Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Adam Kruk Badania nieniszczące
2. BADANIA NIENISZCZĄCE
Opracował dr inż. Adam Kruk
2.1. Wprowadzenie
Badanie nieniszczące jest to postępowanie, w wyniku którego uzyskuje się informację
o występowaniu nieciągłości materiałowych w obiektach, właściwościach materiałów z których
są wykonane i wymiarach tych obiektów, bez naruszenia ciągłości ich struktury oraz
powodowania zmian ich własności użytkowych.
Do podstawowych metod badań nieniszczących zaliczamy:
badania wizualne,
badania metodą penetracyjną,
badania metodą radiologiczną,
badania metodą ultradźwiękową,
badania metodą magnetyczną,
badania metodą prądów wirowych.
2.2. Badania wizualne
Badania wizualne należą do metod „badań powierzchniowych”. Umożliwiają wykrywanie
najbardziej niebezpiecznych nieciągłości, jakimi są nieciągłości wąskoszczelinowe. Badania
wizualne pozwalają również na wykrywanie niedoskonałości wyrobów, np. wad kształtu,
odstępstw wymiarowych, niewłaściwego montażu oraz na wykrywanie nieciągłości
powierzchniowych powstających w procesie produkcji. Do nieciągłości powierzchniowych
zaliczamy: pęknięcia, pory, zakucia, zawalcowania, podtopienia, wtrącenia, przyklejenia itp.,
a także uszkodzenia eksploatacyjne takie jak: erozja, pęknięcia zmęczeniowe, nieszczelności, itp.
Badania wizualne mają zastosowanie we wszystkich działach gospodarki od energetyki po
pracę służb celnych. Badania wizualne są najprostszą metodą badań i są one obowiązkowe dla
wszelkiego rodzaju konstrukcji spawanych.
2.2.1. Metody badań wizualnych
Z definicji badań wizualnych wynika szeroki zakres ich zastosowań, co wymaga stosowania
różnych przyrządów lub zestawów badawczych, dobranych odpowiednio do wymagań
stawianych w zakresie wykrywalności różnego rodzaju wad.
Badania wizualne dzieli się na:
badania wizualne bezpośrednie, wykonywane na powierzchniach dostępnych
bezpośrednio do oględzin. Badania wizualne bezpośrednie wykonywane są okiem
nieuzbrojonym, przy użyciu lup a czasem specjalnych mikroskopów.
badania wizualne pośrednie, są to badania wykonywane na powierzchniach
wewnętrznych lub zewnętrznych niedostępnych do badań bezpośrednich lub obiektów
znajdujących się w strefach działania promieniowania jonizującego. Badania wizualne
pośrednie są wykonywane przy użyciu różnego rodzaju lusterek, peryskopów,
endoskopów, zestawów wideoskopowych, itp.
2.2.2. Wyposażenie do badań wizualnych
W ostatnich latach nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania metodami wizualnymi co
doprowadziło do powstania specjalistycznego wyposażenia stosowanego w tych badaniach,
Adam Kruk Badania nieniszczące
głównie sprzętu endoskopowego ale również różnego rodzaju lup, zestawów lusterkowych,
oświetlaczy, itp.
Rys. 2.1. Przenośny zestaw mikroskopu piórowego z monitorem i drukarką
Reprodukcja na podstawie materiałów firmy OLYMPUS
Lupy lub tzw. mikroskopy piórowe (rys. 2.1), często wyposażone w zintegrowany oświetlacz,
są najprostszym przyrządem optycznym umożliwiającym uzyskiwanie powiększeń do 50x.
Endoskopy sztywne (rys. 2.2) zwane również boroskopami, są to przyrządy optyczne,
składające się z umieszczonego w sztywnej rurce układu soczewek z obiektywem na początku
układu i okularem na jego końcu. Integralną częścią każdego endoskopu jest oświetlacz i układ
doprowadzający światło do końcówki sondy endoskopu. Pewną uniwersalizację endoskopów
sztywnych uzyskano przez zastosowanie pryzmatu w układzie obiektywu, którego obrót pozwala
na zmianę kierunku widzenia.
a)
b)
c)
Rys. 2.2. Schemat budowy i wygląd endoskopu
sztywnego: a) kierunki widzenia, b)
przekrój endoskopu, gdzie: 1 - długość
robocza, 2 - pole widzenia, 3 - średnica
sondy, 4 - pryzmat do ustawienia pola
widzenia, 5 - soczewki, 6 - włókna
światłowodowe do transmisji światła z
oświetlacza, 7 - okular z regulacją, 8 -
system optyczny, c) widok endoskopu
sztywnego
Reprodukcja na podstawie materiałów
firmy Wolf Richard Wolf GmbH
Adam Kruk Badania nieniszczące
Endoskopy giętkie zwane inaczej fiberoskopami, są to przyrządy optyczne z elastyczną sondą,
wykonaną ze światłowodu, która obraz z obiektywu transmituje do okularu endoskopu. Na
końcówkę sondy montowane są wymienne głowiczki obiektywowe o różnym kącie pola
widzenia i dwóch kierunkach widzenia – na wprost (0o) i bocznym (90
o). Układ sterowania
fiberoskopu umieszczony z reguły w głowicy okularowej, daje możliwość sterowania końcówką
sondy, oraz umożliwia zmianę ogniskowej układu optycznego.
2.2.3. Przebieg wizualnego badania obiektów
Stan powierzchni, rodzaj obróbki powierzchniowej, ślady korozji, zabrudzenia i pokrycia mają
wpływ na własności optyczne badanego obiektu. Dlatego właściwe przygotowanie powierzchni
obiektu ma istotny wpływ na wynik badania. Ważne jest również odpowiednie oświetlenie
badanego obiektu. Zalecane natężenie wynosi 500 lx (luksów), a minimalne natężenie
oświetlenia nie może być mniejsze niż 350 lx. Podczas badań należy zwrócić uwagę na kąt
obserwacji i odległość między powierzchnią badaną, a okiem badającego. Kąt patrzenia nie
powinien być mniejszy niż 30 a odległość przedmiotu badanego od oka nie powinna
przekraczać 600 mm. Uzyskanie wystarczającego kontrastu wymaga dobrania odpowiedniego
kierunku wiązki światła. W badaniach bezpośrednich
przyjmuje się, że wiązka światła powinna padać na badaną
powierzchnię pod kątem 45 85.
Wyniki badań powinny być zarejestrowane w formie
raportu, protokołu, rysunku wady, zdjęcia fotograficznego,
obrazu zarejestrowanego na kasecie wideo lub w postaci
cyfrowej w pamięci komputera.
2.3. Metoda penetracyjna
Badania penetracyjne są podstawową metodą badań
nieniszczących „powierzchniowych”. Są metodą względnie
prostą, nie wymagającą drogiej aparatury pomiarowej, co
decyduje o powszechności jej stosowania. Badania
penetracyjne są zwykle badaniami wstępnymi do innych
badań nieniszczących. Umożliwiają wykrywanie otwartych
nieciągłości powierzchniowych lub podpowierzchniowych.
Metody penetracyjne umożliwiają poszukiwanie drobnych
nieciągłości również w obiektach wykonanych nie tylko
z materiałów ferromagnetycznych ale również
paramagnetycznych (np. w stopach metali lekkich, stalach
austenitycznych), które nie mogą być badane metodami
magnetycznymi.
2.3.1. Charakterystyka metody penetracyjnej
Badania metodą penetracyjną (rys. 2.3) opierają się na
wnikaniu penetranta do cienkich nieciągłości tworzących
kapilary (rys. 2.3b), dzięki zjawisku włoskowatości.
Penetrantem jest ciecz o małym napięciu powierzchniowym,
odpowiedniej lepkości i zwilżalności powierzchni badanych
obiektów oraz o małej gęstości. Ujawnianie wad na
powierzchni obiektów odbywa się dzięki oddziaływaniu tzw.
wywoływacza z penetrantem (rys. 2.3e). Oddziaływanie to
polega na wysysaniu penetranta z nieciągłości. Zdolność do
Pęknięcie
Penetrant
Zaabsorbowany penetrant
Wskazanie
Zaabsorbowany penetrant Wywoływacz
Rys. 2.3. Zasada badań metodą
penetracyjną
a)
b)
c)
d)
e)
Adam Kruk Badania nieniszczące
zwilżania powoduje, że penetranty i wywoływacze tworzą cienkie, równomierne warstwy na
powierzchni obiektów o gładkiej powierzchni. Zbyt duża lepkość penetrantów utrudnia
i zwiększa czas ich wnikania. Zbyt mała natomiast powoduje skłonność do wymywania
penetranta z nieciągłości.
Wywoływacz, szczególnie jeśli stosuje się penetranty barwne, jest również środkiem
kontrastującym. Kontrast jest uzyskiwany poprzez dużą różnicę barwy między penetrantem (np.
kolor czerwony), a wywoływaczem (kolor biały). Innym sposobem na uzyskanie kontrastu jest
zastosowanie penetrantów fluoroscencyjnych, dających silny kontrast podczas obserwacji
w świetle ultrafioletowym. Ważnym zadaniem w badaniach penetracyjnych jest usuwanie
nadmiaru penetranta z powierzchni badanego obiektu. Zastosowanie penetrantów zmywalnych
wodą (do wykrywania płytkich pęknięć powierzchniowych) może powodować usunięcie ich
z nieciągłości podczas usuwania nadmiaru penetranta z powierzchni badanego obiektu.
Metoda penetracyjna umożliwia kontrolę obiektów w zakresie temperatur od –30oC do
+100oC. Końcowym etapem badania metodą penetracyjna jest usunięcie z badanego przedmiotu
naniesionego wywoływacza przy użyciu odpowiednich środków zwanych zmywaczami.
Przebieg kolejnych etapów (od 1 do 6) badania połączeń spawanych metodą penetracyjną
przedstawiono schematycznie na rys. 2.4.
Rys. 2.4. Kolejne etapy badania metodą penetracyjną połączenia spawanego
2.4. Metoda radiologiczna
Metoda radiologiczna należy do metod „badań objętościowych”. Pozwala wykrywać wady
wewnętrzne które są położone na kierunku rozchodzenia się promieniowania. Wysoka
wykrywalność, jak i dostępność przenośnych źródeł promieniowania elektromagnetycznego X
i sprawiają, że metoda ta jest obecnie powszechnie stosowana w badaniach materiałów
i elementów konstrukcyjnych. Z uwagi na obecność promieniowania jonizującego koniecznym
jest jednak przestrzeganie szczególnie rygorystycznych, w porównaniu z innymi metodami,
norm BHP.
Badanie metodą radiologiczną polega na:
Czyszczenie powierzchni Nanoszenie penetranta
Usuwanie nadmiaru Nanoszenie wywoływacza Oględziny i ocena Czyszczenie końcowe
penetranta
1 2
3 4 5 6
Czyszczenie powierzchni Nanoszenie penetranta
Usuwanie nadmiaru Nanoszenie wywoływacza Oględziny i ocena Czyszczenie końcowe
penetranta
1 2
3 4 5 6
Czyszczenie powierzchni Nanoszenie penetranta
Usuwanie nadmiaru Nanoszenie wywoływacza Oględziny i ocena Czyszczenie końcowe
penetranta
1 2
3 4 5 6
Czyszczenie powierzchni Nanoszenie penetranta
Usuwanie nadmiaru Nanoszenie wywoływacza Oględziny i ocena Czyszczenie końcowe
penetranta
1 2
3 4 5 6
Czyszczenie powierzchni Nanoszenie penetranta
Usuwanie nadmiaru Nanoszenie wywoływacza Oględziny i ocena Czyszczenie końcowe
penetranta
1 2
3 4 5 6
Czyszczenie powierzchni Nanoszenie penetranta
Usuwanie nadmiaru Nanoszenie wywoływacza Oględziny i ocena Czyszczenie końcowe
penetranta
1 2
3 4 5 6
Adam Kruk Badania nieniszczące
naświetleniu obiektu promieniowaniem jonizującym, najczęściej promieniowaniem
rentgenowskim (X), wytworzonym w lampie rentgenowskiej lub promieniowaniem
gamma (), otrzymanym ze sztucznych źródeł izotopowych,
rejestracji cieniowanych obrazów nieciągłości (radiogramów),
ocenie radiogramów.
Na rys. 2.5 przedstawiono w sposób poglądowy zakres częstotliwości promieniowania
elektromagnetycznego stosowanego w tej metodzie. Twarde promieniowanie rentgenowskie, jak
również promieniowanie gamma, ze względu na bardzo krótką długość fali należy do bardzo
przenikliwych, co daje to możliwość badania grubych obiektów.
Rys. 2.5. Poglądowa zależność między częstotliwością, energią i długością fali dla promieniowania
elektromagnetycznego
Na radiogramach uzyskuje się dwuwymiarowe obrazy trójwymiarowych nieciągłości. Obrazy
nieciągłości przedstawiają kształt i wymiar nieciągłości w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku
rozchodzenia się promieniowania. Różnica w stopniu zaczernienia radiogramów w miejscu
występowania obrazu nieciągłości i poza tym obszarem (kontrast), zawiera informację
o wymiarach nieciągłości (stopniu osłabienia promieniowania) w kierunku rozchodzenia się
promieniowania.
2.4.1. Źródła promieniowania X i
Fotony promieniowania X wytwarzane są przez dwa różne procesy atomowe. Jeden z nich
wytwarza tzw. „promieniowanie hamowania”, drugi zaś tworzy „promieniowanie
charakterystyczne” wskutek przejścia elektronów z wyższych powłok elektronowych na
powłokę K, najbliższą jądra atomowego. Oba procesy występują w ciężkich atomach takich jak
np. atomy wolframu. Wolfram jest najczęściej stosownym materiałem na tarcze anody
w lampach rentgenowskich. Na rys. 2.6 przedstawiono schematycznie proces powstawania
promieniowania X w lampie rentgenowskiej. Strumień elektronów emitowany przez katodę
zostaje przyspieszony w polu elektrycznym o napięciu kilkuset kilowolt wytworzonym
pomiędzy katodą i anodą lampy rentgenowskiej. Strumień ten pada na tarczę (ognisko
rzeczywiste lampy rentgenowskiej) anody lampy. Wyhamowane na materiale anody
wysokoenergetyczne cząstki jakimi są elektrony, wytwarzają fotony promieniowania X.
Emitowane widmo promieniowania X składa się z rentgenowskiego widma hamowania (widmo
ciągłe) oraz charakterystycznego widma rentgenowskiego (widmo prążkowe).
Adam Kruk Badania nieniszczące
Różnica między promieniowaniem X i leży w sposobie jego wytworzenia. Ponieważ
źródłem promieniowania są radioaktywne izotopy, widmo promieniowania jest wyłącznie
widmem prążkowym. Do wytworzenia promieniowania może być wykorzystany radioaktywny
izotop kobaltu. Radioizotop 60
27Co po wysłaniu promieniowania (wysokoenergetyczne
elektrony) przekształca się w izotop niklu 60
28Ni, który staje się stabilny po wyemitowaniu
kwantu promieniowania .
Promieniowanie jonizacyjne przechodząc przez badany obiekt ulega osłabieniu. Liniowy
współczynnik osłabiania zależy od energii promieniowania, jego rodzaju, a przede wszystkim
od gęstości ośrodka przez który przechodzi. Różne wartości współczynnika osłabiania dla
różnych materiałów, a więc różny stopień osłabiania promieniowania przez wady wewnętrzne
w badanych obiektach, jest przyczyną powstawania kontrastu na radiogramach.
Źródłami promieniowania w metodzie radiologicznej są:
Źródła promieniowania X (aparaty rentgenowskie o napięciach anodowych wynoszących
zwykle od 150 do 450 kV; przenośny zestaw do badań radiologicznych przy
wykorzystaniu promieniowania rentgenowskiego przedstawiono na rys. 2.7a).
Źródła wysokoenergetycznego promieniowania (akceleratory liniowe, betatrony).
Źródła promieniowania gamma (izotopy promieniotwórcze Selen-75, Iterb-169, Cez-137,
Kobalt-60).
a)
b)
Rys. 2.7. Kołpakowy, przenośny aparat do badań rentgenowskich z lampą jednobiegunową. a) widok
ogólny, b) schemat blokowy aparatu rentgenowskiego gdzie: 1- urządzenie sterujące, 2-układ
zasilania, 3-generator wysokiego napięcia, 4-kable wysokiego napięcia, 5-lampa rentgenowska,
6-wiązka promieniowania, 7-przewody łączące lampę z układem chłodzenia, 8-układ chłodzenia
wodą.
Reprodukcja na podstawie materiałów firmy Pantak Seifert
Urządzenie do badań promieniami gamma i jego schemat blokowy przedstawiono na rys. 2.8.
Do badań radiograficznych przy wykorzystaniu promieniowania gamma stosowane są przenośne
Rys. 2.6. Schemat lampy rentgenowskiej:
1 - obudowa lampy,
2 - anoda,
3 - ognisko,
4 - strumień elektronów,
5 - włókno żarzenia katody,
6 - katoda ,
7 - chłodzenie anody,
8 - doprowadzenie prądu
żarzenia,
9 - okienko lampy,
10 - wiązka promieniowania X
9
6
10
8
5 4 3 2 1
7
Adam Kruk Badania nieniszczące
aparaty gammagraficzne, w których źródło nie opuszcza pojemnika ochronnego. Do głównych
zalet aparatów gammagraficznych należy zaliczyć to, że nie wymagają dostępu do sieci
zasilania, wykazują dużą niezawodność, łatwość obsługi, mają małą masę oraz mniejszy koszt
jednostkowy w porównaniu z aparatami rentgenowskimi.
a)
b)
Rys. 2.8. Aparat do badań gammagraficznych: a) widok ogólny aparatu GAMMAMAT SE, b) budowa
aparatu gammagraficznego, gdzie: 1-źródło, 2-osłona uranowa, 3-mechanizm zabezpieczający,
4-wskaźnik położenia źródła
Reprodukcja na podstawie materiałów firmy MDS Nordion S.A.
2.4.2. Detektory promieniowania X i
Błona fotograficzna (radiograficzna) jest nadal głównym materiałem do rejestracji i archiwizacji
wyników badań radiologicznych. Błona radiograficzna jest materiałem wielowarstwowym.
Podłoże, część nośna błon wykonana jest z poliestru lub trójoctanu celulozy o grubości ok.
0,18 mm. Na to przeźroczyste i elastyczne podłoże z obu stron jest nanoszona emulsja
fotograficzna, zawierająca halogenki srebra oraz warstwa utwardzana żelatyną,
przeciwdziałająca naprężeniom i zawierająca środki matujące. Nanoszenie warstwy emulsji
fotograficznej z obu stron ma na celu uzyskanie dużej czułości błon, dzięki sumowaniu gęstości
optycznej obu warstw.
Wybór rodzaju błony uzależniony jest od wymogów prowadzonego badania. Oferowane są
błony fotograficzne do stosowania:
bez okładek wzmacniających,
z okładkami wzmacniającymi lub osłabiającymi metalowymi (fluorescencyjnymi lub
fluorometalicznymi).
Płyty selenowe, fosforowe i krzemowe umożliwiają cyfrowy zapis radiogramów. Technika
cyfrowa w czasie rzeczywistym, pozwala przyspieszyć i zautomatyzować proces badania
i uniknąć kosztownej błony jako detektora. Pozwala również obrabiać elektronicznie obraz
radiograficzny, zwiększać dzięki temu wykrywalność wad oraz archiwizować komputerowo
wyniki badań.
Radioskopia cyfrowa rozwijana jest na bazie mikrodetektorów scyntylacyjnych z fotodiodami
oraz płyt detekcyjnych z materiałów bezpostaciowych (amorficznych). W pierwszym przypadku
fotony promieniowania X lub gamma przetwarzane są w impulsy świetlne (scyntylacje)
a następnie zamieniane w impulsy elektryczne, wzmacniane i przetwarzane w obraz cyfrowy.
Poszczególne piksele takiego obrazu odpowiadają pojedynczemu mikrodetektorowi z fotodiodą.
Wymiary tych detektorów wynoszą ok. 0,1 mm. Konfigurowane są one w formie detektorów
liniowych lub powierzchniowych.
4
3 2 1
3
Adam Kruk Badania nieniszczące
Radiografią "bezpośrednią" został nazwany drugi system, w którym zastosowano detektor
w postaci warstwy bezpostaciowego selenu, przetwarzającego fotony X w ładunki elektryczne,
które mogą być zbierane i rejestrowane przez układ tranzystorowy. Nazwa "bezpośrednia"
radiografia wynika z faktu, że pomijany jest etap przetwarzania promieni X w światło i dopiero
po tym w sygnał elektryczny. Dzięki ominięciu transformacji świetlnej, uzyskano bardzo
wysoką, zbliżoną do błony radiograficznej zdolność przekazu i czułość kontrastową. Warstwa
bezpostaciowego selenu o wymiarach 14"x17" (ok. 355 x 430 mm) zawiera 7.9 milionów pikseli
o wymiarze 139 mikronów. W obu przypadkach obrazy są rejestrowane na CD-ROM i dzięki
temu mogą być łatwo archiwizowane, drukowane na drukarkach o wysokiej rozdzielczości
i przesyłane elektronicznie.
2.4.3. Przebieg badania
Przebieg badania radiologicznego składa się z następujących etapów:
dobór energii, rodzaju i źródła promieniowania,
dobór kierunku i sposobu naświetlania badanego obiektu (rys. 2.9),
dobór błony fotograficznej i czasu ekspozycji,
naświetlanie,
wywoływanie błony radiograficznej,
interpretacja radiogramu,
sporządzenie raportu z badań radiologicznych.
Rys. 2.9. Układ badania a) dla płaskiej ścianki, b) dla
przedmiotów zakrzywionych, c) dla układu badania
przez dwie ścianki (technika prostopadła), d) dla
układu badania przez dwie ścianki (technika
eliptyczna), e) badanie złącza dna walczaka
z użyciem aparatu rentgenowskiego o wiązce
panoramicznej, f) prześwietlanie spoiny obwodowej
dna zbiornika, wg Anny Lewińskiej - Romickiej
Na rys. 2.10 i 2.11 pokazano radiogramy oraz rysunki spoin doczołowych zawierających
wewnętrzne pory (rys. 2.10) i wtrącenia żużla (rys. 2.11). Na rys. 2.12 pokazano radiogramy
ujawniające wewnętrzne nieciągłości w postaci pęcherzy i wtrąceń.
a) b) c) d)
e)
f)
Adam Kruk Badania nieniszczące
Rys. 2.10. Schemat spawanego złącza
doczołowego oraz radio-
gram ujawniający
skupiska pęcherzy
gazowych Reprodukcja na podstawie
materiałów NDT Resource
Center
Rys. 2.11. Schemat spawanego
złącza doczołowego oraz
radiogram ujawniający
wtrącenia żużli na
granicy spoina spawany
materiał Reprodukcja na podstawie
materiałów NDT Resource
Center
Rys. 2.12. Radiogram ilustrujący wewnętrzne
nieciągłości materiałowe w arkuszu
blachy stalowej Reprodukcja na podstawie materiałów NDT
Resource Center
2.4.4. Wskaźniki jakości obrazu
Jakość obrazu radiograficznego określa się stopniem widoczności szczegółów. Dzięki
zastosowaniu wskaźników (wskaźniki pręcikowe, schodkowo - otworowe oraz pręcikowe typu
„duplex”, rys. 2.13) jakość obrazu radiograficznego jest określana, np. wielkością średnicy
najmniejszego, widocznego na radiogramie wskaźnika typu pręcikowego.
Rys. 2.13. Wskaźniki jakości obrazu:
a) pręcikowy,
b) schodkowo-otworowy,
c) pręcikowy typu „duplex”
a)
b)
c)
Adam Kruk Badania nieniszczące
2.4.5. Czynniki wpływające na jakość obrazu radiograficznego
Jakość obrazu uzyskanego w badaniach radiologicznych ma decydujący wpływ na poziom
detekcji tak więc na wykrywalność wad tą metodą. Czynnikami wpływającymi na jakość obrazu
w badaniach radiologicznych są:
kontrast: energia promieniowania, promieniowanie rozproszone, zaczernienie,
zadymienie;
nieostrość: wielkość ogniska, odległość źródła od obiektu, odległość błony od obiektu,
energia promieniowania;
ziarnistość: czułość błony, obróbka fotochemiczna błony.
2.4.6. Nowoczesne systemy radiograficzne
Tomografia komputerowa jest nowoczesną techniką badania obiektów. Daje ona możliwości
uzyskania dwuwymiarowych (2w) obrazów przekrojów porzecznych obiektów jak również
tworzenia wizualizacji trójwymiarowej (3w) na podstawie zarejestrowanych płaskich obrazów
rentgenowskich. System tomografu komputerowego przedstawiono schematycznie na rys. 2.14.
Badany obiekt jest umieszczany na obrotowym stoliku pomiędzy źródłem promieniowania
a detektorem. Stolik obrotowy oraz detektor są połączone z komputerem, co pozwala na
korelację obrazów dwuwymiarowych z położeniem badanego obiektu. Specjalistyczne
oprogramowanie umożliwia wytworzenie obrazu radiograficznego dowolnego przekroju
poprzecznego badanego obiektu.
Rys. 2.14. Schemat układu do tomografii komputerowej
Reprodukcja na podstawie materiałów firmy AEA TECHNOLOGY
2.5. Metoda ultradźwiękowa
Metoda ultradźwiękowa pozwala na identyfikację wad wewnętrznych w badanych obiektach.
Należy do metod „badań objętościowych”. Pozwala w zależności od rodzaju wprowadzanych do
obiektów fal ultradźwiękowych wykrywać również nieciągłości powierzchniowe
i podpowierzchniowe.
Badany obiekt Detektor
Analogowy sygnał wideo
Źródło promieniowania X
Komputer ze specjalistycznym
oprogramowaniem
Układ sterowania stolikiem obrotowym
Sterowany komputerem stolik obrotowy
Obraz 3w
Adam Kruk Badania nieniszczące
Badania ultradźwiękowe polegają na wprowadzeniu do obiektu fali ultradźwiękowej (fali
sprężystej) oraz rejestracji sygnałów odbitych od wad wewnętrznej budowy i powierzchni
swobodnych obiektu.
Metoda ta jest szczególnie przydatna do kontroli dużych i grubych obiektów, np. kęsów,
prętów, ale także i rur. Metoda ultradźwiękowa jest stosowana do kontroli obiektów
w hutnictwie, energetyce jądrowej i konwencjonalnej, przemyśle lotniczym, okrętowym,
samochodowym, chemicznym, budownictwie i kolejnictwie.
2.5.1. Rodzaje i własności fal ultradźwiękowych
Ultradźwięki są to drgania mechaniczne cząstek ośrodka wokół położenia równowagi
o częstotliwości ponad 20 kHz. W zależności od skutków można ultradźwięki podzielić na
czynne i bierne. Ultradźwiękami czynnymi nazywamy fale ultradźwiękowe, które rozchodząc się
w ośrodku wywołują w nim zmiany fizyczne lub
chemiczne, tak jak ma to miejsce w przypadku
czyszczenia, wiercenia, zgrzewania, terapii,
tworzenia emulsji i zawiesin, oddziaływania na
małe organizmy, komórki itp. Ultradźwięki bierne,
które w odróżnieniu od czynnych są o wiele
mniejszej (zazwyczaj pomijalnej) mocy, są
stosowane do wykrywania wewnętrznych wad
materiału, w ultradźwiękowej technice pomiarowej
lub diagnostyce medycznej.
Rozchodzące się fale ultradźwiękowe różnią się
sposobem ruchu cząstek ośrodka w stosunku do
kierunku przemieszczania się fali. Najczęściej
występującymi i najlepiej poznanymi są fale
podłużne, przy których cząstki ośrodka drgają
prostoliniowo, zgodnie z kierunkiem rozchodzenia
się fali (rys. 2.15a). Przy takim ruchu powstają na
przemian zagęszczenia i rozrzedzenia cząstek
ośrodka, przy czym dochodzi również do
oscylacyjnych zmian jego objętości. Fale te mogą
rozchodzić się w każdym ośrodku, zarówno stałym,
ciekłym jak i gazowym.
Innym rodzajem fal są fale poprzeczne, które
mogą rozchodzić się tylko w ośrodkach stałych
o wymiarach znacznie większych od długości fali .
Fale poprzeczne są spolaryzowane, ponieważ
cząstki ośrodka drgają tylko w jednym kierunku,
w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku
rozchodzenia się fali (rys. 2.15b). Przy obróceniu
źródła fal poprzecznych zmianie ulega również
płaszczyzna drgań cząstek. Rozchodzeniu się tych
fal nie towarzyszy zmiana objętości ośrodka.
Prędkość rozchodzenia się fal poprzecznych jest
zawsze mniejsza od prędkości fal podłużnych.
W ośrodkach takich jak płyty czy pręty, których
rozmiary są w jednym lub w dwóch kierunkach
zbliżone do długości fali, mogą rozchodzić się fale
Lamba, określane w defektoskopii jako fale
płytowe. Występują one w dwóch postaciach, jako
Rys. 2.15. Drgania cząstek ośrodka przy
rozchodzeniu się fali: a)
podłużnej, b) poprzecznej, c)
antysymetrycznej (giętnej) fali
płytowej Lamba, d) symetrycznej
(dylatacyjnej) fali płytowej
Lamba, e) powierzchniowej
Rayleigha
Adam Kruk Badania nieniszczące
Piezoelektryk U = 0 U 0
Rys. 2.16. Zmiana wymiarów elementu
piezoelektrycznego na wskutek
przyłożenia napięcia elektrycznego
fale antysymetryczne (giętne - rys. 2.15c) oraz jako fale symetryczne (dylatacyjne -rys. 2.15d).
Na powierzchni swobodnej ciała stałego mogą rozchodzić się fale powierzchniowe
(Rayleigha), które wnikają na głębokość (równą w przybliżeniu) jednej długości fali (rys. 2.15e).
Podobnym rodzajem fal powierzchniowych są fale Love'a. Są to fale, przy których cząstki
ośrodka drgają tylko poprzecznie w płaszczyźnie równoległej do powierzchni swobodnej.
Występują one w bardzo cienkich warstwach ośrodka stałego połączonego sztywno z innym
ośrodkiem stałym.
2.5.2. Wytwarzanie i odbiór fal ultradźwiękowych
Jednym ze sposobów wytwarzania fal ultradźwiękowych jest wykorzystanie odwracalnego
zjawiska piezoelektrycznego, charakterystycznego dla niektórych materiałów. Jeżeli do cienkiej
płytki piezoelektryka, posrebrzonej na obu płaszczyznach, przyłożymy zmienne w czasie
napięcie U to grubość płytki będzie się zmieniała zgodnie z fazą przyłożonego napięcia
(rys. 2.16). Częstotliwość rezonansowa takiego układu jest zależna od rodzaju piezoelektryka,
sposobu jego wycięcia względem osi
krystalograficznych oraz jego wymiarów. Tak
wzbudzony do drgań element piezoelektryczny,
przyłożony do badanego obiektu staje się źródłem
fali sprężystej. W praktyce ten sam element
piezoelektryczny wykorzystuje się również jako
odbiornik fal ultradźwiękowych. Wykorzystuje się
wtedy zjawisko przeciwne, polegające na tym, że
ciśnienie akustyczne fali ultradźwiękowej
dochodzącej do elementu piezoelektrycznego
wywoła zmianę jego wymiarów, co powoduje
powstanie na elektrodach napięcia
proporcjonalnego do ciśnienia akustycznego fali
ultradźwiękowej.
W technice ultradźwiękowej jako materiały piezoelektryczne znalazły zastosowanie:
kryształy naturalne (kwarc (SiO2), turmalin),
kryształy sztuczne (siarczan litu (LiSO4)),
polikrystaliczne materiały ceramiczne – piezoceramiki ( tytanian baru (BaTiO3)).
Materiały te są stosowane do budowy głowic ultradźwiękowych.
W badaniach ultradźwiękowych stosowane są następujące ich rodzaje:
głowice normalne fal podłużnych,
głowice podwójne fal podłużnych,
głowice skośne fal poprzecznych,
głowice fal powierzchniowych,
głowice mozaikowe.
2.5.3. Osłabienie fal ultradźwiękowych
Energia fali ultradźwiękowej przechodzącej przez ośrodek zmniejsza się, a przez to maleje
również jej ciśnienie akustyczne, zależnie od własności ośrodka. Powodami tego osłabienia są:
Pochłanianie energii (absorpcja) fali ultradźwiękowej, wskutek tarcia wewnętrznego
energia mechaniczna drgających cząstek zamienia się w wówczas w energię cieplną.
Z tym rodzajem osłabienia spotykamy się we wszystkich stanach skupienia materii.
Odbicie, załamanie, dyfrakcja i rozproszenie fal ultradźwiękowych. Te rodzaje
osłabienia, występują w ośrodkach niejednorodnych i polikrystalicznych o nieidealnych
własnościach sprężystych. Jego przyczyną jest odbijanie fal ultradźwiękowych od
poszczególnych granic ośrodków różniących się impedancją akustyczną. W materiałach
Zasilanie
Adam Kruk Badania nieniszczące
polikrystalicznych typowymi przykładami powstawania strat w wyniku rozproszenia są
granice ziarn. Natomiast poszczególne ziarna (kryształy) są anizotropowe, mają więc
różne własności sprężyste w różnych kierunkach i związaną z tym odmienną prędkość
rozchodzenia się fal ultradźwiękowych.
2.5.4. Defektoskopy
Powszechnie stosowanymi aparatami w ultradźwiękowej technice pomiarowej są przyrządy
impulsowe zwane defektoskopami. Defektoskopy współpracują z głowicami ultradźwiękowymi.
Charakterystyczną cechą defektoskopu impulsowego jest krótkie pobudzenie głowicy, która
emituje do badanego ośrodka „impulsową” falę ultradźwiękową oraz odbiera i obrazuje impulsy
powstałe w wyniku odbicia fal od obszarów o innych własnościach akustycznych (rys. 2.17).
Każdy defektoskop wyposażony jest zatem w nadajnik i odbiornik impulsów oraz układ
zobrazowania. W zależności od konstrukcji układu zobrazowania defektoskopy impulsowe
dzielimy na:
defektoskopy analogowe w których sygnał z odbiornika obrazowany jest w postaci
wykresu „napięcie – czas” na ekranie lampy oscyloskopowej,
defektoskopy analogowo - cyfrowe w których sygnał analogowy zostaje przekształcony na
postać cyfrową i przy wykorzystaniu odpowiedniego oprogramowania, wyświetlany
w formie wykresu „napięcie – czas” na ekranie monitora.
Rys. 2.17. Zobrazowanie ciągu słabnących
ech dna próbki z głowicy
normalnej umieszczonej na
płaskiej próbce (w dolnej części
ekranu). W górnej części ekranu
powiększono fragment z części
dolnej
2.5.5. Metody badań ultradźwiękowych
Przy wykrywaniu wad, ocenie ich wielkości i ocenie własności materiałów, stosuje się różne
metody i różne „geometrie” badania (rys. 2.18). Ze względu na sposób przyłożenia głowicy do
badanego elementu rozróżniamy:
metody kontaktowe, gdy głowica lub układ głowic przyłożone są bezpośrednio do
powierzchni badanego przedmiotu przez bardzo cienką warstwę ośrodka sprzęgającego
celem uzyskania dobrego kontaktu akustycznego,
Adam Kruk Badania nieniszczące
h)
Rys. 2.18. Metody badań ultradźwiękowych: a) kontaktowa metoda echa z wykorzystaniem głowicy fal
podłużnych, b,d) głowicy fal skośnych, e) głowicy fal powierzchniowych, e,f,g) kontaktowa
metoda cienia z wykorzystaniem głowic nadawczej N i odbiorczej O, h) metoda zanurzeniowa.
N – głowica nadawcza, O –głowica odbiorcza, g - grubość próbki, - kąt wprowadzenia fali
ultradźwiękowej dla głowicy kątowej, hx –głębokość zalegania wady, L1, L2 - droga fali
ultradźwiękowej w badanym obiekcie, lx – odległość przesunięcia głowicy.
metody zanurzeniowe, gdy głowice i badany przedmiot są zanurzone w cieczy
zapewniającej kontakt akustyczny; głowice są wówczas oddalone od powierzchni
badanego przedmiotu.
Ze względu na sposób identyfikacji wad rozróżniamy:
metodę echa, gdy wada identyfikowana jest na podstawie obserwacji tzw. „echa wady”;
na ekranie defektoskopu uzyskujemy wówczas impuls jako efekt odbicia fal od wady,
f) g)
h)
Adam Kruk Badania nieniszczące
metodę przejścia (cienia), gdy wada jest przeszkodą na drodze fal między głowicą
nadawczą i odbiorczą; obserwuje się wtedy zmniejszenie amplitudy lub zanik impulsu
przejścia na ekranie defektoskopu.
Ocenę rozmiaru wad płaskich, usytuowanych równolegle do powierzchni badania i mających
wymiary większe od przekroju wiązki możemy określić przesuwając głowicę nad wadą. Ocena
rozmiaru wady w tym wypadku sprowadza się do wyznaczenia jej konturu powierzchniowego.
Ocena rozmiaru wad małych jest utrudniona z uwagi na różny ich kształt przestrzenny i różną
orientację względem wiązki ultradźwiękowej. Rozwiązaniem tego problemu może być
wyrażenie rozmiaru wady rzeczywistej za pomocą rozmiaru wady wzorcowej umieszczonej
w takiej samej odległości od głowicy jak wada rzeczywista.
2.6. Metoda magnetyczna
Metoda magnetyczna jest metodą opartą na działaniu linii sił pola magnetycznego. Metoda ta ma
zastosowanie do kontroli obiektów wykonanych z materiałów ferromagnetycznych; np. stali,
żeliw oraz staliw, zawierających ferryt. Daje możliwość wykrywania najbardziej
niebezpiecznych wad powierzchniowych, płaskich i wąskoszczelinowych. Do podstawowych
nieciągłości materiałów wykrywanych tą metodą możemy zaliczyć pęknięcia powierzchniowe
w tym kuźnicze, zmęczeniowe, hartownicze, szlifierskie, przyklejenia, zawalcowania, zakucia,
rozerwania, pęcherze, itp.
2.6.1. Badanie obiektów metodą magnetyczną
Wykrywanie nieciągłości za pomocą metod opartych na działaniu linii sił pola magnetycznego
polega na ujawnianiu lub mierzeniu magnetycznych pól rozproszenia. Rozproszenie pola
magnetycznego występuje wskutek lokalnych zmian przenikalności magnetycznej w miejscach
nieciągłości i wad. Badania obiektów polegają na magnesowaniu obiektów oraz detekcji
magnetycznego pola rozproszenia, w miejscach powierzchniowych i podpowierzchniowych
nieciągłości materiałowych.
Najlepszą wykrywalność uzyskuje się, jeżeli kierunek pola magnetycznego wzbudzonego
w obiekcie jest prostopadły do istniejących wad. Wykrywanie wad jest możliwe dopóki linie sił
pola są skierowane pod kątem min. 45o do płaszczyzny wady. Detekcja magnetycznego pola
rozproszenia, pojawiającego się nad wadami, może następować: podczas magnesowania
obiektów, (badania w polu wzbudzonym pełnym), w sposób zwłoczny po wcześniejszym
magnesowaniu obiektów, (badania w polu wzbudzonym szczątkowym).
Obserwacja przebiegu linii sił pola magnetycznego w badanym obiekcie (rys. 2.19), którego
materiał zawiera niejednorodności albo nieciągłości wykazuje, że:
największa część linii omija miejsce nieciągłości, dlatego na brzegach pęknięcia
dochodzi do zagęszczenia linii sił,
część linii sił biegnie drogą początkową, także i przez miejsca wadliwe,
reszta linii zostaje w pewnej odległości od wad odchylona od początkowego kierunku
i wychodzi z powierzchni przedmiotu w pobliżu wady, zgodnie z prawem załamania linii
sił pola magnetycznego, prawie prostopadle w otaczającą przestrzeń powietrzną.
Zjawisko to określa się jako magnetyczny strumień rozproszenia.
Dla wytworzenia łatwo wykrywalnego strumienia rozproszenia, konieczne jest aby miejsce
wadliwe znajdowało się na powierzchni lub tuż pod powierzchnią przedmiotu. Pola rozproszenia
tworzą się także przy wadach usytuowanych wewnątrz materiału, są jednak o wiele słabsze i nie
da się ich wykryć na powierzchni (rys. 2.19).
W zależności od sposobu detekcji magnetycznego pola rozproszenia rozróżnia się:
metodę magnetyczno-proszkową,
metodę z wykorzystaniem przetworników pola magnetycznego.
Adam Kruk Badania nieniszczące
Rys. 2.19. Zasada badania obiektów przy wykorzystaniu metody magnetycznej, powstawanie
magnetycznego strumienia rozproszenia, wg Anny Lewińskiej - Romickiej
2.6.2. Magnetyczna metoda proszkowa
W metodzie magnetyczno-proszkowej detektorami wad (magnetycznego strumienia
rozproszenia) obiektów są:
proszki magnetyczne w postaci pylistej, stosowane w metodzie magnetyczno -
proszkowej suchej,
zawiesiny magnetyczne, stosowane w metodzie magnetyczno - proszkowej mokrej.
Stosuje się różne pigmenty proszków:
czarne (oględziny w świetle widzialnym białym naturalnym lub sztucznym),
barwne (oględziny w świetle widzialnym białym naturalnym lub sztucznym),
fluorescencyjne (oględziny w świetle ultrafioletowym),
barwno - fluorescencyjne (oględziny w świetle białym/ultrafioletowym).
W wyniku badań obiektów metodą magnetyczno - proszkową otrzymywane są defektogramy
proszkowe, tj. skupiska proszku magnetycznego odwzorowujące wady obiektów bezpośrednio
na powierzchni obiektów (rys. 2.20 i 2.21).
Rys. 2.20. Ujawnione pęknięcia w stalowym elemencie
Reprodukcja na podstawie materiałów NDT
Resource Center
Rys. 2.21. Ujawnione pęknięcia w złączu
spawanym
Wada
Wada
Adam Kruk Badania nieniszczące
Metoda ta pozwala otrzymywać tylko jakościowe wskazania wady, natomiast nie daje informacji
o głębokości znalezionego pęknięcia. Z tej przyczyny metodę proszkową uzupełnia się innymi
metodami wykrywania pola rozproszenia, wykorzystując do tego celu różnego rodzaju sondy
umożliwiające ocenę głębokości wady.
Przy badaniach magnetycznych metodą proszkową oddzielnym problemem są tzw. wady
pozorne. Mianem wad pozornych określa się tworzenie skupisk proszku magnetycznego
w miejscach o zróżnicowanych przenikalnościach magnetycznych. Zjawisko wady pozornej
może wystąpić w wyrobach o złożonym kształcie i nagłych zmianach przekroju poprzecznego.
Nierównomierny rozkład pola magnetycznego może wystąpić również w przedmiocie
o nieskomplikowanym kształcie, np. w następstwie nie centrycznego układu elektrod podczas
przepuszczania prądu w trakcie magnesowania.
2.7. Badania obiektów metodą prądów wirowych
Metody prądów wirowych (metody indukcyjne) stosowane w badaniach nieniszczących,
polegają na wykrywaniu różnic własności fizycznych materiału badanych elementów, za pomocą
zmiennego pola magnetycznego. Badany element o określonych wymiarach, wykonany
z materiału o danej przewodności elektrycznej właściwej i przenikalności magnetycznej,
wprowadza się w zmienne pole magnetyczne cewki (spełniającej jednocześnie) funkcję
czujnika), zasilanej prądem zmiennym. Pod wpływem tego pola w badanym elemencie indukują
się prądy wirowe, które wytwarzają własne pole magnetyczne, skierowane przeciwnie do pola
cewki. W rezultacie w obrębie cewki powstaje pole wypadkowe różne od pierwotnego. Zmiana,
jakiej doznaje pole cewki wskutek wprowadzenia metalowego elementu, zależy od
elektrycznych i magnetycznych własności materiału badanego (rys. 2.22 i 2.23).
Rys. 2.22. Prądy wirowe wytworzone w obiekcie
przewodzącym prąd elektryczny przez
zmienne pole magnetyczne cewki.
Reprodukcja na podstawie
materiałów NDT Resource Center
Rys. 2.23. Pole magnetyczne
wytworzone przez prądy
wirowe.
Reprodukcja na podstawie
materiałów NDT Resource
Center
Adam Kruk Badania nieniszczące
W zależności od rodzaju cewki rozróżnia się metodę cewki stykowej oraz metodę cewki
przelotowej. W metodzie cewki stykowej, przykłada się cewkę do powierzchni badanego
elementu i zasila prądem zmiennym o określonej częstotliwości oraz poprzez odpowiedni układ
pomiarowy mierzy się wielkość oddziaływania pola prądów wirowych wzbudzonych
w badanym materiale pod wpływem pierwotnego pola cewki na parametry cewki. W przypadku
metody cewki przelotowej badane elementy, z reguły o przekroju okrągłym, jak rury, pręty,
druty przesuwa się przez cewkę. Również w tym przypadku mierzy się efekt wpływu pola
magnetycznego prądów wirowych wytworzonych przez pole cewki na parametry cewki.
Prądy wirowe powstają w obiektach przewodzących prąd elektryczny, dzięki zjawisku
indukcji elektromagnetycznej. Indukują się w obiektach jedynie wtedy, gdy na obiekt oddziałuje
zmienne w czasie pole magnetyczne. Jeśli zmienne pole magnetyczne obejmuje obiekt,
wykonany z materiału przewodzącego prąd elektryczny (rys. 2.22), to w obiekcie tym indukuje
się zmienne, wirowe pole elektryczne, którego napięcie jest nazywane siłą elektromotoryczną
indukcji elektromagnetycznej. Kierunek prądu wirowego (indukcyjnego) w obiektach
metalowych jest taki, że strumień magnetyczny przez ten prąd wywołany przeciwdziała
zmianom strumienia magnetycznego, dzięki którym prąd indukcyjny powstał. Prądy wirowe
preferują miejsca o większej przewodności, opływają nieciągłości obiektów. Strumień
magnetyczny, wywołany przez prądy wirowe odejmuje się od strumienia, który ich powstanie
wywołał. Za tak zwaną standardową głębokość wnikania pola magnetycznego i prądów
wirowych przyjęto uważać taką głębokość penetracji , przy której amplituda tych wielkości
zmniejsza się e-krotnie (tj. ok. 2.72 razy) w stosunku do ich wartości na powierzchni obiektu
(Tabela 1). Na rys. 2.24 przedstawiono w sposób poglądowy wpływ częstotliwości pola
magnetycznego oraz własności elektromagnetycznych materiału na głębokość wnikania prądów
wirowych.
Tabela 1. Standardowe głębokości wnikania prądów wirowych do obiektów wykonanych z materiałów
o różnej przewodności elektrycznej właściwej i przenikalności magnetycznej względnej ’,
wg Anny Lewńskiej - Romickiej
Czę
sto
tliw
ość
f,
Hz
Wo
lfra
m
=
18
,2 M
S/m
’ =
1
Mie
dź
=
58
MS
/m
’
= 1
Mo
siąd
z (M
C7
0)
=
14
,5 M
S/m
’
= 1
Sta
l au
sten
ity
czn
a
=
1 M
S/m
’
= 1
Sta
l fe
rro
mag
net
ycz
na
=
5 M
S/m
’
= 9
,4
Sta
l fe
rro
mag
net
ycz
na
=
7,5
MS
/m
’
= 2
1
Sta
l fe
rro
mag
net
ycz
na
=
10
MS
/m
’
= 1
00
Sta
l fe
rro
mag
net
ycz
na
=
6 M
S/m
’
= 2
00
Standardowe głębokości wnikania prądów wirowych, mm
0,01 37,06 20,76 41,52 158,10 23,06 12,60 5,00 4,56
0,1 11,72 6,57 13,13 50,00 7,29 3,98 1,58 1,44
1 3,71 2,08 4,15 15,81 2,31 1,26 0,50 0,46
10 1,17 0,66 1,31 5,00 0,73 0,40 0,16 0,14
100 0,37 0,21 0,42 1,58 0,23 0,13 0,05 0,05
1000 0,12 0,07 0,13 0,50 0,07 0,04 0,02 0,02
5000 0,05 0,03 0,06 0,22 0,03 0,02 0,01 0,01
Adam Kruk Badania nieniszczące
Rys. 2.24. Poglądowe przedstawienie wnikania prądów wirowych do obiektów: 1 - zasilanie cewek, 2 -
przetwornik wiroprądowy, 3 - głębokość wnikania prądów wirowych, wg Anny Lewńskiej -
Romickiej
Na rys. 2.25 przedstawiono zmiany amplitudy sygnałów przetworników przelotowych:
bezwzględnego (rys. 2.25.a) i różnicowego (rys. 2.25.b), dla nieciągłości punkowej i wzdłużnej
oraz przetwornika stykowego wirującego (rys. 2.25.c), dla nieciągłości wzdłużnej.
Rys. 2.25. Zmiany amplitudy sygnałów
przetworników przelotowych: a)
bezwzględnego dla nieciągłości
punktowej i wzdłużnej, b)
różnicowego dla nieciągłości
punktowej i wzdłużnej oraz c)
przetwornika stykowego wirującego
dla nieciągłości wzdłużnej
Reprodukcja na podstawie
materiałów firmy INSTITUT
DR.Förster