ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

www.bilim-gylym.kz

Ұстаздарға арналған басылым редакциясы

БІЛІМ ЖОЛЫ НҰРЛЫ ЖОЛТОПТАМА ЖИНАҚ

Алматы, 2017

1

УДК 37.0

ББК 74.00

«Б ІЛІМ ЖОЛЫ НҰРЛЫ ЖОЛ» 2017 Ж - ЖИНАҚ /Редактор Т. Ж. Аймурзин. – Алматы,

2017. – 140 б.

Б 94

ISBN 978-601-7579-37-1

«Нұрлы жол» - «Мәңгілік елге» бастау алған сара жол, болашақтың басты бағдары,

жаңа істер бастамасы. Бұл тіркестің өзінде терең ассоциациялық мән бар. Бұл —

дағдарыс кезеңінен шығу жолы, инфрақұрылымдардың дамуы, жаңа жолдардың салынуы,

экономикалық серпілістің жалғасы, әлеуметтік әл-қуаттың артуы.

Оқу үрдісін жандандыру, педагогикалық инновациялық тәжірибе жинақтап тарату,

оқытудың әдістерімен тәсілдерінің пәнді игерудің тың технологиясын іздестіру,

оқушылардың білім деңгейін, оқу ынтасын, белсенділігін арттыруды тәжірибеде іске

асыратын, шығармашылықпен, ғылым мен тәжірибе тоғысында заман талабымен жұмыс

жасайтын, білім беру жүйесін дамытуға ықпал ететін дарынды ұстаздарды анықтау

мақсатында өткізілген іс-шараларға қатысушы ұстаздар еңбектерін (материалдарын)

жинақтау, республикалық деңгейде бір жерге топтастыру жұмыстары жүргізіледі.

УДК 37.0

ББК 74.00

ISBN 978-601-7579-37-1

© Нагиев С.И., 2017

2

ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІНЕН ЖАҢАША ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

Ақтөбе облысы, Әйтекеби ауданы, Ұлғайсын ауылы«Сейсекенов атындағы орта мектеп»ММ

технология пәнінің мұғалімі Калиева Нурия Казбековна

Технология пәнін оқытуда – еңбек етудің алғышарттарын үйрену арқылы оқушыны жек тұлға ретінде тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Осы мақсатты жүзеге асыру барысында, оқушыларға берілетін тәлім-тәрбие үрдісін жетілдіру, жұмыс мәдениетін, адамдар арасындағы адамгершілік қарым –қатынастарды жаңарту, еңбек біліктілігін қалыптастыру арқылы еңбекке өнімділігін арттыруға ынталандыру міндеттерін мұғалімге жіктейді. Жас ұрпақты қоғамдық өмірге, отбасындағы қызметке, кәсіпке даярлау, үнемі өзгеріп отыратын әлемде өмір сүретіні туралы түсінікті қалыптастыруды міндеттейді. Елбасы Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «Негізгі мақсатымыз –Қазақстанның әлемнің елу дамыған елдерінің қатарына енуі» делінген. Сол себепті, әр оқушыға оның қабілеттеріне сәйкес келетін білім беру өрісі қажет.Адамға ең бірінші өмірлік қажеті - еңбек екенін уақыт дәлелдеуде .Адам өмірі үшін аса қажетті, әрі өмір бойы тоқтаусыз білім беретін пән «Еңбекке баулу»бүгінгі технология оқу пәні үнемі жетілдіруде.Біздің елімізде еңбекке үйрену –Ы. Алтынсарин 1887-1888 жылдары орыс –қазақ мектебін алғаш ашқанда басталған . Оқушыларды кәсіпкерлікке, қазіргі заман талабына сай басқару, білу, ұйымдастыру, іске асыру жұмыстарына бейімдеу басшылыққа негіз болады.Болашақ кәсіпкер:- өз өндірісінен түскен қаржыны жұмсай алатын жеке меншік иесі;- азаматтық нарыққа қатыса алады;- өз өндірісінде жұмыс беруші, ұйымдастырушы;- жұмыстың сапасына жауап беруші.Ұжымның жұмыс нәтижесінде өзіне пайда келтіретін әдіс-тәсілдерді қамтамасыз етуді шешу- мектептің материалдық –технологиялық базасына, аймақ ерекшелігіне байланысты. Сонымен бірге оқушыларды кәсіби еңбекке баулу мүмкіншіліктерін зерттеу арқылы іске асыру технологиясын жасау.Ата-ана, ауыл әкімшілігі мектеп ұжымымен бірігіп, жастарды кәсіпкерлікке баулуға бағытталған оқу-тәрбиелік шығармашылық орта құруы қажет.Еңбек тәрбиесі - барлық тәрбиенің қайнар көзі.Еңбек тәрбиесі арқылы киімді пішу, тігу қолөнер шеберлігін меңгерту арқылы ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелей аламыз. Өйткені, оқушы алған теориялық білімін іс жүзінде қолдана отырып, оны өмірімен, өзінің іс-әрекетімен байланыстыра білгенде ғана, өзіне де пайдасын тигізе алады. Технология сабағы арқылы оқушыны іскерлікке, ұқыптылыққа, әдемілікті сезініп, қабылдауға үйретеміз. Біздің негізгі ұстанымыз: «Сөзден - іске көшу».Еңбек тәрбиесі арқылы киімді пішіп тігу, көркемдеу қол өнер шеберлігін меңгеру арқылы жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеуді басшылыққа ала отырып жұмысты жүргіземіз. Оқушылар әр түрлі тігілген бұйымдарды зерттей отырып, баға берумен келешек кәсіби ісіне қажетті эстетикалық, ұлттық, этикалық және т.б. бағалы қасиеттерін өз бойларына қалыптастырады.Еңбек сабағында оқушылардың іске икемділігі мен іскерлігіне, өнерге, шеберлікке деген бейімділігін дамыта отырып қалыптастырамыз. Оқушылар отбасында да тұрмыстың әр түрлі өнімді еңбегіне қатысады. Баланың бойындағы сапалық қасиеттері, еңбекке қызығушылығы, табиғатты қорғауы, ұқыптылығы арқылы еңбек адамын көру. Қазіргі кезде білім беру кеңістігінде инновациялық үрдістердің бағыттарының бірі - мектепке бағдарлау болып табылады. Оқушылардың қызығушылықтары, қабілеттері толық ескеріліп, сол қажеттілікке сай тиімді жағдайлар жасалып, білім беріледі.Оқыту мәселелерін бастамас бұрын, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуге ерекше мән беру керек.Сабақ - оқыту мен тәрбиелеу үрдісінің негізгі формасы . Ендеше сабақтың мәнді өтуі мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Инновация –оны жеке түсініп, оқу үрдісіне енгізу - оқушылардың саналы да сапалы білім алудың бірден бір шарты. Инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу жаңа білім берудің бірден бір шарты деп айттық. Саралап оқыту - оқушылардың туа біткен ақыл-ой қабілетінің жеке дамуының жан-жақтылығына негізделген білім беру жүйесі.- оқытудың дәстүрлі емес сабақ түрлері мен жаңа әдіс-тәсілдерін қолдану- сабақтарда пайдаланатын негізгі әдістер оқушылардың көңіл күйіне, ынтасына, қабілетіне қарай, топпен, жекеоқушылармен жұмыс істеу, ойын элементтерін пайдалану т. б.Технология - пәні география, бейнелеу өнері, тарих, музыка пәндерімен тығыз байланысты. Электронды кәсіптік бағдарлау жүйесі - қазіргі заманға сай ақпараттық-коммуникациялық технология негізінде жасалып, оқушының өзіне қажетті мамандықты таңдап, оның ерекшеліктері жөнінде тұтас ақпаратты ұсына отырып, өз мүмкіндігі бойынша қалаған мамандығын анықтауға көмектеседі.

3

Оқушыларды кәсіптік бағдарлау ақпараттық үрдісі, ұдайы кәсіптік білім жөніндегі ақпараттарды талдауды және қорытындылауды қажет етеді. Бүгінгі еңбектің сипаты, мазмұны өзгеріп, жаңа талап пен міндеттерді қажет еткенімен, еңбекті құрмет тұту – халықтар дәстүрінде ежелден қалыптасқан.Балаларды еңбекке тәрбиелеу - қол еңбегі сабағынан басталады. Адам баласы туа сала емес, көре-көре, жүре-жүре жетіледі. Бір адам еңбекке өте қабілетті болып өссе, енді бірі керісінше болады. Баланың жас шағында еңбек тәрбиесін дұрыс алуы немесе одан шет қалуы оның келешек өміріне үлкен әсер етеді.Баланың еңбек тәрбиесін меңгеруі, қоғам үшін ғана емес, оның жеке басы, өз тіршілігі үшін де қажет. Еңбекке сүйетін адамның өмірінде реніш болмайды. Олар үнемі көтеріңкі көңіл-күйде жүреді.Отбасына еңбек тәрбиесін жүргізгенде, баланы белгілі бір мамандыққа бейімдей даярлауды ескерген жөн .Егер бала отбасында еңбек тәрбиесін дұрыс алып шықса, мектепке іскерлікке үйрену оңайға түседі. Өйткені, отбасында алған еңбек дағдылары балаға түрлі мамандықты үйренген кезде жәрдемдесіп, оны игеруді оңайлатып отырады.Технология сабағында жобалау әдісін қолдануЖоба - әр түрлі бөлімдерден арнайы сызбалардан, суреттерден, жасалатын бұйымның технологиялық картасынан құралуы мүмкін. Ол бұйымдарды жасаған кезде есеп, экономикалық немесе экологиялық дәлелді түсінік хаттар да пайдаланылады.Жобаның бірнеше нұсқасы болуы мүмкін. Мысалы, өте күрделі жобаны оқушының өзі ғана орындауы шарт емес. Сондықтан жобаның кейбір бөлігі дайын күйде берілсе, кейбір бөлімін оқушы мұғалімнің, ата-ананың көмегімен орындай алады. Егер бір күрделі жобаны бірнеше оқушы бірлесіп орындаса, әр оқушының үлесі алдын ала анықталуы қажет. Ол оқу жылының соңында өзінің орындаған шығармашылық жобасын оқушылардың және мұғалімнің алдында қорғайды .Жобаны қорғау барысында қолданатын бұйымның ішінен қандай затты таңдап алу, ол бұйым қоғамға, өзіне достарына және ата-анасына қандай пайда келтіретіне ескеріледі.Жобалау әдістемесінің талабы:1. Міндетті түрде шешілетін мәселенің зерттемелік, ақпараттық, тәжірибелік болуы.2. Жобаны орындау іс-әрекетті жобалаудан басталады3. Әр жоба оқушыдан зерттеушілік жұмысы талап етеді. Сонымен, жобалау іс-әрекетінің ерекшелігі - ақпараттыіздеу болып табылады.4. Жобаның шығуының ең соңғы сатысы - нәтиже:5. Дайындалған жоба тапсырыс берушіге немесе қоғамдық өкілдікке көз жеткізуі керек.Жобаның түрлері:Шығармашылық жобаАқпараттық жобаРөлдік жобаТәжірибелі бағдарланған жобаЗерттеу жобасыЖобаның негізгі бөліктері:1. Міндеттің қысқаша анықтамасыа)берілген бұйым кімге арналғанб)арналған бұйымның қажеттілігі2. Бұйымды дайындауға кіріспес бұрын- нені міндетті түрде жобалау керек- кімге арналған киім жобалау керек3) Бұйымның дайындалуы. Кез-келген жағдайда жұмыстың мақсат, міндеттері оның басты бағытымен анықталады.4) Бұйымды байқау және бағалауЖобаның орындалу бірізділігі1. Іздену кезеңі2. Жобаның тақырыбын таңдау және жаңашылдыққа бет бұру3. Жоба тақырыбы туралы ақпарат жинау4. Жоба идеясы мен тақырыбы туралы сыныптастарымен және мұғалімдермен бірге талқылау5. Жобаның тақырыбы мен идеясын бекітуСызбаны және технологиялық картаны дайындауШығармашылық жоба - әр оқушының жыл сайын мұғалімнің көмегімен орындайтын өзіндік жұмысы, басқаша айтқанда, технология пәні бойынша жүргізілген шығармашылық жұмыс.Шығармашылық жобаның технология пәнінде алатын орны өте зор. Шығармашылық жоба арқылы оқушының ұлттық дүниетанымы, эстетикалық талғамы дамиды. Оқушылар санасына жас кезінен бастап еңбек етуінің қажеттілігін, маңыздылығын сіңіру, пайдалы іс жасауға, қандай іс болса да шын ниетпен және ұқыпты орындауға дағдыландырады. Оқытудың осындай идеяларын ұстанған сабақтарда оқушылар өз ойларын еркін айтатын болғандықтан, оларда түрлі пікірлер пайда болады. Олардың қандай да болмасын мүмкін қате немесе шала ойларын шыдымдылықпен тыңдап, оқушыларды сенімділікке бастау мұғалімнің басты міндеті.

4

Қолданбалы экономика мақсаттары:- жеке меншік, баға белгілеу және бәсеке жүйесіне көп көңіл бөлу- экономикалық заңдардың іскерлік шешімдерге әсерін анықтау:- нарықтық экономикадағы үкімет ролін көрсету- кәсіпкер мен тұтынушыларды этикалық нормалар мен ережелердің болу қажеттігін оқушылардың түсінісуіне көмектесу- мамандықты, сонымен қатыр жеке экономика мәселелерін таңдауда оқушылардың өз мүмкіндіктерін ұсынады. Олар:- оқу, хат және базалық білім- Графиктер мен таблицаларды түсіну- Алынған мәліметтерді зерттеу және талдау- Кішігірім топтарда жұмыс істеу және оларды басқару және т. б.Шығармашылық жобаны рәсімдеу:1. Бастапқы бет2. Мақсаты, міндеті, болжамы, күтілетін нәтижесі3. Шығу тарихы4. Жалпы эскизі5. Нұсқау карта6. Қажетті құрал-жабдықтар7. Құны

Нақты тақырып төңірегінде оқушының алдында әр кезеңде мақсатқа қол жеткізудегі ұмтылыс нығая түспек. Шығармашылық жобаны іске асыру барысында қол жеткен жетістіктер:- Сабақтан бос уақытта маңызды әлеуметтік шығармашылықпен айналысатын балалар санының өсуі- Ата-аналардың өз балаларының іс-әрекеттерін ұйымдастыруға қатысуға қызығушылығының артуы- Баланы шығармашылық жұмыс істеуге дағдыландыруға бағытталған әр іс-шараның тәрбиелік мақсаттарға жетуі.- Ұйымдастырылған іс-шаралардың сапасы және жобаға қатысушылардың ынталандырылуыЖобалау технологиясының негізінде –оқушылардың жұппен бірігіп немесе әр оқушы өзі дайындайтын шығармашылық жұмыстар жатыр.Оқушылардың шығармашылық жоба жұмыстарын ұйымдастыруды жоспарлау және жоба жұмысының кезеңдеріТірек сызба: Жоба Практикалық Теориялық Бұйым Түсіндірме парақтарыЕңбек тәрбиесінің мазмұны мен жүйесіЖас өспірімдерді еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар білім алушыларды еңбекке практикалық тұрғыдан даярлау.Білім алушының ынтасын және қабілетін дамыту еңбек тәрбиесіндегі жеке міндеттердің бірі. Халық шаруашылығында автоматтарды, компьютерлерді, т. б қолдану барлық мамандардан жоғары техникалық сауаттылығы талап етеді. Сондықтан оқыту идеялар. Саралап оқыту - оқушылардың туа біткен ақыл-ой қабілетінің жеке дамуының жан-жақтылығына негізделген білім беру жүйесі. Барлық педагогикалық жүйе құрам бөліктерінде инновация үрдісі іске асу үшін төмендегі дей жұмыстар істелу керек:- Мұғалім мен оқушылар арасында тұлға аралық қатынас қалыптастыру- Сабақ барысында сыйластық пен сенімнің жоғары деңгейімен ерекшеленетін бірлестік жұмыс әдісі қалыптасады.- Оқушыларды ашық түрде пікір алысу мәдениетіне баулиды.Жас ұрпақты еңбексүйгіштікке, іскерлікке баулу, әсіресе қазіргі кезде ауадай қажет. Оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін сабақтарды түрлендіріп өткізу қажет. Ең бастысы оқушылардың сабақ үстінде шет қалмауы, берілген тапсырмамен айналысып отыруын қадағалау.Жаңашыл әдістер мен жаңа технологияның білім берудегі жолдары мен әдіс-тәсілдеріДамудың жаңа сатысында бағыт алған мектептің ең негізі өзегі мұғалімнің жеке басының ізденімпаздығы мен білімділігіне көп жағдай тәуелді. Жалпы пәндер бойынша В. Ф. Шаталовтың ұсынған әдісі бойынша трек-конспект, диаграмма, график, логикалық тірек-сызба арқылы теориялық материалдарды блокпен оқытып, дамыта оқыту технологиясы бойынша оқушылардың әр түрлі кезеңдерінде үздіксіз білім алуға жағдай жасап, оқыта отырып дамытуға, екіншіден өз бетінше білім жинақтауға шығармашылықпен жұмыс істеп өмірге бейімделуіне ықпал жасайды.Жаңа технология жүйесінде проблемалық және іскерлік ойын арқылы оқытудың да маңызы зор. Оқушылар әр түрлі проблемаларды талдайды, оның шешу жолдарын іздестіреді. Мұндай сабақтар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, пәнге қызығуын арттырады, өмірде кездесетін түрлі қиындықтарды жеңуге тәрбиелейді. Іскерлік ойын сабақтарын өткізу технологиясы үш кезеңнен тұрады.1-кезең: Дайындық (рөлдерді бөліп беру, оқушыларды топтарға бөлу, проблемаларын алдын-ала таныстыру, қажетті материалдарды жинау.

5

2-кезең:Ойын кезеңі3-кезең:ҚорытындылауІскерлік ойындардың дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық маңызы зор екенін ескерсек, ретіне қарай әр түрлі пәндерден дәстүрлі емес сабақ түрлерін көбірек өткізу қажетДәстүрлі емес сабақтардың психологиялық, педагогикалық ұйымдастыру және өткізу жолдарын жан-жақты зерттеп, оқушылармен өткізілетін сабақтар жүйесі жасалынуы қажет.Модульдік оқыту технологиясыТігін бұйымдарын модельдеуМодульдік оқыту технологиясы - балаларға жеңілдік жасап, оқушы мен мұғалім қарым-қатынасына теңдік жағдай жасап, оқушыларды қатты қыспай, еркін сөйлеп қызықтырушы көрнекілікпен баланы баулап, алып кету. Жас ұрпақты қоғамдық өмірге, отбасындағы қызметке, кәсіпке даярлау, үнемі өзгеріп отыратын әлемде өмір сүретіні туралы түсінікті қалыптастыруды міндеттейді. Бұған жету үшін басқаруды дамытуға бағытталған жаңа модельдерді көп қолданған жөн. Әр пән мұғалімі жаңа технологияларды меңгеріп, пәнаралық байланыс, кірістіру сабақтарын кеңінен қолдану қажет. Себебі оқушы алған теориялық білімін іс жүзінде қолдана отырып,оны өмірімен, өзінің іс-әрекетімен байланыстыра білгенде ғана өзіне де, қоғамға да пайдасын тигізе алады.Қолданбалы экономикалық керемет бөлігінің бірі - оқушылардың жеке бизнесінде жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін «Мектеп компаниясында» практика жұмыстары зерттелді. Қорыта айтқанда, сабақты жоспарға негіздеп,жаңашыл әдістерімен жүргізу тиімді, яғни сабақты бір тип бойынша қалыптастыруға болмайды, оған заман талабына байланысты технологиялық әдістері пайдаланып қызықты және жан-жақты тәсілімен өткізе алсақ, болашақ ұрпақтың білімді болатынына сенемін.

Пайдаланылған әдебиеттер:Әбдіғалиева Ш, «Мектептегі технология». Кенжеахметұлы С «Алматыкітап»М. МахамадиеваТәжімұратов Д «Шебердің қолы ортақ»

* * * * *Алматы облысы Қарасай ауданы

«Қырғауылды ауылындағы қазақ орта мектебі МДШО» КММ Биология пәні мұғалімі Смет Н

Таңдау пәні бағдарламасы Тақырыбы: «БИОЭТИКА»Биоэтика биология пәнін оқытуда берілетін таңдау пәні тақырыптарындағы жаңадан енгізіліп отырған тақырып«Биоэтика» - биологиядағы этикалық мәселелерді қарастыратын ғылым. Адам ғұмырын ұзарту, жасандыадамдарды өмірге келтіру және бейімдеу, талантты тұлғаларды генетикалық тәсілдермен сұрыптау, тұқымқуалайтын сырқаттармен күрес, адам ағзаларын дәрігерлік мақсаттарға пайдалану және т.б. қазіргі заманныңөзекті мәселелеріне айналып отыр. Биоэтикалық зерттеулерде моральдық қасиеттер бүкіл тіршілікті қамтитынэволюция арқылы сарапталады, оның алға жылжуына септігін тигізетіні- оң құндылыққа, қарсы әрекет ететінітеріс құндылыққа жатады. Таңдау пәнінің мақсаты: 1. Жаңа заманауи медицинада, ғылыми техниканың дамуынан енгізіліп жатқан жаңалықтар ағымын зерттейтін ғылым саласынан хабадар болу.2. Сабақ барысында оқушыларға білім бере отырып, шығармашылықпен жұмыс жасауға баулу, әртүрлі қосымша материалдарды пайдалана отыры, ізденуге үйрету3. 8 сынып оқушылары анатомия курсын оқып жатқандықтан медициналық және биологиялық жаңа терминдермен тереңірек таныстыра отырып, ой-өрістерін дамытуға көңіл бөлу.Таңдау пәнінің міндеттері:Таңдау пәнінде қамтылған бағдарламаны игеруБиологиялық, медициналық жаңа мағлұматтар беру және тереңдету. Оқыту барысында әртүрлі формасын пайдалан отырып өз бетінше ізденуге, жұмыс істеуге үйрету. Қазіргі заманға сай бәсекеге қабілетті жеке тұлға тәрбиелеу. Интернет желісіндегі биологиялық, медициналық материалдарды қосымша пайдалануға үйрету. Пәнге деген қызығушылығын арттыру. оқушылардың ғылыми-жаратылыс танымдық білімін және өздігінен білім алуды жалғастыру мүмкіндіктерін қамтамасыз ету. Оқушылардың биоэтика тұралы түсінігін қалыптастыра отырып, өмірде дұрыс шешімдер қабылдай білуге тәрбиелеу. Бұл биоэтика таңдау пәні – оқыту бағдарының құрамына кіреді, оған қатысу міндетті, ол мектептік компонент есебінен жүзеге асырылады және оқушылардың оқу пәніне деген қызығушылықтарын арттыра отырып, медициналық қосымша мәліметтер алуына, заманауи ғылыми жаңалықтармен танысуға, болашақ мамандық таңдауларына септігін тигізеді. Таңдау пәні аптасына 1 сағаттан өтіледі. Жалпы жылдық сағат саны – 34І бөлім. Биоэтикаға кіріспеІІ бөлім. Салауатты өмір салты (адам өмірін ұзатру)ІІІ. Эвтаназия ІҮ. Тұқым қуалайтын аурулар және оларды алдын алу жолдарыҮ. Белгілі сарапшылар мен зерттеушілердің ұсынған ұстанымдары мен ержелері

6

Биоэтика (таңдау пәні) 8-сынып(барлығы 34 сағат, аптасына 1сағат)

№рет

№саб

Сабақ тақырыбы Сағатсаны

Мерзімі Түзету

1 1 Кіріспе. Биоэтика деген не? 12 2 Биоэтиканың дамуына үлес қосқан ғалымдар. 13 3 Салауаттану денсаулық туралы ғылым 14 4 Салауаттанудың тарихи алғы шарттары 15 5 Денсаулық түсінігін анықтау 16 6 Адамның биологиялық ритмі 17 7 Қозғалыс белсенділігі-денсаулық кепілі. Жүзу 18 8 Тиімді тамақтану. Дұрыс тамақтанбаудан

туындайтын кейбір аурулар1

9 9 Зиянды әдеттер мен оларды алдын алу 110 10 Адамгершілік жыныстық даму аспектілері.

Генетикалық аппаратты зақымдайтын факторлар1

11 11 Эвтаназия 112 12 Трансплантология 113 13 Ислам және биоэтика мәселелері 114 14 Адамның негізгі құндылықтары 115 15 Тұқымқуалаушылық 116 16 Тұқым қуалайтын аурулар 117 17 Тұқым қуалайтын аурулармен күрес жолдары 118 18 Психоэмоционалды денсаулық 119 1 Стресс деген не? 120 2 Кикілжің мен денсаулық 121 3 Экология және денсаулық. Табиғатпен үйлесімді

өмір сүру1

22 4 Ағзаның қорғаныш –бейімделу механизмдері 123 5 Л. З. Тельдің «Денсаулық кодексі» 1

24 6 А.Д. Соколов, А.С.Абишева «Дене дамуының өзіндік бағалау әдістері»

1

25 7 Купер тесті 126 8 Есте сақтаудың 7 ережесі 127 9 Дейл Корнегидің 12 ережесі (өз көзқарасына

сендіру)1

28 10 Дейл Корнегидің 9 ережесі (өзгенің намысына тимей, ренжітпей оларға әсер етуге мүмкіндік беретін ереже)

1

29 11 Қазіргі ғаламдық парадигмалар 130 12 Адамды клондау 131 13 Шаршау. Ұйқы гигиенасы 132 14 Ес және ойлау-ақыл ой еңбегінің негізі 133 15 Қайталау сабағы 134 16 Тест тапсырмаларын орындау 1

7

Қолданылған әдебиеттер: Ә.Қ. Қисымова Салауаттану әдістемелік құрал 7-8 сынып «Алматы кітап» алматы 2005 Ә. С. Әділханова, Ә.Қ.Қисымова Салауаттану Жалпы білім беретін орта мектептердің 7-8 сыныптарына арналған оқулық Алматы 2005 Е. Очкур , Л. Аманжолова, Р. Жұмабаева жалпы білім беретін мектептің 8- сыныбына арналған оқулық алматы «мектеп»2016ж Жак Судо. История биоэтики, дискуссии, этическая ориентация /http://www.apteka.ua/apteka/ Албар М. А консультация по вопросам генетических заболеваний: с исламской точки зрения // журнал Здоровья Восточного Средиземномроья. Ү-том.выпуск -199 стр 1129-1133 Альбар М.А Трансплатация органов // Журнал Fountain- выпуск 12. Октябрь-декабрь 1995 год

* * * * *Алматы облысы, Қарасай ауданы, Тұрар ауылы

"Ə.Байсалбаев атындағы орта мектеп мектепке дейінгі шағын орталықпен " КММ

бастауыш сынып мұғаліміБейсенбаева Асем Сарсенбековна

Пән: МатематикаҰзақ мерзімді жоспар бөлімі: Шамалар. Уақытты бағдарлау

Мектеп:

Күні: Мұғалімнің аты-жөні:

Сынып: 1 Қатысқандар саны:Қатыспағандар саны:

Сабақтың тақырыбы 2- бөлім: Шамалар.Уақытты анықтауУақыт өлшем бірліктері туралы түсіну.Минут. Сағат.

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме)

1.1.1.10 Уақыт аралықтары туралы (минут, сағат, тәулік,) білу, тиісті уақыт өлшем бірліктерін қолдану және олардың өзара байланысын білу

Сабатың мақсаттары Тиісті уақыт өлшемдерін пайдалану және олардың өзара байланысын білу.тәжіирибелік тапсырмаларды орындату арқылы оқушыларға бір минуттық уақыт ұзақтығы туралы түсінік қалыптастыруУақыт өлшемі «минут,сағат,уақыт,күн,тәулік,апта» туралы түсінік енгізу.

Жетістік критерийлері минут уақыт аралығы екендігін; бір минут ішінде қандай іс әрекеттерді орындауға жәнеқанша рет орындауға болатынын; минуттың уақыт өлшем бірлігі екеніні түсінетін болады.

Сөздік қор Сағат-oclo-часы,минут-taim-минут,уақытты анықтау-определить время,

Құндылықтарды дарыту Ұжымшылдыққа тәрбиелеу,жауапкершілік, сыйластық, өзара түсіністікқұндылықтарды қалыптастыру.

Пәнаралық байланыстар дүниетану, қазақ тілі пәндерімен байланыс орнайды

Алдыңғы меңгерілген білім Оқиғаларды уақыт бойынша орналастыруСабақ барысы

Сабақтыңжоспарланғанкезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар

3минут

Ұйымдастыру кезеңіОқушыларға жайлы ахуал ұйымдастыруШаттық шеңбері Армысың досым,Кел, маған қосыл (қолымен шақырады).Алақанға салып алақан,Шеңберге бірге тұрайық (қолдарынан ұстайды).Жер шарындай айналып,Әлемге жарық ұқсайық (айналады).Қолымызды көтеріп, Күннің нұрын алайық (қолдарын көкке созады).

презентация, сағат моделі,тапсырмалар жазылған кеспе қағаздар

8

Ортамызда күн нұры,Құшаққа оны алайық (құшақтасады).ОМ анықтап алу- Уақыт туралы білетін боласың- Оқушыларды сурет бойынша жұпқа бөліп отырғызу.

30 минутОй шақыруЖұмбақСыртылдайды күніменСыртылдайды түніменБілгің келсе уақыттыКөрсетеді тілімен

(Ұ,Қ) Оқушылардан олар естіген және түсінетін уақыт бірліктері туралы сұрау.Мысалы, телебағдарламаның жүру ұзақтығы, тағам пісіруге кететін уақыт, мектепке дейінгі аралықты жүріп өтуге кететін уақыт.(ҰМК) Бір күн нені білдіретінін білу үшін, Бұны Жердің Күнді айналуымен байланыстыра отырып, Күн Жердің ең жоғары нүктесіндегі болатын уақытты «талтүс» депатайтынымызды түсіндіру Бір тәулік 24 сағат болады.Ертеде адамдар сағат пайда болмас бұрын уақытты күнгеқарап, әтештің шақырғанына қарап тіпті кей елдерде есектің шақырғанына қарап та ажырата білген. Қазақтар күнге қарап уақытты былай болжаған.Таңертеңгі күн шыққан уақыт-сәресіКүн тас төбеге келген кез- талтүсТүс қайтқан уақыт-бесінКүн байыр шақ- екіндіКүн ұясына қонған шақ –ақшам деп аталғанСағат түрлерімен таныстыру.Ертеде алғашқы сағаттар Қытай елінде пайда болған. Қазіргі кезде сағат түрлері өте көпсағат моделмен тәжірибе жүргізе отырып уақытты анықтауға үйрету.Ендеше балалар уақыт туралы не білесіндер?

Біз қандай да бір оқиғаның ұзақ немесе тез өтуін көрсету үшін уақыт ұғымын қолданамыз Уақыттың өлшем бірлігі-минут.( )Оқиғаларды өткен кезеңіне қарай орналастыру үшін міндетті түрде алдымен,содан кейін,бұрынырақ,кейінірек не болғанын көрсету керек.(Айым)Оқиғаларды қай уақытта болғанын көрсете отырып, ретімен орналастыруға болады: таңертең,күндіз кешке немесе түнде. ( кади ) Минут (мин) -уақыттың өлшем бірлігі.Уақытты минутпен анықтау үшін механикалық, электрондық сағаттарды және құмсағатты қолдануға болады.( Әділет)

Сағат-бұл уақыт аралығы.1 сағатта 60 мин бар.Сағаттық тіл бір саннан келесі санға жылжығанша, минуттық тіл

Жұмбақ жасыру

Әңгімелесу

Видео көрсету

9

3мин

2-мин

толық 1 айналым жасайды.Минуттық тіл 12-ні көрсеткенде, сағаттық тіл сол мезгілдегісағатты көрсетеді.(Жанторе)Жақсы балалар ендеше бүгін біз уақытты анықтаймыз:"Сағат құрастыру"Оқушылар сағатта жоқ сандарды қойып,өздері сабақтан келген немесе ойынға шыққан уақыттарын қояды.

Біз «1 минут күте тұршы»- деп айтамыз сендер қалай ойлайсыңдар ? Бұл көп пе? аз ба?Сендер қалай ойлайсыңдар?Зерттеу жүргізу1 минут ішінде қай әрекеттерді неше рет қайталай аласың? өз есімін жазу; қағазға нүктелер салу; жіпке моншақтар тізу.оқушыларды минут уақыттың өте қысқа аралығын көрсететін өлшем бірлігі, бірақ осы уақыт аралығында да кейбір іс-әрекеттерді орындап үлгеруге болатындығына назар аударту.Жақсы енді сағатты көрсетінде: сағат тура 1,5,4тен 15минСен білесің бе?Дені сау адамның жүрегі 1 минутта 60-65 рет соғады.Өз тамыр соғысыңды анықта. Сенің жүрегің 1 минутта қанша рет соғады?Жұптық жұмыс: "кино","Ойын қашан басталды?","үй тапсырмасы"Сурет бойынша уақытты анықтау. "сағаттар қай кақытты көрсетіп тұр?"Деңгейлік тапсырма.Дәптермен жұмыс.-уақытты не үшін өлшейміз?-уақытты қандай құралдардын көмегімен өлшеуге болады? Олар неден тұрады?

Кері байланыс"желкен"өзін өзі бағалау.Сабақты бағалау.

(ҚБ)1.Өз пікіріңді білдір.

Пікірлер иә жоқ білмеймінМинут-уақыт өлшем бірлігіМинут- ең ірі уақыт өлшембірлігіМинут сөзін қысқартып жазуға болмайды.Бір минутта үлкен кітапты оқуға болады

Тәжірбие жасау

Сергіту сәтіСағат көрсету.

Сурет бойынша

Сабақтың соңы5 минут

Бүгін сабақта сендер не үйрендіңдер?

Саралау – оқушыларға қалайкөбірек қолдау көрсетудіжоспарлайсыз? Қабілеті жоғарыоқушыларға қандай міндет қоюдыжоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалдымеңгеру деңгейін қалай тексерудіжоспарлайсыз?

Денсаулық жәнеқауіпсіздіктехникасының сақталуы

уақыт өлшемін анықтауда қиналған оқушыға жеке қолдау көрсету.

уақыт өлшемін анықтап үйренеді Сергіту сәті

10

Шығыс Қазақстан облысы, Катонқарағай ауданыАршаты ауылы "Аршаты орта мектебі" КММ

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Байғонова Жадыра Кабылқызы

Сабақтың тақырыбы: Қабдеш Жұмаділовтың «Қаздар қайтып барады» әңгімесіСабақтың мақсаты:Білімділік – жазушының өмірі мен шығармашылығына шолу жасау, оқушыларға жаңа білімді өздігінен игерту арқылы шығарманың мазмұны,тақырыбы мен идеясын ашу; Дамытушылық - шығармашылық қабілеттерін дамыту,ойларын нақты, дәл жеткізе білуге,позициясын қорғай білуге дағдыландыру,сөйлеу тіліне,сөйлеу мәдениетіне көңіл бөлу, дүниетанымын кеңейту, пәнаралық байланыс арқылы пәнге қызығушылығы мен белсенділігін арттыру; Тәрбиелік – туған жеріне,атамекеніне деген сүйіспеншілігін ояту,патриоттық сезімдерін қалыптастыру.Сабақтың типі: жаңа білімді өз беттерімен меңгерту сабағы.Сабақтың түрі: дәстүрден тыс, сыни тұрғыдан ойлауға бағытталған.Сабақтың әдісі: әңгімелеу, топтық жұмыс, сұрақ-жауап,проблемалық сұрақтарСабақтың көрнекілігі: плакаттар, түрлі түсті қалам, әдеби көркем шығармалар жинағыТехникалық құралдар: интерактивті тақта, компьютер.Пәнаралық байланыс: тарих, география.Сабақтың барысы. 1.Ұйымдастыру кезеңі.сыныпты бірнеше топқа бөлу 2.Үй тапсырмасын пысықтауЖаңа сабаққа көшу. Менің кіріспе сөзім.Жазушы Қабдеш Жұмаділов-Балалар, біз бүгін әдебиетімізде өзіндік қолтаңбасы бар жазушы,тарихи шығармалардың шебері Қабдеш Жұмаділовтің «Қаздар қайтып барады» әңгімесімен танысамыз.Қабдеш Жұмаділов 1936 жылы Шығыс Түркістанда (Қытай Халық республикасы) дүниеге келген. 1965 жылы Қазақ ұлттық университетінің филология бөлімін тәмамдаған. «Қаздар қайтып барады» әңгімесімен-ақ қазақ әдебиетіне талантты қаламгер келгенін дәлелдеді.Бірнеше әңгіме, хикаяттары, «Атамекен», «Соңғы көш» романдары жарық көрді. «Тағдыр» атты романы үшін жазушы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Қабдеш-тілге аса бай және әр сөздің сиқырлы бояуын жан-тәнімен нәзік сезінетін жазушы.І.Ассоциация мекеніне ұясынаЖылы жаққа суық жаққаТуған жеріне балапанына - Дұрыс, олай болса біз шығарманың өзімен танысып көрейік.ІІ. Әңгіменің мазмұнымен танысу. (топтағы оқушылар белгілі уақыт аралығында оқулықтағы әңгіменің мазмұнымен өздері оқып танысады.) ІІІ. Оқығандары жөнінде топта отырып бір-бірімен ой бөліседі.IV. Әр топ оқыған оқиғалары бойынша суретін салады. (Ол үшін оқушыларға плакаттар таратылады да,әңгіменің мазмұны бойынша суреті салынады және уақыт беріледі.)V. Әңгімені салған суреттері бойынша баяндап береді. (Салған суреттерін ретімен тақтаға іледі де, әр топтан бір оқушы сурет бойынша әңгіменің мазмұнын айтып шығады.Қалған топтағы балалар әңгіменің ең маңызды деген жерлерін дәптерлеріне жазып алып отырады.)Ата мен немереVI. Проблемалық сұрақ қою. Мен қоятын сұрақ мына үлгіде. 1. Байтас қарт қайда сапар шегіп келеді? 2.Оның бөтен елге баруының себебі неде,не үшін барған деп ойлайсыңдар? (Оқушылар өз ойларын айтып шығады.) 3. Жазушының өмірі мен әңгімесінің арасында қандай байланыс бар? (Әңгіменің идеясын ашу) 4. Байтас қарт негешекараны бұзып өтті? 5. Қабдеш аға тарихи Отанына қай жылы оралған еді? 6. Жазушы, Байтас қарт, қаздың арасында қандай ұқсастық бар?Топпен жұмыс. І топ. Сапар барысында Байтас қарт қандай қиындықтарға тап болды?(Кітаппен жұмыс.) . Қасқыр Асау өзенІІ топ. Жазушы осы әңгімесі арқылы не айтқысы келді? Әңгіменің маңыздылығы неде? Туған жер топырағын аттаған қарттың сезімі,сағынышы,қуанышы қалай суреттелген? (Әңгіменің тақырыбын ашу.Туған жер жайындаой толғау.) Кіндік қаның тамып, туып - өскен мекеніңді, табаның тиіп тұрған топырақты бәрінен артық көруге хақылысың. Туған жердің бір түйір тасы жаттың ат басындай алтынынан қымбат емес пе? Дулығалы ата - бабаларымыз кең даласын, асқар тауын, сарқырап аққан көк өзенін қорғап, мақтан еткен, бізге мұраға қалдырған. Қазіргі тарихи шақта, тәуелсіздік кеңістігінде күндей жарқырап отаншылдық рух пен туған жерге деген махаббат сәуле шашып тұруы керек. Әр қазақстандық өз елінің картасына көз салып, байтақ өлкесін, туған жерін мақтан тұтуғатиісті.

11

Туған жер жайлы жыр да, қара сөзбен жазылған шығармалар да әрбір халықтың әдебиетінде молынан кездеседі.Бұдан біз әр халықтың туған жерін ардақ тұтып, анасындай қастерлейтінін байқағандаймыз. Біздің қазақ халқы да туған жер қадірін жас ұрпақ бойына, санасына бала кезінен - ақ сіңіруге ұмтылатындығын туған жер жайлы мақал - мәтелдерден, аңыз әңгімелерден, батырлар жырынан көреміз. «Ит тойған жеріне, ер – туған жеріне» немесе «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» деп ерекшелеп көрсетеді. Бұлардың бәрінен шығатын қорытынды әркімге туған жері, туған елі қымбат екендігі деп ойлаймын.Егеулі найза қолға алып, еңку - еңку жер шалып, ел қорғаған батыр бабаларымыз бен аналарымыздың бізге қалдырған аманатындай туған елімізді қорғау, нығайту – бәрімізге парыз.- Айпырай! Туған жер - ай!Теңдесер кім?!Бұл жерге сен болмасаң келмес едім.Кіндігімді байлаған қазығым – ай,Сен болмасаң бұл маңды көрмес едім! - деп ақиық ақын М. Мақатаев жырлағандай, өзіміздің кіндік кескен, туып - өскен мекенімізді мақтан ете білейік!ІІІ. Топ. Байтас қартқа мінездеме беріңдер.Оның мінезінен қандай ерекшеліктерді байқадыңдар?Байтас қартЖолға шықты,қасқырмен алысты, туған жерге асықты,шаршады, қажыды,отбасынан айырылды, немересін бақты, шекарадан асты, туған жеріне жетті. Бойындағы қасиеттер: Қайсар, қажырлы, төзімді, туған еліне деген сағынышы басым, рухы биік, адал жан.IV топ. Әңгіменің басты кейіпкері Байтас қарт арманына жетті деп ойлайсыңдар ма? Дәлелдеңдер.(Оқушылардың пікірі былайша өрбиді)Жетті Жеткен жоқБйтас қарт қырық жыл бойы күткен арманына жетті.Ата-бабасы қалған,кіндік қаны тамған туған жеріне,өз үайіне келіп шамалы болса да ұйықтап,демін алды.«Енді өліп кетсем де арманым жоқ» деді. Байтас қарт арманына жеткен жоқ.Себебі жат жерде оның жақын адамдары қалды.Өзі туған еліне келгенімен,бір өзі қалай өмір сүрмекші?Оның үстіне артынан ит жетек-теген шекарашылар түскен жоқ па? Балалар, әңгіменің композициялық құрылымына назар аударайық: Оқиғаның басталуы-?Байланысуы-?Дамуы-?Шарықтау шегі-?Шешімі-?Сөздікпен жұмыс: қозыкөш жер - ... ұшқат - ... мойыл - ... зәузәт - ...Сұрақ-жауап.-Әңгіменің «Қаздар қайтып барады» деп аталу себебін қалай түсінесіңдер?(Сабақ басындағы ассоциациялық аймаққа қайта оралу)

* * * * *«Мектепке дейінгі жастағы балалардың экономикалық тәрбиесі»

Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданыАршаты ауылы "Аршаты орта мектебі" КММ

шағын орталық тәрбиешісі Фарида Куекпаева Сайкенбековна

Қоғамда болып жатқан өзгерістер, біздің мемлекеттің жас өспірімдерін оқытіп тәрбиелеуге үлкен әсерін тигізеді.Үлкен адамдармен балаларға бағытталған идеялар мен құндылықтар,көптеген жеке қасиеттер өзгереді. «Мектепке дейінгі жастағы балалардың экономикалық тәрбиесі» деген кұшті атауды естігенде, сіздердің көбіңіз ойлайсыздар «Ол неге қажет? Уақытты асықтыруға керекпе? Алдымызда мектеп бар,сонда барлығын үйретеді». Тіпті «мектеп жасына дейінгі бала және экономика» ұғымдардың үйлесімі де көбінде ішкі наразылығын туғызады. Ал экономика деген не ? Экономика – 1) өмірлік игіліктерін өндірумен байланысты адамдардың іс-әрекеттері , шаруашылық қызмет ; 2) шаруашылық іс-әрекеттін дамуын зерттейтін ғылым. «Экономика» термині грек тілінен сөзбе-сөз «үй шаруасы, үй шаруашылығын жүргізу заңдары» («ойкос»- үй шаруасы, «номос» -заң) деп аударылады. Кейін осы терминнін мағынасы өте кеңейтілген, қазірғі кезде экономика деп тек отбасылық шаруасы ғана емес, фирмалардың, салалардың, мемлекеттің не мемлекеттердің топтары, жалпы әлемнін шаруалары. Шаруашылық іс-әрекеттін ақиқаттық заңдылығын зерттейтін, қоғамдық ғылымды –қазіргі кезде «экономика» деп атайдыЭкономика – ол ен бастысы,маңызды сұрақтарды шешу: қаражат қайдан алынады (ақша болуы міндетті емес) және оны қалай жұмсау, сонымен бірге біреуінің жоқтығы,екіншісін қабілетін жоқ етеді. Экономика – ол

12

шаруашылық, өмірін қамтамасыз ету үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адам қолданатын барлық процесстердін жиынтығы. Экономикалық білім -білім алушылардың жас ерекшіліктеріне сай, қарапайым экономикалық түсініктерді, білімдерді, қалыптастыру процессі сияқты түсініледі.Экономикалық тәрбие – жалпы тәрбиелеу жүйесінін бір бөлігі, қоршаған ортаға ұқыпты қарауды қалыптастыруға бағытталған, ұймдастырылған педагогикалық процесс, тәрбиелеу процессінің тағы бір қыры. Экономикалық тәрбие , материалдық және рухани құндылықтарға және құндылық бағдарланулардың бастауларынын , шаруашылық көзқарасытардын қалыптасуына мүмкіндік туғызатын, экономикалық білім берудін нәтижесі сияқты түсініледі. Ол арқашан қажет болатын, бірақ қазіргі уақытта ,бізідің экономика нарықтық қатынасқа ұмытылған кезде, маңыздылығы әлде қайда күшее түсті. Мектеп жасына дейінгі балалар,әлеуметтік шындықпен не ғұрлым көп түйісе түссе,со ғұрлым оларда көп сұрақтар туындай бастайды. Күнделікті өмір, отбасы, құрбыларымен қарым-қатынас, балабақшадағы оқыту-тәрбиелеу жұмысы, экономикалық тәрбиелеудің бойында одан әрі жұмыс жасау үшін, негіз бола бастайтын,тәжірибені қалыптастырады. Міне осы кезде,бала үшін балабақша педагогы, жаңа құбылыстарды,фактыларды, түсініктерді дұрыс ұғынуға көмектесетін, беделді адам бола білу керек.Психологтардың деректері бойынша мектепке дейінгі жастағы балалар өздерін қарым-қатынастың жүйесінде пәндік-операциялық қызметі арқылы жекешелендіре алула бастайды, атап-айтқанда еңбек арқылы. Дәл осы кезеңде тұлғаның қалыптасуына кенет өзгеріс басталады, және үлкен адамдарға осы кезеңді көзден таса қылып жіберіп алуға болмайды. Экономикалық тәрбиенің мақсаты- балаға оның айналасындағы заттық әлемді , рухани және материалдық құндылықтар сияқты, жалпы адамзаттық мәдениеттің бөлігі сияқты көрсету және танымдылық процессінде тиісті мінез-құлық формаларды үйрету. Қазіргі уақытта, Қазақстан елі нарықтық қатынасқа көшуіне орай, үлкендердің де балалардың да ,экономикалық мәдениеттілігіне талаптар күшеюде. Біз қазіргі заманғы адамнаң ерекше қасиеттерді, ерекше экономикалық мәдениетті , жеке кәсіпкерлікке қабілетті талап ететін, шаруашылықтың нарықтық механизмнің қалыптасуының ,«комерциялық өмір салтының»,куәгері болдық. Басқа сөзбен айтқанда ,қазіргі заманның балалырын, жаңа жағдайда өмір сүру күтіп тұр, олардан жаңа білім, мамандылық және жеке тұлғалық сапасын талап ететін , жаңа мамандықтарды меңгеріп алулары тиісті. Бала мектепте күрделі экономикалық түсініктерде жақсы хабардар болу үшін, осы салада жұмысты , баланың 5-6 жасында , ата-аналармен тығыз қарым-қатынаста болып, бастау керек. Экономикалық тәрбие- әсіресе мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі жаңа сала. Оның теориясы мен практикасында қайшылық көп. Бірақ осындай тәрбиенің өзектілігі даусыз.Ол уақыттың талабымен туындады. Экономикалық тәрбиенің негізгі міндеттері 1.Экономикалық білімдердің негіздерінде және негізгі экономикалық білімдерді меңгеруге қажеттілікті қалыптстыру. 2.Жауапкершілікті, тапқырлықты,үнемшілдікті,дербестікті және т.с. дамыту.Әрекетті тәсілдеме – осы проблеманың міндеттерін іске асырудағы негізгі принциптері.. Білімнің мазмұнына байланысты – іс –әрекеттің белгілі бір түрі бастаушы болып табылады.:Қаржылық санаттардың саласынан білімдері (ақша,баға, құн, сату,айырбастау т.с.) түрлі ойындарда жақсы меңгеріледі: дидактикалық, үстелүсті – баспа ойындарда, сюжеттік-рөлдік ойындарда,( “Ойыншықтар дүкені”, “Жәрменке”, “Жанұя”, “Балалар кафесі”), дидактикалық ойындарда: “Көңілді аспазсшылар”, “Жарнама ойлап тап”, “Үйде еңбекақы”, “Бізді қоршағанны барлығын сақта”, “Аңдарды тамақтандыр”, “Ненің бұтағынан балақандар? , “Не неден жасалған”, “Дүкен сөрелерін танда”, “Елсіз аралда”.Адамдардың еңбегінің нәтижесін,ойыншықтарды, кітаптарды неге құнттап ұстау керектігі туралы,түрлі өнімділік әрекеттердін (еңбектік,шығармашылық) барысында, қажеттілік материалдарды қолдана отырып, балалар ойдағыдай меңгереді.Экономикалық тәрбиенін әдіс-тәсілдері мен жабдықтары туралы айтып отырғанда, балаларда пайдалы дағдыларын және мінез құлықтарын қалыптастырудағы арнайы жұмысты бөліп алу қажет.Олардың көбі тұрмыстық мінез құлық мәдениетімен және жалпылай әдептілікпен тікелей байланысты . Бөлмеден шығып баражатып жарықты сөндіру, ол үшін жанып тұрған және сөндірулі шамның символдарының сызбасын ,және «Жоғары мәртебелі- электрқуаты» атты ойын-құралы пайдалану, суға ұқыпты қарау- «Сіздерге қанша су керек?», «Суды неге үнемдеу керек?» сияқты әңгімелерін қолдану керек. Бала жасынан ақша,заттар,еңбек, баға сияқты экономикалық санаттармен түйіседі. Балалармен жұмыс жасау уақытында әдістемелік жұмысты төрт бөлікке айыруға болады: «Еңбек және өнім», «Жарнама», «Ақша», «Тұрмыстағы пайдалы дағдылар мен әдеттер». Осы салада мен жұмысымда жалғастыруға тырысып көрсем деймін.

* * * * *

13

Орал қаласы, №9 ЖОББМ, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Нурышева Гүлсая Ыбрайқызы

Пәні: Қазақ тілі Сынып: 7 «Д»Сабақтың тақырыбы: Наурыз тағамдары мен ұлттық ойындар. Синоним, антоним қайталау.Мақсаты: Наурыз мерекесі тақырыбы бойынша білімдерін тереңдету, наурыз

тағамдары мен ұлттық ойындарға деген қызығушылықтарын оята отырып, сыни тұрғысынан ойлауын дамыту.

Күтілетін нәтиже: А. Оқушылар ашық сұрақтарға жауап бере аладыВ. Өзіндік пікір қалыптасады.Ұлттық тағам мен ойын түрлерін ажырата алады.С. Сыни ойлауы артады, топтық жұмысты орындау барысында шығармашылық қабілеті дамиды.

Керекті жабдықтар: Оқулық, ресурс парақтары, АКТ, флипчарт.

Қолданылатын әдістер: Топтық ойталқы, АКТ (видеоролик), «Қапшықтағы фасоль», «Стикердегі диалог», «Он сұрақ», конверт тапсырма, кластер құру, «Блоб ағашы» кері байланысы, бағалау әдістері (өзін-өзі бағалау, топ аралық бағалау, топ басшысының бағалауы, от шашу, бас бармақ, бағдаршам көздері арқылы бағалау)

Сабақ барысы:

Сабақ кезеңдері:

Уақыты:(минут)

Мұғалім әрекеті:

Кіріспе 10мин - оқушылармен амандасу;- сыныпты түгендеу;- кезекшілік қызметін қадағалау;- оқушылардың назарларын сабаққа аудару.

Оқушыларды ортаға шақыру, ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру мақсатында «Шаттық шеңберіне» тұрып, бір-біріне тілек білдіреді.Топқа бөлу : «Көктем гүлдері» арқылы оқушыларды топтастырамын.

Өткен тарау бойынша презентациялық жұмыстарын тамашалап, алған білімдерін қорытындылай келе, жаңа сабақпен байланыстырамын.

Тұсаукесер 7мин

1) АКТ әдісі: "Наурыздағы ұлттық тағамдар мен ұлттық ойын түрлері" туралы бейне үзінді көрсетемін. Түрткі болу әдісі арқылы: 1) Бұл бейнежазбадан не көрдіңіз?2) Ұлттық тағамдарды атап беріңіз?3) Ұлттық ойындар қандай?4) Наурыз мерекесі кезінде қандай өзгерістер байқалады? Нәтижесінде, сабақтың тақырыбы анықталады:Бүгінгі сабағымыздың лексикалық тақырыбы:«Наурыз тағамдары мен ұлттық ойындары», ал грамматикалық тақырыбымыз «Синоним, антоним»

Негізгі бөлім 20мин

Жеке және топтық жұмысЖаңа сөздермен жұмыс.Жеке жұмыс: берілген жаңа сөздерді 1-2 оқушы оқиды, сөйлем құрайды. Топтық жұмыс. Әр топ алынған жаңа білім бойынша кластер құрайды. 1-топ: «Ұлттық тағамдар» тақырыбында кластер жасайды;2-топ: «Ұлттық ойындардың» атауларын топтастырып жазады;«Конверт тапсырма» әдісімен екі топ берілген жаңа мәтіндермен жұмыстанады, (тақтада, ауызша)1-топ: мәтіндегі қарамен жазылған сөздердің синоним, антонимын табады. (ауызша)2-топ: хабарлы сөйлемдерді сұраулы сөйлемдерге айналдырады. (жазбаша)«Он сұрақ» әдісі бойынша Жаңа тақырыпқа қатысты алынған тағам және ойын сөздерін он сұрақ қою арқылы тауып,

14

«Тізбектелген моншақ» әдісімен әр топ ұлттық тағам түрлері мен ұлттық ойындардың атауларын тізбектей жазып шығады.(тақтада, ауызша) «Стикердегі диалог» әдісі арқылы Ұсынылған сөйлемдердің дұрыс жалғасын табу.

Қорытынды 8мин

«Сұрақтар түймедағы» әдісімен жаңа тақырып бойынша дайындалған сұрақтарға жауап беру арқылы сабақты қорытындылау, бірін-бірі бағалау.Кері байланыс (рефлексия) «Блоб ағашы» әдісі бойынша сабақтағы белсенділіктері мен көңіл күйлерінбелгілей отырып, сұрақтарға жауап беру.Бағалау:*Топ басшыларының бағалауы;*Мұғалімнің жиынтық бағасы;Үйге тапсырма: Шығармашылық жұмыс:Ұлттық тағамдардың жасалу жолы бойынша постер дайындау, диалог құру.

* * * * *

ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРІМ – МАҚТАНЫШЫМ

Атырау облысы Қызылқоға ауданы Миялы ауылыМКҚК «Жасұлан» бөбекжай балалар бақшасының

І санатты тәрбиеші Сапарова Зоя Әмірқызы

Мақсаты: Балалардың бойында ұлттық тәрбие құндылықтарын қалыптастыру.Міндеттері: ұлттық дәстүрлер туралы түсініктерін кеңейту; ұлттық дәстүрлерге дегенмақтаныш сезімдерін дамыту. Ұлттық дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелеу.Көрнекі құралдары:бесік жабдықтары,ат ,құрақ көрпе, жер үстел, қуыршақ, арқан,домбыра, үнтаспа,слайттар. Оқу қызметтің барысы: Шаттық шеңбері.Шеңбер құрып тұрайық,Алақанды ашайық,Уықтарша иіліп,Қазақ үйді құрайық.Еліміз тыныш болсын,Әке шешеміз аман болсын,Тәрбиеші: Балалар, бүгін бізде ерекше күн.Жан-жақтарыңа қараңдаршы, қандай әдемі. Жоғарыда не көріптұрсыңдар? Дұрыс ол шаңырақ, өте әдемі әшекейленген. Залға шабарман бала кіреді: Халайық, сүйінші, сүйінші Зиба әже немерелі болды. Барлығыңызды бесік тойғашақырамыз!Тәрбиеші сүйінші сұраған балаға сыйлығын береді.Тәрбиеші: Балалар,бәріміз тойға барайық.Балалар тәрбиешімен бірге киіз үйге барады.Ұл балалар «Ассалаумағалейкүм».Қыз балалар «Есенсіз бе,әжей» деп амандасады.Оларды әжей және қонақтар қарсы алады, жайғастырып отырғызады.Әңгімелесу: Әр ұлттың өзінің ғасырлар бойы сақтап келе жатқан салт-дәстүрлері бар. Осындай салт-дәстүрдіңбірі- «Бесік тойы». Бізге салт-дәстүрлердің жолдарын көрсетіп, түсіндіріп отыратын, әрине ол біздің үлкенқарияларымыз, ата-әжелеріміз. Өз ұлтының дәстүрін құрметтеу, оны сақтау-әр адамның, әр отбасының парызы.Бүгін біз « Бесікке салу» рәсімімен танысамыз. Алдымен бесіктің жабдықтарын еске түсірейік. Мен көрсетіпотырамын, сендер атап беріңдер.(слайттан көрсетіледі)Жауабы: Бесік астындағы көрпеше, бас жастық, тізе көрпе ,шүмек,түбек, қолбау, тартпа бау,бесіктің жазғыжәне қысқы жабындысы. Алдымен бесіктің құралдарын түгендеп салып, «оң ба ,теріс па» ырымын жасайды. Бесікке салар алдында ырым бар,ол «тышты ма» шашу. Енді бесікті аластаймыз.1-бала.Алас, алас, алас Әр пәледен қалас, Тілі жаманның тілінен алас, Көзі жаманның көзінен алас, Оттан, судан, қауіп қатерден алас.

15

Тәрбиеші: Бесігіміз дайын, бөпені бесікке бөлейік.Бата беру:Тәрбиеші: Баланы ұйықтату үшін қандай өлең айту керек?Балалар «Бесік жырын» айтып береді.Бесік туралы қандай тыйым сөздер білесіңдер.1.Бос бесікті тербетуге болмайды.2.Бесіктің үстінде отыруға болмайды.3.Бесікті аяқпен тербетуге, тебуге болмайды.4.Бесіктің бетін ашық қалдыруға болмайды.Балалар нәрестеге арнап тілектерін айтадыДәйексөз: «Ұлттық тәрбиеде ұлылық бар» (халық даналығы)(Дәйексөздің мағынасын түсіндіру)Сергіту сәті: «Қаражорға» биін билейді.Тәрбиеші: Тойдың сәні- ән мен күй демекші өнерлеріңді ортаға сала отырыңдар. Ән: «Шілдехана»Ұл мен қыздың айтысы.Ұлттық ойын «Арқан тартыс»Екі қыз тойбастар әкеледі.Табақтарды ашу үшін ән салайық, балалар .«Тойбастар» әні айтылады.Ауылдың алты ауызы ретінде қыз балалар қазақ биін билейді.Тәрбиеші: Бата қазақ халқы үшін қасиетті де қастерлі тілек. Сондықтан халық арасында осы тілектерорындалады деген сенім бар. Жасы үлкеннен, қариядан, сыйлы қонақтан, бата алған адам үлкен жақсылықтарғажетеді. Қане кім бата біледі? Бала: Біссіміллә, рахман-рахим! Әуелі құдай қолдасын, Жаманшылық болмасын, Мына тұрған дастархан Әрқашанда жайнасын! Ұрпақтарың өрісін! Аллам оны қолдасын! (Әумин) Қорытындылау: -Міне балалар, ата-аналар, қонақтар бүгінгі халқымыздың бесік тойы дәстүрімен қысқаша танысболдыңыздар.Бүгінгі іс-шара арқылы сіздер бойларыңызға ұлттық құндылықтарды сіңірдіңіздер деп ойлаймын.Бүгінгі шараға белсенділікпен қатысқан балаларға алғыс айтамын. Жүректен- жүрекке Балалар шеңбер бойымен дөңгелене тұрып, кішкентайым, айналайын, ботақаным, құлыншағым, балапаным,тәттім, саған ұзақ өмір тілейміз деп өз тілектерін білдіреді.Балалар тілектерін білдіріп, қонақтармен әжемен қоштасады.

* * * * *

Атырау облысы Қызылқоға ауданы Миялы ауылыМКҚК «Жасұлан» бөбекжай балалар бақшасы тәрбиешіҚазмағанбетова Салтанат Орынбасарқызы

Тақырыбы: Бізге көлік қалай және қандай көмек көрсетеді?Білім беру саласы: ҚатынасКіріктірілген білім салалары: Әлеуметтік орта, ТанымҰйымдастырылған оқу қызметі: Тіл дамытуМақсаты: Көліктер туралы білім беру, олардың түрлерін ажыратуға, сурет бойынша әңгімелей білуге үйрету. Сөздік қорларын, дауыс ырғағын дұрыс сақтап сөйлеулерін дамыту. Ұқыптылыққа тәрбиелеу

1.Білімділігі: Балаларға көліктер туралы түсінік беру, олардың түрлерін ажыратуға үйрету, сурет бойынша әңгімелей білуге үйрету. 2.Дамытушылығы: Сөздік қорларын толықтыру, дауыс ырғағын дұрыс сақтап сөйлеулерін дамыту. 3.Тәрбиелілігі: Ойыншық көлік түрлерін мұқият, ұқыпты ұстауға тәрбиелеу.Әдіс-тәсілдері: Көрсету, түсіндіру, сұрақ – жауап, әңгімелеу, дидактикалық ойын, “ой қозғау”Қостілділік: Жеңіл көлік – легковой транспорт, жүк таситын көлік – грузовой транспорт, пойыз – поезд.Көрнекіліктер мен құралдар: Көліктер суреті, интерактивті тақта, үлестірмелі материал.

16

Іс-әрекет кезеңдері Тәрбиешінің іс-әрекеті Баланың іс-әрекеті

Балаларды тапсырманы орындауға қызықтыру(талпындыру)

Ұйымдастыру бөліміТәрбиеші балаларға шаттық шеңберіне тұруды ұсынады: Арайлап таң атты, Алтын сәуле таратты. Жарқырайды күніміз, Жарқырайды даламыз, Қайырлы таң, апайлар!

Шаттық шеңберіне тұрып, өлең жолдарын тәрбиешімен бірге қайталайды.

Балаларды ізденушілікке ұйымдастыру

І. Ой шақыру Үлкенмін ғой, міне, мен, Ойыншықтарды жинаймын. Машинаға мінер ем, Кабинаға сыймаймын. (М.Әлімбаев)ІІ. Қызығушылықты ояту- Мен не туралы өлең оқыдым?- Балалар, айтыңдаршы, кімге қандай ойыншық ұнайды?- Әлихан, сенде қандай ойыншық бар?- Қандай көліктің түрлерін білесіңдер? Интерактивті тақтадан балаларға көліктің түрлерін көрсету:

әуе көлігі, су көлігі, жер көлігіӘуе көлігіне ұшақтар жатады. Ұшақтар аспанда ұшып жүреді, олар адамдарды қалған жеріне жер көліктеріне қарағанда тезірек жеткізеді. - Мына суретте нені көріп тұрмыз? - Түстері қандай? Су көлігіне кеме, қайық және судын астында жүзетін сүңгуір қайықтар жатады. Су көлігі суда жүзеді. - Балалар, мында ненің суретін көріп тұрмыз? - Дұрыс айтасыңдар, кеменің суреті, түсі қандай? Қай жерде орналасқан? Жер көлігіне балалар, жерде жүретін көліктер жатады, оларға: жедел жәрдем көлігі, өрт сөндіру, мотоцикл, пойыз, жеңіл автомобиль, кран, камаз және т.б. көлік түрлері жерде жүретіндіктен жер көлігі деп аталады. - Балалар айтыңдаршы, жедел жәрдем көлігі қандай дыбыспен жүреді? - Пойыз қандай дыбыс шығарады? Жүк көлігінің суретін көрсету, жүк көлігі балалар құм, саз, тас, ауыр заттарды тасиды сондықтан оларды жүк көлігі деп атайды. - Жүк көлігі не тасиды? - Түсі қандай? - Жүк көлігі гүрілдейді. «гүр – гүр – гүр» Қәне, бәріміз

Өлеңді тыңдайды.

- Машина Өздеріне ұнайтын ойыншықтарын айтады. - Машина

Жүк таситын, жеңіл көлік.

Ұшақты

Ақ түсті

Кеме, қайық

Ақ түсті, көксызықтары бар. Судын үстінде

ою, - ою, - ою деп жүреді.

бөп – бөп, пыш – пу деп дыбыс шығарады.

құм, тас тасиды

көк

гүр – гүр – гүр

Автобус - «В – в – в –в» сөзінқайталайды.

- Машина

- Қызыл - «Ың – ың – ың» сөзін қайталайды

Пойыз

Бұл - ұшақ

17

қайталаймыз.

- Балалар, мынау қандай көлік? - Жарайсыңдар, бұл көлікті автобус дейді, бұл көлікпен көпадамдарды тасиды. - «В – в – в – в» дегенде дауысымздың ырғағы орташа шығады. Қайталаймыз. - Ал, мынау қандай көлік? - Бұл көлікті жеңіл көлік дейді.

Түсі қандай? - «Ың – ың – ың» дегенде дауысымыздың ырғағы төмен шығады. Қайталаймыз.

- Ал, мынау қандай көлік? - Жарайсыңдар, балалар. Пойыз көлігі арнайы салынған темір жолдармен жүреді. Олардың вагондары көп болады. - Ал, мынау қандай көлік? - Ұшақ әуе көлігіне жатады. Ол аспанда ұшады.

ІІІ. Сергіту сәті:Бөп – бөп, пыш – пу,Мен ең күштіМенен күштіКім бар? Пыш – пу!ТеміржолшыАбай болшы:Жол ашып қой,Жер қашық қой!Бу – бу – бу!Бө - ге – ме!

І - Ойын

Қимылды ойын: «Бағдаршам»Тәрбиеші «қызыл» түсті көрсеткенде, балалар қимылдамай тұрады.Ал «сары» түсті көрсеткенде балалар қол шапалақтайды. «Жасыл» түсті көрсеткенде балалар орынында ары – бері жүреді.

Билингвальды компонент: жеңіл көлік – легковой транспорт,жүк таситын көлік – грузовой транспорт, пойыз – поезд.

Балалар қимылмен көрсетеді.

Ойынды ойнайды.

Балалар қайталайды.

Рефлексия (орындаған тапсырмалар негізінде қорытынды шығарып, кемшіліктерді жою)

V. «Қуанышты хабарлама» сабаққа жақсы қатынасқан балаларға тарату.

Көліктер неше топқа бөлінеді?

Әуе көлігіне нелер жатады?

Су көлігіне нелер жатады?

Жер көлігіне нелер жатады?Сұрақ – жауап арқылы оқу – іс -әрекетін қорытындылайды.

Балалардың жауабы тыңдалады.

Күтілетін нәтиже: Нені білуі керек: Көліктердің түрлерін ажырата білуге арналған тапсырманы;Қандай түсініктерді игерді: Көліктердің пайдасы туралы мәліметтерді;Меңгерген дағдылары мен іскерліктерді қолдана алады: Сұраққа толық жауап бере білу іскерліктерін.

* * * * *

18

Рашбаева Орал ТлегенқызыАтырау облысы Қызылқоға ауданы Миялы ауылы МКҚК ”Жасұлан” бөбекжай балабақшасының тарбиешісі

Білім саласы: ТанымҰйымдастырылған оқу қызметі: ЖаратылыстануТақырыбы: «Су тіршілік нәрі» Мақсаты: Танымдық қасиеттерін,тәсілдерін пайдалана отырып судын манызың ерекшелігін әнгімелеу арқылы бала бойында экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру.

Білімділігі: Судын қажеттілігін оның адамның, құстың, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігіндегі маңызы туралы білімдерін қалыптастыру.Дамытушылығы: Іс-тәжірибе арқылы баланының ойлау қабілетін дамыту. Тәрбиелілігі: Табиғатты қорғап суды үнемдеп пайдалануға, ластамауға табиғатты сүйуге және оларға қамқорлық жасай білуге тәрбиелеу. Көрнекілігі: Тақырыптық суреттер зерттеуге арналған құралдар. Әдіс-тәсілі: түсіндіру, көрсету, әнгімелеу сергіту сәті.

* * * * *Балабақшаның білікті басшысы

Нуржамал Мадигалиева ӨмірзаққызыМКҚК «Жасұлан» бөбекжай балалар бақшасының

жоғары санатты әдіскеріАтырау облысы Қызылқоға ауданы Миялы ауылы

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын басты міндеттердің бірі – бала тәрбиесі екені баршағамәлім. Ал, осы игілікті істе бойында ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік қасиеті бар, ата-анасын, Отанынқұрметтей білетін, ұлттық санасы мен кісілік келбеті қалыптасқан саналы ұрпақ тәрбиелеу – барша педагогтарқауымының төл міндеті. Яғни, осындай білімді де білікті, бала жанының бағбандарының ортақ үйі -балабақша. Осынау бір үлкен ұжымның басын біріктіріп, өз жұмысын жоғары деңгейде атқарып отырғанбалабақша меңгерушілері арамызда баршылық. Соның бірі де бірегейі – Атырау облысы Қызылқоға ауданыМиялы ауылындағы МКҚК «Жасұлан» бөбекжай балалар бақшасының меңгерушісі, аудандық маслихаттыңдепутаты Каримова Гульнар Файзуллақызы. 45 жыл тарихы бар қара шаңырақтың бүгінгі таңда жеткенжетістіктері өте көп. Оның барлығы да балабақша тәрбиешілері мен пән жетекшілерінің ізденімпаздығы меншығармашылығына тікелей байланысты. Нақтырақ айтсақ,үлкен ұжымның алдына мақсат қойып, оныжоспарлы түрде іске асырып отыратын балабақша меңгерушілерінің де қосар сүбелі үлесі мол. Яғни,балабақшаның ісінің алға басуы, ең алдымен басшыға байланысты екені белгілі. Білім ордасына рухани демеуберіп, бағыт сілтеп, өз ғұмырын бала тәрбиесіне арнап келе жатқан аталмыш бөбекжай балалар бақшасыныңмеңгерушісі Каримова Гульнар Файзуллақызын туралы аса ризашылықпен айтуға болады. Каримова ГүлнарФайзуллақызы – 1959 жылы 1 шілдеде Махамбет ауданы Жаманқала ауылында дүниеге келген. 1977 жылыАқтөбе Республикалық мәдени ағарту училищесін бітірген.Еңбек жолын 1980– 1988 жылдар аралығында«Жасұлан» балалар бақшасында саз жетекшісі болып бастаған. 1988 - 1994 жылдар аралығында «Шағала»балалар бақшасының меңгерушісі қызметін атқарған. Білімін жоғарлату мақсатында 1994 жылы Атыраупедагогикалық институының “мектепке дейінгі педагогика және психология” мамандығы бойыншабітірген.1995-1997 жылдар аралығында «Толқын» балалар бақшасының меңгерушісі қызметін атқарған. 1997жылдың қыркүйек айынан бастап күні бүгінге дейін «Жасұлан» бөбекжай балалар бақшасын абыройлыбасқарып келе жатыр. Жалпы, балабақша меңгерушісіне үнемі ізденісті, тынымсыз еңбекқорлықты қажет етеді,оның үстіне шәкірт жүрегіне жол табумен қатар, педагог кадрлардың және кіші техникалық қызметкерлерменде тіл табысып кету үшін де адамның бойында ерекше қасиет болу керегі анық. Міне, осындай ұжымдыайрандай ұйытып, ынтымақтыққа бастай білген білікті басшы алдымен балабақшадағы кадр мәселесініңтұрақталуына, педагогтардың қазіргі жаңа талапқа сай потенциалының көтерілуіне жағдай жасап келеді.Гүлнар Файзуллақызы : - «Қандай да болмасын ой - толғаныс, болашаққа мақсат қойып ұмтылу ұшқан ұядан,яғни өскен ортаңнан бастау алады. Өйткені, бұл өмір заңы, тіршілік талабы. Адам балабақша мен мектептеналғашқы білім алып, үлкен өмірге жолдама алады.Сол себепті, баланың азамат болып қалыптасуына бір ғанабасшы немесе мұғалім ғана емес ата-анасы, керек десеңіз бүкіл қоғам жауапты», - деп ойлаймын дейді.Осықағиданы мықтап ұстанып, ұстаздардың ұстазы болып отырған Гүлнар Файзуллақызы педагогикалық ұжымдыүнемі жаңашылдықпен жұмыс істеуге шақырады. Шәкірттердің білімге деген ынтасын арттыру мақсатындабиік талап деңгейінен көрінуде талай игі істердің ұйтқысы болуда. Сонымен қатар балабақшада балалардыңрухани әлемін байытып, өнердің қыр – сырына баулу бағытындағы жұмыстар өз жемісін беруде. Мәселен , 2016

19

жылы республикалық «Күншуақ» өнер фестивалінде хореография жанрынан Бауыржанқызы Айзере І орындыиеленсе, 2016 жыл «Отаныма 25 игілікті іс» республикалық қашықтық байқауында сурет салу номинациясындаӨмірбай Нұрхан ІІ орын, 2016 жылы Республикалық «Қазақстан Патриоты» журналының «Тәуелсіздік -Тұғырым» көркем сурет байқауында әр түрлі жанрда сурет салған балабақша тәрбиеленушілеріНұрмағанбетұлы Мейірлан,Қабиболла Аягөз,Қайырғали Сәкен, Маратұлы Мирас, Мұрат Ақниет,СейілханӘлихан бас жүлдені иеленсе, республикалық «Тәуелсіздіктің 25 таңы» байқауында көркем сөз айтуданМейірқызы Мейірім ІІІ орынды иеленді. 2016 ж Республикалық білім беру орталығының қашықтықтан өткізубайқауында вокал жанрынан Ерлан Айбарша, Далабай Айсана ІІІ орын иеленсе, 2017 жылы «Қазақстанұстаздары» республикалық қашықтық олимпиадасына ересек тобының бағдарламасы бойынша қатынасқантәрбиеленушілеріміз Наурызғали Сиқуат, Қамидолла Сағындық , Жұмабай Дильназ, Болат Азат, ТөлегенТамерлан жүлделі І орынды иеленді. 2016 жылы облыстық «Білім жолымен» олимпиадасы Ертайұлы Сұлтан«Біз мектепке барамыз» номинациясында ІІ орын, Камат Бекарыс «Ойлан тап» номинациясында ІІ орындыиеленіп,Бекарыс пен Сұлтан «Дарынды ұрпақ – ел болашағы» атты облыстық форумға қатынасты. 2015, 2016жылдары облыстық «Болашаққа білімді, дені сау ұрпақ» ұранымен спорттық интеллектуалдық ойынында екіжыл қатарынан І орынды иеленді. Сонымен қатар балабақша педагогтарыда кәсіби байқауларға қатынасып,шығармашылықтарын шыңдап келеді. 2016 жылы облыстық «Тіл дарын» байқауына қатынасқан ағылшын тілімаманы Сапиева Айдана мен балабақша тәрбиеленушісі Қалдықожа Нұрдаулет ІІ орынды иеленді. 2016 жылы«100 нақты қадам» «Қазақстан -2050»:Нұрлы болашақ озық әдістемелік идеялар салонында Телманова Асияжүлделі ІІІ орын иеленді. 2017 жылы «Серпін» медиа орталығының «Бәсекеге қабілетті медиа ұстаз»тақырыбындағы ақпараттық республикалық тренингке қатынасқаны үшін Қайрбаев Ержан сертификатпенмарапатталды. Осындай игі істер ізденімпаз, іскер,талапшыл, шығармашыл басшымыз Каримова ГулнарФайзуллақызының тынымсыз еңбегінің арқасы. Әрине , еткен еңбек елеусіз қалған жоқ. Гульнар ФайзуллақызыҚазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінң құрмет грамотасымен, «ҚазақстанРеспубликасының білім беру ісінің құрметті қызметкері» төс белгісімен, «Нұр Отан » ХалықтықДемократиялық партиясының төрағасы Н.Ә.Назарбаевтың Алғыс хатымен, Атырау облысы Білім берубасқармасы Құрмет грамотасы , «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары БауыржанБайбектің Құрмет грамотасы, «Қазақстан Конституциясына 20 жыл» мерекелік медалімен марапатталған.Гүлнар Файзуллақызының барлық істері оқыту мен тәрбие жұмысынан құрылған тұтас, қалыптасқан бір мақсатбағытталған, саналы өмір деп айта аламын. Алдымызда осындай басшымыз Гүлнар Файзуллақызын барекендігін мақтан етемін.

* * * * *

,Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Құрманғазы ауданыС.Н.Имашев атындағы жалпы орта мектебінің қазақ тілі

мен әдебиеті пәні мұғалімі Иманғалиев Ұлан

Қ.Ө.Жүсіптің «Фариза» естелік – эссе еңбегі туралы

Мен бүгін көп қиналдым,Еш нәрсе жаза алмадым... – деп ақиық ақын Мұқағали айтқандай осы бір дүниені жазар алдында мың ойланып,жүз толғанып барып тәуекелге бел буып қолыма қалам ұстадым. Ондағы мақсатым: Қ.Жүсіптің ауқымды дүниесіне өзімдік ой білдіру. Әрине, ғылымның қыры мен сырын жете меңгерген профессордың еңбегіне пікір айту өте қиын іс...Атырау десе әдебиет сүйер қауымның ойына Ә.Сәрсенбаев, Ф.Оңғарсынова, З.Серікқалиев т.б сөз зергерлерініңаралары сөзсіз. Осылардың қатарына біз ақын Қ.Ө.Жүсіпті де қоса аламыз. Өйткені, Қ.Өтегенұлы өтімді де өткір өлеңдерімен, зерделі сөздерімен өрілген ақыл мен парасатқа толы шығармаларымен өз оқырмандарын таба білген қаламы қарымды ақын, пайым-парасаты биік жазушы. Бүгін менің қолымда «Ағатай» баспасынан басылып шыққан «Фариза» атты естелік-эссе кітабы. Авторы – Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы, әлеуметтік ғылымдар академиясының корреспандент-мүшесі, бірнеше кітаптардың авторы Қадыр Өтегенұлы Жүсіп. Еңбекте («Фариза» естелік-эссе) Қазақстанның Халық жазушысы, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, көрнекті ақын Фариза Оңғарсынқызы өмірі мен өнер жолы хақында сөз етіледі. Жалпы,Фариза жайында, оның ақындық мәртебесі жайында қалам сермеген қаламгерлердің шығармалары аз емес-ті.Алайда, бұл туындылар бірін-бірі қайталамайды. Тақырыптары, негізгі кейіпкерлері бір болғанымен, көркемдікшешімдері әрқайсысында әртүрлі.Сонымен «Фариза» естелік-эссе – түгелімен Фариза ақынның өмірі, студенттік кезі, әр жылдардағы қызметтері,ақындық мәртебесі хақында.Әдебиеттің обьектісі – өмір, предметі – адам. Бұл бұлжымас заң. Адам образы жасалу арқылы – өмір танылады,үғылады. Қандай да болмасын көркемөнер туындысы болса да, сөз өнері, мүсін өнері... Бәрі де адам туралы. Олардың барлығынығда тірегі –адам, адам туралы, адамның әсемдігі мен ақылы жөнінде.

20

Әдеби шығарманың алғашқы бетін ашқаннан-ақ іздейтініміз – адам, адам бейнесі, оның тағдыры, тіршілік әрекеті.Өмірдің шындығын көркем шығарма жазу үшін жазушы материал жинайды. Жалпы, жазушы шығарма жазып шығу үшін үш түрлі шығармашылық кезеңді басынан өткізеді екен. Ол кезеңдер:1. Материалдар жинау.2. Жинаған материалдарын қорыту.3. Қорытындыға материалды жазу.Жазушы Қ.Жүсіп осы үш кезеңді басынан өткізгені хақ. Өйткені, бұл еңбекті жазар алдында өткен өмір парағын ақтарып, оны өз ой елегінен өткізіп, керегін алып, оны қорытып естелік әңгіме етіп қағазға түсірді. Нәтижесінде ғылыми – зерттеу еңбек яғни естелік-эссе дүниеге келді.Жазушылардың баршасы да өз шығармасының басты образына өмірден прототип іздейді. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтың «Қазақ солдаты» романындағы Қайроштың прототипі – Советтер Одағының Батыры- Қ.Ысмағұлов, ал «Фариза» естелік-эссе еңбегінің (авторы Қ.Жүсіп) прототипі – ақын Ф.Оңғарсынова.Ғылыми еңбектегі басты образ – Фариза Оңғарсынқызы.Көркемдік әдіс бойынша образ екі түрге бөлінеді:

• Романтикалық образ;• Реалистік образ.

Бұл еңбектегі Фариза ақын-реалистік образ.Шығарманы бастан-аяқ шығарма етіп жазып шығуда жазушы сюжет пен композицияның негізгі компоненті баяндау кеңінен қолданылған.Жазушы Фаризаның портретін де әдемі бейнелейді. Мысалы, қараторы, шашын әдемі тараған, адамға жеңіл қарамайтын, жанары ақылға тұнып тұрған сұлу, үнемі ой үстінде жүретін қыз...«Шын жазушы жүз сөз жазса, бірден-бір сөз жаман не орта болмай, тоқсан бесі өте жақсы, қалған бесеуі жақсы болғанда ғана ғасырымызбен бір дәрежеде тұратын ббиік шығарма туғыза алады» - деп Шолохов дұрыс айтқан.Жазушы әр сөзді өз орнымен орынды қолдана білген, сөзбен жасалған суреттегі ой мен ұғым, сыр мен сезім дәлдігі оқырманға ерекше бір көңіл-күй сыйлайды.Шығарманың тілі – оқуға өте ыңғайлы, қарапайым. Соныменқатар, көркемдік әдісте ерекше қолданылған.Бұл еңбекте жазушының 2009 жылы «Алтын Орда» газетінде жарияланған «Фариза» атты мақаласы жарияланған, екінші бөлімінде «Фариза туралы сөз» атты баяндама жазылған.Мен бұл еңбекті 2-бөлімге бөліп қарастырдым. 1-бөлімі: «Фариза» естелік-эссе;2-бөлімі: Фариза жайында баяндама.1-бөлімде студенттік кезең толық суреттелген. Ерекше тоқталар жәйт – жазушы, осы еңбектің авторы Қ.Жүсіп өзі жазған шығармасының кейіпкері Фариза Оңғарсынқызымен бір группада оқыған курстасы. Бұған дәлел осы еңбектің бесінші бетінде анық көрсетілген.Менің ерекше таң қалғаным жетпіс бестің үстіне шыққан ақсақал-жазушының институт бітіргеніне 50 жыл толса да курстастарын ұмытпауы, ұстаздарын да есіне сақтауы – оның достыққа деген адалдығы, ұстаздарына деген сүйіспеншілігі анық көрінеді. Еліне деген ердей орасан зор еңбегі кеңінен сөз болады Фаризаның.Ерекше тоқталарым, Фаризаның ұстаздығы, жүрегінен жылу, көзінен ұшқын көрінген жастарды тәрбиелеуі. Оған дәлел, Фаризаның артынан ерген ақы сіңлілері, шәкірттері: Б.Бабаш, М.Ершуова, Ә.Дәулетбаева.Тағы да айта кетерлік жәйт: Фаризаны да, Қ.Жүсіптіі де, Н.Әжіғалиевті де т.б ақындарды ақындық жолға тәрбиелеген, өнер өлкесіне құлаш ұрғызған Е.Өтебаев екен. Бұған дәлел олардың «Жас қалам» үстірмесіне мүше болуы, оларға жетекшілік еткен – аға оқытушы Е.Өтебаев.Фариза – жайында баталы ойды беске айта білді жазушы, бұл – жазушы шеберлігі. Қадыр Өтегенұлының мұндай әдебиет әлеміндегі елеулі еңбегіне қол соғамыз!Шығармадағы суреттелген оқиғалар жазушының жан сүзгісінен өтіп жүрегін шынайы тербеген. Фаризаның әрбір өмір және өлең жалындағы әрекеттері Қ.Өтегенұлының сұлу баяндауында үлкен дәрежеде әр оқырманға ой туғызып, тұшымды тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Сәл кідіріс жасап қаламгердің қаламынан туған еңбектеріне тоқталып өтсем жөн болар.Ғылыми еңбектері: «Жұмекен Нәжімеденовтің ақындығы», «Жұмекен жұмбағы», «Қазақтың Қабдоловы», «Шың мен шыңырау», «Таңғажайып Бейбарыс», «Махамбеттану мәселелері атты монографиялары», «Айша Бибі», «Асқар ақын», «Ер Салық», «Зейнолланама», «Қыран Самғау» сияқты әдеби-көркем шығармалары мен дастандары, «Жүрек сыры» өлеңдер жинағы мен Әдебиеттануға кіріспеә оқулық-кітабы, «Жанкешу» романы туралы, «Фариза» атты ғылыми-зерттеу еңбектері бар!Біз, барша әдебиет қауымы Қадыр Өтегенұлының мұндай табысына орнымыздан тұрып зор қүрметпен қол соғамыз. Қаруын қалам еткен қаламгерге тың табыстар мен шалқар шабыт тілек етемін!Ел ертеңі үшін талмай еңбек етіп жүрген педогог-жазушының қазақ әдебиетіне және университет тарихында есімі алтын әріппен жазыларына еш күмәнім жоқ.Өрлей бер, жазушы! Қаламыңыз қарымасын!

* * * * *

21

Ақтау қаласы «№2 арнайы жалпы білім беру мектебі» КММ (түзету мектебі) тарих пәні мұғалімі

Маширова Назым Есбергеновна

Сабақтың тақырыбы: 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары, себептері мен салдары.Сабақтың мақсаты:Білімділік: Қазақстандағы 1986 жылы желтоқсан оқиғаларының себептері, салалары туралы түсінік беру;Дамытушылық: Ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту; ой түйінеуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге жұмылдыру; мәтінді әңгімелеуге; ауызекі сөйлеуге дағдыландыру, ой-өрісін кеңейту. Тәрбиелік: Отансүйгіштікке, тәуелсіздікті қастерлеуге, өз елінің белсенді азаматы болуға тәрбиелеу.Сабақтың түрі: Жаңа сабақСабақтың әдісі: әңгіме, сұрақ - жауап, талдау,дәлелдеу.Сабақтың көрнекілігі: Карта,оқулық,суреттер,буклеттер.Сабақтың жүрісі:І. Ұйымдастыру: Балаларды түгендеу, сабаққа әзірлеу.Психологиялық дайындық: Оқушылар орындарынан тұрып, бір-біріне жақсы тілектер айтады.Жақсы оқу керек, Бір-бірімізбен дос болайық,Денсаулығымыз жақсы болсын, Әрқашан жақсылық болсы.ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:-Үйге қандай тапсырма берілді? -VІІ тарау бойынша қайталау сұрақтары.1.Ақмола оқиғасы туралы ким айтады?2.1960-1969 жылдары КСРО мен Қытай мемлекетінің қарым-қатынасы және осы жылдары Қазақстанға қатыстықандай оқиғалар болды? 3. Картаға қарап Қазақстан экологиясы туралы өз пікірін кім айтып береді?4. «Невада-Семей» қозғалысының мақсаты қандай?ІІІ. Жаңа сабақ:1.Мұғалімнің кіріспе сөзі. 1980 жылдардың басында КСРО-ның барлық республикаларында ауыр жағдай қалыптасты. Халықтың тұрмыс деңгейі нашарлап, ұлтаралық қатынастар шиеленісті. 1985 жылы наурызда КОКП Орталық Комитетінің бас хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1986жылы ақпан-наурыз айларында Қазақстан коммунистік партиясы ХVІ съезі болды. Съезде кемшіліктер айтылып Д.А.Қонаевқа сын айтылды. Қазақстан басшыларының көз алдында Арал суы құрғап,қазақ тілі тек тұрмыста қолданатын тілге айналды. Семей және басқа полигондарда үздіксіз жарылыстар жүогізілді. Парақорлық,маскүнемдік өріс алды. 1979жылы Ақмола оқиғасы елеусіз қалып, көпшіліктен жасырылды. Ал, мына оқиға тіпті қазақ халқының намысына тиді. 1986 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан КомпартиясыОрталық Комитетінің V пленумы өтті, ол 18 минутқа созылды. КОКП Орталық Комитетінің ХатшысыГ.Разумовский ұсынысымен Д.А.Қонаев қызметінен босатылды.Оның орнына Ресей Федерациясында Ульянов облыстық партия ұйымын басқарған Г.Колбинді сайлады.Шынмәнінде бұл ешқандай сайлау емес, Қазақстанда орталықтың саясатын жүргізуге тиіс болған номенклатураөкілін пленумға жиналғандарға таныстыру рәсімі ғана еді. 17 желтоқсан күні таңертең Алматының Брежневатындағы алаңға жастар жинала бастады. Кешке қарай жиналғандардың саны 25-30 мыңға жетті. Бұл бейбіт шеру болатын.Өйткені жастардың қолында: «Әр халыққа - өз көсемі!», «Жасасын біздіңҚазақстан!» сияқты плакаттар ғана болатын. Алаңға жиналғандар орталықтың саясатына наразылық білдірді. Салдары:Оқиғаға қатысқандарға қарсы қылмысты істер қозғады.- 8,5 мыңнан астам адам ұсталып, 2401 адам уақытша қамау орындарына жеткізілді, қалғандары қала сыртынаапарылып тасталды; - 99 адам айыпталып, бас бостандығынан айырылып, 2 адам өлім жазасына кесілді;- 271 студент оқудан шығарылды; - ЖОО-ның 12 ректоры қызметінен алынды; - 1720 адам жарақат алды;2.Ой шақыру. «Желтоқсан құрбандары» Тірек-сызба арқылы жұмыс.Желтоқсан құрбандары: Қайрат Рысқұлбеков – 1966ж.Жамбыл облысы,Мойынқұм ауданы,Бірлік ауылында дүниеге келген.Ол желтоқсан оқиғасы кезінде 1986 жылы Алматы сәулет-құрылыс институтының 1 курс студенті еді.Лаззат Асанова - 1970жылы 27-ші шілде де Алматы облысы,Панфилов ауданы,Ақжазық ауылында дүниеге келді. 1985 жылы Алматы қаласындағы, Чайковский атындағы музыка училищесінің скрипкашы класының студенті болатын.Сабира Мұхамеджанова – 1965 жылы Шығыс Қазақстан облысында дүниеге келген. Өскемендегі оқу орнының студенті болған.Ербол Сыпатаев – 1964 жылы Алматы облысы, Панфилов ауданының, Әулие ағаш ауылында дүниге келген.1986 жылы Алматы энергетикалық институтының студенті болған.ІV. Оқулықпен жұмыс:- мәтінді оқушыларға кезек-кезек оқытамын;- мәтін бойынша сұрақ-жауап; - түсінгендерін сұрау;V. «Желтоқсан желі»әнін тыңдатып,вдеосын көрсету.

22

VІ. «Білгіштер» ойыны.Қоржында сұрақтар берілген. Сол сұрақтарды оқушыларға таратып беру.Жауаптарын күту.1.1980 жылдарда қандай жағдай туындады? 2.1954-1986 жылдар аралығында қандай жағдайлар қалыптасты?3.Желтоқсан оқиғасы нешінші жылы болды? 4. Желтоқсан оқиғасы қай қалада болды?5.Оқиғаға қатысқандарға қарсы қандай істер қозғалды? 6. Желтоқсан құрбандарын ата.VII. Дәптермен жұмыс: (жұмыс дәптерімен) Кестені толтыру.І.Тапсырма: 80 жылдардың басында КСРО-да, республикаларда қоғамның барлық саласында қандай жағдайлар қайшылықтарды шиеленістірді?ІІ.Тапсырма: 1985 жылы наурызда К.У.Черненко қайтыс болғаннан кейін КОКП Орталық Комитетінің Бас Хатшысына кім сайланды?VIII. Қорытынды: -Бүгін сабақта біз не білдік?IX. Желтоқсан оқиғасы – Қазақстан тарихындағы естен кетпес, аса ауыр және қайғылы беттердің бірі. Бұл оқиғалар Қазақстанда ғана емес, бүкіл Кеңес Одағына жаңа еніп келе жатқан жас демократия үшін күрестің басы болды. Алматы қаласында орталық алаңға Желтоқсан көтерілісінің құрметіне Тәуелсіздік таңы деп аталатын ескерткіш орнатылды. 1986 жылғы 17-18 желтоқсандағы Алматы қаласындағы жастар бейбіт шеруге шықты. - Д.Қонаев Қазақстанды 1960ж.қаңтардан – 1986ж.желтоқсан айына дейін басқарды.- М.Горбачев КОКП ОК-ның бас хатшысы болған жыл – 1985жыл.- 1990жылы «1986ж.желтоқсан оқиғасына қатысқандар Желтоқсан партиясын құрды. - Н.Назарбаев «1986жылғы 17-18 желтоқсанда Қазақстандағы оқиғаға қатысқаны үшін жауапқа тартылған азаматтарды ақтау жөнінде» 1991ж.12 желтоқсанда Жарлық шығарды.Желтоқсан оқиғасынан кейінгі жылдар біздерге көптеген өзгерістер әкелді. Міне,оқушылар өздерің айтып отырғандай осы оқиғадар кейін біздің Қазақстанымыз өзінің тәуелсіздігін алды. Әлемнің өркениетті мемлекеттері Қазақстанды танып білді.Міне, балалар, бүгінгі таңда Қазақстан тәуелсіз мемлекет. Біздің өзіміздің туымыз, елтаңбамыз, Әнұранымыз бар. 1991 жылы 1 желтоқсанда Тұңғыш президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев болды.1992 жылы 4 маусымда ТУ; ЕЛТАҢБА; ГИМН қабылданды.1992 жылы 22 қырқүйекте – Қазақстан Республикасының Конститутциясы қабылданды.Қазақстан Республикасының астаснасы – Астана қаласы болды.ІХ.Үйге тапсырма: 70-71беттер.Оқып, мазмұнын айту.Х.Мадақтау, бағалау.

* * * * *ЗОРЛЫҚ ЗОМБЫЛЫҚСЫЗ ОТБАСЫ

Ақтау қаласы «№2 арнайы жалпы білім беру мектебі» КММ (түзету мектебі) Педагог-психолог

Ескалиева Айгул ЖаниязовнаМақсаты: Бала тәрбиесінде ата- ананың алатын орнының ерекше екенін түсіндіру; ата- ана бойына өздерін тәрбиешімұғалім ретінде қарауда қызығушылықтарын дамыту; баламен дұрыс тіл табысуға, баламен қысым түсірмей,зорлық- зомбылықсыз қарым- қатынас орнатуға бағыт беру; ата- аналар балаларына жарқын болашақты ұсыну,қарым- қатынастарын жақсарту, бір мақсатты көздетіп, дұрыс жолға қоя білу.Көрнекілігі: ұлағатты сөздер жазылады: «Таяқтау оңай, тәрбиелеу қиын», «Балақан өсіру-Балапан ұшыруемес», «Бала нені білсе жастан, ұядан- өле өлгенше соны таныр қиядан», кестелер, т.б. І. Баяндама. «Зорлық- зомбылықсыз балалық шақ» атты баяндама мазмұнымен таныстырып, әңгімелесу жүргізу. Тақырыбы: «Зорлық-зомбылықсыз балалық шақ» Қазақстан Республикасының Президенті- Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылдың желтоқсан айындағы«Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқынаЖолдауында балалар- қоғамымыздың ең қауқар және ең қорғалмаған бөлігі деп атап өтілді және мемлекетҚазақстан жерінде туылған әр баланы қорғауға тиіс.Балалар мен жасөспірімдер арасындағы зорлық- зомбылық, қатыгездік, кәмелетке толмағандарды қараусыздықпен қадағалаусыздық, өз- өзіне қол жұмсау іс- әрекеттері қоғамды толғандыруда.Осындай жоғары деңгейде балалардың құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету мәселелерінің талқылануы,балалық шақ мәселесі әрқашан сөзсiз мемлекеттiк басымдылықтар болып табылатына сенiмдiлiктi арттырады. Зорлық-зомбылықтың кейбір түрлеріне тоқтала кететін болсақ:Физикалық зорлық- зомбылық Бұл кеңінен тараған жәбірлеудің бір түрі.Осы жәбірлеуде көбінесе отбасында баланы ұрып- соғу жағдалары жиікездеседі, сондай- ақ ата- ана тарапынан, мұғалім тарапынан да балаға қатаң талаптарды жүктеу арқылы зорлық

23

көрсету белгілері білінеді. Осы жәбірлеудің теңдесі жоқ түрі Мюнхаузен синдромы іспеттес. Физикалықкүштеу кезеңінде ата- аналар көбінесе балалардың денсаулығында ақаулық бар деген күдікте болады,медициналық зерттеулер қорытындысына да жүгінеді, алайда психологиялық аурудың бұл түрі балада емес ата-анасында деген қорытындыға келеміз. Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау;

Эмоционалды зорлық- зомбылық түрі Бұл жәбірлеудің түрі дәлел мен құптаушының жоқтығынан хабарланбайды. Балаға зорлық көрсетудіңэмоционалды түрі күштеудің кең таралған түріне жатады.Балаға эмоционалдық күш көрсетудің бірнеше санаттары бар:1. Жоққа шығару (балаға деген жайсыздықты ата- анасының, мұғалімнің жоққа шығаруы);2. Баланы оқшаулау (басқа балалардан бөліп қарау)3. Баланы бопсалау;4. Елемеушілік;5. Балағаттау;6. Сөз жүзінде жүйкесіне тию;Зорлық деген сөздің астарында ұрлау, балалар өлімі, дәстүрлі тәжірибеге байланысты жарақат алу, сондай- ақжыныстық, психикалық және тұлғалық балаларға қатысты тәртіп шаралары сияқты тұлғалық жазалаудықосқанда қиянат жасау түсінігі жатыр. Конвенцияда балаларға қатысты зорлықтың қандай да түрі болсын, қайжерде болсын ешқандай ақтала алмайды делінген. Зорлық көрген балалар көбінесе тамақтанбайды да түрліауруларға ұшырайды, мектепте нашар оқиды, өзін- өзі бағалауы төмен болады. Конвенцияға сәйкес балаларғақатысты зорлық көрсету адам құқықтарының бұзылғандығын білдіреді.Насилие является одним из самых острых и распространенных социальных проблем.Виды насилия над детьми в семье

Пренебрежение основными интересами и нуждами ребенка

Физическое насилие- избиение и т.д.

Психологическое (эмоциональное) насилие

Сексуальное насилие

Экономическое Зорлық- зомбылық келесі құқықтарды бұзады:- заң алдында бәрінің бірдей қорғалуын;- қатал қарым- қатынасқа берілмеу құқығын;- өмір сүру және жеке өміріне қол сұқпау құқығын;- тұлғалық және психологиялық денсаулықтың жоғары стандартты құқығын.Балаға зорлық- зомбылық көрсетуге адамды жетелейтін қандай факторлар бар?Бұл мәселе бойынша негізінен отбасылық жағдай, яғни ата- аналарының бұрынғы өмірі басты себеп болаалады. - Балалық кезге деген өкініші, 20 пайыздайы балалық кезде осындай және басқа да күштеулерге тап болғандеген дерек бар;- ішімдік ішіп, нашақорлықпен айналысатын отбасыларында балалардың 4 есе көп бөлігі ұрып- соғу зорлығынкөрсе, 10 есе көбі эмоционалды күштеуге душар болуда; - отбасындағы айрылысу жағдайы да зорлық-зомбылық түріне жатады;- теледидарда көрсетілетін оғаш күштеулер де әсерін тигізеді.Балалар өздерін қорғау туралы ақпараттың жоқтығынан өмірінде шешімі күрделі жағдайларға жиі тап болып,өздерін өздері қорғай алмайды. Көбінесе зорлық, қатыгездік жағдайлары отбасында, мектепте, қоғамдықорындарда орын алады. Көп жағдайда жасөспірімдердің өздері де бірінің бірі құқығын бұзып жатады.Ендеше, ақпараттық, ағарту бағытындағы жұмыстарды тек балалар арасында ғана емес, ересектер арасында дажүргізген өте қажет деп санаймыз. ІІ. «Ассоциация» жазу.- «Зорлық- зомбылықсыз балалық шақ» дегенді қалай түсінесіз? -Напишите ассоциации к теме «Семья без насилия»ІІІ. Педагогикалық ойын1)Кесте толтыру.(Әр ата- ана өз баласына жие айтатын мақтау сөздері мен ұрсу сөздерін тізіп жазуы қажет)Мақтау. Ұрсу.(2 минут уақытта кестені толтыру, іштей шешімге келу. Кестенің қай жағындағы сөздер көп? Ойлау)Жауаптар:- Қай сөз көп болу керек? - Неліктен? - Ата-ана жауабы - Мақтау баланың көңіл- күйін көтереді, өзіне деген сенімділік артады.Егер ата- ана баланы үнемі ұрсып, айыптап, балағаттап жатса онда ол бұйығы, қатыгез, кекшіл болыпөседі.

24

-«Кім мәреге бірінші жетеді?» (екі топқа бөліну) Сіздің балаңыз сізді қатты қуантты (бір ісімен). Сіз не айтасыз? Қалай қолдайсыз? (Әр топтың бір мүшесітақтаға шығып, балаға мадақтау сөздерін айтып, мәреге бірінші жетуге тырысады). (Тамаша! Жарайсыңқұлыным! Сенсіз мен не істер едім? Өте жақсы! Мақтанашым менің! Қандай тамаша! т.б.).ІV. Психологиялық сергіту. «Мен балама көп көңіл бөлемін» Ойын барысы: шеңберге тұрып, допты лақтыру барысында сұрақтарға жылдам жауап беру қажет.Мысалы сұрақтар:1. Балаңыз балабақшаға барды ма? (неше жастан) 2. Баланы кім тәрбиелейді? 3. Жанұяда күн тәртібі сақталама? (тұруы, жатуы, тамақтануы, демалуы) 4. Балаңыздың қиналатын жері бар ма? (киіну кезінде, тамақтануда, жуыну кезінде, ұйықтау кезінде). 5. Балаңыздың сүйіп тыңдайтын ертегісі, әңгімесі, телехабары, тамағы бар ма? (атап көрсетіңіз) 6. Балаңыз үй жұмысына көмектесе ме және күнделікті қандай міндеттемелері бар? 7. Жанұяда кімді тыңдайды? (бәрін, әкесін, шешесін, ешкімді) 8. Жанұяда баланы тәрбиелеуде қандай тәсілдерді қолданасыз? (мадақтау, шара қолдану, сөгу, түсіндіру,талдау). 9. Жанұяда балаға үлкендерден бірдей талап қойыла ма? (рұқсат беру, тыйым салуға) 10. Балаңызға айтқан уәдені үнемі орындауға тырысасыз ба?Психологическая разминка: «Насколько Вы знаете своего ребенка?».Родители приглашаются в середину зала, становятся в круг.Психолог задает вопросы каждому (с мячом), где они должны быстро на него ответить.Примерные вопросы:1. Какое любимое блюдо Вашего ребенка?2. Соблюдает ли Вы режим дня?(перечислите)3. Есть ли у Вашего ребенка друзья в школе, как зовут?4. Какое любимое занятие у Вашего ребенка?5. Как проводите свободное время с Вашим ребенком?6. Принимаете ли Вы участие в жизни школы?7. Куда ходит Ваш ребенок для дополнительного занятия?V. «Зорлық зомбылықсыз отбасы» болу үшін не жасау керек. Ұсынылған ватман қағазға, бағыт бойынша өз нұсқаларын жазу.Баланың отбасында дұрыс, жақсы, өнегелі тәрбие алуы ата- анаға байланысты екенін талдадық, соның ішіндекейінгі өзге ортадағы бала тәрбиесінің негізі- мұғалім мен ата- ананың көмегі, қадағалауы, уақыт бөлуі менөзара тығыз қарым- қатынастың болуымен негізделеді.VI. Толғаныс.«Жанұя типтері»:1. Әмірлі (авторитарлық) 2. Демократиялық (егемендік) 3. Бетімен жіберушілік 4. Рақымшыл жанұя- Сіздің жанұя, жанұя типтерінің қайсысына жатады? (іштей ойланып, сіздің жанұяңыз сіз таңдаған типтеболғаны сізді қанағаттандыра ма?... Өзгерткіңіз келмей ме? Қалай өзгертер едіңіз? Кімнің көмегі керек?)Ұсынысыңыз, қосар пікіріңіз болса, рефлексия парағына жазып қалдыруға болады.Рефлексия парағы:- Қай типті таңдадыңыз? - Өзгерткіңіз келе ме? - Кімнің көмегі қажет? 1. Иә 2. Жоқ1) Отбасы мүшелері2) Психологттың3) Мұғалімнің тағы кім?1. Иә 2. ЖоқРазмышление«Стиль воспитания ребенка»:- Хорошо подумайте и выберите ваш стиль воспитания 1.Автолетарный2.Демократический3.Либеральный4.Индифферентный

25

-Какой тип воспитания Вы выбрали?-Не хотите поменять?-Нуждаетесь ли Вы в помощи?1. Да 2.Нет1)Помощь членов семьи2)Помощь психолога3)Помощь учителя1. Да 2.НетVIІ. «Қолшатыр» ойыны. Ата- аналар өз балаларына деген қарым- қатынастарын өзгерткілері келетіні, нені өзгертіп, қандай өміржолын ұсынатындары туралы жазу. Жазғаннан соң оқып, қолшатырдың үстіне жапсыру. Барлығы қолшатырастына жиналады. VIІІ. Қорытынды: «Тек қана ата- аналармен бірге, жалпы күш- жігерді біріктіру арқасында мұғалімдербалаларға үлкен адамдық бағыт беруі мүмкін.» В.А.Сухомлинский. Жоғарыдағы даналық сөзге сүйенсек, мұғалімдер балаларға үлкен адамдық бағыт беруі үшін тек, ата-анамен бірігіп жұмыс істеу керек екенін ескерткен. Сондықтан, «Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны ілерсің»дегендей, балаңыздың отбасындағы алатын алғашқы тәрбие үлгісі зорлық пен зомбылықсыз ортада орындалуытиіс. Хорошо, если после нашего сегодняшнего разговора Вы захотите что- то изменить в вашихвзаимоотношениях с детьми.

* * * * *ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР – ТӘРБИЕНІҢ ТҮП ҚАЗЫҒЫ

«Ақсу қаласының №2 бөбектер балабақшасы»МКҚК II кіші «А» тобы Тәрбиеші:Смакова Ботагөз Мусиновна

Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін, тілін білімін, адамзаттық мәдениетті,адами қасиетті мол терең түсінетін шығармашылық тұлға етіп тәрбиелеу өмір талабы, қоғам қажеттілігі. Әр ұлттың өзінің ұлттық құндылықтары болады. Бір ұлтты екіншілерінен ерекшелендіріп тұратыны оның:тілі, ертегілері, мақал-мәтелдері, лиро-эпостық және батырлар жырлары, әдет- ғұрпы, салт-санасы, менталитеті,мәдениеті, өнері, тағамдары, ұлттық қолөнері, тұрмыстық бұйымдары, ұлттық ойындары, т.б. өзгелергеұқсамайтын қасиеттері. Осылардың бәрі – ұлттық құндылықтарға жатады. Егеменді ел болғаннан беріұлтжанды азаматтар ұлттық құндылығымызды қалпына келтіруге ниеттенуде. Ұлттық құндылықтарды әрұлттың ата-бабалары өздерінің өмір сүру салтына байланысты шығарып, пайдаланып, дамытып ұрпақтарынамұра етіп қалдырып отыр. Оны әр ұлттың ұрпақтары сақтап, заманына қарай дамытып отырулары керек. Егерхалық өздерінің ұлттық құндылықтарын жоғалтып алса, ол халық – «ұлт» деп саналмайды. Сондықтан әр ұлт өздерінің ұлттық құндылықтарын сақтауға тырысады, әрі қорғайды. Қазақ халқы да өзініңұлттық құндылықтарын сақтауы керек.Ұлттық құндылықтар ғасырдан ғасырға жалғасқан, өмірдің сынынанөткен, пайдалы екені дәлелденген. Мысалы, қазақ халқының ұлттық ойындарының біреуі – асық ойыны. Асықойнау: баланың ойлау қабілетін дамытады, адамдармен тез тіл табыса білуге үйретеді, денені шынықтырады,қан айналымы мен тыныс алу мүшелерінің жұмысын жақсартады, баланың көзі қашықтықтан көругедағдыланады, мергендікке баулиды, бойдың жылдам өсуіне көмектеседі, таза ауада тері жасушалары ашылып,ағза тынығады. Ал, қазақтың ұлттық бұйымы бесіктің пайдасын өмірдің өзі дәлелдеп, осы уақытқа дейін жетіпотыр. Баланың таза болуы, ұйқысының тыныш болуы өз алдына, баланың ана құрсағынан жарық дүниегекелген соң табиғи өсуіне әсер етеді. Міне, қазақ халқының ұлылығы, осы .Бала жарық дүниеге бейімделгенше, бесікке бөлеп, тербетіп отырған. Негізінен, ұлттық құндылықтар ауылды жерде жақсы дамиды.. Қалада аз немесе тіпті қолданылмайды да. Қалада басқа ұлттардың салт- дәстүрлері араласып кеткен. Мысалы, қазір қалалы жерде баласының туған күнінде торттың үстіне шырағдан жағып әкеліп, оны балаға өшіртеді. «Отың өшпесін», «шырағың сөнбесін» дейтін қазақ халқы үшін бұл жаман ырым. Бірақ оны ойлап жатқан ата-ана жоқ. Себебі қазақтың салт-дәстүрін қалада өскен ата-ананың өзі білмейді. Демек ұлттық құндылықтың қолданылуы кемиді. Кейбірі қолданылмайды да. Сөйтіп ұлттық құндылықтар ұмытыла береді. Бұл да ұлтқа төнген қауіп. Сондықтан ұлттық құндылықтарды заманға қарай дамытып, қалаға «көшіре» бастау керек. Қазір ұлтжанды азаматтардың арқасында тоғызқұмалақ, қазақша күрес, бәйге, көкпар жақсы дамып келеді. Енді қазақша күрестіолимпиада ойындарына кіргізуге күш салу керек. Қыз қуу, бәйге, аударыспақ, көкпар, т.б. атпен ойналатын ойындарды қаланың иппадромдарында жиі-жиі өткізіп, оны тиісті деңгейде жарнамалап, насихаттап отырған абзал. Басқа да ұлттық құндылықтарды қаланың ыңғайына қарай икемдеп «қалалық» жасаған абзал. Ұлттық құндылықты дамытқан азаматтарды мемлекет те қолдап отырса нұр үстіне нұр болар еді. Президентіміздің алдыға қойған мақсаты «Мәңгілік Ел» болып қалу үшін ұлттық құндылықтарымызды сақтап, қорғай білуіміз керек. Себебі, ұлттық құндылық – ұлттың тірегі!

26

«Қазақстан – 2050» ұзақ мерзімдік стратегиялық бағдарламасын белгілеп, әлемдік өркениетке бет алған тәуелсіз Қазақ елі үшін ұлттық құндылықтарды сақтап қалудың маңызы өте зор. Өйткені сонау ғасырлардан бүгінге жеткен ұлттық құндылықтарымыз (лиро-эпостық және батырлар жырлары, ұлттық қол өнер, ұлттық спорт түрлері, қазы-қарта, жал-жая т.б.) –еліміздің дамуы мен мәдениетінің айнасы. Демек, сан ғасырлық тарихы бар рухани құндылықтарсыз ұлттың дамып, өркендеуі әсте мүмкін емес.Қазіргі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарымызды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну. Ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана- сезімі мен мінез-құлқының қалыптасуын, яғни ана тілін, ата тарихын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз. Ұлттық мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілімен айтқанда ұлттық мәдени құндылықтар белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами қадір-қасиет, яғни халық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани және материалдық құндылықтар. Адамның бойында қалыптасқан имандылық қадір-қасиеттер рухани құндылықтарға, ал адамдардың қолымен жасалған тұтыну заттары мен кәсібі материалды құндылықтарға жатады. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандылық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару. Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениет. Ол ұлттық тәлім-тәрбиенің негізінде дамып,қалыптасады. Ұлттық тәрбие сол ұлттың мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Әрбір халықтың тарихи тіршілігі мен рухани тәжірибесі бар. Халықтың тұрмыс – тіршілігіндегі рухани тәжірибелері арқылы қалыптасқан тәрбиелік және дүниетанымдық көзқарастарын біз халық педагогикасы дейміз. Халық педагогикасы – халықтың мәдени мұрасы. Халық педагогикасы сол халықтың (ұлттық) этностық ерекшеліктеріне байланысты дамып, қалыптасқан. Ал, ұлттық тәрбие мәселесі – адамзат тарихынан өн бойына ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде адамзаттың өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген, үшінші мыңжылдыққа қадам басқан кезеңінде де жас мемлекетіміз үшін рухани асыл мұрат болып қазақстандық патриотизм, азаматтық парыз, тұлға бойындағы ұлттық құндылықтар мен ар тазалығы және тағы басқа қасиеттерді жатқызамыз. Сондай-ақ ұлттық салт-сананың өмірдегі қолданылмалы көріністері: рәсімдер, рәміздер, ырымдар, тыйымдар,жөн-жоралғылар, діни уағыздар, сенімдер, кісілік рәсімдері, перзенттік парыз, адамгершілік борыш, ұрпақтық міндет арқылы іске асырылып ұлттық қасиеттерге айналады. Жастардың ұлттық қасиеттеріне меймандостық, кісілік, сыйласымдылық, имандылық, кішіпейілділік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке бейімділігі, өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, сыпайылығы, мәдениеттілігі т.б. қасиеттері арқылы ерекшеленеді. Әрбір ұлттың ұлттық қасиеттері ұлттық тәрбиеге (халық педагогикасына) байланысты дамып, қалыптасқан. Ал ұлттық салт-дәстүрлер игі әдеттердің әдеп-ғұрыпқа ( әдепті іс-әрекетке) айналып, одан әдеп (ұлттық мәдени көрініс), әдептен дәстүр (мәдени үрдістің ұлттық дәрежедегі көрнісі), дәстүрден салт (дәстүрдің ұлттық санаға сіңіп, сөзсіз қолданыста болуы) қалыптасқанын көрсетіп, жеке тұлғаның ұлттық мәдени қасиеттерін қалыптастырады. Демек, әрбір ұлттық құндылығымыздың өзіне тән маңызы мен мәні бар. Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің кәсіптік, дүниетанымдық деңгейін ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуге міндетті. Қазіргі уақытта бізге жетіспей жатқаны – өзіміздің қазақи өмір тіршілігіміз бен шығыстық дүниетанымдағы ұлттық мектебімізді құру. Тәрбие мектебі болып табылатын қазақтың мақал-мәтелдері мен аңыз-әңгімелері дүниежүзілік тәжірибеде батыстық ұғымдармен сәйкес келе бермейтіні анық. Қазақи дүниетанымның өзегі – адамшылық. Қазақ: «Жаным – арымның садағасы», «Дүние – қолдың кірі», «Туған елім болмаса, тумай-ақ қойсын Күн мен Ай», «Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», - деп, еліне деген іңкәрлік сезімдерді қалыптастырады. Құдайға шүкір, егемендігімізді алғалы бері Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың еселі еңбегі жағдайында ұмыт боп бара жатқан ұлттық құндылығымызды қайтадан қалпына келтіріп, түгендей бастадық. Сондықтан ұлттық құндылықтарды тәлім-тәрбиенің түп қазығына айналдыру маңызды іс. Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін, ержүрек, ар-ожданы мол болып өссе дейді және бұл мәселені өзінің тұрмыс-салтына байланысты шешіп те келеді. Қазақ халқының ұлы педагогы, этнограф, жазушысы Ы.Алтынсарин өзінің әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын өте тиімді пайдалана білген. Мәселен, «Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш» атты әңгімесі арқылы еңбек етудің маңызы мен өз уақытын зая кетірмеудің мәнін түсіндіреді. Ы.Алтынсариннің ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңарту кезеңінде кең мағынада насихаттау керек.Халық өнері – тәрбие құралы. Қазақ топырағына тән ата-әжелеріміздің, зергер-ұстамаларымыздың қолөнеріне тоқталсақ; Киіз үйдің сүйегін (кереге, уақ, шаңырақ, ер-әбзел, арба-шана) жасаудан түскиіз, туырлық киіз, бауқұр, басқұр, дөдеге, тоқым киіз,алаша, текемет, кілем, түскілем, киіз кебеже тәрізді сан алуан қолөнер туындыларына дейін қолдан жасап, ұлттық киім-кешектердің байда-сәнді үлгілерін қалдыра білген ата-әжелер машығын бала бойына ерте бастан сіңіру керек. Ол үшін «дербес халық», «егемен ел», деген анықтамалар жалған айтылмауы, ұрпақ шын мәнінде

27

қазақтың тәлім-тәрбие алып, өз ана тілінің қасиеттерімен өз халқы қолөнерінің қасиетін жетік түсініп, игеріп өсуі керек.Ал бұл үшін «Баланы бесігінен» дегендей, барлық ұлттық тәрбие нышандары балабақшадан басталуы керек. Енді бұлардың бірқатарына тоқталсақ: Құстұмсық- ғарыш сұлтаны-қырандай ер де, еркін бол, батыр да бақытты бол, ешкімге еңсе берме, қаспен досыңды қиядан шалатын қырағы бол дегенді меңзейді. Түйі табан-ауыр да алыс сапар белгісі. Отсыз, сусыз шөлейт, құм-құмайтжолдарымен тек шөлге, отқа төзімдітүйе ғана жүре алады. Сондықтан да бұл ою ертеде Жібек жолымен, Меккеге мінәжәт сапарымен жол шеккен қажылар мен саудагерлертүйелерінің жау-киіздерінде тақияларында кездеседі. Итқұйрық таңба – ауыларалық, жекжаттық, аралас-құралас қатынас белгісі. Әдетте ит иесімен алыс сапарға шыға бермейді, оңға, құсқа салатын тазылар да ауыл төңірегімен ұзамайды. Қошқар мүйіз-молшылық белгісі. Омыртқа-немесе бел-омыртқа мол дененің негізгі күш түсетін жұлын-тірегі, яғни күш-қайрат белгісі. Құстандай- шешендік, суырып салма, ақындық, күміс көмей, жез таңдай әншілік белгісі. Қолтық ою- қонақжай, «жатсаң төсегін, жантайсан жастығынмын» дейтін абзал ниетін көрсететін ою өрнегі. Бұл өзі текеметтерде біріңғай өрнектеліп отыратын белгі. Сондай-ақ, суармалы жердің белгісі ағын су, теңіз толқыны, мал, гүл сабағы бейнелерін құрастырылған оюлархалқымызда көп болған. Әшекейлер – халық әшекейлері тәрбие-тәртіпке, әдет-ғұрыпқа, салт-дәстүрге лайық туындаған. Адамгершілік, мейірімділік, әділеттілік деген ұғымды жастарға түсіндіріп отырған. Сыңар білезік – ерте кездегі әдет-ғұрып бойынша жас жігіт ұнатқан бойжеткенге сыңар білезік сыйлайды екен. Жүрекке жақын етіп, сол қолына салады. Көпшілікте, тойда, айтта салады екен. Біреуге ұнап қалса, танысуға хұқы жоқ. Қос білезік – қосағымызбен қоса ағарайық деп қос білезік сыйлайды. Сыңар білезік – махаббатымыздың куәсі деп сандықшаға салып қояды екен. Алқа – қыз баланы сыпайы, сәнмен, әсем жүруге үйрету үшін. Сәукеле- көзі тимесін деп, оның бас киімін өте биік ұшты жасап, оған неше түрлі құбылған жарқырақтар тағып қоятын болған. Қыздар тұрмысқа шыққанда киетін сәукеле. Жүзік – «Күніміз ашық болсын» деп. Қос дөңгелек немесе мөр жүзік – мейірімділік пен әділеттіліктің белгілері суреті салынады екен. Тіл – халықтың ұлттық белгісі болса, ұлттық киім де оның өзіне тән ерекшелігі, мәдени болмысының ажырамас бір бөлігі. Ырымдар мен тыйымдардың тәрбиелік мәні. Сан ғасырдан бері халқымыздың санасына сіңіп, екшелеп сараланып жеткен бай дәстүрлерінің бірі-ырым-ғұрыптары.Жақсылық нышандарына жоралғы, жамандыққа тыйым ретінде айтылатын ырымдар халқымыздың баладан бастап үлкенге дейін ұлағаттылыққа тәрбиелеудегі бай тәжірибесінен түйіндеген қағидалы екені даусыз. Әрбір ырым сөздердің незізінде қоршаған ортаға, табиғатқа, тіршілікке қажет қастерлі уағыздап, жаман іс-әрекетін, жат пиғылдан безіндіретін фәлсапалық түйіндер жатыр.Ахмет Байтұрсынов:«Ырым етсең-адал ет,Жамандықтан аман ет»,-деп тегін айтпаған.Тәрбиелік мәнін жоймаған ырымдар:

• Нанды бір қолмен үзбе-бұл киелі асты қорлау деген.• Таяққа сүйенбе, аяққа сүйен-әйтпесе жасыңа жетпей жертоянып қаласың.• Жағыңды таянба.• Үйді айнала жүгірме.• Табалдырықты басып тұрма.• Босағаға сүйенбе.• Мойныңа белбеу салма.• Бей уақытта жылама.• Бүйіріңді тоянба.• Қолыңды төбеңе қойма.• Үйге қарай жүгірме.• Бей уақытта ұйықтама.• Жалғыз түп ағашты шаппа• Айға, күнге қарап дәрет алма• Бейітке қол шошайтпа.• Суға құдыққа түкірме.• Суға дәрет сындырма.• Күлді баспа.• Сүтті жерге төкпе.• Малды теппе.• Үлкеннің алдың кеспе.• Отты шашпа-өрт шығады.

28

• Тұзды нанды аяққа баспа.• Көк шөпті жұлма.• Үйдегі жан басын санама-көз тиеді.• Қолыңды артыңа айқастырып жүрме.• Аяқ-қолыңды жіппен байлап ойнама, тұтқын адамды ғана сөйтіп байлайды.• Құстың ұясын, құмырсқаның илеуін бұзба-қатігездік, зұлымдық.• Жатқанда аяғыңды басыңнан биік көтерме - өз басыңды қорлау.• Шеңгелмен ат қамшылама-азап, обал.• Тізеңді құшақтама-бұл қу жалғыз қалу белгісі.• Үйде ысқырма-баспанасыз қаласың деген сөз.

Міне осындай ырымдар мен тыйымдар халықтың баланы ізгілікке, ізеттілікке, мінезділікке, инабатылыққа, тәрбиелеу құралдарының бірі Қорыта айтқанда, болашақ иелері жас ұрпақты толыққанды тұлғаға айналдыру үшін ұлттық құндылықтар арқылы тәрбие берудің маңызы зор. -Нақтырақ айтсақ, ана тілі мен ұлттық салт-дәстүрін құрметтейтін,халық ауыз әдебиетін бойға сіңіріп, басқа тілде де жетік сөйлей білетін, дүниетанымы, ақыл-ой парасаттылығы қалыптасқан, еңбекқор, мақсат қоя алатынжәне сол мақсатқа жету жолдарын таңдай білетін, жауапкершілігі мол, мінез-құлқы, айналадағы адамдарға, қарым-қатынас мәдениеті жоғары, Отанын сүйетін, күрделі жағдайларда нақты шешім қабылдай алатын, өзіне сын көзбен қарай білетін салауатты тұлғаны тәрбиелеуді басты мақсат етіп қоюымыз қажет. Осы құндылықтардың барлығы қанына дарып, бойына тарап, санасына сіңген ұрпағымызға еліміздің болашағының кілтін сеніп тапсыра аламыз.

* * * * *Павлодар облысы «Ақсу қаласының №2 бөбектер бақшасы» МКҚК

тәрбиеші Жакина Жанна

Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің технологиялық картасы Күні:15.09.17 Білім беру саласы: Бөлімі: Тақырыбы: «Жалаушалар»ойыныМақсаты:Ырғақ,қимыл арқылы дене сымбатын жақсарту.Міндеттері:1.білімділік:Музыка екпініне қарай қозғалыс үйлесімділігін жақсарту дағдыларын үйрету.2.дамытушылык. Есту,есте сақтау,,қабылдау процестерін жетілуіне ықпал ету.Ой-өрісін дамыту.3.тәрбиелік:Ептілікке,әдептілікке,шапшандыққа,достыққа тәрбиелеу..Сөздік жұмыс: Қызыл,жасыл,сары,көк,жалаушаларҚажетті көрнекілік: Түрлі түсті жалаушаларБилингвалды компонент: Жалауша-флажок

Іс - әрекеткезеңдері

Тәрбиешінің әрекеті Балалардың әрекеті Есеп

+

Ынталандыру кезеңі

-Балалар біреу есік қаққан сияқты,тыңдаңдаршы.Бұл кім болды екен.-Сәлеметсіңдер ме,балалар,сайқымазақ келеді.-Сәлеметсің бе,сайқымазақ,сен қайдан жүрсің?-Мен балалармен көңіл көтеруге келдім,менімен ойын ойнағыларың келе ме?-Балалар біз сендермен қазір жалаушалар ойынын ойнаймыз.-Олай болса,мына жалаушалар түстерін атап беріңдерші?-Мынау қандай түсті жалауша?Осылайша жасыл,көк сары түсті жалаушалар түстерін атап беру.Жарайсыңдар,балалар.

Қызығушылық танытады.

-Сәлеметсіз бе.

-Иә.

Қызыл-жасыл,көк,сары

Ұйымдастыру

шылық--Ал енді ойын ережесімен танысайық,мұқият тыңдап ,есте Ойын ережесін түсініп,қабылдап,есте

29

ізденістік

сақтауларың тиіс.Сендер музыка әуенімен шеңберді айналып жүресіңдер,мен сендерге қызыл жалаушаны көрсеткенде,сендер «алақай»деп айқайлайсыңдар,жасылды көрсеткенде-аяқпен топылдатасыңдар,көк түсті жалаушада-шапалақтайсыңдар,сары түсті жалаушада-қол ұстасып шеңбер жасайсыңдар,түсініктіме.Олай болса ойынымызды бастайық.-Жарайсыңдар ,балалар.Тағы ойнағыларың келе ме?Ал енді басқадай ойнаймыз.-Ал енді мен қызыл жалаушаны көрсеткенде –құлағымызды ұстаймыз,көк түсті жалаушада-көзімізді жұмамыз,сары түсті жалаушада-мұрнымызды ұстаймыз,жасыл түсті жалаушада-басымызды ұстаймыз.,түсініктіме.

сақтауға тырысу.

-Иә,ілесіп қимылдар жасау.

3-4 рет қайталау

-Иә

-Иә,іліесіп қимылдар жасау

Рефлекстік-жинақтаушы

-Балалар сендерге ұнады ма?Бәрекелді,сендерде маған ұнадыңдар,тамаша ойын болды,иә балалар?-Ой ,балалар менім кетуім керек,сауболыңдар.-Сайқымазақ ,рахмет саған келіп тұр.-Сау бол.-Балалар, сендерге ойын ұнады ма?

-Бізге кім келді?

-Қандай ойын ойнадыңдар?

-Ұнады

-Иә

Қоштасады

-Иә-Сайқымазақ-«Жалаушалар» ойыны

Біледі: Ойын ережесін түсініп, белсенді ойнады.Игереді: Қызығушылықпен музыка ырғағыменқозғалыстар жасай алды.Меңгереді:есте сақтау,қабылдау,түстерді ажыратуға дағдыланды.

* * * * *Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы,

МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының тәрбиешісіАдилгереева Назгул Аманжановна

Тақырыбы: Сіріңкемен ойнама, балақай! (тәрбие сағаты) Мақсаты:1) Балаларға оттың пайдасы мен зияны туралы түсіндіру.2) Сөйлеу тілін, ойлау дағдысын, дүниетанымын кеңейту.3) Отпен ойнамауға, үлкеннің тілін алуға тәрбиелеу. Бүгін «Аққайын» тобының ұйымдастыруымен «Сіріңкемен ойнама, балақай!» атты тәрбие сағатына қош келдіңіздер. Қонақтарымызбен амандасып алайық. Шаттық шеңбер.Күндей жадырапАйдай арайлапЖұлдыздар жарқырапСудай мөлдір таза көңілменБүгінгі күнімізді бастаймыз.Үлкенге де сізКішіге де сіз Баршаңызды құрметтеп

30

Бас иеміз біз.Балалар, біз бүгінгі тәрбие сағатымызда сендермен оттың пайдасы мен зияны туралы айтпақшымыз.1) «От өмірімізге қуат беріп, бойымызды жылытады. От – өмір сәні. Отсыз тіршілік жоқ. От жаңғырттық.жағылмаса, тамағымыз да піспейді. Ал тамақ ішпесек, бойымызға қуат бітпейді. Бойымызда қуат болмаса өмірге деген қызығушылық қасиетіміз жоғалады. Отсыз тоңып, жаураған адам ешқандай еңбек те істейалмай қалады. Сонымен от – өміріміз десек те, оның әлемі жайлаған алапаттың бірі – өрт қаупін шығаратынын да естен шығармағанымыз жөн сияқты. Өзіміздің ұқыпсыздығымыздан немесе сауатсыздығымыздан кейде өрттің қалай күш алып кеткенін де байқамай қалып жатамыз. «Сақтанғанды құдай сақтайды» деген нақыл сөз бар. Сондықтан біз өрттің басталғанынан кейін емес, басталмағанына дейінгі жұмыстарды тындыруымыз керек – ақ. Яғни, өрттің шығу тетіктерін зерттеп, болдырмауға барлық білік – дағдыларымызды жұмсауымыз керек.2) Жұмбақ шешу.Ал енді, мен сендерге мынадай жұмбақтар жасырамын. Кім шешуін табады екен? Ойланып, жауап берейік.1 Бір нәрсе төрт бұрышты білесіз бе?Жаны жоқ қимылдауға денесінде.Ішінде жансыз шоқпар тығулы тұр,Қажетін кешке жақын білесіз де. (сіріңке) 2 Үй үстінде ақ аю билейді. (түтін)3 Жауағанды күлдірер,Аяғы жоқты жүргізер. Өз еркіне жіберсең,Дүниені бүлдірер. (от)3) тақтамен жұмыс. Мына суреттен нені көріп тұрсыңдар?Отты.Ал, балалар, оттың қандай пайдасы бар?Отпен тамақ істейміз, үйімізді жылытамыз.Ал, енді оттың зияны туралы не білеміз?От қатты лаулап жанса, өрт болуы мүмкін. Өрттің кесірінен қаншама адамдар үйінен, тіпті өмірінен айырылып қалуы мүмкін.Тәрбиеші: Ал балалар кәне кім от туралы тақпақ немесе мақал біледі. Нүрбол: От жақпа күйерсін Өртеніп жүрерсін Сіріңкені ұстасан Бәлеге сен түсерсін.Сезім: Өрт пен түтін айналаҚарап тұрма жай ганаТез хабар бер 101 геУақытты сен байлама.М.Бекарыс: Оттын исі қуырмақЖелдің ісі суырмақҚазір жанған жалындыАлып- ұшып қуаламақ.Бағдаулет:Бықсып жанған от ендіАлып ұшып жөнелдіӨшіремдеп ұмтылғанБалаларға көнбедіКешір досым қателестім Шырпыны ұстап көгермеспін.Ата –анамның рұқсатыңсызСіріңкеге беттемеспін.Алындар ұғып балаларІстер кезде шараларШырпы ,оттық ,электргеШаман келсе жоламандар.Назерке: Сумен ойнама батырсың Отпен ойнама күйерсің.Бекасыл: Ойын түбі-от.Айсезім: От жақпа күйерсің Ор қазба түсерсің.Жаннұр: От пен су тілсіз жау.

31

Балалар сендерге арналған шағын көрінісіміз бар тамашалаңыздар.Көрініс.Сахнада үй, көңілді музыка ырғағымен Сайқымазақ кіреді.Сайқымазық: Көңілім түсіп тұрғаны. Не бүлдірсем екен? (қолындағы сөмкесін сілкілейді де, сіріңкенің даусын құлағы шалып қалады). О-о! Менің сөмкемде сіріңке бар екен ғой, қалай байқамағанмын(сіріңкенің бір- бірден жаға бастайды) Осы кезде шуды естіп қоян үйден шығады.Қоян: Ой, Сайқымазақ, сен мұнда не істеп жүрсің?Сайқымазақ: Ой қорқытып жібердің ғой. Не болды сонша айқайлап. Мен бар болғаны сіріңкені жағып ойнадым ғой. Ал сен болсаң мен үлкен өрт шығарғандай айқайлайсың?Қоян: Қайдан білесің , мен сені тоқтатпағанда , бұл ойын үлкен өртке ұласар ма еді.«Ойыннан от шығар»деген мақалды естімедің бе?Сайқымазақ: Қош сен де бір сіріңкеден қандай өрт шығар дейсің? Қоян: (Сіріңке қорабын қолына ұстап)Балалар ау балалар , сіріңкеге қарандарӨзі кішкентай болсада Бойында алып күші бар. сіріңкемен ойнасақАбайсыда өрт шығар Соны есте сақтандар! Сайқымазақ: О –о мен енді түсіндім. Сіріңкенің мұндай тентек екенің бұрын білметпін.Тәрбиеші: Сәлеметсіздер ме Сайқымазақ , Қоян! Сіріңкемен ойнауға болмайды. Қоян дұрыс айтады, біз өрт қауіпсіздік ережелерін жақыс білуіміз керек. Олай болса сайқымазақ , қоян , балалар біздің бүгінгі қонағымыз №18 Өрт сөндіру бөлімінің маманы..................................Сіздерді қауіпсіздік ережелерімен таныстырып ақыл кеңес береді. Мұқият тыңдандар.Балалар сіздің ақыл кеңесіңізден нәтиже береді деген сенімдеміз,келіп балалармен ой бөліскеніңізге көп- көп рахмет. Ал балалар қауіпсіздік ережелерін қайталап жіберейік. 1Сіріңке балаға ойыншық емес.2Үйде үлкендер болмаса, электр жабдықтарын қоспа.3Сіріңкені қалтаға салып жүргенді әдет қылма.4Үйде өрт болған жағдайда, әке – шешеңе немесе көршіңе хабарлас.5 үйде өрт шыққан жағдайда шкафка немесе көрпе астына тығылып қалуға болмайды.6Далада жүргенде кенеттен киммін өртенсе топыраққа аунап сөндіруге болады.Жарайсындар балалар тәрбие сағатымызды қорыту мақсатында ойын ойнап жіберейік «Артығын тап».Балалар біз бақыттымыз себебі өрт, судан аман есенбіз, бізді өртпен қорғасын агаларымыз аман болсын. Сол ағаларымыздың құрметіне «Зеңгір көктем» әнін орындап берейік.Осымен тәрбие сағатымыз аяқталды.

* * * * *Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы

МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының тәрбиешісі Байтимова Алия Амангелдиевна

Тақырыбы: « Елбасы елімнің ».Мақсаты: Елбасы туралы толық мағмұмат беру, балалардың өз еліне туған жеріне деген сүйіспеншілік сезімдерін арттыру. Отанның сүюге тәрбиедеу , олардың тарихы туралы түсінік беру.Көрнекілігі: Слайд Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың суреті, рәміздер. 1 Жүргізуші: Таңғажайып атыңда дәл табылды Табылдыда талай жұттқа танылды. Туған елім көкке жетті көк туым Сен тәуілсіздік мемлекетсің кәдімгі.2 Жүргізуші: Шықты тарап ой- данадан Бері қарады жұлдыз беті. Өзі қарап сайлап алған Елімнің бар президенті - депҚұрметті бүлдіршіндер, әріптестер сіздерді Елбасы күніне,Тәуелсіздік мерекесіне арналған «» атты тәрбие сағытымыз қош келдіңдер. Міне көркейіп, өркендеп өскен Егеменді Қазақстан Республикасының 25 жылдық мерей тойы да келіп жетті. бүгінгі күн, бүгінгі қуаныш, бүгінгі мереке біздің ата-бабаларымыздың, аналарымыздың аңсап, армандап, сол арманның орындалған күні. Яғни тәуелсіз Қазақстанымыздың 25 жасқа толған күні. Осы тәуелсіз күнге біздің құрбан болып кеткен аға-апаларымыздың ерлігі шексіз. Сендер бұл оқиғаны мектеп қабырғасына барғасын жақсы түсінетін боласыңдар. Ендеше балалар аға-апаларымызды бір минут еске алайық. /барлығы орындарынан тұрып бір минут үнсіз тұрады/.

32

1Жүргізуші: Әнұраным –жанұраным Айтар әнім, сөйлер сөзім Туған жерім сағынарым Мың қайталап айтам мұны.Келесі кезекті әнге берейік «Әнұран» орындалады. 2 Жүргізуші: Бір көргенде сан сағынып Ақорда, алтын тағы бар Нұрсұлтандай ұлы бар Қазағымның бағы бар.1 Балалар өлең кім туралы айтылған? Балалар: Н.Ә.Назарбаев.2 Қазақстан қандай мемлекет? Тәуелсіз ел3 Тәуелсіз мемлекетіміздің елбасы кім? Н.Ә.Назарбаев4 Қазақстанның рәміздері қандай? Ту, елтаңба, әнұран.5 Көгілдір тудың авторы кім? Шәкен Ниязбеков.6 Елтаңбаның авторы кім? Шота Уалиханов, Жандарбек Мәлібаев.Әнұранның сөзін ж зған кім? Н.Ә. Назарбаев7.Балалар,біз қай елде,Республикада тұрамыз? -Қазақстан Республикасында тұрамыз.8-Қазақстанның елордасы қай қала? -Астана 1 Жүргізуші: Өте жақсы балалар. Бүлдіршіндеріміз мерекеге арнап өлең тақпақтар дайындаған болтын соны тамашалайық. Бекарыс: Алға тартып ұсыныстар кемелі Саясаттың көшін бастап келеді Міне бүгін бүкіл әлем алдында Асқақтады Нұрсұлтанның беделі. Қазбек: Елімде бейбіт тыныш заман болсын Тілеймін әр адамға бақыт қонсын Елімнің ел ағасы Елбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев аман болсын.Суайба: :Ана тілі тұғырлы бола берсің Болашағым бейбітшілік нәрән сезсін Пайғамбарым бір Алла тірек болып Нұрсұлтан атамызға төзім берсін. Аяулым: Тірлігіне шырай берген кім десен Ол Нұрсұлтан бақ жұлдызын Сол азамат болмаған да ағайын Бүгінгідей қуанбас ең ,күлмес ең. Нұртілеу: Ата-бабам тұлпар мініп айқасқан Әрбір сөзге кесек- кесек ой тастап Тәуілсіз боп елбасымыз сайланды Қазағымның Нұрсұлтаны ел бастап. Райиан: Мақсатына жету үшін алдағы Әу бастан- ақ дұрыс жолды таңдады Сол азамат Нұрсұлтаның емес пе? Орындаған балалардың арманын. Айзат: Ел Ордасы Астанам Саған айтам асқақ ән Әрқашанда қазақ боп Туғаныма мақтанам. Назерке: Батырлық бар тегімде Көк байрағым көгімде Әнұранды жатқа айтам Елтаңбам тұр төрімде. Анель: Бізге сені тәуелсіз қып Алла берген ырысым Жаса жаңа Тәуелсіздік Жүрегімнің жырысын. Нұрболат: Алтын заңның аясында Құлпырамыз гүл болып Отан ана аясында Жарқыраймыз күн болып. 2 Жүргізуші

33

Күміс күйге әнге толы тұла бой Қуанышқа кенелтеді асыл ой Шаттандырған баласы мен бабасын Тәуелсіздік күні бүгін біліп қой- деп кезекті әнге берейік. Ән:«Тәуелсіздік жыры». 2 Жүргізуші: Біздің Қазақстанды бүкіл әлем таниды,еліміздің жеткен жетістіктеріне қызғанышпен қызыға қарайды. Біз осындай бейбітшілік орнаған ұрпағы болғанымызға мақтанамыз. .Елбасымыз Сарыарқаның төріне Астана орнатып ,оның гүлденуіне барлық жағдай жасады. Қазақсатан халқының әлеуметтік жағдайын жақсартып , білім алуға , балабақша жағдайына көп көңіл бөліп, жұмыстар атқарды, яғыни елбасымыз еліміздің тірегі болды. Отан біздің әніміз Отан –біздің сәніміз Ер жетеміз туған ел Сені сүйіп бәріміз. Ал балалар ,Отанымызға арнап кім мақал айтады? 1Аңсар: Отан оттанда ыстық. 2 Нұрбол:Отансыз адам, ормансыз бұлбұл 3С.Бекарыс Туған жердей жер болмас Туған елдей ел болмас 4Нұрболат:Туған жердің ауасы да ем. 5Салтанат: Отан үшін күрес-елге тиген үлес. 6Алмас:Отанды сүю –отбасынан басталады. 7Еркеназ: Отан елдің анасы Ел –ердің анасы 2 Жүргізуші: Міне балалар ел басымыз Отан үшін көптеген еңбектер жасаған екен. Өзі қалап сайлап алған Елімнің бар Президенті Ол да аямай жанды салды Жету үшін мұндай сыйға Нұрсұлтан Назарбаев –елбасшысы Көгіндегі тудай сыйла –дап бүгінгі ұйымдастырылған тәрбие сағатымыз осымен аяқталды. Сөз кезнгі «Балбұлақ» мдұ меңгерушісі Н. Абуқызына беріледі. Тамашалағандарыңызға рахмет.

* * * * * Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы

МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының тәрбиешісі Темиргалиева Гульфира Бауржановна

Тақырыбы: «Күз арулары» сайысы Мақсаты: Балаларға күз мезгілінің ерекшілігі жөнінде айту. Күз мезгілі туралы бөлімдерін толықтыру.Жүргізуші: Армысыздар мейірімді ата- аналар, қымбатты бүлдіршіндер ! Табиғат –күллі тіршілік атаулының қуатты қонысы,алтын ұя бесігі,құт берекесі.Күз адам баласына молшылық береке әкелетін мезгіл .Сондықтан да адамдар күзді берекелі күз,алтын күз деп баға береді.Алтын дейтін себебі біріншіден айналаның бәрі сап-сары түске боялады. Екіншіден алтын байлықтың белгісі күзде егінді жинап алатындықтан. Жыл сайын бөбекжайымызда күз мерекесін тойлау ертеңгіліктер өткізу дәстүрге айналған. Сол дәстүрді жалғастыра отырып, «Күз арулары» атты сайысымызды бастаймыз.Сайысымыздың шарттары: 1. Таныстыру 2.Өз өнерін көрсету 3.Сән үлгісі 4.Күз сыйы (түрлі көкөністер мен жемістерден сувенир жасау) Әділқазылар алқасыБөбекжай әдіскері: Жанна БақытқызыАта-ана: Кушербаева Ақмаржан Бүгінгі «Күз арулары» сайысының қатысушыларын қошеметпен ортаға шақырамыз. .Гаухар Русланқызы2.Жаннұр Биржанқызы3.Дария Бауыржанқызы4.Айша Саматқызы

Құрметті көпшілік көрерменім,Жақсылыққа әрдайым артқан сенімАқжол тілеп үкілі үміттерге

34

Таныстыру шартына кезек бердім. «Қолшатыр» биі» Мадина ,С.Айназ, Айжанат, Айшабибі,МандираӘн. «Алтын күз»Асыл тастанӨнер жастан Шығады деп дарындыХалық айтса қалып айтпас Әрқашанда нанымды.Сол шындықты күнделіктіКөріп жүрміз өмірденӨнерімен танысайық Тілекші боп көңілден Гаухар «Сыған биі»Жаннұр «Жау жаңбыр»Дария «Қайда» әніАйша «Қайда» әні Ортада сайыскерлеріміздің өнерлерін тамашалайық.Сайыскерлеріміз келесі турға дайындалып болғанша күз мезгіліне арналған жаттауларға кезек берейік. Д.Айсезім. Ой балалар балаларҚоңырқай күз болыпты Исатай Күз мезгілі тамашаКөз тартады қарасаАяқ асты сап-сарыТөгілгендей алаша МадинаБір уыс дән шаштық таҚап-қара қауын алдық бізЖайдарлы күз,алтын күзАяулы күз,жарқын күз БейбарысКүзім-ау,күзім-ауМінезің бұзық-ауЖаңбырын сіркірепКелгенің қызық-ау ЕркебұланОй алақай тамашаШашу шашты жапырақБақтың іші алаша Аунар ма едім жатып ап Аңсар Өрік,шие,балы барҚауын қарбыз көбейді.Жегің келсе бәрін алНеге аласың демейді. ЕркеназКөрінеді шалғайданБел-белестер сарғайғанСары жапырақ төгілгенТоғайды да көрдім мен

АйжанатКүздің қазан айындаАлма,алмұрт піседі.Жапырақтар сарғайыпСыбдыр-сыбдыр түседі. Жүргізуші: Қатысушыларымыз өз шығармашылықтарымен жасаған сән үлгілерін көрсету үшін ортаға шақырамыз. Жансері

35

Берекесін сыйлауғаӨлкемізге күз келдіЖемістерін жинауғаШақырады біздердіМедетҚыры толы егіскеБағы толы жеміскеЕлді сыйға кенелттіҚолы ашық періште МандираЖапырақтар бояныпСылдырлап жерге түседіҚызанақтар қызарыпКүзге қарай піседі. Хор: «Урожай собирай» АйшабибіУол из фонАй лайк ту ранАй си зе санФол из уанА.БағдаулетЗэ снаулауе чилдренНот ту зэ санСамғ из аувэУол из беганС.АйназОтэм ливез эпон зэ граундЕллау, браун энд ред.Уинтес гентинг клоузэЗэ триз гауинг ту бәдЖ.АйназЛивез а фамингУан орел он май наузЛивез а фамингУан фол он мой тонзР.АйсезімДаун,даунЕллау энд браунЗэ ливз а фоллингУ увэ зе таун Жүргізуші: Көрсетеді өнер әр салада сайысыпҚимылдары жүргендей бір жай ұшыпМерекелік күзгі сыйды жасаптыАналармен қыздарымыз бірігіпДайындап әкелген туындыларымен таныстырады.ДулатОсень,осеньВ гости просимОсень,осеньПогости недель восемьНұрасылПотянулись птицыВ теплые краяСлышится прощальныйКленот ЖуравляГаухарСолнышко не балует

36

Нас своим тепломСеверными морозным Дует ХолоднойС.БағдаулетОчень уж печальноГрустно на душеОт того что летоНе вернуть ужеАйша Тонкая березкаВ золота одета Вот и появиласьОсени приметаБекасылЗа шумели ведыБыстрого ручьяПтички улетелиВ теплые краяБи «Вальс»Ән: «Балалық шақ» Б.АйшабибіЖүргізуші:Бойларыңда от бар екенін байқадымКөздеріңде шоқ бар екенін байқадымӘрқашанда осы шақты өшірмейЖалындатып шарықтаңдар әрдайымҚұрметті қонақтар,әріптестер,балалар көптен күткен алтын күзімізде әр отбасында байлық пен береке мол болсын.Осымен «Аққайың» тобының бүлдіршіндерінің. Күз арулары сайысы өз мәресіне жетті.

* * * * * Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы

МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының тәрбиешісі Елемесова Балгынгул Ерсайновна

Тақырыбы: «Еңсесі биік ұлы-Жеңіс!».Сахна мерекеге сай безендірілген. Көрініс.Ортада балалар ойнап , гүл теріп жүреді.Осы кезде соғыстың басталғаны туралы радиодан дауыс естіледі. Радио дауысы: Тыңдаңыздар, тыңдаңыздар! Соғыс, соғыс басталды. Неміс басқыншылары тұтқиылдан шабуыл жасады. Балалар жаман хабарды естіп, залдан шуласып шығып кетеді.(таспадан шулаған ,жылаған әйелдер мен балалардың дауыстары естіліп тұрады). Соғысқа аттануға дайындалған солдаттар музыка әуенімен сап түзеп, залға кіреді. Командир (тәрбиеші).Командир: Жауға қарсы шығуға дайынсыңдар ма?Солдаттар: Дайынбыз. Командир: Ұран:Отанды біз қорғаймыз Жаудың алдың ораймыз. Командир: Отан үшін алға! Солдаттар: Ура! Ура! Ура!Солдаттар саппен жүріп шығып кетеді.Слайдтан соғыс көрнісі көрсетіп тұрады. Радиодағы дауыс: Тыңдаңыздар, тыңдаңыздар! 1945жыл 8 май совет армиясы неміс басқыншыларын кері шегіндірді, жауынгерлеріміз елге оралады. Анасы қуанып шығып кетеді. Артынша балалар қуанып шармен кіреді. Вальс биі биленеді. Жүргізуші:Талай жанды қиды ажал балтасы.Жауды жеңіп қатты ауылға қаншасыБіздің мына бейбіт өмір алансызЕл қорғаған батырлардың арқасы –деп құрметті қонақтар Ұлы Жеңіс күні құтты болсын. «Аққайын» отраңғытобының бүлдіршіндерінің дайындаған «Еңсесі биік ұлы- Жеңіс!» атты ертеңгілігімізге қош келдіңіздер Жігіт жастан қан майданға кеткенде Сағындырдың көз ілдірмей көп түндеЗарықтырған Жеңіс туым- ЖауынгерБайтақ елге аман есен жеттін бе? Ән: «Қазақстаным». Жүргізуші:Жеңіс келді даламаЖеңіс келді ән болып

37

Жеңіс келді қаламаКелді ауылға сән көрік- деп кезекті бүлдіршіндеріміздің тақпақтарына кезек берейік.Анель: Тоғызыншы мамырда Гүл қоям алау қабырға Еске алып атамды Үн тосамын дабырғаАңсар:Мир и дружба всем е\нужныМир важней всего на светеНа земле ,где нет войны,Ночью спят спокойно дети.М.Бекарыс:Жеңіс деген жақсылықтың сыңарыЖігер менен құштарлықтың құралыКүрескердің арманы мен ұраныҚуаныш пен мерекенің бұлағыЖігіт:Тастар көкке атылдыОрман шулап тау құлапЖиырма сегіз батырды Жеңе алмады жау бірақ.С Бекарыс:Жамылды жер тұмандыӨрт ішінде қалды бақЖиырма сегіз батырдыЖеңе алмады жау бірақҚазбек:Барша халық жеңіс күнін тойлайдыЖас сәбилер думандатып ойнайдыАрдагерлер көздеріне жас алыпҰрпақтарының амандығын ойлайды.Ерболат:Қазақтың қамы үшінЖүрегі ауырғанЕлімнің намысынҚорғаған Бауыржан.Райиан:

Ойлап –ойлап тұрдым көпСауал бердім білгім кеп:Қуанышты мерекеЖеңіс күні қай күн?- депНұрбол:Халық легі куәсіндай елдіктіңКөптен бері осы күнді сағынғанАрдагерлер осында отыр ерліктіңМеделдарын ордендерін тағынған.Айша: Достық бізге тым ыстықБірлік байлық , ырыс –құтЖарқырасын күнімізЖаса жаса тыныштық.Асылжан:Біз балдырған тең басқанДос құшағын кеңге ашқанТілегіміз бейбіт күнАшық болсын кең аспан.Суайба:Қосамыз біз өлеңгеАйтамыз біз ән қылыпМәншүк әпке ерлігіҰмытылмас мәңгілік. Жүргізуші:Атты бейбіт таң күліпӘлия мен МәншүктіҰмытпайды ел мәңгілік-деп кезекті биге береміз. Би: «Смугянка».Жүргізуші:Жеңіс келді артта қалды зор қайғыАдам асыл арманды алға жолдайдыБейбіт күнін аталардың әкелгенБүгін міне ұрпақтары жолдайды. Кезекті әсем әнге береміз.

Ән: Байтақ елім.Жүргізуші:Кезекті бүлдіршіндеріміздің өлең шумақтырына кезек берейік.Нұртілеу:Алия Мәншүк апамызБауыржандай атамызФашистерден ОтандыҚорғап батыр атандыГауһар:Тыныштық туларыБиікке самғасынТыныштық ұраныҚиырды шарласын.Назерке:Алияны бүл күндеБарлық бала біледіАлия аты көңілдеӘпкеміз деп жүреді.Аяулым:Біз еліктеп өсетінБатырларын кім десеАлия Мәншүк апкемізБауыржан біздің атамыз.Сезім:

Жау жеңілді ақырыАтты бейбіт таң күліпЖиырма сегіз батырдыҰмытпайды ел мәңгілікНұрдәулет:От аспанды қулағанТуған жерім бір болып Жау алдында тұрды оларЖиырма сегіз мың болыпМирас:Барлық елдің бөбегіБір- біріне туысқанБәрімізге төгедіӨз шуағын күліп таң.Малика:Біз -Отанның бақытты баласымызАрманы мен ақыл ой санасымызБіз –Отанныңбақытты баласымыАялаған орман тау даласымыз.Ернұр:Біз Отанның бақытты баласымыз

38

Ертең-елдің қорғаныпанасымызБіз –Отанның бақытты баласымызАғы менен көзінңі қарасымыз.Еркеназ:Егінді тың жерімізЕркін қазақ елімізҚұрметтейміз достықтыДосқа дайын төріміз. Алмас:Майский праздник-День ПобедыОтмечает вся странаНадевают наши деды Боеые ордена.

Алихан:Жеңіс ,жеңіс естіледі жалындыЖеңіс жеңіс қоңыраулар қағылдыКүн парақтар қып- қызыл боп ашылдыЖеңіс келген тоғызыншы мамырды Жүргізуші:Ақ көгершін көгершінҚол қанат құс сен едімБар кезіп қайт ол үшінКең дүниенің көлемінӘділеттің құсы депКөз алмастан жолынанБақыт болып қоншы деп

Ұшырамын қолымнан- деп кезекті биге береміз. Би : « Көгершін».Жүргізуші:Сұм соғыс қайтып болмасын.Бәйшешектер солмасынЕліміз бейбіт күн кешіпБір алла өзі қолдасынБірлікпен күн кешіпБейбітшілік орнасын- осымен 9 мамыр Ұлы Жеңіс күніне арналған ертеңгілігіміз аяқталды.Заманымыз тыныш аспанымыз ашық болсын. Сау саламат болыңыздар!.

* * * * *Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы

МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының психологі Дуйсенбаева Майра Бакытжановна

Тақырыбы: «Педагогтың эмоциялық мәдениеті»тренингМақсаты: Қатысушыларды «эмоционалдық иілгіштік», «эмпатия», «эксперессия» ұғымдарының мазмұнымен таныстыру, эмпатия мен экспрессияның «алдын алудағы» маңызын түсіндіру, өзінің эмпатиялық-эксперессиялық қорын түсінуге көмектесу, эмоциялық иілгіштігін дамытуға деген қызығушылықтары мен құлшыныстарын ояту.Қажетті құралдар: үнтаспа, А4, фломастер.Жүру барысы:1.Шаттық шеңберін құру.2. «Тар көпірде кездесу» жаттығуы3. «Маскалар шеруі» жаттығуы4. «Біз бір-бірімізді білеміз бе ?» жаттығуы5. «Педагогтың эмоциялық мәдениеті» /дәріс/6. «Менің балабақшамдағы көнілім қандай, қандай болады?» жаттығуы7.«Мен тәрбиешімін» дегенді сіз қалай түсінесіз ? (сұрак-жауап)8. «Сезімдер көрінісі» жаттығуы9. «Сүйіспеншілікке толы көзқарас» жаттығуы10. «Күтпеген қонақ» жаттығуы11. Релаксация12. Май шаммен өткізілетін тренинг. Қорытындылау. 1. Психологиялық жаттығу. «Шаттық» шеңберін құру.Психолог: Армысыздар, құрметті әріптестер! Мен сіздерді көргеніме қуаныштымын. Кәнекей, бәріміз бір – бірімізге, туыстарымызға, жер бетіндегі барша адамдарға шын жүректен денсаулық тілейік. Бәріміз бірге:Өзімді өзім жақтаймын,Денсаулықты сақтаймын.Жүректен жылы соншама,Тілейміз саулық баршаға!Шын жүректен, Үлкен махаббатпен,Бәріңізге денсаулық тілейміз!2. «Тар көпірде кездесу» жаттығуы

39

Нұсқау: Сіздер өзеннің үстінде орналасқан тар көпірде кездесуге барасыздар. Көпірден абайлап өтуге тырысыңыздар.Жаттығу аяқталған соң топпен талқылау.Көпірден өтер кезде сізде қорқыныш болды ма?Қандай әсерде болдыңыз?Сізге бұл ойын ұнады ма? . «Маскалар шеруі» жаттығуы.Мақсаты: Эмоция туралы ұғымды кеңейту, тәрбиешілерді мимика түрлерін жасай білуге тәрбиелеу. Тәрбиешілерге әр түрлі эмоция белгіленген маскалар беріледі. Тәрбиеші қолындағы маскаларда белгіленген эмоцияларды көрсетуі керек.Жаттығу аяқталған соң топпен талқылау.Көңілсіз маскалардың көңіл – күйін қалай көтерер едіңіз?Маска жайында ойын толық айтып жеткізу.4. Біз бір-бірімізді білеміз бе ? Тәрбиешілер өзінің жанында отырған көршілері туралы айтады1. Мен өзгелердің .........ұнатпаймын.2. Бөтен ортада мен..........3. Таныс емес адаммен мен.........4. Жағымсыз жағдай туындай қалса.........5. Адамдардың қызмет бабымен өскенін көргенде ........6. Менің жұмысымның ұнамайтын бір жері бар, ол........7. Мен айналамдағы адамдардың ........қалаймын.8. Менің ең асыл арманым.........9. Менің мінезімнің .......маған ұнамайды.10. Мен қонақ шақырғанда..........5. Педагогтың эмоциялық мәдениеті /дәріс/Педагогтың жемісті еңбегі бұл – эмоциялық түрақтылықпен тікелей байланысты. Эмоциялық тұрақтылықты көтеру эмоцияоналдық иілгіштікке, яғни өзгені түсіне білуге , өз ойын барабарлық (адекваттық) түрде жеткізе білуге өтуге мүмкіндік беретін эмоциялық мәдениетті көтеруге әсер етеді. Сонымен мәселе эмпатия мен экспрессия жайында болады. Эмоциясы енжар педагог ашық эмоциясы жоқ болып көрінеді және бұл жағдай балаларды түрлі жаман әрекеттер жасауға итермелеп, келеңсіз оқиғалардың тууына себепкер болады. Неліктен балалар өздерінің нашар қылықтарымен педагогтан өздеріне таныс мимикаларды, қимылдарды шығарып алуға тырысатындықтарын талқылау. Көбінесе, ересек адамдар сұсты болып көріну арқылы балаларды тәртіпке келтіруге болады деп есептейді (қатысушылар осындай бейнені келтірту). Кейіннен бұл бейне педагогтың жүзінен ұзақ уақытқа орын алып, педагогтық барлық қылықтырына басшылық жасайды (осындай бейне жасап отырған адамның сезімдері жайында қатысушыларға айтқызу). Бұл қандай қылықтар? Күмәндану, сенбеу,қызбалану. Осының барлығы балаалрға беріледі. Балалар да педагогқа осындай қылықтармен жауап береді. Экспрессия бұл – шынайы сезімдерді жандандыру. Ол шығармашылықтың оянуына, бастамашылық көрсетуге, эмоциялық байланысты жеңіл орнатуға, жағдайдың өзгерісін байқай алуға және өзінің педагогиялық әсер ету стратегиясын өзгерте қоюға әсер етеді. Эмоциялық иілгіштіктің екінші бір құрамдас бөлігі бұл – эмпатия. Бұл өзге адамның эмоциялық жағдайын түсіне білу қабілеті. Эмпатиясы бар педагог ешуақытта педагогикалық мәдениетсіздікке жол бермейді. Педагогтың балаға деген эмпатиялық қарым-қатынасы және осы қарым-қатынастың экспрессивті көрінісі баланың өзіндік бағасының көтерілуіне, жағымсыз жағдайларды азайуына әкеледі. 6. «Менің балабақшадағы көнілім қандай , қандай болады»Суретті тез аяқтаған тәрбиеші қандай болғаны туралы айтып береді.7. «Мен –тәрбиешімін » дегенді қалай түсінесіз . Сұрақ-жауап.Сұрақтарды тарату.Тәрбиешінің осы өмірдегі алтын орны ?Тәрбиеші қандай болу керек ?Өзінізді нағыз тәрбиеші деп ойлайсыз ба ? Қиынға төзугеҮйреткен қаншадаЖаманнан безугеЖақсылық жасауғаҚамқоры ұл –қыздыңТәрбиеші ол біздің8. Жаттығу «Сезімдер көрінісі»Жүргізуші әдетте эмоциялық мимикамен, қимылмен, ырғақпен айтылатын бегілі бір сөзді айтады. Ал қатысушылар осы сөздің шын мағынасын және оның қай уақытта айтылатындығын, сонымен қатар осы сөзді айтқан адамның сол кездегі сезімдерін ашып берулері керек. Мысалы: «Сіз ғана осы жерде жетіспеп едіңіз!», «Ойбай, шошыттың ғой мені!». Әрі қарай қатысушылар осындай мысалдарды өздері келтіреді. Осы сөзі шетелдіктер қимылды көріп қалай түсінетіндігі немесе кішкентай балалар қалай түсінетіндіктері талқыланады.

40

Сонымен қатар сөзден басқа қандай жолмен ақпаратты жеткізуге болатындығы әңгімеге салынады. Айтылған ойларды қорытындылай келе жүргізуші педагогқа эмоциялық мәдениеттің қаншалықты қажеттігін баса айтады. 9. Жаттығу «Сүйіспеншілікке толы көзқарас»Мақсаты: өзінің эмпатиялық-экспрессивтік қорын сезіну.Қатысушылардың ішінде бір адамды сыртқа шығарады. Қалған адамдардың ішінен оған сүіспеншілікпен қарайтын бір адам таңдалынады. Сыртқа шыққан адам кірген кезде, оның мимикасынан кім екенін тауып алуы керек. Өзгертуге де болады,ұнатпаған кейіп таныту т.с.с.(Талқыға салу, дұрыс табуға не көмектесті, сол сезімді білдіретін бейнені қалай жасады). 10. Жаттығу «Күтпеген қонақ»Мақсаты: экспрессияны дамытуҚатысушылар екіге бөлініп, екі шеңбер құрап, екі-екіден бір-біріне қарама-қарсы тұрады. Ішкі шеңбер және сыртқы шеңбер. Ішкі шеңбердегілер үйдің иесі, сыртқы шеңбердегілер күтпеген келген қонақ. Барлығы жұптасып тұрып болғаннан кейін жүргізуші кім келгенін айтады. Ішкі шеңбер тапсырманы орындауына байланысты қозғалып отырады. Жүргізуші болса, тағы кім келгенін хабарлап отырады. Мысалы: тәртіп сақшысы, алыстағы туысың, көрші т.с.с.Өз көңіл-күйіңді экспрессияның қандай түрлерімен жеткіздің және не қиын болғанын айтып, жаттығуды талқылау. 11. РелаксацияБаяу музыка әуенімен жақсымен отырамыз Көзімізді жұмамыз Денемізді бос ұстаймыз Өздерініз өзен жағасында отырсындар . судын әуелгі шуылы құлағыңызға жағып, күн шуағы дененізді жылытады . Жалаң аяқ құмнын үстінде жүрсіздер , құм аяқтарыныз күйдіріп барады . Су денелерінізді женілджетіп өздерінізді жақсы сезіндіреді . Өте жақсы дем алдық . Қандай ғажап табиғат деген .......... таза ауа , табиғат деген қандай тамаша ! Кең дем аламыз , ақырын демімізді шығарамыз . Біздің басымыз артық ойлардан тазартады . Біз өзімізге күні бойғыға жігер , куат жинадық , біздің көніліміз , көнілді ,қуанышты . Біз осы омірдегі ең бақытты, байсалды , білімді құрметті адамдармыз.- Енді ақырын – ақырын көзімізді ашамыз . Бір бірімізге куанышты сезімен караймыз. Қандайбізбақыттымыз (әрбіртәрбиешініңпікірітындалады )ҚорытындыҚатысушылар шеңберге тұрады да келесі сөйлемдерді жалғастырады«Мен үшін бүгін ....... күтпеген жағдай болды»,«Мен бүгін естігенімді бұрын да білетінмін, бірақ ......»12. Май шаммен өткізілетін тренинг. Қорытындылау.Психолог: Бүгінгі тренинг ойындарын аяқтай келе қолдарыңызға жанып тұрған шам – шырақ алып, жақсы тілекайтып, ойынның барысы туралы өз ой – пікірлеріңізді ортаға салыңыздар. /Тәрбиешілердің тілегі, ой-пікірлері тыңдалады/.Психолог: Міне, біздің бүгінгі кездесуіміз аяқталды. Бірақ, жолымыз біткен жоқ. Біз сіздермен әрдайым қозғалыстамыз. Кез – келген мақсатқа жеткенде біздің алдымыздан жаңалықтар шығады, жаңалықтың шегі жоқ. «Біз қартайғандықтан ойын ойнауды тоқтатып тұрған жоқпыз, ойын ойнамағандықтан қартаямыз». Бернард Шоу.Мен сіздерге шығармашылық табыс тілеймін! Нағыз білімді тәрбиеші сіздер боласыздар !!!

* * * * *Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы

МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының дене шынықтыру нұсқаушысыРахметова Райгул Муратовна

Білім беру саласы: Денсаулық Тақырыбы: Жай ырғақта отырып-тұру жаттығулары Бөлімі: Дене шынықтыру Мақсаты: Жас ұрпақтың денсаулығын сақтауға, нығайтуға қамқорлық жасау, қимыл- әрекетке жаттықтыру.Музыкамен жаттығу жасау арқылы дене мүшелерінің қызметін дамыту, балаларға сергек және жақсы көңіл – күй сыйлап, белсенді, алғыр болуларына ықпал жасау. Алдын – ала жүргізілетін жұмыстар: Жаттығулар жасаумен жаттықтыру. Қос тілдік компанент:кеме- корабль,дүрбі- бинокль Саптық жаттығуларСаппен залды айнала музыка әуенімен теңізшілер «Достық» кемесімен кіредіСап түзел! Тік тұр! Саламатсыздарма?! Оңға бұрыл!Жүру жаттығулары Алға адым жасап жүру, қолымызды толқынша тербелтіп жүру, қолымызды белімізге қойып, өкшемен жүруЖүгіру жаттығулары

41

Жәй қарқынмен келе жатқан кеме жүрісімен жүгірейік.Жылдамдықпен келе жатқан кеменің жүрісін салып жүгірейік.Секіру жаттығуларыҚолдарын белдеріне қойып,қос аяқпен секіру.Демалу жаттығулары1-2 демаламыз, 3-4 дем шығарамыз.Үш коллонаға бөлінеміз Жалпы дамыту жаттығулары1.Б.қ аяқ иық көлемінен алшақ қойып, қолымызды жоғары көтеріп, түсіреміз (3-4 рет) қайталау2.Б.қ аяқты иық көлемінде кеңірек ашып, қолымыз артымызда, оңға, солға бұрыламыз, б.қ келу (4-5 рет)3.Б.қ аяқ иық көлемінен алшақ қойып ,еңкейіп қолымызды аяқтың ұшына тигізу кезекпен екі аяққа ауыстырамыз. (3-4 рет) қайталау4.Б.қ аяқ иық тұсында қойып,1-2 тіземізді алқанмен шапалақтап соғамыз. (3-4 рет) қайталау5.Б,қ қолымызды белімізге қойып, алға, артқа еңкейеміз (4-5 рет) Негізгі қимыл – әрекет1.Б.қ аяқты иық деңгейінен кеңірек ашып, толқынша тербеліп, дүрбіні оң қолдан, сол қолға ауыстыру (3-4 рет қайталау)2.Б.қ –Н.т 1. Дүрбіні еденге қойып,2. б.қ келу 3. Толқын болып тербеліп , отырып дүрбіні алу 4. Б.қ келу (3-4 рет) қайталау3.Б.қ – Н.т Дүрбіні кезекпен қолымызға ұстап, оңға, солға бұрылу (5-6 рет) қайталау4.Б.қ 1.Еденге отырып, аяқты алшақ қоямыз,2 дүрбіні алдымызға қойып,3.қолымызды аяқтың ұшына кезекпен тигізу.4.б.қ келу (3-4 рет) қайталау5.Б.қ аяқ иық тұсында дүрбіні көзімізге жақындатып, оңға, солға қарау (5-6 рет) қайталау6.Б.қ дүрбіні қолымызға ұстап оңға, солға, артқа,алға айналып секіру. (5-6 рет) қайталауСаппен бір топ болып жүреміз,сапқа тұрамыз кеме- корабль , дүрбі- бинокль Ойын: « Кемедегі капитан» Мақсаты: Топ ішіндегі балалардың қарым – қатынастарын жақсарту, қимыл- қозғалыстарын арттыру, тез шешім қабылдау қабілеттерін дамыту, салауатты өмір – салтына баулу.1. «Кемедегі капитан» - қолымызды шекемізге қою.2. «Еден жуу»- қолымызды еден жуған кейпінде ұстаймыз3. «Маяк»-дегенде жұдырығымызды түйіп жоғары, төмен түсіреміз. –ууууууууууууууу деп айқайлау4. «Адамды құтқару» - екі бала бір – бірінің қолдарынан ұстап, бір баланы ортаға алып тұрады.5. «Қайық»- үш адамнан бір- бірінің артынан ұстап тұрып тербеледі Залды айнала демалу жаттығуларын жасап шығу. Сапқа тұру Сұрақтармен қортындылау.Балалар біз теңізде қандай көлік түрімен жүрміз?Балалар біз бүгінгі жаттығуымызда қандай құралды пайдалана отырып жасадық? Таңменен біз күлемізСуда да біз жүземізШыңдаламыз әрқашанБіз теңізші жас ұлан! (Қолдарын шекелеріне қойып жүру.)Оқу іс – әрекеті аяқталды

* * * * *Тіл кемістігі бар балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету

Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылыпедагог-логопед Сисекенова Дидар Набидуллиевна

Баланы әңгімелеуге үйрету- оның сөздерді байланыстыруын жақсы қалыптастырады. Баланың сөйлеуі оның ойлауымен бірқалыпты дамиды. Балалардың ойлауында маңызды өзгерістер орын алады: ой-өрісі жетіледі, ойлау қабілеті дамиды, білімі ұлғаяды, сөздік қоры молаяды. Алайда, балалар ойлау және тілдік дағдыларын айналасымен қарым-қатынас жасағаннан кейін ғана иемденеді. Бұл жерде балаға эмоционалдық қарым- қатынасы өзіне жақын ересек адам маңызға ие.Балаға туғаннан бастап жылу, сезім, махаббаттың жеткіліксіздігі де , баланың тіл дамуына жағымсыз әсер етеді.Мұндай жағдай көбіне отбасылық жағдайы төмен, ата – аналары ішімдікке салынған жағдайда, анасының жоқтығы, дүниеге келген күнінен бастап балалар үйінде тәрбиеленгендіктен, оларға жеткілікті түрде назар аударылмағандықтан туындайды. Я.С. Выготский алғаш рет баланың психикалық дамуын оқыту туралы ереже қабылдады, бұл зерттеу өзінің дамуын жалғастыруда. Неғұрлым қарқынды және алуан түрлі ақпарат ағыны түскен сайын, баланың миы тезірек дамиды, функционалдық және анатомиялық жетілу орталық жүйке жүйесі күшейе түседі, бірақ келіп түскен ақпараттар жас және психикалық ерекшелігіне сай болуы тиіс екендігі анықталды. Психологиялық принциптердің бірі, балалармен тілдік қатынаста болу, дамытушылық принципі

42

болып табылады. Психологиялық дамуда сензитивтік кезең басым орын алады, бұл кезеңде бала қоршаған ортадағы жағдайға ерекше әсермен қарайды. Тіл дамуына қажетті жас 1,5-3 болып табылады.Бұл неғұрлым қолайлы, даму кезінде бала сөйлеуді жақсы меңгеріп алады, өзгелермен қарым-қатынасы жақсара түседі. Сензитивті кезеңде сөйлеу мінез-құлқы қалыптасады, ерекше сөйлеу сезімі пайда болады.«Оқыту – дамудан бірқадам алда болса ғана жақсы»- деген Я. С. Выготский. Ол сол кезде ғана жандана түсіп өмірге бірқатар функцияларды әкеледі.Осы жағдайда ғана оқыту маңызды орын алады.Баланың сөйлеуі әр түрлі себептерге байланысты, әр түрлі кезеңде дамиды. Сөйлеу деңгейіне байланысты логопед дамытуды жүзеге асырады. Көптеген балалар үшін тілдік қатынас шектеулі. Соның әсерінен олар өз құрдастарынан шамамен 2 жылға артта қалып дамып келеді. Сондай-ақ, айтарлықтай артта қалуы сөйлеудегі дамуында есту қабілеті қалыпты мөлшердегі және бастапқы интеллектісіне байланысты, оның ішінде органикалық зақымданулары да бар. Сондықтан да біз сөйлеудің дамуы жайлы ғана емес, оның түзетілуі туралы айтамыз. Бір сабақтың ішінде дамыту және түзету міндеттері шешіледі. Сөйлеу тек қана қарым-қатынасарқылы ғана емес, ойындар, сурет салу, жапсыру, құрастыру және басқа да істер арқылы жүзеге асады.Сөйлеудің даму заңдылықтары мен оның бұзылу шарттары.Балалардың жалпы сөйлеу тілі дамымаған. Оқыту жүйесінде арнайы ерекшеліктер ескеріледі,балаларда тілдік қарым-қатынас ойын арқылы дамиды. Оқыту жүйесі тіл заңдылықтарына ғана байланысты емес. Қалыпты дамукезінде 2-3 жылда балалардың үздіксіз ұлғайту процесі жүреді. Пассивті және белсенді сөздік қоры молаяды. Төрт жастағы баланың сөздік қорында зат есім, етістік, сын есім, үстеу, сан есім, одағай, шылау болады. Балалар 3-4 жастан бастап ауызекі сөйлеу тілін жақсы түсінеді, қоршаған ортадағы адамдармен тілдесіп, шағынөлеңдерді есте сақтайды, айтар әңгімесін айтып сұрағысы келгенің сұрайды, есте сақтап алу қабілеті жақсы болады. Олар грамматикалық құрылымы бар сөздерді айтып, қарапайым және күрделі сөйлемдерді құрып жеткізеді, сөздерді дұрыс байланыстырып, өзгертіп айтады. Қалыпты даму кезінде балалар төрт жасында барлық сөздер қорын біліп оларды тиімді пайдаланады. Білетін сұрақтарға жауап бере алады, естіген ертегілер мен әңгімелерін айтып жеткізеді. Көп сұрақтар қояды, сол сұрақтарға жауап алады. Сұрақтарға жауап алулары олардың ой-өрісінің тезірек дамуына көмектеседі . Жас ерекшелігіне тән сөйлеу тілі дамымаса онда олардың сөздік қоры да төмен болады. Сөйлеу тілін түсінуі жақсы болса да, ойлауы шектеулі. Мұндай балаларда сөйлеу тілі басқа балаларға қарағанда кешірек шығады. Бұл уақытта сөйлеу белсендігі арта түседі, сөздік қоры көбейеді, бірақ балалар буындарға бөлгенде, сөздерді айтқанда әріптерді шатастыруда қиналады. Сондықтан да олардың сөйлеген сөздері қоршаған ортадағыларға түсініксіз болып келеді.Сөйлеу тәжірибесі өте шектелген, олар қоршаған ортадағы адамдарға қимыл арқылы ғана түсіндіреді, немесе сұрағысы, алғысы келетін заттарды қол қимылымен көрсетіп қана қол жеткізеді.Грамматикалық формаларды ажыратуы дамымаған, сөйлуі жетілмегендіктен ересектердің айтқаның түсінбеуі осыдан. Мысалы логопед орындыққа отыр десе, бала орындықты алып келеді, ойыншықтың орнына диванды әкеледі т.б.Айтылған сөзді балалар тек қана қарым-қатынас орныққаннан кейін ғана түсінеді. Бала түсінбеген жағдайда ғана ересектер қимылмен көрсетеді. Осындай балалар үшін аграмматизм қаситеті тән.Уақыт өте келе, бала өзінің тілі қоршаған ортаға түсініксіз екендігін ұғынады. Бұл оның мінезінің дұрыс қалыптасуына теріс әсер етеді. Осының әсерінен оларда тұйық мінезділік, қырсықтық, қоршаған ортамен араласпау деген мінез құлық пайда болады.Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар өз құрдастарынан сөйлеуінің даму деңгейінен ғана емес, сонымен қатар психикалық ауытқуымен де ерекшеленеді. Олар үшін тұрақсыздық, бір істен екінші іске көшу, әлсірегіш қаситтер басым. Балалар ересектерді тыңдамайды, соның салдарынан қашама қателіктер туындайды.Кейбір аталған жағдайлар қалыпты сөйлеуі жақсы балалар да кездеседі. Жоғарыда айтылған ауытқуларды болдырмау үшін түзету жұмыстарын жүргізу керек.Монологтік сөйлеудің әдістері мен тәсілдері, реті.Неғұрлым тиімді оқытудың тәсілдері мыналар болып табылады:-көрсету және қарау нысанасы;-іс-әрекеттерді орындау;-өтініштер, тапсырмалар;-сөздерді, сөз тіркестерін қайталау;-сұрақтар, жауаптар;-қуыршақтар арқылы жанама қарым-қатынас (ойыншық);-сөйлеу материалдарын бірнеше рет қайталау;-түсіндірмелер жазу.Сөздік жұмыс нақтылау, жандандыру, кеңейту мағынасында ғана емес, ол әртүрлі коммуникативтік жағдайларда қолданылады. Көбіне ауызекі сөйлеу жаттығуларына көп көңіл бөлінеді. Бір сұрақ қойылып сол сұраққа жауап таңдалады. Жауапта балалардың дербес пікірлеріне, ойларына көңіл аударылады. Баланың неғұрлым тез сөйлеуі диалог арқылы жақсы дамиды. Бақылау, танысу, жаңа пәндер бұлардың барлығы тілдің қарқынды дамуына жақсы жетелейді. Түстерді ажыратып, көлем, жаңа сөздер, сөзжасам ұғымдарымен танысады.Пассивті және белсенді сөздік қорын құру үшін алғы шарттарды дамыту, сөздік қорын байытуға арналған тапсырмалар, түсіну, сөйлеу, есте сақтау, ойлау жұмыстары жүргізіледі. Ал орта топтарда балардың сөз

43

тіркестерін құрауға, сөз бен сөзді байланыстыруға көп көңіл аударылады. Бұл жаста балалар ертегінің жалғасын өздері құрастырып біледі. Белгілі бір тақырыптың мағынасын аша алады. Осыдан түсінігін айту ұғымы қалыптасқан. Көркем туындыны мазмұндау баланың есте сақтау қабілетін жақсы дамытады. Бұл жастағы балардың тілдері жеткілікті мөлшерде дамымағандықтан, түсінігін айтуға жеңіл және балаларға таныс екінші топта танысқан ертегілерден бастайды, содан кейін ғана жаңа әңгімелердің мазмұның айтады.Мазмұндау- монологтік оқытудың алғашқы сатысы. Сондықтан оқыту жеңіл болатын әдістерді пайдалану керек.Әдістемелік әдебиетте толық ащылған нұсқаулар мыналар:-бірлескен және шағылысқан мазмұндау;-бөлімдер бойынша мазмұндау;-рөлге бөліп оқыту;-ойын-драматизации.Әңгімелеу барысында лексикалық мағынасы бар сөздерді пайдаланады, білетін материалдарын еске түсіруге тырысады.Баланың сөйлеу тілінің дамуына оның толық жетілген есту қабілеті шешуші қызмет атқарады. Бала ересек адамдардың сөздерін естиді, тыңдайды, соларға еліктейді, сосын өздігінен сөйлеуге үйренеді. Саңырау балалар арнайы оқытудың өтпейінше сөйлеу тілін меңгермейді. Нашар еститін балалардың сөйлеу тілдері өрескел бұзылады. Есту қабілеті баланың ой өрісінің дамуына да үлкен қызмет атқарады. Ересек адамдардың түсіндірулерінен бала айналасындағы өмір тіршілігімен танысады және шындықтың күрделі мағлұматтарын меңгереді.Балалар сөйлеу тілі шыққанға дейін-ақ көп сөздердің мағыналарымен таныс болады.Есту қабілетінің тағы бір үлкен қызметі, ол естудің жәрдемімен өзінің сөйлеу тілін бақылап қана қоймай оны айналасындағылардың сөйлеу тілімен салыстыруға да мүмкіншілігі болады. Шынында, ол дыбыстардың дұрыс айтылуын меңгеріп қана қоймайды, сонымен бірге сөйлеу тілінің лексико-грамматикалық құрлысын да меңгереді. Есту қабілеті жақсы сақталған балалар келешекте жазуы мен оқуын ойдағыдай меңгереді. Бала тілінің дамуына көрнекілік пен дәстүрлі оқытудың рөлі.Көрнекілік- оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс бітімін, сыр-сипатын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап, құлақпен естіп қабылдауға болмайтын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап, сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктерді пайдалануға ғылымдар, ұлы ойшылдар мен атақты педагогтар зор көңіл бөлген. Қазақтың ұлы педагогы Ы.Алтынсарин: «Қазақ жастары ғылымды, оқу мен өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп, қолымен ұстап ажырата білулері керек», -деген.Мектеп ж. д. бала көзбен көріп таныған затты дұрыс қабылдап, елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда оларға суреттеп көрсетіп әңгімелеу өте әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына немесе балалардын іс - әрекетіне өмір мен табиғат құбылысына арналған көркем суреттер баланың сана сезіміне, жүйелі сөйлеуіне әсер етеді. Өмір құбылысын нақты көріп тануға жол ашады. Мектеп жасына дейінгі бала көзбен көріп, таныған заттарды дұрыс қабыл, елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда, оларға суреттер көрсетіп, әңгімелесу әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына немесе балалардың іс - әрекетіне, өмір табиғат құбылысына арналған көркем суреттер баланың сана - сезіміне, жүйелі сөйлеуге әсер етеді. Өмір құбылысын нақты көріп тануға жол ашады. Бала оқыған әңгіме, ертегі мазмұнын сурет арқылы тез қабылдап түсінеді. Сондықтан ертегі,әңгімелердің суреті айқын, шығарма мазмұнына сай болуын ескерген жөн. Баланың тілін, сана - сезімін жетілдіру, эстетикалық талғамын байытуда теледидар арқылы берілетін мультипликациялық фильмдерді көрсетіп әңгімелесу, оқылған шығармаға байланысты диафильмдер, компьютер қолдану пайдалы. Балаға диафильм немесе теледидардан әр түрлі қызықты көрсетілімдерді көрсету қазіргі заманда өте қажет. Бала теледидар көріп отырғанда жан - жағындағылар дауыстап сөйлеп, әңгімелесу болмауын ескерген жөн. Көріп не тыңдап отырғанда бала жақсы түсініп, қабылдайтын болуы керек. Сонымен бірге баладан алған әсерін айтып беруге үйретіп отыру қажет.Ұсақ және жалпы моториканы дамыту, баланың жан-жақты дамуына әсеріҰсақ моториканы дамыту жұмыстарын ерте сәбилік шақтан бастаған дұрыс. Омыраудағы баланың өзіне саусақтағы бас миымен байланысқанактивті нүктелеріне әсер ете отырып массаж жасау керек.Сонымен қатар өзіне -өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі салып, өзі ағыту, бауын байлау, т.б. Ұсақ моториканы дамытудың маңыздылығы неде?Адамның бас миында саусақ қимылына және сөйлеуге жауап беретін орталықтар өте жақын орналасқан. Ұсақ моторикаға әсер ете және оны белсендіре отырып, көрші орналасқан сөйлеуге жауап беретін орталықты да дамыта аламыз. Педагогтар мен балалар психологының мақсаты- ата – аналарға ұсақ моториканы дамыту ойындарының маңыздылығын ұғындыру. Баланы қызықтыруда және жаңа хабарларды игеруіне көмектесуде үйретуді ойынмен алмастыру, алға қойған мақсатына жетуін, тапсырманы орындауда қиындыққа кездессе мойымауына үйрете отырып, аз мөлшердегі жетістіктерін де бағалап, мадақтап қоюды да ұмытпауы керек.Ұсақ моториканың қимылдары мен қолдың икемдігі бас миының құрылымының даму деңгейін көрсетеді. Осыдан келіп қол қимылдарын басқара білу туады. Сондықтан ешқашан да баланы мәжбүрлеуге болмайды.

* * * * *

44

Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылы МКҚК «Балбұлақ» бөбекжайының тәрбиешісі

Ташанова Гулжан Қош келдің Жаңа жыл!Жургізуші: Құрметті қонақтар! Қощ келдіңіздер! Жүздерінен қуаныш нұрын төккен Балбұл жанған беттерін аяз өпкен Жиылған бар халайық қарсы алайық Жаңа жылды сағына көптен күткен Жаңа жыл құтты болсын!Бүгін келді жаңарып Салем бізден баршаға«Аққайын» тобы тағыда Құттықтаймыз жар салаБи билейді, ән салады Бүгін бізде Жаңа жылЖасыл шырша жанында Қош келіпсіз шыршаға Жаңа жылда көңілді Шырқалады әніміз Ата –аналар сіздерді Құттықтаймыз баріміз!Безендірілген залға тиын мен қоян қуанышпен секіріп кіріп, билеп жүреді.Тиын: Алақай- алақай! Қоян , қоян, бүгін бізде бүлдіршіндер Жаңа жыл мерекесін тойлайды, қандай керемет!Қоян досым сеннен көмек сұрағалы тұрмын.Қоян: Ия, досым , мен саған көмектесуге әзірмін, қандай көмек, айта бер.Тиын: Сен жаңа жыл мерекесіне қонақтарымызды шақырып кел, бірақ байқа , жолда қасқыр қуып кетпесін, сақбол!Шақыру қағаздарын таратып кел!Қоян: Бере ғой досым, шақыру қағаздарыңды. Қоян кетеді.Тиын ертеңгілікті бастайды.Тиын: Сәлеметсіздер ме, ата-аналар , қонақтар әріптестер!Бүгін бізде ерекше күн, себебі жаңа жылды күтіп отырмыз. Уақытты тақымдап Жаңа жыл жүр жақындап Би билеп бір ән салып Жаңа жылды қарсы алып Көңілденіп жүрейік Ойын –ойнап күлейік.Осы кезде мерекелік киіммен киінген балалар залға жүгіріп кіреді,шыршаны айналып тұрып билейді.Тиын: Сәлеметсіздер ме балалар! Шырша тойына қош келдіңіздер. Жаңа жыл құтты болсын! Кәне шыршаны айналып бір ән айтайық. Ән: Маленкая елочка, Балалар орындықтарға отырады.Ұйқыда жатқан аюдың даусы естіледі.Тиын: Балалар , бұл ненің даусы?Балалар : Аюдың Тиын: Ұйқы оған керегі Балды жақсы көреді Қыс бойы жылы апанда Ұйықтау оның өнері.Тиын: Дұрыс айтасындар, мында аю ұйықтап жатыр Кәне , аюды оятып алайық, біздің бірбен бірге жаңа жылды тойласын.Тиын қолына сылдырмақ алады, балалар , аю,аю деп айқайлайды.Аю оянып , жан- жағына қарап , таңданып, шыршаны көріп, талтаңдап жүгіреді. Балаларды кореді. Аю: (таңданып) Сендер ме мені ұйқыдан оятқан?Мені шошытып жібердіңдер гой. Қандай өнерлерін бар? Тиын: Біздің балалардың өнерлері көп. Сен ұйықтай бергенше балалармен бірге мерекені тойласайшы.Аю : Жарайды, көрейін.Тиын: Кезекті балаларымыздың тақпақтарына берейік. 1НазеркеСылдырлайды моншағыШыршамыздың мол шамыЖаңа жылмен жайдарлы

Құттықтаймыз баршаны. 2АйзатЖаңа жыл жаңа жыл Төгілсін жаңа нұр

45

Сыйлығын сүйретіпКелді міне жаңа жыл3АйшаАлар асу, шығар тау көпЕңбек думан маңайыЖаңа жылда денің сау боп Бақытты бол ағайын. 4Еркеназ Новый год новый годДружно встанем в хороводДед Мороза пазовем

Песни мы ему споем5 НұрболДед Мороз пришол ураЖдем подарков мы с утраВедьне зря среди зимыЕлку нарядили мы 6Ерболат.Кел балақай шырша дайын Қол ұстасып ән салайықЖаңа жылдық жарқын айда Ән мен бимен қарсы алайық.

Осы кезде музыкамен қасқыр мен түлкіні ертіп қоян келеді.Тиын: Қош келдіңіздер. Қоян досым, саған көп –көп рахмет, қонақтарды шақырып келгеніне . Кәне бәріміз мерекені бірге тойлайық.Қоян:Сәлеметсіздер ме, балалар! Жаңа құтты болсын! Мұңда менің көжектерімде келген екен ғой, ендеше менің көжектеріммен ортада бір би билейік. Би «Көжектер».Тиын: Балалар мерекеміз бірте –бірте қызықты болып келеді.Енді ортаға Аяз ата мен Ақшақарды шақырып алайық.Барлығы: Аяз ата ау-у-у.Осы сәтте залға музыкамен жүгіріп Клоун келеді. (бір қолында түрлі шарлар, бір қолында хат). Таңырқап қарап алады. Күлдірген: Мен кулдірген , күлдірген Көрерменді күлдірем Жиналған халық алдында Өнерімді білдірем. Ой ой Жаңа жылдық мереке басталып кеткенбе? Мен кешігіп қалдым ба?Тиын: Ия сен кешіктің, қайда жүрсің? Бірақ біз сені күткен жокпыз, біз Аяз ата мен Ақшақарды күтіп отырмыз.Күлдірген: Қымбатты балалар , мен Аяз атаның жедел хатын алып келдім. Бірақ ол хатты ашу үшін менімен бірге ойын ойнайсыңдар. Ойын шарты: Екі баланы ортаға шығарып , күлдіреді, кім қатты күлсе , сол бала хатты ашады.Тиын хатты оқиды. Балалар мен сендердің балабақшаларынды таба алмай басқа балабақшаға кіріп кетіппін. Көп кешікпей сендерге де жетемін. Сендер мен келгенше ән салыңдар, тақпақ айтыңдар, билеріңді дайындай беріңдер.Балалар көрдіңдер ме Аяз ата мен Ақшақар жақындап қалыпты , Кәне бәріміз қосылып шыршаны айналып әнайтайық. Ән: Шырша әні.Тиын: Күлдірген , сен бізбен бірге Аяз атаны қарсыласаншы, өзің көңілді екенсің біздің балалармен бірге болшайшы.Күлдірген: Жарайды. (билеп жүреді).Сиқырлы әуен ойналады. Сиқыршы келеді.Сиқыршы: Сәлеметсіздер ме ,менің кішкентай достарым!Мен сиқыршымын. Мен қайда келгенмін? Мұнда не болып жатыр?Тиын: Сен балабақшаға келдің . Біз мерекені тойлап жатырмыз.Сиқыршы: Ал сіздің мерекеңіз қалай аталады?Балалар: Жаңа жыл. Тиын: Бүгін бізге Жаңа жыл мерекесіне Аяз ата келеді, біз ән айтамыз, би билейміз, сыйлық аламыз. Сиқыршы: А-а-а, бұл жерде көңілді болады екен гой, Аяз ата келедіекен. Тамаша! Ғажап екен!.Тиын: Сиқыршы , сен бізге Аяз атаны шақыруға көмектесші.Сиқыршы: Жарайды , мен қазір Аяз атаны шақырайын. Менің қоңырауым бар, сол қоңырауды сылдырлатсам, Аяз ата келеді.(сиқыршы қоңырауын сылдырлатады, көңілді музыка ойналады.) Залға талтандап аю келеді.Сиқыршы: Сен Аяз ата емессің, сен бұл жерде қайдан келдің?Аю: Өзің ғой , қоңырауыңды сылдырлатып ,мені ұйқымнан оятып шығарған. Сиқыршы көңілсізденеді. Сиқыршы: Мен қоңырауымды сылдырлатып, Аяз атаны тағы да шақырып көрейінші. Қоңырауын сылдырлатады. Көңілді музыкамен Күлдірген жүгіріп кіреді. Күлдірген: Мені шақырып жатсыңдар ма?

46

Сиқыршы: Бұл не болып кетті, өзі? Ештенені түсініп тұрған жоқпын. Сен Аяз ата есессің ғой. Аяз ата қайда? Менің жылағым келіп тұр. (Сиқыршы жылайды).Тиын: Жарайды .Одан да барлығымыз дауыстап Аяз атаны шақырайық.Сиқыршы: Ия сөйтейікші.Барлығы : Аяз ата Ақшақар , Ау-у-у!Шыршаны айналып айқайлайды.Музыка ойналады. Аяз ата мен Ақшақар келеді.Аяз ата: Естіп жатырмын, келе жатырмын Жаңа жылдарыңмен балалармым, балғындарым. Амансың ба ұлдарым, аппақ ару қыздарым Мен сендерге әкелген, құтты болсын жылдарын!Барлығы: Сәлеметсіздер ме Аяз ата мен Ақшақар.Ақшақар: Өздеріңде аман есенсіңдер ме, менің балғын достарым.\Бізге әзірлеген өнерлерін болса көрсетіп, әсем ән айтып, би билендер, таңдайларың тақылдап тақпақ айтып беріңдер. Аяз атаның дорбасында бәріне жететің сыйлық бар.Тиын: Кәне балалар , бәріміз Аяз ата мен Ақшақарды ортаға алып , шыршаны айналып ән айтайық. Ән: «Аяз ата».Тиын: Әндіде жаттадық Би де үйрендік көрсін деп Аяз ата шаттанып Бізге риза болсын деп. Ән: Назерке мен Еркеназдың орындауында «Шырша жыры» тамашалаңыздар.Аяз атаға арналған тақпақтарымызды айтайық. 7АлиханНовый год новый годВ гости елочка придет Дед Мороз и зайки Принесут подарки 8АяулымӘдемілеп біз ілгенОйыншықтар тізілгенҚандай жақсы шыршамызӘн шырқайық баршамыз. 9НұрдәулетДедушке Морозу Стих я расскажуСвой наряд красивыйГордо покажу 10М БекарысКел балалар тақпақтыТақылдатып айтайықАяз ата таң қалсын.Сыйлық алып қайтайық. 11Малика Шыршамызда кереметОйыншықтар тағылған Алыс жақтан келіп тұр Аяз ата сағынған.12ЖігітАяз ата жол салып Ақ боранмен алысқан Балаларға базарлық Алып келді алыстан. 13Аңсар Новый год уже идетВсем подарки несетПо сугробам он шагаетИ всем счастья он желает 14Салтанат

Аяз ата келді Тамашаны көрдіРиза болып қуанып Бізге сыйлық берді. Келесі кезекті мың бұралған бишілерімізге берейік. Би: «Қуыршақ» биі15 ЕрнұрБарлық бала қонағы Төрлеп ата жоғарыБарлық ата өзіндейҚашан мырза болады. 16 С БекарысАппақ тонға ораныпБазарлықты мол алыпКелді алыс сапардан Аяз ата оралып 17Райиан Мяхкая пушистаяЕлочка душистаяКрасивая блестящая Живая настоящая 18 Мирас Қуантып елдіЖаңа жыл келдіӨсетін болдым Бір жаска енді19Нұртілеу Аяз ата тыңдаңызТақпақ айтып берейінОртамызда шыршамызОйнап бірге күлейік. 20Асылжан. Жасыл шырша жамылғанАсыл моншақ тағылған Келді сұлу шыршамыз Көптен күтіп сағынған.

Тиын: Балалар , біз бүгін ескі жыл- маймылмен қоштасамыз. Кәне ескі жылды тыңдайық. Ескі жылы –Маймыл- Бекарыс М: Жасампаз заман бұл заман

47

Бүгіннен ертең ғаламат! Алдыңғы сапта боларсың Келер жыл саған аманат! Сау болындар балалар!. Тиын: Ескі жылға ризамыз Өсе түсті бойымыз Қандық талай сырға біз Шарықтады ойымыз. Барлығы: Ескі жылға рахмет.Тиын: Мерекелі , берекелі болған ескі жылда біздің де жеткен жетістіктеріміз аз емес. Республикалық «Тәуелсіздік- тұғыры» атты көркем сурет байқауында жүлделі 1-ші орынға ие болдық,облыстық семинарда білімді балалар екенімізді таныттық, ауданымыздан қаншама мақтаулар естідік. Біздің балаларда бір жасқа үлкейіп , мектеп табалдырығын аттауға дайындық үстінде. Ана тіліміз ғана емес , ағылшын тілінде қолға ала бастадық. Бүлдіршіндеріміз ағылшын тілінде такпақтар айта аладыБіз саған ризамыз, рахмет ескі жыл!.Ағылшын тіліндегі балалардың тақпақтары.21СуайбаBrinq on the new yearCorearatans in the steetsbriq on the new yearmake sune there lots of treats 22Нұрболат Brinq on the new yearA time toclebretMemarits old and wishen newHapetul the awalts 23СезімУ хәпи нью е!Зы дей из сәд клеа Зы снау из сау уайтЗы скай из соу брайт.

24Анель І ету би гляд генЭнд нот ту би сәд инТу гейн ин ту гив инІ хәпи нью е!. 25ҚазбекКами чеслдрен, газы рауид май ниСимсиң из ібаут ту биТунайтс десемба соти фостСамсиң из ібаут ту бост. 26Алмас.Уот і хэпи дей тудейБойс энд гелс а вери гейЗей дәжс энд плейУот і хәпи хәпи дей!

Келеси тамашалайтындарын жеке дауыста «Ел қорғауға әзірміз» әні орындайтын Нұрбол И. Ортаға сиқыршы шығып қарды Аяз атаға лақтырады.Аяз ата: Бұл кім? Кім тентек болып тұрған, кім маған қар лақтырған?Балалар: Оны лақтырған Сиқыршы.Сиқыршы: Барлығынды қар лақтыру ойнына шақырамын. Ойын: « Қар лақтыру».Сиқыршы: Аяз ата бізбен ойнын ойнаймын деп шаршап қалдыңыз , енді демалып отырыңыз , біз сізге би билеп берейік.Аяз ата сөзі. Би: «Сиқыршылар»Жаңа жыл- Тауық- Назерке : Балалар мені шын ықыласпен қарсы алғандарына рахмет! Өзіммен бірге бар жақсылығымды ала келдім. Жаманды жөнге салар , жақсының жақсылығын танытар, халқыма тыныштық, көршілес елдермен тату болар құтты жыл боламын. Мен жаңа жылмын тауықпын Жаңа келіп таныстым Еңбек еткен жандарға Көл- көсірлі табыспын Жақсылыққа бөлеймін Тыныштықты тілеймін Береке мен ырыстыМен жыл боламын табысты.Аяз ата: Ал балалар мен сендермен қоштасамынТиын: Аяз ата бізге әкелген сыйлығыңыз қайда , бермейсіз бе?Аяз ата: Ой мен сыйлық туралы ұмыта жаздадым ғой, оны қайда қойдым? Сиқыршы : Енді не істейміз? Тиын: Сыйлықсыз болмайды, бірдене ойнап табу керек.Аяз ата: Ендеше достарым сыйлықты бірге іздейік.(шыршаны айналып іздейді, астын қарайды, терезені қарайды)Сиқыршы: Аяз ата , бізге мүмкін әуен көмектесер музыка қатты шықса, сыйлық табылып қалар.Аяз ата; Жарайды, ендеше музыкамен іздейік.

48

Тиын: Ура! Аяз ата сыйлық табылды.Сиқыршы: Енді сыйлықты балаларға үйлестіріп берейікАяз ата: Ал балалар , жаңа жылдарын құтты болсын! Өздерің өнерлі балалар екенсіңдер. Менің баратын таға балабақшаларым бар, мені сондағы балаларда күтіп жатқан болар. Сау болыңдар.Сиқыршы: Мен де Аяз атамен кетейін , сондағы қызықтарды көрейін. Сау болыңдар.Балалар: Сау болыңыздар Аяз ата мен Ақшақар! Саған да рахмет Сиқыршы.! Тиын: Осымен бүгінгі ертеңгілігіміз аяқталды . Жаңа жыл тек бақ-береке, табыс, ырыс әкелсін бәрімізге деп ата –аналармен балалар ортаға шығып « В лесу родилась елочка» әнін бірге айтайық Сау болыңыздар!.

* * * * * Методика преподавания игре на скрипке в младших классах

Алматы облысы Талғар қалалық балалар музыка мектебі скрипка классының оқытушысыСансызбаева Куляш Алдашевна

Скрипка-самый распространенный струнный смычковый инструмент. Каждый народ называл этот инструмент по-разному. Скрипка — её русское имя. А в народе — называли просто гудок. По английски скрипка — жига, по французски - «пошетта». Такой , какая скрипка сейчас, её сделали примерно 500 лет назад гениальные мастера Кремоны. Это Амати, Гварнери и Страдивари. Перед педагогами- музыкантами стоит нелегкая задача: сделать так, чтобы процесс обучения игры на скрипке был интересным и увлекательным, чтобы активизировать детей к дальнейшим занятием. Начальный этап в обучении является определяющим для дальнейшего роста юного музыканта, поэтому ему нужно уделить особое внимание. Способов и методов работы с маленькими детьми очень много, и выбор их зависит от изобретательности педагога и возможности ребенка. Первая встреча педагога с учеником — важный момент. Для ребенка это впечатление бывает решающим. От того, как выглядит педагог, манера общения, умения расположить ребенка к себе, понравиться ему и заинтересовать музыкой- очень важно для обеих сторон. Уже на первых уроках беседую с учеником на самые разные темы, определяю степень подготовки, отношение к музыке, узнаю о семейной обстановке, о том, как он проводит свободное время. Все это подсказывает наилучший для начала метод работы с ним. На первый урок ученик приходит без инструмента. Подобрав ему нужный по размеру инструмент, обязательно знакомлю с частями скрипки. Сам ученик в этом принимает активное участие. На первый вопрос: - а что это у нас находится на самом верху? -головка. У ученика загораются глаза, как же, у скрипки тоже есть голова, шея(шейка), туловище(корпус). Показываю ученику струны. Их всего четыре, но на них можно сыграть. Скрипка не просто играет, она поёт, рассказывает, но только без слов. Дальше стараюсь дать им образные характеристики. Например, вот 1-ая струна, она пищит как комар над ухом- это МИ. 2-ая- звонкая, ЛЯ. У нее всегда хорошее настроение, и она у нас самая главная.А вот 3-ья струна, серьезная, деловая-РЕ. Она самая строгая, бывает сердитой и рычит ррреее.4-ая струна- самая толстая- это медведь. Скрипочка может скучать, плакать, обидеться, радоваться. И в этой статье я хотела бы поделиться своими методами работы с малышами. Например: Упражнение для левой руки, когда ставлю постановку, говорю: – Пальчики- это детки в песочнике, а большой палец- это воспитательница, которая следит за их игрой. Воспитательница никогда не должна отвлекаться (прилечь на скамейку), тогда детки разбегутся в разные стороны. Упражнение называется «Мальчик с пальчик». На большой палец по очереди ставятся «кланяются» подушечками указательный, средний, безымянный и мизинец. При этом читаются стихи: Пальчик, пальчик, где ты был? С этим пальцем в лес ходил, С этим пальцем щи варил, С этим пальцем кашку ел, С этим пальцем песни пел.Есть еще упражнение: «Теремок», где персонажи живут на разных этажах. На 1 этаже- МИ- мышка- (локоток самый низкий). На 2 этаж- ЛЯ-лягушка- (локоток перешел на уровень повыше).На 3 этаже- РЕ- лисичка- (уровень еще выше). На 4 этаже- СОЛЬ- медведь- (самый высокий локоток).

49

Эти упражнения можно выполнить со смычком, погулять по этажам, положив смычок на струны. Это важно и для правой руки и локтя правой руки. Потом пальцами шлепаем по струне по- отдельности, потом по очереди- 1,2,3,4-4,3,2,1. Вот иду я вверх, вот иду я вниз. (ЛЯ СИ ДО РЕ МИ- МИ РЕ ДО СИ ЛЯ).Методические вопросы вообще не обсуждаются педагогами с детьми младших классов. Вместо объяснений идет непосредственная физическая передача ощущений: педагог «лепит» постановку своими руками. Попросту говоря, играет руками ребенка. Очень важно с первых шагов добиться свободы тела ученика, послушности рук «пластилиновости». После таких упражнений, на следующем уроке сажаю его за фортепиано и постукивая на клавишах, прошу его воспроизвести мелодию, которую я играю, буквально четыре такта из песенки.Когда же уже задаю задание, какую- нибудь пьеску, я сначала так же играю мелодию на фортепиано, чтобы ребенок ознакомился с мелодией песенки. Потом на звук ЛЯ стараемся пропеть и дирижировать. В последующем все ученики всех классов в классе дирижируют и поют нотами новое произведение. В это время, разучивая текст, я с учащимися с помощью наводящих вопросов выясняю: общий характер мелодии, ее настроение, образность, строение- количество фраз, их повторность, контрастность, особенности метроритмики- быстрый или медленный темп, движение мелодии «шагом» или «бегом»; наконец, звуковысотную сторону мелодии- направленность линии вниз или вверх. Мелодии не должны быть длинными, желательно при этом разнообразить их жанровую структуру. Анализ современной методики обучения игры на скрипке- это специфика игрового движения, общие принципы игры скрипичной постановки, развитие техники левой руки, вопросы аппликатуры, интонации, звукоизвлечения, штрихов, динамики и т. д.Базовые элементы техники правой руки- ведение смычка по открытым струнам, игра разными частями смычка, смена струн и звукоизвлечение. Одна из главных задач преподавателей по классу скрипки- поиск средств и приемов для эффективного музыкально-слухового и творческого развития начинающих скрипачей. Начальный период обучения скрипача является важнейшим, определяющим всю его дальнейшую судьбу, поэтому ему нужно уделить особое внимание. Игра на скрипке очень сложна. И далеко не все дети, приходящие в скрипичный класс, успешно справляются с этим. Поэтому в начальном периоде обучения скрипичной игре важен индивидуальный подход и помощь родителей. Современный преподаватель скрипки призван донести до широких слоев народных масс лучшие образцы народной музыки, воспитывать чувство глубокого уважения традициям своего народа, поэтому в мой метод практики преподавания входит обязательная программа казахстанских композиторов.

Список литературы:1.Якубовская В «Начальный курс игры на скрипке», 1986г. 2.Шальман С. «Я буду скрипачом» 1987г. 3.Родионов К. «Начальные уроки игры на скрипке» 1987г.4.Мильтонян С. «Вводный курс скрипичной постановки» 1987г.

* * * * *Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Құрманғазы ауданы

С.Н.Имашев атындағы жалпы орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Иманғалиев Ұлан

Мен беремін, жүректі алғың тегін!

Өзімді сөйлеп кетсем балап қыран,Жүрегім бар кеуде де жылап тұрған.Пенделердің бірімін өзгелерге,Сауапты істі жасауға жаратылған.

Санаға қамап алып сан күдікті,Дабыл қағып.Бұлқынып.Жан түрікті.Естуімше науқастың төсегіне,Бір нәзік жан,дәл кеше танылыпты.

Таба алмай дәрігер қыздың емін,Киіп жүрген көрінед бейбақ кебін."Жүрек"дейді керегі сол науқасқа,Мен беремін,жүректі алғың тегін!

Мен беремін,жүректі алғың тегін,

Тоқтатпасын.Татысын тірлік демін.Ал,қанекей жүректі уақыт созба,Көрсет қане!Донордың жатар жерін.

Ал жүректі!Ал маған фәни тәмам,Сал жүректі арлы іске жари алған.Өлсем мен-ақ өлейін,жоқ наразым,Қалса екен тек қана ару аман.

Ал, енді жүректің иесі,Мендегі жұмырық жүректің,Ендігі иесі өзіңсің.Қажылған жүрек қой мендегі,Жүрерсің оған да төзіп шын.

...Ал енді жүректің иесі,Жүрегім өзіңе аманат...

50

Жыр жаздым өзіңеҰзадың жанымнан алысқа,Батады жаныма қайтейін.Түнеріп шығады уақытынан,Білсеңіз,қалқатай,ай кейін.

Сағынып өткен күн елесін,Сен маған бір күні келерсің.Шөлдеген жанымды қандырып,Махаббат шырынын берерсің.

Тоңдырсын мені де жел мейлің,Демедің сен маған келмеймін.Бір күні келерсің сағынып,Жаңбырды аңсаған жер дейін.

Бетбұрсаң мен жаққа,саялым,Өзіңе мен құшақ жаямын.Жыр жаздым өзіңе Қозы боп,Қабыл ал мұнымды Баяным!

Сыртым-қара болғанменен ішім-ақ...

Құлазыған,құлазыған көңілім,Құлазудан солғын тартты өң-нұрым.

Құлазиды,құлазиды күнеге,Менің мынау,менің мынау өмірім.

Біреуге-ақ,ал біреуге-қарамын,Білмейм(ін) маған қандай оймен қарадың.

Сыртым-қара болғанменен ішім-ақ,Сен осыны біле-білгің,қарағым.

Кейде-боран,кейде-дауыл секілді,Көңілім бар,түтеп тұрған сең сынды.

Құласа да сынақтарда көңілім,Ал,өмірім-болашаққа белсенді.

Мені біреу ұнатар да,ұнатпас,Бірі-жұбатар,ал біреуі-жылатпас.

Көре алмаған сүріндірсе дұшпандар,Достарым бар-қолдап,қорғап,құлатпас...

Перзент сөзі

Әкетай,Қол жетпес биік күнбісің?

Сұлу бір сазды үнбісің?Сақтап жүрген жансыз ғой,

Бабалардың үрдісін.Маған үлгі,әкетай,

Жасап жүрген нұрлы ісің,Мейірім толы жанарың,

Әкетай,алтын нұрмысың?"Ұланым қашан келер"деп,Жолыма қарап жүрмісің?

Әкетай,Мен кейде өжетпін,жасықпын,

Жалғаннан бір табан қашықпын.

Балалық кездегі бал шырын,Күндерге білсеңіз ашықтым.

Әкетай,Малшынып суығына сары аяздың,

Мен үшін еңбек етіп күні-түні.Әкешім,жақсы оқып сабағымды,Ақтаймын маған артқан үмітіңді.

ҰланҰ-лыдай болсыншы деп ұлағатты,

Ұ-л болып,бойымызға қан дарыпты.Ұ-лына атам менің аян беріп,

Ұ-лан деп қойған екен маған атты.

Л-айықты болсам деймін осы атқа,Л-ақтайын ырғығам жоқ осал таққа.

Л-айланып кетпесе екен мөлдір ғұмыр,Л-айым,о,Жаратқан содан сақта!

А-қтасам деген арман үміттерді,А-рылтып саналардан күдіктерді.

А-рманым адал сөйлеп,тура жүріп,А-дамға таныту ед(і) шын тектіні.

Н-алыған кездерімде болды ұдай,Н-әр қылып сабыр берді сонда Құдай.

Н-изамдай адам болу,мақсат тағы,Н-амыстың туын ұстау ешбір жықпай.

АтырауымЖайыққа дейін созылды атырабың,

Арай күліп атуда әрбір таңың.Күннен-күнге өркендеп өсе бергің,

Мұнайлы өлке,киелі Атырауым!

Махамбет,Исатайдай батырың бар,Ұрпағы біз солардың-батыр қауым.

Ұлылардың өлкесі,құт мекені-Жасай бергің киелі Атырауым!

Әсемдігің алғасын көздің жауын,Шағылар ма,ал сонда мендік тауым.Жаса,жайна,жалын ат әрдайымда,Арайлы да ардақты Атырауым!!!

Мен оның, оны сүйген құлымын.

Бойыма менің өнерді дарытқан кім?Жаратқан.

Құдіретті ұлы күш.Ол - талайларды құбылаға қаратқан.

Аман қылып алып шығар –Өрттен,Судан,

Алаптан.Бар мадаққа лайық ол –

Жаратқан !

Мадақ айтып, мен бастадым,Басым бүгін жырымның.

51

Түгел шарлап көкжиегін,Қырымның.

Алланы жырға қосатын кімсің десеңіз?Мен оның - оны сүйген құлымын!

Қуаныштан білсеңіз мұңым басым...

Жалықтым төге-төге көздің жасын,Осылай мен бастадым жырдың басын.Мына бір бес күн жалған дүние де –Қуаныштан білсеңіз мұңым басым...

Бекітіп жүрегімнің құлып-тасын,Алғандай өзегімнің жұлып жолын.Мына бір ақ пен қара қос фәниде –

Қуаныштан білсеңіз мұңым басым...

Емес ем ауырлардан кетер қашқын,

Бар іске тәуекел деп алға бастым.Осылай болса-дағы өмір құрғыр –

Қуаныштан білсеңіз мұңым басым...

Қуаныш аз емес-ті бар ғой тәубе,Ұласқан жақсылықтар әуезді әнге.

Сол қуаныш – қуаныш болғанымен –Соңы мұңлы болады, білмеймін неге?

Ал, енді келер болсам мұңыма өз,Бірің –ұқсаң, ал бірің – ұғын бассың.

Дегендер көп болды ғой болып:«Ұланжан, бұл фәнидің сынына төз».

Төзейін мен қашанғы сынаққа бұл,Құлаб ар күнді сырт көз бақылап тұр.Мұң басқан жанарымды жас жігітпін,Мұң болып өрілген-ді мендегі жыр.

Ұлан Өтешқалиұлы Иманғалиев-Атырау облысы, Құрманғазы ауданының тумасы.Х.Досмұхамедоватындағы Атырау Мемлекеттік университетінің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын бітірген. Студент кезінде"Университет"газетінің меншікті тілшісі болды. Қазіргі таңда С.Н.Имашев атындағы жалпы орта мектебінде өзмамандығымен ұстаздық қызмет атқаруда. Қаламынан өрілген өлеңдері мен мақалалары "Ана тілі","Алтынқайық","Мұнайлы Астана","Атырау", «Егемен Қазақстан» т.б.түрлі деңгейдегі баспа беттерінде жарық көріпкеледі.

Ақтөбе қаласы №40 «Балдәурен» МДҰмузыка жетекшісі Муканова Толкын Исламгалиевна

Отбасылық сайысы «Шаңырақ» сайысының бағдарламасы

Мақсаты: Ата-ана мен ұрпақты ынтымақтастыру. Ұлттық тәрбиенің мән-мағынасынұғындыру және оны іс жүзінде жүзеге асыру. Мекеме мен ата-ана арасындағыбайланысты нығайту.Көркемделуі: «Тәрбие көзі отбасы», «Ананың айтқанын алтын деп ұқ,әкеніңайтқанын салтым деп ұқ».«Бала- тәрбиесі бесіктен», «Отбасы- тәрбие діңгегі»деген дәйектеме сөздер жазылып, ілінеді. Әртүрлі шарлар, гүлдер. Наурызнақыштары.Жоспары: І. Ашылу салтанаты (мекеме басшысы А.С. Кайтанова сөзі)ІІ. Мерекелік сайыстар: 1. Таныстыру2. Салт-дәстүрлер (қойылым)3. Сұрақ-жауап, қол өнері (ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты)4. Өнер көрсету (ән, би, өлең)5. Сән үлгісі «Наурыз» (бейне)6. Ұлттық тағам түрлері (үй тапсырмасы)ІІІ. Әділ-қазылар шешімі.ІV. Марапат.V. Жабылу салтанаты.1-жүргізуші: Қайырлы күн, қымбатты қауым!2-жүргізуші: Қайырлы күн, қымбатты қонақтар!1-жүргізуші: Ассалаумағалейкум, дана халқым,Сақтаған қасиеттеп ата салтын.Танытып бар әлемге қазақ елін,Наурызым паш етіп тұр салтанатым.2-жүргізуші: Айқындап болашақтың оң мен солын,

52

Таптық біз ақиқаттың даңғыл жолын.Қуаттап бәрімізде тұрмыз міне,Өнер мен мәдениетін еліміздің.1-жүргізуші: Қадірменді қонақтар, ата-аналар! Мынау өлкенің жаңарып, көктеммен келген үлкен мереке Наурызымыз құтты болсын! Наурыз молшылық, береке-құтын ала кірсін! Осы мереке қарсаңында өткелі тұрған «Шаңырақ» сайысына Қош келдіңіздер! Олай болса, «Шаңырақ» атты жанұялық сайысты ашық деп жариялаймыз! Әділқазылар сайлау.2-жүргізуші: Осы сайысты ұйымдастыруға себепші егемен елдің ертеңі жас ұрпақ болса, олардың тәрбиесінде үлкен роль атқаратын ата-аналары және біз тәрбиеші-ұстаздар. Ертеңгі ұрпақты тәрбиелеуде үйде ата-ананың орны ерекше болса, түзде білім берер ортасы. Яғни бұл жастағы балалар үшін мектепке дейінгі тәрбие берер мекеме. Міне осы екі одақ бірігіп, қолға алса тәрбиелі, саналы ұрпақтың болашағы зор, ертеңгі күні жарқын.1-жүргізуші: Ендеше бүгінгі «Шаңырақ» сайысына қатысушы отбасы мүшелерін ортаға қошеметпен шақырайық.Фанфаре орынд. отбасы мүшелері ортаға шығады.І – топ «Алтын Орда» атымен Бекеновтер отбасы.ІІ – топ «Ақ босаға» атымен Мұратбаевтар отбасыІІІ –топ «Ақ отау» атымен Басығара отбасы.Алдын ала дайындалған орындарға әр отбасы мүшелерімен келіп отырады. Күйтабақта күй ойнап тұрады.2-жүргізуші: Ұл-қыздарың өрлесін,Биік мақсат арманға.Солар қанат сермесін,Біз жетпеген заңғарға –деп сайыс шымылдығын әнмен ашпақшымыз.Ән «Әкешім-анашым».Орындайтын музыка жетекшісі: Мұқанова Т.И.1-жүргізуші: Бұлақ бастауынан болатыны сөзсіз. Ең алдымен қоғамда отбасындағы тәрбиеге ерекше көңіл бөлінуі тиіс. «Отан, ана, бала» осы үшеу бірінен бірі бастау алғанда ғана дұрыс тәрбие қалыптасады.Жиналыппыз сәтті күні бәріміз де,Үлкен-кіші жасымыз, кәріміз де,Төрлетіңдер қадірменді қонақтарым,Гүл-гүл жайнап мына біздің төрімізге – дей келе әр топ сайыс шарты бойынша өздерін таныстыру керек. Сайыстың 1-бөлімі « Таныстыру».1-жүргізуші:Наурыз мейрам жүректерге нұр сепкен,Маңдайымнан сүйіп жатыр күн көктемЖарығыңмен, шуағыңмен Күн ана,Алып келдің жер бетіне гүл көктем.Таспадан күй ойналып, ішке ақ жаулықты ару ана кіреді. Күй ырғағында шашу шашылады.Ару ана:Армысыздар қонақтар, армысыздар балалар! Наурыз құтты болсын! Ырыс мол береке, ынтымақ әкелсін!2-жүргізуші: Ұлы күні кәрі-жас,Құшақтасып көріскен.Жаңа ағытқан қозыдай,Жамырасып өріскен.1-жүргізуші: Сай-салалар гүрілдеп,Көк шөбі шығып желкілдеп.Дүние біткен күлімдерҰлыс күні кәрі-жас,Құшақтасып көріскен.Төрлетіңіз әз-Наурыз! Ару ана! Ақ ниетті асыл жан! Сізбен бірге ананың шуағы, жылуы енсін даламызға. Ару ана төрден орын алады.2-жүргізуші: Ару ана мерекемізге шуақ беріп, күннің жылуын ала келіпсіз. Мына мереке қарсаңында өтіп жатқан отбасылық «Шаңырақ» сайысына қош келдіңіз!Ару ана: Армысыздар ағайын!Қыс өтіп, қар кетіп,Шырайлы жаз жетіп.Шаруаның кенелген,Мейрамы ежелден.

53

Құтты болсын бұл Наурыз! Мен мереке қарсаңында бұл жерге тектен-тек келмедім. Мына отырған қауым Наурыз тойын қалай өткізіп жатыр екен, халқымыздың игі дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын қалай насихаттап, атап өтуде соны көргім келді.1-жүргізуші: Ару ана! Мынау сайысқа түсіп отырған отбасылары Наурыз мерекесіне бос келмей, өз жоралғыларымен келіпті. Соны бізге қазір көрсетсе дейміз.Сайыстың ІІ-бөлімі «Салт-дәстүрлер»2-жүргізуші: Сұрасақ атым-қазақ, түбім түрік,Мойнына шу асаудың салған құрық.Дәстүрін ел жұртымның ардақтаймын,Ежелгі ата-баба салтын құрып.1-жүргізуші: «Алтын орда» тобын «Тұсау кесу» рәсімін көрсетуге ортаға шақырамыз.Қаз-қаз, балам, қаз балам,Қадам бассаң, мәз болам!Күрмеуіңді шешейін,Тұсауыңды кесейін.Қаз-қаз, балам, қаз балам!Тақымыңды жаз балам! – дегендей бұл да бір дәстүрдіңнышаны.Әуен ойналып, ортаға топ мүшелері шығып қысқаша, «Тұсау кесу» рәсімін көрсетеді.2-жүргізуші: Той деп бүгін көңіл, шіркін, тасиды,Той деп бүгін халқым шашу шашады.Ауылымызға жаңа түскен келінніңСөзге жүйрік жыршы бетін ашады.«Беташар» рәсімін көрсетуге «Ақ босаға» тобын қарсы алайық! Ән «Ақ келін».1-жүргізуші: Ұйықта бөбек жас қазақ!Бесігің балғын, толған нұр,Көзіңді жұм, деміңді ал,Әлди, әлди бөбегім,Асыл әнге төгемін.Ұйықтасаң болды бөпешім,Тұрған соң бәрін беремін – деп бесік тербетуге ортаға «Ақ отау» тобын шақырамыз.Ару ана: Ой, жарайсыңдар балаларым. Ұлттық салт-дәстүріміздің жаңғырып,жылдан- жылға өріс алуы жақсылықтың белгісі.Мен риза болып отырмын.Сіздерге көп-көп рахмет!2-жүргізуші: Сіз риза болсаңыз болды.Ару ана: Мен енді жүрейін тағы да басқа жерлерге барамын. Наурыз мерекесі тағы да құтты болсын!Ару анақоштасып шығып кетеді.Сайыстың ІІІ-бөлімі «Сұрақ-жауап»(Ұлттық салт-дәстүр, әдеп-ғұрыпқа байланысты)1-жүргізуші: Құстың да бірі лашын, бірі сұңқар,«Озады жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар»Алады деп әділетті бағаларын,Ойлаймыз бұл байқаудан отбасылар.«Алтын орда» тобының сұрақтары мен тапсырмалары.1-сұрақ. а) Ұлттық ойын түрлерін атау. ә) Салт-дәстүрлерді атау.2-тапсырма: Қол өнер бұйымы (қорғау)

2-жүргізуші: «Ақ босаға» тобының сұрақтары мен тапсырмасы:1-сұрақ: а) Ұлттық тағамдарды атау. ә) Ұлттық мерекелерді атау.2-тапсырма:Қол өнер бұйымы (қорғау)1-жүргізуші: «Ақ отау» тобының сұрақтары мен тапсырмалары:1-сұрақ. а) Жиһаз түрлерін ата. ә) Ырым-тиымдар.2-тапсырма: Қол өнер бұйымы (қорғау).Сайыстың ІV-бөлімі«Өнер»2-жүргізуші: Тау әсем қарағайлы аршасы бар,Сол тауға талапты жас барса шығар.Өнер көп бұл дүниеде адам ашқан,Бойыңда сол өнердің қаншасы бар?Әр топ өз өнерлерін көрсетеді. Жеке немесе отбасымен би билеу, ән айту немесе өлең оқу.1-жүргізуші: (ән айтарда)Шіркін-ай осы екен ән дегенің,Кім білген балдай тәтті нәр берерін.Дүние-ау, жанарымда дөңгеледің,Сұлулық айдынында тербелемін.2-жүргізуші: (би билерде)Қызықты ғой көрерменге би деген,Мың бұрала дөңгелене билеген.Қазақ биін ұлдар, қыздар билесін,Енді бір сәт тыныстаңыз бименен.1-жүргізуші: (күй тартылса)Ежелден күйші халық, жыршы халық,Білетін өнер құнын сыншы халық,Күй шертсең дүрілдете, аңырата,Көтерер халқым өзі үн шығарып..2-жүргізуші: (ән айтарда)Мынау дала – кіндік кескен жер ме, екен?Мынау дала – халқым салған ән мекен.Мынау дала қырандарын ұшырған,Сәйгүлік пен жезкиіктің сәні екен.1-жүргізуші: Мынау дала домбыраның шегі екен,Дүбірі мол, күйге толы ел ме екен?Қобызы да сан тартылған қазақтың,Арманына жетпей кеткен шер ме екен?Күй ойналып тұрады.Сайыстың V-бөлімі «Сән үлгісі»2-жүргізуші: Шуақ төгіп көктен күн,Қар да барады азайып.Алғашқы айы көктемнің,Наурыз ғой бұл ғажайып.Ендігі кезекті «Сән үлгісіне» береміз. Әр топ берілген тапсырма бойынша «Наурыз сән үлгісі», яғни Наурызды өз ойларынша сәнді костюммен бейнелеу.

54

1-жүргізуші: Ата жолын қуайық,Салт дәстүрді сыйлайық.

Наурыз келсе құт келгені халайық,Қуанышын ел боп қарсы алайық.

Топ мүшелері әуен ырғағында «Наурыз» сән үлгісін көрсетеді. Сайыстың VI-бөлімі «Ұлттық тағамдар»(үй тапсырмасы)2-жүргізуші:1. Ақ орда тобы «Бешбармақ» 2. Ақ босаға тобы «Жылқы өнімдері»3. Ақ отау тобы «Сүт тағамдары»Әр топ дайындаған тағамдарының қалай дайындалғанын атап өтеді.Өнерлі отбасының арқасында,Көңілді сайысуда бәрі осындаДеген бар «Мыңнан жүйрік, жүзден тұлпар»Кезекті бердік әділ қазы алқасына. Әділқазыларға сөз беру. Марапат.1-орын «Тәрбиелі отбасы»2-орын «Өнегелі отбасы» 3-орын «Өнерлі отбасы» Сайыскерлер диплом және сыйлықтармен марапатқа ие болады.1-жүргізуші: Сау боп тұр көріскенше толыңыз,Жақсылықта бірге болғай жолымыз.2-жүргізуші:Сайысымыз аяқталды ағайын,Көріскенше сау-саламат болыңыз!

* * * * *Қызылорда облысы Жаңақорған аграрлы-техникалық

колледжінің физика пәнінің оқытушысыНүрекеева Мөлдір

Сабақтың тақырыбы: Электр тогының жұмысы мен қуаты І. Сабақтың мақсаты: Білімділік:Студенттердің таным қабілеттерін арттыра отырып, тақырыптың мазмұнын ашып түсіндіру. Дамытушылық: Студенттердің білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығын мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны қалыптастыру, қалыптан тыс ойлауына жағдай жасау, алған білімдерін пәнаралық байланыста меңгерту.Тәрбиелік: Жауапкершілікке, ойын ашық айтуға, ізденімпаздыққа, шапшаңдыққа тәрбиелеу

• Сабақтың міндеттері:• Жаңа тақырыпты меңгереді.• Топта жұмыс жасайды және икемді ойлай бастайды.• Сабақтың көрнекілігі:Интерактивті тақта, оқулық, формулалар, бірліктер • Сабақтың түрі: Аралас сабақ• Сабақтың әдісі: Сұрақ –жауап, көрнекілік,түсіндірмелі.• Пәнаралық байланыс: Математика, әдебиет,химия.• Сабақтыңбарысы:• ІІ. Ұйымдастыру бөлімі.

Оқушыларды түгендеу. Сабақ құралдарының түгелдігіне бақылау жасау. Топ оқушылары 2 топқа бөлінеді. Үй тапсырмасын сұрау Үйге берілген тапсырма «Ток күші мен кернеуді өлшеу» тақырыбы бой -ынша дайындалып келген , әр топ дайындаган материалын ортада талқылап қорғап шығады.

1. Өлшеу дегеніміз не?2. Өлшеуді қажет ететін электрлік шамаларды атаңыз?3. Тікелей өлшеу дегеніміз не?4. Жанама өлшеу дегеніміз не?5. Ток күшін өлшеу үшін қандай құралдар қолданылады?6. Кернеуді өлшеу үшін қандай шамалар қолданылады?7. Шунт дегеніміз не және не үшін қолданылады?

Жаңа сабақ Электр тогы: жылулық, магниттік, химиялық, биологиялықОсы әсерлер арқылы электр тогы, нақты айтқанда электр тогының көзі жұмыс жасайды. Мысалы ток өткенде

55

өткізгіш қызады, соның салдарынан олардың ішкі энергиясы өседі. Ал өткізгіштің ішкі энергиясының артуы ток жұмысының есебінен жүреді, осы жұмысты есептейік. Сонда электр өрісі A=qU жұмыс өндіреді. Ток күші I=q/t болғандықтан жұмыс мынаған тең: A=IUtТізбектің бөлігі үшін Ом заңына сүйеніп Токтың жұмысының өрнегін мына түрде жазуға болады: A=I2 Rt.ХБ жүйесінде жұмыс джоульмен (Дж) өлшенеді:1 Дж = 1А*1В*1сКөбіне жұмыс ватт - сағатпен немесе киловатт - сағатпен өрнектеледі:1Вт*сағ=3. 6*103 Дж; 1кВт*сағ=103 Вт*сағ=3, 6*106ДжТоктың жұмысын өлшеуге арналған құрал – электр санауыш деп аталады.

Қуат жұмыстың атқарылу шапшаңдығына тең болады:Егер өткізгіш қозғалмаса, токтың барлық жұмысы өткізгішті қыздыруға жұмсалады. Сол кезде бөлінетін жылу мөлшері мынаған тең болады:Q=A=I2 RtБұл формула Джоуль- Ленц заңын сипаттайды.Электр тогының жылулық әсерін түсіндіретін заң Джоуль- Ленц заңының тұжырымдамасы : өткізгіштегі токтың бөліп шығаратын жылу мөлшері ток күшінің квадратына, өткізгіш кедергісіне және электр тогының өту уақытына пропорцианалболады. Бұл заңды тәжірибе жүзінде 1841 жылы ағылшын ғалымы Дж.Джоуль және 1843 жылы Петербург академигі Э.Х.Ленц ашқан.Эксперименттіктапсырма• Өзүйіңдегіэлектрэнергиясысанауышынбақылап, оныңкөрсеткіштерінқағазғатүсіріңдер;• Келесікүніоныңкөрсетуінтағықағазғатүсіріп, біртәуліктежұмсалғанэлектрэнергиясыныңмөлшері мен құнынесептеңдер;• Бір айда тұтынылатынэлектрэнергиясыныңмөлшері мен оныңқұнықандай?• Өтілген сабақты (материалды) бекіту • Есептер шығаруӘрқайсысы 6В кернеуге, 0,6А ток күшінеесептелінгенекішам 2 мин жанды. Осы уақытаралығындаәршамдағыжәнеекішамдағыэлектртогыныңатқаратынжұмысынанықтаңдар?• Мұнайараластырғыштыіскеқосатынэлектрқозғалтқышыныңқуаты 1900Вт. Электрқозғалтқышынан 2 сағішінде 14400 Кл зарядтыөткізетінорамныңкедергісінанықтаңдар;Жүкшығырынайналдыратынэлектрқозғалтқышы 9120 Дж теңжұмысатқарады. 4А ток күшінде 24 Кл заряд өткендегіэлектромотордыңқуатынтабыңдар• Токтың жұмысы?• Ток жұмысының өлшем бірлігі?• Ток жұмысын өлшейтін құралдар?• Токтың қуаты?• Ток қуатының өлшем бірлігі?• Ток қуатын өлшейтін қралдар?• Джоуль-Ленц заңы?Бағалау Жауап беріп отырған студенттерді бағалау.Үйге тапсырма беру Физика 10клГ. Я.Мякишев, Б.Б.Буховцев §57Пайдаланылған әдебиеттер: Физика 10кл.Г.Я. Мякишев, Б.Б.Буховцев

* * * * *

56

Атырау облысы Атырау қаласы М. Отаралиев атындағы орта мектептің қазақ тілі мен әдебиет пән мұғалімі

Нажимова Гүлжанар Ғаділбекқызы

Сабақтың тақырыбы: Ә.Тәжібаев. «Толағай» ертегісі

Пәні: қазақ әдебиеті

Күні: Тақырыбы: Ә.Тәжібаев. «Толағай» ертегісі Сыныбы: 5

Мақсаты Білімділік: оқушыларға ертегі түрі - әдеби ертегі туралы, Әбділдә Тәжібаевтың өмір жолы және "Толағай" ертегісі жөнінде түсінік беру. "Толағай" ертегісінің әдеби ертегі түріне жататындығын меңгерту.Дамытушылық: оқушылардың өз ойын жүйелі айта білуін, шапшаңдыққа, сөздік қорының молдығына назар аудару, пәнге деген қызығушылықтарын, мәнерлеп оқу дағдыларын дамыту.Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке баулу, елжандылыққа, ер жүректілікке тәрбиелеу.Ертегіні мазмұнымен таныстыру арқылы , көркем сөздер туралы мағлұмат беріп, сөйлеу тілінде атқаратын қызметін байқату.

Жалпы мақсат

Тақырыпты түсініп оқи білуге баулу. Тілін, сөздік қорларын дамыту арқылы сабаққа деген қызығушылығын арттыру

Күтілетін нәтиже

Өз ойларын түйіндей білуге үйренеді, әдеби шығарма жазу арқылы негізгі ойларынықшамды түрде жаза білу дағдылары қалыптасады, тілдік қорлары дамиды

7 модульдің қолданылуы

АКТ”, “Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер”, “Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау”, “Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету”, “Оқытуды басқару және көшбасшылық”.

Қолданылатын әдіс-тәсілдер

СТО,АКТ,Венн диаграммасы, Джигсо

Қолданылатын ресурстар

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук

Ұйымдастырукезеңі

Сыныпты түгендеп, назарын сабаққа аударуҮй тапсырмасын сұрауЫнтымақтастық ахуал орнату

Сабақкезеңдері

Тапсырма Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушылардың іс-әрекеті

Білім

Қызығушылықтарын ояту

Зымыран сұрақтар Өткен тарауды сұрақ –жауап әдісімен пысықтау

Үйге берілген тапсырманы сұрақ-жауап арқылы сұрап оқушыларды диалогқа түсіру

Мұғалім берген тапсырмасын орындау арқылы оқушылардың сабаққа дайындықтарын тексеру

Түсіну Ә.Тәжібаев өмірін, шығармашылығын таныстыру Жигсо әдісімен ертегінің мазмұнын талдау1-топ Ертегіні бөлімдерге бөліп, 2-топ Мазмұндау жоспарын құру3-топ Толағайға мінездеме жазу

Жұптық және топтық жұмыстарды ұйымдастыруБағалауды басқаруЖауаптарын қабылдап, бағыт беруЖаңа сабақты бастамас бұрын ой қозғау мақсатында оқушыларға сұрақ арқылы диалогқа түсіру.Өз ойларын, пікірлерін ашық айту

Оқушылар ертегі мазмұнын оқып, талдап, топта талқылайды,

Қолдану 1. Ә.Тәжібаев кім? Қай өңірде дүниеге келді? 2. Ә.Тәжібаевтің дастандарын атаңыз.? 3. Тұңғыш жинағы қай жылы, қандай атпен жарық көрді? 4. Әдеби ертегілердің ертегілерден айырмашылығын атаңыз.

Жаңа сабақты түсініп мағанасын ашу , ой қозғау мақсатында оқушыларға сұрақ арқылы диалогқа түсіру

Оқушылар өз білімдерімен бөлісіп, талдайды

57

5. «Толағай» ертегісін жазуға қандай оқиға арқау болған? 6. Ақын суреттеп отырған оқиға қай заманға сай келеді? 7. Автор Толағайды қалай суреттейді?

Сергіту сәті «Кірпі биі» атты жаттығу жасау Оқушылармен бірге сергіту сәтін жасау

Интербелсеңді тақтадағы бейнероиктегідей жаттығулар жасайды.

Талдау Шығармаға сатылай кешенді талдау жасату Шығарманың идеясын, тақырыбын анықтау

Топтарға жаңа тақырып бойынша тапсырмалар беріледі.

Жинақтау Венн диаграммасы Ертегі Әдеби ертегі

Ертегіні салыстыру ,айырмашылық пен ұқсастығын табу

Кубиктегі сұрақтарға жауап беру, жаңа тақырыпты талдау әрекеттерін көрсетеді

Бағалау Өзін-өзі бағалау (2 мин)Бағдарша, бағалау парақшалары

Бағалау парақтарын таратадыБір- бірін бақғалауды қадағалау

Топты бағалауӨзін өзі бағалау

Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Еңбекші ауылы№159 «Еңбекші» қазақ орта мектебінің технология пәні мұғаліміҚойшыбаева Айгүл Асановна

Сыныбы: 8Пәні: Технология Сабақтың тақырыбы: Құрақ құрау технологиясы Сабақтың мақсаты : а) білімділік: Оқушыларға құрақ түрлерін тігудің ерекшелігімен құрақ бөліктерін дұрыс орналастыру реттілігін және өңдеу технологиясын үйрету.

ә) тәрбиелік: Оқушылардың үнемділікке, икемділікке, ұқыптылыққа, тиянақты болуға тәрбиелеу, шапшаңдыққа, еңбек сүйгіштікке баулу. б)дамытушылық Оқушылардың теориялық білімдерін іс-жүзінде шығармашылықпен ұштастыру, өнерге деген қызығушылығын арттыру. Сабақтың түрі: Аралас сабақ Сабақтың әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, нұсқау, сарамандық жұмыс Пәнаралық байланыс:Тарих, Геометрия, Бейнелеу, Сызу. Керекті құрал-жабдықтар: қатты қағаз, үлгілер, сызғыш, ине, жіптер, қайшы, бор, қарындашСабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі: оқушыларды түгендеу, сынып тазалығына мән беру. Сабаққа қажетті құрал– жабдықтарын түгендету II. Үй тапсырмасын тексеру «Қандай жұмбақ болса да шешпей оны қоймайық»Әр топ ұяшық таңдау арқылы сұраққа жауап беру.І.Ою-өрнек сұрағы:1) Ежелгі ұлттық ою? (қошқар мүйіз)2) Өсімдік тектес оюларды ата (үшжапырақ, жауқазын, шыңгүл, жапырақ, жетігүл) 3) Бұл ою «Г» және «Т» әріптеріне ұқсас, және қандай да бір ру таңбаларынан пайда болған. Қандай ою? (Балта)4) Магиялық ою қалай аталады? (тұмарша)ІІ.Жұмбақтар1)Бар екен бір дүниеде жалғыз көзі,Сол көзбен дүниенің бәрін кезді.

58

Әлемді 18 мың киіндіріп,Дүниеден жап-жалаңаш өзі безді (ине)2) Дәмді тағамдарды жинайды, Қонақтарды көңілдене сыйлайды (дастархан)3) Арық ат қарны қабысқан, Бір көлді ішіп тауысқан (қасық) 4) Құрғақ жерде сақтаймыз, Онсыз тамақ татпаймыз (тұз)ІІІ. Ұлттық тағамдар4. Ұйытылған сүт қалай аталады? (Айран)5. Торта дегеніміз не? (Сары май тұнбасы)6. Бие сүтінен ашытылған сусын (қымыз)7. Езілген құрт қалай аталады? (малта)ІҮ. Жалпы сұрақ:1) Стиль деген не? (Мәнер, сипат, ерекшелік)2) Матаны ылғалды-жылумен өңдеу дегеніміз не? (Үтіктеу)3) Салалы, жабайы, бұйра. Қандай талшық? (Зығыр)4) Мына сандар нені білдіреді: 160-88-70? (1 сан - см өлшенген бой 2 сан – кеуденің жарты орамы 3 сан - мықынның жарты орамы ) ІІ.Жаңа сабақ Жаңа сабақ құрақ түрлерін еске түсіріп, топтастыру әдісімен басталады.Сегізжапырақ Аққу Жұлдызша Тырнақатар Ши құрақ Оюлы Қырыққұрақ Құрақ, оның түрлері туралы мағлұмат: Құрақты қандай мақсатта құраймыз?-Біріншіден, мата қиындыларын іске асыру, кәдеге жарату.-Екіншіден, әдемілікке ,ұқыптылыққа, тәрбиелілікке мән беру. Құрақ құрау-халқымыздың үй-тұрмысы бұйымдарында ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан ұлттық тәсілдегі өнері. Құрақ құрау үшін, қалған қиынды маталар қолданған. Құрақ құрау-мата қиындыларын іске ұқсату, кәдеге жарату және үлкен сәнділікпен матадан әр түрлі пішіндерді қиюластыра отырып келтіру. Бұрынғы әже-әпкелеріміз күнделікті үй-тіршілігінде өзіндік орны бар,пайдалануына қарай, шәй құюшыға арналған шағын көрпеше,мейманға салатын «төр көрпеше», ұйықтарда салатын мамық көрпеше, қыз ұзатыларда беретін түрлі түсті сәнді «атасына, енесіне» арналып, құрақ көрпе-көрпешелер жасауын дайындаған. Құрақ құрау өнерінің терең мән-мағынасы бар. Ертеде апа-әжелеріміз құрақ құрай отырып, қыз-немересіне арналған құрақты:«Отан болып құралып кетсін, өсіп-өнсін»деген тілекпен жасаған. Таңғажайып талантымен талайларды тамсандырған қазақ қолөнерінің қарапайым да қайталанбас түрі – қиыстырып құрақ қию, одан көздің жауын алатындай өте бағалы бұйымдар жасау. Оның қымбат құндылығының бір айғағы құрақтан жасалған заттардың ұзатылатын қыз жасауына еніп, бұл дүние-мүліктің ажарын арайландырып жіберетіні, үй ішіне ұлттық рең беріп, адамның рухын асқақтататыны. құрақ–төрге төсейтін көрпеше. Мата қиындыларын қиюластырып, тұмарша, сегіз жапырақ, ромб тәрізді өрнектерден құралған көрпені құрақ немесе құрақ көрпе деп атайды. Ежелден қонақжай қазақ халқы төрін қонаққа арналған “қасиетті орын” санаған. Ерте кезде баласы өліп, тоқтамаған үй “тіл-көзден аман болсын” деген ырыммен қырық құрақ құрап, баласын соған ораған. Құрақ көрпені арасына мақта немесе қойдың, түйенің жүнін салып, сырып тігеді. Қазақтың ісмер, шебер әйелдері құрақ көрпеден құрақ кеудешеге дейін, құрақ бөстектен құрақ ойыншыққа дейін жасап, керемет нәрселердің де қарапайым тәсілмен-ақ өмірге келетінін ежелден-ақ қалың жұртқа паш етіпкеледі. Зердесінде зейіні бар адамдардың қай-қайсы да құрақтан жасалған заттарға ойлы көзбен назар аударса, сан алуан сәнді түстердің бір-бірімен жарасым тауып, әдемілік әлемін сыйға тартып тұрғанын айқын аңғара алады. Ол арқылы халқымыздың құнарлы дүниетанымын, эстетикалық талап-талғамын, сұлулықты аңсаған іңкәр сезімін айтқызбай-ақ танисың. Басты бұйымдары көрпе, тұскиіз, ендеше, жастық, түрлі ойыншықтар болып келетін құрақ құрау – қазақ дәстүрінде қыз балалар кішкентайынан біліп, үйренуге тиісті қолөнер түрі. Ол қыздарды төзімділікке, үнемділікке, шеберлікке, бояуларды ажыратып, олардың бір-бірімен үйлесімділік табуын түсініп, тануға шыңдайды, тазалыққа, әсемдікке үндейді, жан-дүниесін байытып, ой-өрісін кеңейтеді. Құрақ негізінен, түрлі-түсті маталардан құралады. Мата қиығын қолына ұстаған әрбір әйел оны білмей тұрып қиық құрай алмайды, жасаған бұйымы көріксіз болып шығады. Яғни, құрақ құрауда қойылатын басты шарт: онымен айналысатын адамның бойында өнерді түсінетін қасиет, ұшқыр қиял, бояулардың сырын білетін таным болуға тиіс.Құрақтардың мың құбылған сәні мен сұлулығына қарап тұрғаныңда, «Шіркін-ай, қазақтың бұл құрақтары мен ою-өрнегіне тіл бітсе, олар мәңгілік ғұмыр, асыл махаббат, өшпес сұлулық туралы бізге таусылмас сыр мен жыр толғар еді-ау!», - деп те ойға қалатыныңды қайтерсің. Яғни, құрақ құрау, оны тамашалау қыз-

59

келіншектерді сұлулықпен сырласуға, оны өн-бойыңа сіңіруге, бояулар әлемін танып, түсінуге үйретеді. Ал жаны сұлу адамның ісі де, мінез-құлығы да, сөзі де, отбасы да сұлу. Құраққа қойылатын талап біреу – ол мата бөлшектерінің симметриялы болуы және түстерінің үйлесімді орналасуы.Түс шеңберінде түстер екі топқа бөлінеді: жылы және суық. Түс шеңберінде бір-біріне қарсы тұрған түстерді қарама-қарсы түстер дейді.Олар қызыл-жасыл, сары-күлгін, көк-қоңыр т.б.«Алтын қақпа» ойыны. Алтын сандық ішінен құрақ суреттері беріледі. Шарты бұл құрақ атауын атау

Аққу құрақ Гүл құрақ Тырнақатар Шахмат құрақ Сегізжапырақ Құрақты қалай,қай жерде қолданыуға болады?. 1. Жапырақ,сегіз жапырақ құрақтар-қонақ бөлмелерде қолданылады. 2. Гүл жапырақтар салынған құрақ-жас жұбайларға дайындалады. 3. Ши құрақтар көбіне төсекте қолданылады.Қыз жасауларында қолданады. 4. Аққу жас жұбайлардың шымылдырығында қыздың төсек жапқышында және шымылдырықтың тұсына ілінетін тұс киіз өңірінде қолданылады. «Құрақ құрау» өнерінің тікелей үй жиһаздарының сәнділігі, мата түрлерін пайдалануда үнемділігі, адам баласы күнделікті тұтынатын төсеніш, түн ұйқысы келсе жаурамайтын жамылғысы болған. Қосымша мағлұматтар беріледі. Қазақ халқында құрақ құрау өнері ХV-ХVІ ғасырда дамыған Құрақ құрау Еуропада «Пэчворк техникасы» деп те аталады. -Орыс халқында «Лоскутная техника» немесе «Лепочиха». -Жапон халқында «Сашико» дейді Пэчворк-(patchwork» ағылшын тілінен аударғанда, «құрақ құрау, құрастыру») қызықты жұмыс, қиял беруші өнер. Отаны Индия елінен табылған. Құрақ техникасы АҚШ, Германия, Швеция елдерінің мұражайында кездеседі. Алматыдағы Ә.Қастеев мұражайында құрақпен жасалынған бұйымдар бар. ІV. Сарамандық жұмыс. «Талаппен бастап, Талғаммен аяқта!»Сарамандық жұмысқа кіріспес бұрын шеберханадағы қауіпсіздік ережелерін еске түсіріп аламыз. Алдымен жұмыс орнын ұйымдастырып аламыз. Инені киімге қыстыруға болмайды. Иненің жібін тіспен үзуге болмайды. Қайшыны жолдасыңа үшкір ұшымен берме. Қайшыны ойыншық ретінде пайдалануға болмайды. Қайшыны ашық тастама.

Құрақ көздерін қалай біріктіру туралы нұсқау беріледі.Құрау технологиясы:1.Қандай өрнекті құрасақ та сол өрнектің сызбасын қағаз бетіне түсіріп аламыз.2. Алдарыңа қатырма қағаз қиындыларын беремін. Матаның түр түсінің үйлесімділігін анықтау үшін оны түрлі түсті қағаздан түс таңдай отырып, қиямыз3. Геометриялық пішінде үлгі қағаз даярлап аламыз да, сол қағазды үлгі етіп, пайдалану арқылы, қиып аламыз.4. Қиылған қатырма қағазы өрнек бойынша рет-ретімен: - әуелі ортаңғы бөлік, содан кейін шеткі бөліктерді қағазға қойып аламызАл, енді жоба бойынша геометриялық пішіндерді түрлі-түсті қағаздан қиып алып, оларды көрпеше тәрізді қатырма қағаз бетіне дұрыс орналастырып, желімдейміз. Нәтижесінде түрлі-түсті әсем құрақтар пайда болады.Қорытынды есебінде барлық құрақ құрау өнері туралы білген білімдерімізді ұштастыру, еске түсіру мақсатында сөзжұмбақ шешейік. 1. Жас жұбайлардың шымылдырығында қолданылатын құрақ түрі қандай ?(Аққу) 2. Аспан денесіне байланысты аталатын құрақ түрін ата ? (Жұлдызша) 3. Еуропа халқында құрақ құрау қалай аталады ? (Пэчворк) 4. Жапон халқында құрақ құрау қалай аталады ? (Сашико) 5. Гүлдің атына байланысты құрақ атауы ? (Қызғалдақ)

60

VІ. Сабақты бекіту . VІ. Сабақты бекіту . Сұрақтары. 1. Біз бүгінгі сабақта не үйрендік? 2. Құрақты апа-әжелеріміз не себепті құраған? 3. Құрақтың түрлері қандай? 4. Қандай елдерде құрақты пайдалана білген? Қалай аталады? 5. Құрақтан қандай бұйымдар тігуге болады? VІІ.Оқушыларды бағалау. Белсенді араласып, сұрақтарға жауап берген, тапсырманы дұрыс орындаған оқушыларды бағалау. VІІІ.Үйге тапсырма. Құрақтарды көктеп келу

* * * * *Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы

№3 Хамза атындағы жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесібастауыш сынып мұғалімі Усманова Зебинса Ахмадкуловна

Сабақтың тақырыбы: Алуан түрлі жануарлар

Мұғалімнің аты-жөні: Усманова ЗКүні:

СЫНЫП: 2-«Ә» Қатысқан оқушылар саны: Қатыспаған оқушылар саны: 0

Сабақ негізделген оқу мақсаттары

2.2.2.1 - жануарлар класының өкілдерін ажырату: бунақденелілер, балықтар, қосмекенділер,бауырмен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер;

Сабақ нәтижесі: Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Топтық жұмысты брлесе орындайды.Өз бетінше жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Қосымша үлестірме ресурстармен жұмыс жасайды. Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады: Оқулықтан тыс берілген қосымша тапсырмалады орындайды, тақырып бойыншақосымша мәліметтер мен дәлелдер келтіре алады.

Бағалау критерийі Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысындатыңдаушының назарын өзіне аудара алады.

Ресурстар Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар және әртүрлі заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.

Әдіс-тәсілдер Сұрақ-жауап, әңгімелеу, түсіндіру, ойын, көрнекілік. Рефлексия.Пәнаралық байланыс Музыка, қазақ тілі. Сабақтың жоспарыЖоспарланғануақыт

Сабақ барысы :

Басталуы5 минут Сәлемдесу.

Топқа бөлемін : «Құттықтау хаттары арқылы» топқа бөлінеді. Оқушыларды құттықтау хаттарын алып, 1,2,3 топтарға бөлініп отрады.

Психологиялық ахуал қалыптастыру: «Қызыл гүлім-ай» би«Әнді жалғастыр!»Мақсаты: қатысушылардың көңіл-күйін көтеру, жағымды эмоция туғызу.Нұсқаулық: «Сіздерге бір өлеңнің 1 – жолын айтамын, ал сіздер келесі жолын айтасыз, ал келесі көрші топ 3-4 – жолын әнмен жалғастырады. Кейін жүргізуші басқа өлең бастағанда 3 – топ өлеңнің 2 – жолын айтады, ал 4 топ 3-4 жолын айтады. Ойын шеңбер

61

бойынша жалғасады. Соңғы әннің соңы 2 жолын барлық топ орындайды».1. «Әрқашан күн сөнбесін» (4 жол)2. «Анашым» (4 жол)3. «День рождения» (4 жол)4. «Школный вальс» (4 жол)5. «Жан досым» (4 жол)

Жаңа білім10 минут

Білу және түсінуОқушылар оқулықтағы негізгі тақырыппен танысады.

«Жариялау» әдісі(Әрбір топ берілген сұрақ бойынша өз позициясын жариялау керек. Бұл үшін топ ішіненспикер берілген уақыт ішінде (5 мину) басқа қатысушылар алдында сөйлеп, топ ұстанымын жеткізеді.)Суреттерге қара. Қайсысы бауырмен жорғалаушыларға жатады?Тағы қандай жануарлар бейнеленген? Олар қайда өмір сүреді?

Ортасы 10 минут

Қолдану

62

Сергіту сәті2 минут

Сергіту сәті. Мен қазақпын.

Аяқталуы Сабақты бекіту10 минут

Ой қорыту Эссе парағы...... Бүгінгі сабақта туындаған сұрақтар мен алған мәліметтер, білімді меңгеру барысында кездескен сұрақтар туралы жазады.

Бағалау

5 минут

Кері байланыс3 минут

«Білім ағашы» кері байланыс

Үйге тапсырма: Мазмұндау.Саралау – Сіз қосымшакөмек көрсетуді қалайжоспарлайсыз? Сізқабілеті жоғарыоқушыларға тапсырманыкүрделендіруді қалайжоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардыңүйренгенін тексерудіқалай жоспарлайсыз?

Пəнаралық байланысҚауіпсіздік жəне еңбектіқорғау ережелеріАКТ-мен байланысҚұндылықтардағыбайланыс

РефлексияСабақ / оқу

63

мақсаттарышынайы ма?Бүгін оқушыларне білді?Сыныптағы ахуалқандай болды?Мен жоспарлағансаралау шараларытиімді болды ма?Мен берілгенуақыт ішіндеүлгердім бе? Менөз жоспарымақандай түзетулеренгіздім жəненеліктен?

Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз.Сол ұяшықтағы Сіздің сабағыңыздың тақырыбына сəйкескелетін сұрақтарға жауап беріңіз.

Қорытынды бағамдауҚандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?1:2:Қандай екі нəрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?1:2:Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымдыжетілдіруге көмектесетін не білдім?

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы. №3 Хамза атындағы жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесі.

Физика пәні мұғалімі Сайдимханова Гулпарида Худайбергеновна

Сабақ: Қысым.Паскаль заңы Мектеп: №3 Хамза атындағы жалпы орта мектеп

Күні: Мұғалім: Сайдимханова Г

СЫНЫП: 7 Қатысқандар саны: Қатыспағандар саны:

Сабақ негізделген оқу мақсаты

Қысым.Паскаль заңы туралы мәліметті ұғына отырып,анықтамасын оқушылардың өздері ойланып, шығара алады

Сабақ мақсаттары Барлық оқушылар:Қысым.Паскаль заңы турлы мәлімет алады.

Оқушылардың басым бөлігі: Қысым. Паскаль заңы туралы мәліметпен таныс болады да,талқылай аладыКейбір оқушылар: Оларды ажырата алады.

Бағалау критерийлери: Тапсырмаларда Паскаль заңын қолдана алады; Қысым. Паскаль заңының қызметін түсінеді; Қысым.Паскаль заңы туралы білім алады.

Жауаптар:Нақты:Физика саласында қолданылады.Ғылыми: Ғылыми тұрғыда анықталады.Түсінікті: Өмірде қолданылатын жайттар бар.

Дескрипторлар:

Ойлау деңгейлері Жоспарланған жаттығулар:оқулықпен жұмыс жасайды,берілген басқатапсырмаларды орындайды

Ресурстар

БасталуыКім?Не?

Қашан?Қайда

Психологиялық ахуал тудыру. Оқушылар түрлі-түсті қағаздар арқылы топқа бөлініп,псыхалогик тілектер арқылы көңіл-күйін көтереді. Үй тапсырмасын сұрау. «Сұрақ менен,жауап сенен» әдісі. Сұраққа дұрыс жауап беруді үйренеді.

АКТпарта,тақта суреттер

64

Неге?Неліктен?Не үшін?

1. Физика қандай пән?2. Техниканың физика сабағына байланысы бар ма?3. Астрономик ғалымдардан кімдерді білесіңдер?4. Су қубыры дегенде нені түсінесің?5. Қандай күшті үйкеліс күші деп атайды?6. Үйкеліс не себептен болады?7. Қандай үйкеліс түрлері бар?8. Үйкелісті қалай азайтуға болады?9. Үйкеліс күшіні қандай өлшеуге болады? 10. Нармаль қысым күші днгеніміз не?11. Үйкелістің пайдалы жақтарын көрсететін мысалдарды көрсет?12. Үйкелістің зиянды жақтарын көрсететін мысалдарды көрсет?13. Көктайғақта неге тротуарға құм себеді?14. Неге жаңбырдан соң гурнт жолы тайғақ болады?15. Шаңғының астын неге майлайды?16. Үйкеліс коэффициенті нелемен байланысты?

Жаңа тақырып.«ДЖИКСО» әдісі арқылы жалғастыру.Топта Қысым.Паскаль заңы туралы мәліметті талқылау,ойларын ортада ашық айта білу. Белгілі бір бетке түсетін күш әрекетінің нәтижесін сипаттайтын шаманы қысым деп аталады. Қысым бетке перпендикуляр бағытта әрекет ететін күштің осы беттіңауданына қатынасымен анықталады. Қысым=күш/аудан p=Ғ/sР-қысым, F-бетке перпендикуляр бағытта әрекет ететін күш немесе қысым күші, S-күш түсетін беттің ауданы. F=p.S S=F/p СИ (ХБЖ) жүйесінде қысым паскалмен өлшенеді. Ол француз ғалымы Паскаль атына берілген.Бір паскаль-1Н күштің 1 м2ауданға тік бағытта әрекет ететін күштің қысымы 1Па=1Н/м2

8. гПа=100Па=102Па9. кПа=1000Па=103

10. МПа=1000000Па=106ПаҚатты денелер өзіне түсірілетін қысымды бір бағытта ғана жеткізеді. Паскаль заңыСұйыққа немесе газға түсірілген қысым осы сұйықтың немесе газдыңәрбір нүктесіне өзгеріссіз беріледі.

ОртасыОқулықта берілген жаттығу жұмыстары

Салыстырайырмашылығы неде?

Оқулық пен жұмыс «Жеке жұмыс» берілген тапсырманы әр оқушы өзі шамасына қарай орындау 1-топ Қар үстінде тұрған шаңғышының ауырлығы 78Н әрқайсы шаңғының ұзындығы-1,95м, ені-6см болса шаңғышы қарға қандай қысым көрсетеді? 2-топ Гусеницали ДТ-75М тракторының массасы-6610кг. Екі гуценицаның негізгі көлемі есе -1,4м2 осы трактордың жерге беретін қысымын анықта? 3 –топ Ауданы 100с м2 сыртқа 50Н күш әсер етеді.Қысымды анықта?

АКТПостерТаратпа ҚағаздарШарПаскаль шары

АяқталуыАлынған ақпарат негізінде

талдау, жинақтау

Үй тасырмасын белгілеу

«Бағалау»Сен қалай ойлайсың?

Не істер едің?Өз ойыңыз?

Топтастыру. «Мозайка» әдісімен жаңа тақырыпқа сай жаңалықтарды жинау

Қысым.паскаль заңы туралы оқып, 22-жаттығу жұмысын орындауБалалар өзін-өзі бағалау парағы арқылы бағалайды

Кері байланыс жасау үшін қолданылатын сүреттерБағалау парақшалары

65

Үй тапсырмасыҚысым.Паскаль заңы туралы оқып,22-жаттығу жұмысын орындау

Қосымша ақпарат Саралау -сіз қосымша көмек көрсетуді қалай жоспарлайсыз?.Сіз қабілетіжоғары оқушыларға тапсырманы күрделендіруді қалай жоспарлайсыз?

Бағалау-оқушылардың үйренгенін тексеруді қалай жоспарлайсыз?"критерилер" арқылы бағалап барамын. Әр тапсырма біткеннен кейін ауызша өзара бағалатамын.

Пәнаралық байланыс: математика және информатика

Қауіпсіздік және еңбектерді қорғау ережелері: АКТ-мен байланыс Интернет желісі; компютер Кұндылықтардағы байланыс

РефлексияСабақ /оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Сыныптағы ахуал қандай болды? Мен жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Мен берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер енгіздім және неліктен?

Сабақтағы оқу мақшынайы.Бүгінгі сабақтан оқушылар Паскаль заңының не екенін? Қысымның не екенін?Қандай мөлшерде болатынын түсінді? Паскаль заңын оқушылар сабақбарысында тәжірибе жүзінде қолдана алды.Жаттығу жұмыстарын орындады. Тақырыпты өз беттерінше талқылап,бағалауға әрекет жасады.Сабақ барысында жоспарлаған шаралар ДЖИКСО, бағалау шаралары тиімдіболды.Кішкене уақыт тапшылығы болды. Келесі сабақтарымда әдістерді таңдап, түрліәдістерді пайдалана отырып, фармативті бағалаудың түрлерін тиімдіпайдалану.

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы№3 Хамза атындағы жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесі

бастауыш сынып мұғалімі Сайдалиева Қизлой

Күні: Мұғалім: Сайдалиева Қ

СЫНЫП: 2-“Д” Қатысқандар саны: Қатыспағандар: 0Сабақ негізделген оқумақсаты (мақсаттары)

2.1.1.2 мысалдар келтіре отырып, өз отбасындағыәдеп нормаларын түсіндіру

Сабақ мақсаттары Барлық оқушылар:11. Оқулықта берілген тапсырмаларды орындайды. Тақырыпты меңгереді.Оқушылардың басым бөлігі:12. Тақырыптың маңызы туралы дәлелдеп айтып бере алады.

Кейбір оқушылар:13. Білімді сыныптастарына түсіндіріп оқулықтан тыс ресурстар қоса алады.

66

Бағалау критерийі Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады.

Ресурстар Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар және әртүрлі заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.

Әдіс-тәсілдер Сұрақ-жауап, әңгімелеу, түсіндіру, ойын, көрнекілік. Рефлексия.Пәнаралық байланыс Музыка, қазақ тілі,тарих. Жоспарланғануақыт

Жоспарланған жаттығулар (төмендежоспарланған жаттығулармен қатар,ескертпелерді жазыңыз)

Басталуы 5 минут Топқа бөлу 2 минутПсихологиялық ахуал қалыптастыру: «Көрші» Мақсаты: әрбір қатысушының сол топтың бір мүшесі екендігін сезінуі, бір-біріне жылылық сыйлау.Нұсқаулық:Көршіңді оң жақтан құшақта,Көршіңді сол жақтан құшақта.Оң жақтағы көршіңе бір жымиып,Сол жақтағы көршіңе бір жымиып,Бүгінгі тренинг барысы,Біз үлкен отбасы.

Ортасы 20 минут Білу және түсіну 10 минутОқушылар оқулықтағы негізгі тақырыппен танысады.Әр адам қоғамның бір мүшесі. Кез-келген қоғамның негізгі тәртібі-бір-біріне деген құрмет пен сезім. Адам қоғамға пайдалы іс істеуі , өзінің және басқалардың заттарына ұқыпты қарай білуі керек.Қолдану 8 минут Постер жасату.Жалпыға арналған тапсырма:Оқушылар жаңа білімге сай оқулықты қолдана отырып өз түсінгендерін постерге түсіреді. Қоғам мүшелеріне кімдерді жатқызуға болады? Сен қоғамға қандай көмек көрсеттің? Қандай көмек берер едің?

Сергіту сәті 2 минут

Сергіту сәті «Қыдырып қайтайық»

Аяқталуы 20 минут Синтез«Алтын балыққа арналған аквариум» әдісіОқушыларға жасырын суреттер таратылады, кімге балық түссе, сол алтын балық

67

болады, оқушы алтын балықтың маскасын киіп, ортаға шығады. Басқа оқушылароған сұрақтар қояды. Егер жауап бере алмаса топ мүшелері көмектесуіне болады.

Үйге тапсырма: мазмұндау.Саралау – Сіз қосымшакөмек көрсетуді қалайжоспарлайсыз? Сізқабілеті жоғарыоқушыларға тапсырманыкүрделендіруді қалайжоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардыңүйренгенін тексерудіқалай жоспарлайсыз?

Пəнаралық байланысҚауіпсіздік жəне еңбектіқорғау ережелеріАКТ-мен байланысҚұндылықтардағыбайланыс

РефлексияСабақ / оқумақсаттарышынайы ма?Бүгін оқушыларне білді?Сыныптағы ахуалқандай болды?Мен жоспарлағансаралау шараларытиімді болды ма?Мен берілгенуақыт ішіндеүлгердім бе? Менөз жоспарымақандай түзетулеренгіздім жəненеліктен?

«Бағдаршам» әдісі

Қорытынды бағамдауҚандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?1:2:Қандай екі нəрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?1:2:Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымдыжетілдіруге көмектесетін не білдім?

68

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы№10 Қарабұлақ жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесі

бастауыш сынып мұғалімі Парпиева Дилрабо Исматуллаевна

Сабақтың тақырыбы: Өсімдік топтарыБіз не білдік?

Мұғалімнің аты-жөні: Парпиева ДилрабоКүні:

СЫНЫП: 2-«Д» Қатысқан оқушылар саны: 24 Қатыспаған оқушылар саны:0

Сабақ негізделген оқу мақсаттары

.2.1.5.2 - өз өлкесінің өсімдік топтарын сипаттау;

Сабақ нәтижесі: Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді.Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Топтық жұмысты брлесе орындайды.Өз бетінше жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Қосымша үлестірме ресурстармен жұмыс жасайды.Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады: Оқулықтан тыс берілген қосымша тапсырмалады орындайды, тақырып бойыншақосымша мәліметтер мен дәлелдер келтіре алады.

Бағалау критерийі Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысындатыңдаушының назарын өзіне аудара алады.

Ресурстар Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар және әртүрлі заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.

Әдіс-тәсілдер Сұрақ-жауап, әңгімелеу, түсіндіру, ойын, көрнекілік. Рефлексия.Пәнаралық байланыс Музыка, қазақ тілі. Сабақтың жоспарыЖоспарланғануақыт

Сабақ барысы :

Басталуы5 минут

Ұйымдастыру кезеңі 2 минутТоптарға бөлу. Киімдер бейнеленген карточкалар ұсыну. Оқушылар таңдаған киімдерге сай топтарға бөлінеді.

Психологиялық ахуал қалыптастыру: 3 минут«Балалық шақтан қызықты оқиға»Мақсаты: эмпатияны дамыту.Нұсқаулық: «Сіздердің алдыызда қорапша тұр. Сол қорапшадан билет суыруларыңыз қажет. Ол билеттерде «Балалық шақ», «Балалық шақтан қызықты оқиға» билеті түссе, сол мұғалім өзінің балалық шақтан бастан өткізген қызықты оқиғасын айтып береді.Талдау:Өздеріңізді қалай сезінудесіз?

69

Жаңа білім10 минут

Білу және түсінуОқушылар оқулықтағы негізгі тақырыппен танысады.

«Жариялау» әдісі(Әрбір топ берілген сұрақ бойынша өз позициясын жариялау керек. Бұл үшін топ ішіненспикер берілген уақыт ішінде (5 мину) басқа қатысушылар алдында сөйлеп, топ ұстанымын жеткізеді.

Ортасы10 минут

Қолдану

ТалдауЖаңа тақырыпты Жигсо әдісі арқылы тақырыпты бөліктерге бөліп, оқуға тапсырма береді. Топтағы бір нөмірлі балалар бір мысалды қарастырып, бірге отырып талқылап, өз топтарына келіп түсіндіреді.

Сергіту сәті2 минут

Сергіту сәті "Қара жорға

70

Аяқталуы Сабақты бекіту10 минут

Синтез «АҚЫЛДЫҢ АЛТЫ ҚАЛПАҒЫ» әдісі арқылы оқу әрекетін ұйымдастыру.

Бағалау

5 минут

Кері байланыс3 минут

Бағалау парақшасы Дұрыс жауапқа 5 балл.

Оқушының аты-жөні

«Жариялау» әдісі

«Салыстыру кестесі»

«Ыстық орындық» орындықәдісі

«Ойлан – жұптас – бөліс» әдісі

Балл

«Белгілер» әдісі

71

Үйге тапсырма: Мазмұндау.Саралау – Сіз қосымшакөмек көрсетуді қалайжоспарлайсыз? Сізқабілеті жоғарыоқушыларға тапсырманыкүрделендіруді қалайжоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардыңүйренгенін тексерудіқалай жоспарлайсыз?

Пəнаралық байланысҚауіпсіздік жəне еңбектіқорғау ережелеріАКТ-мен байланысҚұндылықтардағыбайланыс

РефлексияСабақ / оқумақсаттарышынайы ма?Бүгін оқушыларне білді?Сыныптағы ахуалқандай болды?Мен жоспарлағансаралау шараларытиімді болды ма?Мен берілгенуақыт ішіндеүлгердім бе? Менөз жоспарымақандай түзетулеренгіздім жəненеліктен?

Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз.Сол ұяшықтағы Сіздің сабағыңыздың тақырыбына сəйкескелетін сұрақтарға жауап беріңіз.

Қорытынды бағамдауҚандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?1:2:Қандай екі нəрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?1:2:Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымдыжетілдіруге көмектесетін не білдім?

72

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы№3 Хамза атындағы жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесі

орыс тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Исмаилова Ёдгора

ФИО учителя: Исмаилова Ёдгора

Школа: Хамза 3Класс: 7

Количество присутвуюших: Количество отсутвующих:

Тема Порядковые числительные. Склонение порядковых числителей Цель организовать деятельность учащихся по изучению порядковых числительных;

развить умение формулировать определение понятий;развить умение выражать свои мысли, воспринимать и усваивать информацию;обогащать словарный запас учащихся;совершенствовать орфографические и грамматические умения

Ожидаемый результат

умение ориентироваться в своей системе знаний, умения определять понятия, создавать обобщения, умение самостоятельно выделять и формулировать познавательную цель, организовывать учебное сотрудничество и совместную деятельность с учителем и сверстниками, формулировать, аргументировать свое мнение.

Межпредметные связи

Раздел связан с предметами «Математика», «Казахский язык»

Привитие ценностей Развивать интерес к изучению русского языка, коммуникативные навыки, расширять активный словарь, прививать общенациональные ценности: «Единство истории, культуры и языка» (идея «Мангелик ел»).

Этап урока Деятельность учителя Деятельностьучащихся

1. Организацион-ныймомент

проверяет готовность к уроку, желает успеха. С помощью разрезанных пазлов делит класс на группы. Приветствие

учащихся.Проверка домашней работы.

По методу «Мозговаяатака» проводит

проверку домашнейработы

Актуализациязнаний

Постановка учебной цели.

Класс поделить на 3 группы, каждая стоит у своей зоны.Первый ученик каждой группы просит ребят рассчитаться по порядку, после расчета, говорит: «Группа к уроку готова!».С помощью метода «Мозговой штурм» учитель осуществляет проверку домашней работы.- Что такое количественное имя числительное?- Какие разряды количественных числительных вы знаете?- На какие вопросы отвечают количественные числительные?- Как склоняются количественные числительные?- Задание-игра «Найди лишнее».Перед вами ряды слов, уберите из них лишнее.1группа: первый, юный, второйпятый, сотый, новыйтретий, лишний, седьмой2группа: шестой, родной, десятыйстарый, первый, девятыйседьмой, пустой, тысячный3группа: восьмой, молодой, третийморской, второй, двадцатыйпервый, синий, седьмой

Запись учащимися числа, «Классная работа»

отвечают на поставленные вопросыУчащиеся: Это порядковые числительные.Записывают тему урока

Формулируют цель урока

Усвоение новых знаний.

С помощью метода «Фишбоун» осуществляет усвоение нового

(Создание проблемной ситуации).А какие праздники у нас впереди? (23 февраля, 8 марта, 1мая, 9мая).- Как вы думаете, самый великий из названных праздников это… (Победа нашего народа в Великой Отечественной войне). Война длилась долгие четыре года, много испытаний, горя, страдания пришлось пережить людям в годыВеликой Отечественной войне.А какой год был самым тяжелым?

Коллективная работа

73

Первичноезакрепление знаний.

Запись в тетради предложения:произвести синтаксический разбор предложения.Первый год войны был самым тяжелым для русского народа.(Возникновение проблемной ситуации)Слайд №3Ребята, с какой проблемой мы столкнулись? ( слово первый является определением, так как отвечает на вопрос: какой?, а выражено…) Попробуем разобраться.(побуждение к формулированию проблемы, и выдвижению гипотезы).Задание№1: Из предложения выпишите словосочетанияПервый год Тяжелый год Слайд №4.При разборе словосочетаний, учащиеся замечают, что и числительное и прилагательное отвечают на вопрос какой?, стоят в одном падеже, числе и роде.Гипотеза: докажем, что порядковые числительные изменяются так же, как и прилагательные.(Задания по решению проблемы)Задание №2Склонение прилагательногоИ. п. тяжелый годР. П. тяжелого годаВ.п. тяжелый годД. п. тяжелому годуТ.п. тяжелым годомП.п. о тяжелом годеСамостоятельно просклонять числительноеИ. п. первый годР. п. первого годаВ.п. первый годД. п. первому годуТ.п. первым годомП.п. о первом годеУчащиеся формулируют правило:порядковые числительные обозначают порядок при счете и отвечают на вопросы какой? какая? какие?, изменяются по падежам, как и прилагательные.Учитель: давайте посмотрим, изменяются ли числительные по родам и числам?ИГРА " Числительные в пословицах".Игра состоит из двух частей.1-я часть:-Учащиеся должны вспомнить пословицу, фразеологизм, в которых бы встретилось число "семь". Например: семь раз отмерь, один раз отрежь; семи пядей во лбу; за семью замками; на седьмом небе; семеро одного не ждут; семь пятниц на неделе; седьмая вода на киселе и т.д. 2-я часть:- Ученики вспоминают устойчивые сочетания, в которых была бы любая другая цифра: заблудиться в трех соснах; на два фронта; первый блин - комом; тридцать три несчастья; одинсын - нет сына, два сына –

(1 ученик у доски) остальные на местах

У доски и на местах

Самостоятельно с проверкой

Совместная работа

Физкульт-минутка

14. Закрепление урока. По методу «Аквариум» проводит закрепление урока.

Задание: Запишите числительные словами. Образуйте от количественных числительных порядковые.1 группа: 2, 11, 3, 40.2 группа: 3, 12, 4, 50.3 группа: 4, 13, 5, 60.Предлагает выполнить 578-580 упражнение.Самостоятельная работа.Просклонять числительное тысяча девятьсотсорок

Самостоятельно в тетрадях. 2 ученика у доски.

74

первый.Самостоятельно в тетрадях. 2 ученика у доски. Выделить окончания.Тысяча девятьсот сорок первыйТысяча девятьсот сорок первогоТысяча девятьсот сорок первомуТысяча девятьсот сорок первыйТысяча девятьсот сорок первымО тысяча девятьсот сорок первомУчитель: Что можно сказать об этом числительном? (оно состоит из нескольких слов, значит оносоставное). Какой еще вывод можно сделать?Задание №2. Из предложения:Тамбовская область с ее почти двухмиллионным населениемвнесла огромный вклад в победу нашей страны над фашистской Германией.выпишите числительное. Какое это числительное?

ДвухмиллионныйКоличественное числительное в Р. п.

Порядковое числительноеребята, давайте обратим внимание на правописание числительного. Списать в тетрадь кластер. Чтобы понять, почему оно пишется слитно, вспомним правописание сложныхприлагательных.железная дорога – железнодорожный сельское хозяйство-сельскохозяйственныйдвух миллионов–двухмиллионныйпять десятков–пятидесятыйшесть сотен - шестисотыйУчащиеся: Состоит из 2 слов (количественного числительного в Р.п и порядкового числительного), но пишется слитно. Это числительное - сложное.Учитель диктует слова, а дети записывают в тетради.Семидесятый, четырёхсотый, девятитысячный, шестисотый, девяностотысячный, стотысячный.Затем осуществляется проверка.Прочитать текст и передать его содержание на русском языке. Перевести числительные на русский язык. Сравнить порядковые числительные в обоих языках. Үшінші қаңтар – третье январяБесінші шілде – пятое июляЗадание. Просклонять порядковое числительное:1группа – тысяча девятьсот сорок второй2группа – тысяча девятьсот сорок третий3группа - тысяча девятьсот сорок четвертый

Ответ учащихся: В составных порядковыхчислительных склоняется последнее слово.

Составляется кластер

У доски и на местах

Работа в парах

работа осуществляетсяв группах

Рефлексия деятельности.

Итог урока.-какие числительные сегодня на уроке мы изучали? (порядковые)-как изменяются порядковые числительные? (как и прилагательные: по родам, числам и падежам).-от чего зависит род, число, падеж порядкового числительного? (от существительного, к которому оно относится).

Коллективная работа

Домашнее задание. Домашнее задание: (1 мин) Упражнение

Запись учащимися задания в дневники.

75

дополнительная информациядифференциация. Как вы планируете поддерживать учащихся? Как вы планируете стимулировать способных учащихся

оценивание. Как вы планируете увидеть приобретенные знания учащихся?

рефлексия.были ли цели обучения реалистичными?Что учащиеся сегодня узнали? На что было направлено обучение?Хорошо ли сработала запланированная дифференциация? Выдерживалось ли время обучения?Какие изменения из данного плана я реализовал и почему?

Проводит рефлексию.-Какую цель мы поставили сегодня на уроке?-Достигли мы целей, которые ставили в начале урока?

Итоговая оценкаКакие два аспекта в обучении прошли очень хорошо( с учетом преподавания и учения)?Какие два обстоятельства могли бы улучшить урок( с учетом преподавания и учения)?Что узнал об учениках в целом или отдельных лицах?

1.2.1.2.

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы№3 Хамза атындағы жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесі

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғаліміАхмедова Назокат Халдаровна

САБАҚ:Сөйлемдегі сөздердің байланысыСу -тіршілік көзі

Мектеп: №3 Хамза атындағы жалпы орта

Күні: Мұғалімнің есімі: Ахмедова Н

СЫНЫП: 2-« Б » Қатысқандар саны: Қатыспағандар: 0Сабақ негізделген оқумақсаты (мақсаттары)

2.1.3.1 - күнделікті өмірде кездесетін жағдаяттарға байланысты сөйлеу мәдениетін сақтап, диалогке қатысу2.2.5.1 - дереккөздерден (сөздік, анықтамалық, энциклопедия) мәліметтітабу жолын анықтап, берілген тақырып, сұрақ бойынша мәліметті іріктеп алу2.3.6.1 - бас әріп пен кіші әріптің биіктігі мен мөлшерін сақтап, оларды байланыстырып көлбеу және таза жазу2.4.2.6 - сөйлемдегі бір-бірімен байланысып тұрған сөздерді табу

Сабақ мақсаттары Барлық оқушылар:15. Оқулықта берілген тапсырмаларды орындайды. Тақырыпты меңгереді.Оқушылардың басым бөлігі:16. Тақырыптың маңызы туралы дәлелдеп айтып бере алады.

Кейбір оқушылар:17. Білімді сыныптастарына түсіндіріп оқулықтан тыс ресурстар қоса алады.

Бағалау критерийі Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады.

Ресурстар Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар және әртүрлі заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.

Әдіс-тәсілдер Сұрақ-жауап, әңгімелеу, түсіндіру, ойын, көрнекілік. Рефлексия.Пәнаралық байланыс Музыка, қазақ тілі,тарих. Жоспарланғануақыт

Жоспарланған жаттығулар (төмендежоспарланған жаттығулармен қатар,ескертпелерді жазыңыз)

Басталуы 5 минут Топқа бөлу2 минутСебетпен конфет әкелу. Оқушыларға себеттен конфет алуларын сұраймын.Конфеттіңтүрлеріне қарай 3 топқа бөлініп отырады.Психологиялық ахуал қалыптастыру: 3 минут«Қызыл гүлім-ай» би

Ортасы 20 минут Білу және түсіну 10 минут

76

Оқушылар оқулықтағы негізгі тақырыппен танысады.Дәптермен жұмыс.33. Су-тіршілік көзі.Қолдану 8 минут «Интервью» әдісіЖалпыға арналған тапсырма:Оқушылар тақырып аясында сұрақтар құрастырады. Сұрақтар тақтаға ілінеді. Оқушылар бір-бірінің сұрақтарына жауап береді.Мәтін не туралы?Судың адамға тағы қандай пайдасы бар?Мәтін мазмұны бойынша сұрақтар қой.1-топ.34. Мәтін мазмұнына сай келетін мақал-мәтелдер, жұмбақтар тауып айт.2-топ:35. Жұмбақты көркемдеп жаз. Шешуін тап.Дәміде жоқ, түсі жоқ,Пайдаланбас кісі жоқ3-топ:Өзен, көл туралы жұмбақ құрастырып көріңдер.

Сергіту сәті 2 минут

«Қыдырып қайтайық!» би билеу

Аяқталуы 20 минут СинтезЕкі түрлі түсініктеме күнделігі.Оқушылардан дәптердің бетін (не таратылып берген парақты) ортасынан вертикаль сызықпен бөлу сұралады. Мәтінді оқу барысында олар:

Бөліктің оң жағына Сол жағына

Мәтіндегі қатты әсер еткен тұстарды, үзінділерді жазады.

Сол әсер еткен үзінділер жайлы пікір жазады (нені еске түсіреді, себеп-салдары қандай, қандай сұрақ бар т.б.)

Үйге тапсырма: 37,116-бетте.

Саралау – Сіз қосымшакөмек көрсетуді қалайжоспарлайсыз? Сізқабілеті жоғарыоқушыларға тапсырманыкүрделендіруді қалайжоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардыңүйренгенін тексерудіқалай жоспарлайсыз?

Пəнаралық байланысҚауіпсіздік жəне еңбектіқорғау ережелеріАКТ-мен байланысҚұндылықтардағыбайланыс

77

РефлексияСабақ / оқумақсаттарышынайы ма?Бүгін оқушыларне білді?Сыныптағы ахуалқандай болды?Мен жоспарлағансаралау шараларытиімді болды ма?Мен берілгенуақыт ішіндеүлгердім бе? Менөз жоспарымақандай түзетулеренгіздім жəненеліктен?

«Менің көңіл-күйім баспалдағы»Оқушылар стикерлерге өз есімдерін жазып (немесе смайликтің суретінсалып) тақтада салынған баспалдақтардың біріне жабыстырады.Баспалдақтар «Керемет!», «Өзіме сенімдімін!», «Жақсы», «Жаманемес», «Маған көмек керек!», «Білмеймін», «Нашар» деп аталады.

Қорытынды бағамдауҚандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?Қандай екі нəрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымдыжетілдіруге көмектесетін не білдім?

ОҚО, Сайрам ауданы № 62 М.Анартаев атындағы негізгі орта мектебінің өзбек тілі мен әдебиеті пәні

мұғалімі Кошанов Алишер Иристаевич

Узоқ муддатли режа бўлими:

КЎНГИЛ ТУҒЁНЛАРИ

Мактаб: М.Анортоев номидаги 62-асосий ўрта мактабиЎқитувчи исм-шарифи:

Кошанов Алишер Иристаевич

Куни:Синф: 7-синф Қатнашганлар сони:

Қатнашмаганлар сониДарс мавзуси: “МЕҲРОБДАН ЧАЁН” РОМАНИДАН ПАРЧАЛАР. 107 – 110- БЕТЛАРДарс мақсадлари Т/Ж2. Адабий асар сюжетидаги шахсни умуминсоний қадриятлар нуқтаи

назаридан таҳлил қилиш;7.Т/Ш1.Асардаги эпизодлар билан тасвирларни солиштириш;7.Б/Қ1. Қаҳрамонларнинг иш-ҳаракати билан муаллиф берган қиёфали тавсифномани солиштириб, тарихий ва бадиий қийматига баҳо бериш;«Меҳробдан чаён» романидан парчаларни ўқиб ўрганиш ҳамда мазмуни билан таништириш, билим,кўникмаларини мустаҳкамлаш; «Меҳробдан чаён» романидан парчаларни ўқиб ўрганиш орқали ҳар бир ишда журъатли ва жасоратли бўлиш, чорасизликларни ақл ва идрок билан енгиб ўтиш кўникмаларини мустаҳкамлаш

Ютуқ мезонлари- ўз фикрини далиллар асосида исботлаш малакаларини эгаллайдилар;-тенгдошларининг фикрини тинглашни ва уларга ўз муносабатини билдиришни ўрганади.

Инсоний қадриятларни сингдириш

- шоир тимсолида миллий ғурур, ватанпарварлик туйғуларини, истиқлолга фидойилик туйғуларини таркиб топтириш; - Мангу элнинг келажаги, эртамизнинг равнақи учун буюк юртнинг муносиб фарзанди бўлиш ҳар биримизнинг бурчимиз эканлигини онгига сингдириш;

Фанлараро боғланиш

Она тили, тарих фанлариаро боғланиш: Асарни ўрганиш жараёнида жой номларига, тарихий шахсларга эътибор қаратилади.

АКТ-дан фойдаланиш

Абдулла Қодирий портрети, «Меҳробдан чаён»бадиий фильмини намойиши ,шоир дустлари билан турган давралар сурати.

78

КўникмалариЎзлаштирилган билим

Ўзбек насрининг йирик вакили Абдулла Қодирий ҳаёт йўли , билимвакўникмалар мустаҳкамланди;

Дарснинг боришиРежалаштирилган дарс босқичлари

Дарсда режалаштирилган фаолият Ресурслар

Дарснинг кириш қисми7-8 дақиқа

Ташкилий қисм:Рангли расмлар асосида гуруҳларга бўлиш,психологик тайёргарлик ўтказиш.А –гуруҳБ – гуруҳС – гуруҳ Уйга вазифани сўраш.А –гуруҳ - мослаштирувчи тест;В – гуруҳ -Қодирий ижоди;С – гуруҳ –Анвар ва Раъно тимсолига тавсиф;Қолиплаштирувчи баҳолаш.Ўқитувчи бугунги дарсдаги баҳолаш мезонларинитушунтиради.

Дарслик, ўқувчиларнинг иш дафтарлари.«Ўзбек тилининг изоҳли луғати» китоби.

Дарснинг асосий қисми

25-27 дақиқа

«Меҳробдан чаён»бадиий фильмидан парча намойишэтилиб янги дарс бошланади.Видеолавҳа талқин этилади.Қолиплаштирувчи баҳолаш.Мавзу «Жигсо» стратегияси бўйича ҳар бир гуруҳгабўлиб берилади, улар асардан парчани ўқиб, ўртадаизоҳлаб тушунтириб беради.Асарда илгари сурилган ғоя «Кластер» стратегиясиасосида очиб берилади.Қолиплаштирувчи баҳолаш.Сўнгра ўқитувчи текширувчи саволлар орқали янги материални қандай ўзлаштирилганлигини билиб олади.1. «Меҳроб» сўзи қандай маънони англатади? 2.«Меҳробдан чаён» деб номланишига сабаб нима?3.Анвар сизнинг тасаввурингизда кандай инсон?Қолиплаштирувчи баҳолаш.

Компьютер, рангли стикерлар, баҳолаш варақалари.Монитор,Видеолавҳа проектор

Дарс якуни10-12 дақиқа

Гуруҳ лидерлари ўқувчилар жавобини изоҳлайдилар. Ўқитувчи ўқувчиларга қуйидагича уй вазифасини топширади:-дарсликда берилган парчаларни ўрганиб келиш. Бугунги дарс ҳақида ўқувчиларнинг фикр-мулоҳазаларини билиш мақсадида рефлексия ёздириш.- нимани билдим, нимага ўргандим?-нималарни тўлиқ тушунмадим?-нималар устида иш олиб бориш зарур?

Дарс бўйича ўқитувчи рефлексияси Дарс мақсадларини тўғри белгилай олдимми? Камчиликлар нимада кўринди?Мақсадга тўла эришиш учун нима тўсқинлик қилди?Дарснинг босқичларида вақт тўғри сарфландими? Дарс режасидан қандай четга чиқишлар бўлди, нима учун? Дарсрнинг янада яхшироқ самара бериши учун келгуси дарс режасига қандай ўзгаришлар киритишим керак?Умумий баҳо

79

Таласбаева Гүлнарай Қуатқызыбастауыш сынып мұғалімі

Шал ақын ауданы Ыбыраев ауылы

Тақырыбы Көбейту және бөлу 26*3 78:3

мақсатыКөбейту тәсілін үйреніп, қолдана алады. Бөлудің ауызша тәсілін жетік мегеруге талпынады. Сабақ барысында ойындар арқылы және жаңа әдіс тәсіл арқылы шешім таба алатын болады.

нәтижесі -сұрақты қоя біледі-өзінндік және жұптық тапсырмаларды орындауда белгілі тәртіпті ұстанады-алған білімін қолдана алады Өректерді тез шешімін табуды ұғынады-бірін бір бағалай алады

Әдіс-тәсілдер жеке, жұпен жұмыс, АКТ, диалогты оқыту, сұрақ жауап, әңгімелесуНегізгі дерек көздері

оқулық, дәптер, маркер, стикер, ватман, интерактивті тақта

Сабақ барысы Уақыты Өтілетін жұмыстарҰйымдастыру 3 мин Бүгінгі сабағымызға сыйқырлы сандығымыз тағы келді. Бүгін сыйқырлы

сандық сырға толы. Алдымен сабаққа назар аудару және қызығушылық ату үшін сендерге «домино» ойыны келді.-ойнағыларың келе ме?Ендеше сынып ішін аралап сандықшадан шыққан өрнектердің мәндерін іздеңдер.Мысалы көбейту кестесі8*9 72 5*8 40 3*7 21 4*9 36 6*7 42 5*7 35 4*7 28 6*5 30 3*5 15 2*9 18 5*5 25Осы жауаптарды өсу ретімен қойып шығыңдаршы еді аударып шығыңдар не деген сөз шықты көбейту, бөлу ендеше бүгінгі біздің сабағымыздың тақырыбы шықты.

Үй жұмысын тексеру

2мин Мен жауаптарын беремен сонымен өз жауаптарын салыстырып бағалайды.

Жаңа сабақ 8 мин Жаңа сабақ тақтада түсіндіріледі алдағы сабаққа ұқсас болғандыққтан балалардың өздеріне ашқызып көремін26*3 =(20+6)*3=60+18=7878:3= (60+18):3=20+6=26

Кітаппен жұмыс

Сергіту сәті

Ой талғаныс

10мин

5мин

2мин

6 мин

Алғашқы екі бағанды қалған екі бағанды «Қытайша десерт» «Қытайша ет» арқылы тексеру28*2 13*3 29*3 19*356:2 39:3 87:3 57:3Жаңа алған білімді бекіткеннен кейін келесі тапсырмаСөзді есепті шығаруОқып қысқаша шартын құруӘйелдер көйлегі-261 көйлекке-4м матаЕрлер жейдесі-30 ? м мата 1 жейдеге -2м мата26*4=104 30*2=60 104+60=164 Шешімін және жауабын жазу«Карусель» әдісіЖылаған дауыс шығады-бұл ненің дауысы екен?-сыйқырлы сандықтың ішінен шығып жатқандайСандықшаны алып шығып жапырақсыз ағашты көсетіп қабағы түйілген ағаштыалып шығу енді осы ағаштың көңілін көтеру үшін жапырақ салайық ол жапырақ ағашқа жабысу үшін мынадай тапсырма орындаңдар «бірліктерін 6-ғакөбейткеде 2*6 -12 теңдігі шығатындай екі таңбалы сандарды жаз. Оны ағашқа ілу»22*6=132 52*6=312 т.б

80

Кім шапшаң? 4 мин Сандыққшадан тағыда тапсырма ашылып жатырФигуралар шығып жатыр екен -бұл фигураларды не істейміз?-ауданын және периметірін табыңдар дейдіS-? P-?Әрбіреуіне әртүрлі фигура беріледі Келесі қарлы кесек ойыныБеікту үшін

Рефлексия 2 минСаусақ арқылы өз дәрежесін көрсету

Бағалау Үйге тапсырма

3 мин Балалардың көмегімен бағалау парағын толтырып жиынтық баға шығару.№6 58 бет

Атырау қаласы Ф. Досымова атындғы №12 орта мектебіБисенова Динара ТемирбековнаҚазақ тілі мен әдебиеті пәнінің жоғары санатты мұғалімі1 деңгейлік бағдарлама бойынша сертификатталған. ...Егер де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәрте, болмаса жұмасынабір, ең болмағанда айына бір өзіңнен - өзің есеп ал! Абай Құнанбайұлы

Коучинг тақырыбы: Оқытуды жақсартудың ықпалды қаруы- кері байланыс

Мақсаты: Мұғалімдермен кері байланыс бойынша тәжірибе алмасу.

Күтілетін нәтиже: Мұғалімдер кері байланыс туралы ойларын айтады. Рефлексияның түрлері мен әдістері туралы білімдерін еске түсіреді. Оқушылардың кері байланысына талдау жасайды.Сабақты түзету туралы өз идеяларымен бөліседі.Коучингтің әр кезеңіне кері байланыс ұсынады.

Түйінді идеялар: Оқыту мен оқудағы жаңа әдістер арқылы табысты оқытуға қол жеткізу. Сабақтағы кері байланыс, оның түрлері, әдістері.

Дереккөздер: Нұсқаулық. Видеоматериал

Оқыту әдістері:АКТСыни тұрғыдан ойлауға үйрету

1. Диалог2. Жеке жұмыс 3. Топтық жұмыс

Сабақта қолданылатын материалдар:

А 4 парақтары, стикерлер, видеоматериал, слайдтар, маркер, қалам, плакаттар, смайликтер,оқушылардың сабақтағы кері байланыстары, иллюстрациялар, кері байланыс парақтары.

Сабақ бойынша коуч пен мұғалімдердің іс-әрекеті:№ Коучинг кезеңдері Коучтың іс-әрекеті Мұғалімдердің іс-әрекеті1 Бастапқы кері

байланыс. (3 минут) Әртүрлі стикерлер арқылы топқа бөлу.

Қалаған стикерді таңдап, өзінің көңіл күйін көрсететін смайлик салуды ұсынады. Стикерлерді бір-біріне беруді өтінеді, содан соң сол стикер түсі бойынша топқа бөлініп, жайғасуға шақырады

Мұғалімдер смаликтер салады.

Стикерлерді бір-біріне береді. Стикер түсі бойынша топқа бөлінеді.

2 Қызығушылықты ояту.Миға шабуыл (7 минут)Өрмекшінің торы

Коуч сұрақтар қояды. - Қалай ойлайсыздар, кері байланыс немесе рефлексия деген не?- Кері байланыс қандай мақсатта алынады?- Кері байланыстың қандай түрлерін білесіздер?- Қандай әдіс - тәсілдері бар?Бүгінгі сабағынызда не қиындық келтірді? Т.б.

Қатысушы мұғалімдер сұрақтарға жауап беріп, өзойларымен бөліседі

81

3 Коммулятивтік әңгіме (5 минут)

Коуч кері байланыстың бірнеше түрімен слайд арқылы таныстырады

Мұғалімдер тыңдайды, қажетін түртіп алады(презентация)

4 Топтық жұмыс.Постер қорғау

(15 минут)

Коуч әр топқа оқушылардың кері байланысы жазылған парақтарды таратады:1-топ «Сабақта кері байланыстың тиімділігі»2-топ: «Оқушы мен мұғалім»3-топ: «Телефон арқылы сөйлесу»Әр топқа осы тақырыптар бойынша талдау жасап, қорытынды шығару ұсынылады.

Оқыту мен оқудағы кері байланыстың маңыздылығы туралы пікірлерін айтады.Жұмыстарын постер арқылы қорғайды.

5 Сергіту сәті Роза Рымбаеваның «Шақырады көктем» әнін караокемен айтуға шақырады, қосылып бірге айтады.

Қатысушы мұғалімдер караокеге қосылып ән шырқайды.

6 Ортаңғы кері байланыс. «Кері байланыс бутерброды» әдісі (3 минут)

Кері байланыс «бутерброды» дегеніміз бұл:1) бірінші жағымды түсініктеме беріп, кейін құрылымды сын айтып, соңынан тағы да жағымды пікір білдіру;2) Жағдаяттық мәлімдеме – Маған ұнады ......, себебі ..... Енді/келесі жолы ..... Коуч осы бойынша бүгінгі өткен коучингке рефлексияларын жазып, тапсыруды ұсынады.

Қатысушылар кері байланыс бутербродын толтырады, жазады. Мұғалімдер тыңдайды.

7 Соңғы кері байланыс.

(2 минут)

Кері байланыс парағын таратады. Коучингке кері байланыс жасуды ұсынады

Қатысушылар кері байланыс парағын толтырады.

Рефлексивті есеп Коучинг тақырыбы: «Оқытуды жақсартудың ықпалды қаруы- кері байланыс» деп аталады. Коучингтіңмақсаты- мұғалімдерге сабақ барысында алынатын кері байланыстың маңыздылығы, оқу процессін жақсартуғаәсері, сабақта қолданылатын кері байланыстың түрлерін түсіндіру болды. Осы коучингнәтижесінде мұғалімдер кері байланыстың оқытуды жақсартудың қаруы екендігін түсінеді. Алдымен сабақты жақсы көңіл-күймен бастап, мұғалімдерден алдыңғы коучинг туралы «Өрмекшінің торы»әдісі арқылы кері байланыс жүргіздім. Одан кейін интербелсенді тақтадан «Оқытуды жақсартудың ықпалдықаруы- кері байланыс» тақырыбын слайд бойынша талдап, түсіндіріп кеттім. Содан соң бірінші топқа «Сабақтакері байланыстың тиімділігі» тақырыбы бойынша постер жасап талқылауға тапсырдым. Ал екінші топқа«Оқушы мен мұғалім»,«Телефон арқылы сөйлесу»,«Ит пен мысық» тақырыптарының біреуін таңдай отырыпдиалог құрастыру жұмыстары тапсырылды. Әр топ тапсырманы орындауға қызу кірісіп кетті. Берілген уақытаяқталғаннан соң топтар ортаға шығып берілген тақырып бойынша өз ойларын ортаға салды. Бірінші топ өз тақырыптары бойынша постер арқылы жобаларын қорғады. Екінші топ телефон арқылы сөйлесутақырыбын таңдап, екі мұғалім болып, бүгінгі өткен коучингті телефон арқылы талдап көрсетті. Осыдан кейін екі топқа бірдей осы тапсырмаларды орындау барысында қандай кедергілер болды?, қайтапсырма көбірек ұнады? Не сәтсіз болды? деген сауалдар койып кері байланыс жасадым.Сергіту сәтінде Роза Рымбаеваның «Шақырады көктем» әнін караокемен айтып, билеп мұғалімдер бір мәз-мәйрам болып қалды. Коучинг соңында кері байланыс орнатып, бутерброд әдісі, кері байланыс парақтары арқылы өздерінің осысабақтан қандай дәрежеде түсінгендерін, алған әсерлерін байқағым келді. Өйткені, коучинг –сабағымаәріптестерім белсене қатысты .Олардың бәрі тамаша сезімде, жақсы көңіл күйде рахметтерін айтты. Керібайланысты қорытындылағанымда мұғалімдердің бүгінгі сабағымнан алған әсерлер жақсы екенін түсіндім.Сабағымның сәтті өткен тұстары: бұл тақырыптың мұғалімдер үшін керекті де, өзекті мәселе екендігі,әріптестерімнің топтағы жұмыстарды қызыға орындап барлығының ат салысуы, постер қорғауда өз ойларынортаға салып, әр топтың талқылаулары, менің теориядан алған білімдерін тапсырма барысында салыстыраотырып қорытынды жасағандары маған жақсы әсер етіп, күш-қуат бергендей болды.Әрине, сабағымның сәтсіз тұстары да болды:-Топтық жұмыстарда уақытты ұтымды пайдаланбау;-Топтағы көшбасшы мұғалімдердің анықталмауы;- Жаңалыққа жаны құмар мұғалімдердің аздығы;Жаңашылдыққа жаны құмар, білсем, үйренсем деген әріптестеріме ақпарат жеткізудің ең тиімді тәсілі коучингсабағы екенін білдім. Осы коучинг-сабағымның әріптестерімнің өз тәжірибелерінде өзгерістер енгізукеректігіне септігін тигізгеніне, кішкене болса да үлесімді қосқаныма қуанып, келесі коучинг –сабағымдыжоспарлауда жаңа идеялар туындады. Өзімнің де әріптестерімді үйрете отырып үйренетініме көзім жетті.

* * * * *

82

Сыныптан тыс жұмыс«Жас информатик» білімділер сайысы

ШҚО, Үржар ауданы, «Қарақол орта мектеп-бақшасы» КММ.Информатика пәнінің мұғалімі Карыбаев Медет Ахылұлы

Тақырыбы: “Жас информатик” білімділер сайысыМақсаты: Оқушыларды білімділікке, алғырлыққа, тапқырлыққа, ұйымшылдыққа, шапшаңдыққа тәрбиелеу,Сайыс шарты мен өтуі: Сайыс 5 кезеңнен тұрады:

• Таныстыру• «Бәйге» сұрақ-жауап• Суреттер сөйлейді• Кім алғыр?• Жеті жұрттың тілін біл (полиглот)• Қорытындылау

Сайыстың өту барысы: 4 топ қатысады.І тур. ТаныстыруТоптың атын қорғау, топ мүшелерін таныстыру.2 тур. «Бәйге» сұрақ-жауапӘр топтан кезекпе-кезек бір оқушыдан шығып, сұраққа жауап береді.Әр берген жауаптарының санына байланысты ұпай беріледі.

«Бәйге» сұрақ-жауап • Белгілі бір атпен сақталатын ақпараттар жиыны.• Windows-та өшірілген файлдар қайда жіберіледі?• Ақпараттық процестерді зерттейтін ғылым.• Компьютердің басты бөлігі, миы.• Алгоритм атауы кімнің есімімен байланысты?• Монитор мен адамның арақашықтығы неше см?• 1Мбайтта қанша Кбайт бар?

(Файл, Себет, Информатика, Процессор, Әл-Хорезми, 60-70 см, 1024 Кбайт)

«Бәйге» сұрақ-жауап • Буып-түйілген файл• Енгізу пернесі?• Экранда жыпылықтап тұратын тік сызықша.• Пернетақтада қанша функионалдық перне бар?• Сол жақтан бір символды өшіру үшін қандай перне қолданылады?• Қағаздағы көріністі экранға түсіруші?• Paint қандай редактор.• Компакт дискіні оқуға арналған құрылғы?

(Архив, Enter, Курсор, 12, Backspase, Сканер, Графикалық, CD-ROM)

«Бәйге» сұрақ-жауап• Файлдар жиыны.• Мәтінмен жұмыс істеуге арналған Microsoft Office-тің құрамына кіретін программа.• Вирустың кері әсерін жоятын программа.• Сандардың аталу және жазылу әдісін не деп атайды?• Ақпараттық процестерді жүзеге асыратын негізгі құрал?• Қандай архиватор бағдарламалары бар?• Windows сөзінің аудармасы.• Сегіз биттен тұратын өлшем бірлік.

(Папка, MS Word, Антивирус, Санау жүйесі, Компьютер, WinRar, WinZip, Терезе, Байт)

«Бәйге» сұрақ-жауап• Компьютерлік алфавит символдарының кез келген тізбегі• Мазмұндық мәні бойынша топтасқан тізбектелген қатар.• Оң жақтан бір символды өшіру үшін қандай перне қолданылады?• Дүниежүзілік ғаламдық тор.• ЭЕМ-нің дамуы неше буыннан тұрады?• Word Pad қандай редактор?

83

• Әр түрлі амалдар бойынша мәтіндік құжаттардың көркемделуін қалай атайды?(Мәтін, Абзац, Delete, Интернет, 5 буын, Мәтіндік редактор, Пішімдеу)3 тур. Суреттер сөйлейдіӘр топ компьютерге “Менің елім” тақырыбында сурет салады. Суретті қорғайды.Көрермендермен жұмысКроссворд. Кроссвордтағы сөздерді тауып,олардың мағынасын түсіндір1. Клавиатура 2.Компьютер 3.Монитор 4.Дискета 5.Модем 6.Мышь 7.Процессор 8.Сканер 9.Кабель4-тур. Кім қырағы? Бұл кезеңде берілген суреттерден 10 айырмашылықты 1 минут ішінде табу қажет.Әр топтың айырмашылықтарды табуына байланысты қазылар алқасы баға береді. Ең жоғарғы баға – 10 ұпай.1 – сурет 2 – сурет 3 – сурет 4 – сурет 5 тур. Полиглот. Әр топқа 2 сұрақтан беріледі. 1) Жақтаулармен шектелген төрт бұрышты аймақ? (терезе, Окно, Windows)2) Деректерді сақтауға арналған құрылғы? (Жад, Память, Memory)3) Әр түрлі объектілер орналасқан Windows экраны? (Жұмыс үстелі, Рабочий стол, Work table)4) Адам мен компьютер арасындағы байланысты қамтамасыз ететін жүйелік программа? (Операциялық жүйе, Операционная система, Operation system )5) Терезе командалары орналасқан бөлікті қалай атаймыз? ( Мәзір жолағы, Строка меню, Menu)6) Қандай команданың көмегімен құжаттардың көшірмесін дайындаймыз? (Көшіру, Копировать, Сору)7) Мәзір жолағының қай командасы арқылы беттің көлемін өзгертеміз? (Түр, Вид, Shift)

1) MS Word терезесінің мәзір жолағындағы сұрақ (?) – белгісі нені білдіреді?(Анықтама, Справочник, Reference book)9 ) MS Word терезесінің мәзір жолағында қанша команда орналасқан?(Тоғыз, девять, Nine)10) Жолдар мен бағаналардың қилысуын қалай атаймыз?(Ұяшық, Ячейка, Сеll)ҚорытындылауЖеңімпаздарды құттықтау

* * * * *АУЫЛ МЕКТЕБІНДЕ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН

ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

Карыбаева Сауле Шешкеновна – Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, «Қарақол орта мектеп-балабақша» КММ-нің

математика пәнінің мұғалімі, ҚР Білім беру ісінің үздігі

Әлемдік тәжірибеде қалыптасқан мынандай тұжырымдама бар. Озық елдер өздерінің білім саласындағы жетістікке жетуін негізгі үш міндетпен байланыстырады. Олар: ұстаздардан әрбір балаға тең дәрежеде көңіл бөлуді талап ету; педагогикалық кадр құрамының кәсіби деңгейінің жоғары сапасын үнемі бабында ұстау; мұғалімдік қызметке барынша дарынды жандардың тартылуына көңіл бөлу.Ауыл мектебінде осы 3 міндеттің біріншісі орындалғанмен, соңғы екеуінің жүзеге асуы екіталай. Оған әртүрлі объективті және субъективті себептер баршылық.Өнегелі ұстаздан өрелі шәкірт шығатыны белгілі. 2011 жылы білім беруді дамытудың жаңа кезеңі басталды. Мемлекет басшысы Қазақстанды әлемдік деңгейдегі білім орталығына айналдыру туралы биік мақсат қойды Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: «Бізге керегі – шын дарындар. Нарық қол-аяғымызды қалай қыспасын мемлекет өзінің талантты ұлдары мен қыздарын, тарланбоз жүйріктерін қолдауға, қорғауға міндетті»,- деп еліміздің болашағы жастарға үлкен мән берген.«Дарындылық тұжырымдамалары» атты психологтар дайындаған құжатта «Дарынды бала дегеніміз – айрықшажетістіктермен ерекшеленетін және іс-әрекет барысында сондай жетістіктерге ұмтылатын баланы айтамыз» делінген.Оқушы дарындылығын, қабілетін қалай анықтауға болады? Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль, Моцарт, Гете, Архимед) қабілеті ерте жасында байқалады? Ал кейбір адамдардың (Ньютон, Дарвин, Менделеев) ересек жасында пайда болады? Осы сұрақты талмай іздеп таба білген ұстаз ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жүргізе алады. Дарынды баланың одан әрі жетіле түсуіне ұстаз тарапынан мейірім мен кішіпейілділік, бала жанын жазбай танушылық қасиет қажет.Менің ұстаздық ұстанымым: бала бойындағы дарындылық, ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық қасиеттерін зерттеу, айқындау. Ал оқытудың түпкілікті нәтижесі – өз ойын дәлелдей алатын, жан – жақты

84

білімді, білімін өмірде жүзеге асыра алатын, қалыптасқан өзіндік азаматтық көзқарасы бар іскер, ақылды, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеп шығару. Дарындылықты дамыту үшін оқушыға талап қоя отырып, олардың шығармашылығын шыңдап, жақсы нәтижегеқол жеткізуіне мүмкіндік беремін. Дарынды оқушылармен жүргізетін жұмыстарымның мақсаты:

Жан-жақты дамыған, білімді, білікті жеке тұлғаны қалыптастыру

Оқу - тәрбие жұмысының негізгі өзегі ретінде тұлғалық бағдарлы, гуманды - тұлғалық педагогика идеясы ұстанымдарын қолдану,

Ауыл баласының білім кеңістігін, ой-өрісін қала баласына жақындату.Міндеттерім:

• Өзін-өзі дамытуға құштар, икемді, ақпараттық, интеллектуалдық ресурстарды қолдануға қабілетті жеке тұлға қалыптастыру;

• Оқушының жеке тұлғасын дамытуға бағытталған оқу - тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды кеңінен қолдану;

• Оқушының өмірін ізгілендіру мен демократияландыру арқылы жеке тұлғасының дамуына қолайлы жағдай туғызу;

• Ауызша, жазбаша тілдік қорларын арттыру. Логикалық тапсырмаларды орындауға, дәлелдей біліуге дағдыландыру;

• Оқушылардың ғылыми жоба жарыстарына пәндік олимпиадаларға, түрлі танымдық байқауларға қатысуын қамтамасыз ете отырып, дарынды тұлғаны дамыту.

Осы мақсаттар мен міндеттерді орындауда мынадай жұмыс түрлерін қолданамын:1. Дарынды оқушылардың қызығушылығын анықтау;2. Дарынды оқушылардың қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру;3. Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына ықпал ету;4. Шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу;5. Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін пайдалану көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыру;6. Сабақтан тыс мезгілде жүргізілтін жұмыстарға – пәндік олимиада, ғылыми конференцияға, интеллектуалдық турнирлер мен шығармашылық байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы түрде жүргізу.

«Дарынды балалар» бағдарламасы бойынша жаңа оқу жылының басында дарынды балалармен жұмыс жоспары жасалып, бала дарындылығын дамыту жүйесі толықтырылады. Оқыту процесінде дидактикалық принциптер жүйесін қолданамын. Атап айтқанда: қызмет, үздіксіздік, математика ғылымы туралы тұтас ұғым, психологиялық қолайлы ахуал, варианттылық, шығармашылық. Тереңдетіп оқытуға басымдылық беремін. Мақсатым – оқушыларға нақты білім берумен қатар, оны күнделіктіөмірде қолдана білуге үйрету, оның түрлі жолдарын іздестіруге жол сілтеу, олардың ойлау жүйесін, талдай білужәне дәлелдей білу қабілетін дамыту. Оқу бағдарламасын жасағанда білім стандартының талаптары толық сақталады. Оқу мазмұнына базалық блок тапсырмаларымен қатар жоғары, шығармашылық деңгейдегі материалдар пайдаланылады. Бұл өз кезегінде сыныптың барлық оқушыларының, соның ішінде дарынды балалардың да білім алу тұрғысынан жан-жақты дами түсуіне ықпал етеді.Сабақ процесінде проблемалық ситуацияларды талдау, тапсырмаларды өз бетінше зерттеп-игеру, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылдануға тарту мәселесіне көп көңіл бөлемін. Оқытудың интерактивті әдістерін (мұғалімнің де, оқушының да функцияларын қамтиды) блокты, модульді оқыту жүйесін пайдалануға байланысты ұжымдық оқытудың әртүрлі формаларын қолданамын.

Терең оқытудың негізгі факторлары:1) Әлеуметтік-дидактикалық:- Білікті, шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалім;- Құндылықтарды дұрыс бағалауы қалыптасқан оқушылар ұжымы;- Оқыту ісіне қажетті құралдар;- Оқушы – мұғалім арасындағы өзара құрметке негізделген сенімді қарым-қатынас.2) Психологиялық-дидактикалық:- Оқушыларға тән оқып-үйрену деңгейінің бағдарлама талаптарына сай болуы;- Оқу мен еңбек мотивтерін қалыптастыруда міндетті деңгейге қол жеткізілуі;- Оқу процесін ұйымдастыруда дидактикалық принциатер мен ережелердің сақталуы;- Оқытып-үйретудің белсенді формалары мен әдістерін қолдану.

Математикадан үйірме жұмыстарында, факультативтік сабақтарда пәнге қызығушылық танытқан оқушыларға олимпиада, логикалық есептерді талдай отырып шығартамын. Бұл олардың ой-өрісін математикалық қабілетін дамытудағы тура жолдың бірі.

Дарынды балаларды анықтап, дамыту үшін мына технологиялық картамен жұмыс істеймін:

85

Жұмыс түрі

Қашан? Не үшін? Не істеу керек? Қалай істеу керек?

Саб

ақта

ғы ж

ұмы

с Оқушының оқу материалын меңгеру деңгейін жүйелі қадағалау, нәтижені есепке алу, диагностика жүргізу

Танымдық қызметтің белсенді формаларына қатыстыру үшін

1.Сыныпта шығармашылық қолайлы ахуал қалыптастыру2.Оқуға танымдық қызығушылық және қажеттілік қалыптастыру3. Еңбекті ғылыми ұйымдастыру дағдысын қалыптастыру

1. Озып оқу тапсырмалары2. Жаппай тақырыпты меңгеру 3. Карточкамен жұмыс4. Пікірталас жүргізу

Саб

ақта

н ты

с ж

ұмы

с Үнемі 1.Оқуға қызығушылық, қажеттілік қалыптастыру2.Оқушыға өзі қалаған салада өзін көрсету мүмкіндігін беру3.Оқушы қабілетін дамытудың жоғары деңгейіне жету

Дарынды оқушыларға жекелейбағытталған жұмыстар жүргізу

1. Жекелей және топтық консультациялар.2. Олимпиадаларға, интеллектуалдық ойындарға қатысу.3. Жоба қорғау.4. Геометриялық есептердің модельдерін жасау.5. Пән үйірмелеріне қатысу, творчестволық тапсырмалар орындау.

Тәр

бие

жұм

ысы Үнемі пән

мұғалімдері тарапынан бақылау жасау

1.Оқушының жеке басынқалыптастыру.2.Оқуға сұраныс қалыптастыру.3.Оқушының өзіне сенімділігін арттыру, есептің шешімін табуға ынталандыру, өз шығармашылығына қанағаттану сезімі.

1. Әр оқушыға жеке тұлға ретінде қарау.2. Мәдениетті орта қалыптастыру.

1.Үйірмелерге қатыстыру, өзін-өзі басқару күні, табиғатқа саяхат.

Ата

-ана

мен

жұм

ыс Жүйелі

түрде жоспарлы кестеге

Ата-анаға кәсіптік-педагогикалық көмек көрсету

1. Оқушының ішкі және сыртқы талаптарын келісе отырып орындау.2. Ата-анаға көмек беру

1. Ата-аналардың педагогикалық оқуы.2. Жекелей жұмыс.

Оқушылардың дарынын дамыту олардың бәсекелестікке қабілеттілігін ғана арттырмайды, оларды болашақ өмірге дайындап, мамандық таңдауына да әсер етеді. Оқушылардың математикаға қабілеттілігі – ол бір құбылыс. Ол қабілеттіліктертің төмендегідей 3 компонентін бөліп алуға болады:

1) алгоритмдік; геометриялық; логикалық. Сондықтан оқушыларға осы 3 компонентті де қамтитындай есептер беремін. Осындай есептерді біртіндеп шығару арқылы олардың математикалық есеп шығару мәдениеті қалыптасады. Математиканы оқытудың күре тамыры оқушылардың сабақта, үйде есеп шығару дағдысын қалыптастыруға әкеледі. Мұғалім үшін ең үлкен пробема – оқушыны тәрбиелей отырып дамытатын, оған математиканы өздігінен шығармашылықпен үйренуге бағытталған есептер жүйесін анықтау болып табылады, ол өз кезегінде балаға өмірде математикалық білімді ары қарай белсенді қолдана білуге негіз болады.Сабақта, сыныптан тыс сабақтарда немесе үйде шығарылатын кез келген есеп оқушыны міндетті түрде бір нәрсеге үйрету керек. Әрбір есеп оқушының математикалық білім, білік, дағдысын, дүниеге диалектикалық-материалистік көзқарасын дамытуда, білімі мен тәжірибесін толықтыруда, әртүрлі ситуациялық жағдайда жол тауып, тығырықтан шығуда алға қадам бастыруы керек.Мұғалім оқушыға есепті ұсына отырып, оны неге шығартады, оның танымдық функциясы қандай, бұл есепті шығарғанда оқушының қандай ойлау дағдылары дамуы және қалыптасуы керектігін анық жобалай білуі керек.

86

Әрине, есеп шығару үшін оқушыға әртүрлі математикалық әдістерді; теңдеулер әдісі, векторлар және координаталар әдісі, геометриялық түрлендірулер әдісі, т.б. үйрету керек. Әрбір есептің «дәмін» сезіп, оны шығаруға қажет зерттеушілік мінез қалыптастыру керек. Сонымен қатар, оқушыға есеп шығару барысында қандай дағдыны іліп алғаны туралы өз-өзіне есеп беруді және жадыда қайсысын сақтау керектігін үйрету керек.Арнайы даярланған жаттығулар арқылы оқушыларды байқампаздыққа, аналогия, индукция, салыстыру, дедукция және қорытынды жасауға үйретуге болады. Тек қана логикалық талдаумен шектелмей, міндетті түрдешығармашылық ойлау дағдысын берік қалыптастыру керек. «Таңырқау –жаңалық ашудың анасы» -деп физик Луи де Бройль тегін айтпаған. Оқушыны бәрінен гөрі көп таңырқатып, оны проблемалық ситуацияға душар ететін нәрсе –ақпараттың жаңалығы, әдеттен тысқарылығы, кенеттілігі, оғаштығы, бұрынғы түсініктерге сәйкессіздігі, әсемдігі болып саналады. Тұтас алғанда бұлар танымдық қызығудың сезімдік –ойлау процестерін ширата түсетін аса күшті түрткілер болып табылады.Осы мақсатта мысал үшін 6-7 сынып оқушыларына келесі жаттығуларды ұсынуға болады.1. Мына тепе-теңдіктерді байқап көр:

4,15,34,15,3

;1,1111,111

;3

21

2

12

3

21

2

12

;3

44

3

44

Мұндағы жалпы заңдылықты жазып көрсет. (а+в=а*в, мұндағы a>0, b>0)Осы қасиетке ие басқа сандар жұбын қалай табуға болады?(Кез келген бір санды таңдап, келесі санды теңдеу арқылы анықтаймыз.)2. Мына тепе-теңдіктерді байқап көр:

111149123

;1113912

;11291

Көрсетілген заңдылықты жалпы түрде қалай жазуға болады?(123...k*9+(k+1)=111…1, k€N) Дәлелде.Кейінгі кезде математикалық ойын түрде есептерді жиі кездестіруге болады. Мысалы, қорапта 300 сіріңке бар. Әр кезек сайын онда бар сіріңкенің жартысынан артпайтындай етіп қораптан сіріңке алуға болады. Кім кезегінде қораптан өзіне тиісті сіріңкені ала алмаса, сол жеңіледі. Егер ойыншылар қорапта бір сіріңкені ойын ережесін бұзбай кезектесіп алса, қайсысы жеңіске жетеді, ойынды бастағаны ма әлде соңғысы ма? Жауабы: Кімойынды бастаса сол қораптан 45 сіріңке алу керек. Сонда қарсыласына қорапта 255 сіріңке қалады. Қарсыласы қораптан өзіне тиісті сіріңкені алған соң ол қораптағы сіріңкенің санын 127-ге түсіре алады. Келесі кезегінде олқораптағы қалатын сіріңкенің санын 63-ке жеткізеді. Содан кейін 31,15,7,3 ең соңында қорапта 1 сіріңке

қалтырады. Демек кім ойынды бастаса 2п

-1 айырмасын ( 81 п ) пайдаланып 8 рет қораптан сіріңке алып

жеңіске жетеді. Осындай есептерді біртіндеп шығару арқылы олардың математикалық есеп шығару мәдениеті қалыптасады.

Кейде оқушының шығармашылық ойлауын дамыту үшін мектеп оқулығында, қосымша әдебиеттерде берілетін есептердің шартын өзгерту қолайлы болады.Мысалы: 1) «Бес тізбектес натурал сандардың квадраттарының қосындысы натурал санның квадраты болмайтынын дәлелде» есебінің шартын «Бес тізбектес натурал сандардың квадраттарының қосындысы натурал санның квадраты бола ала ма?» - деп ауыстырса, оқушы өзі индуктивті түрде нақты мысалдар арқылы осыған сәйкес гипотезаны құрастыра алады. Содан кейін дәлелдеу дұрыс болады.

3) « 14 2468 xxxx көпмүшесі теріс мән қабылдамайтынын дәлелде.» есебінің шартын «Мына

көпмүше « 14 2468 xxxx теріс мән қабылдай ала ма?» түрінде қойса, оқушы шындықты тезірек

қиналмай табады.4) 7-8 сынып оқушыларына байқау және индукция көмегімен келесі қосындының формуласын табуды ұсынуға болады:1+3+5+7+...+(2n-1) = n²

87

1³+2³+3³+…+n³ = (1+2+3+…+n)²Осыдан кейін осы тектес есептерді математикалық индукция көмегімен дәлелдеуге болатынын айтса, оқушы бұл әдісті меңгеруге қызығушылық тудырады.Сондай ақ сабақ процесінде оқушылардың ойлау қабілетін, шығармашылық белсенділікті, аңғарымпаздықты арттыруда әзіл есептер, математикалық ребустар, софизмдердің, , арттыруда стандарт емес есептердің ролі зор. Дарынды балалардың мінез-құлық ерекшеліктерін қарастыра отырып олардың арасындағы жекелеген айырмашылықтарға көңіл аударуымыз қажет. Бұл айырмашылықтар балалардың қай бағытқа қызығатынына, ақыл-ойының даму қарқынына, яғни дарындылық қасиеттерінің дамуына байланысты. Тесттік формада тапсырма беруде де зерттелінуші бойындағы қабілетті басты назарда ұстау қажет. Оқушы қабілеті арнайы және жалпы болып 2-ге бөлінеді.

Жалпы қабілеті дами білген оқушы математика, физика, биология, әдебиет сабақтарын бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы, лабораториядағы түрлі еңбек тапсырмаларын да сәтті орындап отырады. Математика – барлық ғылымдардың логикалық негізі, ол оқушының дұрыс ойлау мәдениетін қалыптастырады, дамытады, оны шыңдай түседі және әлемде болып жатқан жаңалықтарды дұрыс қабылдауға көмек береді. Дарынды балалар – бақытты ғасыр кепілі. Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толғандырған мәселе. Мысалы, Әл-Фараби «Бақытқа жету трактаты» еңбегінде этикалық мәселелермен қатар, адам қабілеттілігіне білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі. Абай «жетінші қара сөзінде» баланың ақыл-ойы, қабілеттілігі туралы пікір айтады,.Шәкәрім «Насихат» атты өлеңінде өмірдің тұтқасы өнер мен білімде, өнерлі озады, білімді ғаламды билейді, ғылым таусылмас кен, оны жас күніңде үйрен деп насихаттайды.[2. 44-48 беттерде.], М.Дулатов: «Туысында қанша зеректік болса да - ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді.» [3. 44-48 беттерде.] Қазақ халқы «ерден ердің несі артық, бір-ақ шөкім ойы артық» деп, бекер айтаса керек. Сондықтан қай уақытта да дарынды тұлғаны дамыту өзекті мәселе болып қалады. Шығыс халқы ежелден ұстаздық мамандыққа ерекше көзқарас қалыптастырып, оны қоғамдағы ең бір құрметті адам деп санаған. Француздың ағартушы педагогы Жан Жак Руссо «Ұстаздық уақыт ұту емес. Өз уақытын аямау, өзгенің бақытын аялау» деп көрсеткен болатын. Демек, қоғам мұғалімді өз уақытын шәкірттерінен аямайтын, өзгенің бақытын мерейленіп аялайтын жеке тұлғаға айналдыра білуі керек! Қорыта келгенде бүгінгі таңдағы зерделі де зейінді дара тұлғаның бойындағы жеке қасиеттерді дамыту үшін бағдарламалар мен әр түрлі іс-шаралар жетерлік. Дегенмен, бұған біз, ұстаздар қауымы, әлі де болса өз үлесімізді қосуымыз қажет деп санаймын.

* * * * *Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы

№10 Қарабұлақ жалпы орта мектеп мемлекеттік мекемесібастауыш сынып мұғалімі

Умарова Махида Шадибековна

Қысқа мерзімді жоспар №1

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Мектеп Мұғалім: Қатысқандар саны:

Күні: Қатыспағандар саны:Сынып: 2

Сабақтақырыбы:

0-ден 10-ға дейінгі сандар.11-ден 20-ға дейінгі сандар

Оқу мақсаттары 2.1.1.1 100-ге дейінгі сандардың құрылу жолын түсіну; 100көлеміндегі сандарды тура және кері санау; олардың натуралсандар қатарындағы орнын анықтау

Сабақтың мақсаты

Екінші ондық сандарының құрылуымен таныстыру,20 көлеміндегі реттік және есептік санауды бекіту.Сандар құрамы жайындағы білімдерін жинақтау.

Бағалау критерийлері

0-ден 10-ға дейінгі сандар.11-ден 20-ға дейінгі сандар туралы біледіТапсырмалар арқылы сұрақтары бар есептерді ажыратады; күрделі есептерді шешуде әртүрлі әдістерді пайдаланады.Жүйелейді: 10-нан жоғары сандар жөніндеҚолданады: заттарды саналанда сандарды дұрыс қолданды

88

Тілдікмақсаттар

18. Санау19. Қосу20. Шарты21. Сұрағы22. Шешуі23. Жауабы

Құндылықтардыдарыту

сыйластықжауапкершілік

Пәнаралықбайланыстар

Қазақтілі, дүниетану

Алдыңғымеңгерілгенбілім

Есептерді әртүрлі әдістермен шығара алады.

Сабақтыңбарысы

Сабақтыңжоспарланға

нкезеңдері

Сабақта жоспарланған іс-әрекет

Сабақтың басы

І Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық дайындықМақсаты:Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеріп, зейіндерін сабаққа аудару. «Оқимыз, үйренеміз, жалықпаймыз,Білімнің шыңына біз шарықтаймыз!»Өткенді қайталауКөршілерді тап11 13 16 17 1920-дан 1-ге дейін кері санату«Кім білгіш» ойыны.2+3= 5+2= 8+1=3+3= 6+1= 9+1=4+3= 7+2= 2+1=Бүгінгі сабағымызда өткен сабақпен ұштастыра отырып 11-ден 20 ға дейінгі аралықтағы реттік және есептік санау бөлімін тиянақтаймыз.Тапсырмаларды орындау барысында қызығушылықты ояту бөлімінде айтқандай көзбен көріп,құлақпен естіп, қолмен жазып,аяқтарымен шапшан қозғалу арқылы сабақты қызықты әрі тартымды өтуіне тілектеспін Сабақтың тақырыбы мен мақсатын хабарлау. Мақсатына сүйене отырып, критерийлерді анықтау.

Сабақтың ортасы

Қызығушылықты ояту. «Ойлан,тап!»Математика оқулығымен таныстыру. Шартты белгілерді таныстыру. Не үшін қажет екенінтүсіндіре отырып, қалай пайдалануды үйрету.Қосу кестесінің қандай бағандардан тұратынына назар аударуын сұраңыз. Бірінші саннан бастап кестедегi қосудың баған бойынша орналасуындағы ортақ негізгі принципін айтыңыз.Жауабы:2 саны;

10 саны;8 мысалдың жауабы 9 болады; Олар мыналар: 8 + 1; 7 + 2; 6 + 3; 5 + 4; 4 + 5; 3 + 6; 2 + 7; 1 + 8.

Ойлан. Тапсырманы барлық оқушылармен бірге орындаңыз.Қандай сандардың қосындысының нәтижесі 10 болатынын кестені зерттей отырып іздеуді ұсы-ныңыз.Жауабы:9 түрлі жағдай:9 + 1; 8 + 2; 7 + 3; 6 + 4; 5 + 5; 6 + 4; 7 + 3; 2 + 8; 1 +Қосу кестесі қосу амалының нәтижесін тез есептеу үшін қажет. Сабақта оқушылар барлық бір таңбалы сандарды қосу үшін қосу кестесін құрастырып және пайдаланып үйренеді.

89

Соның ішінде ондықтан аттап қосуда да кестені пайдаланады. Кестенің көмегімен 20-ға дейінгі сандарды қосып, нәтижесін тауып үйренеді.

Жаттығу жұмыстары1-жаттығу. Балалар футбол добын қақпайлаған қақпашының суретін қарастырады. «Гол,соқ!» ойыны түрінде жүргізіледі. Алдымен 2+=10 деген өрнек құрылады. Ал кейінненбалалар сондай саны бар допты таңдап, тура теңдікті шығарады. Одан кейін қосындыныңмәні өзгеріп, ойын жалғасады. 2-жаттығу. Жалпылама ауызша орындауға болады.3-жаттығу. Нұсқа бойынша таптарда жаппай жұмыс ұйымдастырылады. Кестедегі әр жолғабелгілі бір сурет сәйкес келеді. Осы суреттерден тұратын кестенің жанында өрнектерқарастырылған. Балалар кестеден тиісті санды таңдап алып, өрнек құрастырады жәнеолардың мәнін табады. Өрнектер санын алдын ала келісіп алуға болады. 4-жаттығу. өзіндік жұмысы ретінде беруге болады. Соңынан тексеру қажет.5-жаттығу. тақтамен жұмыс. Мұнда оқушылар көшіріп жазуды естеріне түсіреді. Сонан кейін оқушылар мұғалімнің басшылығымен кері есептер құрастырып, оларды ауызша немесежазбаша орындайды. Егер жұмыс ойдағыдай орындалса, өздік жұмыс дәптеріндегіСонымен балалар бүгінгі сабағымызда 1-20 дейін санаумен қатар математикалық амалдардықолдаудық. Кубизм арқылы қорытындылау. 1. 1-ден 10- ға дейін ретімен сана? 2. 20- дан 10-ға дейін кері сана? 3. 6- ның көршілерін ата? 4. 10 -нан 1-ге дейін кері сана ? 5. 1-ден 20 ға дейін сана? 6. 9-дың көршілерін ата? Жауаптары бірдей болатын мысалдарды сызықпен қос. Оқушылар мысалдарды қосу кестесінің көмегімен шешеді және жауаптары бірдей мысалдарды сызықтармен қосады.Жауабы:4 + 5 = 9; 3 + 6 = 9;6 + 2 = 8; 4 + 4 = 8;8 + 2 = 10; 7 + 3 = 10;3 + 4 = 7; 2 + 5 = 7;4 + 1 = 5; 3 + 2 = 5;3 + 3 = 6. 4 + 2 = 6.

Қосу кестесінің көмегімен жауаптарды тап.Mысалдарды мұқият қарап шығып, қосу кестесінің көмегімен тапсырмаға сәйкес келетін нұсқаларды табу керек. Сосын олар бірінші қосылғышты көк, ал екіншісін қызыл қарындашпен қоршау керек.а) 2 + 8; 7 + 3; ә) 8 + 1, 4 + 5, 7 + 2; б) 2 + 1; в) 8 + 2, 1 + 9.Өзара бағалау ( дескриптор бойынша)Бағалау СГ 2. Есептердің шығару нәтижелерін көрсету Оқытудың мақсаты бойынша.

Бағалау кртитериі ДескрипторКез келген есептердішығару тәсілдерін менанықтамалардыпайдаланады

Қосымша ақпарат көздерін пайдалана отырып тексереді

Шығарылған есептердің дұрыстығын бақылайды

Тапсырмалардың нәтижесін тексеру

Шығарылған есептердің жақсы үлгілерін көрсетеді

Сабақтың соңы

Қорытынды. Не үйреніп,не білдік? Сабақта не қызық болды? Қандай қиындықтар кездесті? Не маңызды болды деп ойлайсыңдар? Келесі сабақта қандай жұмыс түрімен жұмыс жасау

90

Дифференциация Қабілеті жоғары оқушыларға топтық жұмыс түрлерін беру

№ Сұрақтар ия жоқ1. Есепті талдай отырып, шартын құра аламын.

2. Есептің сұрағын қоя білемін3. Есептің дұрыс шешімін таба аламын.4. Есепті әртүрлі әдістермен шығаруды түсіндім.

Кері байланыс кестені толтыру арқылы жасау:Бағалау

Өзін-өзі «Жетістік баспалдағы » арқылы бағалау.

Білмеймін Білемін Түсінемін,орындаймын. Басқаларға көмектесе аламын.

Жамбыл облысы, Талас ауданы, Қаратау қаласы«Талас ауданы әкімдігі білім бөлімінің лицейі»КММ

Бастауыш сынып мұғалімі Спатаева Индира Жуматаевна

Сабақтың тақырыбы: С. Машақов «Мәншүк»Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың Мәншүк туралы білетіндерін жаңа мағлұматтармен кеңейте түсу. Өлеңді мәнерлеп, қатесіз дұрыс оқуға машықтандыру. 2.Өлеңнің мазмұнын ашып,талдауға үйрету. Оқушыларды өздігінен жұмыс жасауға, ой - өрісін дамыта отырып, қорытынды шығаруға машықтандыру. 3.Жас ұрпақты елін, жерін, халқын қорғай білуге, азаматтық пен адамгершілікке, Отанға деген сүйіспеншілікке, ержүректікке тәрбиелеу.Сабақтың түрі: аралас сабақ.Типі: жаңа білім беру.Әдісі: әңгімелеу, сұрақ - жауап, түсіндіру, көрнекілік.Көрнекілігі: Автордың, Мәншүктің портреттері,сызбалар, слайдСабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі.Психологиялық дайындық.Слайд-1Қуан, шаттан! Қуан, шаттан!Қуанатын күн бүгін.Қайырлы таң, қайырлы күн!Күліп шықты күн бүгін!ІІ. Өткен сабақты бекіту. Н.Ғабдуллин «Батырдың мінезі»- Өткен сабақта кіммен таныстыңдар? Слайд-2БауыржанөжетқайсарбатыртәуекелшілБауыржаннан басқа қазақтан шыққан Ұлы Отан соғысының қандай батырларын білесіңдер? Слайд-3(Әлия, Мәншүк,Бауыржан,Нұркен т.б.)III.Жаңа сабақ1) Автормен таныстыру. Слайд-4Сәду Машақов (1906–1995). 27 қарашада Семей облысының Жаңасемей ауданындағы Воскресеновка селосында туған. 1952 жылы Семей педагогикалық институтының филология факультетін бітірген. Облыстық «Семей таңы» газетінде (1928–1960) бөлім меңгерушісі, редактордың орынбасары, Алматы қазақ телеграф агенттігінің аударма бөлімінде аға редактор, 1931–1932 жж. Қазақстан Жазушылар одағының Семей облысындағы өкілі, Ұлы Отан соғысы жылдарында армияда үгітші-лектор, Калинин майданында шыққан

91

«Алға, жауға қарсы» газетінің редакторы, 1944–1945 жж. Совет Армиясы Жоғары саяси басқармасының аға нұсқаушысы болып қызмет атқарған.Алғашқы жыр жинағы «Колхоз жыры» деген атпен 1932 жылы жарық көрген. Одан кейін «Балға жыры» (1933),«Жартас» (1934), «Отан үшін» (1938), «Кезеңдер» (1959), «Жылдар мен жолдар» (1962), «Сапарда» (1972), т.б. кітаптары, 1986 жылы «Ақ көңіл» деген атпен таңдамалы өлеңдері мен поэмалар жинағы шыққан. 2) Оқулықпен жұмыс1. Өлеңді мәнерлеп оқып беру2. Тізбектеп оқыту.Сұрақтар мен тапсырмалар1. Өлеңнің алғашқы жолдарынан қай уақыт екенін аңғарыңдар?2. Мәншүктің қолында қандай құрал бар?3. Оның аты қалай?4. Мәншүк – кім?5. Ақын сөздерін пайдаланып, Мәншүктің ер жүректілігін суреттеген жолдарын тауып оқы.------------------- Өлім қаупінен жасымаған------------------- Отан үшін шайқасқанМәншүк------------------- Көзінен ұшқан өрттей лапылдаған------------------- Жаудан тайсалмаған.3) Сөздікпен жұмыс: Слайд-5Қаһар – ашу, ыза.Қатуланған – ашуланған, кектенгенЖасымаған – көңілі босамаған, әлсіздік көрсетпегенҚауіп – қорқыныш, қатер.Сергіту сәті.Дәптермен жұмыс: 1 - тапсырманы жазу.Мәншүк Мәметова – пулеметші. Ұлы Отан соғысына қатысқан батыр қыз. Видеокөрсетілім. «Қазақтың батыр қызы – Мәншүк»Сабақты бекіту.Слайд-61. Мәншүк кім?2. Қай жылы туған?3. Неше жасында майданға аттанды?4. Оның шын есімі кім?5. Биыл неше жасқа толды?Бағалау: Смайликтер, жұлдызша арқылыҮйге: 1) 213-бет, «Мәншүк» өлеңін жаттау. 2) Кесте толтыру, Мәншүкке сипаттама.

* * * * *Жамбыл облысы, Талас ауданы, Қаратау қаласы

«Талас ауданы әкімдігі білім бөлімінің лицейі»КММбастауыш сынып мұғалімі Алипбаева Айгул Айтуовна

Тақырыбы: М.Дулатұлы «Шешенің балаларын сүюі»Сабақ түрі: ДәстүрліСабақ типі: Жаңа сабақСабақтың мақсаты:Білімділік: М.Дулатұлының өмірі мен шығармашылығының қыр-сырын меңгеріп,тереңдей бойлату,оқулықтаберілген өлеңіне жан-жақты талдау жасай отырып,тақырыбын ашу;Дамытушылық: Оқушылардың өз беттерінше әрекеттендіру арқылы сын тұрғысын ойлауы мен жазуындамыту;Тәрбиелік: Оқушыларды ананы сүюге,құрметтеуге,қастерлей білуге тәрбиелеу.Көрнекілігі: Тірек-сызба,сөзжұмбақСабақ жоспары:1.Ұйымдастыру кезеңі:Психологиялық дайындық:Анамның тілі, айбыным менің, Анамның тілі,ай- күнім менің Сүйемін-байтақ елімді туған, Сүйемін мәңгі жерімді думан2.Үй тапсырмасы:Ә.Әбдуллиннің «Ақкөл жағасында » әңгімесінің мазмұнын сұрау.А.Байтұрсынұлы туралы мәліметтер.Жаңа сабақ: М.Дулатұлы «Шешенің балаларын сүюі»

92

1.Міржақып Дулатов-қазақ халқының бостандығы үшін күрескен ақын.Ақын өлеңдерінде халықтыбілімге,оқуға,теңдік үшін күресуге шақырады.Міржақыптың «Оян,қазақ!» деген жинағы бар.2.Шешеннің балаларын сүюі» өлеңі.Оқып,мазмұнын ашу,талдау.Әр шумақты оқи отырып талдайды.Бұл өлеңдеақын баласы жақсы болса,қуанып,жалқау болса,уайымдайтындығын,баласы үшін түн ұйқысын төрт бөліп,баласы үшін мақтанып, төбесі көкке жетеді де,ананың баласына деген ыстық ықыласын, махаббатын жыр етеді.3.Оқулықпен жұмыс:Ой қозғау.-Балалар күнде алаң,Жанашыр кім саған?--Балалар күнде алаң,

Жанашыр кім саған?-Боташым дер саған,Кім сүйікті адам!Жаңа сабақ:М.Дулатов«Шешенің балаларын сүюі»Өлеңді түсіндіру үшін бейне фильм көрсету.Оқулықпен жұмыс.1.Оқушыларды таппен, жұппен оқыту.

Сөздікпен жұмысКөз жасын көлдету-қатты жылау4.Сергіту сәті: «Ана туралы өлең» Ел жатқанда5.Топтастыру: «Менің анам» 6.Сұрақтар.1.Біздің қоғамға қарттар үйі қажет пе?2.Қарттар үйі болмас үшін не істеу керек?7.Дәптермен жұмыс:Шығармашылық тапсырма1-топ. Отбасындағы ананың орны.2-топ. Отбасындағы әкенің орны.1-топ. Отбасындағы баланың орны.Қорытынды сөз: Ана туралы толғанбаған жан кемде-кем.Данышпан да,ғалым да,хан да,қара да ана алақанынан түлеп ұшады.Пейіш ананың табанының астында деген сөз тегін айтылмаған.Дүниеде ана алдындағы парызды өтеу мүмкін емес.Сондықтан анамызды құрмет тұтуды азаматты міндетіміз деп ұғынамыз.Үйге тапсырма:Өлеңді жаттап келу.«Анам үшін мақтанам» эссе жазу.Бағалау:

* * * * *Жамбыл облысы, Талас ауданы, Қаратау қаласы

«Талас ауданы әкімдігі білім бөлімінің лицейі»КММбастауыш сынып мұғалімі

Ибраймова Эльмира Расылхановна

АТА-АНАЛАР ЖИНАЛЫСЫНА АРНАЛҒАН ТРЕНИНГ

Тақырыбы: Білімді азамат –ел ертеңі Адамға ең бірінші білім емес , тәрбие берілуі керек . Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы . Ол келешекте оның өміріне апат әкеледі Әбу Насыр Әл-ФарабиБүгінгі біздің мақсатымыз : мына миуалы ағаштағы жеміс – баламыз деп , қарап суыққа үсітпей , құртқа жегізбей, шырынды да , тәтті алма қылып өсіруіміз керекОтбасы- өмір тірегі, отан –отбасынан басталады демекші , тәрбиенің бастауы ата- аналардан, отбасынан басталады. Отбасы – тәрбие бастауыТәрбие мектеп – от басы, Ақылды баулып, тіл ұштар. Өрімдей тезге тартылған Әдепті бейне дұрыстар.Ата-ана болса өрнекті, Ұл мен қыз өсер көрнекті.

93

Әуезов Мұхаң айтқандай: Түзейік бесік-жөргекті.Бүгінгі ата-аналар жиналысын ашық деп жариялаймызАта-аналар жиналысының жоспары: 1. Тренинг тақырыбы: Білімді азамат –ел ертеңі2. « Хат жазу» ата-аналардан сауалнама алу3. Ата-аналар комитетін сайлау.4. Ағымдағы мәселелер.а) Оқушылардың оқу үлгерімі, тәртібі туралыә) Мектеп формасы, оқу құралдарыб) Қауіпсіздік ержелерін ескертуБүгінгі топтармен таныс болсақ:І топ: Тәрбие ІІ топ: ДенсаулықІІІ топ: Оқу ІV топ: Ұқыптылық Тәрбие бағытына сұрақ . Бала тәрбиесінің жоғары болуындағы менің ықпалым .. Денсаулық бағытына Баланың дені болуына отбасының ықпалы.Оқу бағытына Өз баламның оқу үлгерімі жоғары денгейде болуына отбасының ықпалы .

Ұқыптылық бағытына Қоғам мүлкіне ,жеке меншік мүлкіне деген, жауапкершілігіне менің ықпалым .Ұлы данышпан ұстаздар әңгімесінен :

-Ұлы ұстаз Ыбрай Алтынсариннің мысалынан үзінді тыңдаңыздар ; ,, Бір жұрттың үлкен бір оқымысты кісісі екінші бір елдің байымен сөйлесіп тұрады . Қасынан жарлы кісі өтіп бара жатып , оқымыстыға иіліп сәлем береді . Оған оқымысты одан да төменірек басын иіп қайтара сәлем береді . Сонда қасындағы бай :

- Тақсыр , осынша біліміңіз бар ғалымсыз , сөйте тұра осындай бір бейшараға соншама бас иіп , неге сәлем бердіңіз ? – деп сұрапты . Сонда ғалым тұрып :

- Ешбір ғылым – білім үйренбеген кісі сонша иіліп , әдептілігін көрсеткенде , менің оған әдепсіз болып көрінгенім лайықсыз болған болар еді ,- депті . Тәрбие көзі ата-бабамыздан қалған дана сөздер десек , ата-ана – сол насихатты жүргізуші.Тәрбиелі – Тәртіптің құлы , Тәртіпті – елдің ұлы. (Б. Момышұлы )Баланың саулығы –ұлттың байлығыДенсаулық бағытына сөз берейік . Баланың дені сау болуына отбасының ықпалы . Денсаулық бағытына сөз берейік . Баланың дені сау болуына отбасының ықпалы . Отбасы – өмір діңгегіАта-ана : неге оқымайсың,ақылсызсың , қолыңнан ештеңе келмейді , ұятқа қалдырасың , енді еш жерге бармайсың .-деп айтамыз.Осындай жа ғдайда мінез құлқымызды түзетіп көрейік.Ол үшін: байланыста болу керек , көмектесу керек ,сену керек. Бірақ..... сенбейміз, ерінеміз , уақытымыз жоқ .Осы бірақты жойсақ , бала екісін жояды , талпыну деңгейін де көтереді.Отбасы – сыйластық орнаған орта Ұқыптылық ,,бағыты : Қоғам мүлкіне ,жеке меншік мүлкіне деген, жауапкершілігіне менің ықпалым .4- пайдалы ұсыныстар: ,,Бала – жастан ,, - демекші мектеп жасындағы бала ең алдымен өзінің жеке мүлкін , оқу құралдарын , киім –кешегін , төсек орнын таза ұстап дағдыланса ,өсе келе , осыны өзінің өмірлік нормасына айналдырады да , күнбе –күн бәрін солай болуға тиісті нәрсе деп есептеп, айттырмай-ақ істейберетін боладыХат жазуАта-аналар үшін сұрақтар:-Балаңызбен араласу үшін қанша уақыт бөлесіз?-Балаңызда оқу үлгерімі жайлы, достары жайлы, парталасы жайлы сұрайсыз ба?-Балаңызда қандай шешілмеген мәселелерді байқадыңыз?-Сынып жетекшіге ұсынысыңыз.Ағымдағы мәселелер.а) Оқушылардың оқу үлгерімі, тәртібі туралыә) Мектеп формасы, оқу құралдарыб) Қауіпсіздік ержелерін ескертуҚорытынды: Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас элементтері.Атақты педогог және психолог Симон Соловейчик, баланы үлкендер өміріне дайындау жайлы ережелерді, ата-аналарға таныстыру:

94

• Біреудікін тартып алма, өзіңдікін берме. • Сұраса бер, тартып алуға талпынса қорған. • Ешбір себепсіз соғыспа. • Ойнауға шақырса бар, шақырмаса ойнауға рұқсат сұра, бұл ұят емес. • Әділ ойна, өз досыңды сатпа. • Біреуді мазалама, сұрақты екі рет қайталама. • Ескертулерге ренжіме, көкіректі бол. Ескертулер үшін мұғалімнен санаспа, ренжіме. • Біреуге жала жаппа. • Тазалақты болуға тырыс. • Жиі айт: дос болайық, ойнайық, бірге үйге барайық. • Есте сақта! Сен бәрінен жақсысын, ешкімнен кем емессің. Сен ата-анаң үшін, өзің үшін, мұғалімдерің үшін, достарың үшін ең жақсысың. Бұл ережелерде ата-аналар көрінетіндей етіп бала бөлмесіне ілсе, өте дұрыс.Біз мұғалімдер ережелердің іске асу, аспауын бақылауға аламыз.

* * * * *

Қоныс орта жалпы білім беретін мектебіҚазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Асқарова Гүлнұр КәрібайқызыБілімі жоғары, ІІ санат

Қазақ әдебиеті Сыныбы:7

Күні:Сынып: 7

Қатысқандар саны: 8Қатыспағандар саны:3

Сабақтың тақырыбы Сайын Мұратбеков «Жусан исі» әңгімесі (2 сағаты)Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме)

1. Оқушылар түрлі әдіс бойынша сұраққа нақты жауап беру:2. СКТ жасату және адамның бойындағы қасиеттерді ұғындыру;3. Ойындар арқылы және деңгейлік тапсырмалар арқылы сабақты меңгерту.

Сабақтың мақсаттары Барлығы: Оқушылар өз бетімен сұраққа жауап бере алады, анық жеткізе алады және шығармашылық қабілеті дамиды. Көбі:Ойын барысында тілге деген құрметі артады және өз өмірінде қолдана алады.Кейбірі: Адамгершілік қабілеті дамиды.

Жетістік критерийлері - Оқушылар компазициялық құрлысына талдай алады;- Дыбыстар сөйлейді әдісі бойынша адами қасиетті игереді;- Түрлі ойындар арқылы сөйлеу қабілеттері дамиды;- Ситуациядан шығып, өз ойларын айта алады.

Құндылықтарды дарыту Оқушылардың мейірімділікке, адал достыққа, сыйластыққа тәрбиелеуі;

Пәнаралық байланыс Қазақ тілі, ағылшын, орыс тілі пәніАКТ қолдану дағдылары СКТ талдау, ойын,салыстыру, іздендіру , таныстырылым.Тілдік құзыреттілікСабақ барысыСабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет

Сабақтың басыЫнтымақтастық атмосферасын қалыптастыру10 минут

Оқушылардың туған күндері бойынша 4 жұпқа бөлу."Ыстық орындық" әдісі бойынша оқушылар дөңгеленіп тұрады, ортасында бір оқушы отырады. Оқушылар кезекпен сұрақ қояды. Ортадағы оқушы жауап береді. Осылай орын ауыстырылып тұрады.1. Әңгімедегі кейіпкерлерді ата (Аян, Есікбай, Бапай шал, Тұрған, Асылбек шал, әңгімеші бала)2. Шығармада баяндалатын оқиға қай жылдары өткен? (1941 - 1945 жылдар)3. Аян ертегісі қалай баяндалады? (Ертеде бір жетім бала болыпты)4. Аян тайдырып алған тобығын кімге салдырды? (Асылбек шалға)5. Аянды талай жерге дейін шығарып салған кім? (Есікбай)

95

6. Аян алғашқы сауатын кімнен ашты? (Иманжановтан)7. Әжесі қайтқан соң Аян кімнің қолына көшті?(Әжесінің тумасы Бапай деген шалдың үйіне)8. Аянның кешкі қорегі не еді? («Тісің бар ғой» деп бір уыс бидай төгеді)9. Аян алғаш рет тобығын қалай тайдырды? (Өрістен бұзау айдап келе жатқанда үйретемін деп, өзінің қасқа бұзауына секіріп мінген. Семіз бұзау мөңкіп – мөңкіп жығып кетті)10. Ауыл қай жерде орналасқан? (Ешкіөлмес деген кішкене қоңыр таудың етегінде).Композициялық құрылымы:Басталуы: Аянмен алғашқы таныстық;Байланысы: Аянның тобығын тайдырып алуы;Дамуы: Әжесінің қайтыс болуы;Шиеленісуі: Бапай шалдың үйінде өткен жетімек күндер;Шарықтау шегі: Колхоз жұмысы. Қаралы қағаз;Шешімі: Балалар үйіне кеткен Аянға деген сағыныш. Жусан иісі.

Сабақтың ортасы15 минут

Ой шақыру:“Дыбыстар сөйлейді” стратегиясыАянның бойынан қандай адами қасиеттерді даралап көрсетейік.Ж – жігерлі е –ержүрект –төзімдіі –іскерм – мейірімдіб –батыра –адалл –лаулағана – ақкөңіл

Жұптық тапсырма:№1. Аянның алғаш хат тануы №2. Аян пальтоны неліктен шал-кемпірден ұрлана құшырлана иіскейтін еді? №3. Жалғыз көзді дәу туралы ертегісі №4. Аян қашаннан бастап тобығын орнына салдырмай, сол аяғын сүйретіп жүретін болды?

Деңгейлік тапсырмалары3 минут

Ойын тапсырмалар10 минут

1.Үзіндіні оқып шығып, қандай ой түйгендеріңді ортаға салыңдар?2.Жетімнің ақысын жеуге болмайды дегенге Бапай шал мен кемпірі қандай көзқарастуындатады?3..Аянның ертегілері неге ылғи “Баяғыды бір жетім бала болыпты...” деп басталады?4.Кемпір төгетін бір уыс бидайдан басқа нені қорек етеді? Көкпар ойыны:Әр жұптан бір оқушы шығып билет суырады. Берілген тақырып бойынша мақал – мәтел айтады. Жұп мүшелерін толықтырады. Қанша мақал – мәтел айтса, сонша ұпай жинайды. «Туған жер, Отан» туралы, «Татулық, достық» туралы. Тіл – өнер -ойыны:Әңгімеден бір сөйлем алынды, ішінен бір сөз қалдырып, сол сөзді тауып орысша, ағылшынша аудармасын айтады.

96

1. Әуелде біз – балалар оның..... айтатынын білгеніміз жоқ. (Ертегі, сказка, литэрари)2. Менің көкем де, атам да жоқ, сондықтан төбелессем...... ұрысады ғой. (әже, бабушка, грандмазе).3. Шіркін, ағама.... жазар едім (хат, письмо, лэттэ).4. Ал, жүріңдер мен кешегіден де........ (ертегі айтамын. (қызық, интересный, интерестиң)5. Ағамның......... сіңіп қапты (иісі, запах, ловели).6. Аян есік жақтағы темір пештің түбіне төселген құрым киіздің үстінде кір – кір жұқа құрақ....... жамылып жатыр екен. (көрпе, одеяло).7. Аян арық........... отқа тығып жіберіп, шала піскен күйемен масақты лып дегізіп суырып алатын (рука, қол, арм).

Аяқталуы5 минут

Жанды сөз. Қорытынды.Сайын Мұратбековтың шығармаларына байланыстырып тест орындау. 1. С. Мұратбеков қай жерде, қай жылы дүниеге келді?А) 1936-2007 жж Алматы облысы, Қапал ауд, Қоңыр ауылындаӘ) 1943-1993 жж Ақмола облысы, Баянауыл өлкесіндеБ) 1938-2007 жж Қарағанды облысы, Ұлытау ауданы2.С.Мұратбековтың ең алғаш әңгімесі?А) Ауыл отыӘ) Отау үйБ) Менің қарындасым 3. С. Мұратбековтың шығармаларын ата.А) «Балықшы әні», «Туған жер».Ә) «Қос шалқар», «Оянған өлке».Б) «Ауыл оты», «Дос іздеп жүрмін».В) «Әпке», «Дермене».4.«-Әй, анау кім, ей?» Қай кейіпкердің сөзі?А) СадықӘ) ИманжановБ) Есікбай5. С. Мұратбеков Мәскеудегі М. Горький атындағы институтты қашан бітірді?А) 1971ж. Ә) 1972 ж. Б) 1976ж. 6. С. Мұратбековтің алғаш әңгімесі қай жылы жарияланды?А) 1952ж. Ә) 1973 ж. Б) 1954ж. 7. Сайын Мұратбеков "Жусан иісі" үзінді кім туралы?А) АянӘ) НауқанБ) Садық

Сабақтың соңы2 минут

Рефлексия:Әңгіме кейіпкері

Адамгершілік қасиеттері

Қандай әсер қалдырады?

97

Дифференциация – оқушыларға көбірек қолдау көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай тапсырмалар қоюды жоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін тексеру жоспарыңыз?

Қолдау көрсету.Қабілеті жоғары оқушылар айтылған сөздер мен сөйлемдердің көпшілігін дұрыс қайталай алады.

Оқушылар өздері жасаған бет-бейнелеріне қарап бір-біріне көңіл- күйлерін айтады. (қуанышты, көңілді, көңілсіз, ашулы)

Жалпы қорытынды Сабақтың ең ұтымды кезеңдер?Дыбыстар сөлейді әдісі, ыстық орындық әдісі. Сабақты жақсартуға септігін тигізген екі сәт?Жұптық жұмыс, түрлі ойындар және тест тамсырмалары

Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданы Қоныс орта жалпы білім беретін мектебінің

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Балдахова Алия Алпамысовна

Сабақтың тақырыбы: «Ер Төстік» ертегісі, қорытындылау Сабақтың мақсаты: Оқушыларды халық ауыз әдебиетінің бір түрі-ертегі әлемінежетелеу, Ер Төстік ертегісін қорытындылау барысында түрлі тапсырмалар орындау;ертегілерді талдай отырып оқушы білімін жинақтау, оларды өзіндік пікірінқалыптастыруға жетелеу; оқушыларды ұлтжандылыққа, Отансүйгіштікке тәрбиелеу; Сабақтың типі: Білімді жинақтап қорытындылауСабақтың түрі: саяхат сабағы Сабақтың әдісі: әңгімелесу, ой қозғау, сөзжұмбақ әдісі, оқулықпен жұмыс,кестемен жұмысПәнаралық байланыс: тарихСабақтың көнекілігі: интерактивтік тақта, тапшамалар.Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. Оқушылармен амандасу, түгелдеу, зейінін сабаққа аудару.Балалар, біздің бүгінгі сабағымыз Ер Төстік еретегісіне саяхат сабағы. Біз ертегіні аяқтай келген болатынбыз. - Ертегідегі Төстіктің достары кім еді?- Бізге бүгінгі сабақта сол Ер Төстіктің достары тапсырмалар беріп отыр, сол тапсырмаларды орындауға дайынсыздар ма?ІІ. Желаяқ. Үй тапсырмасын тексеруТест-интервью кестесіСұрақ Жауап

Ерназардың сегіз ұлы қалай жоғалды?

Ер Төстік өзінің ағалары бар екенін кімнен білді?

98

Перінің қызы Бекторының айласы Ер Төстіктің серігі екеуі қандай қиыншылықтарға тап болды?

Бапы ханның Төстікке берген бұйрығы? Шойынқұлақтың жанының жасырылған жері?

ІІІ. Саққұлақ. Оқулықпен жұмыс.“Ер Төстік” ертегісінің шарықтау шегі. Оқулықтан оқу. ІІІ. Таусоғар. Тапсырма. 1-кестеЖырдың кейіпкерлері Ұнаған кейіпкер Қасиеті

2-кесте

№ Кімдердің сөзі

Кемпір Ерназар Кенжекей Жалмауыз кемпір

Анасы Ер Төстік

1 «Кемпір, сүйінші! Керулі тұрған кер биенің төстігі майлы көрінеді, бол, жылдам, асып жібер»

2 «Ертеден қара кешке бүйтіп жар қуалап, торғай атқанша, тентіреп кеткенсегіз ағаңды тауып алсаң болмай ма?»

3 «Сегіз ағаңның бары рас еді, жұт жылы кетіп еді, содан қайтқан жоқ. Қайда жүргендерін білмейміз.»

4 «Әкем маған жылқыдан таңдатсын Шалқұйрық атты берсін, жасаудан ақ сырмалы сауытты берсін, түйеден Құба інгенді берсін.»

5 «Тұрсам отыра алмаймын, шырағым, отырсам тұра алмаймын, шырағым, әперуге әлім жоқ, нашар адаммын.»

6 «Жер үстіне шығып, еліме қайтқым келеді»

Сергіту сәті. 3-кесте

Сұрақ Ия Жоқ Себебі

Ер Төстіктің ағаларын іздеуі дұрыс болды ма?

Ер Төстік қиял-ғажайып ертегіге жатады ма?

ІҮ. Көлтауысар. Сабақты бекітуЕртегінің мазмұнын білесіңдер, олай болса, мына сөзжұмбақты шешіп көрелік. Ү. Үйге тапсырма беру. 1. Ертегі мәтінін оқу. 2. «Егер мен Ер Төстік болсам...» шығарма жазып келу. ҮІ. Бағалау.– Сабақ аяқталды. - Сау болыңдар!

* * * * *

99

Нүпи Дүйсенғалиев атындағы негізгі жалпы білім беретін мектебінің өзін-өзі тану пәнінің

І санатты мұғалімі Жакина Айнұр Төлегенқызы

Ардақты ата-ана, қамқоршы ұстаз және бақытты бала»

Тақырыбы: «Ардақты ата-ана, қамқоршы ұстаз және бақытты бала»Мақсаты: Оқушыны халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуде мұғалім мен ата-ананың балалармен бірлескен жұмысын нығайту.Көрнекілігі: Ұстаз, ата- ана туралы нақыл сөздер, шарлар. «Дүниеде өзгермейтін үш нәрсе бар: ол-ананың ақ сүті, сәбидің күлкісі, күннің нұры»Сайыс жоспары:«Сәлем сөздің анасы» (топтың таныстыруы)«Қисынсыз сұрақ, қызықты жауап» (қызықты сұрақтар)«Әсем ән мен тәтті күй» (өнер байқауы)«Ас-адамның арқауы» (ас мәзірі) «Жаңа бастамамен - 12 жылдыққа» ( жоба) Үй тапсырмасы (қолөнер )Сайысқа 8топ қатысады. Әр сыныптан құралған топтың құрамында: оқушы, ата-анасы, сынып жетекшісі.1-жүргізушінің кіріспе сөзі:Армысыздар, мұғалімдер, әз жандар,Білім іздеп инемен құдық қазғандар.Құшақ жая қарсы аламыз сіздерді,Би де билеп, ән де бүгін шырқалар.Ігілікті өн бойына жинаған,Бөбегіне жан жылуын сыйлаған.Қалап берген ірге тасын өмірдің,Хош келіпсіз ата- ана сыйлаған.Қош келдіңіздер, құрметті ата-аналар, ұстаздар және оқушылар. Бүгінгі біздің «Ардақты ата-ана, қамқоршы ұстаз, бақытты бала» атты кешімізге қош келдіңіздер.Ардақ тұтам әкем менен анамды,Білмнен ап сана менен саяны.Сіздер ғана менің жарық жұлдызым,Сіздер барда мен бақытты балаңмын.Әкем менің ақылшым мен барымсың,Анам менің иманым мен арымсың.От пен суға түсіп жүріп біз үшін,Барлығын да жаратуға әзірсің. дей келе бүгінгі сайысқа келіп отырған ата-аналарымызды ортаға шақырамыз.Ұстазым- екінші анам, аялаған,Біздерден бар білімін аямаған.Оқысын, білім алсын, үйренсін депКүндеертең құшақ жая шығады алдан – деп, сынып жетекшілерді ортаға шақырамыз.Балам- өмір гүлімсің,Жарық сәуле күнімсің.Сендер үшін ата- анаңБірі –бәйтерек, бірі- шың.Бауыр етім балам деп,Өмір сүріп келеміз.Үміттерді ақтар депСендерге біз сенеміз.- деп шәкірттерге кезек береміз. Олар1- сынып оқушысы- Айсенов Әділ, ата-анасы- Рүстеммен Алтүнгүл және сынып жетекшісі Света Қыдырғалиқызы.2- сынып оқушысы-Серікбай Назым, ата-анасы- Қадыржан мен Бибигүл және сынып жетекшісі Мәншүк Амантайқызы.3-сынып оқушысыАсанқызы перизат, ата-анасы Асан мен Анар және сынып жетекшісі Гүлстан Раджқызы.4- сынып оқушысы Зейноллақызы Ақжан, ата-анасы- Зейнолла ағай мен Орынша апа және сынып жетекшісі Гүлвира Борисқызы.5-сынып оқуысы Базарбайева айлана, ата-анасы Мұрадым мен Гүлшат және сынып жетекшісі- Дариға Саматқызы6- сынып оқушысы Қадеров Жанатбек, ата-анасы Берік пен Кәмшат және сынып жетекшісі- Жаннұр Баянғалиқызы.7-сынып оқушысы-Қадеров Досбол, ата-анасы бейнбет ағай мен Әмина апай және сынып жетекшісі- Эльмира Төлегенқызы

100

8-сынып оқушысы- Жасбатыров Жоламан, ата-анасы- Жасбатыр мен Алмагүл және сынып жетекшісі- Мұрат Жұмасейтұлымен қатысқалы отыр. Қош келдіңіздер.Психологиялық тренинг. «Үлкен отбасы» деп аталады.Көршіңді оң жақтан құшақта, көршіңді сол жақтан құшақта. Оң жақтағы көршіңе бір жыми, сол жақтағы көршіңе бір жыми. Оң жақтағы көршіңнің қолынан ұста, сол жақтағы көршіңнің қолынан ұста. Қолымызды жоғары көтеріп «Біз үлкен отбасы»дейсіздер.І. Сайысымыздың бірінші шарты бойынша «Сәлем сөздің анасы»кезекпен әр топ өзін таныстырады.ІІ. Қисынсыз сұрақ, қызықты жауап» (қызықты сұрақтар) .Әр топқа сұрақтар беріледі.Берілген сұрақтың кім тез және нешеуіне дұрыс жауап беріледі, сол есепке алынады.ІІІ. «Әсем ән мен тәтті күй» (өнер байқауы)Құлақтан кіріп бойды алар,Әсем ән мен тәтті күй.Көңілге түрлі ой салар,Әнді сүйсең менше сүй»- деп Абай атамыз жырлағандай кезекті өнер сайысына береміз. Әр топ өзінің кезегіндеән айтып, би билеп өздерінің өнерге икемділігін байқатты. ІУ. «Ас-адамның арқауы» (ас мәзірі).Қатысушылар өздерінің алдын ала дайындап келген тәтті дәмдерін түсіндіреді.У.«Жаңа бастамамен - 12 жылдыққа» ( жоба)Әр топ болып жоба қорғайды.Ән-адамзат құрдасы,Ән- зарлының мұңдасы.Ән- сергектіксерігі,Ән- ғашықтың мұңдасы -деп кезекті 2сынып оқушыларының әніне береміз. Ән: «Анашым »- ІV. Он саусағы майысқан шебер болар ұрпақпыз (бұл шарт үй тапсырмасы ретінде берілді.). Өздерінің үйден дайындап келген қолөнері туралы айтып түсіндірді. VІІ. Қорытынды. Сайыс шарттарына сай, жинаған ұпай санымен әділқазылар алқасы таныстырып, сайыскерлерді мадақтама қағаздарымен марапаттап, сйлықтар табыс етіледі.Алладан- денсаулықҚыдырдан- батаАнадан- мейірімТуған- туыстан- бүтіндігінСапардан- сәттілікДастарханға молшылықӨмрде- амандық сұрай отырып, бүгінгі кешімізді аяқтаймыз.

101

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: Үшбұрыштарды шешу

Мектеп: Н. Дүйсенғалиев атындағы негізгі орта мектеп

Мұғалімнің аты-жөні: Қадыржанова Айман ЖұмайқызыІ санатты математика пәнінің мұғалімі

Сынып: 9 Қатысқандар саны:

Қатыспағандар саны:

Сабақ тақырыбы Кейбір бұрыштар (300, 450, 600) үшін тригонометриялық функциялардың мәндері

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме)

қосындысы 90 болатын бұрыштардың синусы, косинусы, тангенсы, котангенстері формулаларын қорытып шығарады; 300, 450, 600 бұрыштарының синусы, косинусы, тангенсы, котангенсы мәндерін шығару үшін тібұрышты үшбұрышты қолданады;

Сабақмақсаттары

Оқушыларды қосындысы 90 болатын бұрыштардың синусы, косинусы, тангенсы, котангенстері формулаларын қорытып шығаруға, 300, 450, 600 бұрыштарының синусы, косинусы, тангенсы, котангенсы мәндерін шығару үшін тібұрышты үшбұрышты қолдануды және есептер шығаруда пайдалануға үйрету.

Жетістіккритерийлері

Теңбүйірлі үшбұрыштың қасиетін дұрыс пайдаланады; үшбұрыштың қабырғаларын Пифагор теоремасын пайдаланып есептейді; 300 бұрышқа қарсы жатқан катеттің қасиетін дұрыс қолданады

Тілдікмақсаттар

Оқушылар мұғаліммен немесе жұпта формуланы түсінгенін тексеру үшін ауызша сұрақтар құрастыра алады.Пәнге тән лексика мен терминология:үшбұрыш, қабырға, катет, гипотенуза, өлшемдері, ұзындық, биіктік, ені, қарама-қарсы,sin,cos,tgctөлшеу, қосу, бөлу/көбейту формула, формулаларды қорытып шығарады/ қолданады Диалог пен жазу үшін пайдалы сөздер мен тіркестер: sin, cos, tgct табу формуласы қандай?Гиотенуза деген не?Мен қалай sin,cos,tgctесептеймін/қорытып шығарамын?Формуланы қалай қолданамын?Қандай екенін қалай білдіңіз...?

Құндылықтарды дарыту Ұқыптылыққа, тиянақтылыққа, мұқияттылыққа зер салу

Пәнаралық байланыстар математика, геометрия,сызу

Бастапқы білім үшбұрыш, тікбұрышты үшбұрыш және олардың қасиеттері;сүйір бұрыштар үшін тригонометрикалық функцияларды анықтау

Сабақ барысыСабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар

Сабақтың басы І. Ұйымдастыру: а) Оқушылармен амандасып, сабаққа әзірлігін анықтау;б) оқушыларды түгендеус) оқушыларды 3 топқа теңдей бөліп отырғызу.ІІ. Үй тапсырмасын тексеру. Оқушылардың үй тапсырмасын тексеру мақсатында өткен тақырыптар бойынша сұрақтар қою.Оқушылар жеребе суыру арқылы бөлінеді:І топ. Топ аты: «Үшбұрыш»ІІ топ. Топ аты: «Төртбұрыш»ІІІ топ. Топ аты: «Шеңбер»ІІІ. Жаңа сабақты баяндау.Бастапқыда 300 бұрышының синусының, 600 бұрышының косинусының мәндерін анықтау. Ол үшін С тік бұрышы бар және ∟А=300, ∟B=600

болатындай АВС тікбұрышты үшбұрышты қарастырамыз (сурет тақтада ілініп тұрады). Ал 300 бұрышқа жатқан катет гипотенузаның жартысына тең болғандықтан, . Бірақ 300. Екінші жағынан, 600. Сонымен, 300, 600. Сабақ әрі қарай “Ұшқыр ойлы топ" атты интеллектуалды сайыс түрінде өтеді.

Геометрия 7-9. Л.С. Атанасян, В.Ф. Бутузов, С.Б. Кадомцев, Э. Г. Позняк,И.И. Юдина

102

Сонау-сонау алысқа жүзсін десең кемелер,Тылсым сырлы ғарышқа ұшсын десең денелер.Математика - ең маңызды ғылым бұл,Сондықтан да, сол ғылымның тілін біл.Жарыс десе жаныңыз,Жасырғанды табыңыз.Күш сынасып көріңіз,Жеткенінше әліңіз (шамаңыз).Алғырлар мен тапқыштар,Бар өнерін салады.Білімді, көп оқыған болса егер,Бүгінгі күн жеңімпазы болады.І кезең. «Бәйге»Шарты: Әр топқа дәлелдеулер беріледі. 10 минут уақыт ішінде І топ cos300,tg600, IІ топ sin600, ctg300, III топ tg300, ctg600 дәлелдеп көрсету керек. Дұрыс жауап 10 ұпаймен бағаланады.

Әрі қарай есеп шығару үшін sin45°, cos45°, tg45°, ctg45°-ті табамыз. Ол үшін С тік бұрышы бар тең бүйірлі тік бұрышты АВС үшбұрышын қарастырайық (сурет тақтада ілініп тұрады). Бұл үшбұрыштың AC=BC, ∟А=∟B=450. Пифагор теоремасы бойынша АВ²=AC²+BC²=2AC²=2BC², осыдан АС=BC=Осыдан sin45°=sinA=cos45°= cosA=tg45°=tgA=

Сабақтыңортасы

ІІ кезең.“Теңге алу”Шарты: Өткен, бүгінгі тақырыптар бойынша есептер беріледі. Сол есептерді 10 мин уақыт ішінде шығарылуы тиіс. Уақытынан бұрын орындаған және дұрыс жауабын айтқан топқа 10 ұпай беріледі.

1. Өрнекті ықшамдаңыз: sin 2. Ықшамдаңыз: Жауабы: cos 3. Ықшамдаңыз: Жауабы: -sin 4. Ықшамдаңыз: 0 5. Ықшамдаңыз: Жауабы: sin 6. Ықшамдаңыз: Жауабы:- сtg 7. Ықшамдаңыз: Жауабы: 8. Өрнекті ықшамдаңыз: tg сtg – 1 0 9. Ықшамдаңыз: Жауабы: sin 10. Өрнекті ықшамдаңыз: tg – sin – tg sin 0 11. Өрнекті ықшамдаңыз: (sin + cos ) + (sin – cos ) 2 12. Өрнекті ықшамдаңыз: ( 1 – sin )( 1 + tg ) 1 13. Өрнекті ықшамдаңыз: (1–cos ) (1+tg ) tg 14. Өрнекті ықшамдаңыз: - sin 15. Өрнекті ықшамдаңыз: tg(–)cos + sin 0 16. Есептеңіз: sin- tg сtg - cos 17. Ықшамдаңыз: cosctg + sin α 18. Өрнекті ықшамдаңыз: + 1 19. Өрнекті ықшамдаңыз: cos 20. Өрнекті ықшамдаңыз: (sin– cos)+ 2sincos. 1 21. Өрнекті ықшамдаңыз: 22. Өрнекті ықшамдаңыз: sin 23. Өрнекті ықшамдаңыз: cos + сtg + sin 24. Өрнектің мәнін есептеңіз: (tg + сtg )–2, мұндағы =– 2 25. Өрнекті ықшамдаңыз: 26. Өрнекті ықшамдаңыз: + tg сtg 27. Өрнекті ықшамдаңыз: 28. Өрнекті ықшамдаңыз: cos α29. Өрнекті ықшамдаңыз: (sin– cos)+ 2sincos. 130. өрнегін ықшамдаңыз: мұндағы = -131. Өрнекті ықшамдаңыз: (sin + cos ) + (sin – cos ) 232. cos + sin cos өрнегін ықшамдаңыз, мұндағы tg= 2 0,2

103

33. Өрнекті ықшамдаңыз: (1–cos ) tg+1–tg cos ІІІ кезең. “Көкпар”.Шарты: Бұл кезеңде оқушылар 300, 450, 600 бұрыштарының синусы, косинусы, тангенсы, котангенсы мәндерін белгілі уақытта аралығында тез және дұрыс ретімен орналастыру қажет (алдарында А4 өлшем түріндегі қағазда кесте дайын тұрады). Орындап болған соң қазылар алқасына тапсырады. Дұрыс жауап 5 ұпаймен бағаланады.IV кезең. “Жорға”Шарты: Тақтада 10, 20, 30 түріндегі парақшалар ілініп, ұяшықтардың артында есептер жазылып тұрады. Оқушылар осы ұяшықтарды таңдап сондай ұпайға иеленеді, егер дұрыс, тез жауап берсе. 10 - ұяшық Жауабы: Жауабы: 10 – ұяшық Жауабы: 1,5 Жауабы: 10 – ұяшық Жауабы: 2 Жауабы: 20- ұяшық өрнегінің мәнін есепте Жауабы: 20- ұяшық өрнегінің мәнін есепте Жауабы: 20- ұяшық өрнегінің мәнін есепте Жауабы: 2 30-ұяшықДиагональдары және 2 болатын ромбының бұрыштарын тап. Жауабы: 120;6030-ұяшықТік төртбұрыштың қабырғалары 3 см-ге және см-ге тең. Тік төртбұрыштыңқабырғаларымен диагональ жасайтын бұрыштарын тап. Жауабы: 6030-ұяшық Ромб диагональдары а және -ке тең. Ромбының бұрыштарын табыңдар.Жауабы: 120;60

Геометрия 8.Ә. Н.

Шыныбеков

Сабақтың соңы V кезең. “Аударыспақ”Шарты: сұрақ-жауап түрінде өтеді. Төменгі сыныпта өткен тақырыптар бойынша әр топқа 5 сұрақ қойылады және 30 секунд уақыт беріледі. Әр дұрыс жауапқа 1 ұпай.І топқа1. Жай сан деп қандай санды атаймыз?( 1 - ге және өзіне ғана бөлінетін сандар )2. Рационал сандар жиынын нелер құрайды? (Бүтін сандар, оң және теріс бөлшектер.)3. Берілген шаманың 1/100 бөлігі?( процент)4. Төртбұрыштардың ішкі бұрыштардың қосындысы? ( 360 º)5. Дәлелдеуді қажет етпейтін сөйлем?(аксиома)ІІ топқа• Сызықтық функцияның графигі... болады (түзу сызық)• Жазыңқы бұрыштың градустық өлшемі? (1800)• Пифагор деген кім? (грек оқымыстысы)• Бағытталған кесінді? (вектор)• Квадраттық функцияның графигі (парабола)ІІІ топқа• катет пен гипотенуза туралы теорема кімнің атымен аталады? ( Пифагор)• у= функциясының графигі? (гипербола)• Бірдей санды бірнеше ретКөбейтуден тұрады.Егер оны ықшамдасаң,Қандай атау болады? /Дәреже/

http://ustazbol.kz/matem/66-matematika-aruy-2014.html#sel=

104

• Айырмашылығы тек таңбаларында ғана болатын сандар?(қарама - қарсы сандар)• Қарыс?( бас бармақ пен ортаңғы саусақ ұштарының арақашықтығы)Қазылар алқасы ақылдасып, нәтижесін шығарғанша оқушыларға 300, 450, 600 бұрыштарының синусы, косинусы, тангенсы, котангенсы мәндерін тез жаттаудың әдісі түсіндіріледі.VІ. Сабақты қорытындылау. Білім деген биік шың ,Бақытқа сені жеткізер.Білім деген ақылшың ,Қиындықтан өткізер - деп интеллектуалды сайысымызды аяқтаймыз.VІ. Үйге тапсырма. №281, №282, №286, №287VІІІ. Оқушылармен қоштасу

Пәні: ЖаратылыстануҰМЖ: 5-бөлім: 1В Адам. Жер. Ғалам.Күні: 24.10.17.Сынып: 5

Мектеп: Н.Дүйсенғалиев ат НЖББМұғалімнің аты-жөні: Құспанова Ардақ Оңдашқызы География пәнінің І санатты мұғалімі.

Сабақтың тақырыбы:

Дүниежүзі халқының нәсілдік құрамы.

Осы сабақта қолжеткізілетін оқу

мақсаттары

5.2.7.1.Дүниежүзі халқының нәсілдік құрамын және негізгі нәсілдер мен нәсіларалық топтардың таралу аймақтарын анықтау;5.2.7.2.Нәсілдік белгілердің қалыптасу факторларын анықтау:5.2.7.3. Нәсілдер теңдігін дәлелдеу.

Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Дүниежүзі халқының нәсілдік құрамын анықтайды;Көптеген оқушылар: Негізгі нәсілдер мен нәсіларалық топтардың таралу аймақтарын көрсетеді;Кейбір оқушылар: Нәсілдік белгілердің қалыптасу факторларын тізбелейді:

Бағалау критерийлері

Дүниежүзі халқының нәсілдік құрамын және нәсіларалық топтардың таралу аймақтарын анықтайды:

Тілдік мақсаттар Нәсіл –Раса-Race, Этнос-этнос-ethnos, ұлт-нация-nation, теңдік- равенство -equalityҚұндылықтарды дарыту

Оқушылар бір – бірінің ойын тыңдайды, өзара сыйластықты қалыптастырады.Жұпта, топта, топпен жұмыс істей білу. Оқушылар белсене қозғала отырып,сымбаттылықтарын сақтауға жаттығу жасайды. Бір-бірінің іс-қимылдарын түсінебілу.

Пәнаралық байланыстар

Жаратылыстану, биология, география.

АКТ қолдану дағдылары

Бейнежазба

Бастапқы білім Ұлт өкілдері туралы түсініктері қалыптасқан, оларды бір-бірінен ажырата біледі. (3-4 сынып)

Сабақ барысыСабақтың

жоспарланғанкезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет

Сабақтың басы 1-2 мин

І. Ұйымдастыру. Сәлемдесу. Балалар, бір – біріңе қарап жымиыңдар, жайланып отырып, көздеріңді жұмыңдар.Менің айтқанымды іштеріңнен қайталаңдар.Мен бақытты баламын, Жан дүниемде күн нұрлыЖылуым мол бойымда.Осы жылуды Жер бетіндегі барлық адамдарға жолдаймын.

105

Топқа бөлу.«Нәсілдер» тобы.«Ұлттар » тобы.Үй тапсырмасын тексеру. Топтық жұмыс.«Нәсілдер» тобына.

« Ең ерекше» Өзіндік ерекшелігі

Мұхиттың аты

Ең үлкен Тынық мұхитыЕң суық Солтүстік мұзды мұхитыЕң жылы Тынық мұхитыЕң ұзын Атлант мұхитыЕң кіші Солтүстік мұзды мұхитыЕң аралы көп Тынық мұхиты

«Ұлттар » тобы. Топтастыру.Жаңа сабақты меңгерту:Бейне таспа көру. «Халықтар географиясы»Сөздік жұмыс.

Нәсіл –Раса-Race, Этнос-этнос-ethnos, ұлт-нация-nation, теңдік- равенство -equality

2 топқа 3 нәсіл туралы оқуға 5 минут уақыт беріледі; Оқушылар алған білімдеріменбөліседі. -Нәсіл дегеніміз не? -Жер бетіндегі халықтар неше нәсілге бөлінген?(Әр топ түсінгендерін қысқаша айтып береді.)Сыныппен бірге тірек – сызбаны толтыру. Нәсілдер

Сергіту сәті Қатты нөсер басылды (жаймен тырсылдатады)Күн жарқырай ашылды (қолдарымен күн жасайды)Көктен төмен әдемi кемпiрқосақ шашылды (жарты доға жасайды)Сабақты бекіту.-Нәсіл дегеніміз не?-Нәсілдер неше топқа бөлінеді?-Еуропалық нәсілдерге қандай ұлт өкілдерін айтуға болады?-Монғол тектес нәсілдер жер бетінің қай аймақтарында орналасқан?-Негр тектес ұлт өкілдерінінің сыртқы ерекшеліктері қандай?Бағалау критерийі (қалыптастырушы бағалау)

Сабақтың соңы Рефлексия: «Таңдау» әдісі.1. Мен сабақты ____________ болды деп ойлаймын.2. Мен сабақта ____________ үйрендім3. Мен басқаларды _____________ тыңдадым.4. Мен сабақтағы өз жетістіктеріме______________.Үйге тапсырма: Мәтінді түсініп оқу, картамен жұмыс.

Саралау –оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларғақандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз?• Сабақ мақсаттары/оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба?• Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме? Жеткізбесе, неліктен? • Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? • Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? • Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен?

Жалпы бағаСабақтың жақсы өткен екі аспектісі (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?Сабақты жақсартуға не ықпал ете алады (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?Сабақ барысында сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістік/қиындықтары туралы нені білдім,келесі сабақтарда неге көңіл бөлу қажет?

106

Пәні: Қазақ тілі.ҰМЖ: 2-бөлім. «Менің отбасым және достарым»Күні: 27.10.17.Сынып: 2

Мектеп: Н.Дүйсенғалиев ат НЖББМұғалімнің аты-жөні: С.Ташетова.Қатысқандар саны: 7Қатыспағандар саны:

Сабақтың тақырыбы: Дауыссыз н мен ңКішкене бағбан.

Осы сабақта қолжеткізілетін оқу

мақсаттары

2.1.1.1 - тыңдаған материал бойынша түсінбеген сөздерін белгілеу, мәтін мазмұны бойынша қойылған сұрақтарға жауап беру2.2.3.1 - мәтін мазмұнын анықтауға бағытталған сұрақтар құрастыру және жауап беру2.3.5.1 - жіберілген пунктуациялық, орфографиялық қателерді мұғалімнің көмегімен тауып түзету, толықтыру2.4.1.3* - дауыссыз дыбыс түрлерін ажырату және емлесін сақтап жазу

Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді.Көптеген оқушылар: Топтық жұмысты брлесе орындайды.Өз бетінше жұмысжасайды. Сұраққа жауап береді. Қосымша үлестірме ресурстармен жұмыс жасайды.Кейбір оқушылар: тыс берілген қосымша тапсырмалады орындайды, тақырып бойынша қосымша мәліметтер мен дәлелдер келтіре алады.

Бағалау критерийлеріТілдік мақсаттарҚұндылықтарды дарыту

Оқушылар бір – бірінің ойын тыңдайды, өзара сыйластықты қалыптастырады.Жұпта, топта, топпен жұмыс істей білу. Оқушылар белсене қозғала отырып,сымбаттылықтарын сақтауға жаттығу жасайды. Бір-бірінің іс-қимылдарынтүсіне білу.

Пәнаралық байланыстар

Музыка , әдебиеттік оқу.

АКТ қолдану дағдылары

аудиожазба

Бастапқы білім Н мен ң дыбысының дауыссыз дыбыстар екенін біледі, ң дыбысы сөз басында кездеспейтінін тек сөз ортасынада және соңында келетінін біледі.

Сабақ барысыСабақтың

жоспарланғанкезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет

Сабақтың басы 1-2 мин

Армысың, досым!Кел, маған қосыл (қолымен шақырады)Алақанға салып, алақанШеңберге бірге тұрайық. (қолдарынан ұстайды)Жер шарындай айналып (айналады)Әлемге жарық ұқсайықҚолымызды көтеріпКүннің нұрын алайық (қолдарын созады)Ортамызда күн нұрыҚұшаққа оны алайық. (құшақтасады)

15 мин

І. Топқа бөлу.(н дыбысы бар сөздерді алған оқушы 1 топқаМыс: нан, нар, нәзік)(ң дыбысы кездесетін сөздерді алған оқушы 2 топқа. Мыс: аң, таң, аңшы, оң )ІІ. Ой қозғау.Жұмбақ жасыру. (н мен ң)ІІІ. Жаңа сабақ. Оқулықпен жұмыс.Тыңдалым. Кішкене бағбан. «Алтын балық» беру арқылы мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру.*мәтін не туралы?*Садық пен Қалелге мінездеме беріп көр.*Мәтін саған ұнады ма?*Күзде табиғатта қандай өзгерістер болады?

107

67-жаттығу. Мақалды жатқа жаз.*н,ң дыбыстары бар сөздердің астын сыз, олар сөздің қай жерінде келіп тұр?*Ң дыбысы сөз басында келе ме?*Мақалдың мағынасын түсіндір?(Оқушылар бір-бірін қолпаштайды)

Сергіту сәті5 мин

«Қуыр-қуыр, қуырмаш!»

Сабақтың соңы15 мин

5 мин

68-жаттығу. Суретке қара. Суретші, қобызшы, кенші, құрылысшы, аспаз, тәртіп сақшысы өздерінің жұмыстарына қажетті құралдарды дұрыс таңдап алдыма?Топтық жұмыс:*суреттегі мамандық иелері туралы не білесің?*саған бұл мамандықтардың қайсысы ұнайды? Неліктен?*Өзің болашақта қай мамандықты таңдар едің?69-жаттығу. Кестеде көрсетілген мамандықтар бойынша диалог құра.Топтық жұмыс:Н тобы: мұғалім, диқан.Ң тобы: дәрігер, сылақшыІV. Үйге тапсырма.Шығармашылық тапсырма.V. Кері байланыс. «Менің көңіл-күйім» баспалдағы. Әрбір оқушы стикерге сабақта көңіл-күйі қандай болғанын жазады.

Саралау –оқушыларғақалай көбірек қолдау

көрсетудіжоспарлайсыз? Қабілеті

жоғары оқушыларғақандай міндет қоюдыжоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексерудіжоспарлайсыз?

Сабақ мақсаттары/оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба? Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме? Жеткізбесе, неліктен? Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен?

108

Нүпи Дүйсенғалиев атындағы негізгі жалпыбілім беретін мектебінің жанындағы «Жауқазын шағын

орталығының» тәрбиешісі Каримова Лариса Мұғалімқызы

Шағын орталықта «Алтын күз»Жүргізуші: Сары жібек көйлегін желбіретіп, Жапырағын ағаштың селдіретіп Тойға бөлеп елімді күзім келді. Нұр тамшысын аспанның мөлдіретіп. Құрметті ата-аналар,ұстаздар табиғатымыздың бізге берер байлығы мен берекесін сыйлайтын сары алтын күзіміз келді.Алтын күз мерекесі құтты болсын демекпіз,жылдың қай мезгілін алсақта табиғатты сүйіп,оны аялап күту әрбір адамның міндеті,өйткені бізді қоршаған табиғат аман болса,бізде әрқашан көңілдіміз.Сондай көңілді шағымызда бүгін кішкентай бүлдіршіндерімізді ортаға шақырайық, олардын өнерлерін тамашалайық. Әуен ойналады, бір бала залға жүгіріп шығып , жапырақтарды жинайды.(ширма артынан күз келеді)Күз: Салеметсыз ба, балақай!Бала: Саламатсыз ба, сіз кімсіз?Күз: Мен-Алтын күзбін!Бала: Балалар, Балалар тезірек мында келіндер! Күз келіп қалыпты!(залға балалар кіреді)Күз: Сәлематсындарма ма, балалар! Мен –Алтын күзбін! Сіздерді бүгінгі ертеңгілікке шақырған мен едім, себебі: сендердің мен туралы не білетіндеріңді тыңдағым келді!Алтын күз туралы өлең , тақпақтар тыңдап сіздермен бірге бейлесем деймін.Жүргізуші: Әрене, Алтын күз, сіз туралы балалар көптеген өлең ,тақпақ, жаттады, біз қазір сізді өз өнерімізбен қуантамыз.Жүргізуші:Жапқандай жапырағымен іздердіҚуантып байлығымен ізгі елдіБір тойдырып қайту үшін елімді,Сабырлы сары алтын күз келді - демекші мектеп алды даярлық тобының бүлдіршіндерін орындауындағы «Әр қашан күн сөнбесін» әнін қабыл алыңыздар.Жүргізуші: Кездескен сон күзімен Бұтағынан үзілген Ай жапырақ-сары алтын Айналаның бәрі алтын.демекші ендігі кезекте кішкентай бүлдіршіндеріміздін тақпақтарын тыңдайық . Азат: Күздін қазан айында Алма,алмұрт піседі Жапырақтар сарғайып Сыбдыр-сыбдыр түседі. Апорт деген алма бар Жер жарады атағы Ондай алма қайда бар Алматы оның Отаны. Мадияр: Алтын, сары ,қызыл, көк Алуан-алуан жапырақ Күзгі бақта күлімдеп Көз тартады адырап Гүлсенім: Армысыздар халайық Бармысыздар халайық Күзгі тойды жұп жазбай Келіңдер қарсы алайық.Айсенім: Алқаптан бидайды Қоймаға ел жинайды Тырнасы тізілген Ұнатам күзді мен. Кәусар: Тоңазып атырап Көк жеміс піседі Сарғайып жапырақ Саудырап піседі. Күз- жомарт ,- дейміз біз, Жемісін жейміз біз.

109

Мерхан: Өнім үйіп тастадық Оқуды да бастадық, Берекелі алтын күз Ашық болсын аспаның

Әсел ерен достарым Өмірге көп қосқаным Қымбатты сый алындар Қызығымым қаныңдар Молайтындар шаттықты Би билендер бақытты.Би: Қуыршақтар . Әсерлі ән айтылсынКөк нөсер күй тартылсынБізбен бірге той тойлапМынау халқым шалқысын.Ән : Қошақаным .Күз: Өте тамаша, қандай өнерлісіңдер!Ал енді сіздер билей аласыздар ма?Жүргізуші: Ия, алтын күз, біздің қыздар сізге арнап «Қуршақтар»биін билеп бередіӘн: Дос болайық бәріміз МАД топ балаларыЖүргізуші: Қандай әдемі , кәдімгідей біреу жапырақтардан аяқ астымызға кілем төсеп тастағандай! Ал, енді балалар осы жапырақтарды түс-түсімен бөлек-бөлек жинайықшы. Кім бірінші болар екен? Ойын: «Түсіне қарай жина»Жүргізуші: Болды, болды,мінекей, жапырақтардың бәрін жинадық!Күз: Жоқ, бәрін емес! Қарандаршы, ең үлкенің , ең әдемісін көрмей қалыпсындар! Балалар, бұл жәй жапырақ емес. Ол-сиқырлы жапырақ. Ішінде не барын білгілерің келе ме? Бұл-сіздерге арналған сый, тартуғой! (Балаларға канфер т.б үлестіріп береді)Ендігі кезекті бүлдіршіндер дайындаған күзгі сән үлгілерін тамашалайық .«Ас адамның арқауы»демекші Өздері дайындаған дастарқанға шақырамыз Осымен бүгінгі Алтын күз атты кешіміз аяқталды келесі кездескенше аман-сау болыңыздар.

* * * * *Ташетова Света Қадырғалиқызы

Нүпи Дүйсенғалиев атындағы негізгі жалпы білім беретін мектебінің ІІ санатты бастауыш сынып мұғалімі

Ашық тәрбие сағатының тақырыбы: «Қадірле, ата-анаңды!»Мақсаты: Бала бойына сүйіспеншілікті, жылылықты ұялату, ата-анасын құрмет тұтуға, адал да парасатты ұл мен қыз болуға тәрбиелеу, отбасы мүшелері арасындағы бауырмалдық, қайырымдылық, достық қарым-қатынасқа тәрбиелеу.Көрнекілігі: шараның тақырыбы, ата-анаға байланысты нақыл сөздер, «Менің әкем, менің анам» атты фото суреттер, шарлар т.б.Барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі.Мұғалім: Армысыздар құрметті ата-аналар, қонақтар! Бүгінгі біздің оқушылармыздың дайындаған «Қадірле, ата-анаңды!» атты ашық тәрбие сағатына қош келдіңіздер!Мұғалім: Ата-ана отбасының негізгі діңгегі, бастапқы дәнекері. Қазақ халқы отбасында ата-ананы құрметтеу, ардақтау ерекше әспеттелген. Ұлы ғалым философ Әбу- Насыр Әл Фараби «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі» деген екен, олай болса тәрбие туралы сөз қозғағанда біз алдымен отбасын ауызға аламыз.Қымбатты ата-ана!Біздің борышымыз сіздерді құрметтеу.Алдымен сүй, ардақта ата-анаңды,Үлгілі ұрпақ атадан бата алады.Бар жақсылық балаға бұл ғаламдаМейірімінен ананың жасалады.Жырақ жүрген ата-анасын сағынған,Ата-анаға сәлем айтқан ән-жырдан.Екеуінің қуанышы, тілегіӘрқашан да бір арнадан табылған.

110

Дильназ: Сөздерді ең аяулы.Жақсы көріп жаттадым,Енді білдім олардыКімнің ойлап тапқанын.Азиза: «Күнім», «Жаным» дегенді,Каусар: «Құлыншағым» дегенді,Әділ: «Ботақаным» дегенді,Ұлболсын: «Айналайын» дегенді,Асель: «Толған айым» дегенді,Хормен: Ойлап тапқан аналар.-Балалар, байқап қарасаңдар аналардың махаббаты қандай керемет!-Кәне, балалар, аналарымызға деген жүрек жылуымызды енді өлең жолдары арқылы жеткізіп көрейік.Динара:Анамыздың мейірлі.Жүзінен біз қараймыз,Анамызды пейілді,Жомарт жанға балаймыз.Каусар:Бізге қарап елжіреп.Сүйсе беттен күнім деп,Құшақ ашса, келші депЖүгіреміз күлімдеп.Дильназ:Түн ұйқыңды төрт бөліп.Әлдилеген анашым,Алтыннан да қымбатсың,Ақ сүт берген анашым.Мұғалім:Аналарымызға арналған сұрақтар: (аналар қоржыннан сұрақтарды таңдап алады)

• Балаңыздың ең жақын досы кім?• Үйде қонақтар отыр, балаңыз қайта-қайта келіп мазаңызды алды. Сіз не істейсіз?• Балаңыздың үйдегі сүйікті ісі?• Қай пәнді жақсы көреді?• Балаға үлгі болатын адам кім?• Балаңызды қалай еркелетесіз? (сөзбен, қимылмен көрсету)• Қызыңыздың сүйікті асы?• Балаңыз сіздің ұялы телефоныңызды рұқсатсыз мектепке алып кетті. Сіз кешке қандай шара

қолданасыз?«Менің балам, кәні» ойыны.Аналарымыздың балаларын қаншалықты тани алатындыұтарын байқайтын боламыз. Шарты: Балалар қолдарын алдарына созып тұрады, көзі байланған ана өз баласын қолдарынан сипап табу керек.Аналарға арналған өлеңдерге кезек береміз.Азиза:Өзің мені өсірген.Ардақтысың анашым,Ақылыңды айтасың,«Адам бол » деп анашым.Ұлболсын:Аяулы анашым.Мен үшін данасың,Ұйқыңды төрт бөлдің,Перзентің бала үшін.Әділ:Айтқаныңды тыңдаймын.Үлкендерді сыйлаймын,Анашымды құрметтеп,Өлеңімді жолдаймын.Мұғалім:Ана деген-өмірдің кәусар бұлағы.

111

Ана деген-тіршіліктің шұғылалы шуағы,Ана деген-теңдесі жоқ ұлылық,Көз алдымда тұлғаң биік тұрады.Түн ұйқысын төрт бөлген, түнде бесік таянып, түнде шошып оянған анаңның ақ мейірімін ерекше бағаламасаңдар, ол-қорлық. Балалар әр уақытта аналарыңды қадірлеп, сыйлап жүріңдер дегім келеді.Құлақтан кіріп бойды алар.Әсем ін мен тәтті күй,Көңілге түрлі ой салар,Әнді сүйсең менше сүй-деп Абай атамыз жырлағандай оқушыларымыздың орындауында «Анашым» әнін қабыл алыңыздар.Мұғалім:Өзіңді өмірге келтірген, тіршілігіңе нәр берген ата-ананы ардақтау әрбір баланың парызы, міндеті. Ата –анаға не істесең, алдыңа сол келеді. Дүние кезек. Сен өмір бойы жас болып тұрмайсығ. Сен ата-анаңды сыйласаң, сенің балаларың да қартайғанда өзіңді аялап күтіп, бағып қағатын болады.Көрініс: «Ағаш тостақ»Бейнеролик: «Ата-анаға қамқорлық»Мұғалім:Ыстық-ау кім-кімге де әке деген.Суыққа шалындырмай мәпелеген,Өмірдің соқтығымен өрге тартып,Алдымен адам бол деп жетелеген.Әділ:Үнемі ақыл беретін.Мен үшін әкем бәйтерек,Әкенің алып тәрбиесін,Азамат болып өсемін.Ұлболсын:Әкетайым, әкешім.Жақсы көремін мен сізді,Құрметтеп мәңгі өтемін,Мәпелеген өзімді.Дамир: Әкем шытса қабағын-«Байқа» балам дегені,Алған көп-ақ сабағым,Жақсы көрем мен оны. Мұғалім:Бүгінгі кешіміздің қонақтары әр үйдің асқар тауы, тірегі, әкелерімізге сұрақтарымыз бен ойынымыз бар соған кезек берсек: Бақытты отбасы болудың негізгі шартына нені жатқызар едіңіздер? Бала тәрбиесі үшін отбасы жауапкершілігі басым ба, әлде мектептің жауапкершілігі басым ба? Балаңызды еркелеткен сәтіңізді көрсетіңіз. Баланы еркін тәрбиелеген дұрыс па, қатал тәрбиелеген дұрыс па? Балаңыз сізді тыңдамаған сәтте қандай шара қолданасыз? Тәрбие адамның тағдырын шешеді дейді, сіз қалай ойлайсыз? Балаңыздың мұғалімі сізге балаңыздың бүгінгі жаман қылықтарын айтты, сіз не істер едіңіз? Сіздің ойыңызша отбасында әкенің рөлі қандай?

Мақал-мәтелдің жалғасын тап:• Атаға қарап-..............• Анаға қарап-.............• Ананңың көңілі балада,...........................• Ата-анаңның қадірін, .............................• Атаның баласы болма,...........................• Ұяда не көрсе,........................................• Әке көрген оқ жонар,............................• Әке-.................• Ана-.................• Бала-................

Би: «Тентегім»

112

Каусар:Сабағымнан қалмаймын.Бес аламын бәрінен,Озат оқып әрдайым,Қуантамын әкемді.Азиза:Ойнаймыз, күлеміз.Жарқылдап жүреміз,Әкені сыйлаймыз,Айтқанын тыңдаймыз.Асель:Арайлы ақ тілекпен.Ән жолдаймын өзіңе,Сағыныш сазды жүрекпен,Сыр арнаймын өзіңе.Ән: «Әкешім» қабыл алыңыздар.Мұғалім: Балалар, отбасындағы ата-ананың орны, оларды құрметтеу, отбасының шынары ата-ана атына кір келтірмеу, оны ардақтау, сыйлау, сендердің борыштарың.Түн ұйқысын төрт бөлген ананың ақ мейірін бағалаңдар, әке тірегің, қамқоршың , асқар тауығ. Ендеше әке-шеше атына кір келтірмеңдер.Бақыт –деген ата-анаң өмірдегі.Бақыт-деген арманың көңілдегі,Бақыт іздеу өмірде міндет емес,Бақыт өзі келіп қонар бір күндері.Құрметті ата-аналар, ұстаздар және оқушылар!Сіздердің отбасыларыңызға сыныбымның атынан тек жақсылық тілеймін. Қыздарыңыз қызғалдақтай құлпыра берсін, ұлдарыңыз ізгі армандарыңызды орындай берсін, ұл-қыздарыңыз әр уақытта сіздерді жақсы жақтарымен қуантып, сіздерді қадірлейде, құрметтей білсін деген тілекпен бүгінгі ашық тәрбие сағатын тәмамдаймыз. Келгендеріңізге көп-көп рахмет! Келесі кездескенше сау болыңыздар!

113

«ЕРЛІКПЕН ТАНЫЛҒАН ТҰЛҒА»

Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданыА.Хұсайынов атындағы орта жалпы білім беретін мектебі11 – сынып оқушысы: Насибуллина Диана Спартакқызы

Жетекшісі : тарих пәнінің мұғалімі, 1 санатты Калимова Жазира Мендихановна

Аннотация. БҚО Казталов аудандық білім беру бөлімінің жалпы білім беретін А.Хұсайынов атындағы орта жалпы білім беретін коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 11 – сынып оқушысы Насибуллина Диананың «Ерлікпен танылған тұлға» тақырыбындағы зерттеу нысаны: Ахмедияр Дауленұлы Хұсайыновтың өмірбаяны мен Отан қорғауда жасаған ерлігі, атқарған қызметін танып білу. Көз көрген, қызметтес адамдардан керекті материалдарды жинап, жарыққа шығару.Зерттеу мақсаты: Ел еркіндігін, бостандығын қорғаған Кеңес Одағының батыры А.Хұсайыновтың ерлік істерімен танысу. Батыр атамыздың ерліктеріне сүйене отырып, Отанға деген сүйіспеншілікті арттыру. Ұлы Отан соғысында ерлік көрсеткен аталарымыздың ерлік істерін қастерлеп, рухын көтеру, үлгі -өнеге тұту.Зерттеу міндеттері: Халқымыздың қашаннан-ақ елін қорғаған, еліне адал еңбегі сіңген халық адамын алдыңғы орынға шығарып, «Ерлікпен танылған тұлға»есептеген. Кеңес Одағының батыры Ахмедияр Хұсайынов атамыздың халыққа жасаған ерлігі мен қызметінің қадірін терең түсіну.Зерттеу әдісі: Іздену, мұрағат материалдарымен, баспа материалдарымен жұмыстану. Батырдың көз көрген әріптестерімен, жанұя мүшелерімен сұхбаттасу. Зерттеудің теориялық мәнділігі: Ұлы дала халқының ержүрек, батырлығын ұрпақ арасындағы сабақтастықтыбайланыстыру.Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі: Кеңес Одағының батыры Ахмедияр Хұсайыновтың еліне сіңірген еңбегіне толықтай болжам жасай отырып, тақырыпты ашу.Жобаның зерттеу нысаны: Ахмедияр атамызды көрген адамдардың естеліктері, архив материалдары.Зерттеу пәні: Халық ауыз әдебиеті.Зерттеудің ғылыми болжамы: Атамыздың істеген ерлігі және соғыстан кейін жасаған еңбектері арқылы болашақ ұрпақты толерантты тұлға етіп тәрбиелеуге мүмкіндік береді.Зерттеу жаңалығы мен дербестік нәтижесі: 1.батыр бойындағы мінезінің барлық адамға бірдей көзқараста болуы.2.Батырдың істеген ерлігі кейінгі ұрпаққа өнеге, мақтанышЗерттеу әдістері: Батырдың бойындағы өр мінезімен ерліктері туралы жазылған БАҚ мақалалары, архивпен тікелей байланыс. Батыр туралы шығарылған өлеңдер, жанұясымен кездесу, көз көргендермен сұхбаттасу.Ғылыми жоба жұмысының құрылымы: Ғылыми жоба жұмысы кіріспеден, зерттеу бөлімінен, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Ахмедияр Хұсайыновтың 1924 жылы Батыс Қазақстан облысы, Бөкей ордасы ауданында дүниеге келуінен бастап, дүниеден өткен кезге дейінгі, атқарған қызметі, білім беру саласына қосқан үлесі қамтылады.

Кіріспе Тауды биік демеңдер,

Талаптансаң шығарсың. Жауды мықты демеңдер, Ерлік қылсаң жығарсың.

1941 жылдың 22 маусымында таң атқанда гитлерлік Германия Кеңес Одағына шабуыл жасады. Неміс фашистері 190 дивизиясын, 5миллион 500 мың солдаты мен офицерін, 3712 танкісін, 4950 әскери ұшағын, 47 мың қару жарақ пен минометін және басқа соғыс техникасын соғысқа қосты. Ұлы Отан соғысы осылай басталды.Фашистер елімізге опасыздықпен шабуыл жасағанын естіген қазақстандықтарда майданға аттанды. Миллиондаған адамдар Отан үшін от кешті. Солардың көбісі майданнан кері оралған жоқ. Хабарсыз кеткені қаншама? Дәлірек айтсақ, Қазақстаннан 1миллион 500мың адам майданға аттанған екен. Қазақ халқы өзінің тарихында Отанын, жерін , елін қорғау жолында алапат шайқастарды талай рет бастан өткерді. Небір қиындықтарды көрді. Сол шайқастардың барысында тарих аренасына қол бастаған даңқты батырлар шықты. Міне, осындай бабалар жолын жалғастырған, қанымызға сіңген осынау өр – намыстың, батырлықтың тамаша үлгісін Ұлы Отан соғысы кезінде көрсеткен, өлкемізден шыққан ер жүрек батырларымыздың бірі Ахмедияр Дәуленұлы Хұсайынов.Қазақ халқының қаһарман ұлы, аты аңызға айналған Кеңес одағының батыры Ахмедияр Хұсайыновтың 2014 жылы 90 жылдығын өзінің ауданымыздағы алғаш қы еңбек жолын өткізген Жұлдыз ауылында атап өтілуі ауыл халқы үшін үлкен мәртебе болды.

114

3.1.бөлім. Өмір дерекАхмедияр Хұсайынов 1924 ж 10 мамырда қасиетті Бөкей Орда ауданында дүниеге келген. Әкесі Даулен Мырзабек кедей шаруа отбасында үшінші ұлы болып дүниеге келді. Сабидің дүниеге келгенін естіген Даулен ақсақалдың апасы Қантаза мен жездесі Құсайын үйіне келіп, ырым қылып бауырына салады. 1925 жылы Содан бала 7 жасқа келгенде оны асырап алған апа жездесі қайтыс болып, туған ата анасының тәрбиесіне көшеді. 1931жылдан 1940 жылға дейін Ордадағы Максим Горкий атындағы мектепте оқыды. 1940 жылы комсомол қатарына өтіп, орта мектепті бітіргеннен кейін жоғары оқу орнына түсу арманы орындалмады. Соғысқа дейін Ахмедияр аға әкесіне көмектесіп, шаруашылық жұмыстардың басы қасында жүріп, түйе бақты, шөп жинасып, егін орды, өмірдің қыр сырын үйренді. 1947 жылы Чукина Вера Напсимовнамен отбасы құрады. Өмірлік серігі болған Вера Нәпсімқызыда - Қазақ педагогикалық институтын бітіріп, ұзақ жыл ұстаздық еңбек еткен еңбек ері. Апай екеуі 6 ұл, 2 қыз бала тәрбиелеп , бүгінде олар еліміздің әр жерінде, әр салада адал қызмет атқарып жүр. Бұл кісінің жүріп өткен жолы кейінгі ұрпаққа өнеге. Жұлдызы биік жауынгер 62 жасында 1986 жылы өмірден өтті.IV. ҚорытындыЕліміздің басына сонау жылдары қайғы орнаған шақта қасіретті жағдайдан аман алып қалу жолдарын іздеген ол қазақ деп жүрегі соққан қазақ батырларымыз. Батыр аталарымыз сонау жоңғар соғысынан бастап, Ұлы Отан соғысы кезіндеде ерен ерлік көрсетіп, қазақтың қандай адам екенін, қандай ерлік жасай алатынын барша әлемгепаш етті. Көбісі оралмады, батыр болып келгендері қаншама. Осындай қанмен, арман тілекпен келген бейбітшілікті, татулықты жоғалтып алмауымыз керек. Атағы қияңдарға тараған айбынды сардар Б.Момышұлы айтқандай «Ерлік елеусіз қалмайды». Артына өшпес ізтастаған Ахмедияр ғұмыр жалғаса береді. Соның бір дәлелі осы мәнжазбам болады. Зерделей қарасақ, жерлесіміз бас аяғы бір жылдан астам уақытта теңдесі жоқ ерлік көрсетіп Кеңес Одағының батыры атағының иегері болды. Бұл соғыс жағдайында жаумен бетпе бет келген, жауып тұрған оқтың астында байланыс орнатып, кез келгенніңқолынынан келмейтін ерлік көрсетті.Уақыт өткен сайын бізден алыстай беретін Ұлы Отан соғысы , Ахмедияр Хұсайынов туралы зерттеу жұмыстары облыс, республика көлемінде зерттелсе деймін.

V.Пайдаланған әдебиеттер

№1 Жалпақтал мұрағаты №380 папка. 1-2 том2 От жалында туған ерлік.

Жәрдем БисенұлыКоммунист газеті 1965 жыл, 23 февраль

3 Жұлдызы биік жауынгерТұрарбек Ақмурзин

Ауыл айнасы 4 сәуір 2014 жыл

4 Батырдың қарындасыҰлдай Сариева

Орал өңірі 23сәуір 2014 жыл

5 Батырдың жарыГузяль Хабиева

Жайық арулары 08.04.2004 ж

6 Ел үшін туған ерекше тұлғаН.Уразаев

Ауыл айнасы Мамыр 2009 ж

7 Ер есімі - ел есіндеҰлдай Сариева

Орал өңірі9.04.2004ж

8 Шәкірт ұстаз Қазақстан мұғалімі 1965 жыл

9 Достық күшіА.Хұсайынов

Орал өңірі 1965ж

115

ТУҒАН ЖЕР

Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы Беспішен ауылыБеспішен БЖББМ, 3сынып оқушысы

Бақтығали Айнара Ниязбекқызы

Дүниеге келдім.Сені көрдім,Сендей жерді таппадым,Қайда барсам сені көрдімДүниені шарладым,Пай-пай қандай тамаша!Туған жерге қараса.

* * * * * Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы Беспішен ауылы

Беспішен БЖББМ, 3 сынып оқушысы Төлепқали Бекнұр Сыдихұлы

БЕСПІШЕН МЕНІҢ АУЫЛЫМ Беспішен біздің еліміз, Туып өскен жеріміз. Табиғатын аялап, Еске алып жүреміз.

* * * * *

МЕНІҢ ОТАНЫМ – ҚАЗАҚСТАН (ЭССЕ)

Орал қаласы, № 9 ЖОББМ, 5«В» сынып оқушысы Немцева Дарья

Отанымыз, кең байтақ еліміз — Қазақстан. Басқа елдерге кетсек, өз елімізді өте қатты аңсаймыз. Әр кісі өз туған жерін іздейді. «Әркімнің өз елі - Мысыр шаһары» деген мақал-мәтелді босқа айтпаған. Көгілдір экраннан қаншама ұлттың өз тұрғылықты жері жоқ екенін, Отансыз қиын күн кешіп жатқанын көріп жүрміз. Соған қарап мен отбасымның қасында, туған жерімде оқып, өз жерімде жүргеніме қатты қуанамын. «Отан отбасынан басталады»,- деген де мақал бар, менің ойымша осы Отанға деген махаббат әркімнің өз отбасынан бастау алады. Мен кішкентай отбасымды өте сүйемін. Отбасымда әкем, анам, әпкем, ағам және мен. Өйткені менің отбасым да Отанымыз үшін жұмыс жасайды. Біз сол Отанымыздың кішкене ғана бөлшегіміз. Себебі, менің әкем мен анам Отан үшін қызмет етуде. Ал мен сауатты адам болуға аянбай оқып, үлгілі біліміммен өз үлесімді қосып келемін. Мен әрбір жасаған жұмысымды шын жүрекпен істеуге тырысамын. Өйткені қазіргі кезде менің бар жұмысым сабақ оқып, білім алу. Сабақтан қалмай, ұстаздарымның айтқанын екі етпей орындаймын. Сонда ғана біздің Отанымыз әрі қарай гүлдене береді...

116

САНДАР СЫРЫ

ШҚО Өскемен қаласы әкімдігінің З.Ахметов атындағы «№16 орта мектебі» КММСерикова Сабина Серикқызы - 11 «Г» сыныбы оқушысы.

Жетекшісі:Бикенова Сабира Ахановна математика пәнінің мұғалімі.

Ғылыми жоба тақырыбы: Сандар сыры.

КІРІСПЕ

Ежелгі грек ойшылы Пифагор «әлемді сандар билейді» деген екен. Арифметика саласының майын ішкен мықты математик бұлай деп бекер айтпаса керек. Адамзаттың өзі мен өмірі сандарға бағынышты. Біріншіден, ақшаға тәуелді. Екіншіден, адамзат жаратылысынан секундтардан басталып, ғасырлар мен мыңжылдықтарға созылатын уақытқа тәуелді.Сырғанаған уақытты не тоқтата алмайды немесе оның шеңберінен тыс өмір сүре алмайды. Яғни өмірінің ұзақтығы, ішіп-жегені барлығы да санмен өлшенеді. Тіпті ағзасының әрбір клеткасы, қанының құрамы мен сүйегінің салмағына дейін есептеулі. Міне, осы секундтармен, ай, жылдармен өлшенетін адамның өмірінде сандардың атқарар өз рөлі бар. Осы сан алуан сандардың сіз білмеген, біз білмеген сырлары көп екен.Ежелгі гректер а р и ф м е т и ка деп натурал сандардың қасиеттері жөніндегі ғылымды атайтын ( «аритмос» –сан деген сөзден шыққан ). Карл Гаусс математиканың сан салаларын сарапқа сала келіп арифметиканы математика патшасы деп бағалаған. Ал арифметиканың негізгі ұғымы – сан. Ендеше, сол сан ұғымының қалай пайда болуын ашу, білу – ғылыми методогиялық үлкен проблема.19 ғасырға дейін математика тарихы жөнінде қалам таратушы авторлардың көбісі сандар мен сандарға амал қолдану әрекетін құдайлар немесе кемеңгер философтар шығарған деп түсіндіріп келеді. Өткен ғасырдағы ең мықты алгебрашылардың бірі Кронекер « бүтін сандарды құдай жасады, қалған дүниені адам жасады » , – дегені мәлім. Ескі аңыздарда сандарды біресе Пифагор, біресе Прометей немесе басқа да бір пайғамбар шығарыпты – мыс деген тұжырымдар көп ұшырасады. Бұлардың барлығы, әрине, ғылыми шындыққа келмейтін жалаң қорытындылар.Шындығында, арифметиканың өзі айрықша ғылым болып бертінде қалыптасқанмен оның басты ұғымы – сан ұғымы өте ертеде, адамзат жазу, сызуды білмеген заманда пайда болған.Адам баласының ең бірінші қолдана білген математикалық амалы санау болды. Тіпті аз ғана санды білетін жабайы тайпалардың өзі көп нәрседен тұратын жиындарды санауға дейін әрекет еткен.Жобаның негізгі мақсаты:Жобаның міндеттері:– Сандар сырымен танысу.– Әрбір сандардың орнын көрсету. Мәселе: Білім беруде натурал сандардың алатын орнын зерттеу. Зерттелетін зат: Натурал сандардың пайда болуы мен олардың мән мағынасы зерттеу. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 2.1. Сандар тарихыАдамзат тарихында ең ерте қалыптасқан ғылымдардың бірі – математика. Математиканың алғашқы бесіктерінің бірі Мысыр елі болды. Адамзат даналығының ойлап тапқан жаңалығы ол – жазу. Қазіргі әлем халықтары жазуды жоғарыдан төмен, солдан оңға қарай жазып жүр. Неге? Өйткені олар бұл әдісті соқаның қозғалысынан алған екен. Осы жазулардың негізінде пайда болған таңбалардың бірі цифр. Цифр дегеніміз – сөздерді қағаз бетіне қондыру үшін қолданылатын әріптер қандай қажет болса, сандарды жазу үшін керекті таңбалар.Цифр мен сан деген ұғым синоним сөздер емес. Сандарды сөзбен жазуға болады, мысалы: бір, екі, үш, төрт, т.б.Цифр сол әріпті пайдаланбас үшін қажет: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0. Цифр деген сөздің төркіні арабтың «Әс-сифр» деген сөзінен алынған, ал оның мағынасы үнді халқының бос орын – «Сунья» деген сөзінің аудармасы екен. Бұл сөздің аудармасы «нөл, бос» деген мағынаны білдіреді. Бүгінгі күні ауыр Римдік цифрлардың орнына жеңіл, әрі қарапайым араб цифрларын пайдаланудамыз.Әлемдегі бүкіл түркі халықтарының отаны – Ұлы дала, ол даланың иесі – көне түркі елінің шаңырағын шайқалтпай отырған қазақ елі. Түркілер саудадағы айырбас кезінде өз дене мүшелерін жиі қолданған екен. Мысалы, бір қарыс, сүйем, кере қарыс, табан, бір елі, екі елі, бір шымшым, бір шумақ. Міне, осы өлшемдер бойынша, матаны – шынтақ, бой, ал ұзындықты – шақырым, бие сауым, сүт пісірім, ет асым жер, көз көрім жер деп уақытты ұзақтығын өздерінің күнделікті тұрмыстарынан алған. Күнделікті өмірімізде қолданылатын сандаршамамен бұдан 1500 жыл бұрын Үндістанда пайда болған. Әуелі сандар сызықшаман белгіленген. Кейін оларды атап үйренді. Өмір оларды санауға, өлшеуге үйретті. Адам баласы қазіргі біз түсінетін сандарды үйренуге талай ғасырларды бастан кешірген . Әуелі олар табиғи сандарды (1,2,3,4,5,6,7,8,9) меңгерсе нөлдің пайда болуынан сандарға революция жасалған, сөйтіп сандарды игеруге жаңа жүйелерді өмірге әкелді. Олар 10-дық, 12-лік, 60-тық санау жүйелері болды.

117

0 – «цифр» деген мағынаны береді. Ежелгі Үнді жерінде Цифр -«шунья», арабтарда «сифр» сөзімен түсіндіріледі. Яғни, «бос орын», «түк жоқ» мағынасында алынған. Ғылым мен өнердің қайта өркендеген дәуірінде (XV-XVI ғасырларда) математикалық еңбектер латын тіліне аударылып, «сифр» сөзі сол қалпы қалдырылды. Тек алғашқы әрпі «ц» деп өзгертілген. «Цифр»-0, «бос орын» мазмұнында жазылғанымен , кейін 1-ден 10-ға дейінгі сандар кестесі арқылы өрнектеліп, жаңа күрделі сандар тізбегі өмірге келген. Ол математикада натурал сандар деп атайды. Нөл таңбасы басқа сандарға елеулі өзгерістер әкеліп, санау , есептеу, сату және уақытты белгілеп берді.2.2. Сандар сыр шертеді0 саны: бұл сан абсалюттік символы. Шексіздік белгісі және жаратылмаған әлемнің саны болып табылады. Бұл барлық заттардың бастамасы. Графикалық жоба бойынша сақина немесе дөңгелек ретінде белгіленеді.1саны: Пифогор және оның ойшылдары барлық басқа сандардан жоғарықойды. Олар оны барлық санның бастамасы, бар әлемнің басы деп есептеді. Бірліксіз қарапайым санаудың өзі де болмас еді. Графикалық бейнелеуі вертикаль сызық.2саны: Пифогорлықтарда 2 саны бірліктің жоғалуын білдіреді. Бұл санмахаббат, тұрақсыздық және теңсіздік символы болып табылады. Екі саны бұл жұмсақтық және дәлдік. Ол жылылық пен суықтық, мейірімділік пен қатыгездік, жарық пен қараңғылықтың, байлық пен жұтшылдықтың арасында жүреді.3саны: Пифогорлықтарда 3 санының негізінде жан-жақтылық пен бірліктің үйлесімділігі қалыптасқан. Көптеген халықтарда 3 саны есептеудің соңы деп саналды. Оны толықтың, толудың, аяқталудың символы деп есептейді. Ежелгі Грекияда бұл сан бақытты деп саналса, Ежелгі Вавилонда үш құдайға: Күн, Ай, Шолпанға табынатын болған. Діни сенім нанымдарда, ертегілерде 3 саны қасиетті сан болып есептелген. Оның сиқырлығы сол ол алдыңғы екі санның қосындысынан тұрады (1+2=3) үш өткеннің, осы шақтың, келешектің символы.4саны: Ертеде бұл сан тұрақтылық пен беріктілік, әділдіктің символы болып саналды. Ол шаршы түрінде болғандықтан, әлемнің 4 бұрышын, жылдың 4 мезгілін, табиғаттағы төрт құбылыс – от, жер, су, ауаны білдірді. Геометриялық бейнелеуі шаршы немесе ромб. Славьян символикасында – Жер. Жапондар мен Қытайлар 4 санын қауіп, сәтсіз сан деп түсінеді.5саны: Пифогордың аса көп көңіл бөлген, бақыт саны деп есептеген, ертеде оны тәуекелге бару символы деп болжаусыздықты, қуаттылықты және тәуелсіздікті жатқызды. Санның дұрыстығы 5-жай сан, 5- саусақ – санау жүйесінің бестігі, 5 – тармақты жұлдыз, 5 – сезім (көру, есту, тітіркену, сезіну, тепе – теңдік). Проваслав шіркеуінде 5 басты діни мереке бар. Буддизм ілімінде 5 басты өсиет, ал Ислам дінінде әр мұсылман баласы күніне 5 мезгіл намазға жығылуға тиіс.6 саны: Бұл сан туралы бір нәрсе айтуға бола ма? 6 саны дүниенің жаралуын білдіреді. Әрине Пифогор оны ерекше сан деп есептеген, басқа сандардан ерекшелігі оның өзіне тән ерекше қасиеті бар. Ол өзі бөлінетін сандардың қосындысы мен көбейтіндісінен тұрады. 6 саны 1,2,3 – ке бөлінеді. Оларды қосып немесе қоссақ қайтадан 6 саны шығады. (1+2+3=1*2*3=6) Мұндай қасиет басқа еш бір санда қайталанбайды. 6- шығармашылық сан. Геометриялық дәлдігі дұрыс алтыбұрыш – жетістік, еркіндік, махаббат, адам бейнесі(екі қол, екі аяқ, бас, дене) тегіс, шығыңқы фигуралар алтыбұрыш. 6 саны шай және ас ішу сервиздарының саны. 6 саны бұл әсемдік пен үйлесімдік саны.7 саны: Бұл санды Пифогоршылар Афинамен байланыстырған. Ежелгі Египет философиясы мен астрономиясында ол өмірлік екі санның 3 пен 4-тің қосындысы деп қарастырылды. 3 адам – әке, шеше, бала өмір-дің негізін қалайды. Ал 4 – бұл жарық, жел, жаңбыр, ылғалдылық жерді жеміс беруге дайындайды. Пифогордың ой қорытуы бойынша, 3 пен 4-тің қосындысы (үшбұрыш пен төртбұрыш символдары), аяқталғаның, тәмамдалғанның, қорытындының белгісі деп саналған. Сондықтан 7 саны қасиетті сан, өйткені адам баласы қоршаған ортаны (жарықты, дыбысты, иісті, дәмді) басындағы 7 «тесік » арқылы түйсінген. (2 көз, 2 құлақ, 2мұрынның екі танауы, аузы ).Мұсылмандарда Аллаһтың қасиетті орны жеті қат аспан деп саналады. Жапондарда 7 қайырымды құдай , адам өмірінде 7 рет сәттілік болады. Жеті саны – халық ұғымы бойынша қасиетті сан. Жеті ата, жеті қазына, жеті ғашық, жеті күлше тарату, әлемнің жеті кереметі, апта күнінің саны жетеу,ғарыш әлеміндегі «жеті қарақшы».8 саны: Көне заман адамдары 8 санын сенімділіктің, шыңдалудың шыңы деп есептеген. 8 саны 8 төбесі бар кубты білдіреді. 8 санының құпиясы әлемдегі мәңгілік үздіксіз қозғалысты білдіреді. 8 саны – мәңгілік символы. Символдық белгісі қос квадрат, егер оны бөлсе онда ол тең екі бөлікке бөлінеді. Тағы да бөлгенде, олтең төрт бөлікке бөлінеді (2, 2, 2, 2)9 саны: қателіктер мен кемшіліктер бірлестігі. 9 санының қасиетіне тоқталсақ, ана құрсағындағы нәресте тоғызай, тоғыз күн өсіп жетіледі. Бұл сан адамның ғұмырында пайда болып, жарық дүниеге келетінге дейінгі уақыт өлшемі. 9 өмірге адамды әкеледі. Ол үш үштіктен құралған. Көшпенділер 9 санын болмыстың шыңы деп санаған, олардың салт-дәстүрлері мен наным -сенімдерінде тоғыз саны қасиетті болып есептелінген.(тоғыз шелпек, тоғыз құмалақ, қалың малға үш тоғыз, т.б.).

118

10 саны: Он саны үйлесімділік пен рухани толығудың бейнесі болып саналады. Ол орта ғасырлық Европада 1+2+3+4 сандарының қосындысы ретінде философиялық тастың символы болып есептелінген. 10 саны ондық санау жүйесінің негізі болып қалыптасып, барлық әлем халықтарында қолданылады.12 саны: Он екі санының қасиеті өз алдында. Бір жыл он екі айдан тұрады. Кейде бұл сан теңеу тіркес ретінде қолданады. «Он екіде бір гүлі ашылмаған» деген тұрақты тіркес пәк, бейкүнә деген ұғымды білдіреді. Әр жылға он екі жануар, хайуанаттар аты берілген.13 саны: сәтсіздік саны. 13 санына сенбеушілік пен қорқақтаушылық көп елдерде кеңінен жайылған.40 саны: Қырық санына байланысты оның қасиетін ашатын мағыналы тіркестер көп көлемде таралған. «Қызға қырық үйден тыйым» дегенде ұғатынымыз қыз әдебіне деген көзқарас.Той жасап, қуаныш қызық болар болса, қазақ елінің бұрыннан қалыптасқан ұғымында «Отыз күн ойын, қырық күн тойын жасады» деген сөз қолданысы бар. Ер азаматтарға байланысты «Отызында орда бұзбаған, қырқында қыр аспайды» дейді. «Қырықтың бірі – Қыдыр» деп қонағын күтіп қалғанды айтады.60 саны: Вавилон аңыздарында бұл сан үлкен мағанаға ие. Оны олар «құдай саны» деп атаған. 2.3. Цифрлардың жазылуы ерекшеліктеріБәрімізге белгілі, ерте кезде біздің заманымыздан бұрын миллиондаған жылдар бұрын адамзат сандарды таяқша, қолдың саусақтары арқылы санап, жазып жүрді. Көптеген уақыт өткеннен кейін біз араб цифрын пайдалана бастадық. Бар жоғы 10 цифрды жазу үшін бір үлкен тақтай кетсе, 35 деген санды жазып көрсету үшін бұдан көп тақтай кетері белгілі. Цифрлардың жазылуына байланысты қандай құпиясы бар екенін зерттедім. Зерттеу нәтижесіндетөменгідей мәліметтерге қол жеткізіп отырмын.1 деген цифрды алып қарасақ, жазылуында бір таяқшадан тұрады. Ол не бөлінбейді, не майыспайды. Яғни бір таяқша өзін дәл сипаттап көрсетіп тұр. Ал дұрыстап назар аударсақ, бұл цифр екі таяқша сәуле арқылы бір бұрыш жасап отыр. Яғни сандар өздерінің элементтері арқылы қанша бұрыш жасалып тұрса, соған сәйкес мағына беретін болғаны.2 – цифры. Параллель орналасқан екі түзуді үшінші түзу қиғанда пайда болатын айқыш бұрыштардан құралынған. Яғни екі айқыш бұрыш немесе екі бұрыш. Сондықтанда бұл цифр 2 деп аталынады. Бұның тағы бір құпиясы цифрды екі жарты жазықтыққа бөлсек, екі бұрыш толығымен жарты жазықтықтарға бөлініп кетеді, бұдан шығатын тұжырым2 : 2 = 1.Келесі 3 цифры. Параллель екі түзуді перпендикульяр қиылысқан үшінші және төртінші түзу қияғаннан пайда болған цифр. Бұл цифрда үш бұрышы болады. Бұл цифр екі жарты жазықтыққа толығымен бөлінбейді. Себебі екі доға бір бірімен жанасқан. Осыдан шығатын тұжырым: 3 : 2 = 1,5. Яғни екіге бөлінбейтін тақ сан. Келесі 4 цифры. Төрт цифры екі бөлікке толығымен бөліне алады. Бір бұрыш пен кесіндіге бөлінеді. Бұлда 4 саны 2 санына қалдықсыз бөлінетінін көрсетеді. Үш кесінді арқылы екі сүйір, екі тік бұрыш жасай отырып, жазылатын цифр. Келесі 5 цифры. Алты таяқша арқылы қиылысып пайда болған бес тік бұрыштан құралынған сызба. Екіге қара қайшы жазылады, мүмкін осыдан шығар екі жұп сан болса, бес тақ сан яғни екіге қарама-қайшы. Цифр жазылғанда бір біріне қарама қарсы бағыталған доғалардан тұрады. 5 :2 = 2,5 Келесі 6 цифры. Таяқшалар арқылы алты тік бұрыштан тұратын сызба. Екі жарты жазықтыққа бөлсек бір доға мен бір шеңберден құралынған. 6 : 2 = 3 Қасиетті 7 цифрын талдасақ. Түзулердің қиылысунан пайда болатын жеті сүйір бұрышты сызба. Жеті бұрыш екі жарты жазықтыққа теңдей бөлінбейді, сондықтан 7 : 2 = 3,5. Яғни тақ сан. 8 цифры. Бұл цифр екі квадра фигурадан құралынған. Бізге белгілі квадраттың төрт тік бұрышы болады, ал екіквадратта сегіз бұрыш болады. Егер бұл фигураны қақ ортасынан екі жарты жазықтыққа бөлсек, осы сегіз бұрышымыз теңдей екі жазықтыққа бөлінеді. Осыдан шығатын тұжырым сегіз саны жұп сан. 8 : 2 = 4. Келесі 9 цифры. Алтыға қарама қарсы сызылған сан. Сондықтан алты жұп сан болса, тоғыз тақ сан болады. Бұлцифрдың сызбасында түзулердің қиылысунан пайда болғанда пайда болатын тоғыз тік бұрыш болады. 0 цифры. Бәрімізге белгілі нөл санын үнді тілінен аударғанда бос, ештене жоқ, цифр деген мағынаны білдіреді. Бұл сызба шексіздік белгісі. Шеңбер, дөңгелек тәрізді. Ешқандай бұрыш қолданылмайды.

* * * * *

119

МАЗМҰНЫ

1. Калиева Нурия Казбековна2. Байғонова Жадыра Кабылқызы 3. Фарида Куекпаева Сайкенбековна 4. Смет Н5. Бейсенбаева Асем Сарсенбековна6. Нурышева Гүлсая Ыбрайқызы7. Сапарова Зоя Әмірқызы8. Қазмағанбетова Салтанат Орынбасарқызы9. Рашбаева Орал Тлегенқызы10. Нуржамал Мадигалиева Өмірзаққызы11. Иманғалиев Ұлан 12. Маширова Назым Есбергеновна13. Ескалиева Айгул Жаниязовна14. Смакова Ботагөз Мусиновна 15. Жакина Жанна16. Адилгереева Назгул Аманжановна17. Байтимова Алия Амангелдиевна18. Темиргалиева Гульфира Бауржановна19. Елемесова Балгынгул Ерсайновна20. Дуйсенбаева Майра Бакытжановна 21. Рахметова Райгул Муратовна22. Сисекенова Дидар Набидуллиевна23. Ташанова Гулжан24. Сансызбаева К.А.25. Иманғалиев Ұлан 26. Муканова Толкын Исламгалиевна27. Нүрекеева Мөлдір 28. Нажимова Гүлжанар Ғаділбекқызы29. Қойшыбаева Айгүл Асановна30. Усманова Зебинса Ахмадкуловна31. Сайдимханова Гулпарида Худайбергеновна32. Сайдалиева Қизлой33. Парпиева Дилрабо Исматуллаевна 34. Исмаилова Ёдгора 35. Ахмедова Назокат Халдаровна36. Кошанов Алишер Иристаевич37. Таласбаева Гүлнарай Қуатқызы38. Бисенова Динара Темирбековна39. Карыбаев Медет Ахылұлы40. Карыбаева Сауле Шешкеновна41. Умарова Махида Шадибековна42. Спатаева Индира Жуматаевна43. Алипбаева Айгул Айтуовна44. Ибраймова Эльмира Расылхановна45. Асқарова Гүлнұр Кәрібайқызы46. Балдахова Алия Алпамысовна 47. Жакина Айнұр Төлегенқызы48. Қадыржанова Айман Жұмайқызы49. Құспанова Ардақ Оңдашқызы 50. Каримова Лариса Мұғалімқызы51. Ташетова Света Қадырғалиқызы52. Калимова Жазира Мендихановна53. Бақтығали Айнара Ниязбекқызы54. Төлепқали Бекнұр Сыдихұлы55. Бикенова Сабира Ахановна56. Немцева Дарья

120