Nizam-i lem "nsan" demektir

Anlay Dergisi (Say 5)

Ekim 2003

Hi bir iaret, simge olarak bizatihi kendisini gstermez; belirli bir duruma, eyleme iaret eder.

Her bir kavram da delalet ettii nesneyi ortaya karrken dier tm nesneleri rter. Tm

bunlarn nedeni ise iaret ve kavramlarla i gren insann nutkiyetidir [dnen/konuan bir

canl olmasdr]. Bu gerekeyle ncelikle kadim kltrmzde kullanlan ve hala kullanlmaya

devam eden 'nizam-i lem' terkibini oluturan nizm ile lem terimlerini aklamak; daha sonra

da bu terkibin delalet ettii muhtevay belirlemek gerekir.

Nazm szlkte, incileri bir ipe dizmek anlamna gelir. Terim olarak ise, bir eyi/eyleri akln

gerektirdii, zorunlu kld baka bir eye delalet edecek ekilde tertip etmek demektir.

lem'in szlk anlam bir eyin kendisiyle bilindii eydir. Terim olarak ise Tanr'dan baka

hereydir; yle eyler ki onlar bilmek Tanr'nn var-olanlarda tecelli eden isimlerini ve

sfatlarn bilmeye gtrr. Ancak nizam-i lem terkibinde kullanlan lem, yalnzca Tanr'nn

tecelligah olan madd lem anlamna gelmez. Ayn zamanda varl ilkece insann

nutkiyetinden kaynaklanan 'sosyal gereklik' [ictima lem] anlamna gelir.

yle ise elimizde iki lem ve iki nizam var. Birincisi madd lem ve bunun dzeni; ikincisi ise

sosyal gereklik ve bunun dzeni. Madd lemin nizam 'ilah' bir ierii sahip olmasna karn

insan aklnn idrak edebilecei ekilde tertip edilmitir; ve bir btn olarak Tanr'ya dellet

eder. Sosyal gereklik de kklerini insan nutkiyetinde bulduundan akla uygundur; ve bir btn

olarak insana dellet eder; baka bir deyile bu anlamdaki nizam-i lem bizatihi insandr. Dikkat

edilmesi gereken noktann bir defa daha vurgulanmas gerekir ise her iki nizam- lemde ortak

olan zellik 'akla uygun' ve dolaysyla insan tarafndan 'idrak edilebilir' olmalardr. Baka bir

deyile madd lemin nizamna ilikin 'kurallar' Tanr tarafndan konmutur ve bizatihi madd

leme ikindir. Ancak bu kurallar madd lem zerinde tefekkr eden insan tarafndan -

nutkiyetteki ortaklk nedeniyle- tespit edilebilir, idrak edilebilir. Fakat bu idrak de en

nihayetinde insann nutkiyetinin, dolaysyla deer dnyasnn imkanlaryla snrldr ve

anlamn deer dnyasndan devirir. Sosyal gereklik [ictima nizam] ise -ekl olarak her ne

kadar madd dnyann imkanlaryla snrl olsa da- insan tarafndan ina edildiinden,

sreklilii de insana baldr. Baka bir deyile sosyal gereklik insann nutkiyetinin ve

kklerini bu nutkiyette bulan deer dnyasnn cisimlemi hali olduundan madd dnyay da

belirler, anlamlandrr.

imdiye kadar sylenenleri baka ifadelerle dile getirmeye alalm. Sosyal bir gereklik

olarak ictima nizam anlamnda bir lem vardr ve bu lem varln insann eylemlerinde bulur.

Yani insann nutkiyetinden kaynaklanan eylemleri aile, devlet vb. ekillerde cisimleerek,

insann dnda, madd gereklik kazanr. Bu gereklik baz ilkelere gre ina edilir ve bu

ilkelere gre yrrse 'nizam'n korur; yrmez ise bozulur. Ksaca nizamn devam etmesi

insanlarn eylemlerine baldr. nk nizam verili deildir; insan gayretiyle kurulur, elde

edilir; dolaysyla devam da yine insann gayretine baldr. Bu adan nizamn tesisi ve devam

insann imkanlaryla snrldr. te yandan bu lemin varlnn insann eylemlerine bal

olmas insan zgr ve sorumlu bir varlk klar. nk insan nizam-i lemi oluturur; bu nizam

ierisinde hayat srer ve bu nizamn srdrlebilmesi yine insann eylemlerine bal kalr.

Bundan dolay tab'an medeni olan insann toplum ierisinde kendisine en uygun ii stlenerek

yerine getirmesi kurulan nizamn devam iin elzemdir.

Bu noktada yle bir soru sorulabilir: Sosyal gereklik olarak nizam-i lem ne tr ilkelere gre

ina edilir? Her eyden nce sosyal gerekliin inasnda insann hayvaniyet [canllk] yan

nutkiyetine bal olarak ekillenir. nsan eylemler ahlaki ilkelerini ise mensup olduu dnya

grnden [kklerini nutkiyette bulan dinlerden ve ideolojilerden] alr. Dolaysyla bir sosyal

dzen kendisine gre kurulduu, maddi bir gereklik kazand dnya grnn ahlak

ilkelerine gre biimlenir. Eylemler bu ilkelere dayanrsa nizam srer, dayanmaz ise yklr.

Din ile ideolojiler [dinlemi beer grler] insana hayatn anlamna ilikin ve btne ynelik

kll kavramsal bir anak verirler.

Seluklu-Osmanl izgisinde seyreden kadim felsefe-bilim anlaymzda bir siyas ve ictima

yap olarak nizam-i lem, insann dnda, kendi bana var-olan bir yap deildir; tersine

beerdir. Bu yapnn kendisine gre kurulduu temel ilkeler kaynan, dolaysyla

meruiyetini belirli kiilerin ya da snflarn gcnden deil, bizzatihi haber-i sadktan alr.

Buna gre din (teolojik) balarn kaybeden bir nizam-i lem anlay, zamanla ahlak ilkelerini

de kaybedeceinden yeryznde nizam tesis eden deil yokeden bir tavr kazanr; byle bir

tavr saadeti deil ekaveti hakim klar. Bu erevede nizam-i lemi yalnzca 'cihan hakimiyeti'

olarak anlamak doru deildir. nk ama cihana eldeki kurallara uygun 'bilgi' ve 'adalet'e

dayanan bir dzen kazandrmaktr. Bilgi ve adaletin hakim olduu [nizam] bir lemde ise insan

saadeti yakalayacaktr. nk mlk, 'kfr' zere baki kalr; 'zlm' zre baki kalmaz; ancak her

iki halde de temelinde bilginin olmad, seyrinde bilginin bulunmad aleme nizam uramaz.

te yandan nizam-i lem insanlarn eylemlerinin cisimlemi hali olduundan, beer

olduundan eskir, deiir, bakalar, geliir, yenilenir. Ancak nizamn metafizik ve ahlak

ilkeleri esas itibariyle vahye dayanddan sabittir. Devlet bu nizamn devam iin, yine

insanlarn kurduu [mlk millet], ancak olmaz-ise-olmaz bir arttr ve bizatihi hem insann

tabiatnn medeni olmasndan hem de dininin ya da dinlemi ideolojinin ieriinden

kaynaklanr [din devlet]. Bu anlamda tarihte nizam-i lem, 'devletin birlii' olarak da

anlalmtr.

Seluklu-Osmanl izgisinde nizam-i lemin sahih bir ekilde kurulmas ve srdrlmesi,

dnrler [hukema], bilginler [ulema] ve ariflerin [urefa] vazifelerini yerine getirmesiyle

mmkndr. nk mslman bir insann ierisinde yaad nizam-i lemin ilkeleri 'Kitab ile

Snnet'le verilmi; srdrlmesi ise hukukla salanmtr. te yandan bilgi ve adalete dayanan

bir dzen ancak bu lnn gayretleriyle mmkndr. Elbette bir btn olarak nizamn ahvali

ile bu nizam kuran ve srdren insanlarn ahvali arasnda karlkl balar vardr. nk

nizamdaki deiiklikler insana, insandaki deiiklikler de nizama tesir ederek deiime ve hatta

dnme neden olabilirler. Nitekim Akhisarl Hasan Kf'nin iaret ettii zere nizam-i lemin

drt unsuru vardr: Yneticiler, bilginler, iftiler ve tccarlar. Bu drt unsurun varl art

olduu gibi aralarnda bir uyum olmas da salkl i grmeleri asndan elzemdir. Uyum hi

phesiz her bir unsurun kendilerini aan, nizamn dayand ahlak ilkelere uymasyla salanr.

Kadim kltrmzde yalnzca madd alem zerinde sosyal bir gereklik olarak ictima bir

nizam kurmak yeterli deildir; bizatihi ilah nizama uygun yaamak da nemlidir. lah nizam

byk alemde [makro kosmos] sunnetullah [tabiat], kk alem olan insanda [mikro kosmos]

da ftrat [tab'] olarak tecessm etmitir. Byle bir ilke hem evreyi, doay tahrip etmeyi hem

de insann ftratn tahrif etmeyi engeller. Bu adan nizam-i lem iin yalnzca 'bilmek' yetmez,

'eylemek' de gerekir. nk 'eylemek' hem bir bilgi kaynadr [dolaysyla bilmeyi artrr] hem

de bir bilme tarzdr. Baka bir deyile yalnzca eyleyenler bilirler; bilenler de eylerler.