deildir. Evet, gerçekte eri görülen çu buk, hakikatte dümdüz ve dosdorudur. Gerçek, bilimin konusu; hakikat  dinin konusudur. Gerçein dorusu yanl olmaz. Gerçek gerçektir. Haki kat kelimesini Hakk  ile beraber kullanrz. Hakk ve hakikatin deil, ha kikate yönelmenin dorusu yanl olur. Yanl olana batl diyoruz. Ger çei aramal, hakikate yönelmeliyiz. 
nsan sadece maddî  arzular olan ve bu yolda yaayan bir varlk ola maz. Gününü gün etmek  isteyen bir kimse  isek, gerçek ve hakikat bizim  için hiçbir ey ifade etmez olur. Böyle olmasak bile hakikate ait bir inan cmz, onu anlamaya dönük bir bilgimiz ve hele azmimiz yoksa hiçbir eyi  yerli yerine koyamayz. stesek de hakikati göremez, doru karlatrma lar yapamaz, çelikilerden ve aknlktan kurtulamayz. “Bu mu doru, o  mu?” diye tedirginlik içinde kalrz. 
Bir  esasa  dayanmadan  söyleyen,  hiçbir ey  söylememi demektir.  Kur’an Kerim,  tekrar  tekrar ve  srarla bizden, kâinatn,  tarihin,  insann  ve toplumlarn aratrlmasn ister ve bizi bunlar anlamaya yönlendirir.3 
Neden ve niçin, Niyâzî i Msrî  kaddese’llâhü srrahu’l azîzin Divan? 
Dilimizde kullandmz târikat ve tasavvuf  herkesin ainâ olduu mevzu dur. ster batl  ister hakikât ksmnda olsun  sürekli hayatmzn bir yerinde  buluruz.  Ancak  birçok  eserlerde  tasavvufun  kelime  manas  üzerinde  çok  durulduu halde  târikat kelimesinin Arapça yollar manasna geldii söyle nerek  basit  bir ekilde  izahatndan  baka  bir eyde  yaplmamtr.  Târikat  kelimesi  ile kast edilen manann yüceliini gözler önüne sermek gerekmek tedir. 
“Târik kelimesinin bugünkü lehçemizdeki yeri Târik kelimesi bugünkü  Türkçemizdeki Doruk kelimesiyle ayn kymettedir. Doruk dalarn Tepe
  3 (Heyet, 2008), s. 14 
 
Divân lahiyyat ve Açklamas | 9 
sindeki sivri ve çplak yerlere verilen  isimdir. Ekseriya kayalktr ve sivri dir. 
Târik kelimesini ta ve rik olarak  ikiye ayrabiliriz. Kurala göre tâ keli mesinin sonunda bir  veya o kategoriden bir konson bulunmas arttr.  Çünkü zaten â harfinin üzerinde bir de uzatma iareti vardr. u halde ta  kelimesi aslnda: Ta idi. 
Ta bütün Türk  lehçelerinde bildiimiz da yani cebel manasndadr Figüre manada ise büyüklük, yükseklik, üs, kuvvet ve kudret irade eder.  Da gibi  adam gürledi  gitti.  Arkasnda da gibi  hamisi  var. Sözlerinde  geçen da kelimesinin manalar gibi. 
Rik ve orijinal ekli  ile  irik tamamyla ve kuvvetle takarrür ve temer küz manas verir. 
Türkçe rik kelimesi Arapça ve Farsçaya geçtii gibi, Hint ve Avrupa dil lerine de geçmitir. rade, kuvvet, hâkimiyet, kudret, saltanat, nizam ve  türe manalarn o dillerde de muhafaza ettii gibi Tarik kelimesindeki ro lü  gibi  sonuna  ekletii  kelime  anlamnn manasn  kuvvetlendirmekte,  arttrmakta ve mükemmelletirmektedir.” 4 
Bir  yücelik  olduunu  anladmz  Târikat  ve  tasavvufu  örenmemiz  ve  bilmemiz gerektiini hissettik. 
Yine ak mektebinin bir snf  olan Tasavvuf  Yolu hayatmz boyunca  in san kendine mahkûm kld. Ak hiçbir zamanda bendesini kapsndan azade  klmad. Dinlerin bir ubesi olmakta  srarl da olmad. Ancak bazlar ak ve  tasavvuf  ehline o kadar saldrdlar ki hayatn dnda görerek ileri zühd haya tnn temsilcisi tasavvufu ve ürünlerini inkâr etmeye baladlar. 
                                                                               “Rasül  dedi  ki: “Ey  Rabbim; dorusu kavmim bu Kur’an Kerim’i  terk  
edilmi  olarak  brakt .”   5  Bu terk nedir?  Tasavvuf  ehli neyi terk etti?  Tasavvuf  ehli yeniden bir ey mi inâ etti?  … 
nsann mistik aray ve rûhânî  ihtiyaçlar her zaman ve her toplumda  var olduu  için slâm  kültür ve medeniyeti dairesinin  “olmazsa olmaz”  bölümlerinden  bir  tanesi  de  tasavvuf   olmutur. nsanolunun,  deiik  corafyalarda  ve  farkl  asrlarda  kurduu medeniyetler  kendi  inanç  sis temleri  içinde bu dünyaya  imkân hazrlam, yön vermi ve yol  göster
  4 (TANKUT, 1936), s. 1923  5 Furkan, 30 
 
10 | Niyâzî i Msrî  kaddese’llâhü  srrahu’l azîz 
mitir.  Mistik yorumlarn “ele avuca smaz” oluu  ise her zaman tenkid ve 
tartmay gündemde  tutmutur. Bütün bu medeniyetlerde aklî  yorum larla kalbî   izahlarn  farkl  kulvarlarda yürüdükleri bilinmektedir. Söz ko nusu durum “sürekli kavga” anlamna gelmedii gibi, daimî  “sulh ve sü kûn” manas da tamaz. “nili ve çkl” demek belki en doru tespittir. 
Bu nedenle, tasavvuf  kültürü ne bütünüyle makbuldür ne de maktul dür. Genel çizgi konuya “scak” bakldn gösteriyorsa da zaman zaman  çok  zecrî   tedbirlerle yüz yüze gelen  tasavvuf  ehlinin  says da azmsan mayacak kadar çoktur. Tasavvufun tekrar canlanmas  için bir atlm yap mak gerekir. Fakat tasavvuf  ehlinin önünde birçok engeller vardr. 
1. SEVENLER: Tasavvufî  hayat ve düünceye  toz kondurmak  isteme yenlerin bak. Tasavvufî  hayat ve düünceyi bütünüyle temize çkarmak.  Adeta tasavvufla slam’ özdeletirmek. 
2. SEVMEYENLER: Baz  ilim adam ve aratrclar  ise  tasavvufla irki  özdeletirdiler. u cümle bir lahiyat profesörüne aittir: “Tasavvuf irk tir” böyle düünen birinin bu konuda yapt  incelemeleri ciddiye almak  zordur. Modernizmin beynimizi altüst ettiini, rasyonalizmin sultasn da  unutmamak gerekir. Tasavvufî  konulara “neyzen bak”l olanlarn bir ge rekçesi de XX. yüzyln banda slam dünyasnda görülen çökme ve da lmann fatura adresini bulma teladr. Fakat “tela” psikolojisi  ile ger çei yakalamak mümkün deildir. 
3. YÖNETENLER: Tasavvuf  tarihini aratranlarn zaman zaman kalem lerinin  ucuna  kadar  gelip  de  yazamadklar  meselelerin  bir  sebebi  de  “resmî   görü”ün  durumudur.  Yani  1925’te  tekkelerin  yasaklanmasyla  beraber makbul halden maktul hale gelen tarikatlarla  ilgili kalem oynat mak zorlamtr. “Tarikatç” yaftasndan korkmayan var m? On beinci  asrda  Bedreddinî,  on  yedinci  yüzylda Melâmî,  on  dokuzuncu  yüzylda  Bekta î   yaftas  da  böyle  tehlikeliydi.  Bu  anlamda  tarih  tekerrür  ediyor  denebilir. 
4. BLMEYENLER: Tasavvuf  ve  tarikatlarla  ilgili en olumsuz noktalar dan biri de bilenbilmeyen herkesin ahkâm kesmesidir. Tarikatlarn yasak  oluu onlara hakaret yadrmay kolaylatrmakta, “tarikatç” suçlamas  ile insanlar adeta tehdit edilmektedir. Bu konuyu “rant” için kullanan ba z gazeteciyazarlarn yanl ve yanl bilgi ve yönlendirmeleri, gerçeklerin  üzerine atlan kaln bir perde hüviyetini kazanmaktadr. 
5. BLP SÖYLEYEMEYENLER: Tasavvuf  Dal’nda çalan kimselerin bir  bölümü deerli eserler kaleme almlar, almaktadrlar. 
 
Divân lahiyyat ve Açklamas | 11 
Hulâsa,  Tasavvufu ve tasavvufî  konular, slâm’la ve irkle özdele tirmeden, konjonktürel artlara alk tutmadan soukkanl bir ekilde in celeyerek  toplumun önüne  serenler;  serenleri  tevik eden kii ve kuru lular kültür tarihimizde her zaman sayg ile anlacaklardr. “Dün” ü tabu  haline getirmek ne kadar yanl ise yok saymak da o kadar zararldr.  6 
nsanlar arasnda düünce ve merep  farklarnn bulunmas, yalnzca  insanlarn hayatn rahatlatan, yaadklarn hissedilebilir klan bir  f rsat tr. Düünce ve merep farklarnn en tabii sonucu da, yakn düüncelere  ve benzer mereplere sahip insanlarn birer öbek oluturmas, deiik in san gruplarnn ortaya çkmasdr. 
 nsanlar n davranlar  üzerinde düünce yürütmek  isteyenler, bu dav  ranlar  birbirine uydurmakta, hepsini  bir  kal ba sokmakta çektikleri  zor  luu  hiçbir   yerde  çekmezler.  Çünkü  bu  davranlar   çok   zaman  birbirine  öyle ayk r d r  ki  ayn tezgâhtan bu kadar  çeitli  kuma çkmas insana im
kânsz gelir.  Acmazl n simgesi  olan Neron'a;  saray n gelecei  üzerine  bir   idam  ferman  imzalatmaya getirmi ler; bir   insan ölüme göndermek   Neron'un öyle yüreini  yakm ki: 
Keke hiç  yaz yazmasn bilmeseydim demi  ; gelin de bunu açklay n!  Böyle örneklere herkeste, hatta kendi  kendimizde o kadar  çok  rastlar z ki,  akl   banda  insanlar n  bizi   bir   kal ba  dökmeye  çal malar na aar m;  nasl  olur  ki  insanda en çok  ve en açk  görülen kusur  zaten bir  dalda dur  mamakt r.7 
Bu  bakmdan müslümanlarn  birbirinden  farkl mezheplere  ayrlm olmalar, bir yanlln ortaya çkmas ve belirginlemesi olarak anlala maz. Deiik tutumlar içinde birlik olunabileceinin en güzel örneini de  yüzyllar boyunca yaayan yüzlerce  tarikat vermitir. Her  tarik, yani her  yol, ayn ana yola yani eriata varr. Tpk her derenin rmaa, rman da  ummana varmas gibi. 
Müslümanlar arasnda düünce  farkllklar vardr. htilaflarn  rahmet  olmasnda  dikkat  edeceimiz  nokta,  biz  bütün müslümanlarn  emir  ve  nehiylerin tannp uygulanabilmesine bizzat hizmet edip etmediimizdir.  Geçmite gerek  fukaha gerekse meâyih, bu konuda örnek alnabilecek  tutumlar göstermilerdir. Eer bir insann karlat meseleler, bavuru lan kimsenin  içtihatlarna veya merebine uyarak çözüme kavuamaya cak  gibiyse,  o  zat, mesele  sahibini,  bir  dier  bilgine  gönderebilmitir.  Müslümanlarn kuvveti, ana yola ulaan herhangi bir yolu bulma olgun luu sayesinde artmtr. 
6 (KARA, 2002)  7 (MONTAIGNE), nsann Kararszl 
 
Bir müslümann ilk düünecei de, içinde bulunduu davran tarznn  batln  tutumuyla benzerlik  tayp  tamad olmaldr. Batl  kovulmu eytann  iidir. Bu yüzden batl bütün kuvvetini kovulma, ayrlma, kop ma,  ayrma  ve  koparma  istikametinde  gösterebilir.  Batl,  birlie  çar maz. Müslümanlarn  açk  seçik  bildikleri  gibi,  insanlarn  Allah  Teâlâ'ya  olan teslimiyetlerine giden yol üzerine çkan eytandr. Yoldan çkma fikri  ilk eytandan gelir. Onun yapaca, kullar yollarndan azdrmaktan  iba rettir. Bu anlay içinde  toplum hayatnda gözlediimiz birçok olaya ay dnlk getirebiliriz. Hangi güçlerin eytana mahsus tutumu taklid ederek  toplum  hayatnda  varlk  kazanmaya  çabaladklarn  anlayabilirsek,  isti kametimizin dorultulmas  için  kesin bilgilere  sahip olmasa bile, neler den  saknmakla  kendimizi  yanl istikametlerden  koruyabileceimizi  farkedebiliriz. 
Öyleyse  deiik  oluta,  farkl  oluta  yanl bir  özellik  aramak  uygun  olmaz. Buna karlk ayrlan ve ayran, kopan ve kopartan, azan ve azd
ran özellikleri batln vasflarna yakn saymamz gerekir.8 
Allah  Teâlâ’y  sevemeyen,  anlayamayan,  bilemeyen  ve  tanmayan  vb.  hayatn hangi noktasnda zevk ve nee içinde olabilir? 
Tasavvufu, bir  iç genileme olarak görmek mümkündür. Harici geni
lemeler de vardr. Hangi kurum yoktur ki d etkiler, onun üzerinde harici 
gelimelere yol açmam olsun. Ama yine de tasavvufî  bir anlay ile me
sela  felsefeyi mukayese edersek veya  tasavvufi bir  tevil  ile  ilmi bir tevil 
arasnda mukayese yapacak olursak, tasavvufî  anlay veya te'vilde iç ge
nilemenin hâkim olduunu görürüz. ç genileme ile mana udur: 
Ortada eyin açk bir manas  var;  ama  yine de onun ötesine  gitme, 
mecaz yakalama ve derinine  inerek özüne yaklama, asl yakalama ça
bas söz konusu. Sufiler, genellikle örnek olunarak cevizi verirler. Bilirsiniz 
onun yeil kabuu, altnda sert ksm sonra bir zan, onun  içinde yenilen 
ceviz  içi. Öze ulama, ayn zamanda dini  tecrübe  ile gelien bir anlama, 
bir vukuftur. Zaten mutasavvflar önemli ölçüde bunun üzerinde durmu
tur.  Acaba  öze  ulamak  için  ne  yapmak  lazm?  Bunun maddî,  objektif  
artlarnn  yerine  getirilmesi  gerekir. Ama  ayn  zamanda bunun  ruhanî  
artlar var. Maddi artlar olmazsa anlamann önü kendiliinden tkanr. 
Ama öze ancak ruhanî artlar götürür. Ruhanî artlar yoluyla biz anlama
y kefederiz. Mesela, “manay kefetmek” Yani manay kefetme, deru
nu kefetme. Bu ise, terminoloji deise bile, bir bakma beeri tecrübe
den, derin bir kaynaktan gelen eylerin ne kadar evrensel olduunu gös
  8 (ÖZEL, 2008), s.17 (Alnt konuya göre uyarland.) 
 
Divân lahiyyat ve Açklamas | 13 
termesi bakmndan önemlidir.9  Yaamn amac da “Tüm  insanlar   sevmek,  tüm  insanl  karde bil 
mek”  deil midir? 10  Günümüzde ise insanlar öyle karmak iletiim sürecinde öldürüyoruz 
ve zulmümüzün sonuçlar bizden öylesine titizlikle saklanyor ki bu eyle min  vahiliine  hiçbir  snrlama  gelmiyor. Bazlarnn dierlerine  zulmü,  eine rastlanmadk boyutlara ulancaya dek devam edecek, olduu gö rülmektedir. 
Zalim Neron'un bile  giriemeyecei bir  ie  girien  sradan bir müte ebbis,  çokbilmi doktorlarnn  tavsiyesine  kanan  hastalkl  zenginlerin  banyo yapmas için insan kanyla dolu bir havuz yapmak isteseydi, kabul  gördüü ve uygun usullere  riayet gösterdii  takdirde hiçbir engele kar lamadan bunu yapabilirdi. Ama bunu,  insanlar dorudan kanlarndan  vazgeçmeye  zorlayarak deil,  istenileni yapmadklar  takdirde hayatlar nn tehlikeye girdii ihsas ederek yapard. 
Bugünün dünyasnn insanlar, on dokuzuncu yüzyl teknolojisinin göz  alc, eine rastlanmadk ve muazzam baarlarna ramen hayatlarndan  lezzet alamyor. üphesiz ki tarihin hiçbir döneminde on dokuzuncu yüz yldaki kadar maddi baarya (mesela, insan tabiatnn kuvvetlerinin fethi  gibi) ulalamad. Fakat yine üphesiz ki, tarihin hiçbir öneminde, giderek  canavarlaan imdiki dünyamzdaki kadar ahlaksz,  insann hayvani  ihti raslarna hiçbir kstlamann getirilmedii bir hayat yaanmad. On doku zuncu  yüzylda  ulalan maddi  ilerleme  gerçekten muazzam;  fakat  bu  ilerleme, Atilla, Cengiz Han veya Neron'un zamannda bile ahit olunma yan ekilde ahlakn en temel artlarn  ihmal etme pahasna satn alnd  ve halen de satn alnyor.11  “Hasta düen  zihne ifa bulamam.”   12 diyen maddî  yolun doktorlarnn 
aciz kaldklar yerde kimler bu insanlara yardm edebilecek.  Bir yandan da fikir kirlilii art o kadar fazlalat ki, herkes her konu hak
knda yorum yapyor, fikir beyan ediyor. Haberleme ve anlk bilgiye ulama  snr  çok  hzlanmtr.  (Küresellementernet)  Merhameti  elden  kaçrm XXI. yüzyl  insan korkutucu ekilde geçmiinden koparlarak yenidünya dü zenine doru bilim kurgu elemanlar bireylerinden olmas  için gizli bir  fikir  karmaas  içinemi  itiliyor.  Hayal  dünyas  snrlar  yaratcy  kabullenmekte  artk zorlanmaktadr. 
Geçmii olmayan bir nesil ve insanlk. Geçmii kötüleyen, gelecei de s
 
nrl, duygusuz, sevgisiz, birbirine yaklamakta korkan bir nesil.  Bu nereye kadar?
 13  Bizim  dünyaya  gelmemizde  ki maksat birbirlerimizi  tanmamak m,  an
lamamak m?  Dünyaya ne halimiz varsa görelim diye gelmedik: dünyaya geli imiz 
halimizin ne olduunu örenelim diyedir.14 
Aadaki makale ile insann tarih seyrini biraz irdeleyelim. 
[TARH VE “TARHDII” ARASINDA GELENEK 15  Gelenek, bir toplumun (millet) veya topluluun (ehir, kasaba, köy) tarih
ten devrald, getirdii düünce (dünya görüü, doktrin,16 ideoloji 17 ), dav ran kalplar ve kurumlarn toplamn ifade eden bir cins isim (kavram) dr.  Tarihte  ve günümüzde birden  çok  gelenek  vardr. Gelenei mümkün  klan  unsurlar  rk, dil, corafya,  iklim, yerleim birimleri ve yaam tecrübeleridir.  Kabaca endüstri devrimi öncesi  –ortaça toplumlar  “Geleneksel  toplum lar”  dr.  Yani  geleneklerin  egemen  olduu,  deimenin  yava olduu  top lumlardr. Bunun çeitli nedenleri vardr. 
Birincisi,  o  dönemde  çounlukla  birey  toplumun  veya  dinî   cemaatin  (mezhebin) bir uzvu idi. Belirleyici olan toplum, din, dinî  kurum idi. 
kincisi, orta çada hareket yavat. Çünkü enerji kaynaklar, kas gücü ve  hayvanlard.  Bundan  dolay  da  hem  üretim  (emtia)  azd  hem  de  ulam dolam ve iletiim yavat. Kta Avrupasnda ‘Aydnlanma’ ile birlikte bireyin  önemi,  özgürlüü,  akl  ön  plana  çkarken;  endüstri  devrimi  ile  yeni  enerji  kaynaklar (buhar gücü, elektrik vs.)nn kefedilmesiyle (sanayileme) nesne, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
olay says  artarken  her  türlü  hareketlilik  de  hzland. Dinî   domalarn  ve  kurumlarn tasallutundan özgürleen  insan akl doayla giritii etkileimde  yeni ilikiler kefetti (bilim); yeni eyalar icat etti (teknik). Toplumsal hayatta  yeni kurumlar ina etti, insan için yeni davran kalplar gelitirdi. 
16. yüzyldan sonra kta Avrupasnda meydana gelen deimedönüme  bütün dünyay etkiledi ve Avrupa d toplumlarda moderniteden etkilenme  orannda bir gelenekmodernlik ayrmas, sorunu ortaya çkt. unu öncelik le belirtelim  ki,  fizikteknik olarak gezegenimizin  çehresi  son dört yüzylda  oldukça deimitir. Ne  insanlar, ne de nesneler  ve olaylar ortaçalardaki  gibi olmayacak. Bu anlamda ‘modernite’18 Habermas’n dedii gibi, srtmz daki deri gibidir. Kurumsal ve davransal olarak da modernite dünya  top lumlarn hayli etkilemitir. Modernite bir yönüyle gelenee dönüerek, bir  yönüyle  de  kendini  yenileyerek  devam  ediyor. Modernitenin  bir  yönüyle  metafizik  (imanayb)  ve moral  (ahlâk)  anlamda  bir  haddi  ama  (istina,  tuyan) ve yoldan çkma (dalalet) olduu ayr bir tartma konusudur. 
Geleneksel bir  toplum olan Osmanl  toplumu 1800’lerden  itibaren mo dernlemi Avrupa toplumlarnn saldrsna maruz kalm, 150 yllk bir bo uma ve bocalamadan sonra çökmü ve ondan arta kalan parça ise (Türki ye  Cumhuriyeti)  yönetici  elit  19  itibariyle moderniteye  teslim  olmu;  halk  itibariyle de ona nisbî  olarak direnmitir. 2000’ler  itibariyle modernlik  ku rumsal,  düünsel  ve  davransal  düzeyde  oldukça  içselletirilmitir. Arlk  krsal kesim olmak kaydyla baz toplumsal kesimler ise hâlâ gelenee bal ln sürdürmekte ve direnmektedir. 
Düünce, kurum ve davran kalplar halinde Gelenek ve Yenilik hakkn da önce u tespitleri yapalm. 
Gelenek, eer yanl veya miadn doldurmu, eskimi,  ilevselliini yitir mi, hakîki  istinatgâhlarn kaybetmi ise  terk edilmelidir. Yok eer, doru,  metanetini, dayanklln,  ilevselliini yitirmemise, miadn doldurmam ise  sürdürülmelidir.  Yeni  olan  da  eskiye  (gelenee)  oranla  doru,  deerli,  fonksiyonel  veya  faydal olmak  kaydyla orijinal  (yepyeni)  ise onu olumlu  karlamal. Tersine, yozlatrc, yanl, zararl ise iltifat edilmemeli. 
Nietzsche konu hakknda unu söylemektedir. 
“ster bir  insanda ya da toplumda,  isterse bir kültürde olsun uykusuzlu un, gevi getirmenin, tarih duygusunun [Gelenekçiliin] bir snr vardr, bu  snra gelip dayand m, yaayan bundan  zarar görür ve  sonunda yok olup  gider. Eer geçmiin  (gelenein) bir  snr  (ölçü)  ile bugünün mezar kazcs  olmas  istenmiyorsa, onun  (gelenein)  unutulmas  gereken  snrn belirle
 
16 | Niyâzî i Msrî  kaddese’llâhü  srrahu’l azîz 
mek için bir insann, bir ulusun, bir kültürün “plastik gücünün” (vicdan, akl,  irade)  ne denli büyük olduunun  iyice bilinmesi  gerekirdi.  “Plastik  güç”le  demek istediim, kendi içinden kendine özgü bir  biçimde geli en güç, geçmi ve yabanc olann biçimini deitiren, ona yeniden biçim veren, yaralar  iyi letiren, yitirileni yerine koyan, krlan biçimlere kendi içinden yeni bir biçim  veren güç.”20 
Kimlik ve kiilik sahibi her bir birey ve  toplum bir gelenek  içinde olmak  zorunda olduundan, 
“Her  canl ancak belli bir  çeviren  (ufuk)  içinde  salkl, güçlü ve  verimli  olabilir, bu canl kendi etraf na bir çeviren  (ufuk) çekmesini bilemiyorsa ve  kendi görü açsn yine bencilcesine bir bakasnnkinin (yabancnn)  içinde  yerletirmesini, onun çerçevesinin içine kaymasn bilemiyorsa bitkin düer,  ya da büyük bir hzla göçüp gitmeye sürüklenir.” 21 
Birey ve toplum kimliinin, kiiliinin bu zorunlu kurucu unsurlarna sahip  olmakla birlikte tarih içinde yürürken çok dikkatli olmak zorundadr. 
“Esenlik,  insann tam zamannda unutmay bilmesine [terk etmesi gere ken geleneksel unsur] oluu gibi, tam zamannda anmsamay bilmesine de  baldr;  tarihsel  bir  duyuun  her  zaman,  tarihsel  olmayan  bir  duymann  [alglama,  yenilik]  da  ne  zaman  zorunlu  olduu  insann  güçlü  içgüdülerle  sezmesine baldr. te okuyucunun üzerinde düünmeye çarld önerme  udur: 
“Tarihsel olmayanla (yenilik) tarihsel olan (gelenek) bir kiinin, bir top lumun, bir kültürün sal için ayn ölçüde zorunludur, gereklidir.”22 
Bir  kabiliyetler  toplam  olarak  insan  tarihte  bütünüyle  gerçeklemi,  açlm,  çiçeklenmi,  olmubitmi bir  varlk  olarak  görmeyen Nietzsche,  insan  için potansiyellerin  ‘ebedî  dönü’   içinde gelecekte aktüelleecei ka naatindedir.  Bu  nedenle  bugünkü  ‘insan’  ara  bir  aama  olarak  görür  ve  “üstinsan  – übermen”  in yolunu hazrlamaya çalr. Bu balamda, her za man  tarihte  gerçeklemi ve  tekrar  edenin  dnda  ‘yeniyi’  ifade  eden  bir  “tarihd” vardr. Bu konuda öyle diyor: 
“... öyleyse belli bir ölçüde tarihd olan duyabilme, sezebilme yetisini  daha önemli ve daha öncelikli bir meleke olarak göz önüne almamz gerekir,  çünkü bu melekede, doru, salam ve büyük olan bir eyin gerçekten insan ca olan bir eyin ancak kendisinde geliebilecei bir  temel bulunur. Tarih d çepeçevre kuatan bir sfere23 benzer, bu sfer  içinde yalnzca, bu sferin 
 
Divân lahiyyat ve Açklamas | 17 
ortadan kalkmasyla yeniden yok olmak üzere yaam doar. uras bir ger çektir  ki,  insann düünerek, düünüp  tanarak,  kararlatrarak, ayrp bir letirerek o tarih d öeyi snrlandrmasyla, o ortal kuatan sis bulutla rnn içinde aydnlk, parlak bir n domasyla, imdi, ancak geçmii yaam  için kullanmak ve olup bitenlerden yeniden tarih yapmak, yaratmak gücüy le,  insan  insan olabilir; ama  tarihi ar olarak kullannca da  insan yeniden  tükenir; tarihd olann o örtüsü olmadan da insan hiçbir zaman hiçbir eye  balayamayacakt ve balamaya da cesaret edemeyecekti.” 24 
“O  (Allah)  her  an  (yeni) bir   i tedir”   25  ayeti, Allah  Teâlâ’nn hep  ayn  olan  tekrar yaratmad, O’nun da  tarihdna  imkân  tandn gösterir.  nsanlk tarihi, bazen yava bazen de hzl (özellikle 16. yüzyldan sonra) Ni etzsche’nin dedii bu tarihdna doru bir yürüyütür. Kyamete kadar da  sürecektir. 
Peki, bu tarihdna yürümede brahimî monoteistik evrensel  ‘edDîn’  açsndan sabitdeimez olanlar nelerdir? 
Bizim geleneimizin merkezinde uzun tarihler boyunca din (slâm) oldu u  için,  gelenekdinyenilenme  sorunu  önemli  bir  sorundur. brahimî  monoteist dinin vahiy geleneinin son ürünü (Kur'an Kerim) salam vesika  olarak  elimizde  olduu  için  ona  bavurarak  sabitdeiken,  asâlet  ve  ayn  asr ve zamanda yaama, gelenek ve tecdid konusunda bir kriter oluturabi liriz.26 
unu hemen söyleyebiliriz: Hz. Nuh aleyhisselâm (yaklak M.Ö. 3500’ler)  tan  beri  bütün  vahiylerde  tekerrür  eden  ana  unsurlar  ‘edDîn’dir.  Bu  da  genel olarak üç unsurdur. 
Tevhid, Mead (ahiret) ve Adalet (ahlâk, salih amel). Bunlarn deimeme  gerekçesi de makûl ve mantkîdir. Allah Teâlâ bir’dir, Ahiret gerçekleecektir  ve  temel  ahlâkî   sorumluluklar  insan  tabiat  deimedii  için  deimez.  Kur'an Kerim öyle der: 
“Hakka yönelerek  kendini   Allah' n insanlara yarat l ta verdi i  dine ver.   Zira  Allah' n  yarat nda dei me  yoktur;  i te dosdoru din budur,  fakat  
24 Nietzsche, a.g.e., 67.  25 Rahman, 29  26 Oluturulacak kriterin snrlarn belirlemek nasl olacak, bu sorundur. 
 
18 | Niyâzî i Msrî  kaddese’llâhü  srrahu’l azîz 
insanlar n çou bilmezler.”  27  Bütün nebilere iletilen evrensel espriöz ayndr:  “Allah Nuh'a buyurduu eyleri   size de din olarak  buyurmutur. Sana 
vahyettik;  brahim'e, Mûsa'ya ve  sâ'ya da buyurduk  ki: “Dine bal  kal n,  onda ayr l a dümeyin.”  Ortak  koanlar  çard n ey  onlar n gözünde  büyümektedir.  Allah diledi ini  kendine seçer, kendisine yöneleni  de doru  yola eri tirir.”  28 
Bu din,  insanl nihilizmden  (hiççilik) kurtararak güven ve huzur  içinde  Akn’a, Allah Teâlâ’ya balayan yoldur (sebil, srat): man ve slâm (Bu kav ramlarn etimolojik köklerine dikkat!) Bu sabit, deimez ve evrensel (bütün  insan ve toplumlar için geçerli) öz tarihsel bir form içinde bu rasüllere veril mitir (eriat): 
“Kuran'  , önce gelen Kitap'  tasdik  ederek  ve ona ahid  olarak  gerçekle  sana  indirdik.  Allah' n  indirdi i   ile  aralar nda  hükmet;  gerçek   olan  sana  gelmi  bulunduuna göre, onlar n heveslerine uyma!  Her  biriniz için bir  yol   ve bir  yöntem k ld k; eer   Allah dileseydi  sizi  bir  tek  ümmet  yapard  ,  fakat   bu, verdikleriyle sizi  denemesi  içindir; o halde iyiliklere kouun, hepinizin  dönüü  Allah'ad r. O, ayr l a dütüünüz eyleri  size bildirir.”  29 
“Sonra seni  de din konusunda bir eriat  sahibi  k ld k, ona uy; bilmeyen lerin heveslerine uyma.”  30 
“And  olsun ki, senden önce nice rasüller  gönderdik; onlara eler  ve ço cuklar   verdik.  Allah' n  izni   olmadan  hiçbir   rasül   bir   ayet   getiremez. Her   eyin vakti  ve süresi  yazl d r.  Allah diledi ini  siler, diledi ini  brak r;  Ana  Kitap O'nun kat ndad r.”  31 
Tarihî   süreç  içinde eriatlar  (formlar)  tarznda  tezahür  eden  ilâhî   dinin  formunun deimesini zorunlu klan husus, Nietzsche’nin  ‘tarihd’ dedii  deien eydir. Son vahiy (Kur'an Kerim) deki ‘imdi’ veya o tarihin gerek sinmesi olarak ortaya çkan formu (eriat) tarihin ilerlemesiyle (geçmesiyle)  reforma  tâbi  tutmak  (içtihadtecdid)  müslümanlarn  vicdanî entelektüel  sorumluluunda olan bir husustur. slâmî  evrensel öznelliin tarihî  ortamlar la ilikisi ne ilk formu donduran ‘özcü’ bir ilikidir; ne de opurtunis32 bir ili kidir. Bu  ikisinin ötesinde  ‘yenidenkurucu’ bir  ilikidir  (tecdid). Bunu saha beden Hz. Ömer  radiyallâhü anh ciddiyetle kavramt ve gereken admlar  da kendi tarihsellii içinde atmtr. Ondan sonra bu yenilikçi damar (Ehlu’r Rey) clz da olsa bir müddet devam etti. Fakat gelenekçi damar (Ehlu’lEser, 
 
Ehlu’lHadîs,  Ehlu’sSunne)  veya  logosa33  kar mitos34 slâm  toplumlarna  egemen  olmutur. slâm  toplumlarnn  çöküünün  ana  nedeni  gelenein  mutlak egemenlii ve deiimin alglanamamas ve yönetilememesidir. Yok sa slâm’dan uzaklama falan deildir. Geçmite vuku bulan  ‘antsallatr ma’ ve ‘koruma’ anlamndaki bir tarih duygusu olarak gelenekçilik muhafa zakârlk, milliyetçilik, statükoculuk,35 saclk ve istikrar savunma ile akraba dr. Bu anlamda gelenekçilik ölülerin yaayan imandr. 36 
Bu gelenekçilik,  insann el becerilerini gelitirir, ancak,  insann düün me ve aklî  kabiliyetini dumura uratr. Bu balamda gelenein aslî  nitelikle ri olarak ileri sürülen baz hususlar gözden geçirmemiz gerekir. 
1. “Süreklilik” gelenein ‘sebebi vücudu’ olarak ileri sürülür. 37 Dorulu unu, metanetini vicdanmz ve yaam tecrübelerimizde ortaya koymu olan  hususlar elbette ki sürekli olmaldr. Onlarn deitirilmesi bizim de yok ol mamz  ve  ‘kendi’mizi  inkâr  etmemiz,  yabanclamamz,  yozlamamz,  soy suzlamamz anlamna gelir. Ancak bu, tarihte ürettiimiz veya devraldmz  her eyin  sürekli  olaca  anlamna  gelemez.  Hakiki  istinatgâhlarn
38  veya  deerini yitirmi olan sürekli olaca anlamna gelemez. Hakiki  istinatgâhla rn veya deerini yitirmi olan sürekli olmamaldr. Bunlarn neler olduunu  tespit  etmek  de  Nietzsche’nin  ‘plastik  güç’  dedii  koruyucu  ve  ayklayc  kabiliyetin  gücüne  baldr.  Süreklilik,  sürekli  ‘Ben’  diyebilmedir.  Ancak,  insan  tekinde  olduu  gibi  büyüme,  deime  içinde  olmak  kaydyla.  Ge len(e)in imdi  (hayat)  içinde  sürekli olarak uurlu ve kasdî  bir ekilde  tu tulmas gerekir. Yenilik, eskinin, kadîm olann yeninin aynasnda; asalet  ise,  yeni olann eskinin, kadîmin, öncekinin aynasnda görülmesidir. 
 
deerli olamaz.  Ancak Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem buyurdu ki;  “Ümmetim, mübarek  bir  ümmettir. Bann m , sonunun mu hay rl  ol 
duu bilinmez.”   41  Tarih, erdemlerimiz  ile birlikte kusurlarmz da kurduumuz yerdir. Ta
rihte  önce  gelenin  sonra  gelenden  zorunlu  olarak  bir  üstünlüü  olmad  gibi; sonra gelenin önce gelene de zorunlu bir üstünlüü yoktur. Geçmiten  imdiye  tanabilecek, imdiyi  kurmamza  yardm  edecek  unsurlar  bulma  imkânmz ve hakkmz vardr. Ancak bu, geçmiin müzahrefatn
42 korumay  veya  ona  sayg  duymay  gerektirmez.  Kategorik  olarak  insann  ‘imdi’de  ürettii her ey  –Macntyre’n dedii gibi gelecekte almaya mahkûm de ildir 43. 
Bizim geleneimiz, selefin otoritesi üzerine kurulmutur.  “ elttiba‘ hayrun mine’libtida‘ = öncekilere uymak, itaat  etmek, yeni 
lik  ç karmaktan hay rl d r.”   “ Küllü hayrin  fî   itba‘i men selef; ve küllü errîn  fî   ibtida‘i men halef  = 
Her  türlü hay r  öncekilere uymakta; her  türlü er  de sonrakilerin ç kard k  lar ndad r.”  Çinenmi, gidilen yol anlamnda ‘sünnet’ kavramnn sünnî  dinî   düüncedeki otoritesi ve yeri ‘Ehli Sünnet’in gelenekçiliini ve geçmie ba lln gösterir. 44 
3. Gelenein üçüncü nitelii, kâmil ve eksiksiz olduu inancdr 45. Bir kül türü, bir toplumu çürüten ve çökerten ey  ite bu inançtr. Bu  inanca sahip  olanlar, olu halinde olan  için sezici bir  içgüdüsü yoktur. Olu halinde olan  alglama kapasitesi yoktur. Yeni olan her eyi ‘türedi’ olarak görür. cat çka ranlar ho karlanmaz. Eski köye yeni âdet getirenler lanetlenir. “Her yeni lik  (bid’at)  dalalettir  ve  bunu  çkaran  da  cehennemliktir.”  Bilge,  adil  ve  hakka  niyetli  olabilirsiniz;  ancak,  yeterlilik  duygusuna  kaplmsanz  çökü kaçnlmazdr. Osmanl toplumu bunun iyi bir örneidir. 
 
4. Gelenein kurucuaslna veya asrna yaknlk, otantiklik46, sahihlik hissi  (ortodoksi47)48  gelenein  aslî   bir niteliidir.  Burada da  kurucu  asllarn de imez dorularn nasl teoriletirilecei önemli bir sorundur. Kurucu asllar  tarihsel olaylar ve onlarn dogmalatrlm ekilleri midir (Hristiyanlk); akla,  ahlâka ters olan asllar mdr (Seçilmilik, özel ahid, vaadlerYahudilik); Yoksa  Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemin (610 632) evrensel ilkelerini deil de  formunu da  (eriat) asllatrmak mdr  (Ehli Sünnet). Bunlarn  iyice tartl mas gerekir. Ortodoksi her zaman bütün gerçeklii tüketmez. Bu bir yanl gdr.49 
5.  Kaytszartsz  itaat  istei  gelenein  bir  dier  hususiyetidir.50 taat,  otorite çeidine göre meruiyet kazanr veya kazanmaz. Gelenek eer, aklî   ve ahlâkî  bir otoriteye  itaate çaryorsa merudur. Çünkü makes51 yeri vic danmzdr ve ma’naya her zaman açktr. liki ahlâk, hukuk, rza, özgürlük,  maslahat  zeminine  dayanyordur. Ancak,  otorite  akl  d  ve  güç  temeline  dayanyorsa gayri merudur. slâm’n otoriteleri Allah  (Kur’an), Peygamber  (Hadîs) ve AklVicdandr. Akl d otoriteler  ise kategorik olarak tarih, top lum (rk), devlet, para, içgüdüler, lider, parti, snf  vs. olabilir. 
6. Gelenein aslî  bir nitelii de toplumsal hayatta ‘hiyerarik52’ olarak te
  46 Authenticity: gerçek olma özellii, orijinallik, doruluk; içten samimi  47 Orthodox: (s.) doktrini salam; . Dinsel inançlarna sadk; doru, tam, uygun; (b.  h.)  Ortodoks  kilisesine  mensup;  yürürlükteki  usule  uygun.  orthodoxly  (z.)  kabul  edilmi bir fikre uygun olarak. orthodoxy (i.) Ortodoksluk; akidenin doruluu.  48 Armaan, a.g.e., 20.  49  Mezheblere  balanmak  mecburiyeti  yetersizlikten  domutur.  Bu  nedenlede  ksmî  bilgi sahibininde uygulama alan eriatn temelini oluturan Kur'an Kerim ve  Hadisi eriflerin belirleyiciliinde ki seçicilik geliigüzelde olunca doacak tehlike ile  taklid  çerçevesindeki  ittiba  farkn  gözetmek  gerekir.  Bu  nedenledir  ki  senelerin  taklîdî   planda  geçmesi  bunu  göstermektedir.  Çünkü  Kur'an  Kerim  ve  Rasûlüllah  sallallâhü  aleyhi ve sellemin gösterdii yolda  fazla  tartmalarn douraca ve ha dislerin  yok  pahasna  irdelenerek  hükümsüzlük  içerisinde  eritilmesinin   de  iyi  bir  netice dourmayaca  ve dourmad görülmektedir. Çünkü Rasûlüllah  sallallâhü   aleyhi ve sellemin dinî  hayat sürekli olarak kitabî  olarak deil sosyal hayatn  içeri sinde  “görmealglamauygulama) olarak belirttiini unutmamak gerekir.  (Bilhassa 
en önemli bir  ibadet olan namaz  için:                                         “Beni  nasl   namaz 
 
cessüm  etmesidir.  53  Hiyerari’nin  tek meruiyet  kayna  ahlâk  (takva)  ve  ehliyettir.  Estetik  olarak  da  beeni  duygusunun  gelimiliidir.  Kurumlar,  maslahat  ilkesi  ile birlikte bu  ilkelere göre hiyerarize edilmelidir. Bunlarn  dnda (para, güç, rk vs.) hiçbir hiyerari meruiyeti yoktur. Bunlarn dn daki  hiyerariler  (monari,  aristokrasi,  din  adamlarteokrasi)  toplumu  ve  kültürü çürütücüdür. Uzakdounun ve Yeni Eflâtunculuun mistik karakterli  hiyerari anlaylar ontik ve piramidal54 olarak yukardan aa (düü) dikey  iken; brahimî monoteist evrensel slâm’n hiyerari anlay etik balamda,  yatay düzlemde önileri (Tevbe, 61; Vaka, 10) ve arkageri (Tevbe, 81; Fetih,  11) eklindedir. 
7. stikrar, gelenein bir dier niteliidir. 55 stikrar, insanolunun güven,  huzur  ve  tembellik duygularnn bir  tezahürüdür. Hayatn  sürekli hareket  halinde oluu, ontolojik56 olarak istikrar imkânsz klar. Doru olan haf za ve  alg gücünü birletirerek geçici  istikrarlar kurmaktr. Haf za sabit olan, alg  ise geçici olan ve olu halinde olan alglar. Çounlukla istikrar olarak algla nan  ‘rutin’ uurun kaybolmasdr. Uyuma ve gevi getirme bütünlüü çürü tür. stikrar genellikle egemen snflar savunur. Oysa toplum snflara ayrl msa  kavramlar  ayn  anlama gelmemeye balar. stikrar  savunanlar  çou  zaman snfsal, zümresel çkarlarn savunuyorlardr. 
Sonuç olarak,  insan özgür ve potansiyelleri de henüz  tükenmemi, açl mam olduu  için yanl, eksik ve snrl eyler üretebildii gibi; doru, da yankl ve yararl eyler de üretebilmektedir. Her geçmiin bir deer olduu  düüncesi  yanl olduu  gibi; her  yeninin de deer olduu düüncesi  ayn  oranda doru ve yanltr. Önemli olan Allah Teâlâ’nn bize vermi olduu  plastik gücü  (vicdan, akl,  irade) güçlendirerek geçmiten  seçimler yapabil mek  ve  gelecei  yaratmaktr.  Tarihin  salt  tekerrür  olduuna  inananlar  ise  tarihi yapanlarn nesnesi olmulardr.]57 
53 Armaan, a.g.e., 20.  54 Piramidal:piramit eklinde, piramit gibi,  55 Armaan, a.g.e., 20.  56 Ontology:  (i.)  yaratklar bilgisi,  yaratl ilmi, ontoloji; gerçein asl  kendisini  ve  niteliini  inceleyen  konu.  ontologic(al)  (s.)  yaratklar  bilgisine  ait,  ontolojik.  ontologist (i.) yaratklar bilgisi âlimi, ontolojist.  57 (GÜLER, 3:2 2005) 
 
 
Osmanl  ilim geleneinin  son halkalarndan biri olan M. Hamdi Yazr'n,  yenilenmenin (tecdid) zarûrîlii ve usûlü hakknda yazm olduu bir maka lesinde “Bir  asl n geli me seyrini  takip etmeyen ve ilk  vukua gelenin etra
 f nda bir  tekâmül  silsilesi  olmayan yenilikler  tam bir  ölümdür”  diyen Yazr,  deien artlara göre  lüzumlu gördüü deime ve yenilenmenin artlarn  u veciz ifâdelerle ortaya koymaktadr: 
“Her asrda dinimizin yenilenmesini58 beklemek hakkmz ve bu yenili i yapacak olana nail olabilmek için çalmak vazifemizdir (...) unu iyi ha trlamak gerekir ki, her  zaman  söylediim gibi, yenilik deimek ve bo zulmak deildir. slam'da en büyük düstur Allah'n birlii olduu için, bü tün dier esaslar bu Birlik düsturunun gelimesi bakmndan tesirli olacak  ve bütün yeniliklerde bu görü mahfuz tutularak (Ümmetin Hüviyeti) gö zetilecektir. Bu  suretle her  asrda vukua  gelen  fikrî   ve maddî  hadiseler  tecrübe ile tetkik edilip esaslarn tatbik ekillerine baklacak ve bu suret le, bir taraftan, tecrübî  ve  istikraî, dier taraftan, amelî  ve  istintacî  59  iki  yönlü bir seyir ile buluma ekline varlacak ve neticede, ümmetin haya tna uurlu veya uursuz olarak giren yeni hadiselerin dini ve er'i sahih  nesebi belirtilip  tespit olunacak,  tehlikeli araz olan bid'atlerle hayat  se beplerinden ileri gelen yeni gelimeler birbirinden ayrlp, bir ksm siline cek, bir ksmnda karar klnacak ve nihayet, akllar ile hisler birletirilecek  vicdanlara,  yeni  ihtiyaçlar  tatmin  eden  yeni  bir etaret  ve  emniyet  nevesi  verilmesine  itina  edilecektir.  Nass  halindeki  esaslar  muhafaza  edilecek ve fakat teferruat ve tatbikat bakmndan yenilikler usûle gele cek, daha dorusu, benimseyeceimiz yeniliklerle benimsemeyeceimiz  yeniliklerin hududu ayrlmak gibi vicdani bir gelime elde edilecek ve bu  yoldan içtimai nefis fetret ve nifaktan kurtulacaktr. Yenilik yapacak olan,  birlii krmayacak, ikak artrmayacak,  iin esasn  inkâr etmeyecek,  te ferruat asldan ayrmayacak, istikametten sapmayacak, mücerret heves lere  kaplarak ümmetin  vicdann  yabanc  vicdanlar  gibi  yapmaya  çal mayacak ve ümmetin ahsiyetini ortadan kaldracak bid'atlere yol açma yacaktr. Yenilik bize nefret deil sevgi alayacak, korku ve endie deil  güvenlik getirecektir”60. 
 
Yazr'n  bu  düüncelerini,  “deiim  içinde  devamllk”  ve  “deierek  kendisi kalmak” eklinde özetlemek mümkündür  61. Tarihte slam Medeni yetini kuran müslüman milletlerin kendi varlklarn sürdürmeleri,  insanla  marufta62 öncülük etmeleri de ancak bu sayede mümkün olabilir.63 
Konumuza dönecek olursak tasavvuf  bize neyi kazandrmak istiyor. Belki  çok noksan taraf  da olabilir. Ancak keskinlii giderilmemi fikir ve sistemler  her  zaman  kymetli  evlatlarn  yok  ederken  doruluk  ve  dürüstlük  adna  yapmlar ve bundan rahatszda olmamlardr. 64 Bu türlü gidiatlar devlet lerin yklmasna sebep olduu gibi gerilemenin temellerini atmtr. Meselâ;  Osmanlnn  ilimde gerilemesi Molla Lûtfi  (hyt. 1494)’nin  idamyla balam ve  devam  etmitir.  Çünkü  tenkit  edilmeyi  hazmedemeyen  bir  ilim  ehlinin  yanl  daha  sonra  kalplanca  kaldrlmas  mümkün  olmayan  talar  gibi  olmu akan  nehirleri  duraanlatrp  kokmu sular  haline  getirmitir.  Kii,  kitaplardan örendiklerini, Molla Lûtfi'nin kiiliinden ve hayatndan ören dikleriyle tamamlamadkça bir yan eksik kalacaktr. Kiinin yaadkça, kendi  nefsiyle mücadele  içinde olmas gerektiini örenmesidir; kör nefsin kendi sini dürtüp durduu temelsiz  ihtiras, kskançl, garaz, kendi yararna ba kalarnn  zararna  göz  yummay,  bunlar  günahsz  insanlarn  ölümüne  yol  açacak  kerteye  gidecek  olan  bir  kin  derecesine  vardrmay  bütün  bunlar  kendisine öütleyip duran Nefsi Emmâreyi yenmesi gerekmektedir. 
Molla Lûtfî  kaddese’llâhü srrahu’laziz (hyt. 1494) Sahn müderrisli inden  idam  sehpasna  giden  yolda bir  “kskançlk  kurban”65 olurken  onun yardmna yetimeyen kiilerdeki noksanln ne olduunu çok iyi  düünmek gerekir. 
Eer resmen zndk ve mülhid  ilan edilmedii ve bu sebeple hüküm  giymedii  için eyh  Bedreddîn'i  saymazsak,  Osmanl  ilmiye  gelenei  içinde 15. yüzylda resmen zndklk ve mülhidlik ile suçlanarak idam edi len ilk ahsiyet, Molla Lûtfî'dir. Ama o eyh Bedreddîn'den farkl olarak,  sûfi çevrelerle ilikisi ve yaknl olmasna ramen onlardan herhangi bi rine mensup deildi. 
 
Yaad dönemde meslektalar arasnda “Deli  Lûtfî”  diye mehur ol duuna baklrsa, kalplam Osmanl ulema  tipinin oldukça dnda bir  karakter  çizen  Molla  Lûtfi  önce  Medresei  Sâbi'de,  sonra  Medresei  Sâmin'de müderrislik  yapt  anlalyor. Ancak  onun  bilgisini  datmak  için kendisini aramakta ve beklemekte olan örencilerine ve örenmek  isteyenlere  her  gittiinde,  bindii  hayvann  kapnn  halkasna  kendisi  balayacak  ve  önüne  yemini  kendisi  koyacak  kadar  tabii;  klk kyafetinden bir ayrcalk beklemeyecek kadar gösteriten uzak zavâhire  kar umursuz olmas arkadalarn çileden çkaryordu. Sahn müderrisli inin, Osmanl yüksek ilmiyesinin hiyerarik sisteminde, önemli bürokra tik mevkilere geçi makam ve bu makamn o devirde sekiz kiilik dar bir  kontenjan olduunu bilmek, Molla Lûtfî'nin rakiplerine kar hareket ve  davranlarn, rakiplerinin kendisine kar  tutumlarn ve nihayet bana  gelenleri anlamak bakmndan çok önemlidir. Molla Lûtfî, Sahn'daki mes lektalarn küçümsemektedir. Üstelik bu konudaki hissiyatn onlarn g yabna veya yüzlerine kar söylemekten de geri durmamaktadr. Bu mi zac  sebebiyle  kaynaklarn  “Lâübâlî ve ve  meczûbnak ve  melâmî  üslûb tekellüf meslûb”, “Lâübâlî  ve ûrîdereng” diye niteledikleri, biraz  klk kyafetine olan ilgisizlii ve pejmürdelii, fakat daha çok ineleyici di li, herkesin  içinde yapt kaba akalar yüzünden, “beyne'lmevâlî  Deli  Lûtfî   dimekle ma'rûf' Molla  Lûtfî,  hiç üphesiz  ki  bu  tavrlarn  yalnz  meslektalarna deil, baz devlet adamlarna kar da sergiliyor ve onlar  da yldryordu. Özellikle Sahn'daki meslektalar ve  tabii ayn zamanda  rakipleri Molla Arap, Molla zârî  diye mehur Kâsm Germiyânî, Molla  Ahaveyn lakabyla tannan Molla Muhyiddîn b. Mehmed, Hatipzâde Mol la  Muhyiddîn  Mehmed  ve  ksaca  Efdalzâde  olarak  bilinen  Molla  Hamîdeddîn gibi ulemann yazd eserler hakknda aalayc ve küçüm seyici  ifadeleri, onlar çileden çkaryor ve Molla Lûtfî'ye di biletiyordu.  Çünkü O, Fatih Sultan Mehmet ve II. Sultan Bayezit'in, meclislerinde, sa rayn bir gelenei olarak toplanan ve seçtikleri konular üzerinde, huzurla rnda kendilerine tartmalar yaptrdklar bilginler arasndayd. Kütüpha nesinin banda bulunduu  zamanlarda olsun, daha sonralar olsun, Fa tih'le  iki  arkada gibi akalamalar,  zekâsnn  nasl  kvlcmlar  saçtn  göstermektedir. O, kiiliini daha önceki bilginlerin, sonradan gelenlerce  tek  elkitab  bilinen,  dokunulmaz saylan  eserlerinde  yanllar  bulacak  kadar derin bilgisinde ye bunlar ortaya koyacak kadar cesaretinde gös teriyor deildir. O, bu yanllar doru saymay, görmezden gelmeyi nef  sine yediremedii için, açklamadan edememitir. 
 
26 | Niyâzî i Msrî  kaddese’llâhü  srrahu’l azîz 
kldktan sonra orada akam namazna kadar Sahihi Buhari'den hadisler  okur ve onlar açklard. Sahihi Buhari'yi açt zaman gözyalarn tuta maz, bunlar kitabn üzerine iner ve kitap bitinceye kadar alard. Yine bir  gün, her gün  ikindi namazndan sonra yapt gibi, eyh Vefa tekkesinde  Buharî  naklederken Hazreti Ali kerreme’llâhü vecheye ait bir hikâye çk t. 
Hz. Ali kerreme’llâhü veche, gazvelerinden birinde vücuduna ok sap lanm,  sava bitmeden  ok  krlm ve  temren66  vücudunda  kalmtr;  temrenin ztrab cierine ilemitir. Açlan yara bana iler açmtr. Haz reti Ali kerreme’llâhü veche canndan usanp bu tür bir bitmez, onulmaz  derde uradndan  iyice dertlenmitir. O kanl hrsz  gizlendii  yerden  cerrahlar çkarp ele geçirmek  istedikçe Hazret dayanamayp  inlemekte dir.  Cerrahi  müdahalenin  acsna  dayanamayacan  anlayan  Hz.  Ali  kerreme’llâhü veche, cerraha namaza durmak istediini bildirmi ve böy lece  ok  ancak  o  namazda  iken  çkarlabilmitir.  Bunun  sebebi,  Hz.  Ali  kerreme’llâhü vechenin namazda kendini tamamyla Allah Teâlâ'ya ver mesi, huu  içinde  ibadet etmesi dolaysyla cerrahi müdahalenin acsn  duymamasdr. Mevlânâ Lûtfi bu kssay anlattktan sonra alaya alaya 
“Hakikat i  hal  salât  budur. Yoksa bizim k ldum z amel  kuru k yam  ve  inhinad r.67  Anda  fâyide yoktur”   (ite asl namaz budur; yoksa bizim  kldmz kuru kalkp eilmedir, onda faide yoktur), buyurmutur. 68 
Ancak bu derste hazr olan ve hocalarna kin besleyen bir ksm tale be, bu  sözünü “vâk' hâle muhalif  nakl” deyip bu  sözü  f rsat bildiler.  Arap Molla, Hatipzade, zâri 69 bunu bir  iftira ekline soktular. Zamann  vezirlerinden skender Paa'nn70 gönlü de Molla  Lûtfi'ye krk olmasn dan  dolay,  “Molla  Lûtfi  dâll  ve  mudilidir,  vücudu  dini  mübini  muhilldir” diye padiaha  tefti olunmasn  arz eder. Padiah  kendisine  bu uydurma iftira anlatlnca bozulup 'bu, uydurulmu bir  iftiradan baka  bir ey  deildir  deyip 'hay r, bu haber  doru deildir; bu sözün ve bu ko nunun doru olmas ihtimalden uzakt r. Bu husus görülsün'  deye ferman 
 
etmitir.  Neticede âlimlerin en bilginlerinden Hatipzade, Efdalüddin, Mevlâna 
Ahaveyn ve baka  ileri gelenlerden meclis kurdular. Molla Lûtfi'nin der sinde hazr bulunan ders arkadalar, Molla Lûtfi'yi  teftie geldiklerinde  ve o mahut mecliste  'namaz dedikleri  kuru kalk  p eilmedir, ona itibar   yoktur'  dedi diye, Molla Lûtfi'nin sözünü gerçee aykr olarak anlattlar.  Meclis kurulup da Molla Lûtfi'yi getirdiklerinde kendisine dediler ki: 
“Sen  Allah' n bu kadar  lutfuna mazhar  olmu bir  ki isin.  çin  faziletler  le dopdolu bir  bilgi  hazinesi  olduu halde, hidayet  yolundan çk  p dalalet   yoluna yönelmi sin.”  
Molla Lûtfi, “hâzihi firyei bilâ mirye”71 deyip öyle dedi:  “Benim Allah Teâlâ  taraf ndan gelen  imanm ve doruluum, Allah 
Teâlâ'nn bunda yazl olan emirler ve nehiyler hakknda imanm mu hakkaktr. Ben esasta slam dinindenim, yedi kat gökler gibi hiçbir bo zuk  yanm  yoktur  ve benim  güzel  itikadmn  günei,  zeval bulmaktan  yücedir. Benim dindarlmn tad  ilhad zehriyle aclanmamtr; benim  itikadmn ükrü zeval bulmaktan uzaktr. Benim için bu hususta söyle nenler yalan ve bo laftr. Hââ bende küfür ve ilhad olsun, bu küfrü kâ firlerden baka ileyenler yoktur” diye sözünü bitirdi. 
Bu mecliste  iki yüz kadar kimse vard. Her biri bir madde nakl edüp  “hakikaten o Hak  ile bat l  ay rt  eden kâfi  bir  sözdür; o, bir aka deildir”,  diye  gerçekmi gibi Molla'nn  ilhadna ehadet eylediler. Molla  Lûtfi,