МАКЕДОНИЈА ЗАСЛУЖУВАСИСТЕМ НА ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ СПОРЕД ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ И ПРАКТИКИ

ИНТЕРВЈУ

ИНТЕРВЈУ

ПРЕТПРИЕМНИШТВОТО Е КЛУЧНА КАРАКТЕРИСТКА ЗА ПОЗИТИВНА ЕВОЛУИРАЧКА ЕКОНОМИЈА

Томер Захарович

ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ИНОВАТИВНИТЕ ПРАКТИКИ ВОAML & CFT

ИНТЕРВЈУ Проф. д-р Драган Тевдовски Министер за финансии

ПРВО БЕСПЛАТНО СПИСАНИЕ ЗА ФИНАНСИИ

БРОЈ 8 l ОКТОМВРИ 2017

Проф. д-р Улрих Зеител

• УПРАВУВАЊЕ СО БАНКАРСКИ РИЗИЦИ

• БАНКАРСКИ РАБОТИ СО ПРАВНИ ЛИЦА

• БАНКАРСКИ РАБОТИ СО ФИЗИЧКИ ЛИЦА

• БАНКАРСКИ РАБОТИ СО ПРАВНИ И ФИЗИЧКИ ЛИЦА

• НАПЛАТА НА ПОБАРУВАЊАТА И ПРОБЛЕМАТИЧНИТЕ ПЛАСМАНИ

• ПРАВНИ РАБОТИ И СПРЕЧУВАЊЕ НА ПЕРЕЊЕ НА ПАРИ

• УПРАВУВАЊЕ СО БАНКАРСКА МРЕЖА

• МЕНАЏМЕНТ И ОПШТИ СЕМИНАРИ

• СЕМИНАРИ ЗА ФИНАНСИСКИ ИНСТИТУЦИИ

• СЕМИНАРИ ЗА ОСИГУРИТЕЛНИ КОМПАНИИ

СЕМИНАРИ

CERTIFIED RETAIL BANKER Сертификација за стекнување на титула „Certified Retail

Banker – postgraduate diploma“ е дизајнирана во три

нивоа со вкупно 27 модули, и тоа:

- Ниво 1: Retail banking I, со вклучни 10 модули;

- Ниво 2: Retail banking II, со вклучни 10 модули;

- Ниво 3: Retail banking III, со вклучни 7 модули.

Времетраењето, пооделно на секое ниво вклучува 4

месеци едукација (RBI: септември – декември, 2016

година) или вкупно за сите три нивоа 160 часови.

Сертификатите се доделуваат од страна на Лондонската

Академија за Retail банкарство.

Потрошувачки кредити е најкористен начин за купување на рати кога клиентите немаат кредитна картичка. Со овој начин може да се плати било која обука во АБИТ. Основен услов

за потрошувачки кредит од било која банка е да сте вработен и да земате редовен личен доход. Може да апллицирате за кредит преку банките членки на АБИТ.

тел.: +389 2 312 5500; +389 71 215 118Повеќе информации на: www.abit.edu.mk; international@abit.edu.mk

Можности за кредитирање до 72 рати, за слушатели кои сами плаќаат за обуката!

www.abit.edu.mk 3

М-р Сашо Дренковски,ЕДЕН ПОИНАКОВ ИКТ-ОДДЕЛ – ПРАВИЛА, РАКОВОДЕЊЕ, РАСТЕЖ И СТАРЕЕЊЕ

АБИТ ИТ56

М-р Катерина Бошевска

ДИГИТАЛИЗАЦИЈА ПОДГОТОВКА ЗА ИДНИНАТА

53 ПРАКТИКА

Доц. д-р Синиша Наумовскиглавен уредник

ВОВЕДНИК04

ОБУКА ЗА КОНТИНУИРАНО ПРОФЕСИОНАЛНО УСОВРШУВАЊЕ

АБИТ - АКТУЕЛНО

ИНТЕРВЈУ

05

16

СЕРТИФИКАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ БАНКАРСКИ СЕКТОР

ПРЕТПРИЕМНИШТВОТО Е КЛУЧНАКАРАКТЕРИСТИКА ЗА ПОЗИТИВНА ЕВОЛУИРАЧКА ЕКОНОМИЈА

ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ИНОВАТИВНИТЕ ПРАКТИКИ ВО AML & CFT

06

07

25

28

32

39

62

32

М-р Бесим Билали

Михаела Атанасова-Стоичовска

Александра Мирчовска, MBA

Бојан Штерјовски

Љупчо Милошески,

д-р Михајло Павлоски:

проф. д-р Улрих Зеител

Томер Захарович

проф. Д-р Драган Тевдовски

МАКЕДОНСКА БАНКА ЗА ПОДДРШКА НА РАЗВОЈОТ ОДЛИЧНА МОЖНОСТ

ЗНАЧАЈНИ АСПЕКТИ ЗА ПРОЦЕНА НА КРЕДИТНАТА СПОСОБНОСТ НА КЛИЕНТОТ

ЦЕЛИ НА КРЕДИТНАТА АНАЛИЗА

ДИРЕКТЕН МАРКЕТИНГИ ГРИЖА ЗА КОРИСНИЦИ

ПРОБЛЕМАТИЧНИ ПЛАСМАНИИ НАПЛАТА НА ПРОБЛЕМАТИЧНИ ПЛАСМАНИ

КРЕИРАЊЕ НА СТРАТЕШКИ ОДЛУКИ БАЗИРАНИ НА АНАЛИЗА НА ПОДАТОЦИИ

РЕЦЕНЗИЈА И СТАНДАРДИ ЗА ПУБЛИЦИРАЊЕ

ЛОЈАЛНОСТ НА КЛИЕНТИТЕ:НЕИЗОСТАВЕН ДЕЛОД ПАТОТ ДО УСПЕХОТ

МАКЕДОНИЈА ЗАСЛУЖУВАСИСТЕМ НА ЈАВНИТЕФИНАНСИИ СПОРЕДЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИИ ПРАКТИКИ

НАУЧНИ И СТРУЧНИ ТРУДОВИ65

ИНТЕРНЕТ-БАНКА И МБАНКАНА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКАШИРОК СПЕКТАР НА МОЖНОСТИ

ОСВРТ НА СТАПУВАЊЕТО ВО СИЛА ИЗМЕНИТЕ НА ЗАКОНОТ ЗА БАНКИТЕ ВО ОДНОС НА ВОВЕДУВАЊЕТО ЗАШТИТНИТЕСЛОЕВИ НА КАПИТАЛОT

21 46БАНКИ АКТУЕЛНО

Доц. д-р Тони Малиновски

ПРЕДИЗВИЦИ НА КОРПОРАТИВНИТЕ ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМИ

59 АБИТ АНАЛИЗА

м-р Александар Џамбаски,

МОЌТА НА ПРАВИЛАТА

49 АБИТ АКТУЕЛНО

ПОДДРШКА

ИНТЕРВЈУ

11

42

СОДРЖИНА

www.abit.edu.mk4

ВОВЕДНИКИМПРЕСУМИЗДАВАЧАкадемија за банкарство и информатичка технологијаУл. „Орце Николов“ бр. 75 (Зграда на Македонска берза АД Скопје - први кат), 1000 Скопје Тел. +389 2 312 5500 Жиро сметка: НЛБ Банка АД Скопје 210069343150166 Стопанска банка АД Скопје 200002761797281 Еуростандард банка АД Скопје 370021100109813 ЕДБ МК: 4058014518250

e-mail: info@abit.edu.mk www.abit.edu.mk

ИЗДАВАЧКИ СОВЕТПроф. д-р Драгољуб АрсовскиДоц. д-р Зоран КолевД-р Нина Фити НеделковаД-р Кенан ИдризиПроф. д-р Богољуб Јанкоски Проф. д-р Љубе Трпески Ѓорѓи ЈанчевскиТурхан АдемиДамир КудерБранка ПавловиќСтанимир СтанчевБранко Станоески

ГЛАВЕН УРЕДНИК Доц. д-р Синиша Наумоски

УРЕДУВАЧКИ ОДБОРПроф. д-р Роберт Гора, (Полска)Д-р Бартоломеј Чешински (Полска)Проф. д-р Дејан Шошкиќ (Србија)Проф. д-р Зоран Грубишиќ, (Србија)Проф. д-р Кемал Козариќ (Босна и Херцеговина)Проф. д-р Никола Фабрис (Црна Гора)Проф. д-р Иван Шверко, (Хрватска)Проф. д-р Ивица Прга, (Хрватска)Проф. д-р Емил Караилиев (Франција)Проф. д-р Петрит Балија (Косово)Проф. д-р Стојан Тагарев, (Бугарија)Проф. д-р Фадиљ БајрамиПроф. д-р Билјана АнгеловаПроф. д-р Евица Делова ЈолевскаД-р Маја Стевкова ШтериеваМ-р Тони СтојановскиНиколче ПетковскиМ-р Драги ТасевскиНаталија АлексоваМ-р Милена ПерчинковаМ-р Бесим БилалиМ-р Владимир ЕфтимовскиМ-р Ангела РистоваМ-р Сашо Димитријоски

МАРКЕТИНГ И ТЕХНИЧКА ПОДДРШКАТања Н. Тренески

КОМПЈУТЕРСКА ОБРАБОТКА Тодор ТрајковскиЛЕКТОР Дејан Василевски

ПЕЧАТИ Аркус дизајн, Тираж: 1.500

СТРУЧНИТЕ ТЕКСТОВИ СЕ РЕЦЕНЗИРААТISSN 1857-954X

По­чи­ту­ва­ни­чи­та­те­ли,најпрвин,­до­зво­ле­те­ми­да­се­за­бла­

го­да­рам­за­ог­ром­на­та­до­вер­ба­од­ваша­стра­на­ во­ создавањето­ вред­нос­ти­ и­јакнење­на­брен­дот­за­ква­ли­тет­–­АБИТ.­Во­те­кот­на­оваа­бур­на­ го­ди­на,­по­точ­но­ во­ по­след­ни­от­ квар­тал­ од­ го­ди­на­та,­ по­чну­ва­ме­ со­ сил­на­ мотивација­ и­енергија­во­де­ни­од­т.н.­„4Е“­прин­ци­пи­на­Џек­Велч­(Energy,­Energizers,­Edge­и­Execute).­Во­де­ни­од­прет­ход­но­то­ис­­кус­т­во,­во­организација­на­меѓународното­ге­не­рал­но­ со­бра­ние­на­ свет­ски­те­ вла­де­те­ли­ на­ кон­тро­лин­гот­ и­ смет­ко­водст­ве­но­фи­нан­сис­ки­от­ менаџмент,­најавуваме­ нов­ зим­ски­ се­мес­тар­ во­АБИТ­ со­ две­ значајни­ меѓународни­кон­фе­рен­ции.­ Пр­ва­та­ е­ веќе­ на­ пра­гот.­Под­гот­ву­ва­ме­го­ле­ма­меѓународна­конференција­ за­ спречување­ на­ пе­ре­ње­ па­ри­ и­ финансирање­ те­ро­ри­зам­со­ ви­со­ки­ гос­ти­ (ек­с­пер­ти)­ од­ Из­ра­ел­и­ од­ ре­гио­нот.­ Вред­нос­та­ на­ на­ста­нот­ќе­би­де­значајно­на­до­пол­не­та­со­до­би­е­на­та­под­дрш­ка­на­највисоко­ни­во­од­ми­нис­тер­ст­ва­та­ за­ фи­нан­сии­ и­ внат­реш­ни­ра­бо­ти­ (со­ ор­га­ни­те­над­леж­ни­за­ тоа),­ Специјалното­ об­ви­ни­тел­ст­во,­ка­ко­ и­ Фа­кул­те­тот­ за­ без­бед­ност.­ Ма­ке­дон­ски­те­бан­ки­и­си­те­за­сег­на­ти­ин­сти­ту­ции­ и­ чи­ни­те­ли­ на­ сис­те­мот­ на­ра­бо­та­со­па­ри­го­за­слу­жу­ва­ат­овој­нас­тан.­Реализацијата­ќе­би­де­на­по­че­то­кот­ на­ но­ем­в­ри­ 2017­ го­ди­на.­ Вто­ра­та­меѓународна­конференција­ќе­би­де­во­пр­ви­от­квар­тал­на­2018­го­ди­на­по­вр­за­на­ со­кон­тро­линг­и­фи­нан­сии,­ со­глас­но­ гер­ман­ско­то­ ис­куст­во.­ Во­де­ни­ од­со­сед­ни­те­ земји,­ кај­ нас­ по­стои­ го­лем­оп­ти­ми­зам­по­ткре­пен­од­стра­на­на­во­деч­ки­те­ луѓе­ на­ ед­на­ од­ најголемите­об­ра­зов­ни­ ин­сти­ту­ции­ во­ Германија.­Во­ ми­на­то­то­ има­ло­ оби­ди­ да­ се­ раз­вие­оваа­професија,­но­за­жал­не­би­ле­успеш­ни.­Ток­му­за­тоа,­се­ко­гаш­го­во­ри­ме­де­ка­во­на­ше­то­оп­штест­во­по­треб­на­е­под­дрш­ка­од­кон­тро­линг­ав­то­ри­те­ти­од­ЕУ.

На­ крајот­ од­ ид­на­та­ го­ди­на­ се­пла­ни­ра­ и­ тре­та­ меѓународна­ кон­фе­ренција­ во­ со­ра­бот­ка­ со­ вла­ди­те­

Доц. д-р Синиша Наумовскиглавен уредник

на­ две­те­ земји­ (Македонија­ и­ Гер­ма­нија)­ по­вр­за­на­ со­ те­ма­ти­ка­та­ за­ ин­вес­тирање­ во­ земјите­ од­ за­пад­ни­от­Бал­­кан.­От­ту­ка,­со­мож­нос­та­да­го­ре­а­ли­зи­ра­ме­овој­на­стан­во­Скопје­(што­за­ви­си­од­на­ши­те­гер­ман­ски­ло­бис­ти),­на­мислење­сме­де­ка­ди­рект­но­по­ма­га­ме­да­се­вм­ре­жу­ва­ат­ма­ке­дон­ски­те­ав­то­ри­те­ти­со­гер­ман­ски­те­прет­при­е­ма­чи­со­цел­потенцијално­вложување­на­гер­ман­ски­ка­пи­тал­во­земјата,­а­со­тоа­и­влез­на­све­жи­па­ри­во­ма­ке­дон­ски­те­бан­ки.

Во­ земјите­ на­ ЕУ­ вла­дее­ сис­те­мот­на­ планирање­ и­ буџетирање­ на­ де­цент­ра­ли­зи­ра­но­ ни­во­ по­ компанија,­а­ по­ли­ти­ча­ри­те­ има­ат­ са­мо­ про­то­ко­лар­на­уло­га­ка­ко­дел­од­тој­ сис­тем.­Кај­ нас­ бе­ше­ со­се­ма­ спро­тив­но,­ но­знам­де­ка­со­но­во­то­ев­роп­ско­вре­ме­и­јакнењето­на­ јавните­ин­сти­ту­ции,­ по­при­ме­рот­на­ бан­кар­ска­та­индустрија,­ќе­ги­про­ме­ни­ме­ра­бо­ти­те­за­ед­но.­Мо­ра­ме­да­под­в­ле­че­ме­де­ка­Македонија­е­ма­ла­земја­што­има­најголем­из­воз­во­земјите­од­ЕУ­(во­ид­ни­на­АБИТ­ќе­ра­бо­ти­на­појавување­на­но­ва­став­ка­во­из­во­зот­ на­ре­че­на­ „бан­кар­ско­ знаење“).­Од­ре­де­ни­ тен­ден­ции­ на­ плат­но­тр­гов­ски­от­би­ланс­ го­во­рат­де­ка­на­ша­та­земја­најмногу­из­ве­зу­ва­во­земјите­од­ЕУ,­ ду­ри­и­ со­ су­фи­цит­ во­ спо­ред­ба­ со­не­кои­ земји­член­ки­ на­ Унијата.­ Не­ е­тајна­де­ка­бан­кар­ски­от­сек­тор­кај­нас­бе­ше­единст­ве­на­та­свет­ли­на­во­из­ми­на­тиов­ де­сет­го­ди­шен­ пе­ри­од.­ Име­но,­на­ши­те­бан­ки­се­ед­ни­од­во­деч­ки­те­во­ре­гио­нот­по­ост­ва­рен­про­фит­и­ста­бил­ни­плас­ма­ни.­Тоа­мо­ра­да­се­по­чи­ту­ва.­Во­ таа­ индустрија­ на­ бан­кар­ст­во­ сме­пред­не­кои­земји­од­ре­гио­нот­(Србија,­Хр­ват­ска,­ Бос­на­ и­ Хер­це­го­ви­на,­ Цр­на­Го­ра...).­На­ши­от­бан­кар­ски­сис­тем­има­најдобра­стап­ка­на­аде­кват­ност­на­ка­пи­та­лот­ во­ ре­гио­нот,­ ду­ри­ повеќе­ од­по­треб­ни­те­про­цен­ти­на­„Ба­зел­3“.

За­крај,­ци­ти­ра­ме­ед­на­уба­ва­мис­ла­на­На­по­ле­он­Хил­(еден­од­најголемите­со­зда­ва­чи­на­успеш­ни­прет­при­е­ма­чи,­ка­ко­што­се­Хен­ри­Форд,­Џон­Рок­фе­лер­и­сл.,­ка­ко­и­со­вет­ник­на­двајца­прет­се­да­те­ли­на­САД,­Вуд­роу­Вил­сон­и­Френ­клин­Руз­велт):

„Јас­својата­среќа,­изобил­ст­во­и­фи­нан­сис­ка­ благосостојба­ ги­ пронајдов­во­тоа­што­се­бе­си­се­ста­вив­во­служ­ба­на­дру­ги­те­што­се­ри­оз­но­се­бо­реа­и­се­оби­ду­ва­а­­да­го­пронајдат­својот­пат­до­успе­хот“.

ОБУКА ЗА КОНТИНУИРАНО ПРОФЕСИОНАЛНО УСОВРШУВАЊЕ

Ни­ претставува­ особена­ чест­ да­ве­ ин­формираме­ дека,­ согласно­ со­­оп­­­штението­ од­ страна­ на­ Инс­ти­ту­тот­ на­ сметководители­ и­ овла­сте­­­ни­ сметководители­ на­ РМ,­ ве­из­­вестуваме­ дека­ обуките­ за­ Кон­ти­­­ну­ирано­ професионално­ усо­вр­­шу­ва­ње­ на­ сметководители­ и­ овла­сте­ни­ сметководители­ почнаа­ од­ први­октомври­ 2017­ година.­ Ака­демијата­за­ банкарство­ и­ ин­фор­ма­тичка­ те­хно­логија­ се­ стекна­ со­ акредитација­ за­вршење­ на­ кон­ти­нуирано­ про­фе­сио­нално­усо­вр­­шување­на­смет­ко­во­ди­тели­и­ овла­­стени­ смет­ко­водители,­ што­ се­спро­ве­дува­согласно­Законот­за­вршење­на­ сметководствени­ ра­бо­ти.­ Согласно­За­ко­нот­за­вршење­на­сметководствени­работи­ член­ 19,­ сметководителите­ се­должни­ да­ посетат­ обука­ за­ кон­ти­ну­и­рано­ про­фе­сио­нално­ усо­вр­шување­од­ најмалку­ 90­ часа­ за­ пе­риод­ од­ три­го­дини,­ при­ што­ нај­мал­ку­ 20­ часа­ во­текот­на­една­го­ди­на­(за­2017­година),­а­овластените­смет­­ко­­во­ди­те­ли­се­должни­

да­по­се­тат­обука­за­континуирано­про­фе­сио­нално­ усо­вр­шу­вање­ од­ најмалку­120­ часа­ за­ период­ од­ три­ години,­ при­што­најмалку­30­часа­во­текот­на­една­го­ди­на­(за­2017­го­дина).

Почеток­ на­ семинарите­ за­ КПУ­ е­октомври­2017­година.

АБИТ­­­Актуелно

ПОВЕЌЕ ИНФОРМАЦИИ НА:www.abit.edu.mk

academic@abit.edu.mkinfo@abit.edu.mk

Контакт телефони: 02 3 125 500; 071 215 118

ЗА СМЕТКОВОДИТЕЛИ И ОВЛАСТЕНИ СМЕТКОВОДИТЕЛИ

АБИТ­­­Актуелно

СЕРТИФИКАЦИЈАНА МАКЕДОНСКИОТ БАНКАРСКИ СЕКТОР

Единствена­ можност­ македонската­банкарска­ квалификација­ да­ се­ по­ста­ви­ на­ исто­ ниво­ со­ европската­ е­преку­ сертифицираната­ програма­ Tri­ple­ E­ European­ Foundation­ Certificate­in­ Banking­ (Triple­ E­ EFCB)­ ­­ Европска­сертификација­ за­ банкари­ (Трипл­ Е­ЕФЦБ)­ на­ European­ Banking­ &­ Finan­cial­ Services­ Training­Association­ (EBTN)­­­ ЕБТН.­ ЕБТН­ во­ соработка­ со­ Europe­an­ Foundation­ Certificate­ in­ Banking­(EFCB)­ ­­ Европска­ сертификација­ за­банкари­ (ЕФЦБ)­ го­ создадоа­ проектот­Triple­ E­ EFCB,­ што­ се­ однесува­ на­инструментите­ „Life­ Long­ Learning­ in­Europe“­ ­­ “Доживотно­ учење”:­ Euro­pean­ Qualifications­ Framework­ (EQF)­–­ Европска­ рамка­ за­ квалификации­,­European­Credit­points­for­Vocational­Ed­ucation­and­Training­–­Европски­кредит­поени­за­стручно­образование­и­наука­(ECVET)­и­European­Quality­Assurance­for­Vocational­ Education­ and­ Training­ (EQA­VET)­ –­ Обезбедување­ Европски­ ква­ли­тет­за­стручно­образование­и­наука.

Triple­E­EFCB­e­нова­модернизирана­линија­ на­ стандардниот­ Triple­ E,­ про­гра­ми­ за­ обука,­ европски­ квалитет­ во­по­лето­ на­ финансискотo­ банкарство.­Почну­вајќи­од­2017­година,­наставната­програма­e­ажурирана­и­ги­опфаќа­те­ми­те:­фискален­и­монетарен­систем­на­ЕУ;­ клиенти­ на­ банката,­ производи­ и­услуги;­ ризици­ и­ усогласеност;­ етика;­внатрешна­ контрола­ и­ ревизија­ итн.­Програмата­ е­ наменета­ за­ оние­ што­ра­ботат­ во­ банка­ и­ оние­ што­ по­чну­ва­ат­ кариера­ во­ банкарскиот­ сек­тор­со­ што­ обезбедува­ основни­ знаења,­вештини­ и­ компетенции­што­ ќе­ обез­бе­дат­ да­ добиете­ најдобра­ обука­ за­успешна­ кариера­ во­ индустријата­ на­финансиските­ банкарски­ услуги.­ Исто­и­ за­ оние­ што­ бараат­ признавање­ и­сертифицирање­ на­ вештинитеза­ спе­ци­фични­ финансиски­ услуги,­ про­фе­­сионалци­ од­ која­ било­ економска­ об­ласт,­ од­ различни­ бизнис­линии­ на­фи­­­нансиски­ институции­ и­ мул­ти­на­цио­­нално­ банкарство­ во­ мрежата­ на­Европа.

Можност да се унифицираат квалификациите на македонскиот банкарски сектор со европската сертификација за финансиски услуги

Неговата цел е:- дасезголемимобилностаиспоредливостана квалификациите на работната сила вофинансискитеуслугивоЕвропа;

- давоспоставибарањазазаемнопризнаенабанкарскаквалификацијавоЕвропа;

- да ги подигне стандардите на услугина клиентите од страна на банките ина финансиските институции ширум Европа.

Со тоа ќе ја врати довербата во финансискиот сектор за услуги преку транспарентноста и квалитетот на квалификациите на бан ка­рите.

Придобивките за слушателите/студентите на оваа програма се:

- развојистандардизацијанапрофесионал-нитевештинивофинансискиотсекторнауслугиво Европа;

- признавањенапрофесионалниотстатусвокариератаодстрананалокални,европски,ме ѓународни банкарски и финансиски ин ституции.

Академијата за банкарство и информатичка технологија го почна процесот за институ-ционална акредитација за единствената серти-фикација што води кон унифицирани квали-фикации во секторот на широки финансискиуслугинанивонаЕвропа.

Европска рамка за квалификации, European Credit points for Vocational Educa-tion and Training – Европски кредит поени за стручно образование и наука (ECVET) и European Qual-ity Assurance for Vocational Education and Training (EQAVET) – Обезбедување Европски ква ли-тет за стручно образование и наука.

www.abit.edu.mk6

www.abit.edu.mk 7

АБИТ­­­Актуелно

ОДЛИЧНА МОЖНОСТМАКЕДОНСКА БАНКА ЗА ПОДДРШКА НА РАЗВОЈОТ

Во услови на постојани промени

во деловното работење, банката

има стратегија за континуирано надградување и

унапредување на својот модел на

работа

Во­ из­ми­на­та­та­ го­ди­на,­ Ма­ке­дон­ска­та­ бан­ка­ за­ под­дрш­ка­ на­ развојот­ про­дол­жи­успеш­но­ да­ пла­си­ра­ средст­ва­ кон­ сто­панст­во­то­ пре­ку­

кредитирање­на­ма­ли­и­сред­ни­ком­па­нии­ со­ сво­и­те­ ат­рак­тив­ни­ кре­дит­ни­ ли­нии­ со­ по­по­вол­ни­ ка­мат­ни­стап­ки.­Ма­ке­дон­ски­от­бан­кар­ски­сис­тем,­ ка­ко­ и­ це­ло­куп­ни­от­ фи­нан­сис­ки­сис­тем,­се­од­ли­ку­ва­ше­со­го­ле­ма­ ста­бил­ност,­ а­ во­ед­но,­ ка­мат­ни­те­стап­ки­имаа­зна­чи­те­лен­пад.­При­до­нес­за­ова­намалување­има­и­уло­га­та­на­МБПР,­која­во­кон­ти­ну­и­тет­кре­ди­ти­ра­со­по­нис­ки­ка­мат­ни­стап­ки­што­

се­суб­вен­ци­о­ни­ра­ни­од­др­жа­ва­та.Во­ усло­ви­ на­ постојани­ про­ме­

ни­ во­ де­лов­но­то­ работење,­ бан­ка­та­ има­ стратегија­ за­ кон­ти­ну­и­ра­но­надградување­ и­ унапредување­ на­својот­мо­дел­на­ра­бо­та.­Воведувањето­на­ но­ви­ бан­кар­ски­ про­из­во­ди,­ но­ви­ин­ст­ру­мен­ти­ за­ намалување­ на­ ри­зи­ци­те­ на­ ком­па­ни­и­те,­ ка­ко­ и­ но­ви­ком­по­нен­ти­ на­ под­дрш­ка­ се­ дел­ од­мисијата­на­бан­ка­та.

Ка­ко­др­жав­на­развојна­бан­ка­што­ка­ко­цел­ ја­има­зац­р­та­но­под­дрш­ка­та­ на­ ма­ли­те­ и­ сред­ни­те­ ком­па­нии,­ка­ко­ и­ под­дрш­ка­ на­ из­во­зот,­ пре­ку­

м-рБесимБилали Главен оперативен директорМакедонска банка за поддршка на развојот

www.abit.edu.mk8

Кре дит ни те ак тив нос ти на МБПР се фи нан си-ра ни со користење на два из во ра на средст-ва, од нос но соп ст ве ни из во ри на средст ва и туѓи из во ри на средст ва (средст ва обез бе де ни од меѓународни фи нан сис-ки ин сти ту ции,би ла те-рал ни кре ди то ри и дру ги кре ди то ри).

АБИТ­­­Актуелно

нејзиното­ работење­ се­ по­стиг­на­ти­по­зи­тив­ни­ ре­зул­та­ти.­ Кре­дит­ни­те­ак­тив­нос­ти­на­МБПР­се­фи­нан­си­ра­ни­со­користење­на­два­из­во­ра­на­средст­ва,­ од­нос­но­ соп­ст­ве­ни­ из­во­ри­ на­средст­ва­ и­ туѓи­ из­во­ри­ на­ средст­ва­(средст­ва­обез­бе­де­ни­од­меѓународни­фи­нан­сис­ки­ ин­сти­ту­ции,би­ла­те­рал­ни­кре­ди­то­ри­и­дру­ги­кре­ди­то­ри).

Воведувањето на но ви бан кар ски про из во ди, но ви ин ст ру мен ти за намалување на ри зи ци те на ком па ни и те, ка ко и но ви ком по нен ти на под дрш ка се дел од мисијата на бан ка та.

Та­ка,­во­2016­го­ди­на­бан­ка­та,­пре­ку­ нејзините­ кре­дит­ни­ ли­нии,­ пла­си­ра­ше­вкуп­но­72,3­ми­ли­о­ни­ев­ра,­со­

што­беа­под­др­жа­ни­1.130­про­ек­ти.­Од­вкуп­ни­те­ пла­си­ра­ни­ средст­ва,­ 75%­се­на­ме­не­ти­за­дол­го­роч­ни­ин­вес­ти­ции,­додека­25%­за­об­рт­ни­средст­ва.­Најмногу­ фи­нан­си­ра­ни­ про­ек­ти­ се:­44%­про­из­водст­во,­27%­трговија,­дру­ги­те­се­услу­ги­и­дру­го.

Слич­но­ ка­ко­ и­ прет­ход­ни­те­ го­ди­ни,­ за­ истакнување­ се­ кре­дит­на­та­линија­од­ЕИБ­(Ев­роп­ска­та­ин­вес­ти­цис­ка­ бан­ка),­ ка­ко­ и­ кре­дит­ни­те­ли­нии­ од­ соп­ст­ве­ни­ средст­ва­ –­МСП­и­ ТОС.­ Вре­ди­ да­ се­ ис­так­не­ де­ка­ со­по­се­бен­ ак­цент­ бе­ше­ под­др­жа­но­кредитирањето­на­из­воз­ни­те­ком­па­нии,­ ка­ко­ и­ ком­па­ни­и­те­ што­ во­ве­ду­ва­ат­ но­ви­ тех­но­ло­гии­ во­ нив­но­то­работење.­ Дел­ од­ сво­и­те­ кре­дит­ни­ак­тив­нос­ти­бан­ка­та­ги­ре­а­ли­зи­ра­ше­пре­ку­ де­лов­ни­те­ бан­ки­ со­ кои­ има­склу­че­но­до­го­во­ри­за­со­ра­бот­ка.

www.abit.edu.mk 9

Со својата ак тив ност МБПР ди рект но влијаеше

во кредитирањето на сто панст во то со под дрш-

ка на реализација на ин вес ти цис ки те пла но ви на ком па ни и те со што се

по стиг ну ва ат по ви со ки цели, за што и по стои бан-

ка та, а тоа е отворање на но ви ра бот ни ме с та и зголемување на еко ном-

ски от по раст во др жа-ва та.

АБИТ­­­Актуелно

Пре ку кредитирање на ма ли те и сред ни ком па нии, МБПР ќе про дол жи да го под др жу ва еко ном ски от развој на др жа ва та.

Во­де­лот­на­под­дрш­ка­та­на­ком­па­ни­и­те­пре­ку­нудењето­на­про­из­во­ди­те­ на­ осигурување­ на­ побарувањата­(из­воз­но­ и­ до­маш­но),­ по­стиг­на­ти­се­ значајни­ ре­зул­та­ти.­ Во­ те­кот­ на­2016­ го­ди­на,­ МБПР­ вкуп­но­ оси­гу­ри­ 62,7­ ми­ли­о­ни­ ев­ра.­ Од­ нив,­ оси­гу­рување­ на­ из­воз­ во­ из­нос­ од­ 49,3­ми­ли­о­ни­ ев­ра,­ што­ прет­ста­ву­ва­зголемување­ во­ од­нос­ на­ 2015­ го­ди­на­ за­ 17,4%.­ Оста­то­кот­ од­ 13,4­ ми­ли­о­ни­ ев­ра­ е­ од­ осигурување­ на­до­маш­ни­ побарувања­ од­ крат­ко­рочни­ комерцијални­ ри­зи­ци,­ што­ е­за­ 105%­ повеќе­ во­ спо­ред­ба­ со­ 2015­

го­ди­на.­ Во­ Ре­пуб­ли­ка­ Македонија,­МБПР­ е­ единст­ве­на­та­ фи­нан­сис­ка­институција­што­ вр­ши­ осигурување­на­ из­воз­ни­ и­ до­маш­ни­ побарувања­од­комерцијални­и­по­ли­тич­ки­ри­зи­ци­на­кра­ток­рок.

Со­ својата­ ак­тив­ност­ МБПР­ ди­рект­но­ влијаеше­ во­ кредитирањето­на­ сто­панст­во­то­ со­ под­дрш­ка­ на­реализација­на­ин­вес­ти­цис­ки­те­пла­но­ви­ на­ ком­па­ни­и­те­ со­ што­ се­ по­стиг­ну­ва­ат­по­ви­со­ки­це­ли,­ за­што­и­по­стои­бан­ка­та,­а­тоа­е­отворање­на­но­ви­ ра­бот­ни­ ме­с­та­ и­ зголемување­на­ еко­ном­ски­от­ по­раст­ во­ др­жа­ва­та.­ МБПР,­ ка­ко­ единст­ве­на­ развојна­бан­ка,­е­зна­ча­ен­чи­ни­тел­во­бан­кар­ски­от­сис­тем.­Пре­ку­кредитирање­на­ма­ли­те­ и­ сред­ни­ ком­па­нии,­ таа­ ќе­про­дол­жи­ да­ го­ под­др­жу­ва­ еко­ном­ски­от­развој­на­др­жа­ва­та.

УЖИВАЈТЕ ВО ПЕНЗИЈАТА!УЖИВАЈТЕ ВО ПЕНЗИЈАТА!

првиот работенпрвиот работен ден во месецотден во месецот

• Дирекција тел. 02/3249-437 ; 02/3249-454 • Градски Ѕид Скопје тел. 02/3217-224• Партизански Одреди тел. 02/3221-003 • нас. Аеродром тел. 02/2401-225 • нас. Бутел тел. 02/2600-055• Карпош 4 тел. 02/3090-209• Радишани тел. 02/2622-304

• Шутка тел.02/2581-175 • Кисела Вода тел. 02/2720-470• Струмица тел. 034/343-881 • Битола тел. 047/232-434 • Прилеп тел. 048/400-210 • Кавадарци тел. 043/414-726 • Гостивар тел. 042/211-221

v01.

2017

• максимален износ до 3 пензии

• бесплатна Маестро дебитна картичка

• можност за отплата на кредит до 73 години

Еуростандард банка на своите клиенти пензионери им овозможува да располагаат со средствата од својата пензија уште во првиот работен ден во месецот.

www.abit.edu.mk 11

1 На по че то кот на ова интервју, сме та ме де ка објаснувањето на ва ша та мисија, визија и це ли те на организацијата е

од осо бе на важ ност за ма ке дон ски те фи­нан сис ки и де лов ни ра бот ни ци. За тоа, мо же те ли да ги де фи ни ра те ор га ни за­цис ки те вред нос ти на ФО РУМ Ин сти ту­тот за менаџмент на син те тич ки на чин?

ФО­РУМ­ Ин­сти­тут­ за­ менаџмент­ пра­ви­ раз­ме­на­на­ин­фор­ма­ции­меѓу­но­си­те­ли­те­на­од­лу­ки­во­економијата,­све­тот­на­финансирање­и­глав­ни­те­кре­ато­ри­на­по­ли­ти­ки.­Глав­но,­тоа­го­по­стиг­ну­ва­ме­пре­ку­ организирање­ се­ми­на­ри­ и­ кон­фе­рен­ции­ за­ но­си­те­ли­ на­ од­лу­ки­ во­ раз­лич­ни­сек­то­ри,­ при­ што­ осо­бе­но­ вни­ма­ние­ по­све­ту­ва­ме­на­ква­ли­те­тот­на­го­вор­ни­ци­те.­Им­ при­да­ва­ме­ ед­нак­во­ значење­ на­ си­те­

ор­га­ни­за­цис­ки­де­та­ли,­за­да­им­обез­бе­ди­ме­на­учес­ни­ци­те­со­фис­ти­ци­ран­ам­би­ент,­што­е­со­од­ве­тен­за­дискусија­и­решавање­на­глав­ни­те­прашања.

2 Ка ко што зна е ме, на ос но вач ко то со­бра ние во Скопје, чле но ви те ве из­браа Вас за прет се да тел на де кан ска­

та упра ва со ман дат од че ти ри го ди ни во Ин сти ту тот за биз нис и менаџмент Хајделберг­Скопје (IBMHS.EU). Мо же те ли на ку со, ка ко прет се да тел, да го пре­зен ти ра те це ли от спек тар на ак тив нос­ти на Ин сти ту тот за биз нис и менаџмент Хајделберг­Скопје? Ка де ја гле да те на ша­та земја во од нос на тој по глед?

Но­во­фор­ми­ра­ни­от­Ин­сти­тут­за­биз­нис­и­ менаџмент­ Хајделберг­Скопје­ има­ цел­да­ ја­ на­пра­ви­ ток­му­ оваа­ ек­с­пер­ти­за­ до­стап­на­во­ странст­во.­ Со­ ог­лед­на­веќе­ од­лич­ни­от­ бан­кар­ски­ транс­фер­ на­ знаења­на­ АБИТ,­ оваа­мож­ност­ ќе­ ја­ про­ши­ри­ме­на­но­си­те­ли­те­на­од­лу­ки­во­ма­ке­дон­ска­та­бан­кар­ска­ индустрија­ и,­ по­сле­до­ва­тел­но,­на­оние­во­со­сед­ни­те­земји.­Пр­венст­ве­но,­ова­ќе­би­де­во­кон­текст­на­пра­ва­та­од­ин­дуст­рис­ка­соп­ст­ве­ност,­чо­веч­ки­те­ре­сур­си­и­смет­ко­водст­во,­ка­ко­и­кон­тро­ла­та­и­да­но­ци­те.­На­долг­рок,­ова­ќе­се­про­ши­ри­и­на­ по­на­та­мош­ни­ прашања­ по­вр­за­ни­ со­индустријата,­ка­ко­што­се­оние­во­фар­ма­цев­т­ска­та­индустрија.

3 Зе ме те ја Германија ка ко при мер, таа е земја за сно ва на на „филозофијата на кон тро линг“, што успеа да се кре­

не од дно то, за чу ду вач ки, три па ти во те­кот на еден век, за се га да би де ед на од најсилните еко но мии во ЕУ. За тоа, ве­ру ва ме де ка по „Брег зит“ ЕУ ќе ста не

проф. д-р Улрих Зеителдиректор на Форум Институт за менаџмент, Хајделберг - Германија (FORUM Institute for manage-ment, Heidelberg – Germany); и претседател на деканска управа во Институт за бизнис и менаџмент Хајделберг – Скопје (IBM HS - Institute for business and management Heidelberg-Skopje)

ПРЕТПРИЕМНИШТВОТО Е КЛУЧНА КАРАКТЕРИСТИКА ЗА ПОЗИТИВНАЕВОЛУИРАЧКА ЕКОНОМИЈА

...претпријатијата што се пред мет на па зар ни

пра ви ла, ка ко што се конкуренцијата и сло-

бо да та на трговијата на оп штест ве но од го-во рен на чин, се клуч-на ка рак те рис ти ки на

по зи тив но ево лу и рач-ка та економија!

ПОДДРШКА

Благосостојбата, про-спе ри те тот и по рас тот

се кон цеп ти што се важ ни за биз ни си те, но ис то та ка ба ра ат

со од вет на сло бо да во трговијата

www.abit.edu.mk12

ИНТЕРВЈУ­

по сил на под гер ман ско то ра ко водст во. Што мис ли те Вие за тоа?

Еко­ном­ски­от­ успех­ на­ Сојузна­ Ре­пуб­ли­ка­ Германија­ во­ те­кот­ на­ из­ми­на­ти­те­70­го­ди­ни,­во­суш­ти­на­та,­се­за­сно­ва­на­не­го­ви­от­ успех­ во­ создавање­ на­ социјално­па­зар­но­еко­ном­ско­ опкружување­ што­ го­пот­тик­ну­ва­ претпријатието­ да­ би­де­ кре­атив­но,­ про­дук­тив­но­и­ино­ва­тив­но.­Ино­ва­тив­на­та­моќ­на­гер­ман­ска­та­економија­се­ба­зи­ра­ток­му­на­комбинацијата­на­од­лич­но­ об­ра­зо­ва­ние­ и­ еко­ном­ски­ про­спе­ри­тет­ни­ ком­па­нии,­ што­ во­ меѓувреме­тр­гу­ва­ат­низ­це­ли­от­свет.­Еко­ном­ски­от­на­пре­док­ќе­оста­не­по­ра­ди­тоа­што­усло­ви­те­на­овие­рам­ки­ѝ­до­зво­лу­ва­ат­на­оваа­око­ли­на­и­на­овој­дух­кор­по­ра­тив­на­сло­бо­да,­не­ са­мо­ на­ на­цио­нал­но­ ни­во­ во­ Сојузна­Ре­пуб­ли­ка­ Германија­ ту­ку­ и­ во­ Ев­ро­па.­Благосостојбата,­про­спе­ри­те­тот­и­по­рас­тот­се­ кон­цеп­ти­што­ се­ важ­ни­ за­ биз­ни­си­те,­но­ис­то­та­ка­ба­ра­ат­со­од­вет­на­сло­бо­да­во­трговијата.­За­тоа,­мо­ра­ме­да­би­де­ме­прет­паз­ли­ви­на­ис­точ­ни­те­и­на­за­пад­ни­те­про­тек­ци­о­нис­тич­ки­тен­ден­ции,­што­се­пре­ле­ва­ат­во­Ев­ро­па­и­мо­жат­да­ја­на­ру­шат­оваа­трговија.­Во­овој­по­глед,­„Брег­зит“­си­гур­но­бе­ше­лош­знак­по­ра­ди­не­го­ва­та­за­вис­ност­од­на­цио­нал­ни­от­его­изам­и­те­жок­про­тек­ци­о­ни­зам.

4­Што мис ли те за прет при ем ниш т во­то ка ко ос но вен за стап ник на гер­ман ска та економија, со по се бен осв­

рт ка ко мо дел за бал кан ски те земји и за Македонија, ка ко дел од нив?

Ка­ко­што­е­на­ве­де­но­по­го­ре,­прет­при­ја­тието­што­е­пред­мет­на­па­зар­ни­пра­ви­ла,ка­ко­што­е­конкуренцијата­и­сло­бо­да­та­на­ трговијата­ на­ оп­штест­ве­но­ од­го­во­рен­на­чин,­е­клуч­на­ка­рак­те­рис­ти­ка­на­по­зи­тив­но­ ево­лу­и­рач­ка­та­ економија.­ Убе­ден­сум­де­ка­ако­по­стои­са­мо­овој­став­во­по­ли­ти­ка­та­ и­ биз­ни­сот,­ дру­ги­те­ бал­кан­ски­земји,­што­се­при­клу­чу­ва­ат,­ќе­би­дат­еко­ном­ски­успеш­ни.­Ис­то­та­ка,­ова­ќе­отво­ри­ог­ром­ни­ мож­нос­ти,­ осо­бе­но­ за­ по­ма­ли­те­др­жа­ви,­ бидејќи­ре­гу­ла­тор­ни­те­и­ за­ко­но­дав­ни­те­прашања­мо­жат­да­се­ре­шат­бр­зо.

5­Во ва ша та дол го го диш на ка ри е ра сте на зна че ни на повеќе еми нент ни по­зи ции и сте во добра вр ска со гер ман­

ски те влас ти, меѓу кои по важ ни се: из­вр шен ди рек тор на ФО РУМ Ин сти ту тот за менаџмент, про фе сор на Уни вер зи те­тот за при ме не ти менаџмент сту дии од Манхајм, ек с перт по пра во и про фе си о­на лен тре нер обу чен во ФО РУМ Ин сти ту­тот за менаџмент... Прак тич но, вие сте

Еко ном ски от успех на Сојузна Ре пуб ли ка Германија во те кот на из ми на ти те 70 го ди-ни, во суш ти на та, се за сно ва на не го ви от успех во создавање на социјално па зар но-еко-ном ско опкружување што го пот тик ну ва претпријатието да биде кре атив но, про дук тив-но и ино ва тив но.

www.abit.edu.mk 13

ИНТЕРВЈУ­

еден од кре ато ри те на ис так на ти те об ра­зов ни про гра ми во Ин сти ту тот за биз нис и менаџмент Хајделберг­Скопје. За тоа, да ли сме та те де ка ва ше то лич но про фе­си о нал но влијание, на по че то кот, мо же да по мог не во на по ри те за обезбедување знаење на Германија ов де, во овој ре­гион, во организирање на за ед нич ки об­ра зов ни про гра ми од об лас та на биз ни­сот, менаџментот и фи нан си и те?

Мо­е­то­ го­ле­мо­ про­фе­си­о­нал­но­ ис­куст­во­ми­по­ка­жа­де­ка­ед­на­компанија­мо­же­да­ра­бо­ти­успеш­но­во­по­на­та­мош­но­то­об­ра­зо­ва­ние,­ако­нејзините­кре­атив­ни­умо­ви­ те­мел­но­ ги­ раз­би­ра­ат­ еко­ном­ски­те­про­бле­ми­ на­ компанијата­ и­ ги­ пла­ни­ра­ат­сво­и­те­про­из­во­ди­со­своја­ек­с­пер­ти­за­и­свое­разбирање.­Ток­му­ту­ка­над­во­реш­но­то­ис­куст­во­и­асистенцијата­мо­жат­да­се­ба­ра­ат­на­по­че­то­кот­–­ис­куст­во­што­го­стек­нав­ во­ те­кот­ на­ мојот­ ман­дат­ ка­ко­ упра­вен­ ди­рек­тор­ на­ ФО­РУМ­ Ин­сти­ту­тот­ за­менаџмент.­ До­пол­ни­тел­но,­ мо­ра­ат­ да­ се­разјаснат­мно­гу­ ор­га­ни­за­цис­ки­ прашања­и­про­бле­ми,­што­се­по­вр­за­ни­со­фак­тот­дека­ ре­ле­вант­ни­те­ про­из­во­ди­мо­ра­ат­ да­ се­до­не­сат­ на­ па­за­рот.­ Со­вре­ме­ни­те­ ин­ст­ру­мен­ти,­ ка­ко­ и­ си­те­ ди­ги­тал­ни­ алат­ки­ за­мар­ке­тинг,­ тре­ба­ за­ед­нич­ки­да­ се­раз­гле­ду­ва­ат­ со­ тра­ди­ци­о­нал­ни­те­ин­фор­ма­тич­ки­тех­но­ло­гии,­ка­ко­што­се­печатењето­и­рекламирањето,­од­по­че­то­кот.­Ди­ги­тал­ни­от­мар­ке­тинг­ба­ра­мно­гу­прет­паз­лив­при­стап­во­од­нос­на­тоа­ка­ко­да­го­при­вле­че­ин­те­ре­сот­на­потенцијалните­учес­ни­ци­со­овој­рек­ла­мен­ка­нал.­Добивањето­на­вис­тин­ска­та­ме­ша­ви­на­на­ди­ги­та­лен­и­пе­ча­тен­мар­ке­тинг­ја­пре­зе­ма­струч­нос­та,­што­си­гур­но­мо­жам­и­да­ја­при­до­не­сам.

6­Мо же те ли да ги објасните по на та­мош ни те че ко ри што се пла ни ра ат и мож нос ти те за потенцијална под­

дрш ка од стра на на ФО РУМ Ин сти ту тот за менаџмент?

След­ни­от­ че­кор­ во­ развојот­ на­компанијата­ ќе­ би­де­ проширување­ на­постојните­ про­из­во­ди­ во­ фи­нан­сис­ка­та­индустрија­ при­ развој­ на­ дру­ги­ об­лас­ти.­Меѓутоа,­ова­не­зна­чи­са­мо­развој­на­од­ре­де­на­со­др­жи­на­–­за­што­си­гур­но­мо­же­ме­да­се­пот­пре­ме­на­ис­куст­во­то­на­гер­ман­ски­те­и­на­ев­роп­ски­те­го­вор­ни­ци­–ту­ку­и­до­стап­нос­та­ на­ со­од­вет­ни­те­ мар­ке­тинг­ка­на­ли.­За­тоа,­след­ни­от­че­кор­ќе­би­де­да­се­развијат­но­ви­со­др­жи­ни­со­со­од­вет­ни­вра­бо­те­ни­при­утврдување­на­по­треб­ни­те­ор­

га­ни­за­цис­ки­ и­ мар­ке­тинг­пре­ду­с­ло­ви­ за­рекламирање­на­на­ши­те­на­ста­ни.

7­Да ли има те не кои прак ти ки за по ви­со ко ни во на гер ман ски менаџмент (биз нис­си ту а ции и при ме ри) за на­

ши те сту ден ти кои мо жат да се при ме­нат во из врш ни те МБА­про гра ми на IB­MHS.EU (ИБ М ХС.ЕУ) во Македонија и во це ли от ре гион?

Се­раз­би­ра,­покрај­те­о­рет­ско­то­знаење,­пла­ни­ра­на­та­ МБА­­ про­гра­ма­ ќе­ оп­фа­ти­ мно­гу­ прак­тич­ни­ сту­дии­ на­ при­ме­ри­од­ постојни­ ком­па­нии.­ Во­ те­кот­ на­ мо­е­то­ учење,­ сфа­тив­ де­ка­ давањето­на­прак­тич­ни­ при­ме­ри­ се­ко­гаш­ им­ овоз­мо­жи­ло­на­уче­ни­ци­те­по­лес­но­да­го­раз­бе­рат­те­о­рис­ки­от­ кон­текст.­ Са­мо­ ко­га­ кон­крет­ни­те­фак­ти­мо­жат­да­се­по­твр­дат­со­те­о­рет­ски­објаснувања,­так­ви­те­про­гра­ми­мо­жат­да­има­ат­ре­ал­ни­об­ра­зов­ни­и­прак­тич­ни­ефек­ти.­От­ту­ка,­се­ко­гаш­ќе­при­да­ва­ме­го­ле­мо­значење­во­воспоставување­на­оваа­прак­тич­на­референција.

8­На по че то кот, во пр ва та по ло ви­на на фев ру а ри 2018 го ди на, има­ме чест да Ве прет ста ви ме ка ко гос­

тин во Скопје, на пр ва та од овој тип – Конференција за кон тро линг на те ма: „Меѓународни стан дар ди во кон тро линг­имплементација во прак ти ка та“. Кои се очекувањата за на ста нот и да ли мо же ме да оче ку ва ме конференција што би при­влек ла ин вес ти ции во земјите од за пад­ни от Бал кан?

„Конференцијата­ за­ кон­тро­ло­ри“­ во­фев­ру­а­ри­ 2018­ го­ди­на­ е­ по­себ­но­ на­ме­не­та­ да­ им­ по­ка­же­ на­ прет­при­е­ма­чи­те,­пр­венст­ве­но­ оние­ што­ се­ од­го­вор­ни­ за­кон­тро­ла,­ ка­ко­ да­ се­ упо­тре­бат­ ин­ст­ру­мен­ти­те­ и­ најновите­ ме­то­ди­ за­ кон­тро­линг­во­ со­вре­ме­на­та­ економија,­ за­да­им­по­мог­не­на­менаџментот­на­компанијата­во­ про­це­сот­ на­ донесување­ од­лу­ки.­ Де­нес,­разбирањето­на­кон­тро­линг­има­цел­да­по­стиг­не­по­го­ле­ма­транс­па­рент­ност­во­компанијата­и­да­обез­бе­ди­со­лид­на­ос­но­ва­ за­кор­по­ра­тив­ни­од­лу­ки.­ Со­вре­ме­но­то­контролирање­ не­ се­ сме­та­ ка­ко­ ме­ха­ни­зам­за­кон­тро­ла­и­за­запирање,­ту­ку­ка­ко­при­друж­ник­ на­ кор­по­ра­тив­ни­те­ од­лу­ки­и­ нив­на­та­ еко­ном­ска­ си­гур­ност.­ Во­ таа­на­со­ка,­ конференцијата­ ќе­ при­до­не­се­ за­покажување­на­потенцијалните­ин­вес­ти­то­ри­де­ка­кор­по­ра­тив­ни­те­ин­вес­ти­ции­се­вред­ни,­ду­ри­и­во­но­ва­рас­теч­ка­сре­ди­на,­ка­ко­онаа­во­која­Македонија­ево­лу­и­ра­ше­во­по­след­ни­те­не­кол­ку­го­ди­ни.

Во те кот на мо е то учење, сфа тив де ка

давањето на прак тич-ни при ме ри се ко гаш

им овоз мо жи ло на уче ни ци те по лес но да го раз бе рат те о рис ки-

от кон текст

Ино ва тив на та моќ на гер ман ска-

та економија се ба зи ра ток му на

комбинацијата на од-лич но об ра зо ва ние и еко ном ски про спе ри-тет ни ком па нии, што

во меѓувреме тр гу ва ат низ це ли от свет

годишна претплата 2950 ден. со вклучен ДДВ и бесплатна достава

www.ekonomijaibiznis.mk

бизнис магазин www.ekonomijaibiznis.mk

Za ambiciozni!

на 120 страници

во првите три години

Пример (1.8.2017): За кредит во износ од 35.000 евра, со рок на отплата од 15 години, со фиксна годишна каматна стапка 4,90% во првите три години и променлива каматна стапка, 6 месечен ЕУРИБОР + 6,30 процентни поени, не пониска од6,30% годишно за останатиот период од отплатата на кредитот, ануитетот изнесува 274,97 евра во првите три години; 296,35 евра во останатиот период. Со трошок за обработка на барање 900 денари, со надоместок за одобрување на кредитот525 евра (1,5% од одобрениот износ), со надоместок за администрирање на кредитот 633,00 евра за целиот период на отплата (0,2% на остатокот од долгот, годишно однапред) - СВТ изнесува 6,37% годишно.За сите останати информации посетете ја интернет-страницата www.ttk.com.mk или обратете се во експозитурите / филијалите на ТТК Банка.

НЕНАМЕНСКИ

ХИПОТЕКАРЕН КРЕДИТ

СЕГА Е ЛЕСНО!СИТЕ ВАШИ ОБВРСКИ И ПОТРЕБИ ВО ЕДНА РАТА!

НИСКА ФИКСНА КАМАТНА СТАПКА во првите три годиниБЕЗ НАДОМЕСТОК за проценаБЕЗ ОГРАНИЧУВАЊА на намената за користење

www.ttk.com.mk

Ненаменскиот хипотекарен кредит на ТТК Банка нуди поволни услови за кредитирање и за рефинансирање на вашите обврски по кредити. Искористете ја можноста за отплата на долг рок и по ниска каматна стапка. Со само една рата и повеќе средства на располагање во месецот, реализирајте ги вашите долго замислувани планови.

годишна претплата 2950 ден. со вклучен ДДВ и бесплатна достава

www.ekonomijaibiznis.mk

бизнис магазин www.ekonomijaibiznis.mk

Za ambiciozni!

на 120 страници

MAKEDONIJA

www.nlb.mk Контакт центар: 02 / 15 600

НЛБ мПроклик - мобилно банкарство за правни лица

Секогаш повеќе заВашиот бизнис!НЛБ мПроклик апликацијата за мобилно банкарство за правни лица Ви овозможува едноставен пристап и постојан увид на состојбата, изводите и прометот на Вашите денарски сметки и бизнис картички.

Со НЛБ мПроклик мобилното банкарство за правни лица можете да ги реализирате сите банкарски трансакции само со еден клик – директно преку Вашиот мобилен телефон.

Повеќе информации можете да добиете во најблиската експозитура на Банката, на телефонскиот број 02/15 600 или на веб страницата: www.nlb.mk

www.abit.edu.mk16

ИНТЕРВЈУ

1 Гос по дин То мер, ка ко специјалист и ек с перт за спречување на перење па ри и контрафинансирање на те­

ро риз мот, врз ос но ва на ва ше то ра­бот но ис куст во во це ли от свет, на кој на чин се ко рис ти перењето па ри за да по мог не во финансирањето на те ро риз мот?

Пр­во,­ бла­го­да­рам­ за­ ва­ша­та­ љу­без­на­најава­и­за­мож­нос­та­да­ ја­по­се­там,­ да­ збо­ру­вам­ и­ да­ ра­бо­там­ во­Македонија.­Се­ко­гаш­ужи­вам­во­по­се­та­та­на­Бал­ка­нот;­тоа­е­ре­гион­со­не­ис­ко­рис­те­ни­чу­да­и­не­до­пре­на­уба­ви­на.­Го­са­кам­тоа.

Перењето­па­ри­е,­ка­ко­што­ме­пра­шав­те,­ ед­но­од­ глав­ни­те­алат­ки­што­ги­ ко­рис­ти­ те­ро­риз­мот­ за­ да­ про­це­

си­ра­как­ви­би­ло­фи­нан­сис­ки­средст­ва­и­да­ги­вгра­ди­во­прав­ни­от­фи­нан­сис­ки­сис­тем.­При­чи­на­та­по­ра­ди­која­е­не­оп­ход­но­перењето­па­ри­е­тоа­што­ос­но­ва­чи­те­на­средст­ва­та­тре­ба­да­ги­скријат­ нив­ни­те­ иден­ти­те­ти.­ Тие­ се­чес­то­под­над­зор­на­влас­ти­те­во­раз­ни­земји­или­се­појавуваат­на­лис­ти­те­ за­ санк­ции­ и­ по­ра­ди­ тоа­ ста­ну­ва­не­оп­ход­но­ да­ се­ скрие­ по­тек­ло­то­ на­средст­ва­та­и­да­ги­„ис­чи­стат“­во­смет­ки­те­на­на­ви­дум­не­ви­ни­ци­ви­ли­кои­не­се­озна­че­ни­ка­ко­сто­ри­те­ли­на­не­за­кон­ски­дејства.

Меѓутоа,­ важ­но­ е­ да­ се­ за­па­ме­ти­де­ка­перењето­па­ри­во­те­ро­риз­мот­е­раз­лич­но­ од­ дру­ги­те­ ак­тив­нос­ти­ за­перење­па­ри.­Со­тоа­мис­лам­де­ка­ти­пич­на­та­ ак­тив­ност­ на­ перење­ па­ри­обич­но­вклу­чу­ва­при­но­си­од­кри­ми­нал­и­за­тоа­по­тек­ло­то­на­средст­ва­та­чес­то­ е­ „вал­ка­но“.­ При­ перењето­ пари­за­те­ро­ри­зам,­по­тек­ло­то­на­средст­ва­та­мо­же­да­би­де­це­лос­но­ле­ги­тим­но,­ка­ко­од­добротвор­ни­ор­га­ни­за­ции­или­ на­ви­дум­ не­ви­ни­ де­лов­ни­ тран­сак­ции.­ Всуш­ност,­ ако­ вни­ма­тел­но­раз­гле­ду­ва­те­ финансирање­ на­ те­ро­риз­мот,­ ќе­ ви­ди­те­ де­ка­ постојат­ не­кол­ку­ раз­ли­ки­ во­ на­чи­нот­на­ кој­ се­од­не­су­ва­во­спо­ред­ба­со­кри­ми­нал­но­то­перење­па­ри.

Ис­то­ та­ка,­ ин­те­рес­но­ е­ да­ се­ за­бе­ле­жи­ де­ка­ ко­га­ се­ осв­р­ну­ва­ме­ на­финансирање­на­ак­тив­нос­ти­те­за­те­ро­ри­зам,­ние­ се­ стре­ми­ме­ да­мис­ли­ме­за­тоа­ка­ко­па­ри­што­му­се­на­ме­не­ти­да­би­дат­преф­р­ле­ни­не­ко­му­што­во­ еден­ мо­мент­ ќе­ со­зда­де­ фи­зич­ки­чин­на­те­ро­ри­зам,­ка­ко­разнесување­или­ пукање­ во­ не­ви­ни­ ци­ви­ли.­ За­жал,­ финансирањето­ на­ те­ро­риз­мот­е­мно­гу­повеќе­од­тоа.­Во­ре­ал­нос­та,­ако­се­по­глед­не­во­це­лос­но­то­гло­бал­но­ финансирање­ на­ те­ро­риз­мот,­ ќе­от­кри­е­те­де­ка­го­лем­дел­од­нив­одат­за­финансирање­на­по­ли­тич­ки­ак­тив­нос­ти,­ак­тив­нос­ти­за­обу­ки,­ин­вес­ти­ции­во­учи­лиш­та­та,­здравст­ве­ни­те­и­ло­кал­ни­те­ за­ед­ни­ци­ (ка­ко­ ал­тер­на­ти­ва­на­ло­ка­лен­не­ус­пе­шен­ре­жим)­и­

та­ка­на­та­му.­По­на­та­му,­ го­лем­дел­од­оваа­фи­нан­сис­ка­ак­тив­ност­по­тек­ну­ва­од­др­жа­ви­што­го­под­др­жу­ва­ат­те­ро­риз­мот,­ биз­ни­си,­ бо­га­ти­ лич­нос­ти­и­ сим­па­ти­зе­ри­ на­ дијаспората.­ Си­те­овие­ го­ пра­ват­ ис­клу­чи­тел­но­ теш­ко­следењето­на­перењето­па­ри­за­це­ли­на­финансирање­те­ро­ри­зам.

Перењето па ри е про цес во кој па ри те што по тек ну ва ат од кри вич но де ло се „пе рат“ и се вне су ва ат на зад во фи нан сис ки от сис тем ка ко „чис ти“ па ри.

2 Кое е значењето на перењето пари и кој тре ба да из вр ши про вер­ки про тив перење па ри?Перењето­па­ри­е­про­цес­во­кој­па­

ри­те­ што­ по­тек­ну­ва­ат­ од­ кри­вич­но­де­ло­ се­ „пе­рат“­и­ се­вне­су­ва­ат­на­зад­во­ фи­нан­сис­ки­от­ сис­тем­ ка­ко­ „чис­ти“­па­ри.­Во­суш­ти­на­та,­тоа­е­чин­на­криење­на­вис­тин­ско­то­по­тек­ло­или­соп­ст­ве­ност­на­фон­до­ви­те.

Има­мно­гу­ли­те­ра­ту­ра­и­мно­гу­те­о­рии­ и­ гра­фи­ко­ни­што­ збо­ру­ва­ат­ за­три­те­фа­зи­на­перење­па­ри,­ка­ко­што­се­ „по­ста­ве­ност“,­ „распоредување“­и­„интеграција“,­но­ќе­ре­чам­де­ка­во­ре­ал­нос­та­постојат­мно­гу­на­чи­ни­на­перење­па­ри­и­на­чи­нот­на­кој­се­пра­ви­тоа­не­го­сле­ди­се­ко­гаш­она­што­е­те­о­ре­ти­зи­ра­но­во­ака­дем­ски­те­кру­го­ви.

Пр­во,­ мо­ра­ да­ се­ ка­же­ де­ка­ кри­ење­то­ на­ по­тек­ло­то­ на­ сред­ст­ва­та­што­не­се­про­из­ве­де­ни­не­за­кон­ски­може­да­не­прет­ста­ву­ва­перење­па­ри,­од­нос­но,­ако­са­кам­да­преф­р­лам­го­то­ви­на­на­мојата­сест­ра­и­таа­го­де­по­зи­ти­ра­тоа­ на­ нејзината­ смет­ка,­ јасно­ де­ка­тоа­не­ма­да­се­сме­та­за­перење­па­ри.­Но,­ако­го­сто­рам­тоа­за­ра­ди­из­бег­ну­ва­ње­да­нок,­то­гаш­во­не­кои­земји­тоа­ќе­ се­ сме­та­ за­ перење­ пари,­ бидејќи­сред­ст­ва­та­се­ге­не­ри­ра­ни­ка­ко­ре­зул­тат­ на­ пре­ди­ка­тен­ (каз­нен)­ пре­кр­шок.

Каз­не­ни­ пре­кр­шо­ци­ се­ пре­кр­шо­ци­што­се­сме­та­ат­за­со­ста­вен­дел­на­

ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ИНОВАТИВНИТЕ ПРАКТИКИ ВО AML & CFT

Томер Захарович партнер и коосновач, „Санстоун груп“ (Sunstone Compliance Strategy Group)

Борбата против финансирање на тероризмот и перење пари не е веќе само пречка туку и вистинска можност да создадеме по до бра и побезбедна средина за нашите деца

Рубрика

www.abit.edu.mk 17

по­се­ри­оз­но­кри­вич­но­де­ло­и­прет­ста­ву­ва­ат­ос­но­ва­за­перење­па­ри.­Во­по­след­ни­ве­го­ди­ни,­да­ноч­но­то­зата­ју­ва­ње­ бе­ше­ до­да­де­но­ ка­ко­ пре­ди­ка­тен­пре­­стап­ во­ мно­гу­ земји,­ ка­ко­ дел­ од­гло­­бал­ни­те­ на­по­ри­ за­ бор­ба­ про­тив­фи­нан­сис­ки­от­кри­ми­нал.

Се­пак,­ важ­но­ е­ да­ се­ на­спо­ме­не­дека­си­те­земји­не­ба­ра­ат­пре­ди­кат­ни­пре­кр­шо­ци­ со­ цел­ да­ се­ вос­пос­та­ви­ос­но­ва­за­перење­па­ри.­На­при­мер,­во­Обе­ди­не­то­то­Крал­ст­во­ тре­ба­ са­мо­да­се­по­ка­же­не­за­кон­ско­по­тек­ло­(со­до­вол­на­се­ри­оз­ност)­на­сред­ст­ва­та­за­да­се­вос­пос­та­ви­ос­но­ва­за­гонење.

Вто­ро,­ка­ко­што­гле­да­ме­со­кри­ми­нал­­ни­те­де­ла,­ка­ко­што­е­фи­нан­си­ра­ње­то­на­ те­ро­риз­мот,­ па­тот­ за­ вос­по­ста­вување­гонење­за­перење­па­ри­не­е­се­ко­гаш­јасен.­На­при­мер,­фонд­што­по­тек­ну­ва­ше­од­бан­кар­ска­смет­ка­на­ирач­ки­ сим­па­ти­зер­ во­ Со­еди­не­ти­те­Аме­ри­кан­ски­ Др­жа­ви,­ и­ пре­не­сен­пре­ку­ бан­кар­ски­от­ сис­тем­ сè­ до­ до­бро­твор­на­та­ организација­ вклу­че­на­во­помагањето­на­де­ца­та­во­во­ени­от­Мо­сул,­ мо­же­би­ не­ма­ да­ из­гле­да­ со­мни­тел­но.­ Ка­ко­ мо­же­ме­ да­ ка­же­ме­де­ка­па­ри­те­на­крајот­би­ле­зг­рап­че­ни­од­ стра­на­ на­ те­ро­рис­тич­ки­ чле­но­ви­на­ ИСИС­ и­ се­ ко­ри­стат­ за­ купување­оружје?­Освен­тоа,­ду­ри­и­да­го­зна­е­ме­тоа,­ка­ко­мо­же­ме­да­го­до­ка­же­ме?

Фи­нан­сис­ка­та­ индустрија­ до­би­важ­на­за­да­ча­да­ја­пред­во­ди­бор­ба­та­

про­тив­фи­нан­сис­ки­от­кри­ми­нал­и­на­тој­на­чин­да­ги­за­ду­ши­спо­соб­нос­ти­те­ на­ кри­ми­нал­ци­те­ да­ ра­бо­тат.­Секоја­ фи­нан­сис­ка­ институција­(вклу­чу­вај­ќи­ ги­ и­ бан­ки­те,­ МСВ­(MSBs),­ком­па­ни­и­те­со­кре­дит­ни­кар­тич­ки,­кли­рин­­ш­ки­те­куќи,­фон­до­ви­те,­ па­­рич­ни­те­ пре­но­си­те­ли,­ олес­ну­ва­­чи­те­ на­ плаќањата­ на­ ин­тер­нет,­снаб­ду­ва­чи­те­ на­ вир­ту­е­лен­ па­рич­ник,­фир­ми­те­„Фин­Тек“­и­дру­ги)­се­га­мо­ра­да­раз­вие­алат­ки­за­да­се­спра­ви­со­неа.

3 Да ли е не оп ход но да се хар мо­ни зи ра криминализацијата на перењето па ри и зош то?Из­брав­те­ ва­жен­ мо­мент.­ Мис­

лам­де­ка­вла­ди­те­се­га­сфаќаат­де­ка­хармонизацијата­ и­ со­ра­бот­ка­та­ е­единст­ве­ни­от­на­чин­на­кој­ние,­како­ на­род,­ мо­же­ме­ да­ трг­не­ме­ на­пред­ ка­ко­ обе­ди­нет­ фронт­ со­ цел­успеш­но­да­го­по­бе­ди­ме­кри­ми­на­лот.

Има­ше­ го­ле­мо­ вни­ма­ние­ од­стра­на­ на­ вла­ди­те­ и­ гло­бал­ни­те­ор­га­ни­за­ции­за­на­чи­нот­на­кој­мо­же­ме­ да­ ста­не­ме­ по­ефи­кас­ни­ во­на­чи­нот­ на­ којшто­ се­ спра­ву­ва­ме­со­перењето­па­ри.­Ро­берт­Вејнрајт­–­ди­рек­тор­на­„Еуро­пол“­ (Europol),­бе­ше­ влијателен­ за­ истакнување­на­ ова­ прашање­ и­ привлекување­вни­ма­ние­кон­не­го­ва­та­важ­ност.

Да­го­зе­ме­ме­за­при­мер­не­одам­

неш­ни­от­ те­ро­рис­тич­ки­ на­пад­ во­Ман­чес­тер,­Ве­ли­ка­Британија.­Ли­це­то­ кое­ бе­ше­ од­го­вор­но­ за­ на­па­дот­ бе­ше,­ крат­ко­ пред­ на­па­дот,­ за­пре­но­ и­ ис­пра­шу­ва­но­ од­стра­на­ на­ италијанските­ влас­ти­за­ патување­ за­ обу­ка­ во­ Сирија,­ка­ко­ што­ мно­гу­ „стран­ски­ бор­ци“­ не­из­беж­но­ го­ пра­ват­ тоа.­ Тој­бе­ше­ по­знат­ на­ влас­ти­те­ ка­ко­потенцијален­ те­ро­рист.­ Ако­ ин­фор­ма­ци­и­те­ би­ле­ ефек­тив­но­ спо­де­ле­ни­ со­ бри­тан­ски­те­ влас­ти,­или­ на­вис­ти­на­ со­ меѓународната­за­ед­ни­ца,­ да­ли­ мо­же­ло­ да­ се­ из­бег­не­ бомбардирањето­ на­ аре­на­та­ во­ Ман­чес­тер?­ Ни­ко­гаш­ не­ма­да­ зна­е­ме,­но­ова­ ја­наг­ла­су­ва­по­тре­ба­та­ за­ раз­ме­на­ на­ ин­фор­ма­ции.­ Обележувањето­ на­ тоа­ ли­це­ка­ко­ потенцијален­ те­ро­рист­ би­ ја­пре­дуп­ре­ди­ло­ фи­нан­сис­ка­та­ ин­ду­стрија­за­не­го­ви­те­на­по­ри­за­фи­нансирање­–­во­овој­ случај­тој­ко­рис­тел­сту­дент­ски­кре­ди­ти­за­да­ги­фи­нан­си­ра­не­го­ви­те­ак­тив­нос­ти.

Вла ди те се га сфаќаат де ка хармонизацијата и со ра бот ка та е единст ве ни от на чин на кој ние, ка ко на род, мо же ме да трг не ме на пред ка ко обе ди нет фронт со цел успеш но да го по бе ди ме кри ми на лот

Хармонизацијата­ е­ уште­ една­манифестација­ на­ по­до­бре­на­комуникација.­ На­ ист­ на­чин­ ка­ко­што­ смет­ко­водст­ве­ни­те­ стан­дар­ди­по­ле­ка­се­спојуваат­во­меѓународниот­ко­декс­на­прак­ти­ка­со­цел­да­се­спра­ват­ со­несреќите,­ка­ко­што­се­транс­фер­ни­те­ це­ни­ и­ ма­ни­пу­ла­ци­и­те­ со­известување,­ за­ко­ни­те­ про­тив­спречувањето­ перење­ па­ри,­ ис­то­така,­мо­ра­ат­да­го­сто­рат­ис­то­то.­Ко­га­гле­да­ме­ на­ гло­бал­ни­от­ мо­дел­ на­ ак­тив­нос­ти­ за­ перење­ па­ри,­ ка­ко­ што­ние­во­„Сан­сто­ун“­(Sunstone)­не­из­беж­но­пра­ви­ме,­гле­да­ме­ци­нич­на­упо­тре­ба­на­прав­ни­те­раз­ли­ки­меѓу­земјите.­Еден­од­кла­сич­ни­те­при­ме­ри­за­ова­е­упо­тре­ба­та­на­„школ­ка“­ком­па­нии­во­„да­ноч­ни­те­ ра­е­ви“,­ што­ се­ ко­ри­стат­за­ да­ се­ скријат­ крајни­ соп­ст­ве­ни­ци­на­имот­или­користење­јуриздикции­што­ не­ се­ дел­ од­ до­го­во­ри­ за­известување­за­да­но­ци­и­та­ка­на­та­му.

4 Да ли мо жат да се пре зе мат как ви би ло не за ко но дав ни ак­тив нос ти во бор ба та про тив

финансирањето на те ро риз мот?Ова­е­мно­гу­де­ба­ти­ра­но­пра­ша­ње­

овие­де­но­ви.­Мис­лам­де­ка­фи­нан­сис­ки­от­свет­се­га­сфаќа­де­ка­те­ро­риз­мот­е­про­блем­сам­по­се­бе,­на­мес­то­сет­на­

То мер е ек с перт за специјални прашања по вр за ни со спречувањето перење па ри и про тив финансирањето на те ро риз мот. Тој ин тен зив но ра бо те ше на секој ас пект од прак тич на та при ме на, пре ку стра теш ки кон-сул тант ски услу ги пре ку бан ки со ти ер 1 ка-пи тал, еди ни ци за фи нан сис ко разузнавање (ФИУ), вла ди, фон до ви, „Фин-Тек“ ком па-

нии, МСБ (биз ни си што пре не су ва ат или кон-вер ти ра ат па ри), фи нан сис ки ин сти ту ции и ака дем ски ин сти ту ции.Ис куст во то на То мер вклу чу ва работење ка ко МСП (SME) и водење на из ра ел с ка та меѓународна усог ла се ност и ре гу ла тор ни те услу ги за ПВЦ (PWC), работење ка ко ра ко-во ди тел за усог ла се ност за меѓународната по дел ба на го ле ма из ра ел с ка бан ка, ка ко МЛ ПО, за филијалата „Кајман“ и водење на од де лот за усог ла се ност за гло бал ни фир-ми во Ве ли ка Британија. Ис то та ка, работејќи про тив финансирањето на те ро риз мот, тој дејствуваше на те рен ка ко специјалист за бор ба про тив те ро риз мот.То мер ма гист ри рал на биз нис-учи лиш те то ЦАСС во Лон дон (CASS business school in Lon-don ) и е сер ти фи ци ран ка ко специјалист за спречување на перење па ри од АЦАМС.То мер е ис ку сен, уме шен го вор ник на ан глис-ки и хебрејски јазик, пре да ва во мно гу земји и на меѓународни на ста ни и во мо мен тов е еден од пре да ва чи те на се ми на ри те ор га-ни зи ра ни од АБИТ во де лот за АМЛ и ЦФТ и усог ла се ност (AML & CFT and Compliance)

www.abit.edu.mk18

ИНТЕРВЈУ

перење­па­ри,­ка­ко­што­тра­ди­ци­о­нал­но­ се­ мис­ле­ше.­ Ка­ко­ та­ков,­ ед­нак­во­се­ сфаќа­ де­ка­ мо­ра­ат­ да­ се­ развијат­алат­ки,­ до­кол­ку­ са­ка­ме­ успеш­но­ да­се­спра­ви­ме­со­те­ро­риз­мот.

Во­ „Сан­сто­ун“­ (Sunstone)­ по­тро­шив­ме­мно­гу­вре­ме­на­ова­прашање,­за­тоа­што­ни­при­ста­пу­ваа­мно­гу­ин­сти­ту­ции,­ на­цио­нал­ни­ и­ фи­нан­сиски,­со­цел­да­ги­под­др­жи­ме­стра­те­гис­ки­те­ и­ тех­но­лош­ки­те­ на­пре­до­ци­во­оваа­об­ласт.

Всуш­ност,­ ова­ е­ значајно­ пра­ша­ње­ по­ра­ди­ не­го­ва­та­ важ­ност­ и­ по­ра­ди­ на­чи­нот­ на­ кој­ се­ пре­зен­ти­ра.­Пр­во,­ прашањето­ го­ ис­так­ну­ва­ про­бле­мот­за­кој­се­ба­ра­ре­ше­ние.­Вто­ро,­при­зна­ва­ де­ка­ ре­ше­ни­е­то­ мо­же­ да­биде­ не­за­кон­ско.­ По­тоа­ ќе­ се­ на­вра­там­на­ова.

Не­за­ко­но­да­вен:­ Еден­ од­ нај­го­ле­мите­пре­диз­ви­ци­во­бор­ба­та­про­тив­те­ро­риз­мот­ е­ мно­гу­ ни­ска­та­ стап­ка­ на­ обвиненија­што­ ги­ при­дру­жу­ва­повеќето­истра­ги.­Ова­зна­чи­де­ка­од­сто­спро­ве­де­ни­истра­ги,­са­мо­мал­број­ ќе­ за­вр­шат­ во­ успеш­но­ судење­на­ осом­ни­че­ни­от.­Мно­гу­ е­ теш­ко­ да­се­по­стиг­нат­фо­рен­зич­ки­до­ка­зи­по­ра­ди:а)­Меѓународен­рас­пон­и­не­до­стиг­

на­со­ра­бот­ка­помеѓу­над­леж­нос­ти­те;

б)­ Ле­гис­ла­ти­ва­та,­ по­не­ко­гаш,­ ги­спре­чу­ва­ истра­жу­ва­чи­те­ да­спро­­ве­ду­ва­ат­те­мел­но,­на­вре­ме­но­претресување­та­му­ка­де­што­е­по­треб­но.

Та­ка,­ако­са­ка­ме­да­најдеме­ре­ше­ние,­мо­ра­ме­да­ја­сме­ни­ме­или­ле­ги­сла­ти­ва­та­(во­повеќето­земји)­или,­ед­нос­тав­но,­ да­ најдеме­не­за­ко­но­дав­ни­решенија.

Што­ се­ од­не­су­ва­ до­ прашањето,­ве­ру­вам­ де­ка­ постојат­ решенија­ за­бор­ба­ про­тив­ со­вре­ме­но­то­ перење­пари­ и­ финансирањето­ на­ те­ро­риз­мот.­Пр­во,­би­ре­кол­де­ка­про­бле­мот­е­про­ме­нет­во­те­кот­на­ми­на­та­та­го­ди­на,­ глав­но­ по­ра­ди­ еволуцијата­ на­крипто­техно­ло­ги­јата,­ де­цен­т­р­а­­ли­зи­ра­ни­те­сис­те­ми­за­овла­стување­и­ис­плат­но­то­ за­ко­­но­давст­во.­ Пе­ре­ње­то­пари­ се­ слу­чу­ва­ на­ раз­лич­но­ ни­во­овие­де­но­ви,­во­спо­ред­ба­со­тра­ди­ци­о­нал­но­то­перење­па­ри.­ Све­до­ци­ сме­на­ мно­гу­ повеќе­ краж­ба­ на­ иден­ти­тет,­елек­трон­ско­бан­кар­ст­во,­пла­теж­ни­ средст­ва­ и­ „оф­ грид“­ бан­кар­ст­во­(off­grid­ banking).­ Бор­ба­та­ про­тив­перењето­па­ри­и­фи­нан­си­ра­ње­то­на­те­ро­риз­мот­ мо­ра­ да­ го­ сме­ни­ на­чи­

нот­со­цел­да­со­од­вет­ст­ву­ва­со­ид­ни­на­та,­што­е­веќе­ту­ка.

Се­га­ е­ по­тре­бен­ по­ина­ков­ при­стап­во­по­глед­на­размислувањето­за­перењето­па­ри­и­финансирање­на­те­ро­риз­мот.­ Да,­ сè­ уште­мо­же­ме­ да­ ги­по­глед­не­ме­ со­мни­тел­ни­те­ тран­сак­ции­ и­ да­ про­из­ве­ду­ва­ме­ САР­ (Stock­appreciation­right­–­SAR),­но­ис­то­та­ка­мо­же­ме­ да­ го­преф­р­ли­ме­вни­ма­ни­е­то­и­да­по­глед­не­ме­на­дру­го­мес­то.­Де­нес,­по­един­ци­мо­жат­да­има­ат­вир­ту­ел­но­при­суст­во,­ис­то­ка­ко­и­физичкo.­Овој­вид­при­суст­во,­пра­вил­но­оце­не­то,­мо­же­да­ни­ка­же­мно­гу­повеќе­за­на­ши­те­кли­ен­ти­от­кол­ку­на­ши­те­тра­ди­ци­о­нал­ни­ЗТС­ –­ запознај­ го­ твојот­муштерија­(кnow­your­customer­–­KYC).­По­стои­ технологија­што­мо­же­ да­ ни­по­мог­не,­ ка­ко­ фи­нан­сис­ки­те­ ин­сти­ту­ции,­да­се­спра­ви­ме­со­перење­па­ри­и­ со­финансирање­на­ те­ро­риз­мот­ со­но­ви­средст­ва.

Всуш­ност,­ ка­ко­ дел­ од­ на­ши­те­на­по­ри­ да­ пронајдеме­ решенија­ за­перење­па­ри­и­за­финансирање­на­те­ро­риз­мот­во­мо­дер­на­та­ера,­им­по­ма­га­ме­на­не­кол­ку­тех­но­лош­ки­ком­па­нии­да­развијат­так­ва­технологија;­со­цел­да­се­на­пра­ви­ток­му­тоа.­Се­то­тоа­е­мно­гу­воз­буд­ли­во­и­тоа­е­по­ле­што­се­ши­ри­постојано.­Спо­ред­ме­не,­не­ма­со­мне­ние­де­ка­АМЛ­и­ЦФТ­(anti­money­laundering–­AML­and­combating­ the­fi­nancing­of­terrorism–­CFT)­ќе­из­гле­да­ат­со­се­ма­по­инак­ви­во­след­ни­те­пет­го­ди­ни,­ користејќи­ сè­ повеќе­ не­за­кон­ски­ак­ции­со­но­ви­со­фис­ти­ци­ра­ни­со­вре­ме­ни­ме­то­ди.

5 Кои се еди ни ци те за фи нан сис­ко разузнавање, да ли мо жат да се пре зе мат ак тив нос ти за

подобрување на фи нан сис ки те ра­зу зна вач ки ин фор ма ции во бор ба та про тив финансирањето на те ро риз­мот?

Еди­ни­ци­те­ за­ фи­нан­сис­ко­ ра­зу­знавање­(FIU)­се­од­лич­на­идеја­и­ко­ри­сен­ин­ст­ру­мент­во­бор­ба­та­про­тив­ПП­и­ФТ­ –­ перење­па­ри­и­финансирање­на­те­ро­риз­мот­(money­laundering–­ML­or­ financing­ of­ terrorism–­ FT).­ ФИУ­ се­суш­тин­ски­вла­ди­ни­аген­ции­за­ра­зу­зна­вач­ки­ стил,­ глав­но­на­со­че­ни­ кон­справување­ со­ прашања­ ка­ко­ што­се­АМЛ­и­ЦФТ.­Нив­на­та­ уло­га­и­ спо­соб­ност­ва­ри­ра­од­ед­на­земја­до­дру­га,­но­тие­тре­­ба­да­ го­пра­ват­ис­то­то.­Нив­на­та­ уло­га­ вклу­чу­ва­ глав­но,­ но­не­ис­клу­чи­во:­собирање­на­ти­по­лош­ки­ ин­фор­ма­ции,­ иницирање­ истра­ги,­ во­деч­ки­ за­ко­но­дав­ни­ин­ст­ру­мен­ти­ за­ еволуција,­ што­ со­ра­бо­ту­ва­ат­

на­меѓународно­ни­во­со­дру­ги­ФИУ­и­влас­ти,­ соработувајќи­ со­ ло­кал­ни­те­ре­гу­ла­то­ри.

Добро то разузнавање ба ра вре ме, тр пе ли вост и мно гу ре сур си

Ние­ра­бо­ти­ме­со­не­кол­ку­ФИУ­низ­це­ли­от­ свет,­помагајќи­им­да­ се­ вос­пос­та­ви­ на­цио­нал­на­ по­ли­ти­ка­ и­ да­се­развијат­прак­тич­ни­алат­ки­и­мис­лам­ де­ка­ де­лот­ на­ ФИУ­ во­ пејзажот­на­ војната­ про­тив­ перењето­ па­ри­ и­финансирањето­ на­ те­ро­риз­мот­ е­ од­ви­тал­но­ значење.­Ги­ сме­та­ме­ за­ „од­го­вор­ни­ воз­рас­ни“­ на­ фи­нан­сис­ко­то­иг­ра­лиш­те,­бидејќи­тие­има­ат­спо­соб­ност­ да­ ини­ци­ра­ат­ до­бри­ прак­ти­ки­на­на­цио­нал­но­ни­во­и­да­дејствуваат­како­ам­ба­са­дор­на­меѓународно­ни­во­со­цел­да­се­про­мо­ви­ра­хармонизација­и­со­ра­бот­ка.

Добро­то­ разузнавање­ ба­ра­ вре­ме,­тр­пе­ли­вост­и­мно­гу­ре­сур­си.­Ако­ги­ сме­та­ме­ ФИУ­ ка­ко­ влијателни­ во­бор­ба­та­ про­тив­ кри­ми­на­лот,­ ка­ко­што­не­со­мне­но­ќе­пра­ви­ме,­тре­ба­да­ги­пот­тик­не­ме­да­сто­рат­повеќе.­Ние­мо­же­ме­ да­ го­ на­пра­ви­ме­ тоа­ пре­ку­обезбедување­ ре­сур­си,­ технологија,­по­ли­тич­ка­ под­дрш­ка,­ про­фе­си­о­нал­на­ под­дрш­ка­ и­ стра­теш­ка­ обу­ка,­за­ да­ со­зда­де­ме­ ог­ро­мен­ ѕид­ на­ од­бра­на­та­ око­лу­ на­ша­та­ фи­нан­сис­ка­благосостојба.

6 Ка ко мо жат да се ис ко ри стат вир ту ел ни те ва лу ти за фи нан­си рање на те ро риз мот, и покрај

но ви те трен до ви во гло бал ни те фи­нан сис ки ре гу ла ти ви?

Криптотехнологијата­ во­оп­што­ и­крип­то­ва­лу­ти­те­ осо­бе­но­ прет­ста­ву­ва­ат­пре­диз­вик­за­ре­гу­ла­тор­на­та­рам­ка.

За­тоа­ што­ за­ко­но­давст­во­то­ бе­ше­за­тег­на­то­ во­по­след­ни­те­не­кол­ку­ го­ди­ни,­ ре­гу­ла­то­ри­те­ за­бе­ле­жаа­ де­ка­по­стро­ги­те­про­пи­си­има­ат­спро­ти­вен­ефект­од­оној­што­е­на­ме­нет.­Стро­ги­те­ про­пи­си­ имаа­ цел­ да­ го­ спре­чат­перењето­ па­ри,­ но­ по­ра­ди­ по­стро­ги­те­ барања­ за­ патување,­ за­ед­но­ со­создавањето­на­ал­тер­на­тив­ни­фи­нан­сис­ки­па­за­ри­ (крип­то­ва­лу­ти­и­дру­ги­тех­но­ло­гии),­кли­ен­ти­те­по­чнаа­да­ги­на­пуш­та­ат­бан­ки­те­и­да­се­преф­р­лат­на­по­лес­ни­и­по­ед­нос­тав­ни,­по­мал­ку­ре­гу­ли­ра­ни­ал­тер­на­ти­ви.

Ре­гу­ла­то­ри­те­ одговорија­ со­ из­ме­на­ на­ чет­вр­та­та­ ди­рек­ти­ва­ (на­ при­мер,­ во­ Ев­ро­па)­ и­ дозволувајќи­ им­на­ бан­ки­те­ да­ ко­ри­стат­ по­бр­за,­ по­ефи­кас­на­ технологија­ од­ ед­на­ стра­

www.abit.edu.mk 19

ИНТЕРВЈУ

на,­ а­ од­ дру­га,­ да­ ги­ ре­гу­ли­ра­ат­ ал­тер­на­тив­ни­те­ фи­нан­сис­ки­ па­за­ри­ и­провајдери,­меѓу­ кои­ се­ да­ва­те­ли­на­вир­ту­ел­ни­ па­рич­ни­ ва­лу­тии­ раз­ме­ни.

Во­прак­ти­ка,­ова­е­пре­мно­гу­мал­ку­ и­ пре­доц­на.­ По­на­та­му,­ мно­гу­ е­теш­ко­ да­ се­ ре­гу­ли­ра­ат­ иг­ра­чи­те­ на­вир­ту­ел­на­та­ва­лу­та,­ бидејќи­не­е­ се­ко­гаш­мож­но­да­се­знае­под­која­над­леж­ност­ра­бо­тат.

Постојат­ до­ка­зи­ што­ по­ка­жу­ва­ат­де­ка­крип­то­ва­лу­ти­те­и­дру­ги­те­кла­си­на­фи­нан­сис­ки­ средст­ва­ се­ ко­ри­стат­за­те­ро­ри­зам,­перење­па­ри­и­друг­кри­ми­нал,­но­тоа­е­огра­ни­че­но­во­спо­ред­ба­со­тра­ди­ци­о­нал­ни­те­па­за­ри­на­ва­лу­ти­ на­ ФИ­АТ­ (FIAT),­ глав­но­ по­ра­ди­не­ста­бил­нос­та,­лик­вид­нос­та­и­тех­но­лош­ко­то­знаење­што­е­по­требно­за­да­се­на­пра­ви­тол­ку­успеш­но.

Ис­то­ та­ка,­ де­нес­ е­ по­зна­то­ декa,­на­спро­ти­она­во­што­се­ве­ру­ва­ло­пр­вич­но,­ вир­ту­ел­ни­те­ ва­лу­ти­ мо­жат­да­се­сле­дат­и­со­со­од­вет­ни­ре­сур­си­и­технологија,­мож­но­е­да­се­сле­ди­и­да­се­фа­ти­кри­ми­нал­на­ак­тив­ност.­Се­то­тоа­за­ви­си­од­рас­по­лож­ли­ви­те­ре­сур­си­и­жел­ба­та­да­се­на­пра­ви­тоа.

Размислувањето за перење па ри ка ко алат-ка, а не ка ко кри ми нал, овоз мо жу ва да ги раз де ли ме две те и да раз ви е ме решенија што се на ме не ти за да се вкло пат во секој дел од кри ми на лот, со што бор ба та про тив кри-ми на лот е мно гу по ус пеш на.

7 Зна е ме де ка перењето па ри е по­вр за но со финансирање те ро ри­зам и корупција. Как ви на по ри

се пре зе ма ат во таа бор ба?Перењето­ па­ри­ е­ на­вис­ти­на­ по­

вр­за­но­со­те­ро­риз­мот­и­корупцијата.­Сме­там­ де­ка­ е­ мно­гу­ по­ефек­тив­но­да­мис­лам­на­чи­нот­на­перење­па­ри­ка­ко­алат­ка­што­ја­ко­ри­стат­те­ро­рис­ти­те­и­ко­рум­пи­ра­ни­те­ли­ца­за­да­из­вр­шат­транс­фер­на­па­ри­и­да­ги­под­др­жат­ сво­и­те­ це­ли.­ Размислувањето­за­перење­па­ри­ка­ко­алат­ка,­а­не­ка­ко­кри­ми­нал,­ овоз­мо­жу­ва­ да­ ги­ раз­де­ли­ме­ две­те­ и­ да­ раз­ви­е­ме­ решенија­што­се­на­ме­не­ти­за­да­се­вкло­пат­во­секој­дел­од­кри­ми­на­лот,­со­што­бор­ба­та­про­тив­кри­ми­на­лот­е­мно­гу­по­ус­пеш­на.

Се­ пра­ват­ на­по­ри­ на­ си­те­ фрон­то­ви,­ ло­кал­ни,­ на­цио­нал­ни,­ ме­ѓу­на­родни­ и­ гло­бал­ни.­ Тоа­мо­же­ме­ да­го­ ви­ди­ме­ во­ ко­ли­чест­во­то­ за­ко­но­давст­во­ и­ ре­гу­ла­ти­ва­ што­ постојано­се­ раз­ви­ва­ и­ се­ ажу­ри­ра.­ Мо­же­ме­да­го­ви­ди­ме­тоа­во­из­но­сот­од­па­ри­што­фи­нан­сис­ки­те­ин­сти­ту­ции­и­ре­гу­ла­то­ри­те­ ги­ тро­шат­ на­ вра­бо­те­ни­

те.­ Ние­ го­ гле­да­ме­ тоа­ во­ ко­ли­чест­во­то­ на­ тех­но­лош­ки­ решенија­ што­се­ раз­ви­ва­ат­ во­ „Рег­Тек“­ (Reg­Tech)­индустријата.

Сè­уште­прет­стои­долг­пат.­По­сто­јат­ об­лас­ти­ што­ не­ се­ добро­ ре­гу­ли­ра­ни,­ ка­ко­што­ се­ раз­ме­на­ на­ па­ри,­„Ха­ва­лас“­ (Hawalas)­ и­ та­ка­ на­та­му.­До­да­ди­во­тоа­создавање­на­но­ви­ал­тер­на­ти­ви,­ ка­ко­ што­ се­ „Фин­Тек“­решенија­ и­ вир­ту­ел­ни­ ва­лу­ти­ и­ на­ско­ро­ќе­от­кри­е­те­де­ка­тр­ка­та­е­да­ле­ку­од­крајот.

Про­ме­на­та­ во­ размислувањето­од­ ло­кал­ни­те­ на­по­ри­ кон­ гло­бал­ни­те­ решенија­ и­ во­ користењето­ на­технологијата­ е,­ спо­ред­ ме­не,­ че­кор­во­ вис­тин­ски­от­ пра­вец­ во­ на­со­ка­на­поставување­на­на­по­ри­те­кон­ре­ше­ни­е­то.­ Гле­да­ме­ зреење­ на­ фи­нан­сис­ка­та­ индустрија­ и­ будење­ на­ ре­гу­ла­тор­ни­те­ те­ла­ во­ соочувањето­ со­ре­ал­нос­та­и­учење­де­ка­со­цел­да­по­бе­ди­ме,­ мо­ра­ме­ да­ се­ со­впад­не­ме­ со­мо­дер­ни­те­ времиња­ и­ да­ за­ви­си­ме­по­мал­ку­ од­ традицијата,­ ка­ко­што­ е­нор­мал­но­при­фа­те­но­ во­ бан­кар­ст­во­то.­Алат­ки­те­се­та­му,­са­мо­тре­ба­да­ја­по­ка­же­ме­ под­гот­ве­нос­та­ да­ ги­ ис­ко­рис­ти­ме.

8 „Сан сто ун“ (Sunstone) е во деч­ка кон сул тант ска фир ма за усогласување и стратегија. Кое

најдобро стра теш ко ре ше ние го пре по ра чу ва те да спре чи те те ро рис­тич ки движења и перење па ри пре­ку гра ни ци?

Ка­ко­што­спо­ме­нав­по­ра­но,­те­ро­риз­мот­е­сло­жен­кон­цепт;­мно­гу­по­го­лем­од­оној­што­нор­мал­но­се­гле­да.­

Тој­ го­опфаќа­све­тот­и­се­дви­жи­од­прибирање­па­ри­за­дистрибуирање,­поддржувајќи­ прав­ни­ и­ не­ле­гал­ни­ак­тив­нос­ти,­обезбедување­на­ху­ма­ни­тар­ни­услу­ги­и­купување­оружје.­Тоа­се­слу­чу­ва­во­фор­мал­ни­фи­нан­сис­ки­ ин­сти­ту­ции­ и­ не­фор­мал­ни;­ко­рис­ти­ не­ле­гал­ни­ ак­тив­нос­ти­ и­ко­рум­пи­ра­ни­ по­един­ци.­ Тоа­ мо­же­да­се­сме­та­сим­па­тич­но­во­еден­ре­гион­и­да­се­гле­да­со­непријателство­во­друг.­Тоа­е­ср­це­то­на­про­бле­мот­и­са­мо­се­зго­ле­му­ва.

Точ­ни­от­стра­теш­ки­при­стап­кон­бор­ба­та­ про­тив­ те­ро­риз­мот­ на­ фи­нан­сис­ки­от­фронт­би­бил­да­го­раз­бе­ре,­ да­ ги­ на­учи­ сво­и­те­ раз­лич­ни­ас­пек­ти,­ да­ ги­ де­фи­ни­ра­ сла­би­те­точ­ки,­ да­ се­ по­де­ли­ во­ об­лас­ти­ на­ак­тив­ност­и­да­раз­вие­решенија­за­секоја­ од­ нив.­ Ина­ку,­ пре­мно­гу­ е­теш­ко­за­справување.­Не­по­стои­ма­гич­на­фор­му­ла.

Де­нес,­ ние­ се­ со­очу­ва­ме­ со­ на­пли­вот­ на­ те­ро­рис­тич­ки­ ак­тив­нос­ти­ши­рум­све­тот.­Се­пак,­ис­то­така­ гле­да­ме­и­ развој­на­нов­ свет­на­вир­ту­ел­но­постоење­и­тех­но­лош­ки­развој.­Тре­ба­да­на­учи­ме­да­го­ис­ко­рис­ти­ме­она­што­го­има­ме;­да­ги­ис­ко­рис­ти­ме­ на­ши­те­ пред­нос­ти­ и­ да­при­ме­ни­ме­но­ви­алат­ки­за­но­ви­ре­ал­нос­ти.

Ка­ко­што­те­че­раз­го­во­ров,­мно­гу­тех­но­лош­ки­решенија­се­раз­ви­ва­ат­низ­це­ли­от­свет.­Најдобрите­умо­ви­со­зда­ва­ат­но­ви­ре­ал­нос­ти­во­фор­ма­на­ веш­тач­ка­ интелигенција­ и­ ана­ли­тич­ки­ ме­то­ди.­ Сè­ што­ тре­ба­ да­на­пра­ви­ме­ е­ да­ ги­ при­ме­ни­ме;­ ко­рис­те­те­ги­за­да­оста­не­те­че­кор­по­на­пред­ од­ оние­ што­ са­ка­ат­ да­ ни­наш­те­тат.

От­ка­ко­ ќе­ сфа­ти­ме­ де­ка­ тра­ди­ци­о­нал­ни­те­ ме­то­ди­ се­ по­зна­ти­ на­ло­ши­те­мом­ци,­ќе­го­про­ме­ни­ме­на­ши­от­при­стап,­ќе­ин­вес­ти­ра­ме­и­ќе­најдеме­ по­па­мет­ни,­ повеќе­ тех­но­лош­ки­ и­ со­фис­ти­ци­ра­ни­ме­то­ди­ за­бор­ба­про­тив­фи­нан­сис­ки­от­кри­ми­нал.­Тре­ба­да­го­раз­бе­ре­ме­фак­тот­и­да­ има­ме­ ко­рист­ од­ не­го,­ де­ка­ бор­ба­та­ про­тив­ финансирање­ на­ те­ро­риз­мот­и­перење­па­ри­не­е­веќе­са­мо­преч­ка­туку­и­вис­тин­ска­мож­ност­да­со­зда­де­ме­по­до­бра­и­по­без­бед­на­сре­ди­на­за­на­ши­те­де­ца,­но­ис­то­така­и­за­на­ши­те­ кли­ен­ти.­Мож­ност­ да­ ги­при­спо­со­би­ме­ на­ши­те­ про­из­во­ди,­да­ги­сер­ви­си­ра­ме­на­ши­те­кли­ен­ти­по­до­бро­и­ да­ се­пот­пре­ме­на­ секоја­нив­на­вис­тин­ски­уни­кат­на­про­даж­на­цел­и­ком­па­ра­тив­ни­пред­нос­ти.

www.abit.edu.mk 21

Банката­континуирано­ги­следи­трендовите­ во­ банкарското­ра­ботење,­ воведувајќи­ но­ви­тети­ и­ подобрувајќи­ го­ сво­е­то­ работење­ од­ областа­ на­

техно­логиите­во­ електронското­бан­кар­ство,­сè­со­цел­приспособување­и­задоволување­ на­ потребите­ на­ кли­ентите.

На­ почетокот­ се­ вклучени­ ин­формативни­ услуги­ –­ увид­ во­ про­ме­тот­ и­ состојбата­ на­ сметките­ за­правни­лица,­а­потоа­овие­услуги­да­се­овозможат­и­кај­физичките­лица.­Веќе­во­2006­година,­со­вклучувањето­на­ можностите­ за­ вршење­ плаќања­во­ домашниот­ платен­ промет,­Банката­почна­со­масовна­продукција­на­Интернет­банката.

Како­ корисник­ на­ Интернет­бан­ка­та­ добивате­ широк­ спектар­ на­мож­но­сти­при­користење­на­услугата­во­зависност­од­вашиот­статус­на­фи­зич­ко,­односно­правно­лице.

Со­оваа­услуга­како­физичко­ли­це­можете­ да­ вршите­ постојан­ увид­ во­своите­финансии­и­детално­пре­ба­ру­ва­ње­на­извршените­трансакции,­да­спро­ведувате­ разновидни­ плаќања­во­зем­јата,­трансфери­од­денарски­и­од­ де­визни­ сметки,­ како­ и­ внес­ на­налог­ за­ плаќање­ со­ дознака­ кон­странство.­ Дополнително,­ освен­спро­ведувањето­ на­ финансиски­транс­акции,­ мо­же­те­ да­ вршите­ и­дополнителни­ ак­тив­но­сти­ за­ ме­на­џирање­ на­ својот­ ин­тер­нет­профил.­Со­можноста­ за­администрирање­на­лимитите­ на­ платежните­ картички­

Интернет-банката на Комерцијална Банка АД Скопје е пр ва та интернет-банка во земјата и неј зините почетоци датираат уште од 2001 година.

Комерцијална Банка АД Скопје, како банка со долгогодишна историја, зад себе е добро препознатлива кај своите клиенти по ефикасноста што ја нуди, довербата и иновативноста.

ШИРОК СПЕКТАР НА МОЖНОСТИ

ИНТЕРНЕТ-БАНКА И МБАНКА НА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКА

БАНКИ

www.abit.edu.mk22

Дигитално потпишаните тран сак ции можете да ги реализирате со помош на еден од двата понудени ме ди ума за автентификација, дигитален се ртификат на УСБ-токен што можат да го користат физички и правни лица или листа на кодови како бесплатна варијанта, наменета единствено за физичките лица.

што­ ги­ по­се­ду­вате,­ ажурирање­ на­постојните­ кон­такт­податоци­ и­можноста­за­са­мо­стојна­корекција­на­привилегиите­ што­ во­ моментот­ ги­користите­ преку­ Ин­тернет­банката,­ќе­ бидете­ во­ посто­ја­на­ врска­ со­Банката­ без­ притоа­ ли­чно­ да­ при­суствувате­во­нејзините­про­стории.

Како општествено одговорна ком па нија, Банката се грижи и посветува вни мание на лицата со целосно оштетен вид. Услугата Интернет-бан ка за физички лица од 2013 година мо жат да ја користат и лицата од оваа ран лива категорија.

Како­ правно­ лице­корисник­ на­Интернет­банката,­имате­мож­ност­за­комплетен­увид­во­ сос­тој­бата­на­ва­шите­ денарски­ и­ де­виз­ни­ транс­ак­цис­ки­ сметки,­ при­стап­ до­ прегледи­што­можат­ да­ се­ при­спо­со­буваат­ по­различни­ кри­те­риуми,­ можност­ за­пе­чатење­на­денарски­и­на­девизни­из­води,­ следење­промет­по­ПОС­тер­ми­нали,­следење­на­де­лов­ни­кар­тич­ки­и­можност­за­при­спо­со­бу­ва­ње­на­нив­ните­дневни­и­месечни­лимити.­Воедно,­ можете­ да­ ги­ вршите­ сите­транс­акции­ во­ платниот­ промет­ во­земјата­и­во­странство,­како­и­ку­по­

про­дажба­на­девизи.Дигитално­ потпишаните­ тран­

сак­ции­ можете­ да­ ги­ реализирате­со­помош­на­еден­од­двата­понудени­ме­ди­ума­ за­ автентификација,­ ди­ги­тален­ се­ртификат­ на­ УСБ­токен,­што­ можат­ да­ го­ користат­ физички­и­правни­лица­или­листа­на­кодови­како­бесплатна­варијанта,­наменета­единствено­за­физичките­лица.

Со воведувањето на мобилното бан карство во 2014 година преку бес платно достапната апликација мБанка, овозможена за корисниците на Интернет-банка, Банката ја про ши ри својата понуда во однос на каналите преку кои се користат услугите на електронското бан кар ство.

Со­ова,­виртуелниот­шалтер­стана­најголемиот­ шалтер­ во­ банката.­ Во­моментот,­оваа­апликација­е­един­стве­на­во­нашата­земја­што­нуди­посебно­при­способен­ интерфејс­ за­ работа­ на­таблети,­с`­со­цел­на­оптимален­начин­да­се­користи­површината­на­екранот­и­да­биде­поедноставена­навигацијата­и­пристапот­до­услугите.

БАНКИ

www.abit.edu.mk 23

За да можеме овие услуги да ги доближиме

до вас како по стој ни, односно потенцијални

ко рис ни ци, Банката има изготвено Водич за користење на Интернет-

банката и мБанката, како и демо-приказ за нивната инсталација,

плаќање сметки, преноси од трансакциска сметка и продажба на девизи.

Со досега ниту еден забележан случај

на неовластено располагање со

средствата на сметките преку услугите на

Интернет-банката и мБанка, континуирано

се зголемува довербата штоја добиваме од ваша

страна.

Како корисник на Интернет-банката добивате широк спектар на можности при користење на услугата во зависност од вашиот статус на физичко, односно правно лице.

мБанката­ е­ апликација­ што­ во­моментот­ е­ достапна­ единствено­ за­физичките­лица­и­може­бесплатно­да­биде­преземена­од­ „Ап­стор“­и­ „Гугл­плеј­ стор“.­ Со­ нејзиното­ користење­имате­ можност­ за­ постојан­ увид­ во­вашите­ сметки­ и­ платежни­ кар­тич­ки,­ едноставно­ и­ безбедно­ вр­ше­ње­ трансфери­ кон­ сметки­ во­ Р.­ Ма­ке­донија­ и­ да­ бидете­ запознаени­ со­сите­ информации­ поврзани­ со­ про­из­водите­ и­ услугите­ за­ население.­До­полнително,­ мБанката­ нуди­ мож­ност­ за­ бесплатни­ нотификации­ за­при­ливите­ и­ одливите­ од­ вашите­трансакциски­ сметки­ и­ картички.­Тие­ играат­ значајна­ улога­ во­ на­вре­меното­ известување­ при­ секоја­спроведена­ трансакција,­ како­ и­за­ намалување­ на­ можностите­ од­евентуална­ злоупотреба­ на­ некој­од­ вашите­ производи­ во­ Банката.­Јавно­ достапните­ информации­ за­производите­ и­ услугите­ на­ бан­ка­та,­ геолокациските­ услуги­ за­ про­нао­ѓање­ на­ најблискиот­ банкомат­или­на­најблиската­експозитура,­ин­фор­мациите­ за­ актуелните­ де­виз­ни­курсеви­итн.,­можат­да­ги­користат­и­лица­кои­не­се­корисници­на­Ин­тер­нет­банката.

Пристапот­до­состојбата­и­про­ме­тот­на­сметките,­како­и­вршењето­на­плаќањата­и­трансферите,­се­изведува­со­ пин­ што­ го­ генерирате­ како­корисник­при­првата­инсталација­на­мобилната­апликација.

За одобрување на Интернет-банка и мБанка не се наплатува надоместок, додека надоместоците при вршење плаќања во платниот промет се сведени на минимум. Во одредени случаи, намалувањата се движат и до 60% во однос на надоместоците на плаќањата извршени на шалтерите на Банката.

Едноставноста,­ брзината­и­ си­гур­но­ста­се­едни­од­клучните­предности­на­ овие­ услуги.­ Преку­ нивното­ ко­рис­тење­ добивате­ можност­ ши­ро­киот­ спектар­ банкарски­ услуги­да­ ги­ користите­ на­ кое­ биломесто,­во­ кое­ било­ време,­ 24­ часа­ на­ ден,­це­лосно­ независно­ од­ работното­време­на­Банката.­На­ овој­начин­ви­овозможуваме­ заштеда­ и­ повеќе­време­ за­ суштински­ активности­ и­процеси­ на­ вашиот­ бизнис,­ како­ и­можност­за­повеќе­слободни­мигови­со­своите­најблиски.

За­ да­ можеме­ овие­ услуги­ да­ ги­доближиме­ до­ вас­ како­ по­стој­ни,­односно­ потенцијални­ ко­рис­ни­ци,­ Банката­ има­ изготвено­ Водич­за­ користење­ на­ Интернет­банката­и­ мБанката,­ како­ и­ демо­приказ­за­ нивната­ инсталација,­ плаќање­сметки,­ преноси­ од­ трансакциска­сметка­и­продажба­на­девизи.

Сигурноста на Интернет-банката и мобилната апликација мБанка е пра шање на идеално балансиран спој на врвно обучен кадар, добро ин фор мирани и обучени корисници, избор и примена на сигурни и светски признаени технологии, како и нивна секојдневна употреба низ добро дефинирани процедури и низа за штит ни мерки.

Преку­ правилата­ за­ мак­симална­безбедност­ и­ заштита­ об­јавени­ на­веб­порталот­на­Бан­ка­та,­ги­добивате­сите­неопходни­ин­фор­мации­ за­ пре­вен­тивна­ заштита­од­ евентуален­не­овла­стен­ пристап­ до­ информациите­за­банкарските­ сметки­со­кои­рас­по­ла­гате.­Со­досега­ниту­еден­забележан­случај­на­неовластено­располагање­со­средствата­ на­ сметките­ преку­ услу­ги­те­ на­Интернет­банката­ и­ мБанка,­континуирано­се­зголемува­довербата­што­ја­добиваме­од­ваша­страна.

Со­цел­традицијата­на­користење­на­ овие­ услуги­ да­ продолжи­ со­ ист,­но­и­поголем­интензитет,­Банката­ќе­продолжи­кон­остварување­на­ сво­и­те­ цели,­ проектирани­ во­ насока­ на­про­длабочување­ на­ заемната­ со­ра­бот­ка­преку­зацврстување­на­ква­ли­тетот­на­понудените­услуги.

БАНКИ

www.abit.edu.mk 25

Кредитниот ризик претставува ри зик од

загуба за банката, по ра-ди неможност клиентот

да ги рас чисти своите обврски кон неа...

ЗНАЧАЈНИ АСПЕКТИ ЗА ПРОЦЕНАНА КРЕДИТНАТА СПОСОБНОСТ НА КЛИЕНТОТ

Само со добра оцена на сите квалитативни аспекти во комбинација со квантитативната анализа на клиентот, банката ќе може да ги идентификува ризиците со кои се соочува секоја компанија, што се интегрален дел на квалитативната процена.

Банките­ заземаат­ централно­место­ на­ финансискиот­ па­зар­и­ тие­ се­ најстари­ фи­нан­сиски­посредници­ по­меѓу­ су­фи­ци­та­р­ните­ и­ де­фицитарните­ су­

бјекти­ во­ една­ економија.­ Деј­ству­вајќи­во­време­на­постојани­промени­и­ неизвесна­ околина,­ ризиците­ се­постојана­ компонента­ со­ која­ се­соочуваат­ банките­ во­ својата­ де­лов­на­ активност.­ Доколку­ се­ има­ пред­вид­ дека­ најголемиот­ дел­ од­ бан­карски­ активности­ отпаѓаат­ на­кре­дитирањето,­ се­ доаѓа­ до­ заклучок­

дека­ кредитниот­ ризик­ претставува­еден­од­доминантните­ризици­во­бан­кар­ското­работење.

Кре­дит­ни­от­ри­зик­прет­ста­ву­ва­ри­зик­ од­ за­гу­ба­ за­ бан­ка­та,­ по­ра­ди­ не­мож­ност­кли­ен­тот­да­ги­рас­чис­ти­сво­и­те­об­вр­ски­кон­неа,­во­до­го­во­ре­ни­от­из­нос­и/или­во­до­го­во­ре­ни­те­ро­ко­ви.­Овој­ ри­зик­ на­ста­ну­ва­ ко­га­ кли­ен­тот­од­об­јек­тив­на­или­од­субјективна­при­чи­на­не­ма­да­ би­де­во­мож­ност­да­ ги­из­вр­ши­сво­и­те­об­вр­ски­кон­бан­ка­та.

Ос­нов­на­ цел­ на­ управувањето­ на­кре­дит­ни­от­ри­зик­е­создавање­на­ви­со­ко­ ква­ли­тет­но,­ од­р­ж­ли­во­ и­ ди­вер­зи­фи­ци­ра­но­ кре­дит­но­ пор­т­­фо­лио,­што­на­бан­ка­та­ќе­~­овоз­мо­жи­не­пре­че­но­работење­и­ост­ва­ру­ва­ње­про­фит,­при­што­ ќе­ ги­ за­шти­ти­ кли­ен­ти­те­ и­ак­ци­о­не­ри­те­на­бан­ка­та.

Еден од основните предуслови за кредитирање и одржување на здраво кредитно портфолио е да се оцени кредитната спо собност на клиентот, а тоа се постигнува преку подготовка на добра и сеопфатна кредитна анализа.

Иа­ко­ на­ви­дум­ ед­нос­та­вен,­ про­це­сот­на­кредитирање­на­прав­ни­ли­ца­е­

Михаела Атанасова-СтоичовскаЗаменик ДиректорСектор за изготвување кредитни предлозиСтопнска Банка АД Скопје

БАНКИ

www.abit.edu.mk26

Секоја компанија - потенцијален клиент анализира во три временски димензии-минато, сегашност и иднина, а како главна подлога за изведување заклучоци се земаат финансиските извештаи.

мош­не­ сло­же­на­ак­тив­ност­и­прет­ста­ву­ва­ед­на­од­најважните,­но­ис­тов­ре­ме­но­ и­ најризичните­ услу­ги­ на­ бан­ки­те.

Име­но,­ со­ одобрувањето­ на­ секој­кре­дит­ се­ зго­ле­му­ва­из­ло­же­нос­та­на­кре­ди­тен­ ри­зик­ на­ бан­ка­та.­ От­ту­ка,­кре­дит­на­та­ана­ли­за­ба­ра­го­ле­ма­вни­ма­тел­ност­ и­ одлучување­ за­сно­ва­но­на­де­тал­ни­ана­ли­зи,­т.е.­оце­на­на­ка­па­ци­те­тот­ на­ прав­ни­от­ субјект­ што­се­ана­ли­зи­ра­да­ге­не­ри­ра­при­хо­ди­и­со­од­вет­но­ ни­во­ на­ про­фи­та­бил­ност,­што­ ќе­ ~­ овоз­мо­жат­ крат­ко­ро­чен­ и­дол­го­ро­чен­ развој­ на­ компанијата,­што,­пак,­ќе­би­де­сле­ден­со­по­зи­ти­вен­па­ри­чен­тек,­итн.,­со­цел­да­обез­бе­ди­ре­дов­но­сервисирање­на­об­вр­ски­те.

Ана­ли­за­та­ на­ кре­дит­на­та­ спо­соб­ност­мо­же­ да­ се­по­де­ли­ во­ два­ де­ла:­ана­ли­за­на­компанијата­и­ана­ли­за­на­трансакцијата.

Кре­дит­на­та­ ана­ли­за­ на­ ком­па­ни­ја­та­ вклу­чу­ва­ ана­ли­за­ на­ ква­н­ти­та­тив­ни­и­на­ква­ли­та­тив­ни­ас­пек­ти.

Секоја­ компанија­ ­­ потенцијален­кли­ент­ана­ли­зи­ра­во­три­вре­мен­ски­ди­мен­зии­ ­­ ми­на­то,­ се­гаш­ност­ и­ ид­ни­на,­а­ка­ко­глав­на­под­ло­га­за­из­ве­дување­ за­клу­чо­ци­ се­ зе­ма­ат­ фи­нан­сис­ки­те­из­веш­таи.

Фи­нан­сис­ки­те­ из­веш­таи­ на­ кли­ен­тот­ прет­ста­ву­ва­ат­ ос­но­ва­ за­ кре­дит­на­ ана­ли­за­ и­ определување­ на­кре­ди­то­с­по­соб­нос­та­на­кли­ен­тот.­Тие­при­мар­но­ни­да­ва­ат­по­да­то­ци­за­ост­ва­ре­ни­те­ ре­зул­та­ти­ од­ работењето­на­ кли­ен­тот,­ не­го­ва­та­ фи­нан­сис­ка­состојба,­ ка­ко­ и­ информација­ за­ па­рич­ни­те­те­ко­ви­на­кли­ен­тот.

Секоја­ бан­ка­ раз­ви­ва­ свои­ мо­де­ли­ и­ алат­ки­ со­ по­мош­ на­ кои­ ги­ана­ли­зи­ра­ до­ста­ве­ни­те­ фи­нан­сис­ки­из­веш­таи,­при­тоа­користејќи­раз­лич­ни­ме­то­ди,­ ка­ко­што­ се­ хо­ри­зон­тал­на­и­ вер­ти­кал­на­ ана­ли­за,­ ка­ко­ и­ана­ли­за­ на­ фи­нан­сис­ки­ по­ка­за­те­ли,­тренд­ана­ли­за­итн.­Си­те­овие­сег­мен­ти­ се­ ана­ли­зи­ра­ат­ со­цел­ да­ се­ обез­бе­дат­ до­пол­ни­тел­ни­ ин­фор­ма­ции­ за­работењето­ на­ ком­па­ни­јата­ за­ ефи­кас­но­и­за­ефек­тив­но­до­не­сување­од­лу­ка.

Бит­но­е­да­се­по­тен­ци­ра­де­ка­ана­ли­за­та­ на­ кре­дит­на­та­ спо­соб­ност­ во­никој­ случај­ не­ тре­ба­ да­ се­ огра­ни­чи­ на­ про­це­на­та­ на­ фи­нан­сис­ка­та­состојба­ на­ де­лов­но­то­ ра­бо­тење­ во­ми­на­то­то­и­се­гаш­нос­та,­од­нос­но­ана­ли­за­та­ на­ би­лан­сот­ на­ состојба,­ би­лан­сот­ на­ успех­ и­ из­веш­та­јот­ за­ па­рич­ни­те­ко­ви.

„Су­ро­во“­ толкување­на­фи­нан­сис­

БАНКИ

www.abit.edu.mk 27

ки­те­ из­веш­таи­ мо­же­ да­ до­ве­де­до­мно­гу­по­гре­шен­за­клу­чок,­до­кол­ку­ не­ се­ зе­мат­ пред­вид­ си­те­ква­ли­та­тив­ни­ ас­пек­ти­ бит­ни­ за­функ­ционирање­ на­ биз­ни­сот­ на­кли­ен­тот.

Основно начело за под го­товка на добра и детална кредитна анализа е разбирање на бизнис­моделот на кли ен тот, односно на кој начин кли ен­тот создава, испорачува и ја задржува вредноста на ком­па нијата, во окружувањето во коешто функционира.

За­ да­ се­ до­бие­ ре­ал­на­ сли­ка­ за­ биз­ни­сот­ на­ кли­ен­тот­ и­да­ се­ про­це­ни­ не­го­ва­та­ кре­дит­на­спо­соб­ност,­покрај­фи­нан­сис­ки­те­по­да­то­ци,­ бан­ка­та­мо­ра­ да­ги­ оце­ни­ соп­ст­ве­нич­ка­та­ и­ ор­га­ни­за­цис­ка­та­ струк­ту­ра,­ ква­ли­фи­ка­ци­и­те­ и­ пер­фор­ман­си­те­на­ ра­ко­водст­во­то,­ сте­пе­нот­ на­ис­куст­во,­ ин­тег­ри­тет­ и­ до­вер­ли­вост­на­ соп­ст­ве­ни­ци­те­и­чле­но­ви­те­ на­ менаџерскиот­ тим­ и­нив­ни­те­об­лас­ти­на­од­го­вор­ност,­опе­ра­тив­ни­ про­це­ду­ри­ и­ де­лов­ни­од­но­си­и­дру­ги­те­ква­ли­та­тив­ни­ еле­мен­ти­ од­ ра­бо­те­њето­ на­компанијата.

Бит­ни­ се­ и­ ана­ли­за­та­ на­ па­за­рот­ и­ конкуренцијата,­ од­нос­но­ про­це­на­та­ на­ па­зар­на­та­ по­зиција­ на­ кли­ен­тот­ и­ не­го­ви­те­дол­го­роч­ни­ про­спек­ти­ на­ па­за­рот­во­којшто­функ­ци­о­ни­ра,­по­тенцијалот­ за­ по­раст,­ ид­ни­те­про­ек­ти­ и­ пер­спек­ти­ви,­ ка­ко­ и­ана­ли­за­на­индустријата­во­која­што­дејствува­кли­ен­тот.

По­след­на,­ но­ не­ и­ по­мал­ку­важ­на­е­кре­дит­на­та­историја­на­кли­ен­тот­што­да­ва­информација­за­однесувањето­на­кли­ен­тот,­од­нос­но­не­го­ва­та­ од­го­вор­ност­ кон­сервисирање­ на­ об­вр­ски­те­ кон­до­ве­ри­те­ли­те.

Са­мо­ со­ добра­ оце­на­ на­ си­те­ква­ли­та­тив­ни­ ас­пек­ти­ во­ ком­би­на­ција­ со­ кван­ти­та­тив­на­та­ана­ли­за­ на­ кли­ен­тот,­ бан­ка­та­ќе­мо­же­да­ги­иден­ти­фи­ку­ва­ри­зи­ци­те­ со­ кои­ се­ со­очу­ва­ секоја­

ком­панија,­ што­ се­ ин­тег­ра­лен­дел­на­ква­ли­та­тив­на­та­про­це­на.

Си­те­ ком­па­нии,­ без­ ог­лед­ на­де­лов­на­та­ ак­тив­ност­ и­ сек­то­рот­ во­ кој­ ра­бо­тат,­ се­ со­очу­ва­ат­со­раз­лич­ни­ви­до­ви­ри­зи­ци­што­про­из­ле­гу­ва­ат­ од­ внат­реш­но­то­или­ од­ над­во­реш­но­то­ оп­к­ру­жу­вање.­Ри­зи­ци­те­со­ко­иш­то­се­со­очу­ва­ секој­ де­ло­вен­ суб­јект­ тре­ба­да­би­дат­пред­мет­на­кре­дит­на­ана­ли­за­ и­ тие­ мо­жат­ да­ се­ сег­мен­ти­ра­ат­во­не­кол­ку­гру­пи:­па­за­рен­ ри­зик,­ биз­нис­ри­зик,­ ри­зи­ци­ по­вр­за­ни­ со­ менаџментот­и­ со­ ор­га­ни­за­цис­ка­та­ струк­ту­ра,­ фи­нан­сис­ки­ ри­зик,­ ри­зи­ци­ по­вр­за­ни­ со­ пла­ни­ра­на­та­инвестиција,­ те­хно­лош­ки­ ри­

зик,­ ре­гу­ла­то­рен­ ри­зик,­ по­ли­тич­ки­ри­зик­итн.­и­тие­тре­ба­да­се­ зе­мат­ пред­вид­ при­ ана­ли­за­та­ на­ претпријатието,­ не­го­во­то­работење­и­ид­ни­те­пер­спек­ти­ви.

Важно е да се наспомене дека ризиците се интегрален дел од секој бизнис и тие не можат да бидат елиминирани, а сепак, мораат да бидат иден ти­фикувани, анализирани и упра ву вани.

Покрај­ана­ли­за­та­на­де­лов­ни­от­ суб­јект­по­тен­ци­­ја­лен­ кли­ент,­од­нос­но­ иден­ти­фикување­ на­ сите­ри­зи­ци­по­вр­за­ни­со­би­з­ни­сот­на­ кли­ен­тот,­ ис­то­ тол­ку­ важ­на­

е­и­ ана­ли­за­та­на­ тран­сак­ци­јата,­од­нос­но­ про­це­на­та­ на­ транс­ак­цис­ки­от­ри­зик.

Про­це­на­та­ на­ тран­сак­цис­ки­от­ри­зик­се­од­не­су­ва,­пред­сè,­на­ана­ли­за­та­ на­ на­ме­на­ на­ кре­ди­тот,­струк­ту­ра­та­и­обез­бе­ду­ва­ње­то­на­кре­дитот.

Ана­ли­за­та­ на­ на­ме­на­та­ на­кре­дитот­се­фо­ку­си­ра­на­де­тал­на­про­це­на­на­про­ек­тот­што­ се­фи­нан­си­ра,­не­го­ва­та­оправ­да­ност­и­оче­ку­ва­ни­те­при­до­бив­ки­од­пла­ни­ра­на­та­ин­вес­ти­­ција­и­нив­но­то­влијание­врз­биз­ни­сот.

Глав­ни­ ас­пек­ти­што­ тре­ба­ да­се­ зе­мат­ пред­вид­ при­ струк­ту­ри­ра­ње­ на­ кре­дит­ни­те­ про­из­во­ди­ се­ на­ме­на­та­ на­ средст­ва­та,­ка­ко­и­го­то­вин­ски­от­тек­на­ком­па­нијата.­ Ин­вес­ти­ци­и­те­ во­ ос­нов­ни­ средст­ва­ се­ фи­нан­си­ра­ат­со­дол­го­роч­ни­кре­ди­ти,­при­што­ро­кот­на­кре­дитот­не­тре­ба­да­биде­по­долг­од­еко­ном­ски­от­век­на­ос­нов­но­то­средст­во­–­пред­мет­на­финансирање.

Об­рт­ни­те­ средст­ва­ нај­че­сто­се­ фи­нан­си­ра­ат­ со­ крат­ко­роч­ни­ кре­ди­ти,­ при­ што­ нив­ни­те­по­тре­ба­ и­ роч­ност­ се­ од­­ре­ду­ва­ат­ во­ со­глас­ност­ со­ биз­нис­цик­лу­сот­ на­ кли­ен­тот.­ За­ ус­пеш­но­функционирање­на­се­кој­пра­вен­субјект­од­клуч­но­зна­чење­е­усог­ла­се­нос­та­ по­ме­ѓу­ средст­ва­та­ и­из­во­ри­те­на­фи­­нан­си­рање.­Не­со­од­вет­на­ усо­­гла­се­ност­ на­ средст­ва­та­и­из­во­ри­те­на­финансирање­на­ долг­ рок­ најчесто­ до­ве­ду­ва­до­ нарушување­ на­ лик­вид­нос­та­на­ком­па­ни­и­те,­па­от­ту­ка­и­зна­чењето­ на­ пра­вил­но­ струк­ту­ри­ра­ње­ на­ кре­дит­ни­те­ про­из­во­ди­од­стра­на­на­бан­ки­те.

Иа­ко­ во­ про­це­сот­ на­ оце­на­на­ кре­дит­на­та­ спо­соб­ност­ на­кли­ен­ти­те,­ најбитна­ е­ про­це­на­та­ на­ ка­па­ци­те­тот­ на­ кли­ен­тот­ за­не­пре­че­на­ от­пла­та­на­ об­вр­ски­те­ кон­ сво­и­те­ до­ве­ри­те­ли,­вклу­чу­вајќи­ ја­ и­ бан­ка­та,­ се­пак­ана­ли­за­та­на­пред­ло­же­но­то­обез­бе­дување­ е­ дел­ од­ ана­ли­за­та­ на­трансакцијата­и­тоа­мо­же­да­по­мог­не­во­ублажување­на­за­гу­ба­та­за­бан­ка­та.

БАНКИ

Битни се и анализата на пазарот и конкуренцијата, од нос но

процената на пазарната по-зиција на клиентот и неговите долгорочни проспекти на па-

за рот во којшто функционира, по тенцијалот за пораст, идните проекти и перспективи, како и

анализа на индустријата во која-што дејствува клиентот.

www.abit.edu.mk28

Целта на финансиската анализа е да се согледа фундаменталниот концепт на корпоративните финансии - временската вредност на парите, вредноста на инвестициите, капиталната структура на компанијата, како и различните можности за финансирање на една компанија

ЦЕЛИ НА КРЕДИТНАТА АНАЛИЗА

Кредитен ризик постои секогаш кога клиентот

очекува да користи идни парични приливи за

плаќање на те ковниот долг.

Банките вос по ставија политика на висока авер-

зија од ризик и воведоа построги стан дар ди за

воспоставување на нови кре дитни односи.

Процесот­ на­ глобализација­ во­современото­ банкарство­ ста­ва­ фокус­ на­ предизвиците­ и­на­ заедничките­ проблеми­ со­кои­ се­ соочуваат­ банките­ во­

своите­ основни­ активности.­ Ис­кус­твата­ од­ неодамнешната­ фи­нан­сиска­криза­ им­ наметнаа­ на­ бан­ките­ да­развијат­ подобрени­ ин­тер­ни­ модели­за­ квантификација­ на­ финансиските­ризици.­Банките­вос­по­ставија­политика­на­висока­авер­зија­од­ризик­и­воведоа­по­строги­стан­дар­ди­за­воспоставува­ње­на­нови­кре­дитни­односи.­Воспоставените­огра­ни­чувања­ во­ преземањето­ ризик,­во­ комбинација­ со­недостиг­на­ кре­дит­ни­барања­за­финансирање­на­добри­и­на­ квалитетни­ проекти,­ ја­ нагласуваат­неопходноста­ од­ употреба­ на­ солидни­техники­ за­ евалуација,­ со­ цел­ да­ се­

одреди­профитабилноста­и­економската­оправданост­ на­ инвестициските­ про­ек­ти.­ Точната­ про­цена­ на­ нивото­ на­кредитен­ ризик­на­ одредено­ барање­ за­кредит­ се­ смета­ за­ една­ од­ најбитните­активности­на­една­банка.

Кредитен­ ризик­ постои­ секогаш­кога­клиентот­очекува­да­користи­идни­парични­ приливи­ за­ плаќање­ на­ те­ковниот­ долг.­ Со­ оглед­ на­ фактот­ дека­ризикот­ е­ комбинација­ од­ можности­и­ закани,­ целта­ на­ риск­менаџментот­е­ да­ го­ минимизира­ ризикот­ преку­спро­ведување­ на­ внимателна­ ана­ли­за­ пред­ носење­ одлука.­ Треба­ да­се­ применат­ софистицирани­ фи­нан­­сис­ки­ техники­ во­ процесот­ на­ ана­ли­за,­ со­ цел­ да­ се­ направи­ исцрпна­процена­ на­ финансиското­ здравје­на­ клиентот.­ Со­ цел­ во­ генералната­анализа­ да­ се­ имплементира­ ризикот­и­ несигурноста,­ се­ препорачува­ ком­би­нација­ од­ сензитивна­ и­ сценарио­ана­лиза,­ математички­ симулации,­ за­едно­ со­ другите­ техники­на­ ка­пи­тално­буџетирање.­Моделите­за­ева­луација­на­кредитен­ризик­ги­обезбедуваат­банките­со­ рани­ знаци­ за­ предупредување­ за­потенцијални­ финансиски­ проблеми­во­ работењето­ на­ нивните­ клиенти.­Процесот­ на­ упра­вување­ со­ ризици­вклучува­не­кол­ку­фази:­потенцијалните­ризици­ се­ идентификуваат­ врз­ основа­на­ процена­ (due­ diligence)­ на­ проектот,­се­ проценува­ потенцијалниот­ импакт­на­идентификуваните­ризици­и­се­пре­по­ра­чуваат­ мерки­ за­ митигирање­ и­ за­евентуална­елиминација­на­ризикот.

Целта­ на­ финансиската­ анализа­ е­да­ се­ согледа­ фундаменталниот­ кон­цепт­ на­ корпоративните­ финансии:­

Александра Мирчовска, MBA Помошник-раководител на службаСлужба за кредитна анализа и администрацијаНЛБ Банка АД Скопје

БАНКИ

www.abit.edu.mk 29

Во процесот на одобрување кре ди-

ти, банките се обврзани детално да ја анализираат моменталната фи нан сиска

состојба на клиентот, а во случај на одобрување

на долгорочни кре-дити, внимателно да

направат про ек ција на потенцијалните промени во финансиското здравје

на своите кли енти.

вре­­менската­ вредност­ на­ парите;­ вред­но­ста­ на­ инвестициите,­ капиталната­структура­ на­ компанијата,­ како­ и­ раз­лич­ните­ можности­ за­ финансирање­на­ една­ компанија.­ Анализата­ е­ дел­од­ аналитичкиот­ процес­ на­ носење­ на­кредитна­ одлука,­ што­ вклучува­ утвр­дување­на­целта­на­кредитот,­изво­рите­за­враќање­(примарен­и­секундарен­извор­на­враќање),­ од­ре­дување­на­ризичните­елементи­ (бо­ни­тетот­ на­ клиентот)­ и­структурата­на­кредитот­(да­се­процени­ризикот­на­трансакцијата­и­да­се­одреди­цена).­ Бонитетната­ оценка­ за­ одреден­клиент­ е­ квантифицирана­ процена­ на­неговата­ кредитна­ способност,­ од­нос­но­неговиот­кредитен­квалитет.­Го­лем­дел­од­ евалуацискиот­ процес­ се­ базира­ на­финансиска­анализа­на­по­тен­цијалниот­должник,­анализа­на­менаџментот­и­на­пазарните­услови.

Во­ процесот­ на­ одобрување­ кре­ди­ти,­ банките­ се­ обврзани­ детално­ да­ ја­анализираат­ моменталната­ фи­нан­сиска­ состојба­ на­ клиентот,­ а­ во­ случај­на­ одобрување­ на­ долгорочни­ кре­дити,­ внимателно­ да­ направат­ про­ек­ција­ на­ потенцијалните­ промени­ во­

финансиското­ здравје­ на­ своите­ кли­енти.­ Задача­ на­ кредитниот­ ана­ли­ти­чар­ е­ адекватна­ примена­ на­ вис­тинските­техники­за­мерење­и­процена­на­ елементите­ на­ ризик.­ Целта­ на­финансискиот­инженеринг­е­да­се­најде­оптимална­ структура­ по­меѓу­ изворите­на­ средства:­ ка­пи­талот,­ добавувачите­и­ банките.­ Кре­дитниот­ аналитичар­мора­ да­ ја­ про­це­ни­ способноста­ на­компанијата­да­генерира­кеш!­Анализата­на­па­рич­ниот­тек­претставува­процена­на­ сол­вент­носта,­ односно­ способноста­на­ кли­ен­тот­ за­ долгорочно­ покривање­на­ сите­ доспеани­ обврски­ во­ роковите­на­нивно­доспевање.

Целта на финансискиот инженеринг е да се најде оптимална структура помеѓу изворите на средства: капиталот, добавувачите и банките

Со­цел­да­се­согледаат­ризиците­мора­да­ се­ види­ што­ се­ крие­ зад­ бројките?­Каков­ е­ бизнис­моделот­ на­ клиентот?­Кои­ се­ макроекономските­ индикатори,­

БАНКИ

www.abit.edu.mk30

ка­рактеристики­ на­ ин­дус­тријата?­Кои­се­клучни­фактори­за­успех­што­не­се­содржани­во­фи­нан­сис­ките­из­веш­таи,­а­се­во­директна­корелација­со­бизнис­моделот­на­клиентот­–­ка­на­­ли­на­набавка,­ однос­на­фиксни­и­обртни­средства,­реална­вредност­на­ средствата­ и­ одржливост­ на­фиксните­ средства­ во­ рамките­ на­бизнис­моделот,­рочна­усогласеност­на­билансните­позиции­и­оп­ти­ми­за­ција­ на­ изворите­ за­ фи­нан­си­ра­ње­во­контекст­на­ зго­ле­му­вање­на­профитот.

Основна­ карактеристика­ на­сите­ обврски­ е­ дека­ носат­ одреден­финансиски­ризик­за­компанијата,­односно­таа­мора­да­поседува­имот­со­ кој­ би­ се­ обез­бе­диле­ средства­за­ расчистување­ на­ обврската.­Финансиски­ ризик­ постои­ и­ затоа­што­ преземањето­ на­ обврска­значајно­ влијае­ на­ ликвидноста­и­ сол­вент­носта.­ Основен­ услов­за­ да­ се­ обез­бе­ди­ долгорочна­солвентност­ на­ една­ ком­панија­ е­воспоставување­ и­ трајна­ кон­трола­на­рочната­структура­на­средствата­и­ обврските,­ што­ би­ овоз­можило­адекватно­управување­со­ризиците.

Посебно­внимание­се­посветува­

на­процесот­на­следење­и­контрола­на­кредитен­ризик­на­ниво­на­пла­сман­ и­ портфолио.­ Преку­ редовен­мо­­ниторинг­ се­ идентификуваат­по­тенцијално­ ризични­ пласмани,­оче­кувани­ и­ неочекувани­ загуби,­се­ одредуваат­ лимити­ и­ процент­на­концентрација­на­изложеноста.­При­ анализата­ се­ применува­ на­пре­ден­ риск­менаџмент­ пристап,­од­носно­ проактивен­ пристап­ кон­потенцијалните­проблеми,­на­пред­ни­ модели­ на­ наплата­ на­ по­ба­ру­ва­њата­ и­ воспоставување­ систем­

на­рани­знаци­на­предупредување.­Основна­ цел­ е­ повторно­ вос­по­ста­ву­вање­ на­ финансиска­ стабилност­на­ клиентот­ со­ истовремено­ по­до­бру­вање­на­позицијата­на­банката­како­доверител.

Техниките за евалуација на кредитен ризик добиваат сè поголема важност во мерењето на кредитниот ризик во банките

Управувањето­со­кредитен­ризик­се­ поврзува­ со­ целиот­ кредитен­процес,­почнувајќи­од­селекција­на­потенцијален­ клиент,­ преку­ струк­

ту­рирање­ на­ кредитот,­ процес­ на­одо­брување,­ документација,­ ад­ми­нистрација­ и­ мониторинг,­ до­­конечен­ поврат­ на­ кредитот.­ Во­де­нешно­ време,­ како­ што­ ра­сте­бројот­ на­ нефункционални­ кре­дити,­ се­ врши­ подлабока­ фи­нан­сиска­ анализа­ и­ носителите­ на­одлуки­ задолжително­ го­ со­гле­дуваат­ целото­ финансиско­ сце­на­рио­ заедно­ со­ колатералот.­Те­хниките­ за­ евалуација­ на­ кре­дитен­ ризик­ добиваат­ сè­ по­го­ле­ма­ важност­ во­ мерењето­ на­кре­дитниот­ризик­во­банките.­Бан­ки­те­ се­ во­ континуиран­ процес­на­ унапредување­ на­ постојниот­ме­ханизам­ за­ оцена­ на­ ризик,­ со­цел­ да­ се­ имплементира­ и­ да­ се­надгради­ процесот­ на­ управување­со­ ризици­ и­ преку­ него­ да­ се­ за­јак­не­ квалитетот­ на­ целокупното­порт­фолио.­Неможноста­за­наплата­на­ кредитот­ секогаш­потекнува­ од­ком­бинација­на­фактори,­меѓу­кои­нај­важниот­е­идентификуван­како­от­суство­ на­ соодветна­ процена­ на­ри­зикот,­следено­од­отсуство­на­ре­до­вен­мониторинг,­како­и­ следење­на­ целокупната­ финансиска­ сос­тој­ба­ на­ пазарот.­ Дополнително­ се­нагласува­ важноста­ на­ адекватна­кре­дитна­ администрација­ за­ по­до­брување­ на­ квалитетот­ на­ порт­фо­лиото,­ како­ што­ е­ редовно­ажу­рирање­ на­ финансиските­ из­вештаи,­ обезбедување­ на­ се­оп­фат­на­ анализа­ на­ паричниот­ тек­и­ мониторинг­ на­ можноста­ за­отплата,­како­и­воспоставување­на­аде­кватна,­ редовно­ мониторирана­и­ континуирано­ ажурирана­Watch­ли­ста.

Како­ заклучок,­ треба­ да­ се­ на­гла­си­ потребата­ од­ постојано­ уна­пре­дување­и­подобрена­употреба­на­алатките­и­техниките­за­евалуација­на­ризикот,­особено­во­градењето­на­долгорочни­ односи­ со­ клиентите.­Имајќи­ предвид­ дека­ целта­ на­упра­вувањето­ со­ ризиците­ е­ да­ се­митигира­ ризикот­ во­ процесот­ на­но­сење­ одлука­ за­ кредит,­ преку­спро­ведување­ на­ внимателни­ ана­ли­зи,­ користењето­ на­ подобрен­про­цес­ на­ процена­ на­ ризикот­ го­по­добрува­севкупниот­квалитет­на­портфолиото­на­банките.

БАНКИ

With head and heart in finance

EO 01 090 16 Imageanzeige Motiv1 D 210x297 Step03.indd 1 02.12.16 16:20

На успешна компанија и се потребни и двете: ладна глава за пресметки и страст за работата. Ова верување се рефлектира во нашиот водечки принцип ‘EOS. With head and heart in finance’. На овој принцип се темели нашата работа за Вас. Нашите услуги го минимизираат нивото на задоцнети плаќања кај Вас, подобрувајќи ги Вашите парични текови. Ова значи дека имате бенефит од зголемена сигурност, имате повеќе ресурси за нови идеи и останувате успешни и во иднина. Повеќе за нашите услуги може да дознаете преку www.eos-solutions.com

www.abit.edu.mk32

Можеби затоа што е претставен како таканаречен „повик за акција“, овој вид маркетинг е моментално најбрзорастечка форма на маркетинг што се обидува да оствари трајна и лојална врска со клиентот.

Директниот маркетинг има неколку цели што мораат да бидат постигнати за да се добие посакуваниот резултат

Директниот­ маркетинг­ прет­ста­вува­интерактивна­и­ко­му­ни­кациска­врска­помеѓу­на­ба­вувачот­и­корисникот­и­може­да­ биде­ изведен­ на­ различни­

на­чини;­најчесто­преку­е­пошта,­те­ле­ви­зиски­и­радио­маркетинг,­рекламен­ма­теријал­ или­ каталог,­ телефонски­

или­преку­принципите­комуникација­„лице­ в­ лице“­ или­ доставување­ на­рекламен­ма­теријал­„врата­на­врата“.

­ Развојот­ на­ таа­ врска­што­ постои­помеѓу­ набавувачот­ и­ купувачот­ се­про­длабочува­ преку­ серија­ од­ пла­ни­ра­ни­ комуникациски­ поврзувања­ со­по­средништво­ на­ гореспоменатите­

Бојан Штерјовски, ТТК Банка АД СкопјеРаководител на Оддел за работа со население

Директен маркетинги грижа за корисници

БАНКИ

www.abit.edu.mk 33

Нај важна задача на ди-рек тни от мар ке тинг е да ја постави и пре цизно да ја идентификува целна гру пата кон која ќе ги насочи своите це ли, како и средствата преку кои ќе ја из вршува маркетинг-кампањата.

ин­фор­мативни­средства.Можеби­ затоа­ што­ е­ претставен­

како­ таканаречен­ „повик­ за­ акција“,­овој­вид­­маркетинг­е­моментално­нај­брзо­рас­течка­форма­на­маркетинг­што­се­обидува­да­оствари­трајна­и­лојална­врска­со­клиентот.

Ди­рект­ни­от­мар­ке­тинг­има­не­кол­ку­це­ли­што­мо­ра­ат­да­би­дат­по­стиг­на­ти­за­да­се­до­бие­по­са­ку­ва­ни­от­ре­зул­тат­ од­ поврзувањето­ на­ на­ба­ву­ва­чот­на­ средст­ва­ и­ услу­ги­ со­ не­го­ви­те­ мо­­мен­­тал­ни­ или­ потенцијални­ по­тро­шу­ва­чи.­ Нај­важ­на­ за­да­ча­ на­ ди­рек­тни­от­ мар­ке­тинг­ е­ да­ ја­ по­ста­ви­ и­пре­циз­но­ да­ ја­ иден­ти­фи­ку­ва­ цел­на­гру­па­та­ кон­ која­ ќе­ ги­на­со­чи­ сво­и­те­цели,­ка­ко­и­средст­ва­та­пре­ку­кои­ќе­ја­из­вр­шу­ва­мар­ке­тинг­кампањата.

­Следен­и­не­помалку­важен­че­кор­е­подготвеноста­да­се­преземе­од­го­вор­ност­ за­ секаков­вид­нарушување­или­рас­­ки­нување­на­врската­со­корисникот­и­ да­ се­ обезбеди­ потребната­ заштита­на­ко­рис­никот­што­ќе­гарантира­за­ем­ната­ко­рист­од­презентацијата­на­вак­ви­от­на­чин­на­маркетинг.

Во­зависност­од­тоа­кое­информа­тив­но­средство­ќе­го­одбере,­компанијата­што­го­презентира­директниот­мар­ке­тинг­мора­ да­ го­ одбере­ и­ начинот­ на­кој­ќе­биде­извршена­презентацијата.­Директниот­маркетинг­може­да­почне­со­ едноставно­ јавување­ на­ бесплатен­телефонски­број­што­ќе­го­понуди­од­ре­дена­ организација,­ компанија­ или­банка.

­Toј­број­би­претставувал­ин­фор­ма­ти­вен­канал­преку­кој­корисниците­ќе­се­информираат­за­работата­на­ком­па­нијата,­за­своите­права,­обврски­и­за­дол­женија­ што­ произлегуваат­ од­ со­ра­ботката­ со­ одредената­ компанија,­ор­­га­низација­ или­ банка.­ Наместо­ бе­спла­­тен­ телефонски­ број,­ можно­ е­да­ се­ употреби­и­ рекламен­линк­што­води­ до­ интернет­страницата­ на­ од­ре­дена­ ком­па­нија,­ организација­ или­банка.­Друг­начин­е­употребата­на­ре­кламен­ ку­пон­ со­ логото­ на­ од­ре­де­на­компанија,­ ор­га­низација­ или­ банка­во­ некој­ весник­ или­ во­ некое­ спи­сание,­како­и­понуда­на­це­нов­ни­ци­и­каталози­ со­ одреден­ попуст­ за­ по­сто­јаните­или­новите­корисници­на­про­из­води­или­услуги.

­ Изборот­ на­ доставување­ и­ пла­си­ра­ње­ на­ директниот­ маркетинг­ нуди­ра­з­но­видни­ можности,­ почнувајќи­

од­ со­би­ра­ње­ e­пошта­ на­ компании­што­ се­ за­ин­те­ресирани­ за­ соработка,­до­машни­ адре­си­ на­ потенцијални­ку­пувачи­ со­ цел­ спроведување­ на­системот­ „врата­ до­ врата“,­ ор­га­ни­зирање­семинари­и­пре­зен­тации­пре­ку­ кои­ би­ се­ направила­ по­дло­га­ за­спро­ведување­ на­ директниот­ мар­ке­тинг­„лице­в­лице“.

Спроведувањето­ на­ директниот­маркетинг­ досега­ покажал­ мно­гу­бројни­ резултати­ во­ областа­ на­ еко­номијата­ и­ се­ докажало­ дека­ има­повеќе­ предности,­ отколку­ не­до­ста­то­ци.­ Заслужен­ за­ не­го­виот­ огромен­ус­пех­ е­ и­ фактот­ што­ укажува­ на­спо­собноста­ на­ директниот­ мар­ке­тинг­ да­ биде­ достапен­ за­ голем­број­ компании,­ физички­ и­ правни­лица­ кои­ се­ обезбедени­ со­ постојани­ин­формации­ и­ новости­ и­ за­ кои­всушност­ немаат­ никакви­ трошоци.­Исто­ така,­ трошоците­ се­ минимални­и­ за­ компаниите,­ ор­га­ни­зациите­или­банките­што­ го­ спро­ве­дуваат­ди­рек­тниот­ маркетинг,­ така­ што­ две­те­страни­ можат­ да­ бидат­ за­до­волни­ и­непречено­ да­ остваруваат­ по­на­та­мо­шна­ комуникација­ без­ на­дво­ре­шен­прет­ставник.

­ Системот­ за­ грижа­ на­ корисници­се­извршува­со­помош­на­еден­вид­про­­ак­­тивен­пристап­до­купувачите­на­од­ре­ден­ производ­ или­ до­ корисниците­на­ одредена­ услуга­ за­ време­ на­ про­це­сот­ на­ купување­ или­ користење­на­ услугата­ или­ по­ завршувањето­ на­процесот.­

Спроведувањето на директниот маркетинг досега покажал многубројни резултати во областа на економијата и се докажало дека има повеќе предности, отколку недостатоци.

БАНКИ

Секоја позитивна критика и секое позитивно решено не до раз бирање со потрошувачите и ко рис ни ците води до нераскинлива и ло јална врска помеѓу компанијата или организацијата и нејзините по-

стојани или нови клиенти.

www.abit.edu.mk34

БАНКИ

Секторот­ задолжен­ за­ грижа­ на­ко­рис­ници­ при­ спроведување­ на­директен­ мар­кетинг­ е­ задолжен­ за­покачување­на­нивото­на­задоволство­од­ производот­ или­ од­ услугата­ како­важен­ дел­ од­ остварувањето­ на­успешна­ со­ра­ботка­ помеѓу­ ком­па­ни­ја­та­или­организацијата­што­го­врши­мар­кетингот­ и­ купувачот­ или­ ко­рис­ни­кот.

Грижата­ за­ корисници­ пр­вен­ствено­ вклучува­ позитивна­ работна­атмосфера­ во­ која­ клиентот­ ќе­ се­почувствува­ пријатно­ и­ си­гур­но,­ ќе­биде­ уверен­ дека­ ќе­ му­ биде­ ува­же­но­ секое­ барање­ или­ дека­ ќе­ биде­прифатена­ каква­ било­ кри­тика­ на­производот­ или­ на­ услугата­ што­ ја­нуди­компанијата.­Вработените­во­овој­сек­тор­ на­ прво­ место­ секогаш­ треба­да­ ги­ ста­ваат­ своите­ комуникациски­и­ технички­ вештини,­ познавањето­за­ производот,­ како­ и­ можноста­ да­се­ справат­ со­ секој­ незадоволен­ ко­рис­ник,­ со­ цел­ да­ создадат­ по­зи­тив­на­слика­за­компанијата­или­за­орга­низацијата­во­која­работат.

Ако­ компанијата­или­ орга­ни­за­ци­ја­та­ што­ врши­ директен­ мар­кетинг­по­сто­јано­ работи­ на­ по­зитивниот­фидбек­кон­ сво­и­те­корисници­и­пра­ви­ не­за­до­волството­ на­ купувачот­или­ ко­рис­никот­ да­ биде­ лесно­ над­ми­­нато­ и­ ком­пензирано,­ тогаш­ таа­ком­панија­ќе­остварува­поголем­при­ход­и­ќе­го­зго­ле­ми­својот­углед­затоа­што­ќе­добие­ло­јал­ни­ко­рис­ници­кои­и­понатаму­ќе­ги­ко­­ристат­нејзините­производи­или­ќе­ ги­препорачаат­на­други­по­тро­шу­вачи­и­корисници.

Фокусирањето­ на­ потребите­ и­ на­грижата,­како­и­на­искуството­на­ко­рис­ниците­ на­ прво­место­ обез­бедува­си­гурна­соработка­со­по­тенцијалните­и­ со­ редовните­ по­трошувачи,­ како­ и­соз­да­вање­ на­ препознатлив­ рејтинг­што­ ќе­ би­де­ привлечен­ и­ за­ многу­други­ по­тро­шу­вачи­ или­ корисници­на­услуги­што­се­подготвени­да­платат­многу­ повеќе­ за­ да­ го­ доживеат­ пра­вил­ното­искуство­што­го­бараат.

Фокусирањето на потребите и на грижата, како и на искуството на корисниците на прво место обезбедува сигурна соработка со потенцијалните и со редовните потрошувачи

Секоја­ позитивна­ критика­ и­ се­кое­ позитивно­ решено­ не­до­раз­би­ра­ње­ со­ потрошувачите­ и­ ко­рисни­­ците­ води­ до­ нераскинлива­ и­ло­­јална­ врска­ помеѓу­ компанијата­или­ организацијата­ и­ нејзините­ по­стојани­или­нови­клиенти.

Директниот­ маркетинг­ и­ гри­жа­­та­за­ потрошувачи­ се­ во­ тесна­ и­ не­рас­кинлива­ врска­што­мора­ да­ биде­ по­сто­јано­обновувана­и­по­читувана­за­да­при­донесе­во­раз­во­јот­на­меѓусебната­ин­­тер­акција­ помеѓу­ компаниите­ и­ни­вни­те­це­не­ти­потрошувачи.

www.abit.edu.mk 35

БАНКИ

Кога­се­во­прашање­банкарските­услуги­ наменети­ за­ на­се­ле­ни­ето,­ тогаш­ клучен­ збор­око­лу­ кој­ се­ креираат­ стра­те­гии­ и­ се­ носат­ одлуки­ е­

довербата.­Довербата­на­клиентите­е­основата­ врз­ која­ се­ гради­ иднината­на­ банката.­ Таа­ не­ се­ добива­ лесно,­туку­ се­ заслужува­ преку­ серија­ ис­пол­нети­ ветувања­ и­ очекувања.­ Се­пак,­ зголемената­ конкурентност­ на­па­зарот­ на­ финансиски­ услуги­ има­зна­чително­влијание­врз­одлуките­на­клиентите,­дури­и­ако­сте­успеале­да­

ја­придобиете­нивната­доверба.­Така,­според­ едно­ истражување­ на­ истра­жувачката­ агенција­ „Баин“,­ спро­ве­де­но­ во­ 27­ земји­ во­ светот,­ третина­од­ испитаниците­ кои­ почнале­ со­ ко­рис­тење­ на­ нова­ банкарска­ услуга­во­ изминатата­ година,­ избрале­ таа­услу­га­да­ ја­користат­од­друга­банка,­а­ не­ од­ својата­ примарна­ банка,­ т.е.­банка­што­ најчесто­ ја­ користат­ и­ во­која­имаат­најголема­доверба.­Ова­ни­покажува­дека­најголемиот­предизвик­на­современото­банкарство­е­како­до­вер­бата­да­прерасне­во­лојалност.

Довербата на клиентите е основата врз која се гради иднината на банката.

ЛОЈАЛНОСТ НА КЛИЕНТИТЕ: НЕИЗОСТАВЕН ДЕЛ

ОД ПАТОТ ДО УСПЕХОТ

Унапредување на услугите кон

купувачите – како до лојални купувачи?

www.abit.edu.mk36

Довербата на клиентите е основата врз која се гради иднината на банката.

Услуги по мерка на клиентите

Во­ бизнисот­ е­ познато­ дека­ кога­една­ услуга­ е­ наменета­ за­ си­те,­тогаш­ таа­ не­ е­ наменета­ за­ ни­ко­го.­ Не­ постои­ едно­ решение­што­ им­одговара­ на­ сите.­ Затоа­ е­ од­ ис­клу­чи­телно­ значење­ банката­ добро­ да­ја­ познава­ својата­ целна­ група.­ При­развој­ на­ нови­ производи­ во­ Еуро­стан­дард­Банка,­многу­внимание­по­светуваме­на­осми­слување­на­ка­рак­те­ристиките­на­производот­со­цел­тие­да­ одговараат­ на­ навиките,­желбите­и­ потребите­ на­ нашите­ клиенти.­Познавањето­на­клиентите,­нивната­де­мографија,­ навиките­ и­ барањата­се­основа­за­создавање­производ­што­лесно­ќе­се­вклопи­во­нивното­се­кој­дне­вие­ и­ оттука­ производот­ многу­бргу­ќе­биде­прифатен­и­користен.

Секој фидбек е добар фидбек

Коментарот­ добиен­ од­ клиентите­на­ банката­ може­ да­ биде­ показател­дека­сте­на­добар­пат­или­можностда­раз­мислите­ како­ можат­ да­ се­ по­до­брат­ работите.­ Во­ првиот­ случај­ ќе­дознаете­ што­ клиентите­ вреднуваат­кај­ банката,­ што­ влијае­ на­ нивната­доверба­ и­ лојалност,­ а­ во­ вториот­случај­ ќе­ добиете­ можност­ не­ само­да­ја­исправите­својата­грешка­туку­и­да­креирате­решенија­што­ќе­служат­за­поголем­степен­на­задоволство­на­другите­клиенти­од­услугите­на­бан­ка­та.­ Токму­ затоа,­ во­ Еуростандард­Бан­ка,­ коментарите­ на­ нашите­ кли­енти­ секогаш­ се­ добредојдени,­ вни­ма­телно­ разгледани­ и­ соодветно­ис­­ко­ристени­за­подобрување­на­ра­бо­те­њето­на­банката.

Во тек со новите можности

Во­едно­неодамнешно­глобално­ис­тра­жување­во­кое­беа­вклучени­околу­115.000­ испитаници,­ на­ прашањето­

Ниту една процедура за услу жу вање на клиентите неможе да го замени впечатокот што за-до во лен вработен, горд на банката што ја претставува, може да го остави врз клиентите.

ФУНКЦИЈАВО ПР

БАНКИ

www.abit.edu.mk 37

Во бизнисот е познато дека кога една услуга е наменета за си те, тогаш таа не е наменета за ни ко го.

БАНКИ

што­повеќе­ќе­им­недостига­во­текот­на­ еден­ ден,­ заборавен­ мобилен­ те­лефон­ или­ паричник,­ повеќе­ од­ по­ло­вина­ од­ испитаниците­ го­ из­бра­ле­ мобилниот­ телефон.­ Тоа­ е­ само­уште­ еден­ индикатор­ за­ местото­ на­технологијата­ во­ животот­ на­ кли­ентите,­ па­ оттука­ и­ потребата­ од­користење­ на­ технологијата­ ка­ко­алатка­за­приближување­на­бан­кар­ските­услуги­до­клиентите.

Познавањето на клиентите, нивната демографија, навиките и барањата се основа за создавање производ што лесно ќе се вклопи во нивното секојдневие и оттука производот многу бргу ќе биде прифатен и користен

Кога­станува­збор­за­технологијата­и­ банкарството,­ неоспорно­ е­бан­кар­ството,­ м­банкарството­ и­ смс­бан­­карството­ се­ три­ услуги­ што­ се­добро­ познати­ и­ прифатени­ на­ ма­ке­донскиот­пазар.­Но,­нивната­функ­цио­налност­ и­ едноставност­ за­ ко­рис­тење,­ особено­од­ страна­на­нови­корисници,­ се­ пресудни­ фактори­ за­избор­ меѓу­ понудата­ на­ една­ банка­или­ на­ друга.­ Токму­ затоа,­ ние­ во­Еуро­стандард­ банка­ континуирано­ра­ботиме­на­поедноставување­на­ко­рис­тењето­на­банкарските­услуги­по­електронски­пат­и­нè­радува­кога­ќе­до­биеме­ фидбек­ од­ клиентите­ дека­многу­бргу­и­лесно­се­снашле­на­на­ша­та­платформа­за­е­банкарство.

Флексибилно банкарство

Една­ од­ предностите­ на­ малите­и­на­средните­банки­во­однос­на­го­ле­мите­ е­ можноста­ брзо­ и­ лесно­

да­ се­ одговори­ на­ потребите­ на­се­кој­ поединечен­ клиент,­ да­ се­најде­ заедничко­ решение­ без­ да­ се­поминуваат­ комплицирани­ про­це­дури­ за­ постапување­ различно­од­ воспоставената­ практика.­ Ова­ е­особено­ важно­ во­ денешно­ време­кога­ најголем­ дел­ од­ клиентите­ се­свесни­дека­банката­што­не­е­под­гот­вена­ да­ направи­ отстапки­ за­ да­ им­из­лезе­ во­ пресрет,­ не­ ја­ заслужува­нив­ната­ лојалност.­ Токму­ затоа,­Еуро­стандард­ банка­ ги­ охрабрува­сво­ите­вработени­кои­се­во­директен­кон­такт­ со­ клиентите,­ слободно­ да­предлагаат­ начини­ како­ да­ се­ по­ед­ностават­ процедурите,­ да­ им­ се­излезе­ во­ пресрет­ на­ клиентите,­ да­се­поттикнува­флексибилно­бан­кар­ство­ како­ една­ од­ точките­ на­ ди­фе­рен­цијација­на­ банката­во­ однос­на­дру­гите­банки­на­пазарот.

Лојалноста на вработените е еднакво битна

Ниту­ една­ процедура­ за­ услу­жу­вање­ на­ клиентите­ неможе­ да­го­ замени­ впечатокот­ што­ за­до­во­лен­ вработен,­ горд­ на­ банката­ што­ја­ претставува,­ може­ да­ го­ остави­врз­ клиентите.­ Одамна­ е­ по­ми­на­то­ времето­ кога­ банкарските­ ра­бот­ници­ беше­ доволно­ само­ да­ ја­по­знаваат­ својата­ работа­и­ да­ ја­из­вр­шуваат­ коректно.­ Новото­ време­бара­ вработените­ во­ банката­ да­знаат­ да­ ги­ сослушаат­ клиентите,­да­бидат­учтиви­и­љубезни­во­пред­ла­гањето­решенија,­преку­својот­ли­чен­ интегритет­ да­ ја­ прикажуваат­кул­турата­на­професионалното­ра­бо­тење­во­банката.­Сето­ова­не­е­лесно­да­се­најде­кај­еден­кандидат­за­вра­бо­тување,­ ниту,­ пак,­ да­ се­ стекне­преку­неколку­ семинари­ за­ дообука­на­вработени.­Затоа­е­потребно­бан­ката­ да­ знае­ да­ ги­цени­ своите­ вра­ботени,­ особено­ оние­ што­ ~­ се­ ло­јал­ни­ и­ кои­ успехот­ на­ банката­ го­до­живуваат­како­свој­личен.­Ние­во­Еуростандард­ Банка­ сме­ горди­ што­голем­ дел­ од­ нашите­ вработени­ се­дел­ од­ банката­ уште­ од­ нејзиното­осно­вање­ во­ 2001­ година.­ Нивното­по­светено­работење­и­лојалност­кон­бан­ката­е­стожер­врз­кој­се­потпира­ус­пехот­на­Еуростандард­банка.

Еуростандард­Банка­а.д.­Скопје

www.abit.edu.mk38

БАНКИ

www.abit.edu.mk 39

Искуството­на­банките­како­ин­вол­вирани­страни­во­процесот­на­наплата­на­кредитите­што­стануваат­ „проблематични“­е­ сè­ поголемо­ во­ денешната­

пред­извикувачка­економска­средина.Должниците­можат­да­имаат­сил­

ни­ реакции­ поради­ нивното­ пре­фр­ла­ње­во­делот­за­наплата­во­рамките­на­една­банка­затоа­што­тоа­им­доаѓа­како­своевидна­промена­на­ставот­и­однесувањето­на­банката.­Дури­и­ис­кусни­ професионалци­ понекогаш­ се­прашуваат­ зошто­ банкарите­ се­ за­интересирани­ за­ стратегии­ што,­ по­не­когаш,­се­чини­дека­се­во­судир­со­финансиските­ предизвици­ на­ дол­жни­кот,­па­може­дури­и­да­се­сметаат­за­неекономски.

Фактот­дека­однесувањето­на­бан­

кар­ските­службеници­кои­работат­во­делот­ за­ наплата­ е,­ всушност,­ упра­ву­вано­ од­ економски­ побуди­ и­ на­ин­ституционално­ и­ на­ лично­ ниво,­мо­же­да­дојде­како­изненадување­ за­мно­гу­ клиенти.­ Едноставно­ кажано,­по­гледот­ на­ економскиот­ свет­ од­стра­на­на­банкарскиот­службеник­кој­ра­боти­на­наплата­не­мора­да­биде­во­согласност­со­оној­на­должникот.­За­тоа,­ разбирањето­ на­ начинот­ на­ кој­функ­ционираат­ банките­ мо­же­ да­ го­олесни­процесот­на­сите­ин­вол­ви­ра­ни­странки.

Се менуваат правилата во сценаријата за наплата

Кога­ кредитот­ ќе­ ја­ помине­ ли­ни­јата­ и­ ќе­ премине­ во­ наплата,­

ПРОБЛЕМАТИЧНИ ПЛАСМАНИИ НАПЛАТА НА ПРОБЛЕМАТИЧНИ ПЛАСМАНИ

Љупчо Милошески, Директор на Секторот за правни работи и управување со кабинет на УО Стопанска Банка АД Битола

БАНКИ

...по гледот на економскиот свет од стра на на банкарскиот службеник кој ра боти на наплата не мора да биде во согласност со оној на должникот. За тоа, разбирањето на начинот на кој функ ционираат банките мо же да го олесни процесот на сите ин вол ви ра ни странки.

www.abit.edu.mk40

ИНТЕРВЈУ­

фо­кусот­ на­ банката­ се­ менува­ од­развој­ на­ бизнисот­ кон­ зачувување­на­ главницата.­ Должниците­ и­ вра­бо­тените­ во­ банките,­ честопати,­ не­сакајќи,­можат­да­се­најдат­на­не­поз­на­та­територија.­Разбирањето­за­тоа­како­се­движите­на­оваа­територија­е­од­клучно­значење­за­успешно­пре­го­варање­при­наплатата­на­про­бле­ма­тич­ните­кредити.

Важно­е­вработените­во­банките­и­нивните­ клиенти­ да­ имаат­ предвид­дека­преминот­на­кредитот­во­од­де­лот­за­наплата­не­треба­да­се­толкува­како­ објава­ на­ војна.­ Исто­ така,­ тоа­не­го­сигнализира­секогаш­крајот­на­соработката­ на­ должникот­ со­ бан­ка­та.­Во­многу­ситуации­не­треба­да­се­ доживее­ трансферот­ во­ наплата­како­ заклучок­ дека­ банката­ сака­ да­се­ослободи­од­должникот.

Иако­ голем­ број­ од­ предметите­во­наплата­немаат­ среќен­ крај,­ бан­кар­ските­ службеници­ кои­ работат­на­нив­ретко­пристапуваат­кон­ сце­на­рио­ едноставно­ да­ се­ преземе­или­ да­ се­ продаде­ колатералот­ или­друг­ имот­ на­ должникот.­ И­ покрај­тоа­што­може­да­биде­тешко­за­дол­жни­кот­ да­ ги­ разбере­ и­ да­ ги­ при­фа­ти­ проблемите­ и­ потребите­ на­банката,­ службеникот­ кој­ работи­во­ наплата­ и­ должникот­ се­ борат­за­истата­работа:­ двајцата­ сакаат­ да­на­предува­ бизнисот.­ Ако­ бизнисот­е­ добар,­ долгот­ кон­ банката­ ќе­ биде­ис­платен,­па­и­должникот­и­банката­ќе­заработат­пари.­Банкарите­кои­ра­ботат­во­наплата­се­водат­од­еко­ном­ски­фактори­што­влијаат­на­тоа­што­тие­можат­да­го­прифатат­во­однос­на­дол­жникот­и­да­се­согласат­со­него.

Разбирање на функцијата на службеникот кој работи во наплата

Службениците­кои­работат­во­на­плата­ и­ банките­ што­ ги­ прет­ста­ву­ваат­ не­ се­ разликуваат­ од­ кои­ било­дру­ги­ економски­ субјекти,­ вклу­чу­вај­ќи­ ги­и­нивните­должници.­Сите­(добро,­ речиси­ сите)­ влегуваат­ во­бизнис­ за­ да­ заработат­ пари,­ а­ сите­ние­ знаеме­ дека­ парите­ се­ прават­пре­ку­ создавање­ на­ позитивна­ еко­ном­ска­ вредност­ –­ оваа­ формула­ е­универзална.­Сепак,­она­што­се­смета­за­позитивна­економска­вредност­де­

фи­нитивно­не­е­универзално.Кога­работите­се­движат­како­што­

е­ очекувано,­ банките­ обично­ ја­ ме­рат­ економската­ вредност­ во­ тра­ди­­ционална­ ­и­ лесно­ разбирлива­сми­сла:­ камата­ и­ надоместок.­Ме­ѓу­тоа,­кога­кредитот­ се­движи­кон­на­пла­та,­ банката­ почнува­ да­ прави­до­полнителни­ трошоци­ директно­произлезени­ од­ тој­ кредит.­ Дури­ и­ако­каматата­и­надоместокот­се­пла­те­ни­од­должникот,­ долгот­што­е­во­одделот­за­наплата­може­да­биде­не­про­фитабилен­за­банката­поради­на­чи­нот­ на­ кој­ таа­мора­ да­ ги­ искаже­ре­зервациите­за­тој­кредит.

Банкарите­кои­работат­во­наплата­создаваат­позитивна­економска­вред­

Важно е вработените во банките и нивните

клиенти да имаат предвид дека преминот на кредитот во од де лот

за наплата не треба да се толкува како објава на

војна.

www.abit.edu.mk 41

ИНТЕРВЈУ­

ност­ преку­ намалување­ или­ ели­ми­ни­рање­ на­ трошоците­ поврзани­ со­долгот.­За­да­се­разбере­зошто­тие­се­од­несуваат­на­овој­начин,­мора­да­се­има­ основно­ познавање­ за­ тоа­ како­влијае­ врз­ банката­ влошувањето­ на­долгот.

Нефункционални средства и загуби

Како­ нефункционални­ кредити­се­ класифицираат­ тие­што­ се­ до­ста­сани­90­или­повеќе­денови­или­кре­ди­тите­ за­ кои­ банката­ смета­ дека­крај­ната­наплатливост­е­доведена­во­прашање.­ Оваа­ дефиниција­ не­ под­разбира­дека­должникот­про­пу­штил­плаќање­ –­ тој­ плаќа,­ но­не­ редовно.­До­колку­ банката­ оцени­ дека­ кре­дитот­ веројатно­ ќе­ резултира­ со­ за­гу­ба,­ тогаш­ треба­ да­ размислува­ за­негово­класифицирање­како­не­функ­цио­нален,­дури­и­ако­должникот­не­про­пуштил­плаќање.

Прашањето­е­кои­се­економските­причини­за­класификацијата­на­функ­

цио­нални/нефункционални­кредити­и­ нивното­ значење­ за­ банкарот­ кој­ра­боти­ во­ наплата?­ Одговорот­ е­ ед­но­ставен:­ нефункционалните­ кре­ди­ти­ многукратно­ ја­ оптоваруваат­бан­ката­ –­ ги­ намалуваат­ приходите­и­ ги­ зголемуваат­ трошоците.­ Како?­Не­функционалните­кредити­се­по­ри­зич­ни­и­бараат­зголемени­капитални­ре­зерви.­ Капиталот­ чини­ пари,­ па­кре­дит­што­бара­повеќе­капитал­зна­чи­создава­повеќе­трошоци.­Помалку­при­ходи­ и­ повеќе­ трошоци­ за­ бан­ка­та­прават­негативен­резултат.­Ин­вес­тирање­ капитал­ во­ активности­што­ создаваат­ негативни­ резултати­не­поттикнува­позитивна­економска­вред­ност­за­кој­било­бизнис,­па­и­за­ни­една­банка.

Ако­ побарувањето­ по­ основа­ на­кредитот­ не­ се­ плаќа,­ тогаш­ бан­ка­та­ има­ денар­за­денар­ загуба­ за­ ви­си­ната­на­долгот­што­не­може­да­се­наплати.

Дејствување со цел да успее наплатата

Дали­ сето­ ова­ значи­ дека­ бан­ка­рите­ кои­ работат­ во­ наплата­ не­мо­жат­ да­ преминат­ преку­ проблемите­што­ги­имаат­во­соработката­со­дол­жникот?­Сигурно­не.­Тоа­само­значи­дека­ре­ше­нијата­што­се­чинат­ед­но­ставни­ или­ очигледни­ за­ должни­ците­мо­жат­да­бидат­полни­со­не­га­тив­ни­последици­за­банката.

Затоа,­должниците­треба­да­би­дат­подготвени­ за­ соработка,­ ко­му­ни­ка­тив­ни­ и­ транспарентни­ со­ бан­кар­ски­от­ службеник­ кој­ ра­боти­ во­ на­плата.­ Довербата­ и­ кре­ди­би­ли­те­тот­се­ името­ на­ игра­та­ во­ наплатата.­Размислете­ вни­­­ма­­телно­ околу­ тоа­дали­барањата­се­навистина­корисни­за­ сите,­ вклу­чу­вајќи­ ја­ и­ банката,­бидејќи­за­кој­било­договор­да­функ­цио­нира,­ се­кој­ мора­ да­ има­ при­до­бивка.­ Кол­ку­ подобро­ банкарот­ кој­ра­боти­во­на­плата­ ја­ разбира­ си­туа­ци­јата­и­колку­поудобно­се­чувствува­во­ вр­ск­а­ со­ тоа­ дека­ должникот­ ги­има­ пре­земено­ сите­ расположливи­мер­ки­за­самопомош,­вклучувајќи­и­по­мош­ од­ специјалисти­ кои­ ги­ пре­струк­­туираат­ваквите­компании,­то­л­ку­повеќе­е­подготвен­да­помогне­во­раз­војот­ на­ решение­ во­ рамките­ на­бан­ката.

Како нефункционални кредити се класифицираат тие што се до ста сани 90 или повеќе денови или кре-ди тите за кои банката смета дека крај ната наплатливост е доведена во прашање.

www.abit.edu.mk42

Би по чнал со ед но не фор мал но прашања, но ве ру вам мош не ин те­рес но за јавноста. Постојано гле да ме де ка, покрај по ли тич ки, ак ти вен сте и на спорт ски план. Ре до вен учес ник сте на ма ра то ни те во Македонија. Како успе ва те да најдете вре ме за сè?

От­ка­ко­ па­ме­там­ за­ се­бе,­ ре­дов­но­спор­ту­вам.­Во­пре­ду­чи­лиш­на­воз­раст­тре­ни­рав­ка­ра­те­и­пливање.­По­тоа,­фуд­бал­во­мла­дин­ска­та­шко­ла­на­„Вар­дар“,­а­до­де­ка­сту­ди­рав­про­фе­си­о­нал­но­иг­рав­фуд­бал­во­„Ра­бот­нич­ки“,­„Бал­кан“­ и­ „Скопје“.­ А­ ко­га­ по­чнав­да­ ра­бо­там­ ре­дов­но,­ ре­кре­атив­но­ иг­

рав­фуд­бал­и­пла­ни­на­рев.­По­след­ни­ве­ го­ди­ни­ се­ преф­р­лив­ на­ трчање,­за­што­по­ра­ди­ра­бот­ни­те­ об­вр­ски­не­мам­веќе­вре­ме­да­спор­ту­вам­по­плад­не.­На­мес­то­тоа,­по­чнав,­ра­но­на­ут­ро,­уште­пред­да­ста­нат­де­ца­та­од­спиење,­да­тр­чам.­Трчањето­ми­да­ва­од­лич­на­енергија,­па­ду­ри­и­ми­по­ма­га­мно­гу­по­лес­но­ да­ ги­ из­др­жу­вам­ стрес­ни­те­си­ту­а­ции­ што­ ги­ но­си­ ра­бо­та­та.­ А,­трчањето­да­ва­и­се­ри­оз­на­кондиција­за­да­ се­ис­тур­ка­ат­ре­фор­ми­те­во­до­ме­нот­на­јавните­фи­нан­сии,­за­кои­е­на­вис­ти­на­по­треб­на­си­ла­и­по­све­те­ност.

проф. Д-р Драган Тевдовски,Министер за финансии

ИНТЕРВЈУ

СПОРЕД ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ И ПРАКТИКИ

МАКЕДОНИЈА ЗАСЛУЖУВА СИСТЕМ НА ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ

Мојата цел од првиот ден е да се направи ред во јавните трошења. Министерството за финансии да стане најкредибилната институција во Македонија.

www.abit.edu.mk 43

ИНТЕРВЈУ

­ Од про фе сор ски ка би нет, во ми­нис тер ска фотелја. Ми нис тер­ст во то за фи нан сии е се ри о зен пре диз вик. Ка ко ви из гле да од­лу ка та да се за фа ти те со тоа, осо­бе но од оваа пер спек ти ва?

Да­се­пре­да­ва­на­фа­кул­тет­е­мно­гу­по­лес­на­за­да­ча­од­тоа­да­се­ре­ша­ва­ат­на­та­ло­же­ни­про­бле­ми.­ Јас­ ужи­вав­ да­пре­да­вам.­Не­ма­по­до­бра­ра­бо­та­од­тоа­да­ сте­ оп­кру­же­ни­ со­ па­мет­ни­ мла­ди­луѓе­пол­ни­со­енергија.­Но,­луѓето­кои­пре­да­ва­ат­на­фа­кул­те­ти­те­не­е­до­вол­но­са­мо­да­др­жат­лек­ции­и­да­збо­ру­ва­ат­за­те­о­рии,­ту­ку­мо­ра­ат­да­се­бо­рат­и­за­про­ме­ни­кон­по­до­бро­во­оп­штест­во­

то.­На­ша­та­генерација­има­об­вр­ска­да­ги­ре­ша­ва­про­бле­ми­те­и­да­ ја­на­со­чи­земјава­ на­ вис­тин­ски­ пат.­ Ставањето­ред­во­об­лас­та­на­јавните­фи­нан­сии­и­нив­но­ придвижување­ кон­ ев­роп­ски­те­стан­дар­ди­и­кри­те­ри­уми­се­еден­од­најважните­че­ко­ри­на­тој­пат.

­ По ми наа сто де на от ка ко вие, ка ко ми нис тер за фи нан сии, ја из вр шу ва те оваа функција. Кои беа клуч ни те пре диз ви ци?

Ко­га­при­фа­тив­да­би­дам­ми­нис­тер­за­фи­нан­сии,­бев­све­сен­за­се­ри­оз­нос­та­ на­ пре­диз­ви­ци­те­ со­ кои­ се­ со­очу­ва­ сис­те­мот­ на­ јавните­ фи­нан­сии­ во­Македонија.­Македонија­бе­ше­земја­со­не­до­вол­на­буџетска­транс­па­рент­ност,­спо­ред­ ре­ле­вант­ни­те­ меѓународни­рангирања­ на­ ис­то­ ни­во­ ка­ко­ Зим­баб­ве­ и­ Ру­ан­да.­ Дол­ги­ го­ди­ни­па­ри­те­на­ граѓаните­ се­ тро­шеа­не­про­дук­тив­но:­ за­ спо­ме­ни­ци,­ фа­са­ди,­ жал­ни­ врби­и­лук­суз­на­но­си­те­ли­те­на­влас­та.­Јавниот­долг­бе­ше­тројно­зго­ле­мен­од­1,6­милијарди­ев­ра­во­2008­ го­ди­на­на­4,7­милијарди­ев­ра­во­2016­го­ди­на,­што­

со­зда­де­ ог­ром­ни­ дол­го­ви­ за­ враќање­во­го­ди­ни­ве­што­сле­ду­ва­ат.­А,­зго­ра­на­тоа,­ скри­е­ни­ не­пла­те­ни­ об­вр­ски­ беа­оста­ве­ни­на­се­ка­де­во­сис­те­мот.

Мојата­цел­ од­пр­ви­от­ ден­ бе­ше­ да­се­ на­пра­ви­ ред­ во­ јавните­ трошења.­Ми­нис­тер­ст­во­то­ за­ фи­нан­сии­ да­ ста­не­ најкредибилната­ институција­ во­Македонија.­ А­ ре­фор­ми­те­ во­ сис­те­мот­на­ јавните­фи­нан­сии­да­би­дат­во­на­со­ка­ на­ најдобрите­ ев­роп­ски­ стан­дар­ди­и­прак­ти­ки.­Подобрувањето­на­управувањето­ со­ јавните­ фи­нан­сии­прет­ста­ву­ва­ еден­ од­ најзначајните­при­ори­те­ти­ на­ Вла­да­та­ на­ Ре­пуб­ли­ка­ Македонија­ и­ во­ед­но­ е­ услов­ за­пристапување­на­земјата­во­Ев­роп­ска­та­унија.

Пр­ви­от­пре­диз­вик­бе­ше­да­се­из­ра­бо­ти­ ре­ше­ние­ за­ зголемување­на­ми­ни­мал­на­та­пла­та,­кон­што­при­ста­пив­ме­вед­наш.­За­ед­но­со­Ми­нис­тер­ст­во­то­за­труд­и­со­ци­јална­по­ли­ти­ка,­учест­ву­вав­ме­ во­ из­­ра­бот­ка­ на­ ре­ше­ни­е­то­ за­зго­ле­мув­ањето­ на­ ми­ни­мал­на­­та­ пла­та­на­12­илјади­де­на­ри­и­обез­бе­ду­ва­ње­на­буџетска­под­дрш­­ка­за­оваа­цел.­Во­Ми­нис­тер­­ст­во­то­ за­ фи­нан­сии­ беа­ на­­­

Ставањето ред во об лас та на јавните фи нан сии и нив но

придвижување кон ев роп ски те стан дар ди и кри те ри уми се еден од

најважните че ко ри на тој пат

Рре фор ми те во сис-те мот на јавните фи-

нан сии ќе би дат во на со ка на најдобрите

ев роп ски стан дар ди и прак ти ки

www.abit.edu.mk44

пра­­ве­ни­ јавни­ де­ба­ти­ со­ син­ди­ка­­ти­те­и­со­сто­пан­ски­те­ко­­мо­ри­и­ор­ганизацијата­на­ра­бо­то­­да­ва­чи.

Па­ра­лел­но­ра­бо­тев­ме­и­на­ре­ба­ланс­на­Буџетот­за­2017­го­ди­на.­Во­не­го­се­скра­те­ни­не­про­дук­тив­ни­те­тро­шо­ци­што­се­во­ра­це­те­на­но­си­те­ли­те­на­влас­та,­ка­ко­служ­бе­ни­патувања,­ре­пре­зен­та­ции­и­рекламирања,­ а­ на­ нив­но­ мес­то­се­ста­ве­ни­мер­ки­за­зајакнување­на­ социјалната­ кохезија­ помеѓу­граѓаните­и­под­дрш­ка­на­до­маш­ни­те­ претпријатија.­ Тие­ мер­ки­се­ ток­му­ зголемувањето­ на­ ми­ни­мал­на­та­ пла­та­ на­ 12­ илјади­де­на­ри,­ ре­ше­ние­ за­ стечајците,­др­жав­на­ под­дрш­ка­ за­ ма­ли­те­ и­ сред­ни­те­ претпријатија,­укинување­ на­ ра­дио­ди­фуз­на­та­ так­са­ и­ слич­но.­ Ова­ се­ мер­ки­ што­ ди­рект­но­ влијаат­ на­зголемување­на­жи­вот­ни­от­стан­дард­на­граѓаните.

­ Сто панст ве ни ци те чес то во ми на то то се жа леа за бав­ност на по вра тот на ДДВ. Как ва е ситуацијата се га?

За­ раз­ли­ка­ од­ по­ра­но,­ не­ по­стои­фир­ма­чијшто­по­врат­на­ДДВ­е­ фа­во­ри­зи­ран­ во­ тре­зо­рот.­ На­про­тив,­ за­ си­те­ фир­ми­ е­ за­бр­зан­по­вра­тот­ на­ ДДВ.­ Та­ка,­ во­ пе­ри­о­дот­ јуни­ав­густ­ 2017­ го­ди­на,­ ре­а­ли­зи­ран­е­по­врат­на­ДДВ­во­из­нос­од­6,1­милијарди­де­на­ри,­до­де­ка­во­ис­ти­от­пе­ри­од­од­2016­ го­ди­на­ре­а­ли­зи­ра­ни­от­по­врат­на­ДДВ­е­по­ни­зок­и­из­не­су­вал­ 4,2­милијарди­де­на­ри.­Со­ова­е­обез­бе­де­на­по­го­ле­ма­лик­вид­ност­кај­фир­ми­те,­од­нос­но­се­со­зда­ва­ат­усло­ви­тие­по­бр­зо­да­ги­ост­ва­ру­ва­ат­те­ков­ни­те­ак­тив­нос­ти­и­ин­вес­ти­ци­и­те.

­ Во ми на то то има ше пе ри о­ди ко га се на та ло жу ваа не­пла те ни те об вр ски на др­жа ва та кон сто панст во то, па мо же би во фо ку сот при

ва ше то доаѓање бе ше ток­му објавувањето на не пла­те ни те об вр ски. По стои ли опас ност од пов тор но на та­ло жување на об вр ски те?

Пр­в­пат­ во­Македонија,­ на­ це­лос­но­ транс­па­рен­тен­на­чин,­Ми­нис­тер­ст­во­то­ за­ фи­нан­сии­ ги­објави­ не­пла­те­ни­те­ об­вр­ски­ на­бу­џетските­ ко­рис­ни­ци,­ фон­до­ви­те,­ јавните­ претпријатија­ и­оп­шти­ни­те­ со­ пре­се­чен­ да­тум­31.5.2017­ го­ди­на.­ Во­ мо­мен­тов,­Ми­нис­тер­ст­во­то­за­фи­нан­сии­ра­бо­ти,­ за­ед­но­ со­ Свет­ска­та­ бан­ка,­ра­бо­ти­ на­ стратегија­ за­ чистење­на­овие­об­вр­ски­и­из­бор­на­ме­ха­низ­ми­што­ќе­спре­чат­нив­но­пов­тор­но­ таложење­ во­ ид­ни­на.­ На­ша­та­ цел­ е­ ка­ко­што­ стиг­ну­ва­ат­на­ло­зи­те­за­на­пла­та,­та­ка­вед­наш­да­по­ми­ну­ва­ат­низ­тре­зо­рот,­та­ка­што­не­по­стои­вак­ва­опас­ност.

­ Да ли ова зна чи де ка ќе би де­те транс па рент ни во од нос на си те прашања, бидејќи Ми нис тер ст во то за фи нан­сии ва жи за „по за тво ре на“ институција? Впро чем, та ка бе ше кај нас до не одам на.

Сил­но­ е­ по­диг­на­то­ ни­во­то­ на­фис­кал­на­ транс­па­рент­ност.­ Ми­нис­тер­ст­во­то­за­фи­нан­сии­по­чна­да­објавува­из­веш­таи­што­прет­ход­но­не­ѝ­беа­до­стап­ни­на­ јавноста,­на­ при­мер,­ квар­тал­ни­те­ из­веш­таи­за­извршувањето­на­буџетите­на­си­те­по­еди­неч­ни­буџетски­ко­рис­ни­ци­ и­ оп­шти­ни.­ По­до­брен­е­ По­лу­го­диш­ни­от­ извештај­ за­извршување­ на­ Буџетот­ на­ РМ­ и­тој­се­га­со­др­жи­де­тал­ни­по­да­то­ци­по­ буџетските­ ко­рис­ни­ци­ и­ фон­до­ви.­ До­ста­ве­но­ е­ до­ Со­бра­ни­е­то­на­ РМ,­ за­кон­ско­ ре­ше­ние­ со­ кое­се­ во­ве­ду­ва­ за­дол­жи­тел­на­ об­вр­ска­ на­ си­те­ буџетски­ ко­рис­ни­ци­сво­и­те­ фи­нан­сис­ки­ из­веш­таи­ да­ги­ објавуваат­ на­ ин­тер­нет­стра­ни­ци­те.­ Про­ме­не­та­ е­ ин­тер­нет­стра­ни­ца­та­на­Ми­нис­тер­ст­во­то­за­фи­нан­сии­со­цел­по­лес­но­доаѓање­и­користење­на­по­да­то­ци­те,­а­на­вре­ме­но­ и­ не­се­лек­тив­но­ се­ од­го­ва­ра­на­прашањата­од­но­ви­на­ри­те.­Уви­дот­на­јавноста­во­тоа­ка­ко­ин­сти­ту­ци­и­те­ ги­ тро­шат­ па­ри­те­на­ граѓаните­ ги­ на­ма­лу­ва­ мож­нос­ти­те­за­кри­ми­нал­и­корупција­на­но­си­те­ли­те­на­влас­та.

­ Во по глед на јавниот долг, как ви се ва ши те ак тив нос­ти? Да ли Македонија е при­

ну де на и по на та му да се за­дол жу ва за да ги отплаќа ста ри те дол го ви?

Се­ка­ко­де­ка­прет­ход­на­та­власт­оста­ви­ се­ри­оз­ни­ дол­го­ви­ за­враќање.­ До­бар­по­ка­за­тел­ за­ тоа­се­ка­ма­ти­те­што­се­плаќаат­од­др­жав­ни­от­буџет.­Ка­ма­ти­те­во­2017­го­ди­на­из­не­су­ва­ат­8,2­милијарди­де­на­ри,­ а­ во­ 2008­ го­ди­на­из­не­су­ва­ле­ са­мо­ 2,3­милијарди­ де­на­ри.­А,­зго­ра­на­тоа,­во­2020­и­2021­го­ди­на­ до­спе­ва­ат­ за­ враќање­ 770­ми­ли­о­ни­ев­ра,­са­мо­од­глав­ни­ци­те­ на­ две­ ев­ро­об­в­рз­ни­ци.­ Ме­ѓу­тоа,­ Ми­нис­тер­ст­во­то­ за­ фи­нан­сии­ успеш­но­ упра­ву­ва­ со­на­­сле­­де­ни­от­јавен­долг.­На­ме­лен­е­бројот­на­аук­ци­и­те­на­др­жав­ни­хар­тии­од­вред­ност­од­три­или­че­ти­ри­ме­сеч­но,­на­са­мо­две­ме­сеч­но.­ Се­ обез­бе­ду­ва­ финансирање­на­до­маш­ни­от­па­зар­по­мно­гу­по­нис­ки­ка­мат­ни­стап­ки­од­тие­на­кре­ди­ти­те­што­беа­вра­те­ни­во­пр­ви­те­ сто­ де­на.­ Та­ка,­ ка­мат­ни­те­стап­ки­на­ за­дол­жу­ва­њето­на­ до­маш­ни­от­па­зар­се­дви­­жат­помеѓу­1,5­и­3,8%,­до­де­ка­про­­сеч­на­та­ка­мат­на­ стап­ка­ на­ вра­­те­ни­те­ кре­ди­ти­ из­не­су­ва­ 6%.­ При­тоа,­ се­

ИНТЕРВЈУ

Подобрувањето на управувањето со јавните фи-нан сии прет ста ву ва еден од најзначајните при ори те-ти на Вла да та на Ре пуб ли ка Македонија и во ед но е услов за пристапување на земјата во Ев роп ска та унија

www.abit.edu.mk 45

настојува­ да­ се­ из­да­ва­ат­ ин­ст­ру­мен­ти­со­по­дол­га­роч­ност­со­цел­по­ста­бил­но­ и­ по­пред­вид­ли­во­финансирање.

­ Ка ков е ва ши от план во по ­глед на управување со јав­ни те фи нан сии, ка де што и са ми те ве ли те, мо ра да има подобрување?

Во­ мо­мен­тов­ сме­ во­ фа­за­ на­финализирање­на­стратегијата­за­управување­со­ јавните­фи­нан­сии­во­пе­ри­о­дот­2018­2021­го­ди­на.­До­се­га­не­по­сто­е­ше­по­ли­тич­ка­волја­да­ се­ до­не­се­ вак­ва­ стратегија,­иа­ко­ таа­ прет­ста­ву­ва­ услов­ за­пристапување­ на­ Македонија­ во­ЕУ.­Стратегијата­со­др­жи­ак­ци­о­нен­план­ за­ ре­фор­ми­ на­ си­те­ важ­ни­еле­мен­ти­на­сис­те­мот­на­ јавните­фи­нан­сии.­ На­ при­мер,­ во­ неа­ се­пред­ви­ду­ва­подобрување­на­сред­но­роч­но­то­ буџетско­ планирање,­фис­кал­ни­ пра­ви­ла,­ воведување­на­ ин­тег­ри­ран­ ин­фор­ма­тич­ки­сис­тем­ во­ јавните­ фи­нан­сии,­ по­до­брување­ на­ услу­ги­те­ на­ УЈП,­из­­ме­ни­ во­ сис­те­мот­ за­ јавни­ на­бав­ки­и­зајакнување­на­сис­те­мот­за­внат­реш­на­и­над­во­реш­на­кон­

тро­ла.­До­ку­мен­тот­е­под­гот­вен­со­под­дрш­ка­од­Делегацијата­на­ЕУ­и­ек­с­перт­ска­по­мош­од­СИГ­МА,­а­во­не­го­во­то­изготвување­со­су­гес­тии­учест­ву­ваа­и­граѓанските­ор­га­ни­за­ции­и­ек­с­перт­ска­та­јавност.

­ Не одам на објавивте гра ѓан­ски буџет за 2017 го ди на. Прак тич но, што зна чи тој?

Во­не­го­на­раз­бир­лив­на­чин­за­ши­ро­ка­та­ јавност­се­прет­ста­ве­ни­клуч­ни­те­ин­фор­ма­ции­од­Буџетот­на­Ре­пуб­ли­ка­Македонија.­Гра­ѓан­ски­от­буџет­е­стан­дард­на­прак­ти­ка­ во­ ев­роп­ски­те­ земји­ со­цел­ да­се­ зго­ле­ми­ ин­фор­ми­ра­нос­та­ на­јавноста­и­да­ се­влијае­на­по­сил­но­ вклучување­ на­ граѓаните­ во­креирањето­на­вла­ди­ни­те­про­гра­ми­и­по­ли­ти­ки.

­ Ми нис тер ст во то објави и ана ли за за рас пре дел ба та на до хо дот, што кре на го ле­ма пра ши на во јавноста. Пр­в пат од ре ле вант на ин сти­ту ција граѓаните мо жеа да ви дат де ка пла та та на еден менаџер мо же да би де ед­нак ва на пла та та на 520 вра­

бо те ни. Која бе ше цел та на вак ва та ана ли за?

Точ­но­ е­ де­ка­ пр­в­пат­ во­ исто­ри­јата­на­Македонија,­Ми­нис­тер­ст­во­то­за­фи­нан­сии­објави­ана­ли­за­за­тоа­ка­ко­из­гле­да­рас­по­ре­дот­на­ граѓаните­спо­ред­до­хо­дот­врз­ос­но­ва­на­по­да­то­ци­од­УЈП.­Оваа­ана­ли­за­ има­ цел­ да­ влијае­ на­на­малување­ на­ јазот­ во­ до­хо­дот­помеѓу­граѓаните­во­земјава,­пре­ку­ точ­но­ информирање­ на­јавноста­и­обезбедување­по­да­то­ци­ за­ креирање­на­ еко­ном­ски­и­социјални­по­ли­ти­ки.

­ Мно гу ре ле вант ни фи нан ­сис ки ин сти ту ции ја по се­тија на ша та земја. Вие оди те на ре дов ни те со ста но ци со Свет ска та бан ка и ММФ, како гле да те на меѓународната со ра бот ка?

Ми­нис­тер­ст­во­то­ за­ фи­нан­сии­е­ во­ постојана­ комуникација­ со­Делегацијата­на­ЕУ,­Свет­ска­та­бан­ка­ и­ ММФ.­ Се­ри­оз­но­ е­ зајакната­со­ра­бот­ка­та­ со­ нив.­ Би­ са­кал­ да­из­­ра­зам­и­го­ле­ма­бла­го­дар­ност­до­овие­ ин­сти­ту­ции­ за­ постојаната­под­дрш­ка,­ што­ ја­ до­би­вав­ме­ од­нив­ во­ раз­лич­ни­ фор­ми­ из­ми­на­тиов­пе­ри­од.­Ис­то­ та­ка,­ вре­ди­ да­се­ ис­так­не­ де­ка­ Ми­нис­тер­ст­во­то­за­фи­нан­сии­пот­пи­ша­До­го­вор­за­ со­ра­бот­ка­ со­ Ми­нис­тер­ст­во­то­за­ фи­нан­сии­ на­ Холандија,­ што­вклу­чу­ва­ пренесување­ знаења­ и­веш­ти­ни.

­ Как ва е со ра бот ка та со вра­бо те ни те во МФ и кол ку таа е важ на за да функ ци о ни ра сис те мот на јавни фи нан­сии?

До­кол­ку­сте­ги­слу­ша­ле­мо­и­те­прет­ход­ни­изјави,­прес­кон­фе­рен­ции­ и­ интервјуа,­ ќе­ ви­ди­те­ де­ка­во­ повеќе­ при­го­ди­ сум­ се­ за­бла­го­да­рил­на­вра­бо­те­ни­те.­Тоа­не­е­случајно,­ без­ нив­на­та­ енергија­ и­по­све­те­ност­во­ра­бо­та­та­ни­ту­ед­на­од­про­ме­ни­те­што­ги­на­пра­вив­ме­за­тол­ку­кра­ток­пе­ри­од­не­ма­ше­да­би­де­ воз­мож­на.­ Ис­то­ та­ка,­ са­кам­да­ се­ за­бла­го­да­рам­ на­ граѓаните,­кои­ секојдневно­ упа­ту­ва­ат­ под­дрш­ка­за­ре­фор­ми­те.­Ние­не­ма­да­за­ста­не­ме­ту­ка.­Македонија­за­слу­жу­ва­сис­тем­на­јавните­фи­нан­сии­спо­ред­ ев­роп­ски­те­ стан­дар­ди­ и­прак­ти­ки.

ИНТЕРВЈУ

www.abit.edu.mk46

Измените­ на­ Законот­ за­ бан­ки­те,­ кои­ беа­ донесени­ во­ок­томври­ 2016­ година,­ а­ за­по­чнаа­ да­ се­ применуваат­од­ март­ 2017­ година,­ зна­чат­

битно­ осовременување­ на­ ре­гу­ла­тив­ната­ рамка­преку­ воведување­на­новите­правила­на­Базелскиот­ко­ми­тет­ за­ банкарска­ супервизија­ и­ Ре­гу­лативата­ на­ Европската­ Унија­ за­т.н.­ заштитни­ слоеви­ на­ капиталот.­

Според­новите­измени,­покрај­за­кон­ските­барања­за­висината­на­аде­кват­но­ста­ на­ капиталот,­ утврдени­ врз­основа­на­регулативата­на­Народната­банка­на­Република­Македонија­или­врз­ основа­ на­ корективна­ мерка­ из­речена­ од­ Народната­ банка,­ бан­ките­ се­ должни­ да­ одржуваат­ и­ со­одветен­ износ­ на­ заштитни­ сло­е­ви­на­ капиталот,­ на­ тој­ начин­ овоз­мо­жу­вајќи­зајакнување­на­нивната­сол­

ЗАШТИТНИТЕ СЛОЕВИ НА КАПИТАЛОТ

ОСВРТ НА СТАПУВАЊЕТО ВО СИЛА НА ИЗМЕНИТЕ НА ЗАКОНОТ ЗА БАНКИТЕ ВО ОДНОС НА ВОВЕДУВАЊЕТО НА

АКТУЕЛНО

Измените во домашната регулативна рамка во однос на усогласувањето со меѓународната спогодба Базел 3, ќе значат зајакнување на стабилноста и сигурноста на банкарскиот систем, но и на целокупниот финансиски систем.

Рубрика

www.abit.edu.mk 47

ЗАШТИТНИТЕ СЛОЕВИ НА КАПИТАЛОТ

ОСВРТ НА СТАПУВАЊЕТО ВО СИЛА НА ИЗМЕНИТЕ НА ЗАКОНОТ ЗА БАНКИТЕ ВО ОДНОС НА ВОВЕДУВАЊЕТО НА

вен­тна­ позиција­ и­ нивна­ поголема­от­порност­ на­ непредвидени­ загуби­во­ работењето.­ Во­ оваа­ насока,­ а­ со­цел­ натамошно­ усогласување­ со­ ба­рањата­ на­ Базел­ 3,­ се­ воведоа­ и­ из­ме­ни­ во­ поглед­ на­ структурата­ и­составот­ на­ сопствените­ сред­ства,­преку­ зајакнувањето­ на­ кри­те­ри­у­ми­те­ коишто­ треба­ да­ ги­ ис­пол­нат­одредени­ позиции­ за­ да­ можат­ да­бидат­дел­од­сопствените­средства­на­банките.­

Станува збор за четири вида за­штит ни слоеви на капиталот, и тоа:

­­ заштитен­ слој­ за­ зачувување­на­

ка­питалот­ утврден­ на­ ниво­ од­2,5%­ од­ активата­ пондерирана­според­ризиците,­којшто­банките­треба­да­го­одржуваат­постојано;­

­­ противцикличен­ заштитен­ слој­на­капиталот,­кој­може­да­изне­сува­ до­ 2,5%­од­ ак­ти­вата­пон­де­ри­рана­според­ри­зи­­ци­те,­а­по­ис­клу­чок­може­да­биде­и­повисок,­доколку­дру­ги­индикатори,­како­што­ се­ индикаторите­ за­ фи­нан­сис­ките­ пазари,­ пазарот­ на­ не­движ­ности,­ отпорноста­ на­ бан­кар­скиот­ систем,­ домашната­еко­но­мија­ и­ слично,­ укажуваат­на­ повисок­ системски­ ризик.­Ста­­ну­ва­збор­за­заштитен­слој­на­ка­питалот­ којшто­ е­ наменет­ за­заштита­од­ризиците­за­бан­ките­од­ промените­ во­ кре­дит­ниот­циклус.­ Овој­ за­шти­тен­ слој­ се­воведува­ или­ се­ зголемува­ во­периоди­ на­ зна­ча­ен­ кредитен­раст,­ а­ се­ на­ма­лува­ или­ се­ослободува­во­пе­ри­одите­кога­ќе­се­ промени­ кре­дитниот­ циклус.­На­овој­на­чин,­про­тив­цик­лич­ни­от­ за­шти­тен­ слој­ на­ капиталот­вли­ј­ае­ за­ намалување­ на­ т.н.­процикличност­ во­ фи­нан­сис­киот­ систем.­ Стапката­ на­ про­тив­цик­личниот­ заштитен­ слој­на­ка­пи­талот­може­да­биде­раз­лич­на­ за­ изложеност­ во­ Репу­бли­ка­ Ма­ке­донија­ и­ за­ из­ло­же­ност­кон­дру­ги­земји.­Народната­банка­е­надлежна­за­утврдување­на­потребата­за­воведување,­зго­ле­мување,­ намалување­ или­осло­­бодување,­како­и­за­опре­де­лување­на­висината­на­стап­ките­

на­противцикличниот­за­штитен­слој­ на­ капиталот,­ што­ е­ ре­гу­лирано­ подетално­ во­ со­од­вет­ниот­подзаконски­акт­до­не­сен­од­страна­на­Советот­на­На­род­ната­банка;­

­­ заштитен­ слој­ на­ капиталот­ за­системски­ значајни­ банки,­ кој­може­да­се­движи­од­1%­до­3,5%­од­активата­пондерирана­според­ризиците­ и­ којшто­ треба­ да­ го­издвојуваат­ банките,­ кои­ врз­основа­на­пропишаната­ме­то­до­логија­ на­ Народната­ бан­ка­ се­идентификувани­ како­ бан­ки­чиешто­ работење­ е­ зна­чајно­ за­стабилноста­ на­ це­ло­куп­ниот­банкарски­ систем.­ Пре­сметките­за­утврдување­сис­темски­зна­чај­ни­ банки­ се­ вр­шат­ со­ т.н.­ кван­ти­тативен­при­стап,­кој­се­темели­врз­ по­ве­ќе­ показатели­ гру­пи­рани­ во­ четири­ критериуми­ на­системска­значајност­(го­ле­ми­на,­за­менливост,­ поврзаност­ и­ сло­же­ност).­ Покрај­ кван­ти­та­тив­ниот­ пристап,­ Народната­ бан­ка­може­ да­ употреби­ и­ т.н.­ ква­ли­тативна­супервизорска­оцена­со­која­како­системски­значајни­се­идентификуваат­ банките­ кои­што­ според­ квантитативниот­при­­стап­не­се­издвоиле­како­сис­темски­значајни.­Системски­зна­чајните­ банки­ се­ должни­ да­ из­гот­ват­ план­ за­ заздравување,­чија­изработка­и­оцена­од­страна­на­На­родната­банка­се­про­пи­ша­ни­во­соодветен­подзаконски­акт­до­несен­од­страна­на­Советот­на­На­родната­банка;­и­

­­ за­штитен­ слој­ на­ капиталот­ за­системски­ризик,­кој­може­да­се­движи­од­ 1%­до­ 3%­од­ активата­пондерирана­според­ризиците­и­се­воведува­од­страна­на­гу­вер­не­рот­ на­ Народната­ банка­ заради­огра­ничување­на­ризикот­од­на­ру­шување­ на­ финансискиот­ си­стем­ или­ на­ домашната­ еко­но­мија.­ Овој­ заштитен­ слој­ на­ка­пи­талот­ може­ да­ биде­ раз­ли­чен­за­различни­банки­или­гру­пи­банки.­

Вкупниот­износ­на­пропишаните­за­штитни­слоеви­на­капиталот­може­

www.abit.edu.mk48

ПРАКТИКА­

да­се­исполнува­само­со­нај­ква­ли­тет­ните­капитални­по­зи­ции,­односно­со­износот­од­редовниот­основен­ка­пи­тал­којшто­не­се­користи­за­по­кри­ва­ње­на­законските­барања­за­висината­на­адекватноста­на­капиталот,­утвр­ден­ врз­ основа­ на­ регулативата­ на­На­родната­ банка­ или­ врз­ основа­ на­ко­­рективна­ мерка­ изречена­ од­ На­род­ната­ банка­ (т.н.­ вишок­ ре­довен­осно­­вен­ ка­питал).­ Во­ ре­дов­ни­от­осно­­вен­ ка­пи­тал­ се­ вклучуваат­ ка­пи­­талните­по­­зиции­ (ак­цио­нер­ски­от­капитал­ и­ резервите)­ коишто­ се­ во­целост­ и­ веднаш­на­ располагање­ за­по­­кри­ва­ње­ на­ ризиците­ и­ загубите­за­вре­ме­на­работењето­на­банката­и­за­чие­вклучување­во­редовен­осно­вен­капитал­банката­треба­да­има­до­би­ено­ со­гласност­ од­ Народната­ бан­ка.­ Бан­ка­та­ којашто­ нема­ доволен­из­нос­на­вишок­редовен­основен­ка­пи­тал­за­покривање­на­вкупниот­из­нос­на­заштитни­слоеви­на­капиталот­е­ограничена­во­однос­на­износот­од­финансискиот­резултат­којшто­мо­же­да­ им­ го­ распредели­ на­ своите­ ак­­ционери.­ Ова­ ограничување­ се­ при­ме­нува­ сè­ додека­ банката­ не­ го­ по­крие­ вкупниот­ износ­ на­ заштитни­слоеви­на­капиталот­со­вишокот­ре­до­вен­основен­капитал.

Стапката на адекватност на капиталот на ниво на банкарски систем со состојба на 30.6.2017 година изнесува 15,8% ,што е повисока за 7,8 процентни поени од законскиот минимум од 8%.

Почнувајќи­ од­ 31.3.2017­ го­ди­на,­банките­имаат­обврска­да­ одр­жу­ваат­заштитен­слој­за­за­чу­ву­ва­ње­на­ка­пи­талот­ во­ износ­ од­ 2,5%­ од­ активата­пондерирана­ спо­ред­ ризиците,­ што­соодветно­го­зго­лемува­износот­на­ре­дов­ниот­осно­вен­капитал­со­кој­тре­ба­да­рас­по­ла­гаат­банките.­Исто­така,­На­род­ната­бан­ка­определила­седум­бан­ки­ како­ си­стемски­ значајни­ банки,­кои­што­имаат­обврска­да­из­дво­јат­ба­рем­по­ловина­од­т.н.­за­шти­тен­слој­на­ка­­питалот­за­системски­значајни­бан­ки­заклучно­со­30.9.2017­ година­ (пре­оста­натата­половина­од­овој­за­шти­тен­слој­на­капиталот­треба­да­ се­из­двои­нај­доцна­до­31.3.2018­година).

Измените­во­домашната­ре­гу­ла­тив­на­рамка­во­однос­на­усо­гла­су­ва­њето­со­меѓународната­ спогодба­ Базел­ 3,­ како­во­однос­на­структурата­на­сопствените­средства,­ така­и­во­од­нос­на­барањето­за­ одржување­ со­од­ве­тен­ износ­ на­заштитни­слоеви­на­ка­питалот,­ќе­зна­чат­ за­јак­ну­ва­ње­ ­на­ ста­билноста­ и­ си­гур­носта­ на­ бан­кар­­ски­от­ систем,­ но­ и­на­ целокупниот­ фи­нансиски­ систем.­При­тоа,­ обемот­ и­ струк­турата­ на­ соп­стве­ните­сред­ства­на­банките­во­Ре­пу­блика­ Ма­ке­до­нија­ упатуваат­ на­ со­ли­ден­ ка­па­ци­тет­ за­ исполнување­ на­за­штит­ните­сло­­еви­на­капиталот.­Стап­ка­та­ на­ аде­­кват­ност­ на­ капиталот­ на­ниво­ на­ бан­карски­ систем­ со­ состојба­на­30.6.2017­година­изнесува­15,8%­,што­е­ повисока­ за­ 7,8­ процентни­поени­ од­за­конскиот­минимум­од­8%.

Дирекција за финансиска

стабилност и банкарска

регулативаНародна Банка

на Република Македонија

www.abit.edu.mk 49

Интернет-услугите за електронската комерција, веб-банкарството, како и

другите типови дигитални услуги се базираат на

довербата што ја имаат клиентите при нивното

користење.

Политиките и правилата за ра бо те њето на издавачите

на сертификати се дефинирани од волонтерска гру па

наречена Форум CA/B. Форумот по стои од 2005

година и препораките про-из ле зени од работата на

овој форум се де факто стандарди.

Ин­тер­нет­услу­ги­те­ за­ елек­трон­ска­та­ комерција,­ веб­бан­кар­ст­во­то,­ ка­ко­ и­ дру­ги­те­ ти­по­ви­ ди­ги­тал­ни­ услу­ги­ се­ ба­зи­ра­ат­ на­ до­вер­ба­та­што­ ја­ има­ат­ кли­ен­ти­те­ при­ нив­но­то­ користење.­ Зна­­­чајна­ ал­ка­ во­обезбедувањето­ на­ ин­тег­ри­те­тот­ на­тран­сак­ци­и­те­ и­ гра­де­њето­ на­ сев­куп­но­то­ни­во­на­до­вер­ба­помеѓу­ко­рис­ни­ци­те­ и­ ком­па­­ни­ите­ прет­ста­ву­ва­ упо­тре­ба­та­ на­ ди­­ги­тал­ни­те­сер­ти­фи­ка­ти.­ Следст­ве­но,­ ед­но­ од­најсериозните­без­бед­нос­ни­пра­ша­ња­е­ непочитувањето­ на­ стро­ги­те­ пра­ви­ла­во­про­це­сот­на­проверување­на­ба­ра­те­лот­ на­ сер­ти­фи­ка­тот­ SSL/TLS­од­ стра­на­ на­ из­да­ва­чот­ на­ ди­ги­тал­ни­ сер­ти­фи­ка­ти.­ Ако­ из­да­ва­чот­ на­сер­ти­фи­ка­ти­е­не­до­вер­лив,­да­ли­мо­же­ме­да­~­ве­ру­ва­ме­на­компанијата­што­ги­ко­ри­сти­не­го­ви­те­услу­ги?

По­ли­ти­ки­те­ и­ пра­ви­ла­та­ за­ ра­бо­те­њето­на­из­да­ва­чи­те­на­сер­ти­фи­ка­ти­ се­ де­фи­ни­ра­ни­ од­ во­лон­тер­ска­гру­па­на­ре­че­на­Фо­рум­CA/B.­Фо­ру­мот­по­стои­ од­ 2005­ го­ди­на­ и­ пре­по­ра­ки­те­ про­из­ле­зе­ни­ од­ ра­бо­та­та­ на­ овој­фо­рум­ се­ де­фа­кто­ стан­дар­ди.­ Во­ фо­ру­мот­чле­ну­ва­ат­из­да­ва­чи­на­ сер­ти­фи­ка­ти,­ про­из­во­ди­те­ли­ на­ веб­пре­лис­ту­ва­чи­ и­ дру­­ги­ ком­па­нии­ што­раз­ви­ва­ат­ или­ ко­ри­стат­ ап­ли­ка­ции­ба­зи­ра­ни­ на­ стан­дар­дот­ X.509­ v.3,­ а­меѓу­дру­го­то­се­по­вр­за­ни­со­сер­ти­фи­ка­ти­те­SSL/TLS­и­Code­Sign.

КИБС,­ ка­ко­ да­ва­тел­ на­ услу­ги­ од­до­вер­ба,­об­в­р­зан­е­да­го­по­чи­ту­ва­За­ко­нот­за­елек­трон­ски­пот­пис­и­по­да­то­ци­во­елек­трон­ски­об­лик,­но­по­ра­ди­пар­тнер­ст­во­то­со­ком­па­ни­и­те­што­се­дел­од­фо­ру­мот­Symantec,­DocuSign,­„Ди­ги­серт“­ (DigiCert)­ е­ об­в­р­зан­ да­ги­ сле­ди­ и­ пре­по­ра­ки­те­ на­ Фо­ру­мот­CA/B.­Јавното­објавување­на­си­те­ин­фор­ма­ции,­што­се­од­ин­те­рес­на­оние­што­ ја­ да­ва­ат­ до­вер­ба­та­ и­ ко­ри­стат­услу­ги­на­КИБС­е­ ед­но­од­пра­ви­ла­та­што­стро­го­се­по­чи­­ту­ва­ат.­Во­таа­на­со­ка,­сме­та­ме­де­ка­е­по­треб­но­да­да­де­ме­по­глед­кон­ак­тив­нос­ти­те­што­ги­пре­зе­ма­ат­член­ки­те­на­фо­ру­мот­при­евидентирање­ на­ не­до­ста­то­ци­те­ во­спроведувањето­ на­ про­це­ду­ри­те­ за­издавање­сер­ти­фи­­ка­ти­кај­из­да­ва­чи­те­чи­иш­то­ко­рен­ски­сер­ти­фи­ка­ти­се­

вгра­де­ни­во­опе­ра­тив­ни­те­сис­те­ми­и­ин­тер­нет­пре­ли­сту­ва­чи­те.

Во­ прет­ход­ни­те­ не­кол­ку­ го­ди­ни,­од­ стра­на­ на­ Google­ и­ Mozilla­ се­ за­­бе­ле­жа­ни­ не­до­ста­то­ци­ при­ спро­ве­дувањето­ на­ по­ли­ти­ки­те­ и­ про­це­ду­ри­те­ за­ издавање­ сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS­ од­ стра­на­ на­ Symantec,­ не­го­ви­те­ком­па­нии­GeoTrust,­Thawte­и­Rap­idSSL,­ка­ко­и­на­дел­од­не­го­ви­те­парт­не­ри­ CrossCert,­ Certisign,­ Certsuperior­и­Certisur.­Утвр­де­но­ е­ де­ка­ се­на­пра­ве­ни­не­кол­ку­се­ри­оз­ни­про­пус­ти:­­ Погрешно­ издавање­ тест­сер­ти­­

фи­кати;­­ Дигитално­ потпишување­ на­

др­жав­­на­та­ агенција­ US­ Feder­al­ Bridge­ –­ кој­ било­ др­жа­вен­издавач­во­САД­мо­жел­да­издава­сертификати­ без­ проверка­на­ нивната­ усо­гла­сеност­ со­политиките­ и­ пра­ви­лата­ на­ Фо­ру­мот­CA/B;

­­ Непочитување­ на­ основните­пра­вила­ од­ страна­ на­ UniCred­it,­ како­ и­ проблеми­ со­ другите­партнерски­издавачи;

­­ Проблеми­ наведени­ во­ из­ве­шта­ите­ на­ надворешните­ ре­ви­зии­во­период­од­последните­две­години;

­­ Лоша­ практика­ при­ из­да­ва­ње­то­на­сертификатите­SSL/TLS.

МОЌТА НА ПРАВИЛАТА

м-р Александар Џамбаски,Шеф на одделението за телекомуникации и хардверКлириншка куќа КИБС а.д. Скопје

www.abit.edu.mk50

АБИТ­АКТУЕЛНО

По­стап­ка­та­ про­тив­ ра­бо­те­ње­то­ на­ Symantec­ во­ март­ 2017­го­ди­на­ ја­ по­чну­ва­ Google,­ при­што­ јавно­ ги­ обја­ву­ва­ пла­но­ви­те­ка­ко­по­стап­но­ќе­пре­ста­не­да­им­ ве­ру­ва­ на­ по­стој­ни­те­ сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS­ на­ Symantec­ во­веб­пре­лис­ту­ва­чот­ Chrome.­ По­дефиниција,­веб­пре­лис­ту­ва­чи­те­ав­то­мат­ски­ ги­ при­фа­ќа­ат­ и­ им­ве­ру­ва­ат­ на­ до­вер­ли­ви­те­ сер­ти­фи­ка­ти.

За­ да­ го­ за­др­жи­ ни­во­то­ на­без­бед­ност­за­ко­рис­ни­ци­те,­Goo­gle­ пред­ла­га­ со­ над­град­би­те­ на­Chrome­ кон­ти­ну­и­ра­но­ да­ се­ на­ма­­лу­ва­ до­вер­ба­та­ на­ Symantec,­ка­ко­про­цес­што­ќе­ре­зул­ти­ра­со­пред­упре­­ду­вач­ка­по­ра­ка­ко­га­ ќе­се­ при­ста­пи­ кон­ веб­сајт­ за­шти­тен­ со­ нив­ни­ сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS.­ Крај­на­та­ цел­ е­ по­стап­но­ да­се­ от­стра­нат­ ко­рен­ски­те­ (root)­сер­ти­­фи­ка­ти­на­Symantec­и­да­се­про­гла­си­ нив­на­ не­до­вер­ба.­ До­пол­­ни­тел­но,­ GeoTrust,­ Thawte­ и­RapidSSL,­ што­ се­ под­ ка­па­та­ на­Symantec,­ка­ко­си­те­сер­ти­фи­ка­ти­во­стеб­ло­то­на­Symantec,­би­ја­до­жи­ве­а­ле­иста­та­суд­би­на.­Земајќи­пред­вид­де­ка­во­2015­го­ди­на­тие­прет­ста­ву­ва­ле­30%­од­си­те­сер­ти­фи­ка­ти­SSL/TLS­на­ин­тер­нет,­овој­че­кор­ мо­же­ да­ спре­чи­ ми­ли­о­ни­ко­рис­ни­ци­на­Chrome­да­при­ста­пат­ кон­ ог­ро­мен­ број­ ин­тер­нет­стра­ни­ци.­ За­тоа­ е­ пред­ло­же­на­вре­мен­ска­ рам­ка­ за­ оваа­ ак­тив­ност­спо­ред­која,­за­клуч­но­со­по­че­то­кот­на­2018­го­ди­на,­нив­ни­те­сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS­ во­ но­ви­те­ вер­зии­ на­ Chrome­ ќе­ се­ огра­ни­чат­на­мак­си­мал­но­тра­ење­од­де­вет­ ме­се­ци­ (279­ де­на),­ поч­ну­вајќи­ од­ да­ту­мот­ на­ из­да­ва­ње.­На­ме­ра­та­на­Google­е­си­те­до­се­га­из­да­де­ни­ сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS­од­ Symantec­ и­ од­ не­го­ви­те­ парт­не­ри­да­се­из­да­дат­пов­тор­но.

Ис­то­ та­ка,­ спо­ред­ при­ро­да­та­ на­ про­бле­ми­те,­ ка­ко­ и­повторувањето­ на­ греш­ки­те­ на­Symantec­ при­ исполнувањето­на­ пре­по­ра­ки­те­ за­ сер­ти­фи­ка­ти­EV­ SSL/TLS­ (сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS­ со­ про­ши­ре­на­ про­вер­ка),­ од­Google­веќе­не­ма­ат­до­вер­ба­и­ба­ра­ат­ вед­наш­ да­ се­ од­зе­ме­ ста­ту­сот­ на­ Symantec­ на­ „из­да­вач­ со­мож­ност­за­издавање­сер­ти­фи­ка­ти­EV“.­Ова­се­слу­чу­ва­ло­и­прет­ход­но,­ од­нос­но­ по­ра­ди­ слич­ни­про­бле­ми­прет­ход­на­та­го­ди­на­се­от­стра­не­ти­ и­ сер­ти­фи­ка­ти­те­ на­WoSign­и­StartCom.

Symantec­ на­ по­че­то­кот­ ост­ро­се­спро­тив­ста­ву­ва­на­овој­че­кор,­но­ по­доц­на,­ со­ влегувањето­ на­Mozilla­во­про­це­сот,­ес­ка­ли­ра­се­ри­оз­нос­та­на­ситуацијата.­Тие­во­мај­ ја­ пре­ки­ну­ва­ат­ прогрaмата­со­пар­тне­ри­те­и­објавуваат­де­ка­е­ на­пра­ве­на­ пов­тор­на­ про­вер­ка­на­си­те­ак­тив­ни­сер­ти­фи­ка­ти­SSL/TLS,­за­ед­но­со­ин­фор­ма­ци­и­те­за­про­нај­де­ни­те­не­до­ста­то­ци.

Во­ ис­ти­от­ пе­ри­од,­ на­ барање­на­ Symantec,­ одр­жа­ни­ се­ повеќе­сред­би­ со­ Google­ за­ наоѓање­ на­чин­ за­ ре­ше­ние­ на­ про­бле­мот.­Спо­ред­ нив,­ прогласување­ не­до­вер­ба­на­ко­рен­ски­те­ сер­ти­фи­ка­ти­ на­ Symantec­ би­ има­ло­ си­лен­удар­врз­го­лем­број­ком­па­нии,­за­тоа­што­мно­гу­од­нив­има­ат­ком­плек­с­на­и­потенцијално­не­до­ку­мен­ти­ра­на­за­вис­ност­од­нив­на­та­PKI­ин­фра­струк­ту­ра:

­­ Хард­вер­ски­ вгра­де­ни­ сис­те­ми­во­кои­се­ен­ко­ди­ра­ни­ко­рен­ски­те­сер­ти­фи­ка­ти­од­Sy­mantec.­ Нив­на­та­ за­ме­на­ ќе­зна­чи­за­дол­жи­тел­но­пов­тор­но­ко­дирање­и­над­град­ба­на­firmware­те­на­овие­уре­ди

­­ Мобилни­ апликации­ што­има­ат­вградени­сертификати­од­Symantec.­Нивната­замена­ќе­значи­нивно­повторно­ко­ди­ра­ње­и­редистрибуција

­­ Компании­каде­што­кри­тич­ната­ инфраструктура­ е­ ба­зи­ра­на­ на­ сертификати­ за­про­вер­ка­ на­ интерни­ и­ екс­тер­ни­ресурси­(што­во­многу­слу­чаи­ имаат­ вградени­ сер­

ти­фикати­ од­ Symantec,­ ка­ко­и­ компании­ што­ заради­ од­ре­дени­ регулативни­ барања­ко­рис­тат­ шифрирање­ на­целата­ ко­муникација­ ба­зи­рана­ на­ сер­ти­фикати­ од­ Sy­mantec.

На­меѓусебните­средби­се­раз­менети­ неколку­ предлози­ и­ ми­сле­ња­за­тоа­како­да­се­над­ми­не­оваа­состојба­во­еко­системот­на­ди­гиталната­ безбедност­ на­ ин­тер­нет.­Резултатот­од­нап­ра­ве­ни­от­до­говор­е­постапка­што­треба­да­ би­де­ завршена­ во­ неколку­фази.­Пред­логот­на­Google,­што­е­прифатен­од­Symantec,­ги­опфаќа­следните­главни­точки:

­­ Symantec­ да­ го­ мо­дер­ни­зи­ра­ PKI­сис­те­мот­ и­ це­ла­та­ платфoрма­ на­ме­не­та­ за­издавање­ сер­ти­фи­ка­ти­ SSL/TLS

­­ Symantec­да­вос­пос­та­ви­парт­нер­ство­и­да­из­да­ва­сер­ти­фи­ка­ти­ пре­ку­ еден­ или­ пре­ку­повеќе­ не­за­вис­ни­ из­да­ва­чи,­до­де­ка­но­ва­та­плат­фор­ма­не­се­под­гот­ви­и­да­се­при­фа­ти­во­веб­пре­лис­ту­ва­чи­те

­­ На­ постојните­ сер­ти­фи­ка­ти­из­да­де­ни­ по­ 1.6.2016­ го­ди­на­ќе­им­се­про­дол­жи­до­вер­ба­та­ако­се­из­да­де­ни­спо­ред­по­ли­ти­ки­те­ и­ пра­ви­ла­та,­ до­де­ка­сер­ти­фи­ка­ти­те­ EV­ из­да­де­ни­по­1.6.2016­го­ди­на­ќе­оста­нат­со­ва­ли­ден­ста­тус

­­ Сер­ти­фи­ка­ти­те­ из­да­де­ни­пред­ 1.6.2016­ го­ди­на­ ќе­ би­

www.abit.edu.mk 51

АБИТ­АКТУЕЛНО

дат­ по­стап­но­ про­гла­се­ни­ за­не­до­вер­ли­ви.

Во­јули­2017­година,­од­страна­на­ Symantec­ и­ Google,­ заедно­ со­Mozilla,­ договорени­ се­ следните­датуми:

­­ Пр­ва­ фа­за­ (1.12.2017)­ –­ Sy­mantec­ тре­ба­ да­ вос­пос­та­ви­ пар­тнер­ст­во­ со­ друг­до­вер­лив­ из­да­вач­ на­ сер­ти­фи­ка­ти­ што­ тре­ба­ да­ про­дол­жи­ да­ ги­ из­да­ва­ нив­ни­те­ сер­ти­фи­ка­ти­ и­ на­ тој­на­чин­ Symantec­ би­ ста­нал­т.н.­ под­ре­ден­ (subordinate)­из­да­вач­ на­ сер­ти­фи­ка­ти.­Ка­ко­по­сле­ди­ца­на­оваа­мер­ка,­на­2.8.2017­го­ди­на­Syman­tec­ го­ про­да­де­ својот­ дел­ за­из­давање­ сер­ти­фи­ка­ти­ на­„Ди­ги­серт“­(DigiCert)

­­ Вто­ра­ фа­за­ (ап­рил­ 2018)­ –поч­нувајќи­ од­ верзијата­ на­­Chrome­ 66,­ си­те­ сер­ти­фи­ка­ти­SSL/TLS­на­Symantec­из­да­де­ни­пред­1.6.2016­го­ди­на­ќе­би­дат­при­ка­жа­ни­ка­ко­не­ва­же­чки

­­ Тре­та­фа­за­(ок­том­в­ри­2018)­–­почнувајќи­ од­ вер­зи­јата­ на­Chrome­70,­си­те­сер­ти­фи­ка­ти­SSL/TLS­ на­ Symantec­ из­да­де­ни­на­ста­ра­та­ин­фра­стру­кту­ра,­пред­ 1.12.2017­ го­ди­на,­ ќе­би­дат­не­ва­жеч­ки.

Резултатот­ на­ оваа­ „битка“­е,­ во­ најмала­ рака,­ неочекуван,­но­ им­ овозможува­ на­ двете­страни­ да­ прогласат­ „победа“.­Google­ може­ да­ тврди­ дека­ го­запрел­ Symantec,­ но­ Symantec­

може­ да­ продолжи­ да­ издава­сертификати­(на­некој­начин).­За­корисниците­сè­уште­ништо­не­е­јасно,­затоа­што­треба­да­се­види­како­ќе­се­почитува­временската­рамка­ и­ какви­ по­сле­дици­ може­да­ има­ сето­ тоа.­ DigiCert­ (како­наследник­ на­ VeriSign),­ како­ и­сите­ други­ чле­но­ви­ на­ Форумот­CA/B­ и­ на­ Советот­ за­ заштита­CA,­ ќе­ се­ обидат­ да­ кре­ираат­подобри­ практики,­ стан­дар­ди­ и­регулативи.

Во­минатото,­проблеми­со­не­­по­читување­или­задоцнето­по­чи­ту­вање­на­правилата­на­Форумот­CA/B­ имале­ и­ други­ издавачи,­ка­ко­Go­Daddy,­ Comodo,­ CNNIC,­ а­на­ повеќе­ блог­ веб­ло­ка­ции­ се­изразува­и­ сомнеж­дека­про­бле­ми­те­на­ Symantec­ со­ контролата­на­ процесот­ на­ из­да­ва­ње­сертификати­не­е­основната­при­чина­ за­ за­си­ле­ни­те­ активности­на­ Google,­ туку­ ста­нува­ збор­ за­фи­нан­сиска­војна­на­два­гиганта.

За­да­се­надминат­слични­про­бл­еми­во­иднина,­се­подготвуваат­неколку­ големи­промени­кај­из­да­вачите­на­сертификати:

­­ 8.9.2017­ година­ –­ издавачот­за­дол­жително­ треба­ да­провери­ дали­ има­ Certif­icate­ Authority­ Authoriza­tion­–­CAA,­ запис­за­доменот­за­ кој­ се­ бара­ сертификат.­Ова­ е­ безбедносна­ мерка­што­ им­ овоз­можува­ на­сопствениците­ на­ домените­да­дефинираат­кои­издавачи­се­авторизирани­да­издаваат­сертификати­за­нив

­­ 1.3.2018­ година­ –­ мак­си­мал­ното­ траење­ на­ сите­ сер­ти­фи­кати­ SSL/TLS­ ­ е­ скратено­на­825­дена

­­ април­ 2018­ година­ –­ за­дол­­жи­тел­но­е­вове­ду­ва­ње­то­Cer­tificate­Tran­sparency­за­сер­ти­фи­ка­ти­те­ SSL/TLS.­ Тоа­ се­јавно­ до­стапни­ записи­ за­сите­ из­да­дени­ сертификати­SSL/TLS.­ Се­кој­ може­ да­провери­кои­сер­тификати­се­издадени­за­не­го­виот­домен.

КИБС,­како­давател­на­услуги­од­доверба,­веќе­примени­дел­од­пре­по­раките­ и­ за­ сите­ свои­ к­о­рисници­ овоз­можи­ бесплатна­за­ме­на­ на­ сите­ сертификати­SSL/TLS­ издадени­ пред­ 1.6.2016­година.

По­ сето­ ова,­ со­ голема­ си­гур­ност­ може­ да­ се­ каже­ дека­ оваа­са­га­на­Symantec­ќе­донесе­многу­по­­стро­ги­ правила­ за­ работа­ на­из­да­вачите­ на­ сертификати,­ но­си­­­гурно­ е­ дека­ Symantec­ (Veri­Sign)­ ќе­ продолжи­да­ заштитува­милиони­веб­локации­во­светот.­Но,­иако­овие­случувања­влијаат­на­без­бед­ни­от­пристап­на­веб­ло­ка­циите­на­ин­тернет,­треба­да­се­на­спомене­де­ка­ова­не­ ги­ засега­пер­со­н­алните­сер­тификати.

КИБС­ ќе­ продолжи­ да­ ги­дава­ своите­ услуги­ од­ доверба­на­ начин­ како­ што­ диктира­македонската­ ре­гулатива­ и­Форумот­ CA/B­ и­ ќе­ ја­ про­шири­својата­ понуда­ со­ цел­ да­ ја­зајакне­ својата­ позиција­ ка­ко­пре­по­знатлива­и­доверлива­ком­па­нија­во­државата­и­пошироко.

ПартнерАктивни

сертификатиПрегледани Без грешки Со грешки

вкупно % вкупно % вкупно %

Прекинато партнерство за SSL/TLS во 2017

„Кроссерт“– Јужна Кореја 10.603 10.092 95,2% 9.803 97,1% 289 2,9%

„Сертсупириор“– Мексико 4.430 4.385 99,0% 4.156 94,8% 229 5,2%

„Сертисур“– Аргентина 2.935 2.864 97,6% 2.852 99,6% 12 0,4%

„Сертисајн“– Бразил 13.521 11.553 85,4% 11.519 99,7% 34 0,3%

Прекинато партнерство за SSL/TLS во периодот 2011-2014

„Адаком“– Грција 2 2 100,0% 2 100,0% - 0,0%

„Комсајн“– Израел 15 15 100,0% 15 100,0% - 0,0%

„И-сајн С.А.“– Чиле 16 16 100,0% 16 100,0% - 0,0%

„Ај-траст Кина“– Кина 52 52 100,0% 52 100,0% - 0,0%

„Нам-ај-тек“– ЈАР 167 167 100,0% 164 98,2% 3 1,8%

„Телефоника“– Шпанија 88 88 100,0% 87 98,9% 1 1,1%

• Започна со оперативна работа Ki-Pay - првиот процесор за интернет трговија со плаќање од трансакциска сметка.

• Прва банка која го поврза електронско банкарство со Ki-Pay e Комерцијална банка АД Скопје.

• Овозможете им на вашите клиенти плаќање преку интернет без користење на платежна картичка.

• Поврзете го и Вие Вашето електронско банкарство со Ki-Pay!

Повеќе информации на:www.Ki-Pay.mk

R

Клириншка куќа КИБС АД Скопје

www.abit.edu.mk 53

Во­ услови­ на­ заострена­ кон­ку­рен­ција­и­релативно­бавен­еко­ном­ски­ развој,­ економските­суб­јекти­ во­ финансиската­ ин­­дустрија­ се­ под­ сериозен­ при­

тисок­ на­ дигитализацијата­ –­ ре­во­лу­цио­нерен­ процес­ на­ де­неш­ни­на­та,­што­подразбира­целосна­транс­фор­ма­ци­­ја­на­нивните­бизнис­модели­и­при­спо­­собување­на­стратегиите­со­цел­да­се­одговори­на­новата­реалност­и­да­се­при­донесе­ кон­ нивниот­ развој:­ на­ма­лу­вање­на­трошоците­и­по­тре­би­те­ за­ин­вестирање­ во­ дигитализацијата­ на­сопствените­процеси.

Поголемиот­ дел­на­менаџерите­на­фи­нансиските­ институции­ сметаат­дека­мораат­да­се­дигитализираат­нив­ни­­те­ стратегии­ во­ насока­ на­ лесно­при­­­­­способливи­ и­ диференцирани­стра­­­­­­тегии­и­изменети­односи­кон­кли­ен­тите,­ додека,­ пак,­ новите­ брзи­ те­хно­логии­(вештачката­ин­те­ли­ген­ци­ја,­учење­ од­ масовни­ податоци­ и­ ма­ши­ни)­ ќе­ придонесат­ кон­ сосема­ нови­искуства.

Ваквите­ резултати­ се­ видливи­ во­неодамна­објавениот­извештај­од­стра­на­ на­ магазинот­ „Форбс“­ под­ на­слов­„Ди­гитализација­ на­ фи­нан­­сис­ки­те­услуги­–­различности­ме­­ѓу­пред­вод­ни­ците­ и­ оние­ што­ за­о­ста­нуваат­ зад­дигитализацијата“.­ Из­работен­ под­покровителство­на­„Ког­ни­зант“,­из­ве­шта­јот­ ја­ истражува­ кон­тинуираната­трансформација­ на­ економските­ су­б­јек­ти­во­фи­нан­сис­киот­сектор­низ­про­цесот­на­ди­ги­та­ли­зацијата.

Испитаните­ раководителина­ еко­но­мските­субјекти­што­се­дел­од­истра­жу­вањето,­ гледаат­ директна­ ко­ре­ла­ци­ја­меѓу­дигитализацијата­и­идниот­пораст­ на­ компанијата–сметаат­ дека­

Компаниите во финансиската индустрија мораат да дејствуваат брзо кон создавање на дигитална стратегија преку која суштински ќе го редефинираат начинот на кој го водат својот бизнис.

ПОДГОТОВКА ЗА ИДНИНАТАДИГИТАЛИЗАЦИЈА

ПРАКТИКА­

М-р Катерина Бошевска,генерален директор на „ЕОS Матрих“ во Македонија,

Косово и Црна Гора

www.abit.edu.mk54

ПРАКТИКА­

Брзи, ефикасни процеси, високо ниво

на транспарентност и сертифицирана–

потврдена сигурност на податоците на нашите

клиенти се многу значајни критериуми за ЕОS и како

компанија можеме секогаш да ги докажеме и да ги

потврдиме пред нашите клиенти.

Системите за квалитет преточени преку стандардите ИСО

20000 и ИСО 27001 со кои е сертифицирана

компанијата „ЕОS Матрих“ во Македонија, особено високата ангажираност

на компанијата во нивната имплементација,

обезбедува доверба и сигурност кај нашите

клиенти.

25%­од­идниот­пораст­ќе­се­должи­на­одлуките­ засновани­ на­ дигитални­стра­тегии.­Неуспехот­да­се­биде­во­тек­со­дигитализацијата­може­да­биде­по­ра­зителен­за­компаниите.­Дури­71%­од­испитаниците­сметаат­дека­оние­што­не­ ги­ користат­ современите­ те­хно­ло­гии­ за­ да­ ги­ трансформираат­ своите­стра­тегии,­се­под­голем­ризик­на­на­ру­шу­вање­на­нивните­деловни­процеси­или­нивно­маргинализирање­на­па­за­

рот.­Сепак,­само­еден­од­шест­ис­пи­та­ни­ци­се­оцениле­како­предводници­во­ко­ристењето­на­технологија­при­ис­по­ра­ката­на­својата­услуга­и­при­ана­ли­за­та­на­своите­корисници.

Извештајот­ ги­ открива­ огра­ни­чу­вачките­ фактори­ за­ вложување­ во­дигитализацијата:­ 43%­ од­ ис­пи­та­ни­ци­те­преферираат­да­бидат­брзи­след­бе­ници­наспроти­предводници­во­про­це­сот­ на­ дигитализацијата­ поради­

Неодамна, НБРМ беше домаќиннаДесеттатајубилејнаконферен-цијазаплaќањаипазарнаинфра-структура, на која се зборувашеза компаниите Финтек, што сесметаатзапредводницинадиги-тализацијата во финансискатаиндустрија. Основните каракте-ристикизаовиерелативномладии брзо растечки компании сеагилност, дигитализација и ино-вација.ТиекарактеристикисесамоеденделодкодотнаЕОS.ЕОS, за разлика од компаниитеФин тек,гикомбиниратиекаракте-ристики, особено иновативноста ифлексибилностасоискуствотоиод-говорноста што ЕОS ги носи какокомпанија поставена со традиција,штоопстојуваниздецениите.Секо-гаш во првите редови кога станува

зборзаимплементацијанановитех-нологии во нашето секојдневно ра-ботење–затоаштосакамедаоста-немемеѓунајефикаснитепонудувачинауслугизауправувањесопобару-вањата и секогаш да имаме атрак-тивнипродуктизанашитеклиенти.Во моментов во тек се два клучнипроектананивонанашатагрупацијавоовојконтекст.Првиотсеоднесуванаискористува-њенапредноститеоддигитализаци-јатавонасоканапозиционирањенаЕОS како технолошки лидер вообластанауправувањесопобарува-њата.Вториот се однесува на правилнопозиционирањенаЕОSвоконтекстнапроменитештоќегидонеседиги-тализацијата во ЕОS во нејзинотооднесување,вредностиивнатрешноуредување.ОвиедвапроектаготрасираатпатотнаЕОSкониднината.

www.abit.edu.mk 55

ПРАКТИКА­

ви­соките­трошоци­да­се­предводи­про­це­сот,­ недостигна­ талентирани­ и­стручни­кадри,­неможноста­да­се­ало­ци­ра­ буџет­ за­ развој.­ Во­ секој­ случај,­

60%­ од­ испитаниците­ веруваат­ дека­про­грамите­за­обработка­на­масивни­податоци­ќе­дадат­резултати­во­период­од­дури­една­година­на­нивната­при­ме­на,­55%­го­сметаат­истото­за­мо­бил­ни­те­ апликации,­ 54%­ за­ напредните­мо­билни­решенија.­Овие­кратки­вре­мен­ски­рокови­на­поврат­од­вло­жу­ва­ње­то­во­дигитализацијата­се­јасна­по­ра­ка­дека­технологијата­ќе­обезбедува­континуиран­ и­ растечки­ развој,­ ќе­донесе­ компетитивна­ предност­ и­ од­овие­причини­ќе­станува­се­позначајно­кој­прв­имплементира­дигитализација­и­ применува­ современи­ дигитални­технологии.

Во­ време­ кога­ целата­ финансиска­ин­дустрија­ продолжува­ да­ трпи­ по­сле­ди­ци­ од­ загубената­ доверба­ како­по­сле­дица­на­последната­финансиска­криза,­ а­ притисната­ од­ потребата­ за­брза­реакција­кон­процесот­на­ди­ги­та­ли­зација,­ се­појавува­предизвикот­да­се­соочи­со­дигиталната­револуција­од­една­страна­и­заострените­регулативи­за­ сигурност­ на­ податоците­ и­ строга­усогласеност­ со­ меѓународните­ стан­дар­ди­од­друга­страна.

Дигитализацијата­ постепено­ ста­ну­­ва­ секојдневие.­ Дигитализацијата­се­ слу­чува­ сега.­Нејзиното­ влијание­ е­мул­­ти­­ди­ме­нзионално­ и­ кон­ти­нуи­ра­но.­ Компаниите­ во­ финансиската­ ин­ду­стрија­ мораат­ да­ дејствуваат­ брзо­кон­создавање­на­дигитална­стратегија­пре­ку­која­суштински­ќе­го­ре­де­фи­ни­ра­ат­начинот­на­кој­го­водат­својот­биз­нис.­ Дигиталните­ иновации­ и­ стра­те­гии­ се­ клучот­ кон­ поставувањето­раз­­личност­во­однос­на­конкуренцијата­и­подобрување­на­деловното­работење.

Друг­поглед­кон­дигитализацијата­да­ва­студијата­на­Ернст­и­Јанг­и­Уни­вер­зитетот­ „Сент­ Гален“­ од­ Швај­ца­рија,­ каде­ што­ првпат­ се­ по­кажува­во­кој­ степен­трпи­до­вер­бата­што­ ја­има­ат­ фи­нан­сис­ките­ економски­ су­б­јек­ти­кај­своите­клиенти­во­услови­ко­га­се­занемарува­личниот­контакт­како­ последица­ на­ технолошките­ино­­вации.­Студијата­е­прва­од­типот­што­ го­ проучува­ однесувањето­ на­кли­ентите­ од­ аспект­ на­ тоа­ како­тие­ градат­ доверба­ со­ дигиталниот­свет.­Студијата­дава­препораки­како­до­вербата­ и­ односот­ со­ клиентите­може­да­продолжи­да­ се­применува­и­ да­ се­ зачува­ во­ дигиталниот­ свет.­Постојат­многу­ начини­ да­ се­ за­чу­ва­довербата­ во­ исто­ време­ со­ ди­ги­та­лизацијата­ и­ комуникација­ со­ кли­ен­тите­преку­дигитални­канали.­Сту­

ди­јата­ препорачува­ дека­ треба­ да­се­ комбинираат­ информациите­ до­кои­ доаѓаат­ економските­ субјекти­пре­ку­ нивните­ портали­ за­ секој­ по­единечен­ клиент­ и­ тие­ да­ ги­ ис­ко­ристат­ во­ нивните­ понуди­ или­ во­лич­на­та­комуникација­со­клиентот­и­на­тој­начин­да­доведат­до­вистинска­додадена­ вредност­ за­ својот­ клиент.­И­ од­ оваа­ студија­ останува­ нејасно­до­која­мера­може­да­се­измени­од­не­сувањето­ на­ клиентите­ како­ по­сле­дица­ на­ идниот­ технолошки­ раз­вој.­Сепак,­тоа­е­многу­значајно­за­опре­де­лување­на­идната­стратегија­на­фи­нансиските­институции,­особено­од­го­ворот­ на­ прашањето­ дали­ идните­ге­нерации­ ќе­ продолжат­ да­ даваат­ви­сока­вредност­на­личниот­контакт­или­ тој­ ќе­ може­ да­ биде­ целосно­заменет­со­дигитална­интеракција?

Дигитализацијата постепено станува секојдневие. Дигитализацијата се случува сега. Нејзиното влијание е мултидимензионално и континуирано.

www.abit.edu.mk56

ПОТРЕБА ОД КОМПЛЕМЕНТАРНИ УПРАВУВАЧКИ СТРУКТУРИ

КАЈ МЕНАЏЕРИТЕ ОД ИКТ-СЕКТОРОТ ВО МАКЕДОНСКИТЕ КОМПАНИИ И НИВНОТО

ВЛИЈАНИЕ ВРЗ КРЕАТИВНОСТА И ОДРЖЛИВОСТА НА ДЕЛОВНИОТ РАЗВОЈ

Еден поинаков ИКТ-оддел – правила, раководење, растеж и стареење

Во­современиот­свет­на­живеење,­лу­ѓето­ кои­ се­ неизоставен­дел­ од­ социјалната­ практика­на­ групно­ функционирање,­што,­ пак,­ е­ толку­ исконско­ и­

ненадминливо,­ а­ почнува­ далеку­ во­праисториските­ архетипови­ на­ пле­мен­ски­ здруженија,­ преку­ советот­на­ старци,­ различните­ форми­ на­ ко­али­ции­ и­ воени­ сојузи,­ завршувајќи­со­ модерните­ бракови,­ семејства,­ др­жав­ни­институции,­ собранија,­ влади,­мали,­средни­и­големи­претпријатија,­има­ле­потреба­од­раководство.

Сите­ форми­ на­ здруженија­ имаат­свои­членови,­постојат­заради­одре­де­

на­цел,­ односно­имаат­ своја­мисија­и­ви­зија,­но­во­исто­време­имаат­и­своја­ра­ководна­структура,­што­во­зависност­од­природата­на­проблематиката­што­ја­ покрива­ може­ да­ се­ разликува­ во­многу­нешта,­па­според­тоа­и­се­де­фи­ни­раат­потребите­дали­таа­е­со­цел­да­управува,­ со­ луѓето,­ средствата,­ ри­зи­ци­те,­настаните...­или­има­цел­да­биде­пример­што­ќе­го­следат­луѓето.

Секоја голема организација/корпорација има потреба од комплементари тимови составени од лидери и менаџери соодветно поставени во управувачките структури, самите по себе различни и спротивни, што помагаат во создавањето на одржлива вредност за компаниите.

Корпорациите­ (големите­ ком­па­нии)­ се­ на­ врвот­ од­ деловно­со­ци­јал­ни­те­ групи­и­ како­ такви­ се­мулти­на­ци­онални,­мултикултурни­здруженија­на­ членови­ (вработени)­ и­ тие­ можат­да­бидат­распространети­во­повеќе­др­жа­ви­и­да­се­занимаваат­со­различни­ви­­дови­ бизнис.­ Поради­ сите­ овие­ ка­рак­теристики,­корпорациите­се­среди­ни­каде­што­изразеноста­на­ли­дер­ски­

М-р Сашо Дренковски, Инженер по електротехника и Магистер на науки по проектен менаџмент

Сите форми на здруженија имаат свои

членови, постојат заради одре де на цел, односно

имаат своја мисија и ви-зија, но во исто време

имаат и своја ра ководна структура...

АБИТ­ИТ

www.abit.edu.mk 57

те,­ наспроти­ менаџерските­ вештини­кај­поединци,­може­да­биде­од­големо­зна­чење­за­целокупниот­деловен­раз­вој­на­средината.

Исак­Адижес,­истакнат­светски­екс­перт­ во­ доменот­ на­ организацискиот­ме­наџмент,­дава­интересно­ра­з­ми­слу­ва­ње­околу­темата­водење/раководење­(leadership).­ Тој­ поставува­ интересно­пра­шање,­што­навистина­претставува­ра­ководење­ или­ раководство,­ од­аспект­на­компаниската­орга­ни­за­цис­ка­ поставеност?­ Во­ последно­ време­збо­рот­ „leadership“­максимално­e­ екс­пло­атиран­ во­ доменот­ на­ бизнисот,­тех­нологијата,­ политиката,­ науката,­кул­турата­итн.­Сите­зборуваат­за­ли­де­ри,­како­се­раѓаат,­се­создаваат,­ги­раз­ви­ваме...­ но­ дали­ навистина­ ова­ е­тренд­или­само­уште­еден­каприц­на­ели­тистичките­класи?

Зборот­менаџмент­се­менуваше­во­текот­на­сите­овие­години,­а­на­по­че­то­кот­овој­процес­ сите­ го­нарекуваа­ад­ми­нистрација/администрирање.­Така,­и­ првото­ списание­ за­ оваа­ област­ се­на­рекуваше­ „Administrative­ Science­Quar­terly“.­ Но,­ кога­ современиот­ свет­уви­де­ дека­ администрацијата­ не­ ги­про­­изведе­бараните­резултати­оваа­ка­те­горија­беше­спуштена­на­пониското­опе­ративно­ниво­на­менаџмент­ –­ би­ро­крати/администратори.­Тогаш­беше­воспоставен­нов­збор–­менаџмент,­тоа­е­ она­ што­ високата­ класа­ сметаше­дека­е­потребно.­За­таа­цел­многу­учи­ли­шта­ги­променија­своите­називи­од­Висока­школа­ за­ бизнис­ад­ми­ни­стра­ци­ја­ во­ Висока­ школа­ за­ менаџмент.­Ме­ѓутоа,­ и­ тоа­ не­ функционираше,­про­цесот­на­управување­не­доведе­до­са­каните­ резултати,­ па­ се­ појави­ нов­тренд­ –­ извршни­ директори/из­вр­шу­ва­ње­ (executive).­Во­оваа­фаза­ се­по­ја­ви­ја­фразите­CEO­ (Chief­ Executive­Offi­cer),­ CFO­ (Chief­ Finance­ Officer),­ CTO­(Chief­Technical­Officer),­„executive“­про­гра­ми­за­усовршување­и­напредок.­Со­глас­но­новата­поставеност,­зборот­ме­наџмент­ беше­ спуштен­ повторно­ на­

опе­ративниот­среден­слој­ра­ко­во­ди­те­ли.­Тие­станаа­обични­раководители­–­ме­наџери,­ извршните­ менаџери­ сега­беа­нешто­повисоко.­Но,­сега­повторно­и­зборот­извршен­не­поминува­толку­до­бро,­ па­ потребно­ е­ да­ се­ воведе­не­што­ново­–­„leadership“.

Според­д­р­Адижес,­сè­уште­не­сме­ја­ре­шиле­основната­парадигма­на­ме­на­џмен­тот,­односно­не­можеме­да­се­от­ка­жеме­од­индивидуализирањето­и­од­пер­сонализацијата­на­процесот.­Ве­ру­вај­ќи­дека­само­со­промена­на­името­и­ам­плификацијата­ на­ концептот­ пра­виме­промена­на­феноменот,­сепак­не­постигнуваме­ништо­драматично.

Исак Адижес, истакнат светски екс-перт во доменот на организацискиот ме-наџмент, дава интересно ра з ми слу ва ње околу темата водење/раководење (leadership). Тој поставува интересно пра шање, што навистина претставува ра ководење или раководство, од аспект на компаниската орга ни за цис ка поставеност?

Потребно е да разбереме дека една ин ди видуа не може да управува со сè, на се каде и во секое време. Потребен ни е ком плементарен управувачки тим кој ќе може да управува со ор-га низациите, здру же нијата, ком па-ни ите, па ако са ка те, и со државите.

Членовите на тимот мо раат да се на-до полнуваат, меѓусебно да се мо-тивираат и на тој начин успешно да ег-зе ку ти раат. Сè на светот подлежи на про мени, има свои добри и свои лоши страни, свои греш ки, тоа е нормално и при родно.

АБИТ­ИТ

www.abit.edu.mk58

Секоја го лема организација има

потреба од ком-плементарен тим на

раководни ли ца (лидери и менаџери) или, како што д-р Адижес вели,

погледнете со кого сте во брак, вљубени сте во

сопствените не достатоци што во исто време

се вр в ни вештини на спротивната страна.

Преку­оваа­статија­би­сакал­да­на­пр­а­вам­споредбена­анализа­на­ли­дер­ски­те­наспроти­менаџерските­ве­шти­ни­со­кои­располагаат­менаџерите­од­ИКТ­секторот­во­македонските­ком­па­ни­и­ и­ преку­ тоа­ да­ покажам­ дека­ на­не­кои­нивоа­ е­потребно­да­ се­при­ме­ну­ваат­ лидерските­ способности­ за­ да­заживее­одредена­идеја,­концепт,­ор­га­ни­зација,­а­на­други­е­потребно­да­се­при­менуваат­ менаџерските­ стилови­за­ да­ се­ спроведуваат­ замислените­идеи,­ да­ се­ врши­ соодветна­ контрола­на­процесите,­да­се­испорачуваат­ба­ра­ни­те­резултати,­за­да­може­це­ло­куп­на­та­мрежа­да­доведе­до­одржлив­де­ло­вен­развој,­ каде­што­ќе­има­ слободен­тек­на­креативноста.

Пониските нивоа на управувачка структура треба да поседува изразени менаџерски стилови на работа, додека врвниот менаџмент мора да има лидерски вештини и своите ставови да ги наметнува преку таканаречениот стил – „leader­ship by influence“

Основна­хипотеза­од­која­тргнувам­при­изработката­на­оваа­статија­е­дека­

по­ниските­ нивоа­ на­ управувачка­струк­тура­треба­да­поседува­изразени­ме­наџерски­стилови­на­работа,­додека­врв­ниот­ менаџмент­ мора­ да­ има­ ли­дер­ски­ вештини­ и­ своите­ ставови­ да­ги­ наметнува­ преку­ таканаречениот­стил­–­„leadership­by­ influence“.­Секоја­го­лема­ организација­ има­ потреба­ од­ком­плементарен­тим­на­раководни­лица­(лидери­и­менаџери)­или,­како­што­д­р­ Адижес­ вели,­ погледнете­ со­ кого­сте­во­брак,­вљубени­сте­во­сопствените­не­достатоци­што­во­исто­време­се­вр­в­ни­вештини­на­спротивната­страна.

За­ жал,­ резултатите­ од­ реалноста­по­кажуваат­ тренд­ на­ изедначени­ (со­мали­ отстапувања)­ стилови­ со­ кои­располагаат­ македонските­ менаџери.­Тоа­покажува­дека­сè­уште­во­ма­ке­дон­ски­те­ компании­ нема­ јасна­ дис­тин­к­ци­ја­помеѓу­стиловите­со­кои­упра­ву­ва­ат­ менаџерите­ и­ оние­ што­ би­ ги­ка­рактеризирале­ како­ лидери.­ По­требно­е­дополнително­профилирање­на­со­одветни­социјално­емоционални­ве­шти­ни­кај­поединци,­за­да­можат­да­го­да­дат­најдоброто­што­се­бара­од­нив.

Секоја­ голема­ организација/кор­по­ра­ција­има­потреба­од­комплементари­ти­мови­составени­од­лидери­и­ме­на­џе­ри­ соодветно­ поставени­ во­ упра­ву­вачки­те­структури,­самите­по­себе­раз­лич­ни­и­ спротивни,­што­помагаат­во­соз­давањето­на­одржлива­вредност­за­ком­паниите.

Со­ оглед­ на­ важноста­ од­ водењето­на­правилна­кадровска­политика­при­се­лекција­на­менаџерскиот­ИКТ­кадар­во­ една­ организација­ и­ истовремено­менаџирање­со­ресурсите,­трошоците­и­следењето­на­организациската­стра­те­гија,­имплементирањето­на­пра­вил­на­кадровска­политика­не­само­што­е­при­добивка­ за­ организациите­ туку­прет­ставува­ и­ неопходен­ процес­ во­услови­ на­ глобална­ конкуренција­ на­па­зарот.

Преку­оваа­статија­би­сакал­да­при­до­несеме­ за­ иден­ развој­ на­ прет­при­емач­киот­ дух­ кај­ македонските­ ИКТ­ме­на­џери,­ кои­ ќе­ размислуваат­глобално,­ ќе­ дејствуваат­ одговорно­ и­во­ исто­ време­ ќе­ ја­ почитуваат­вредноста­на­по­единецот.

*Авторот на статијата е вработен во

ЕВН Македонија, АД Скопје, во оддел за ИТ и ТК.

Ана ли за на ли те ра тур ни те из во-ри по вр за ни со сти ло ви на ра-ко вод ни струк ту ри, ме на џерски и ли дер ски веш ти ни, ти по ви ор-га ни за ции и по тре ба од ком пле-мен тар ни упра ву вач ки ти мо ви.Одредување на највлијателните ли дер ски веш ти ни (impact factor) што но сат брз развој, ино ва ција и следење на свет ски те трен до ви пре ку со од вет ни бр зи про ме ни во ор га ни за ци и те (change/quali-ty management).Одредување на ос нов ни те ме-на џерски спо соб нос ти и сти ло-ви на управување, пре ку кои одр жли вос та на де лов ни от ра-звој е кон ти ну и ран про цес на спроведување, кон тро ла и ис по-ра ка на ре зул та ти те.

Под го тов ка на истра жу вач-ка алат ка и во дич за про це-на и мо ни то ринг на ква ли те тот на ве шти ни со кои рас по ла га ат ме наџерите (ан ке ти, во дич за ин-тервју, из бор на субјекти) со цел да се уви ди состојбата со ра ко-вод ни от ка дар, од но сно на чи нот на кој вр в ни те ме на џе ри упра-ву ва ат со го ле ми те ком па нии и кор по ра ции. Евалуација и со од-вет на рас пре дел ба во ор га ни за-ци и те, со глас но из ме ре ни те пер-фор ман си.Ре а ли зација на истражувањето.Ана ли за на ре зул та ти те од ис тра-жувањето и при до бив ки те што ги има ат или мо жат да ги има ат ком па ни и те од не/со од вет но по-ста ве ни те ме на џе ри/ли де ри.

Методологија при ева луа ција на соодветните ме на џер ски структури:

АБИТ­ИТ

www.abit.edu.mk 59

АБИТ­АНАЛИЗА­

Корпоративните­ информациски­системи­најчесто­се­состојат­од­це­лосно­ интегрирани,­ со­од­вет­но­ распределени­ ин­фор­ма­ци­ски­решенија,­чијашто­основна­

цел­ е­ исполнување­ на­ потребите­ на­компаниите­ на­ различни­ нивоа.­ Тие­се­ застапени­ кај­ банките,­ фи­нан­си­ските­ институции,­ државните­ и­ јав­ни­те­ институции,­ компаниите­ од­те­­ле­­ко­му­никацискиот­ сектор,­ елек­­тро­­­дистрибуцијата­ и­ др.,­ чиишто­де­­ловни­ операции­ значително­ се­за­­вис­ни­од­можностите­на­ин­фор­ма­ци­ск­­ите­системи,­нивните­перформанси­и­достапноста.

Имајќи­ предвид­ дека­ успешноста­на­ компаниите­ зависи­ од­ нивната­можност­ брзо­ и­ флексибилно­ да­ се­приспособат­кон­промените­во­оп­кру­жу­вањето,­ информациските­ системи­по­стојано­ се­ изложени­на­нови­пред­

из­вици­ за­ да­ ги­ поддржат­ успешно­деловните­процеси­(англ.process­aware­information­systems)­и­да­го­унапредат­работењето.

Инфраструктура на информацискиот систем

Инфраструктурата­ претставува­осно­­ва­ на­ информацискиот­ систем­што­овозможува­различни­решенија­и­сер­виси­ за­ поддршка­ на­ деловните­про­цеси­и­е­дел­од­стратегијата­за­ин­фор­мациската­ технологија,­ вклу­чу­ва­јќи­ планирање,­ развој,­ импле­ме­н­та­ци­ја­ и­ секојдневни­ операции.­ Голем­број­од­ком­паниите­веќе­имаат­по­стиг­нато­ од­редено­ ниво­ на­ инфра­струк­турна­ зре­лост,­ што­ вклучува­ вир­туа­ли­зација­ на­ серверите­ за­ оптимално­ко­ристење­ ресурси,­ контрола,­ лесна­преносливост­и­зголемена­ефикасност.­Имајќи­ го­ пред­вид­ значителниот­ по­раст­на­по­да­то­ците­во­информациските­сис­теми­ секоја­ година,­ решенијата­ за­скла­­ди­ра­ње­податоци­поврзани­во­со­од­ветна­ мрежа­ (англ.storage­ area­ net­work)­ веќе­ години­ наназад­ се­ дел­ од­ин­­фра­струк­ту­рата,­што­дополнително­ги­ ин­те­грира­ и­ решенијата­ за­ видео­кон­­фе­рен­ции­ и­ телефонија,­ олес­ну­вајќи­ ја­ со­работката­ помеѓу­ вра­бо­те­ните­во­ком­панијата.

Меѓутоа,­ целосната­ интеграција­вклу­чува­ предизвици­ со­ кои­ ќе­ се­изгубат­ границите­ помеѓу­ серверите,­мреж­ната­инфраструктура­и­сис­те­ми­те­за­складирање­податоци.­Потребата­за­ зголемени­ перформанси­ и­ флек­си­бил­ност­ во­ одредени­ сегменти­ бара­ди­намичка­ инфраструктура­ во­ која­лесно­ се­ управуваат­ ресурсите­ на­

ПРЕДИЗВИЦИ НА КОРПОРАТИВНИТЕИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМИ

Доц. д-р Тони Малиновски, Самостоен советник во Дирекција за информациска технологијаНародна банка на Република Македонија

Инфраструктурата претставува осно ва на информацискиот систем што овозможува различни решенија и сервиси за поддршка на деловните процеси и е дел од стратегијата за ин фор мациската технологија, вклу чу вај ќи планирање, развој, имплементација и секојдневни операции.

Промени што го унапредуваат работењето во компаниите базирани на нови технолошки достигнувања

www.abit.edu.mk60

АБИТ­АНАЛИЗА

серверите­и­мрежата,­заобиколувајќи­ги­непотребните­компоненти­(на­при­мер,­ оперативниот­ систем­ за­ вир­туа­ли­зација,­ уредите­ за­ интерконекција­и­сл.)­за­поефикасен­пренос­на­по­да­то­ците­ низ­ инфраструктурата.­ Притоа,­но­вите­ податочни­ центри­ треба­ да­бидат­ крајно­ ефикасни,­ авто­ма­ти­зи­ра­ни­ и­ подредени­ на­ потребите­ на­апли­кациите­ (англ.application­ centric­data­ centers),­ овозможувајќи­ им­ на­сер­висите­ и­ апликациите­ да­ работат­со­најдобри­перформанси.

Дополнително,­ компаниите­ треба­да­ размислат­ како­ да­ ги­ надградат­своите­ инфраструктури­ и­ ефективно­да­ ги­ интегрираат­ придобивките­ на­но­вите­ трендови­ од­ т.н.­ интернет­ на­не­штата­ (англ.­ Internet­ of­ Things)­ и­ин­тер­нет­ на­ сè­ (англ.­ Internet­ of­ Eve­rything),­ што­ дополнително­ ги­ по­вр­зу­ва­ат­ вработените,­ процесите,­ по­да­тоците­ и­ објектите.­ Технологиите­на­ кои­ се­ базираат­ овие­ трендови­овозможуваат­ мрежна­ поврзаност­што­ генерира­ големо­ количество­ по­да­тоци,­давајќи­~­сè­поголемо­значење­на­ аналитика­ за­ унапредување­ на­

работењето­ во­ компаниите.­ Нивната­по­стојана­ поврзаност­ бара­ зго­ле­му­вање­на­соработката­помеѓу­деловните­и­ информатичките­ организациски­единици­во­компаниите­ за­ ефикасно­прибирање,­ анализирање­ и­ деј­ству­вање­согласно­добиените­податоци.

Конечно,­ потребата­ за­ ефикасно­користење­ на­ ресурсите,­ лесна­ над­град­ливост­согласно­потребите­и­авто­ма­ти­зацијата,­неизбежно­ ја­на­ме­т­ну­ва­ врската­ на­ инфраструктурата­ со­ре­шенијата­ за­ работење­ во­ облак­(англ.­ cloud­ computing).­ Согласно­ана­ли­за­на­IDC1,­направена­во­септември­2016­година,­користењето­на­ре­ше­ни­јата­за­работење­во­облак­значително­расте,­при­што­50%­од­компаниите­ко­рис­тат­ повеќе­ од­ еден­ тип­ на­ при­ва­тен­ облак,­ се­ очекува­ 40%­ пораст­ во­инвестициите­ за­ приватен­ облак­ во­следните­две­години,­а­речиси­68%­од­компаниите­ користат­ каква­ било­форма­ за­ работење­ во­ облак,­ што­ е­61%­ пораст­ во­ однос­ на­ претходната­година.­ Според­ тоа,­ неизбежен­ пред­из­вик­со­кој­корпорациите­ќе­се­срет­нат­во­следните­години­е­интеграција­

1 International Data Corporation (IDC)– глобална компанија за истражувања на пазарот, анализа и совети од областа на информациската технологија, телекомуникациските услуги, корисничките технологии и развој на софтвер.

Технологиите на кои се базираат

овие трендови овозможуваат

мрежна поврзаност што генерира големо

количество по да тоци, давајќи ~ сè поголемо значење на аналитика

за унапредување на работењето во

компаниите.

www.abit.edu.mk 61

АБИТ­АНАЛИЗА­

или­унапредување­на­ваквиот­тип­ре­ше­нија,­ со­ цел­ да­ се­ подобри­ ра­бо­те­њето­и­добиените­резултати.

Нови типови апликации

Успешни­ апликации­ се­ оние­ што­успешно­ се­ користат­ од­ своите­ ко­рис­ни­ци,­ задоволувајќи­ ги­ нивните­по­тре­би­ за­ ефикасност,­ брзина­ и­ до­стап­ност­ при­ работењето.­ За­ да­ се­овоз­­мо­жат­ теоретски­ неограничени­ре­сурси­ на­ барање­ на­ корисниците,­по­крај­постојните­апликации,­следува­развој­на­апликации­што­поддржуваат­лесна­ хоризонтална­ надградба­ (англ.­horizontal­ scaling),­ при­ што­ тие­ сами­се­распределуваат­на­компјутерските­ресурси,­одржувајќи­го­бараното­ниво­на­ достапност.­ Така,­ на­ пример,­ упо­тре­бата­ на­ мали­ апликации­ (микро­сер­виси),­што­ се­фокусираат­на­од­ре­дена­функција­и­можат­да­се­користат­во­ рамките­ на­ други­ апликации,­овозможува­ само­рас­пре­делба­ на­ по­стој­ните­ ресурси­ за­ зго­ле­мени­ пер­фор­манси­ (хоризонтален­ пораст)­ и­

постојана­достапност.Имајќи­ го­ предвид­ големиот­ обем­

и­различните­типови­податоци­(англ.big­ data),­ ќе­ се­ зголеми­ потребата­ за­изработка­ на­ апликативни­ решенија­што­се­во­можност­да­ползуваат­из­во­ри­на­податоци­од­трансакциски­бази­ком­бинирани­со­податоци­од­со­ци­јал­ните­медиуми,­финансиски­податоци,­резултати­ од­ интернет­пребарување,­различни­ сензорски­ и­ компјутерски­записи­и­др.­Притоа,тие­треба­да­им­пле­ментираат­ моќна­ аналитика­ што­ќе­дава­информации­во­реално­време­

(англ.­ stream­analytics),­обработувајќи­ги­различните­ти­по­ви­податоци,­спо­ре­дувајќи­ ги­со­прет­ходни­вредности­и­модели­и­обезбедувајќи­моментален­при­каз­ на­ резултатите­ во­ соодветна­ви­зуелна­ форма.­ Стратегијата­ за­ раз­вој­ на­ ваков­ тип­ апликации,­ покрај­тран­­с­ак­цис­ки­те­ бази­ на­ податоци,­треба­да­вклучи­и­бази­со­дис­три­буи­ра­ни­складови­на­податоци­(англ.­dis­tributed­ storage)­што­ се­предодредени­за­процесирање­на­многу­ големи­по­да­точни­мно­же­ства.­Компаниите­што­рано­ ќе­ ги­ при­фатат­ овие­ трендови­(англ.­early­adopters)­ќе­имаат­по­го­ле­ми­придобивки­во­работењето­од­оние­ком­пании­што­подоцна­ќе­се­при­клу­чат­кон­при­фа­ќа­њето­на­иновациите.

Вработени во компаниите

Неизбежно­ е­ да­ се­ напомене­ дека­успешноста­при­користењето­на­кор­по­ративните­информатички­ системи­зависи,­ пред­ сè,­ од­ вработените­ во­ком­па­ниите.­Брзите­технолошки­про­мени­бараат­постојано­унапредување­на­ знаењата­ на­ вработените,­ нивна­кон­ти­нуирана­обука­и­професионално­надградување.­Дополнително,­новите­вработувања­ сè­ повеќе­ ќе­ вклучат­вра­ботени­од­т.н.­генерација­ми­ле­ни­ум­ци,­ кои­ се­ пораснати­ со­ поновите­те­хнолошки­ достигнувања,­ техно­лош­ки­ се­ поврзани­ и­ носат­ со­ себе­нова­ енергија,­ па­ компаниите­ треба­да­ ги­ преиспитаат­ воспоставените­начини­на­организирање­и­работа­за­да­ги­искористат­придобивките­на­но­вата­ генерација­ во­ деловното­ ра­бо­тење.

Од­ друга­ страна,­ иако­ не­вра­бо­те­носта­ во­ Република­ Македонија­ сè­уште­е­на­незавидно­ниво,­зго­ле­му­ва­ње­то­на­комплексноста­во­работењето­носи­ недостиг­ на­ квалитетни­ кадри­во­ сите­ области.­ Ваквиот­ тренд­ е­присутен­ насекаде,­ па­ компаниите­треба­да­најдат­модели­да­ги­привлечат­и­да­ги­задржат­квалитетните­кадри,­особено­ што­ глобалниот­ недостиг­ во­последните­ години­ предизвикува­нивно­привлекување­од­надворешни­компании.­ Овој­ тренд­ сè­ почесто­ не­бара­промена­на­местото­на­живеење,­бидејќи­ технолошки­ потпомогнато­„работење­од­дома“­овозможува­лесен,­глобален­пристап­и­зголемена­кон­ку­рент­ност­на­пазарот­на­трудот.

Успешноста на компаниите зависи од нивната можност брзо и флексибилно да се приспособат кон промените во опкружувањето, информациските системи постојано се изложени на нови предизвици за да ги поддржат успешно деловните процеси (англ.process aware information systems) и да го унапредат работењето.

Брзите технолошки про мени бараат постојано унапредување на знаењата на вработените, нивна кон ти нуирана обука и професионално надградување.

www.abit.edu.mk62

Постои тренд на креирање на банкарски

сер виси што би биле фокусирани на кли-

ентот, а не на продуктот. За таа цел потребно

е банката да може да ги сегментира своите

клиенти преку ал горитми за кластерирање, исто од

областа на машинското учење.

Не­ постои­ сомнеж­ дека­ ана­ли­зата­на­големи­податоци­(англ.­big­ data­ analytics)­ прид­вижува­нов­ аспект­на­натпревар­меѓу­ком­паниите­ од­ најразлични­

обла­сти.­Сè­повеќе­компании,­без­раз­ли­ка­на­нивната­големина­и­функција,­се­ одлучуваат­ да­пристапат­кон­де­та­лен­мониториринг­и­контрола­на­соп­ственото­работење­и­работата­на­нив­ни­те­ клиенти,­ со­ цел­ да­ овозможат­по­добри­ и­ побрзи­ стратешки­ одлуки­и­со­тоа­да­добијат­предност­пред­кон­ку­ренцијата.­ Банкарската­ индустрија­нема­ да­ биде­ изоставена­ од­ овој­ нов­бран.­Во­кои­области­на­банкарството­се­очекува­аналитиката­да­има­нај­го­ле­мо­ влијание?­ Каков­ тип­ алатки­ се­по­требни­од­технички­аспект­и­што­би­овоз­можиле?

Главно,­ секоја­ индустрија­ што­работи­со­квантитативни­податоци­се­очекува­да­биде­променета­од­бранот­на­ анализа­на­ големи­податоци.­ Бан­кар­ството­е­област­во­која­промените­се­веќе­почнати:­повеќе­од­90%­од­топ­50­те­ банки­ во­ светот­ веќе­ користат­напредни­ аналитички­ алатки­ (McK­insey­and­Company­2017).­Секоја­ин­тер­ак­ција­ со­ клиентите­ генерира­ нови­ко­рисни­ податоци,­ што­ не­ само­ што­се­ зачувуваат­ во­ база­ туку­и­ активно­се­ користат­ за­ анализа­ во­ поширока­сми­сла.­Следуваат­неколку­области­од­бан­карскиот­сектор­во­кои­се­очекува­вли­јанието­ на­ аналитиката­ да­ биде­нај­големо.

Детекција­на­измами.­Со­помош­на­аналитика­ и­ алгоритми­ за­ детекција­на­аномалии­од­областа­на­машинско­уче­ње­(англ.­machine­ learning),­бан­ки­те­ можат­ да­ креираат­ нормални­ ко­риснички­ профили­ врз­ база­ на­ прет­ход­ни­ активности­на­ клиентите­ и­ да­детектираат­ аномалии­ при­ секоја­ ак­

ци­ја­ што­ не­ се­ вклопува­ во­ таквите­про­фили.­ Ваквиот­ начин­ на­ заштита­би­ овозможил­ навремена­ реакција,­т.е.­ блокирање­на­ сомнителни­ акции­пред­нивно­комплетирање.

Сегментација­ на­ клиенти.­ Постои­тренд­на­креирање­на­банкарски­сер­виси­што­би­биле­фокусирани­на­кли­ентот,­ а­ не­ на­ продуктот.­ За­ таа­ цел­потребно­ е­ банката­ да­ може­ да­ ги­сегментира­своите­клиенти­преку­ал­горитми­ за­ кластерирање,­ исто­ од­областа­на­машинското­учење.­На­овој­начин­ банката­ ќе­ може­ да­ таргетира­раз­лични­ сегменти­ на­ различен­ на­чин,­ преку­ промоции­ и­ маркетинг­кам­пањи.

Менаџмент­ на­ ризици.­ Во­ област­на­ризици­веќе­години­наназад­се­ко­ристат­ аналитички­ алатки­ за­ пре­с­метка­ на­ ризик.­ Сепак,­ до­де­ка­ тра­ди­ционалните­ алатки­ се­ фо­ку­сираат­на­ извештаи­ за­ претходни­ и­ за­ идни­перформанси,­ модерните­ алатки­ се­фокусираат­ на­ истражување­ на­ по­да­тоците,­ сегментација,­ ста­тис­тич­ко­кластерирање,­предиктивна­ана­ли­ти­

КРЕИРАЊЕ НА СТРАТЕШКИ ОДЛУКИБАЗИРАНИ НА АНАЛИЗА НА ПОДАТОЦИ

д-р Михајло Павлоски: ИТ-консултант во АБИТАвторот е доктор на науки од Имеријал колеџ Лондон, во областа на информатичките науки.

АБИТ­ИТ

www.abit.edu.mk 63

Со брзиот пораст на количеството податоци складирани на светско ниво, што се удвојуваат на секои три години (McKinsey Global Institute MGI 2016), потребни се нови технички алатки за нивно процесирање, анализа и ви зуа лизација.

НАУЧНИ­И­СТРУЧНИ­ТРУДОВИ

ка,­симулација­на­настани­и­ана­ли­за­на­сценарија.

Со­брзиот­пораст­на­количеството­податоци­складирани­на­светско­ниво,­што­се­удвојуваат­на­секои­три­години­(McKinsey­ Global­ Institute­ MGI­ 2016),­потребни­ се­ нови­ технички­ алатки­за­нивно­процесирање,­анализа­и­ви­зуа­лизација.­ Во­кратки­црти,­ опи­шу­ваме­неколку­од­потребните­особини­на­овие­алатки:

Соодветен­ избор­ на­ платформа­ за­податочно­складирање.­Постои­тренд­во­ насока­ на­ зачувување­ на­ по­да­то­ци­те­во­облакот­ (англ.­cloud),­што­би­овоз­можило­нивен­пристап­преку­ин­те­р­нет­во­кое­било­време,­од­која­би­ло­локација.­ Пример­ за­ популарни­ сер­ви­си­ во­ оваа­ област­ се­ „Амазон­ веб­сер­висис“­ (АВС)­ и­ „Микрософт­ Азур“.­Исто­така,­изборот­на­база­на­податоци­треба­ да­ соодветствува­ со­ типот­ на­по­датоците­ (на­ пример,­ банкарски­

трансакции,­ податоци­ во­ временски­домен,­релациски,­аналитички­итн.).

Процесирање­на­големи­податоци­(англ.­ big­ data).­ Со­ цел­ обезбедување­на­ графички­ приказ­ на­ податоците­или­нивно­поедноставување­ за­ ли­ца­со­ нетехничка­ подготовка,­ по­треб­но­е­претходно­филтрирање­и­обра­ботка­на­ големи­количества­по­да­тоци.­Нај­чес­то,­ решенијата­ за­ скла­ди­рање­по­да­тоци­ (како­ АВСи­ „Азур“)­ обез­бе­ду­­ваат­ и­ свои­ решенија­ за­ првична­обра­ботка­на­податоците.

Визуализација.­ Потребно­ е­ за­ме­нување­ на­ традиционалните­ ста­тич­ки­алатки­ со­нови­интерактивни­и­ динамички,­ што­ ќе­ овозможат­ста­тистички­ преглед­ на­ клучните­метрики­од­интерес,­тестирање­хи­по­те­зи­од­типот­на­„што­ако...“­прашања­и­споредба­на­можни­идни­стратешки­че­кори.­ Табло­ претставува­ еден­ при­мер­за­софтвер­во­оваа­област.

Предиктивна­ аналитика.­ Мо­дер­ните­ компании­ нема­ да­ се­ во­дат­ од­инстинкт,­ туку­ своите­ стра­теш­ки­одлуки­ќе­ги­базираат­на­пред­ви­ду­ва­ња­ врз­ база­ на­ податоци­ и­ ана­ли­ти­ка.­Од­технички­аспект,­оваа­област­е­по­зната­ како­ машинско­ учење,­ што,­пак,­е­дел­од­поглобална­област­на­ве­штачка­интелигенција­(англ.­artificial­intelligence).­Еден­пример­на­соф­твер­ска­алатка­од­оваа­област,­што­е­при­спо­соблива­ на­ повеќе­ области,­ е­ „Ај­би­ем­Вотсон“.

За­крај,­податочниот­и­аналитички­пристап­ во­ една­ компанија­ не­ би­ре­зултирал­ во­ успех­ само­ со­ им­пле­ментација­ на­ потребните­ тех­ни­чки­ алатки,­ туку­ напротив,­ тоа­е­ долг­ процес­ што­ треба­ да­ по­ч­не­ од­ воведување­ на­ овие­ обла­сти­во­ основната­ стратешка­ ви­зи­ја­ на­компанијата,­ а­ потоа­ гра­дење­ на­системот­од­страна­на­ин­фра­струк­ту­рата.­Краен­и­најбитен­чекор­за­оп­ти­мално­искористување­на­овој­пристап­е­градење­на­човечкиот­талент,­кој­ќе­знае­ да­ ги­постави­вистинските­пра­шања­ врз­ база­ на­ приложените­ по­да­тоци.­Компаниите,­пред­сè­оние­од­банкарскиот­ и­ од­ финансискиот­ сек­тор,­што­ќе­можат­успешно­да­ги­им­плементираат­овие­алатки,­би­до­биле­на­вредност­и­би­оствариле­зна­чи­тел­на­предност­во­модерниот­свет.

Пример (1.8.2017): За кредит во износ од 35.000 евра, со рок на отплата од 20 години, за приматели на плата преку ТТК Банка, со годишна фиксна каматна стапка 2,85% во првите три години од отплатата и 5,85% променлива за останатиотпериод (6м ЕУРИБОР + 5,85 процентни поени, не пониска од 5,85%), ануитетот изнесува 191,49 евра во првите три години; 239,66 евра за останатиот период. Без надоместок за аплицирање, со намален надоместок за одобрување во промотивенпериод до 31.12.2017 - 175,00 евра (0,5% при исплата на кредитот), со надоместок за администрирање на кредитот 844,08 евра за целиот период на отплата (0,2% на остатокот од долгот, годишно однапред) - СВТ изнесува 5,29% годишно.За сите останати информации посетете ја интернет-страницата www.ttk.com.mk или обратете се во експозитурите / филијалите на ТТК Банка.

променлива за останатиот период (6м ЕУРИБОР + 5,85 процентни поени, не пониска од 5,85%) - за приматели наплата/пензија преку ТТК Банка, со грејс-период до 12 месеци и само 10% сопствено учество.

Отсега со ниска фиксна годишна каматна стапка од 2,85% во првите три години од отплатата и 5,85% годишна

Аплицирајте во промотивниот период до 31.12.2017 година и искористете ја можноста за намален надоместок за одобрување на кредитот. www.ttk.com.mk

www.nlb.mk Контакт центар: 02 / 15 600

НЛБ Станбени кредити

Твој дом, твоја слобода!Аплицирајте за НЛБ Станбен кредит до 31.12.2017 година и искористете ги промотивните поволности!

• Без трошоци за проценка.• Без трошоци за одобрување.• Пониски каматни стапки и поповолни услови за

приматели на плата во Банката.• Бескаматен Happy + инстант кредит за

опремување на станот.• Бесплатна Visa Classic или Mastercard Standard

кредитна картичка

Повеќе информации можете да добиете во најблиската експозитура на Банката, на телефонскиот број 02/15 600 или на веб страницата: www.nlb.mk

Промотивно

до 31 - ви

декември!

www.abit.edu.mk 65

„е­Бан­кар“­ќе­објавува­струч­ни,­на­уч­ни­и­ревијални­тру­до­ви,­при­ка­зи­на­слу­чаи­или­крат­ки­из­веш­таи­од­работењето­на­фи­нан­сис­ки­те­ин­сти­ту­ции.­Ав­то­ри­те­се­долж­ни­да­се­при­дру­жу­ва­ат­на­пра­ви­ла­за­под­го­тов­ка­на­тру­до­ви­те.­Уре­ду­вач­ки­от­од­бор­на­„е­Бан­кар“­не­ма­да­ги­при­фа­ти­за­разгледување­и/или­рецензија­тру­до­ви­те­што­не­ма­да­ги­за­до­во­лат­овие­барања.­

Под го тов ка на ма ну скрипт:

Ма­ну­скрип­тот­тре­ба­да­би­де­под­не­сен­во­А4­фор­мат­(216­х­279­мм)­со­мар­ги­ни­од­25­мм­од­секоја­стра­на,­от­чу­кан­са­мо­на­ед­на­стра­на­од­лис­тот,­со­двоен­про­ред,­со­го­ле­ми­на­на­бук­ви­12­точ­ки,­Time­New­Roman.­Бројот­на­стра­ни­ци­те­(без­та­бе­ли­и/или­фи­гу­ри/илуст­ра­ции)­за­ви­си­од­ти­пот­на­тру­дот:­

За­ор­ги­на­лен­на­учен­труд­12­стра­ни­ци­и­најмногу­6­та­бе­ли­и/или­гра­фи­ко­ни/сли­ки;

За­стру­чен­труд­или­ревијален­труд­8­стра­ни­ци­и­најмногу­4­та­бе­ли­и/или­гра­фи­ко­ни/сли­ки;

При­каз­ на­ случај­ или­ кра­ток­ извештај­ 6­ стра­ни­ци­ и­најмногу­3­та­бе­ли­и/или­гра­фи­ко­ни/сли­ки.

Секој­од­дел­од­тру­дот­тре­ба­да­зап­ч­ну­ва­на­но­ва­стра­ни­ца:­на­слов­на­стра­ни­ца,­ап­ст­ракт­со­клуч­ни­збо­ро­ви,­текст­на­тру­дот,­ре­фе­рен­ци,­ин­ди­ви­ду­ал­ни­та­бе­ли,­илуст­ра­ции­и­ле­ген­ди.­Нумерирањето­на­стра­ни­ци­те­тре­ба­да­би­де­во­дол­ни­от­де­сен­агол,­почнувајќи­од­на­слов­на­та­стра­ни­ца.­

Пр­ва­стра­ни­ца­–­на­слов­на­стра­ни­ца:­тре­ба­да­со­др­жи:­(а)­на­слов­на­тру­дот,­кра­ток,­но­ин­фор­ма­ти­вен;­ (б)­име­то­и­пре­

зи­ме­то­на­секој­ав­тор;­(в)­институција;­(г)­име­то­и­ад­ре­са­та­на­ав­то­рот­со­ко­го­ќе­се­ко­рес­пон­ди­ра­во­вр­ска­со­ма­ну­скрип­тот.­

Вто ра стра ни ца­­­ап­ст­ракт­и­клуч­ни­збо­ро­ви:­Ап­ст­рак­тот­тре­ба­да­е­на­пи­шан­со­најмногу­150­збо­ра­за­не­струк­ту­ри­ран­ап­ст­ракт­и­250­збо­ра­за­струк­ту­и­ран­ап­ст­ракт­(ги­со­др­жи­де­ло­ви­те:­цел/и­на­студијата­или­истражувањето,­ос­нов­ни­про­це­ду­ри,­ глав­ни­те­ на­оди/ре­зул­та­ти,­ по­да­то­ци­те­ и­ нив­на­та­ста­тис­тич­ка­ значајност,­ ако­ е­ мож­но),­ и­ глав­ни­те­ за­клу­чо­ци.­Ис­так­не­те­ги­но­ви­те­и­важ­ни­те­ас­пек­ти­на­студијата­или­опсервацијата.­

Под­ап­ст­рак­тот­идентификувајте­ги­и­на­пи­ше­те­ги­клуч­ни­те­збо­то­ви:­3­5­збо­ра­или­крат­кии­фа­зи­кои­ќе­по­мог­нат­во­индексирањето­на­тру­дот­и­при­публицирањето­на­ап­ст­рак­тот.­

Тре­та­и­по­на­та­мош­ни­стра­ни­ци­–­текст­на­тру­дот:­Текс­тот­обич­но­тре­ба­да­би­де,­но­не­е­за­дол­жи­тел­но,­по­де­лен­на­де­ло­ви­со­след­ни­ве­на­сло­ви:­во­вед,­материјал­и­ме­то­ди,­ре­зул­та­ти­и­дискусија.­

Во­вед:­ Из­не­се­те­ ја­ цел­та­ на­ тру­дот.­ Сумирајте­ ја­ оправ­да­нос­та­ за­ изведување­ на­ студијата­ или­ опсервацијата.­Дајте­ ги­ са­мо­ре­фе­рен­ци­те­ стро­го­по­вр­за­ни­ со­пред­ме­тот­на­истражување­или­опсервација,­не­пра­ве­те­обе­мен­пре­глед­на­пред­ме­тот­на­истражување/опсервација.­Не­ставајте­по­да­то­ци­или­за­клу­чо­ци­од­ра­бо­та­та­за­која­се­из­вес­ту­ва.­

Материјал­ (се­ од­не­су­ва­на­материјалот­ врз­ кој­ се­ вр­ши­истражувањето)­и­ме­то­ди:­из­не­се­те­ја­оп­шта­та­дескрипција­на­ме­то­ди­те.­Опи­ше­те­го­јасно­из­бо­рот­на­ва­ши­те­опсер­ва­ци­о­ни­

ЗА ПУБЛИЦИРАЊЕ

ИНФОРМАЦИЈА ЗА АВ ТО РИ ТЕ

РЕЦЕНЗИЈА И СТАНДАРДИ

Во­про­гра­ма­та­на­Уре­ду­вач­ки­от­од­бор­на­„е­Бан­кар“­важ­но­мес­то­има­мож­нос­та­за­објавување­на­ва­ши­те­струч­ни­и­на­уч­ни­тру­до­ви,­со­цел­за­ва­ша­едукација,­не­са­мо­онаа­што­про­из­ле­гу­ва­од­ читањето­ на­ објавените­ тру­до­ви,­ ту­ку­ и­ за­

подигнување­на­ни­во­то­на­знаење­за­це­ли­от­про­цес­од­под­го­тов­ка­до­објавување­на­ма­ну­скрипт.­Овој­про­цес­под­раз­би­ра­и­рецензија­на­под­не­се­ни­те­тру­до­ви.­

Рецензија­или­евалуација­од­ко­ле­ги­ек­с­пер­ти­е­про­цес­на­подложување­на­труд,­истражување­или­идеја­на­про­вер­ка­од­дру­ги­кои­се­ква­ли­фи­ку­ва­ни­и­спо­соб­ни­да­на­пра­ват­не­при­ст­рас­на­рецензија.­Од­лу­ка­та­да­ли­ма­ну­скрип­тот­ќе­се­објави­или­не,­или­ќе­се­мо­ди­фи­ци­ра­пред­објавувањето,­ја­до­не­су­ва­еди­то­рот­на­спи­са­ни­е­то­врз­ос­но­ва­на­мислењето­на­еден­или­повеќе­ре­це­зен­ти.­Овој­про­цес­тре­ба­да­ги­ох­раб­ри­и­по­тик­не­ав­то­ри­те­да­се­при­др­жу­ва­ат­на­при­фа­те­ни­те­стан­дар­ди­на­нив­на­та­дис­цип­ли­на­и­да­спре­чи­дисеминација­на­ире­ле­

вант­ни­на­оди,­не­п­от­кре­пе­ни­тврдења,­не­при­фат­ли­ви­ин­тер­п­ре­та­ции­и­лич­ни­видувања.­Тру­до­ви­те­кои­пле­ди­ра­ат­ на­ ор­ги­нал­нос­та­ тре­ба­ да­ се­ при­др­жу­ва­ат­ на­прет­пос­тав­ки­те­ на­ до­бра­та­ фи­нан­сис­ка­ прак­ти­ка­ (за­струч­ни­те­тру­до­ви­)­и­на­на­уч­ни­от­ме­тод­(секвенција­или­колекција­на­про­це­си­кои­се­сме­та­ат­за­ка­рак­те­рис­тич­ни­на­на­уч­но­то­истражување­и­за­стекнување­на­но­во­на­уч­но­знаење­за­ос­но­ва­но­на­до­ка­зи).

Се­раз­би­ра,­секој­има­пра­во­да­не­се­со­гла­си­со­ми­сле­њето­ на­ ре­цен­зен­тот­ или­ на­ еди­то­рот,­ и­ до­кол­ку­ус­пее­да­го­об­раз­ло­жи­и­да­го­по­ткре­пи­својот­став­со­ре­­ле­вант­ни­ до­ка­зи,­ ќе­ при­до­не­се­ за­ подобрување­ на­ква­­ли­те­тот­на­рецензирање.­Иа­ко­рецензирањето­има­мно­­гу­ не­до­ста­то­ци­ (најчесто­ се­ спо­ме­ну­ва­ бав­нос­та),­се­пак,­на­не­го­тре­ба­да­се­гле­да­ка­ко­на­чу­вар­на­про­фи­лот­на­ед­но­спи­са­ние,­унап­ре­ду­вач­на­ква­ли­те­тот­и­учи­тел­за­стан­дар­ди­те­за­публицирање­на­струч­но­на­уч­ни­тру­до­ви.­

НАУЧНИ­И­СТРУЧНИ­ТРУДОВИ

www.abit.edu.mk66

или­ек­с­пе­ри­мен­тал­ни­субјекти.­Из­не­се­те­ги­ме­то­ди­те­и­про­це­ду­ри­те­во­до­вол­но­де­та­ли­што­ќе­до­зво­лат­дру­ги­да­ги­по­ста­ват­ме­то­ди­те,­вклучувајќи­ги­ста­тис­тич­ки­те.­

Ста­тис­ти­ка:­ Ако­по­да­то­ци­те­ се­ су­ми­ра­ни­во­де­лот­ре­зул­та­ти,­специфицирајте­ги­ста­тис­тич­ки­те­ме­то­ди­што­сте­ги­ко­рис­те­ле­ за­ да­ ги­ ана­ли­зи­ра­те.­ Опи­ше­те­ ги­ ста­тис­тич­ки­те­ме­то­ди­со­до­вол­но­де­та­ли­за­да­му­овоз­мо­жи­те­на­секој­чи­та­тел­со­до­вол­но­знаење­да­има­при­стап­до­ори­ги­нал­ни­те­по­да­то­ци­за­да­се­ве­ри­фи­ци­ра­ат­из­не­се­ни­те­ре­зул­та­ти.­Ко­га­е­мож­но,­ квантифицирајте­ ги­ на­оди­те­ и­ из­не­се­те­ ги­ со­ со­од­вет­ни­ин­ди­ка­то­ри­на­греш­ки­те­на­мерење.­

Из­бег­не­те­ не­тех­нич­ка­ упо­тре­ба­ на­ тех­нич­ки­те­ тер­ми­ни­во­ста­тис­ти­ка­та,­ка­ко­што­е­„слу­ча­ен“,­„нор­мал­но“,­и­„мост­ра“.­Дефинирајте­ги­ста­тис­тич­ки­те­тер­ми­ни,­кра­тен­ки­и­повеќето­сим­бо­ли.

Дискусија:­ Ис­так­не­те­ ги­ но­ви­те­ и­ важ­ни­те­ ас­пек­ти­ на­ студијата­ и­ за­клу­чо­ци­те­што­ ќе­ сле­ду­ва­ат­ од­ нив.­ Не­повторувајте­ги­во­де­та­ли­по­да­то­ци­те­или­дру­ги­от­материјал­да­ден­во­прет­ход­ни­те­де­ло­ви.­Из­не­се­те­ги­им­пли­ка­ци­и­те­на­на­оди­те­и­нив­ни­те­ограничувања,­вклу­чи­тел­но­и­им­пли­ка­ци­и­те­за­ид­ни­те­истражувања.­Компарирајте­ги­опсер­ва­ци­и­те­со­дру­ги­ре­ле­вант­ни­сту­дии.­По­вр­зе­те­ги­за­клу­чо­ци­те­со­це­ли­те­на­студијата­и­из­бег­не­те­не­ква­ли­фи­ци­ра­ни­ис­ка­зи,­тврдења­и­за­клу­чо­ци­кои­не­се­пот­пол­но­по­ткре­пе­ни­со­ва­ши­те­по­да­то­ци.­Избегнувајте­да­да­ва­те­при­ори­тет­на­ра­бо­ти­те­што­не­се­за­вр­ше­ни.­Из­не­се­те­но­ва­хи­по­те­за­са­мо­ко­га­е­јасно­де­ка­мо­же­да­га­ран­ти­ра­те­де­ка­мо­же­да­би­де­озна­че­на­ка­ко­так­ва.­Мо­же,­ако­е­со­од­вет­но,­да­се­да­дат­и­пре­по­ра­ки.­

Ре­фе­рен­ци:­Ре­фе­рен­ци­те­се­вне­су­ва­ат­во­текс­тот­со­арап­ски­број­ста­вен­во­за­гра­ди,­спо­ред­ре­дот­на­пр­во­то­јавување­во­текс­тот.­За­пишување­на­ре­фе­рен­ци­те­во­библиографијата,­ко­рис­те­те­го­на­чи­нот­и­фор­ма­тот­на­след­ни­от­на­чин:­

(Rosenbloom,­2004:­56­70)­Озна­ки­те­“ibid„,­“ob.cit.„­и­сл.­по­пра­ви­ло­не­се­ко­ри­стат.­Из­бег­не­те­да­ко­рис­ти­те­ка­ко­ре­фе­рен­ци­ап­ст­рак­ти,­„не­пуб­

ли­ци­ра­ни­по­да­то­ци“­и­„лич­ни­ко­му­ни­ка­ции“.­Мо­же­да­се­ко­ри­стат­ре­фе­рен­ци,­тру­до­ви­при­фа­те­ни,­но­се­уште­не­пуб­ли­ци­ра­ни­–­на­пи­ше­те­го­спи­са­ни­е­то­и­до­да­де­те­„во­пе­чат“.

Ко­рис­те­на­та­ ли­те­ра­ту­ра/ре­фе­рен­ци­ се­ на­ве­ду­ва­ на­крај­на­тру­дот­по­абе­це­ден­ред,­на­след­ни­от­на­чин:­

Кни ги­Rosenbloom,­ B.­ (2004),­ “Marketing channels: a management

view”,­Mason:­Thomson­South­Western.­Ста­тии­во­ча­со­пи­си­Месиќ,­ М.­ (2010)­ “Мул ти кул ту ра ли зам у Нјемачкој”,

Миграцијске­и­ет­нич­ке­те­ме,­год.26,­бр.3,­стр.­243­246­

Ин тер нет из вор­Cassarino,­ J.P.­ (2009),”EU mobility partnership: Expression of a

New Compromise”,­in:­Migration­Policy­Institute­–­Migration­Infor­mation­ Source,­ September­ 2009,­ [http://www.migrationinforma­tion.org/Feature/display.cfm?ID=741]­(28.11.2009)­

Кор по ра ти вен из вор OECD­ (Organisation­ for­ Economic­ Cooperation­ and­ Develop­

ment)­ (2003),­ “National accounts of OECD countries”,­ vol.1,­ 1990­2001,­Paris:­OECD­

До­кол­ку­ се­ на­ве­ду­ва­ат­ повеќе­ тру­до­ви­ од­ еден­ ав­тор­објавени­во­ис­та­ го­ди­на­пр­ви­от­ се­озна­чу­ва­ (2010а),­ вто­ри­от­(2010б)­итн.­

Та­бе­ли: Секоја­ та­бе­ла­ тре­ба­ да­ би­де­ на­ по­се­бен­ лист­хартија,­ от­чу­ка­на­ спо­ред­ ис­ти­те­ пра­ви­ла­ ка­ко­ за­ це­ли­от­текст.­ Не­ испраќајте­ та­бе­ли­ ка­ко­ фо­то­гра­фии.­ Та­бе­ла­та­ не­смее­да­има­повеќе­од­6­ко­ло­ни­и­8­ре­да.­Обе­ле­же­те­ ги­та­бе­ли­те­ ед­но­под­ру­го­ со­ арап­ски­ бројки,­ спо­ред­ редос­ле­дот­на­ појавување­ на­ текс­тот.­ Дајте­ крат­ко­ објаснување­ на­ та­бе­ла­та­ во­ про­дол­же­ние­ на­ на­сло­вот.­ Си­те­ до­пол­ни­тел­ни­објаснувања,­ ле­ген­ди­ или­ објаснувања­ на­ не­стан­дард­ни­те­кра­тен­ки,­ста­ве­те­ги­вед­наш­под­та­бе­ла­та.­Секоја­та­бе­ла­тре­ба­да­би­де­ци­ти­ра­на­во­текс­тот.­

Илуст­ра­ции:­Фи­гу­ри­те­тре­ба­да­се­ну­ме­ри­ра­ни­спо­ред­ре­дот­со­кој­прв­пат­се­ци­ти­ра­ат­во­текс­тот.­Гра­фи­ко­ни­те­и­фи­гу­ри­те­тре­ба­да­би­дат­про­фе­си­о­нал­но­из­ра­бо­те­ни,­цр­но­бе­ли­или­во­боја.­Бук­ви­те,­бројките­сим­бо­ли­те­и­дру­го­тре­ба­да­би­дат­јасно­вид­ли­ви­и­по­редуцирање­на­го­ле­ми­на­та­на­илустрацијата.­На­сло­ви­те­и­де­та­ли­те­за­илустрацијата­тре­ба­да­ се­ да­де­ни­во­ле­ген­да­та­во­ текс­тот,­ а­не­на­ са­ма­та­ илустрација.­ Ако­ се­ да­ва­ат­ фо­то­гра­фии­ на­ ли­ца,­ тие­тре­ба­да­би­дат­или­со­до­би­е­на­пис­ме­на­до­зво­ла­да­би­дат­објавени,­или­так­ви­ли­ца­да­не­мо­жат­да­би­дат­иден­ти­фи­ци­ра­ни.

Ко­рис­те­те­ги­стан­дард­ни­те­кра­тен­ки.­Из­бег­не­те­кра­тен­ки­во­на­сло­вот­или­ап­ст­рак­тот.­

Че ко ри на Уре ду вач ки от од бор­По­ при­емот­ на­ до­ста­ве­ни­те­ тру­до­ви­ уре­ду­вач­ки­от­ од­бор­

ги­пре­зе­ма­след­ни­те­че­ко­ри:­1)­тру­дот­го­испраќа­на­од­ре­ден­ре­цен­зент­2)­до­кол­ку­има­за­бе­леш­ки­на­текс­тот­го­из­вес­ту­ва­ав­то­рот­и­му­ги­испраќа­су­гес­ти­и­те­од­ре­цен­зен­тот­за­до­ра­бот­ка­на­тру­дот­3)­го­од­би­ва­ра­ко­пи­сот­и­за­тоа­го­из­вес­ту­ва­ав­то­рот.­Во­спи­са­ни­е­то­се­објавуваат­са­мо­тру­до­ви­со­по­зи­тив­на­рецензија.­До­кол­ку­ра­ко­пи­сот­е­вра­тен­­­од­би­ен,­(уред­ни­кот­не­мо­ра­да­ја­објаснува­при­чи­на­та­по­ра­ди­која­тру­дот­се­од­би­ва)­то­гаш­ав­то­рот­мо­же­тру­дот­да­си­го­по­ну­ди­за­објавување­на­дру­го­мес­то.­Ис­пра­те­ни­те­тру­до­ви­не­се­враќаат.­

НАУЧНИ­И­СТРУЧНИ­ТРУДОВИ

ТРУ ДО ВИ ТЕ СЕ ИСПРАЌААТ ВО ЕЛЕК ТРОН СКА ФОР МА ДО УРЕД НИ КОТ НА СПИ СА НИ Е ТО НА ЕЛЕК ТРОН СКА АД РЕ СА: e-mail: info@abit.edu.mk

Во­си­те­ма­ну­скрип­ти­кои­се­испраќаат­до­глав­ни­от­уред­ник­тре­ба­да­стои,­ка­ко­на­по­ме­на,­да­ли­тие­се­на­ме­не­ти­за­руб­ри­ка­та­„На­уч­ни­и­струч­ни­тру­до­ви“.­

На­крајот­од­тру­дот,­на­по­се­бен­лист­тре­ба­да­пот­пи­ше­те­изјава­де­ка­тру­дот­не­е­по­ну­ден­за­печатење­и­не­ма­да­се­испраќа­ист­текст­до­дру­ги­струч­ни­списанија.­

Ед­наш­при­фа­тен­труд­за­ова­спи­са­ние­го­об­в­р­зу­ва­ав­то­рот­да­не­го­објавува­ис­ти­от­труд­на­дру­го­мес­то­без­до­зво­ла­на­уре­ду­вач­ки­от­од­бор.­Ако­го­објавува­ис­ти­от­труд­на­дру­го­мес­то,­то­гаш­мо­ра­да­се­на­ве­де­де­ка­е­веќе­објавен­труд­во­спи­са­ни­е­то­„е­Бан­кар“

НА ПО МЕ НА:

Напомена: програмата се изведува заеднo со Controller Akademie® од Минхен (Р. Германија). Level 4 и 5 се студираат и завршуваат во Минхен (Р. Германија), и на крајот се добива меѓународна Диплома за контролер од најпрестижната (Controller Akademie®). Алтернатива: ниво 4 се студира во Р. Македонија на англиски јазик со тренер експерт од Р. Германија.

Вкупен фонд на часови во Р. Македонија: 192Времетраење: 1 годинаМесто: АБИТ (Ул. „Орце Николов“ бр. 75, зграда на Македонска берза 1-ви кат)Динамика на обуката: два пати неделно (петок во 17:00 часот – сабота во 10:00 часот)

ЕДНОГОДИШНА СЕРТИФИКАЦИОНА ПРОГРАМА ВО ПАРТНЕРСТВОСО CONTROLLER AKADEMIE® ОД МИНХЕН (Р. ГЕРМАНИЈА)

CERTIFIED CONTROLLER® (Level I, II и III)

АПЛИЦИРАЈ!www.abit.edu.mk

Школарина: од 190 евра!Уписен рок:

февруари-март 2018 година.

Почеток:Април 2018 (Level 1)

Цели на конференција

Времетраење: 10:00 – 17:00 часот Рок за пријавување: до 01 ноември 2017Контакт инфо: +389 2 312 55 00, +389 71 215 118

Главната цел на оваа меѓународна конференција е да ги запознае учесниците со основите и разликите на AML и CFT, теоретски и практични, трендовите на развојот на глобалната финансиска регулација, поврзаноста помеѓу усогласеноста и AML и CFT. Учесниците ќе имаат можност да се запознаат со најдобрите меѓународни практики во согласност со барањата на локално ниво, идентификување на високоризични клиенти и правилно следење и откривање на сомнителни трансакции.

In cooperation with:

ПРВА МЕЃУНАРОДНА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗА СПРЕЧУВАЊЕ НА ПЕРЕЊЕ НА ПАРИ (AML) И ФИНАНСИРАЊЕ НА ТЕРОРИЗАМ (CFT)

ПРИМЕНA НА ИНОВАТИВНИ ПРАКТИКИ ВО AML & CFT

Хотел Холидеј Ин, Скопје, 07, Ноември, 2017