اسالم هعال

ی با با ن مد ید

قد با

ر ن ید ر د

مطالب فهرست

6 پیشگفتار9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . استاد حال شرح10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . طباطبائى عالمه آثار

12 مقدمه

14 شیعه نماى و نشو و پیدایش کیفیت اول15 آن کیفیت و پیدایششیعه آغاز 1 فصل16 . . . . . . . . . . . . اختالف بروز و سنى اکثریت از شیعه اقلیت شدن جدا سبب17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . علمى مرجعیت و جانشینى مسئله دو18 . . . . . . . . . . . . . شیعه نظر با آن مغایرت و انتخابى خالفت سیاسى روش21 . . . . . . . . . . . حضرت آن روش و (ع) على امیرالمؤمنین به خالفت انتهاى23 . . . . . . . . . . . . . . برداشت (ع) على پنجساله خالفت از شیعه که اى بهره24 . . . . . . . . . . . . . موروثى سلطنت به آن تبدیل و معاویه به خالفت انتقال25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . شیعه براى روزگار ترین سخت26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . امیه بنى سلطنت استقرار28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هجرى دوم قرن در شیعه29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هجرى سوم قرن در شیعه29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هجرى چهارم قرن در شیعه30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هجرى نهم تا پنجم قرون در شیعه30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هجرى یازدهم تا دهم قرن در شعیه31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هجرى چهاردهم تا دوازده قرن در شیعه

32 شیعه انشعابات 2 فصل32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . شعب] از برخى انقراض [و انشعاب اصل33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . زیدیه شیعه33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . انشعاباتشان و اسماعیلیه شیعه33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . باطنیه35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . مقنعه و دروزیه و مستعلیه و نزاریه

2

3 مطالب فهرست36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . اسماعیلیه و زیدیه با ایشان فرق و امامى دوازده شیعه36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . فصل خاتمه37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . امامى دوازده شیعه تاریخچه خالصه

38 شیعه مذهبى تفکر دوم39 مذهبی تفکر روش سه 3 فصل39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . مذهبى تفکر معناى39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اسالم در مذهبى تفکر اساسى مأخذ39 . . . . . . . . . . . . . . . دهد مى نشان مذهبى تفکر براى قرآن که راههایى41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . نامبرده طریق سه میان در تفاوت41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دینى ظواهر اول: طریق41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دینى ظواهر اقسام42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . صحابه حدیث42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . سنت و کتاب در مجدد بحث43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . قرآن باطن و ظاهر44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . قرآن تأویل46 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . حدیث در بحث تتمه47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . حدیث به عمل در شیعه روش47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اسالم در عمومى تعلم و تعلیم48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . نقلیه علوم و شیعه48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . عقلى بحث دوم: طریق48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . کالمى و فلسفى عقلى، تفکر49 . . . . . . . . . . . . . . . اسالم در کالمى و فلسفى تفکر در شیعه قدمى پیش50 . . . . . . . . . . . . . . . . . عقلیه علوم سایر و فلسفه در شیعه پایدار کوشش50 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ماند باقى شیعه در فلسفه چرا51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . شیعه علمى نوابغ از تن چند52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . کشف سوم: طریق52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . عرفانى درك و انسان52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اسالم در عرفان ظهور53 . . . . . . . . . . . . . . . . آن برنامه و نفس عرفان به سنت و کتاب راهنمائى

55 امامى دوازده شیعه نظر از اسالمى اعتقادات سوم56 خداشناسى 4 فصل56 . . . . . . . . . . . . . خداوند وجود ضرورت - واقعیت و هستى جهان به نظرى56 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . جهان و انسان ارتباط راه از دیگر نظرى

4 مطالب فهرست58 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . خداوند وحدانیت59 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . صفت و ذات59 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . خداوندى صفات معناى60 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . صفات معناى در بیشتر توضیح60 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . فعل صفات61 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . قدر و قضا62 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اختیار و انسان

64 پیغمبرشناسى 5 فصل64 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . عمومى هدایت - هدف سوى به65 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . خصوصى هدایت66 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . قانون و خرد66 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . شود مى نامیده ”وحى“ که مرموزى شعور67 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . نبوت عصمت - پیغمبران68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . آسمانى دین و پیغمبران69 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . نبوت و وحى حجت و پیغمبران70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . خدا پیغمبران شماره70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . شریعت صاحبان و اولوالعزم پیغمبران70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ص) محمد نبوت72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . قرآن و (ص) اکرم پیغمبر

75 معادشناسى 6 فصل75 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . بدن و روح از انسان ترکیب76 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دیگران نظر از ”روح“ حقیقت در بحث76 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اسالم نظر از مرگ77 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . برزخ77 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . رستاخیز - قیامت روز79 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دیگر بیان82 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . آفرینش توالى و استمرار

83 شناسى امام 7 فصل83 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . امام معناى83 . . . . . . . . . . . . . . اسالمى حکومت و (ص) پیغمبراکرم جانشینى و امامت88 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . الهیه معارف بیان در امامت89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . امام و نبى میان فرق90 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اعمال باطن در امامت92 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اسالم پیشوایان و ائمه93 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ع) امام دوازده زندگى تاریخ از اجمالى93 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . اول امام

5 مطالب فهرست95 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دوم امام96 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . سوم امام100 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . چهارم امام100 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . پنجم امام101 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ششم امام102 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هفتم امام102 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . هشتم امام103 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . نهم امام104 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دهم امام105 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . یازدهم امام106 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . دوازدهم امام106 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . عمومى نظر از (ع) مهدى ظهور در بحث107 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . خصوصى نظر از (ع) مهدى ظهور در بحث

109 شیعه معنوي پیام خاتمه:

پیشگفتارزمین مغرب در ”تشیع“ معرفى جهت که است طرحى از جزئى گذرد، مى خواننده نظر از اکنون که کتابىجوانب باره در زیادى مطالعات زمین، مغرب دانشمندان گذشته، قرن طى در گرچه است. پذیرفته تحققو گرفته انجام غرض و تعصب نهایت با آثار این اکثر اما اند، داده انجام اسالمى تمدن و اسالم مختلف

شود. مى دیده اسالم تحریف در کوشش آنها درتسنن اهل منابع از گیرد، مى انجام اسالم باره در که تحقیقاتى در اروپائیان منابع تمام تقریبا وانگهىنظر همان مقصود معموال آید، مى میان به سخن کالم و فقه نبوى، سیره حدیث، قرآن، از هرگاه و است

است. شده بیان مغرضانه و یافته تحریف اغلب نیز نظر این حتى و است جماعت و سنت اهلوجودى علت و دید تمام و شده معرفى فرعى فرقه یک صورت به تشیع اروپایى، زبانهاى به موجود آثار در”شیعه“ پیدایش باعث که دینى علل به کمتر و یافته تقلیل اجتماعى و سیاسى صرفا نزاع یک به آن”اسماعیلیه“ آن از اساسى سهم باز کلى طور به ”شیعه“ باره در تحقیقات در حتى است، شده توجه گردید،

است!! نگرفته قرار نظر مورد اسماعیلى مکتب اندازه به حتى امامى“ دوازده ”شیعه و است!تماس اسالم با بار دو کنون تا غرب باشد. محدودیت این اصلى علت زمین، مغرب تاریخى سوابق شایدمورد دو هر در و اروپا شرق در اتراك با و (سیسیل) صقلیه و اندلس در اعراب با است، داشته مستقیمبرخى با محدود و سرى نسبتا روابط به محدود ”تشیع“ با رابطه و بود آن سنى صورت به اسالم با تماس

گردید. اندلس مراکز برخى در شاید و صلیبى جنگهاى در فلسطین در اسماعیلى هاى حوزهبا و نداشت تماسى شیعى، ایران مخصوصا و تشیع عالم با جدید دوران از قبل هیچگاه زمین، مغرب

شد. آشنا هند در بار اولین براى نیز اسالمى ایران فرهنگآن عقلى جنبه که اسالم از جوانب آن تحقیر در غربیان کوشش جهت شاید و علل این به حال، هر بهفرد میلیون دهها مذهب نیز هنوز و داشته وجود اسالم تاریخ در واقعا چنانکه هیچگاه تشیع است، قوىشناخته مذهب این پیروان جهان از خارج دهد، مى تشکیل را غیره و هندى و پاکستانى عرب، و ایرانىاسالم در بدعت! یک را ”تشیع“ که گذشته قرن مستشرقان نظر همان زمین مغرب در و است نشدهقرون در اسالم دشمنان اى عده اختراع را تشیع برخى، حتى و شده پذیرفته محافل اکثر در دانستند مىاى اشاره آن در یا و باشد مى تشیع به مربوط یا که موجود معروف کتاب چند به نگاهى دانند. مى بعدى

است. کافى ادعا این اثبات جهت است، شده تشیع بهمخصوصا و زمین مغرب در ادیان باره در تحقیق بر تدریج به که جدیدى تفکر نحوه و زمینه این به توجه باروز هر شیعه، باره در اصیل تحقیقات سلسله یک ضرورت شود، مى حکمفرما ”انگلوساکسون“ ممالک در

شود. مى احساس بیشترمعرف بهترین که برخوردند نکته این به انگلستان در سپس و آمریکا در تدریج به المللى، بین جنگ از بعدمخصوصا دین یک ”عینى“ توصیف صرف و نگرد مى آن به دین آن درون از که است فردى دین، یکمطرود امر بدو از اوست، مطالعه مورد که را خاصى دین یا و ندارد اعتقاد دین به اصال یا که کسى توسط

نیست. کافى وجه هیچ به شمارد، مى اساس بى و

6

7 فتار پيش

استفاده به جوانان مخصوصا و زمین مغرب متفکران خواص افزون روز احتیاج با توأم حقیقت این کشفدر مادیگرى عجیب غلبه و مسیحیت تضعیف علت به که اى خال کردن پر جهت زمین مشرق ادیان ازادیان در اصیل تحقیق منظور به مراکزى تدریج به آمریکا در که شد باعث است، آمده پیش آمریکا و اروپااسالم البته شود، استفاده آنها درك جهت ادیان خود ماخذ و دانشمندان از المقدور حتى و گردد تأسیس

باشد. مستثنا امر این از کامال توانست نمى باالخص تشیع و کلى طور بهدانشمند (Kenneth Morgan) مورگان کنث پرفسور نهضت این در پیشکسوتان و قدمان صاحب از یکىو گذرانیده زمین مشرق در را خود عمر از مدتى که است (Colgate) کولیگت دانشگاه استاد و آمریکایىاست. داشته شرقى ادیان تمام معنوى بزرگان و استادان و علما ترین برجسته از بسیارى با مستقیم رابطهکه است مستقیم“ صراط ”اسالم کتاب تنظیم علت به بیشتر اسالمى جهان در او شهرت که استاد اینرا آن تشیع“ ”فصل نیز شهابى محمود استاد و است شده نوشته مسلمان دانشمندان از گروهى توسطجهانى ادیان اصیل نمایندگان اجتماع جهت ”کولگیت“ دانشگاه در مرکزى پیش، سال چندین اند، نگاشتهادیان، تاریخ در را برجسته دانشجوى گروهى و است دار عهده را آن ریاست اکنون خود و کرد تأسیس

کند. مى راهنمایىپیروان اصیل نظرگاه از غربیان به آنها معرفى و شرقى ادیان مهم منابع چاپ در همواره مورگان، پرفسور

است. کوشیده ادیان این واقعىکتب کمبود از سخن کرد، دیدن مرکز این از سطور این راقم اول بار براى پیش سال هشت که هنگامىدر اى ارزنده خدمات ”سوربن“ دانشگاه از کربن“ هنرى ”پرفسور البته آمد. میان به تشیع باره در اصیلثانیا: و باالست بسیار سطحى در فرانسه زبان به ایشان آثار اوال: لیکن اند داده انجام شیعه تفکر معرفىرساله و کتاب سه دو سازد. نمى مطرح را دین تر عمومى جوانب و دارد کار و سر حکمت و عرفان باصرف را خود عمر که است مسیحى مبلغ چند فکر تراوش اکثرا است موجود انگلیسى زبان به که دیگر

اند. کرده آن رد و تشیع بردن بین ازافتخار جانب این هنگام آن در آمد، ایران به مورگان“ ”پرفسور 1964 تابستان در بعد، سال دو یکى اتفاقا”درکه“ به بار چند اى هفته و داشت را طباطبائى“ حسین محمد سید ”عالمه ارجمند استاد محضر در تلمذاستعداد با مطابق چند اى خوشه کرانشان بى دانش خرمن از و شده مشرف ایشان تابستانى خانه بهلحظه، اولین از رسیدیم. طباطبائى عالمه خدمت مورگان آقاى اتفاق به روزى چید. مى خود محدودفورا مورگان استاد و ساخت خود شیفته را مورگان پرفسور طباطبائى، عالمه روحانیت و معنوى حضورعمل مقام به فکر مرحله از را حکمت و علم که است گرفته قرار شخصى حضور در که کرد احساسپرلطف حال عین در و خاکى و تنگ هاى کوچه در است. پیموده و چشیده گوید مى آنچه و رسانیدهمغرب مردم براى شیعه باره در کتاب سلسله یک نگارش طرح فورا استاد، محضر از مراجعت در ”درکه“ریزى پى کار برنامه بعد چندى و گردید مطرح جانب، این همکارى با و طباطبائى عالمه توسط زمیننظر از ”قرآن دیگرى و فعلى کتاب یکى که ارزش پر اثر دو بعد، سال سه عرض در بزرگوار استاد و شددانش و علم به که فراوانى خدمات بر بزرگى خدمت عمل، این با و درآورد تحریر رشته به است شیعه“

افزود. است کرده اسالمىدانشگاهى سطح در آمریکا در نیز ومدتى شد ترجمه انگلیسى زبان به جانب این توسط کتاب این متنفهم در دانشجویان العمل عکس ارزیابى و تجربى دوره این اتمام از پس زودى به و است شده تدریسخواهد انتشار نهایى، صورت به است، کرده تراوش اسالمى بزرگ عالم یک قلم از مستقیما که اثرى

یافت.شیعه شناساندن منظور به که سلسله این در اثر سومین و است ترجمه شرف در قرآن، باره در دوم جلدو مکتوم کتابى غرب، در کنون تا که بود خواهد شیعه امامان گفتار از منتخبى ترجمه باشد، مى جهان در

8 فتار پيش

است. مانده باقى نهفته گنجىو شیعه شناساندن آن منظور است. تازه هدفى با جدید تحقیق یک اسالم“ در ”شیعه کتاب بنابراین،دیدگاهى از مایلند و ندارند آشنایى شیعى و اسالمى فکرى عالم با که است افرادى به آن گوناگون جوانب

بیفکنند. اسالم از مهم بخش این به جامع نظرى کلى،و شیعه اصالت از دفاع حال عین در و جماعت و سنت اهل به اهانت بدون را هدف این محترم، مؤلفاسالم از اصیل کامال اى جنبه تشیع که دهد نشان تا است کوشیده و کرده دنبال آن، پیدایش علت بیانبرعکس باشد. نظر در تسنن و تشیع بین شکاف یا تفرقه ایجاد در مقصودى کوچکترین اینکه بدون استواقعى، تقریب که آنجا از است ساخته آسانتر را اسالم اصلى بخش دو بین گفتگوى شیعه اصالت از دفاع با

باشد. مى پذیر امکان طرفین اصالت حفظ با فقطنه نباشد. انگلیسى از کمتر شاید فارسى زبان به کتاب این به احتیاج که است این ما زمان عجایب ازدر و باشند مى خود دین باره در نادانى و جهل دچار امروزه ایرانى جوان هزارها بلکه صدها و دهها تنهارا دینى عادى کتب از استفاده اکتفاى آنها دانش و کنند مى آن با آشنایى به احتیاج احساس حال عین

کند. نمىکه است کرده پیدا آور شگفت بس وضعى دینى تعلیمات مسئله جامعه، از اى طبقه بین گذشته سالیان درمدرسه، و خانه در ایران مقیم خارجیان نیز و مذهبى اقلیتهاى که حالى در شود دیده جامعه کمتر در شایداکثریت که مسلمانان بین سازند، منتقل خود فرزندان به را خود دین و فرهنگ تا دارند را کوشش نهایتوالدین است. شده فراموش بکلى دینى تعلیمات طبقات برخى در باشند، مى دارا ایرانى جامعه در را قاطعو برآید خطیر امر این عهده از مدارس آسا معجزه نحوى به دارند امید و کرده سلب خود از را مسئولیتجهت صالحیتى هیچگونه طبعا عادى دروس تدریس براى کافى معلمان فقدان با خود نوبه به مدارسوسائل نوع همه آنها به که اند یافته پرورش اى عده تدریج به لذا ندارد، را معجزه این به دادن تحققآنها جهت. و معنا بجز است شده فراهم باشد زندگى در آنها دلخواه چه هر برایشان و شده داده مادى

بروند. کجا به دانند نمى لیکن کنند حرکت چگونه دانند مىگذران و پوچ سرگرمیهاى در تماما را خود عمر تواند نمى و طلب هدف است موجودى انسان که آنجا از ونوع یک جستجوى در آنها از بسیارى و برند مى رنج تکلیفى بى این از اى عده بگذراند، شهوانى و مادىو دینى حقایق آنان لسان به که کتابى حتى و راهنما و مربى یافتن لیکن هستند دینى و معنوى تعلیم

است. مشکل بس کند، تشریح برایشان را تشیع تاریخ و تفکرشده نگاشته زمین مغرب طلبان دانش و محققان براى امر بدو در که کتاب این چاپ وضعى چنین دراست. نظیر بى خود نوع در تصنیف این که گفت توان مى و دارد فراوان اهمیت نیز ایرانیان براى بود،

داده توضیح عرفان و حکمت تا گرفته تاریخ از را شیعه جوانب تمام تقریبا ساده لسانى با طباطبائى عالمهاست. کرده بیان را شیعى و اسالمى معارف حقایق مهمترین از بسیارى معدود صفحاتى در و

شیعى تفکر رؤوس به کتاب یک مطالعه با تواند مى زبان فارسى عالقمند اول بار براى اثر این چاپ بااین واقع در آورد. دست به بعدى تفحص و تحقیق راههاى کردن باز جهت کلیدهایى و یافته احاطهاست بوده نامأنوس شیعه معنوى جهان با تاکنون که فردى آن کمک با که است راهنمایى نفیس، اثرنخواهد گمراه که باشد داشته یقین موثق راهنماى این به اتکاى با و نهد قدم وسیع، عالم این در تواند مى

رسید. خواهد نهایى مقصد به متین حبل این به توسل با بلکه گردیدمعنوى حقایق ترین لطیف تا شریعت و فقه و آن تاریخى پیدایش نحوه از شیعى معرفت و علم مراتب تمامآورى جمع کلى فصل چهار در باشد، واقعى استاد یک به متعلق فقط تواند مى که ساده بس زبانى بهشده آراسته ساده چنین این لباسى در و جامعیت چنین با بحثى فارسى زبان به اول بار براى و گردیدهاست. گردیده عرضه است، ارشاد و خودشناسى به محتاج بیشتر زمان هر از اکنون که ایرانى جامعه به و

9 فتار پيش

کند. تراوش طباطبائى عالمه کمال و جامعیت با توانایى قلم و فکر از توانست مى فقط مهم این

استاد حال شرحایشان پشت چهارده و است برخاسته علم بزرگ خاندانهاى از یکى از طباطبائى حسین محمد سید عالمهبا مصادف قمرى هجرى 1321 سال پایان در ایشان والدت اند. بوده تبریز بنام علماى و دانشمندان از

نمود. دنبال را مقدماتى تحصیالت خود زادگاه در ایشان و پیوست وقوع به تبریز در شمسى 1282تشیع بزرگ مرکز آن در سال ده و شد اشرف نجف رهسپار 1304 در علمى مراحل اولین اتمام از پسمعروف استادان نزد را اصول و فقه پرداخت. اسالمى علوم مختلف شعب در خود معلومات تکمیل بهبود مدرس على آقا و جلوه شاگردان از خود که بادکوبى“ حسین ”سید نزد را فلسفه و کمپانى“ و ”نائینىدر که قاضى“ على میرزا ”حاج محضر در را اخالق و خوانسارى“ ابوالقاسم سید ”آقا نزد را ریاضیات ومراجعت خود زادگاه به 1314 سال در سپس کرد. تلمذ داشتند ارجمند بس مقامى عرفان، و عملى حکمت

فرمود.تحصیالت ترین عمیق بر عالوه بلکه نبود فقه عادى سطوح به محدود فقط طباطبائى عالمه تحصیالتاقلیدس ”اصول“ از قدیم ریاضیات از کامل دوره یک ایشان اصول، و فقه و عرب ادبیات و نحو و صرف درمرحله به علوم این در و گرفت فرا را تفسیر و عرفان و کالم و فلسفه نیز و بطلمیوس ”مجسطى“ تا

آمد. نائل اجتهاددر که شد آغاز هنگامى تبریز از خارج ایران علمى دیگر هاى حوزه و تهران در طباطبائى عالمه شهرتو کرد مهاجرت قم به خود مسقطالرأس از ایشان آن، از بعد عواقب و جهانى دوم جنگ سیاسى حوادث اثرحکمت و تفسیر در را خود درس مجالس صدا و سر کوچکترین بدون و شد ساکن آنجا در 1325 سال ازحاصل تماس نیز اسالمى معارف و حکمت به مندان عالقه با تهران به پیاپى سفرهاى در و کرد آغازاز بسیارى منطق، و عقل راه از و نورزید دریغ حکمت، و دین مخالفان با مناظره و بحث از حتى و نمودتوانست و ساخت نایل حکمى و دینى حقایق درك به بودند شده منحرف صواب طریق از که را افرادىطبقه از اى عده بین بلکه روحانیت طبقه در تنها نه خود از عمیقى اثر اخیر، سال چند و بیست عرض در

گذارد. بجا غرب در کرده تحصیل و متجدددانشمندان و فضال از جمعى حضور با مجالسى کربن هنرى استاد و ایشان بین پاییز هر دراز سالیانمقابل در امروز جهان که مسائلى و فلسفه و دین باره در حیاتى مباحثى آن در که است شده تشکیلبار به مهمى بسیار نتایج جلسات این و شود مى مطرح دهد، مى قرار حقیقت جوینده و معنوى شخصاسالم جهان در وسیع آنچنان افقى با و باال آنچنان سطحى در جلساتى چنین شک بدون است. آوردهاصیل معنوى و فکرى تماس که وسطى قرن دوره از که گفت توان مى حتى و است بوده نظیر بى امروز

است. نشده حاصل غرب و اسالمى شرق بین تماسى چنین شد، قطع مسیحیت و اسالم بیناست. بوده کریم قرآن تفسیر نیز و عقلى علوم احیاى طباطبائى، عالمه بزرگ خدمت قم، علمیه حوزه درشخصیت ساخت. متداول را ”اسفار“ و ”شفاء“ کتاب مانند حکمت اساسى سطوح تدریس ایشان تدریج بهافراد از بیشترى گروه روز هر طالب، با تماس در سلوك حسن و حمیده صفات به تخلق و ایشان بارزحکمت، درس در اخیر سالیان در تا کرد جلب ایشان درس مجالس بسوى را استعداد با و مند عالقهخود اکنون برخى که دانشمند کثیرى عده گذشته سال چند و بیست طى در و داشتند حضور طلبه صدهاشدند. طباطبائى عالمه ارشاد تحت نفیس، علم این در اجتهاد مقام به نیل به موفق هستند، حکمت اساتیدانجام کتب نشر و طالب از کثیرى عده تربیت طریق از که حکمت به ایشان خدمت از مهمتر حتى شایدبوده خود شاگردان بین نفس تزکیه و اخالقى تربیت اهمیت به طباطبائى عالمه توجه است، پذیرفته

10 فتار پيش

اند داده توسعه توأما را اخالق و علم که افرادى تربیت در جدیدى مکتب تنهایى به واقع در ایشان است.پرورش و آموزش کردن توأم لزوم همواره و داشته تقدیم جامعه به الیق بس اشخاصى و کرده تأسیسامروزه متأسفانه و است بوده ایران اسالمى فرهنگ اولیه اصول از همیشه که امرى ؛ است کرده تأیید را

است. شده فراموش حدى تا قدیم مدارس در حتى و جدید مدارس نظام در

طباطبائى عالمه آثاراست: قرار بدین آنها از قسمتى که است مانده بجا بسیار علمى آثار ایشان از

- المیزان تفسیر -1است. شده چاپ بارها کنون تا آن فارسى ترجمه و جلد) 20 (در عربى زبان به

- رئالیسم روش و فلسفه اصول -2خطى صورت به بقیه و شده چاپ کنون تا آن جلد پنج از جلد سه که مطهرى مرتضى آقاى حواشى با

است. یافته انتشار نیز آن از عربى جلد یک است.1 باقى- شیرازى صدرالدین اسفار بر حاشیه -3

انتشار تاکنون آن جلد شش و است چاپ شرف در طباطبائى عالمه نظر زیر که اسفار جدید چاپ بر کهاست. شده نوشته - است یافتهکربن استاد با مصاحبات -4

است.2 چاپ شرف در دیگر جلد و یافته انتشار 1339 تشیع مکتب سالنامه در آن جلد یک که جلد دو در- اسالمى حکومت در رساله -5

است. شده چاپ آلمانى و عربى و فارسى به کهکفایه. حاشیه -6

فعل. و قوه در رساله -7

ذات. اثبات در رساله -8صفات. در رساله -9افعال. در رساله -10وسائط. در رساله -11

الدین. قبل االنسان -12الدین. فى االنسان -13الدین. بعد االنسان -14

نبوت. در رساله -15والیت. در رساله -16

مشتقات. در رساله -17برهان. در رساله -18مغالطه. در رساله -19تحلیل. در رساله -20

رسیده طبع به کتابها این تمام قوى احتمال به حاضر عصر در است، پیش سالها به مربوط فوق متن اینکه به توجه 1بااست.

رسیده طبع به کتابها این تمام قوى احتمال به حاضر عصر در است، پیش سالها به مربوط فوق متن اینکه به توجه 2بااست.

11 فتار پيش

ترکیب. در رساله -21اعتبارات. در رساله -22

مقامات. و نبوت در رساله -23نستعلیق. خط رسم در منظومه -24

است) شده ترجمه فارسى (به االلهیه والفلسفۀ على -25اسالم. در قرآن -26

است) نظر مورد کتاب همین (که اسالم در شیعه -27دیگر مقاالت و رساله چند و

از ”درسهائى و تشیع“ ”مکتب مانند گوناگون نشریات در متعددى مقاالت طباطبائى عالمه از عالوه بهاست. رسیده انتشار به و... کتاب“ ”راهنماى و اسالم“ مکتب

شامل که - آن از جلد3 هفده کنون تا که است المیزان“ ”تفسیر همان یقینا طباطبائى عالمه اثر مهمترینعصر تفاسیر بزرگترین از نفیس اثر این است. رسیده اتمام به - باشد مى کریم قرآن از نیمى از بیشبه قرآن فهم در خود زمان فلسفه و علوم به توجه با قدیم بزرگ تفاسیر که را خدمتى همان و است حاضرروش طباطبائى عالمه وانگهى دهد. مى انجام فعلى نسل براى است، داده انجام گذشته اعصار مسلمانانسایر توسط قرآنى آیات تفسیر آن و است حدیث نص بر مبتنى که است برده کار به تفسیر در جدیدىرود مى امید و شود مى بزرگ اثر این تألیف مصروف طباطبائى عالمه وقت تمام امروزه باشد. مى آیات

رسانند4. پایان به را آن بتوانند ایشان کهزندگى ظاهرى، برق و زرق و صدا و سر و جنجال و جار به توجه بدون و متانت نهایت با طباطبائى عالمه

دهند. مى ادامه ارزنده کتب تألیف و شاگرد تربیت و دین و علم به خدمت در را خود سادهو ایرانیان از جدیدى طبقه به اول بار براى را ایشان شک بدون اسالم“ در ”شیعه فعلى بحث مورد کتاباحتیاجى را ایشان البته کند. مى معرفى زمین، مغرب در شناسى ایران و شناسى اسالم به مندان عالقه نیزاین بود مى محدود گروه این به نیز کتاب این خوانندگان اگر و نیست ایران علمى جامعه به معرفى بهتحریر رشته به بارز چنین این شخصیتى معرفى در را خود ناچیز سخنان که داد نمى اجازه خود به جانببزرگوار استاد این آثار با اول بار براى کتاب این راه از شک بدون جدیدى گروه که آنجا از لیکن درآورد،اثر این ترجمه مطبوع وظیفه و داشته را ایشان نزد تلمذ سعادت سالها که سطور این راقم شوند، مى روبروطباطبائى عالمه باره در چند نکاتى که دانست خود تکلیف است، بوده دار عهده انگلیسى زبان به نیز راکند. معرفى را عصر این حکمت و علم بزرگ اساطین از یکى حدى تا خود نارساى کلمات با و دارد مرقوممقام و فضل و کمال مراتب تواند نمى کالم، و است ایشان بزرگ شخصیت معرفى از قاصر قلم، البتهآرامش و سکوت با سالها که دریایى از است اى قطره شرح صفحات این کند. توصیف را ایشان روحانىوصال مرتبه به خود که آنجا از و است. بسته همت کمر ایرانى و اسالمى جامعه به اساسى بس خدمتى بهو شاگران از بسیارى پاى راه و ساخته منور را خود اطراف نورانى مشعلى مانند است آمده نایل حقیقت بهو روح آنان معنوى و فکرى حیات به و ساخته روشن نزدیک و دور از را خود آثار خوانندگان و ارادتمندان

است. بخشیده معنا و جهت

نصر حسین سید

گرفت. قرار مندان عالقه اختیار در و رسیده چاپ به فارسى و عربى مجلدات تمام بحمدالله کتاب، این چاپ از 3بعدبوده المیزان ارزشمند کتاب نوشتن مشغول عالمه، مرحوم که است ایامى به مربوط مطلب این که است ذکر به 4الزم

است. رسیده طبع به مکرر آن فارسى و عربى المیزان، تفسیر امروزه لیکن است

شود، می نامیده اسالم در شیعه نام به که کتاب اینمذهب دو از یکی که را تشیع مذهب واقعی هویتکند. می بیان است تسنن) و (تشیع اسالمی بزرگ

مقدمهالرحیم الرحمن الله بسم

شیعه: نظر از اسالمى معارف و شیعه مذهبى تفکر طرز تشیع، نماى و نشو و پیدایش کیفیتدین: -1

اجتماع محیط در گراییده خود همنوعان به طبعا زندگى در انسان افراد از یک هر اینکه در نیست تردیدرابطه بى و بیگانه همدیگر از دهد مى انجام که کارهایى و دهد مى انجام اعمالى جمعى دسته زندگى وراه و نشستن و شنیدن و گفتن و بیدارى و خواب و نوشیدن و خوردن مانند وى گوناگون اعمال و نیستندارتباط همدیگر با باشند مى متمیز و جدا همدیگر از صورتا که حال عین در معاشرتها و اختالطها و رفتن

است. کار در حسابى بلکه کرد شود نمى دیگر کار هر دنبال به و جا هر در را کارى هر دارند، کاملو کند نمى تخطى آن از که است نظامى تحت دهد مى انجام زندگى مسیر در انسان که اعمالى پسزندگى یک خواهد مى انسان که است این آن و گیرد مى سرچشمه مشخصى نقطه یک از حقیقت درعبارت به و برسد. خود آرزوهاى و خواسته به بوده کامروا تواند مى تا آن در که باشد داشته سعادتمندانه

نماید. رفع کاملترى طور به وجود، بقاى جهت از را خود نیازمندیهاى تواند مى تا دیگر:از یا کرده وضع خود بدلخواه که قوانینى و مقررات به را خود اعمال پیوسته انسان که اینجاست از وزندگى وسائل تهیه براى نماید، مى اتخاذ خود زندگى در معینى روش و کند مى تطبیق پذیرفته، دیگرانو گرسنگى رفع و ذایقه التذاذ براى داند، مى مقررات از یکى را زندگى وسائل تهیه زیرا کند؛ مى کارضرورى خود سعادتمندانه بقاى براى را آشامیدن و خوردن زیرا آشامد؛ مى آب و خورد مى غذا تشنگى،

قرار... همین به و شمرد مىانسان و استوارند اساسى اعتقاد یک به کند مى حکومت انسان زندگى در که نامبرده مقررات و قوانیناز جزئى نیز خود که هستى جهان از انسان که است تصورى آن و است داده تکیه آن به خود زندگى درمردم که مختلفى افکار در تأمل با مسئله این و کند مى آن حقیقت در که است قضاوتى و دارد است آنو محسوس مادى جهان همین را هستى جهان که کسانى است، روشن بسیار دارند جهان حقیقت دردانند مى شود) مى نابود مرگ با و پیدا حیات شدن دمیده با (که مادى صد در صد اى پدیده نیز را انسانهمه و کنند تأمین را خود دنیوى روزه چند لذایذ و مادى هاى خواسته که است این زندگى در شان روش

سازند. رام خود براى را طبیعت عوامل و شرایط که است مبذول راه این در شان مساعىجهان که داند مى طبیعت از باالتر خدائى آفریده را طبیعت جهان پرستان بت عامه مانند که کسانى وبرنامه اینان شوند، برخوردار وى نیکیهاى از تا ساخت خود گوناگون نعمتهاى غرق و آفریده را انسان بویژهچه نیاورند فراهم را او خشم موجبات و کنند جلب را خدا خشنودى که کنند مى تنظیم طورى را زندگىرا خود نعمت سازند خشمگین اگر و گرداند پاینده و فراوان برایشان را خود نعمت کنند خشنود را خدا اگر

گرفت. خواهد دستشان ازبد و خوب مسئول را او بوده قائل جاودانى زندگانى انسان براى خدا به تنها ایمان بر عالوه که کسانى و

12

13 مقدمه

و یهود و مجوس مانند کنند مى اثبات قیامت) (روز پاداش و بازخواست روز نتیجه در و دانند مى اعمالششود مراعات آن در اعتقادى اصل این که بپیمایند خواهند مى را راهى خود زندگى در مسلمین، و نصارا

نماید. تأمین را سرا آن و سرا این سعادت وزندگى مسیر در که آن با متناسب مقررات و جهان) و انسان حقیقت در (اعتقاد اساس و اعتقاد این مجموع”مذهب“ را شعبه هر شود، پیدا دین در انشعاباتى اگر و شود مى نامیده ”دین“ گیرد، مى قرار عمل موردمسیحیت. در نسطورى مذهب و ملکانى مذهب و اسالم در تشیع مذهب و تسنن مذهب مانند نامند مىاعتقادى اصل بر که زندگى (برنامه دین از نباشد) معتقد نیز خدا به چه (اگر انسان هرگز گذشت، آنچه بنابر

ندارد“. جدایى آن از و است زندگى روش همان دین ”پس نیست، مستغنى است) استواربشرباز براى متعال خداى که است راهى آن و ندارد گریزى ”دین“ از بشر که است معتقد کریم قرآنخدا راه راستى به پذیرفته را (اسالم) حق دین که کسانى امر منتها برسند وى به آن پیمودن با که کرده

اند5. گرفته عوضى کرده کج را خدا راه اند نپذیرفته را حق دین که کسانى و پیمایند مى رااسالم: -2

کند مى دعوت آن سوى به که را دینى کریم قرآن و است نهادن گردن و تسلیم معناى به لغت در اسالمدر که جهانیان6 و جهان خداى به است انسان شدن تسلیم آن کلى برنامه که نامیده اسالم روى این ازخبر کریم قرآن چنانکه را؛ او فرمان جز نکند طاعت و را یگانه خداى جز نکند پرستش تسلیم این اثرعلیه - ابراهیم حضرت نامید، ”مسلمان“ را آن پیروان و ”اسالم“ را دین این که کسى اولین دهد مى

بود7. - السالم: شیعه -3

صلى اکرم پیغمبر جانشینى که شود مى گفته کسانى به باشد مى پیرو معناى به لغت اصل در که شیعهبیت اهل مکتب پیرو اسالم معارف در و دانند مى رسالت خانواده اختصاصى حق را سلم و آله و علیه الله

باشند8. مى

عوجا) ويبغونها اب سبيل قن ون يصد ين ا الظاملني بل اب لعنة 5(انمعوج و کج را آن خودشان و گردانند برمى را مردم خدا، دین راه از که کسانى باد، ستمکاران بر خدا لعنت باشید «آگاه یعنى:

(45 و 44 آیه اعراف، (سوره پذیرند»، مى و خواهند مىحنيفا». ابراهيم ملة وايبع حمسن وهو ب وجهه اسلم ممن دينا احسن 6«ومن

معتدل و پاك آیین از و باشد هم نیکوکار و کند خدا حکم تسلیم را خودش شخص که است آن از بهتر دین یعنى:«کدام(125 آیه نساء، (سوره نماید»، پیروى ابراهیم

من اربابا نعضا نعضنا فتخذ وال شيئا به ك نرش وال اب اال غعبد اال وبينكم بيننا سواء لكمة اىل تعالوا الكتاب اهل يا «قلمسلمون». بانا اشهدوا فقولوا تولوا فان اب دون

قرار برایش شریکى و نکنیم عبادت را خدا جز کنیم: همکارى هم با مشترك سخن یک در بیایید بگو کتاب اهل :«به یعنىتسلیم ما باشید گواه پس بگو: ایشان به کردند اعراض سخن این از اگر ندهد قرار ارباب را دیگر بعضى ما از بعضى و ندهیمدر داخل همگى ایمان! اهل «اى : یعنى اكفة) السلم ىف ادخلوا آمنوا ين ا ها اف (يا (64 آیه عمران، آل (سوره هستیم»، حق

(208 آیه بقره، (سوره شوید»، تسلیم مقامتسلیم را ما پروردگارا! گفتند:) اسماعیل و :«ابراهیم یعنى لك». مسلمة امة يتنا ذر ومن لك مسلمني واجعلنا 7«ربنا

(128 آیه بقره، (سوره ده»، قرار مسلم را امتى نیز ما فرزندان از و گردان خود فرمانشونده) (تسلیم مسلمان را شما که اوست است ابراهیم شما پدر آیین :«این یعنى المسلمني.» سميكم هو ابراهيم ابيكم «ملة

است». نامیدهحنیفه ابى فقه به فروع در و نمایند مى اثبات را دیگر خلیفه دو السالم علیه على از پیش که «زیدیه» از اى طایفه 8بهو على مختص را خالفت عباس، بنى و امیه بنى خلفاى برابر در اینکه مناسبت به شود مى گفته «شیعه» نیز کنند مى عمل

دانند. مى على اوالد

اول بخششیعه نماى و نشو و پیدایش کیفیت

14

1 فصلآن کیفیت و پیدایششیعه آغاز

بیت اهل پیشوایان از پیشوا (اولین السالم علیه على شیعه به بار اولین براى که را ”شیعه“ پیدایش آغازدعوت پیشرفت و ظهور جریان و دانست باید اکرم پیغمبر حیات زمان همان شدند، معروف السالم) علیهممیان در را جمعیتى چنین پیدایش طبعا که داشت بر در زیادى موجبات بعثت، زمان سال 23 در اسالمى

کرد9. مى ایجاب سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر یاران: الف

دین به را نزدیکترخود خویشان که یافت مأموریت قرآن نص به که بعثت روزهاى اولین در پیغمبراکرمو وزیر گیرد، سبقت من دعوت اجابت به شما از یک هر که فرمود ایشان به صریحا کند10 دعوت خودپیغمبراکرم و پذیرفت را اسالم نموده مبادرت همه از پیش السالم علیه على است. من وصى و جانشینروز اولین در نهضتى رهبر که است محال عادتا و نمود تقبل را11 خود هاى وعده و پذیرفت را او ایمانبه ولى کند، معرفى بیگانگان به جانشینى و وزیرى سمت به را نهضت یاران از یکى خود قیام و نهضتبشناساند و بشناسد جانشینى و وزیرى امتیاز با را او تنها یا نشناساند خود فداکار سرتاپا دوستان و یاراننادیده را او جانشینى مقام احترام و معزول وزیرى وظایف از را او خود، دعوت و زندگى دوره تمام در ولى

نگذارد. دیگران و او میان فرقى هیچگونه و گرفته: ب

شیعه و سنى که - متواتر و مستفیض روایت چندین موجب به سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرممصون معصیت و خطا از خود فعل و قول در السالم على12علیه که فرموده تصریح - اند کرده روایتاست مردم داناترین13 و دارد کامل مطابقت دینى دعوت با کند که کارى هر و گوید که سخنى هر است،شدند مشهور اسم این با عمار و مقداد و ابوذر و سلمان که بود «شیعه» شد، پیدا خدا رسول زمان در که اسمى 9اولین

(188 ص ،1 ج ، االسالمى العالم (حاضر(214 آیه شعرا، (سوره االقربني» عشريتك 10«وانذر

دستش پیغمبر شوم، مى تو وزیر من عرضکردم: بودم کوچکتر همه از که فرماید:«من مى (ع) على حدیث، این ذیل 11درخندیدند مى مردم نمایید، اطاعت او از باید باشد مى من جانشین و وصى و برادر شخص این فرمود: گذاشته من گردن به راص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .321 ص 2 ج طبرى، (تاریخ کنى»، اطاعت پسرت از که کرد امر را تو گفتند: مى طالب ابى به و

(320 ص المرام، غایۀ .39 ص ،3 ج والنهایۀ، البدایۀ .116هم از قیامت تا و اوست با همیشه نیز قرآن و حق و است قرآن و حق با همیشه فرمود:«على پیغمبر گوید مى سلمه 12امو ابوبکر و عباس ابن و سلمه ام و شده نقل خاصه از طریق یازده و عامه از طریق پانزده با حدیث (این شد.»، نخواهند جدا(540 و 539 ص بحرانى، المرام غایۀ هستند. آن راویان از انصارى ابوایوب و ابولیلى و خدرى ابوسعید و (ع) على و عایشه

(36 ص ،7 ج والنهایه،، (البدایۀ اوست»، با حق همیشه که کند رحمت را على فرمود:«خدا پیغمبراست» شده قسمت مردم تمام میان در آن جزء یک و على بهره آن جزء نه شده، قسمت ده فرمود:«حکمت 13پیغمبر

(359 ص ،7 ج والنهایه، (البدایۀ

15

16 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

اسالم. شرایع و معارف به: ج

در خوابیدن مانند بود؛ کرده انگیزى شگفت فداکاریهاى و داده انجام گرانبهایى خدمات السالم علیه علىوى دست به خیبر و خندق و احد و بدر جنگهاى در که فتوحاتى و هجرت14 شب در اکرم پیغمبر بستردشمنان دست به اسالمیان و اسالم نبود، میان در وقایع این از یکى در وى پاى اگر که بود گرفته صورت

بودند15. شده کن ریشه حق،: د

عامه والیت به را السالم علیه على آنجا در سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر که خم“ ”غدیر جریانبود16. داده قرار متولى خود مانند را او و کرده معرفى و نصب مردم

مفرطى18 عالقه و بود17 همگان اتفاق مورد که دیگر اختصاصى فضائل و امتیازات چنین این است بدیهىو فضیلت شیفتگان که را اکرم پیغمبر یاران از اى عده طبعا داشت، السالم علیه على به پیغمبراکرم کهپیروى وى از و آیند گرد دورش به داشته دوست را السالم علیه على که وامیداشت این بر بودند حقیقت

داشت. وامى حضرت آن کینه و حسد بر را اى عده چنانکه کنند؛و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر سخنان در بیت“ اهل ”شیعه و على“ ”شیعه نام اینها همه از گذشته

شود19. مى دیده بسیار سلم

اختالف بروز و سنى اکثریت از شیعه اقلیت شدن جدا سببالله صلى اکرم پیغمبر پیش حضرت آن که منزلتى و مقام به نظر السالم علیه على پیروان و هواخواهانرحلت از پس مرجعیت و خالفت که داشتند مى مسلم داشت مسلمانان و صحابه و سلم و آله و علیهروزهاى در که حوادثى جزء نیز احوال و اوضاع ظواهر و باشد مى السالم علیه على آن از اکرم پیغمبر

کرد. مى تأیید را آنان نظر پیوست20 ظهور به سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بیمارى(ص) پیغمبر کردند، محاصره را اش خانه اطراف و رسانند قتل به را (ص) محمد گرفتند تصمیم مکه کفار که 14هنگامىاز و ام خوابیده من برند گمان تا بخوابى من بستر در شب حاضرى تو فرمود:«آیا على به کند، هجرت مدینه به گرفت تصمیم

پذیرفت. باز آغوش با را پیشنهاد این خطرناك، وضع آن در على باشم»، امان در آنان تعقیبحدیث. جوامع و 15تواریخ

مختلف عبارتهاى و سندها با صحابى نفر صد از متجاوز و باشد مى شیعه و سنى میان مسلمه احادیث از غدیر» 16«حدیثوالغدیر غدیر جلد عبقات، و 79 ص المرام، غایۀ کتاب به تفصیل براى شده، ضبط خاصه و عامه کتب در و اند نموده نقل را آن

شود. مراجعهمروج .107 ص ،4 ج بخارى، صحیح .156 ص ،1 ج الفداء ابى تاریخ .140 و 137 ص ،2 ج نجف) (ط یعقوبى 17تاریخ

.161 و 127 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن .437 ص ،2 ج الذهب،تاریخ .437 ص ،2 ج و 23 ص ،2 ج الذهب، مروج .207 ص ،4 ج بخارى، صحیح .176 ص ،15 ج مسلم، 18صحیح

.181 و 127 ص ،1 ج الفداء، ابىاوست! دست به جانم که کسى به فرمود:«سوگند پیغمبر شد، نمایان دور از على که بودیم پیغمبر نزد گوید: مى 19جابروعملواالصاحلات آمنوا ين ا (ان آیه: وقتى گوید مى عباس ابن بود»، خواهند رستگار قیامت در شیعیانش و شخص اینخواهید خشنود قیامت در که باشید مى شیعیانت و تو آیه این فرمود:«مصدق على به پیغمبر شد، نازل ية) الرب خري هم ك اوالمرام، غایۀ و 379 ص ،6 ج الدرالمنثور، تفسیر در دیگر، حدیث چندین و حدیث دو این است»، راضى شما از هم خدا و بود

است. شده نقل 326 صجنگ این در همه که داشت اصرار کرده مجهز زید بن اسامۀ سردارى به را لشکرى وفاتش مرض در (ص) 20محمدو بودند عمر» و «ابوبکر جمله آن از که کردند تخلف (ص) اکرم پیغمبر دستور از اى عده روند، بیرون مدینه از و کنند شرکت

(53 ص ،1 ج مصر، ط الحدید، ابى ابن (شرح کرد ناراحت بشدت را پیغمبر قضیه اینگمراه شده شما هدایت سبب که بنویسم شما براى اى نامه تا کنید حاضر قلم و فرمود:«دوات وفاتش هنگام (ص) اکرم پیغمبرصحیح .436 ص ،2 ج طبرى، (تاریخ گوید!!! مى هذیان کرده طغیان مرضش گفت: شده مانع کار این از عمر نشوید»،

17 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

نشده دفن مطهرش جسد هنوز و فرمود رحلت اکرم پیغمبر که حالى در درست آنان انتظار برخالف ولى- دیگر اى عده یافتند خبر بودند تجهیزاتى و سوگوارى لوازم سرگرم صحابه از اى عده و بیت اهل و بودهوادارانشان و اکرم پیغمبر خویشاوندان و بیت اهل با آنکه بى و عجله کمال با - بردند را اکثریت بعدا کهخلیفه مسلمانان براى خیرخواهى، قیافه در خود پیش بدهند،از اطالعى کمترین حتى و کنند مشورتهواداران و السالم علیه على اند21. داده قرار یافته انجام کارى برابر در را یارانش و على و اند نموده معینو علیه الله صلى اکرم پیغمبر دفن از فراغ از پس عمار و مقداد و ابوذر و سلمان و زبیر و عباس مانند اونموده اعتراض آن کارگردانان و انتخابى خالفت به برآمده انتقاد مقام در امر جریان از اطالع و سلم و آله

بود22. همین در مسلمانان صالح که شنیدند پاسخ ولى اند کرده نیز اجتماعاتى”شیعه نام همین به را السالم علیه على پیروان و کرد جدا اکثریت از را اقلیتى که بود اعتراف و انتقاد ایننامبرده اقلیت که بود مراقب وقت، سیاست مقتضاى به نیز خالفت دستگاه و شناسانید جامعه به على“اجماعى را خالفت بلکه نگردد منقسم اکثریت و اقلیت دسته دو به جامعه و نشوند معروف نام این بهتعبیرات با گاهى و نامیدند مى مسلمانان جماعت از متخلف و بیعت از متخلف را معترض و شمردند مى

کردند23. مى یاد دیگر زشتپیش از کارى اعتراض، مجرد با نتواست شده وقت سیاست محکوم نخستین، روزهاى همان شیعه البتهدست کافى نیروى نداشتن و مسلمین و اسالم مصلحت رعایت منظور به نیز السالم علیه على و ببردپیغمبر جانشینى و نشدند اکثریت تسلیم عقیده جهت از معترضین جمعیت ولى نزد، خونین قیام یک بهمراجعه و دانستند24 مى السالم علیه على طلق حق را علمى مرجعیت و سلم و آله و علیه الله صلى اکرم

کردند25. مى دعوت او سوى به و دیدند مى روا حضرت آن به تنها را معنوى و علمى

علمى مرجعیت و جانشینى مسئله دواول درجه در جامعه براى آنچه که بود معتقد بود آورده دست به اسالمى تعالیم از آنچه طبق ”شیعه“در آنها کامل جریان آن، تالى درجه در و است26 دینى فرهنگ و اسالم تعالیم شدن روشن است، اهمیت

باشد. مى جامعه میاندیگر عبارت به و

(133 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن .227 ص ،5 ج والنهایه، البدایۀ .5 ج مسلم، صحیح .3 ج بخارى،بیهوش وصیت اثناى در حتى و کرد وصیت عمر خالفت به اول خلیفه و یافت تکرار اول خلیفه موت مرض در قضیه همینولى بود، شده بیهوش وصیت، نوشتن هنگام که حالى در نداد نسبت هذیان به را اول خلیفه و نگفت چیزى عمر ولى شد،

(260 ص 2 ج الصفا، (روضۀ بود بجا مشاعرش و معصوم (ص) اکرم پیغمبر.460 - 445 ص ،2 ج طبرى، تاریخ .102 ص ،2 ج یعقوبى، .135 - 123 ص و 58 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن 21شرح.352 و 307 ص ،2 ج الذهب، مروج .166 و 156 ص ،1 ج الفداء ابى تاریخ .106 - 103 ص ،2 ج یعقوبى، 22تاریخ

.134 و 17 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن شرحجز نبود مخالف کس هیچ داد: پاسخ کرد؟ مخالفت بکر ابى بیعت با کسى آیا گفت: زید بن سعید به حریث بن 23عمرو

(447 ص ،2 ج طبرى، (تاریخ شوند! مرتد بود نزدیک یا بودند شده مرتد که کسانىمتمسک آنها به اگر که گذارم مى امانت به را ارزش با چیز دو شما میان در فرماید:«من مى ثقلین معروف حدیث 24دراز طریق صد از بیشتر با حدیث این شد»، نخواهند جدا هم از قیامت روز تا بیتم اهل و قرآن شد. نخواهید گمراه هرگز شوید

.211 ص المرام، غایۀ ثقلین. حدیث طبقات به شود رجوع است، شده نقل (ص) اکرم پیغمبر صحابه از نفر 35،7 ج والنهایه، (البدایۀ شود»، وارد درش از است علم طالب که هر پس باشد مى آن درب على و علم شهر فرمود:«من پیغمبر

(359 صاست. شده ذکر مکررا 150 - 105 ص ،2 ج یعقوبى، 25تاریخ

اکرم پیغمبر که جایى تا علم تحصیل به تحریص و ترغیب با بیت اهل ائمه و (ص) اکرم پیغمبر بیانات و خدا 26کتاب(172 ص ،1 ج (بحار، است واجب مسلمانى هر به دانش طلب مسلم» كل على فريضة العلم فرماید:«طلب مى

18 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

: اوالصالح که طورى (به را خود انسانى وظایف کرده، نگاه بینى واقع چشم با انسان و جهان به جامعه افراد

باشد. دلخواهشان مخالف چه اگر آورند بجا و بدانند است) واقعى: ثانیا

جز را کسى مردم که طورى به و نماید اجرا و حفظ جامعه در را اسالمى واقعى نظم دینى حکومت یککسى دست به مقصود دو این و شوند، برخوردار اجتماعى و فردى عدالت و کامل آزادى از و نپرستند خدامرجع یا حکم مصدر کسانى است ممکن گرنه و باشد داشته خدایى مصونیت و عصمت که یابد انجام بایدوالیت تدریجا و نباشند سالم خیانت یا فکر انحراف از خود، محوله وظایف زمینه در که گیرند قرار علمدینى پاك معارف و شود تبدیل قیصرى و کسرایى ملک و استبدادى سلطنت به اسالمى آزادیبخش عادلهکه کسى تنها و گردد خودخواه و بلهوس دانشمندان تغییر و تحریف دستخوش دیگر ادیان معارف مانندکامل مطابقت پیغمبر سنت و خدا کتاب با او روش و مصیب خود اقوال و اعمال در اکرم پیغمبر تصدیق به

بود27. السالم علیه على همان داشتبحق را مخالفین بود الزم بودند، مخالف على حقه خالفت با قریش گفتند مى اکثریت چنانچه اگر وجنگیدند داشتند، امتناع زکات دادن در که جماعتى با چنانکه بنشانند خود جاى به را سرکشان و وادارند

بکشند. را حق قریش، مخالفت ترس از اینکه نه نکردند صرفنظر زکات گرفتن از وروش فساد یعنى آن ناگوار دنباله از ترس بازداشت، انتخابى خالفت با موافقت از را شیعه آنچه آرى(یا عقیده این نیز حوادث بعدى جریان اتفاقا بود، دین عالیه تعلیمات اساس انهدام و اسالمى حکومتو گشت مى استوارتر خود عقیده در نیز شیعه نتیجه در و ساخت مى روشنتر روز به روز را بینى) پیشتعالیم اخذ به باطن در و بود رفته اکثریت هضم به خود شمار انگشت ابتدائى نفرات با ظاهر در اینکه باقدرت حفظ و پیشرفت براى حال عین در ورزیدند مى اصرار خود، طریقه به دعوت و بیت اهل از اسالمىامور در و رفتند مى جهاد به اکثریت دوش به دوش شیعه، افراد حتى و کردند نمى علنى مخالفت اسالم،راهنمایى اسالم نفع به را اکثریت ضرورى، موارد در السالم علیه على شخص و کردند مى دخالت عامه

نمود28. مى

شیعه نظر با آن مغایرت و انتخابى خالفت روشسیاسىتا شده روشن اکرم پیغمبر سنت و خدا کتاب در آن مواد که اسالم آسمانى شریعت که بود معتقد ”شیعه“از تواند نمى عذرى هیچ با اسالمى حکومت و نیست29 تغییر قابل هرگز و باقى خود اعتبار به قیامت روزبه شریعت شعاع در شورا با که است این اسالمى حکومت وظیفه تنها نماید، سرپیچى آن کامل اجراىهمچنین و شیعه آمیز سیاست بیعت علت به جریان، این در ولى بگیرد تصمیماتى وقت، مصلحت سببکه بود پیدا افتاد، اتفاق اکرم پیغمبر بیمارى روزهاى آخرین در که قرطاس و دوات حدیث جریان ازولى بماند محفوظ اساسى قانون یک مانند خدا کتاب که معتقدند انتخابى خالفت طرفداران و گردانندگان

.360 ص ،7 ج والنهایه، 27البدایۀ.129 و 126 ،111 ص یعقوبى، 28تاریخ

:«قرآن یعنى خلفه) من ال و يديه نني من اطل ا يأتيه ال عزيز لكتاب وانه فرماید:( مى خود کالم در تعالى 29خداىفرماید:(ان مى (42 و 41 آیه فصلت، (سوره یافت»، نخواهد راه آن به پس و پیش از باطل هرگز که گرامى است کتابىخداست قوانین و شریعت تنها شریعت یعنى (67 آیه یوسف، (سوره کند»، حکم نباید کسى خدا :«جز یعنى ( ب اال احلكمختم آیه، این با و (40 آیه احزاب، (سوره بيني)، ا وخايم اب رسول لكن فرماید:(و مى و برسد مردم به باید نبوت راه از کهالاكفرون). هم ك فاو اب انزل بما حيكم لم ومن فرماید:( مى و فرماید. مى اعالم (ص) اکرم پیغمبر با را شریعت و نبوت

(44 آیه مائده، (سوره است»، کافر نکند، حکم خدا حکم مطابق کس :«هر یعنى

19 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

تواند مى اسالمى حکومت که معتقدند بلکه دانند نمى ثابت خود اعتبار در را اکرم پیغبمر بیانات و سنتحق در بعدا که بسیارى روایتهاى با نظر این و نماید. صرفنظر آنها اجراى از مصلحت، اقتضاى سبب بهخطا اگر و مأجور کنند اصابت اگر خود بینى مصلحت و اجتهاد در و مجتهدند (صحابه شد نقل صحابهسرداران از یکى ولید بن خالد که افتاد اتفاق وقتى آن بارز نمونه و گردید تأیید باشند) مى معذور کنندنموده، غافلگیر را مالک و شد مهمان نویره“ بن ”مالک مسلمانان معاریف از یکى منزل در شبانه خلیفه،این دنبال به و شد! همبستر مالک زن با شب همان و سوزانید و گذاشت اجاق در را سرش و کشتشریعت مقررات است، نیازمند سردارى چنین به وى حکومت اینکه عنوان به خلیفه آور، شرم جنایتهاى

نکرد30!! اجرا خالد حق در رابکلى اکرم پیغمبر احادیث نوشتن و بریدند31 اکرم پیغمبر خویشان و بیت اهل از را خمس همچنین وسوزانیدند32 مى کرده ضبط را آن شد مى گرفته کسى از یا کشف مکتوب حدیث جایى در اگر و شد قدغن(102 - 99) اموى خلیفه عبدالعزیز بن عمر خالفت زمان تا راشدین خلفاى زمان تمام در قدغن این وخالفت، مقام در و شد روشنتر سیاست این ق) 25 - 13) دوم خلیفه خالفت زمان در و داشت33 استمرارممنوع نماز اذان در خیرالعمل“ على ”حى گفتن و متعه نکاح و تمتع حج مانند را شریعت مواد از اى عده

آنها35. نظایر و کرد دایر را طالق سه نفوذ و ساخت34اختالف مسلمانان میان در بعدا که شد36 تقسیم تفاوت با مردم میان در المال بیت که بود وى خالفت دررسومات با شام در معاویه وى زمان در و آورد وجود به دهشتناکى خونین هاى صحنه و عجیب طبقاتىشد. نمى حالش متعرض و نامید مى عرب کسراى را او خلیفه و کرد مى حکومت قیصر و کسرى سلطنتىشش شوراى اکثریت رأى طبق و شد کشته ایرانى غالمى دست به قمرى هجرى 23 سال به دوم خلیفهخود خالفت عهد در وى گرفت. دست به را امور زمام سوم خلیفه شد، منعقد خلیفه دستور به که نفرىرا امور زمام اسالمى بالد سایر و مصر و عراق و حجاز در ساخته مسلط مردم بر را خود اموى خویشاونداننقض و فجور و فسق و بیداد و ستم به آشکارا گذاشته بندوبارى بى بناى ایشان سپرد37 ایشان دست بهتحت که خلیفه ولى شد، سرازیر دارالخالفه به سوى هر از شکایتها سیل پرداختند، اسالمى جاریه قوانینداد نمى اثر ترتیب مردم شکایتهاى به داشت، قرار حکم38 بن مروان خاصه و خود اموى کنیزان تأثیر

.158 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .110 ص ،2 ج یعقوبى، 30تاریخمنصوص کریم قرآن در خمس وجوب اینها از گذشته ،48 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .186 ص ،3 ج الدرالمنثور، 31در

(41 آیه انفال، (سوره ،( القر ى و وللرسول مخسه ب فان ء من لنمتم انما باشد:(واعلموا مىمن به صبح دیدم، مضطرب را پدرم صبح تا شب یک گوید مى عایشه کرد، جمع حدیث پانصد خالفتش در 32ابوبکرحدیثى هرکس نزد نوشت: شهرها همه به عمر (237 ص ،5 ج العمال، (کنزل زد آتش را آنها همه پس بیاور، را احادیث گفت:به وقتى شد، زیاد احادیث عمر، زمان در گوید: مى بکر ابى بن محمد (237 ص ،5 ج (کنزالعمال کند نابودش باید هست

(140 ص ،5 ج سعد، ابن (طبقات سوزانیدند را آنها داد دستور آوردند نزدشآن. غیر و 151 ص ،1 ج الفداء، ابى 33تاریخ

بالعمرة) يمتع :(فمن آیه (طبق شوند وارد مکه به دور از که حجاج براى را حج عمل الوداع حجۀ در (ص) اکرم 34پیغمبر(ازدواج متعه خدا رسول زمان در همچنین و ساخت. ممنوع را آن خود خالفت در عمر و داشت مقرر مخصوص شکل به الخ)در همچنین و شوند. سنگسار که داشت مقرر متخلفین براى و کرد قدغن را آن خود خالفت ایام در عمر ولى بود دایر موقت)ولى شد، مى گفته نمازاست»، که اعمال بهترین براى باش مهیا یعنى العمل»؛ خیر على «حى نماز اذان در خدا رسول زمانیک در حضرت آن دستور به خدا رسول زمان در همچنین و کرد! قدغن و دارد مى باز جهاد از را مردم کلمه این گفت: عمردر نامبرده قضایاى شود!! داده طالق سه مجلس یک در که داد اجازه عمر ولى گرفت نمى انجام بیشتر طالق یک مجلس

است. مشهور شیعه و سنى کالم و فقه و حدیث کتب.160 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .131 ص ،2 ج یعقوبى، 35تاریخ

.3 ج االصابه، .386 ص ،4 ج 36اسدالغابۀ،آنها. غیر و 377 3،ص ج طبرى، تاریخ .168 1،ص ج الفداء، ابى 150.تاریخ 2،ص یعقوبى،ج 37تاریخ

.397 ص ،3 ج طبرى، تاریخ .150 ص ،2 ج یعقوبى، 38تاریخ

20 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

بر مردم هجرى، 35 سال به باالخره و کرد39 مى صادر را شاکیان تعقیب و تشدید دستور هم گاهى بلکهکشتند. را وى خورد، و زد و محاصره روز چند از پس و شوریدند وى

قرار معاویه او اموى خویشاوندهاى از آن رأس در که را شام حکومت خود خالفت عهد در سوم خلیفهمدینه تشکیالت و بود متمرکز شام در خالفت، سنگینى حقیقت در و کرد مى تقویت پیش از بیش داشت،دوم خلیفه و صحابه اکثریت انتخاب با اول خلیفه خالفت نداشت40 بر در صورتى جز بود دارالخالفه کهو تعیین دوم خلیفه را آن نامه آیین و اعضا که نفرى شش شوراى با سوم خلیفه و اول خلیفه وصیت باامور اداره در کردند خالفت سال 25 که خلیفه سه سیاست رفته هم روى و شد. مستقر بود، کرده تنظیماجرا جامعه در دهد، تشخیص خالفت مقام که وقت مصلحت و اجتهاد طبق بر اسالمى قوانین که بود اینخوانده گیرد قرار کنجکاوى مورد یا شود تفسیر اینکه بى قرآن تنها که بود این اسالمى معارف در و شوداز و شود روایت بیاید کاغذ روى اینکه بى (حدیث) سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بیانات و شود

نکند. تجاوز گوش و زبان حدوددوازده سال در که یمامه جنگ از پس بود41 ممنوع حدیث در و داشت انحصار کریم قرآن به کتابت،بن عمر شدند، کشته جنگ آن در بودند قرآن قارى که صحابه از گروهى و یافت خاتمه قمرى هجرىپیشنهاد در وى شود، آورى جمع مصحف یک در قرآن آیات که کند مى پیشنهاد اول خلیفه به الخطاببنابراین، رفت، خواهد ما میان از قرآن شوند، کشته قرآن حامالن بقیه و دهد رخ جنگى اگر گوید مى خوددر را تصمیم این بیاوریم42، در کتابت قید به کرده آورى جمع مصحف یک در را قرآنى آیات الزمستبا نیز بود قرآن تالى که سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر حدیث اینکه با گرفتند کریم قرآن بارهولى نبود امان در فراموشى و جعل و نقیصه و زیاده و معنا به نقل مفاسد از و شد مى تهدید خطر همانشد مى سوزانیده افتاد مى دست به هرچه و ممنوع آن کتابت بلکه شد نمى حدیث نگهدارى به توجهىدر و آمد وجود به متضاد روایات نماز، مانند اسالم ضروریات در که کشید جایى به کار زمانى اندك در تابیانات و قرآن در که تمجید و تقدیش آنهمه و نشد برداشته قدمى مدت این در علوم هاى رشته سایرسرگرم مردم اکثریت و ماند اثر بى شده وارد علوم توسعه در ترغیب و تأکید و علم به نسبت اکرم پیغمبرشد، مى سرازیر العرب جزیرة به سو هر از که حد از فزون غنایم به دلخوش و اسالم پى در پى فتوحاتصلى اکرم پیغمبر و بود السالم علیه على شان سرسلسله که رسالت خاندان علوم به عنایتى دیگر و بودندندامت اظهار نموده استمداد ابیطالب بن على از کرده خطر احساس عثمان شوریدند، عثمان به مصر اهل از 39جماعتىام گذشته رفتار از من گوید: مى کرده توبه عثمان و اید کرده قیام حق کردن زنده براى شما فرمود: مصریین به على کرد،على پس کنم، مى عزل را ستمکار فرمانداران و داد خواهم اثر ترتیب شما هاى خواسته به دیگر روز سه تا و دارم برمى دستبه و سوار او شتر بر که دیدند را عثمان غالم راه، بین در کردند. مراجعت ایشان و نوشته قراردادى ایشان براى عثمان جانب ازمضمون: بدین بود نوشته مصر والى براى که یافتند اى نامه او با نمودند، تفتیش را او شده بدگمان وى از رود، مى مصر طرفالمده طویل زندان به و بتراش را ریشش و سر و بزن او به تازیانه صد آمد، تو نزد عدیس بن عبدالرحمان وقتى خدا، نام بهبا و گرفته را نامه کن!! اجرا نباع بن عروة و حمران بن سودان و الحمق بن عمرو باره در را عمل این مانند و کن محکومشبود. نامه حامل تو غالم گفتند نمود. انکار را نامه عثمان کردى! خیانت ما به تو داشتند: اظهار برگشته عثمان جانب به خشمنامه گفتند: اند! دزدیده را شترم داد پاسخ بود، تو شتر مرکوبش گفتند شده. مرتکب را عمل این من اجازه بدون داد پاسخخالفت لیاقت تو حال هر به پس گفتند داده!! انجام را کار این من اطالع و اجازه بدون داد پاسخ باشد، مى تو منشى خط بهو اجازه بدون مهم کارهاى این اگر و هستى پیشه خیانت گرفته انجام تو اجازه به کار این اگر زیرا ؛ دهى استعفا باید و ندارىستمکار عمال ن اال یا و کن استعفا یا حال هر به و شود مى ثابت تو لیاقت عدم و عرضگى بى پس گرفته صورت تو اطالعآنان هستم؟ کاره چه من دارید، حکومت شما پس کنم رفتار شما میل مطابق بخواهم من اگر داد: پاسخ عثمان کن. عزل را

(151 و 150 ص 2 ج یعقوبى، تاریخ .409 - 402 ص ،3 ج طبرى، (تاریخ شدند بلند مجلس از خشم حالت با.377 ص ،3 ج طبرى، 40تاریخ

.113 ص ،2 ج یعقوبى، تاریخ .89 ص ،6 ج بخارى، 41صحیح

.132 - 129 ص ،3 ج طبرى، تاریخ .111 ص ،2 ج یعقوبى، 42تاریخ

21 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

حتى نشد، بود کرده معرفى قرآن مقاصد و اسالم معارف به مردم آشناترین را او سلم و آله و علیه اللهمدتى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر رحلت از پس دانستند مى اینکه (با قرآن جمع قضیه درزبان به نیز را او نام حتى ندادند مداخله را وى است) نموده آورى جمع را مصحف و نشسته خانه کنج در

نیاوردند43.امور، جریان به نسبت و راسختر خود عقیده در را السالم علیه على پیروان که بود امورى اینها نظایر و اینهامردم عمومى تربیت از دستش که نیز على افزودند. مى خود فعالیت بر روز به روز و ساخت مى هشیارتر

پرداخت. مى افراد خصوصى تربیت به بود کوتاهقدم ثابت او پیروى در احوال همه در که السالم علیه على یاران نفر چهار از تن سه سال، 25 این درتابعین از انبوهى گروه و صحابه از جمعى ولى گذشتند در مقداد) و غفارى ابوذر و فارسى (سلمان بودندخلیفه شدن کشته از پس نتیجه در و درآمدند على پیروان سلک در آنها غیر و عراق و یمن و حجاز درخالفت براى را وى و کردند بیعت وى با بود نحو هر به و نموده روى حضرت آن به سوى هر از سوم،

برگزیدند.

حضرت آن روش و (ع) على امیرالمؤمنین به خالفت انتهاىادامه ماه پنج و سال چهار تقریبا و شد شروع قمرى هجرى 35 سال اواخر در السالم علیه على خالفتداشت44 مى معمول را سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر رویه خالفت، در السالم علیه على یافت.را ناالیق عمال و برگردانید اولى حالت به بود شده پیدا پیشینیان خالفت زمان در که را تغییراتى غالب وگرفتاریهاى و بود انقالبى نهضت یک حقیقت در و کرد45. برکنار کار از داشتند دست در را امور زمام که

داشت. بر در بسیارىگرفتارى باشید! :”آگاه گفت چنین نمود مردم براى که سخنرانى در خالفت روز نخستین السالم علیه علىاست. شده دامنگیرتان و برگشته شما سوى به دوباره امروز داشتید خدا پیغمبر بعثت هنگام مردم شما کهپیشى ناروا به که آنان و افتند پیش اند افتاده عقب که فضیلت صاحبان و شوید روى و زیر درست بایدبسیار باطل اگر کرد) پیروى حق از باید دارد اهلى کدام هر و باطل و است (حق افتند عقب گرفتند، مىالبته هست. نیز پیشرفت امید و افتند مى پیش نیز کم گاهى است کم حق اگر و نیست اى تازه چیز است

نماید“46. روى و برگشته دوباره کند انسان به پشت که چیزى که افتد مى اتفاق کماست، انقالبى نهضت هر طبیعت الزمه چنانکه و داد ادامه خود انقالبى حکومت به السالم علیه علىنام به و برافراشتند مخالفت به سر کنار و گوشه هر از افتد مى خطر به منافعشان که مخالف عناصرعلیه على خالفت مدت تمام در تقریبا که کرداند برپا خونینى داخلى جنگهاى سوم، خلیفه خونخواهىو نداشتند منظورى شخصى منافع جز داخلى جنگهاى این مسببین شیعه، نظر به داشت ادامه السالمابى بیعت انعقاد از بعد که شده وارد زیادى روایات در :9 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن شرح .113 ص ،2 ج یعقوبى، 43تاریختا نروم بیرون نماز براى بجز خانه از که ام کرده عهد من که داد پاسخ على خواست، بیعت وى از و فرستاد على پیش وى بکر،باشد. مى قرآن جمع کردن تمام دلیل این و کرد بیعت بکر ابى با ماه شش از پس على که است وارد باز و کنم. جمع را قرآنجنگ که است وارد نیز و داد. نشان آورده مردم پیش کرده بار شترى به را مصحف قرآن جمع از پس على که است وارد نیز وحدیث و تاریخ کتب غالب در نامبرده مطالب است، بوده بکر ابى خالفت دوم سال در شده، تألیف آن از پس قرآن که یمامه

شود. مى یافت اند شده مصحف جمع قصه متعرض که.154 ص ،2 ج یعقوبى، 44تاریخ

.364 ص ،2 ج الذهب، مروج 155 ص ،2 ج یعقوبى، 45تاریخ.15 خطبه البالغه، 46نهج

22 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

نبود47. کار در نیز تفاهم سوء حتى و نبود بیش اى عوامفریبانه دستاویز سوم، خلیفه خونخواهىدر دوم خلیفه زمان از که بود طبقاتى اختالف غائله شود، مى نامیده جمل“ ”جنگ که اول جنگ سببدر مالى شد، شناخته خالفت به آنکه از پس السالم علیه على بود. شده پیدا المال بیت مختلف تقسیمطلحه و زبیر روش این و بود همانگونه نیز اکرم پیغمبر سیرت چنانکه فرمود48 قسمت بالسویه مردم میانعایشه المؤمنین ام و رفتند مکه به مدینه از کعبه، زیارت نام به و گذاشتند تمرد بناى و برآشفت سخت راخلیفه خونخواهى نام به ساخته همراه خود با نداشت خوبى میانه السالم علیه على با و بود مکه در که را

کردند49. برپا را جمل خونین جنگ و نهضت سوم!و نکردند50 دفاع وى از بودند مدینه در سوم خلیفه قتل و محاصره هنگام زبیر و طلحه همین اینکه باهمچنین و کردند51 بیعت على با مهاجرین و خود طرف از که بودند کسى اولین وى شدن کشته از پساولین براى و کرد52 مى تحریص سوم خلیفه قتل به را مردم که بود کسانى از خود عایشه المؤمنین امخلیفه، قتل اصلى مسببین اساسا نمود. مسرت اظهار و داد دشنام وى به شنید را سوم خلیفه قتل که بار

شورانیدند. مى خلیفه بر را مردم نوشته ها نامه اطراف به مدینه از که بودند صحابهدر معاویه که بود طمعى کشید، طول نیم و سال یک و شود مى نامیده صفین جنگ که دوم جنگ سببناحق خون صدهزار از بیشتر و کرد برپا را جنگ این سوم خلیفه خونخواهى عنوان به و داشت خالفتصورت دفاع شکل به هرگز خونخواهى زیرا دفاع، نه کرد مى حمله جنگ این در معاویه البته و ریخت

گیرد. نمىخود زندگى روزهاى آخرین در سوم خلیفه خود اینکه با بود سوم“ خلیفه ”خونخواهى جنگ این عنوانعمدا آنقدر نموده حرکت مدینه سوى به شام از لشگرى با وى نمود استمداد معاویه از آشوب دفع براى

کرد53. قیام خلیفه خونخواهى به برگشته شام به آنگاه کشتند را خلیفه تا کرد توقف راه دراز اقلیت این رأس در و کردند تخلف بیعت از (ع) على پیروى به شمار انگشت اقلیت (ص) اکرم پیغمبر رحلت از 47پسسر بیعت از مخالف عنوان به توجهى قابل اقلیت نیز (ع) على خالفت آغاز در و بودند عمار و مقداد و ابوذر و سلمان صحابهبسر و عاص بن عمرو و حکم بن مروان و عقبه بن ولید و عاص بن سعید سرسخت مخالفین و متخلفین جمله از و زدند بازانجام که اعمالى در تأمل و دسته دو این بیوگرافى مطالعه بودند. ایشان غیر و شعبه بن مغیرة و جندب بن سمرة و ارطاة بناز اولى دسته کند. مى روشن خوبى به را ایشان هدف و دینى شخصیت کرده، ضبط ایشان از تاریخ که داستانهایى و اند دادهپیغمبر بودند. اکرم پیغمبر خاص عالقه مورد و اسالمى آزادیخواهان و فداکاران و عباد و زهاد از و اکرم پیغمبر خاص اصحابمرتبه سه پرسیدند را ایشان نام دارم. دوستشان که کرده امر نیز مرا و دارد دوست را نفر چهار که داد خبر من به خدا فرمودامرى دو هر فرمود: خدا رسول گوید عایشه (66 ص ،1 ج ماجه، ابن (سنن برد را مقداد و سلمان و ابوذر نام سپس على فرمود:از فرمود:«راستگوتر پیغمبر (66 ص ،1 ج ماجه، ابن (سنن کرد خواهد اختیار را آنها ارشد و حق حتما شود عرضه عمار بر کهمشروع غیر عمل یک حیات، مدت همه در اینان از (68 ص ،1 ج ماجه، ابن (سنن ندارد»، وجود آسمان و زمین میان در ابوذرمردم گمراهى و افساد به یا اند نربوده را کسى مال اند، نشده متعرض کسى عرض به اند، نریخته ناحق به خونى و نشده نقلمسلمانان مالهاى و اند ریخته که ناحق خونهاى و است پر دوم دسته تبهکاریهاى و اعمال فجایع از تاریخ ولى اند. نپرداختهگفته اینکه جز کرد توجیه توان نمى عذرى هیچ با و است بیرون شماره از اند، داده انجام که آور شرم اعمال و اند ربوده کهکتاب در که اسالم مقررات و بودند آزاد کردند مى که جنایتى هر در و بود راضى اینان از خدا گویند) مى جماعت (چنانکه شود

است!! بوده شده وضع دیگران حق در است سنت وص ،1 ج الحدید، ابى ابن شرح 160 ص ،2 ج یعقوبى، 122.تاریخ خطبه البالغه، نهج .362 ص ،2 ج الذهب، 48مروج

.180.366 ص ،2 ج الذهب، مروج .172 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ 2 ج یعقوبى، 49تاریخ

.152 ص ،2 ج یعقوبى، 50تاریخ.171 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .154 ص ،2 ج یعقوبى، 51تاریخ

.152 ص ،2 ج یعقوبى، 52تاریختهیه مجهز لشکر هزار دوازده معاویه کرد، استمداد معاویه از نامه وسیله به بود شورشیان محاصره در عثمان که 53هنگامىگزارش را لشگر آمادگى آمد عثمان نزد خودش و نمایند توقف شام حدود در داد دستور ولى نمود حرکت مدینه سوى به کرده(تاریخ کنى قیام کرده بهانه مرا خونخواهى سپس شوم کشته من تا کردى متوقف آنجا در را لشگر عمدا تو گفت: عثمان داد،

23 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

سوم خلیفه خون دیگر کرد، قبضه را خالفت معاویه و شد شهید السالم علیه على آنکه از پس همچنین ونکرد!! تعقیب را خلیفه قتل کرده، فراموش را

نیز صحابى میانشان در که مردم از جمعى جنگ این در درگرفت، نهروان جنگ صفین، جنگ از پسبه اسالمى بالد در و شوریدند السالم علیه على به صفین جنگ در معاویه تحریکات اثر در شد، مى یافترا آبستن زنان شکم حتى کشتند، مى یافتند مى السالم علیه على طرفداران از هرجا پرداخته آشوبگرى

بریدند54. مى سر آورده بیرون را جنینها کرده پارهبرخى دست به نماز سر در کوفه مسجد در چندى از پس ولى خوابانید نیز را غائله این السالم علیه على

شد. شهید خوارج این از

برداشت (ع) على پنجساله خالفت از شیعه که اى بهرهرا اسالمى ریخته درهم اوضاع نتوانست چه اگر خود ماهه نه و سال چهار خالفت در السالم علیه على

کرد: حاصل موفقیت عمده جهت سه از ولى برگرداند داشت که اولى حال به کامالمردم، به را سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم سیرت جذاب قیافه خود، عادله سیرت واسطه به - 1یکى مانند و فقرا زى در معاویه قیصرى و کسرایى شوکت برابر در وى داد، نشان جدید نسل به خاصهمقدم دیگران بر را خود خاندان و خویشاوندان و دوستان هرگز وى کرد. مى زندگى مردم بینواترین از

نداد. ترجیح ناتوانى به را نیرومندى و گدایى به را توانگرى و نداشتحقه علوم و الهیه معارف از گرانبهایى ذخایر کننده، سرگرم و فرسا طاقت گرفتاریهاى همه آن با - 2

گذاشت. یادگار به مردم میان را اسالمىآغاز در توانست مى او زیرا ؛ سیاست مرد نه بود شجاعت مرد وى گویند: مى السالم علیه على مخالفیننگهداردو خشنود و راضى مداهنه با را آنان آمده در صفا و آشتى در از موقتا مخالف، عناصر با خود، خالفت

بپردازد. قمعشان و قلع به سپس کند تحکیم را خود خالفت وسیله بدینباید انقالبى نهضتهاى و بود انقالبى نهضت یک على خالفت که اند گرفته نادیده را نکته این اینان ولىو آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بعثت زمان در وضع این مشابه باشد. دور سازى صورت و مداهنه ازبه حضرت آن اینکه و دادند سازش پیشنهاد حضرت آن به بارها مشرکین و کفار و آمد پیش نیز سلمآله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر ولى باشند نداشته وى دعوت با کارى نیز ایشان نشود متعرض خدایانشانتحکیم را خود موقعیت کرده سازش و مداهنه سخت، آنروزهاى در توانست مى اینکه با نپذیرفت سلم وزنده راه در که دهد نمى اجازه هرگز اسالمى دعوت اساسا کند. علم قد دشمنان مخالفت به سپس نماید،کریم قرآن در زیادى آیات و نمایند رفع دیگرى باطل با را باطلى یا شود کشته دیگرى حق حقى، کردن

است55. موجود باره این درقوانین نقض و جنایت و جرم هیچ از خود هدف به رسیدن و پیروزى راه در على مخالفین اینکه از گذشتهمجتهدند، و هستند صحابى اینکه نام به را لکه هر و کردند نمى گذارى فرو استثنا) (بدون اسالم صریح

بود. پایبند اسالم قوانین به على ولى شستند مىضبط قصار کلمات هزار یازده به نزدیک اجتماعى و دینى و عقلى متفرقه فنون در السالم علیه على از

(402 ص طبرى، تاریخ .25 ص ،3 ج الذهب، مروج .152 ص ،2 ج یعقوبى،.415 ص ،2 ج الذهب، 54مروج

لقد ثبتناك ان :(ولوال آیه و (5 آیه ص، (سوره الهتكم)، بل واصربوا امشوا ان منهم المال :(واغطلق آیه نزول شأن 55بهروایتى تفاسیر در (9 آیه قلم، (سوره فيدهنون) :(ودوالوتدهن آیه و (74 آیه اسرى، (سوره قليال) شيئا هم ا تركن كدت

شود. مراجعه

24 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

وى نموده58 ایراد بیان روانترین و لهجه بلیغترین با خود سخنرانیهاى در را57 اسالمى معارف و شده56در که اسالم در است کسى اول وى نهاد. بنیاد را عربى ادبیات اساس و کرد وضع را عربى زبان دستوردر روز آن تا که را مسائلى و گفت سخن منطقى برهان و آزاد استدالل سبک به کرده59 غور الهى فلسفهداد مى خرج به عنایت بحدى باب این در و کرده طرح بود نگرفته قرار توجه مورد جهان، فالسفه میان

پرداخت. مى علمى بحث به جنگها بحبوحه60 در کهزهاد از جمعى ایشان میان در که کرد61 تربیت را اسالمى دانشمندان و دینى رجال از انبوهى گروه - 3میان در که دارند وجود هجرى“ رشید و تمار میثم و زیاد بن کمیل و قرنى ”اویس مانند معرفت اهل وقرائت و تفسیر و کالم و فقه علم اولیه مصادر اى عده و اند شده شناخته عرفان مصادر ، اسالمى عرفاى

باشند. مى آنها غیر و

موروثى سلطنت به آن تبدیل و معاویه به خالفت انتقالحسن حضرت مردم، بیعت و حضرت آن وصیت موجب به السالم علیه على امیرالمؤمنین شهادت از پسمعاویه ولى شد خالفت متصدى باشد مى دوم امام ، امامى دوازده شیعه پیش که علیهماالسالم على بنپرداخت. جنگ به على بن حسن با کشیده لشکر - بود خالفت مقر که - عراق سوى به ننشسته آرام

کرده فاسد را على بن حسن سرداران و یاران تدریجا گزاف، پولهاى دادن و مختلف هاى دسیسه با وىنیز على بن حسن و کند واگذار وى به را خالفت صلح، عنوان به که نمود مجبور را على بن حسن باالخرهمعاویه به نشود، تعرض شیعیان به و برگردد وى به معاویه، درگذشت از پس که شرط این به را خالفت

نمود62. واگذارکه سخنرانى در آمده عراق به بالفاصله و یافت استیال اسالمى برخالفت معاویه هجرى، چهل سال درشما بر خواستم مى بلکه جنگیدم نمى روزه و نماز سر شما با :”من گفت و نموده اخطار مردم به کرد

رسیدم“63!! خود مقصود به و کنم حکومتکه کرد مى اشاره سخن این با معاویه است!!“64 من پاى زیر و لغو بستم حسن با که :”پیمانى گفت نیز وخود نیروى همه و داشت نخواهد ضمانتى دینى، مقررات به نسبت و کرد خواهد جدا دیانت از را سیاستو سلطنت حکومتى چنین که است روشن البته و بست خواهد کار به خود حکومت نگهداشتن زنده در رابار وى حضور به که کسانى از بعضى که بود اینجا از و خدا. پیغمبر جانشینى و خالفت نه است پادشاهىخود حکومت از خصوصى، مجالس از برخى در نیز خودش و دادند65 سالمش پادشاهى عنوان به یافتند

حدیث. جوامع متفرقات و آمدى والدرر الغرر 56کتاب.181 ص ،1 ج الحدید ابى ابن شرح .431 ص ،2 ج الذهب، 57مروج

.6 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن شرح .2 ج نحو، در سیوطى نظایر و 58اشباهالبالغه. نهج ك: 59ر،

از مردم است؟ واحد خدا گویى مى تو امیرالمؤمنین! یا کرد: عرض (ع) على خدمت عربى جمل، جنگ بحبوحه 60دربحث به که کنى نمى مشاهده را على خاطر تشویش و قلب پراکندگى مگر عرب! اى گفتند کرده حمله وى به طرف هرجز هم قوم این با جنگ در من زیرا بگذارید؛ خود حال به را مرد این فرمود: خود اصحاب به (ع) على پردازى؟ مى علمى(65 ص ،2 ج (بحار، پرداخت عرب سؤال پاسخ به تفصیال سپس ندارم، منظورى دین، مقاصد و درست عقاید شدن روشن

.9 - 6 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن 61شرحتواریخ. سایر و 191 ص ،2 ج یعقوبى، 62تاریخ

.203 ص ،3 ج اثیر، ابن تاریخ .124 ص ،4 ج طبرى، تاریخ .160 ص ،4 ج الحدید، ابى ابن 63شرحمدرك. 64همان

.193 ص ،2 ج یعقوبى، 65تاریخ

25 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

نمود. مى معرفى خلیفه را خود عام مال در اگرچه کرد66 مى تعبیر پادشاهى و ملک باجامه خود نیت به نیز باالخره و دارد خود دنبال به را وراثت باشد استوار زور پایه بر که پادشاهى البته ووالیت نداشت، دینى شخصیت کمترین و بود بندوبار بى جوانى که را یزید خود پسر و پوشانید عمل

آورد. بار به را ننگین حوادث همه آن و برگزید67 خود جانشینى به داده عهدىخالفت به وى از پس السالم علیه حسن گذاشت نخواهد که کرد مى اشاره خود گذشته بیان با معاویهرا السالم علیه حسن که بود همان آن و دارد دیگر فکرى خود، از بعد خالفت خصوص در یعنى برسد؛فهمانید مى نامبرده پیمان الغاى با معاویه ساخت. هموار یزید خود فرزند براى را راه و کرد68 شهید باسمفعالیتهاى به السابق کمافى و برند بسر آسایش و امن محیط در بیت اهل شیعیان گذاشت نخواهد هرگز که

پوشانید69. عمل جامه نیز را معنا همین و دهند ادامه خود دینىو مال و جان در مصونیتى هیچگونه کند نقل حدیثى بیت اهل مناقب در هرکس که نمود اعالم وىجایزه بیاورد، حدیثى خلفا و صحابه سایر منقبت و مدح در که هر داد دستور و داشت نخواهد70 عرضخوددر اسالمى بالد همه در داد دستور و شد71 جعل صحابه مناقب در بسیارى اخبار نتیجه در و بگیرد کافى101-99” اموى خلیفه عبدالعزیز بن عمر زمان تا دستور این (و شود گفته ناسزا السالم علیه على به منابرخواص بودند، صحابى ایشان از جمعى که خود کارگردانان و عمال دستیارى به وى شد) مى اجرا هجري“را شیعیان عموم و گردانیدند شهرها در زده نیزه به را آنان از برخى سر و کشت را السالم علیه على شیعهرسید72. مى قتل به کرد مى خوددارى که هر و کرد مى تکلیف على از بیزارى و ناسزا به بودند جا هر در

شیعه براى روزگار ترین سختشیعه که بود معاویه ساله بیست حکومت زمان همان تشیع، تاریخ در شیعه براى زمان ترین سختپیشوایان از تن دو و بودند دار مارك و شده شناخته اشخاص شیعیان اغلب و نداشت مصونیتى هیچگونهناگوار اوضاع برگردانیدن براى اى وسیله کمترین بودند، معاویه زمان در که سوم) امام و دوم (امام شیعهفرزندان و یاران همه با کرد قیام یزید، سلطنت اول ماه شش در که شیعه سوم امام حتى نداشتند اختیار در

نداشت. نیز را اقدام این تمکن زیست مى معاویه خالفت در که سالى ده مدت در شد، شهید خودو معاویه خاصه و صحابه دست به که را بندوباریها بى و ناحق کشتارهاى همه این تسنن، اکثریتاز که احادیثى مقتضاى به و بودند صحابه آنان که کنند مى توجیه است، یافته انجام وى کارگرداناناست راضى ایشان از خداوند و معذور و مجتهدند صحابه رسیده، سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر

زیرا: پذیرد؛ نمى را عذر این شیعه ولى است!!! معفو سربزند ایشان از که جنایتى و جرم هر واوال:

.202 ص ،2 ج یعقوبى، 66تاریخو مالزم که داشت میمونى و سگ پوشید، مى جلف و حریر لباسهاى الخمر، دائم و هوسران و عیاش بود مردى 67یزیدلباس را او و بود «ابوقیس» او میمون نام شد، مى برگزار شراب و ساز و طرب با او نشینى شب مجالس بودند، وى همبازىص ،2 ج یعقوبى، (تاریخ فرستاد مى مسابقه به کرده اسبش سوار هم گاهى کرد! مى حاضر شربش مجلس در پوشانیده زیبا

(77 ص ،3 ج الذهب، مروج .196.183 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .5 ص ،3 ج الذهب، 68مروج

االحداث. کتاب از نقل ،72 ص الکافیه، 69النصایحبرئت انى الجماعة: عام بعد عماله الى واحدة نسخة معاوية كتب قال: الاحداث كتاب فى المدائنى ابوالحسن 70روى

هجرى، 1386 سال نجف، چاپ عقیل، بن محمد تألیف الکافیه، (النصایح بيته واهل تراب ابى فضل من شيئا روى ن مم ة م الذ.194 و 87 ص

.73 - 72 ص الکافیه، 71النصایح.78 و 77 ،64 ،58 ص الکافیه، 72النصایح

26 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

عدالت و حق احیاى براى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم مانند اجتماعى رهبر یک نیست معقولمقدس منظور این راه در را خود هستى همه که گرداند خود عقیده هم را جمعى و خاسته برپا آزادى وو مردم به نسبت را خود یاران شد، نایل خود منظور به که وقتى و بخشند تحقق لباس را آن گذاشتهمعفو ایشان از را بندوبارى بى و تبهکارى و حقکشى گونه هر و بخشد مطلق آزادى خود مقدسه قوانین

کند. خراب را آن ابزار و دست همان با کرده برپا را بنایى که ابزارى و دست با یعنى داند؛وثانیا:

آمرزیده را ایشان و کند مى تصحیح را آنان مشروع غیر و ناروا اعمال و تقدیس را صحابه که روایات اینو است شده داده نسبت ایشان روایت به و رسیده ما به صحابه خود راه از نماید مى معرفى مصون وکه بودند صحابه کردند، نمى معذوریت و مصونیت معامله همدیگر با قطعى تاریخ شهادت به صحابه خوددر اى مسامحه و اغماض کمترین هرگز و گشودن همدیگر کردن رسوا و لعن و سب و کشتار به دست

داشتند. نمى روا همدیگر حقمقصود باشند صحیح اگر و نیستند صحیح روایات این صحابه، خود عمل شهادت به گذشت، آنچه بنابر

صحابه. قانونى تقدیس و مصونیت از غیر است دیگرى معناى آنها ازاند کرده او فرمان اجراى در که خدمتى برابر در صحابه از روزى خود، کالم در متعال خداى فرضا اگر وتوانند مى آینده در اینکه نه است آنان گذشته فرمانبردارى از تقدیر آن، معناى فرماید، رضایت اظهار73

بکنند. خواهد مى دلشان که نافرمانى گونه هر

امیه بنى سلطنت استقرارگرفته وى براى مردم از پدرش که بیعتى طبق یزید پسرش و درگذشت معاویه قمرى هجرى شصت سال

گرفت. دست در را اسالمى حکومت زمام بوداعتنایى پدر، حیات زمان در حتى بود جوانى ؛ نداشت دینى شخصیت هیچگونه تاریخ، شهادت به یزیدسه در و شد نمى سرش شهوترانى و بندوبارى بى و عیاشى جز و کرد نمى اسالم قوانین و اصول بهسابقه بود، گذشته که ها فتنه همه آن با اسالم ظهور تاریخ در که انداخت راه فجایعى خود، حکومت سال

نداشت.بود سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم سبط که را السالم علیه على بن حسین حضرت اول، سالبه را پیغمبر بیت اهل و کودکان و زنان و کشت وضعى فجیعترین با یارانش و خویشان و فرزندان بامال و خون و کرد عام قتل را ”مدینه“ دوم، سال در و گردانید74 شهرها در شهدا بریده سرهاى همراهو کرده خراب را مقدسه“ ”کعبه سوم، سال و ساخت75 مباح خود لشکریان به روز سه را مردم عرض وتواریخ در که تفصیلى به - را اسالمى حکومت زمام امیه بنى از مروان آل یزید، از پس و زد!!76 آتشداشت، ادامه سال هفتاد به نزدیک که نفرى یازده دسته این حکومت گرفتند دست در - شده ضبطعربى امپراطورى یک جز اسالمى جامعه در که آورد وجود به مسلمین و اسالم براى شومى و تیره روزگارکار اینان حکومت دوره در و کرد نمى حکومت بود، شده گذاشته آن بر اسالمى خالفت نام که استبدادىیگانه و سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر جانشین که یزید) بن (ولید وقت خلیفه که کشید جایى بهدر حج موسم در تا بسازد اى غرفه کعبه خانه باالى گرفت تصمیم محابا بى شد، مى شمرده دین حامى

.100 آیه توبه، 73سورهدیگر. تواریخ و 64 ص ،3 ج الذهب، مروج .190 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ 216 ص ،2 ج یعقوبى، 74تاریخ

.78 ص ،3 ج الذهب، مروج .192 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .243 ص ،2 ج یعقوبى، 75تاریخ.81 ص ،3 ج الذهب، مروج .192 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ 224 ص ،2 ج یعقوبى، 76تاریخ

27 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

بپردازد77!! گذرانى خوش به مخصوصا آنجاکرد انشاء قرآن به خطاب که شعرى در و داد قرار تیر آماج را کریم قرآن یزید] بن [ولید وقت خلیفهاساسا که شیعه البته کرد!!78 پاره مرا خلیفه بگوى یابى مى حضور خود خداى پیش که قیامت روز گفت:این در بود، دینى مرجعیت و اسالمى خالفت مسئله دو سر در تسنن اکثریت با شان اساسى نظر اختالفوقت حکومتهاى بندوبارى بى و بیدادگرى شیوه ولى گذارانیدند مى دشوارى و تلخ روزگارى تاریک، دورهساخت مى استوارتر عقایدشان در روز به روز را آنان بیت اهل پیشوایان طهارت و تقوا و مظلومیت قیافه ومناطق در بویژه و تشیع یافتن توسعه در شیعه سوم پیشواى حسین حضرت دلخراش شهادت مخصوصا و

کرد. بسزایى کمک ایران و یمن و عراق مانند ؛ خالفت مرکز از دورو نشده تمام هجرى اول قرن هنوز که شیعه پنجم پیشواى امامت زمان در که است این سخن این گواهشده پیدا اموى حکومت در که ضعفى و اختالل مناسبت به بود، نگذشته سوم امام شهادت از سال چهلمعارف تعلم و حدیث اخذ به ریخته پنجم پیشواى دور به سیل مانند اسالمى کشور اطراف از شیعه بود،ایران در را قم شهر دولت امراى از نفر چند که بود نشده تمام هجرى اول قرن هنوز پرداختند79. دینىو تقیه حال در خود، پیشوایان دستور حسب به شیعه حال عین در ولى کردند80 نشین شیعه و نهاده بنیاد

کردند. مى زندگى مذهب به تظاهر بدونو خوردند شکست ولى کردند قیام حکومت بیدادگریهاى ضد بر علوى سادات فشار کثرت اثر در بارهانکرد. فروگذارى شان کردن پایمال در وقت پرواى بى حکومت و گذاشتند راه این در را خود جان باالخرهپس بود، دار سر بر سال سه و آویختند دار به آورده بیرون قبر از بود زیدیه شیعه پیشواى که را زید جسدچهارم امام معتقدند شیعه اکثر که نحوى به دادند!!81 باد به را خاکسترش و زدند آتش و آورده پایین آن از

بود. آنان دست به نیز سوم و دوم امام درگذشت و درگذشتند82 سم با امیه بنى دست به نیز پنجم ومفترض عموما را خلفا اینکه با تسنن اهل اکثریت که بود پرده بى و فاحش حدى به امویان اعمال فجایعپس اول خلیفه چهار که راشدین خلفاى کردند. تقسیم دسته دو به را خلفا شده ناگزیر دانستند مى الطاعهشروع معاویه از که راشدین غیر خلفاى و على) و عثمان و عمر و (ابوبکر باشند مى اکرم پیغمبر رحلت از

شود. مىکرده جلب را عمومى نفرت اى اندازه به بندوبارى بى و بیدادگرى اثر در خود حکومت دوران در امویینخالفت خانواده از جمعى با وى پسر دو اموى، خلیفه آخرین شدن کشته و قطعى شکست از پس که بودنددر که بسیار سرگردانیهاى از پس باالخره ندادند، پناهشان آوردند روى جا هر به و گریختند دارالخالفه ازجنوب به شدند، تلف تشنگى و گرسنگى از ایشان از بسیارى و کشیدند بجاوه و حبشه و نوبه بیابانهاىدر آنجا و شدند مکه عازم حماالن درزى و کرده تحصیل مردم از راهى خرج دریوزگى به و درآمدند یمن

گردیدند83. ناپدید مردم میان.73 ص ،3 ج یعقوبى، 77تاریخ

(216 ص ،3 ج الذهب، (مروج الوليد خرقنى رب يا فقل حشر يوم ربك جئت ما 78اذا

کتاب. همین شناسى امام بحث 79ر.ك:«قم» ماده البلدان، 80معجم

.66 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .219 - 217 ص ،3 ج الذهب، 81مروجشیعه. مدارك سایر و 12 ج 82بحار،

.84 ص ،3 ج یعقوبى، 83تاریخ

28 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

هجرى دوم قرن در شیعهبد و بیدادگرى اثر در که خونینى جنگهاى و انقالبات دنبال به هجرى، دوم قرن اول ثلث اواخر دراکرم پیغمبر بیت اهل نام به نیز دعوتى داشت، ادامه اسالمى کشورهاى جاى همه در امیه بنى رفتاریهاىخالفت ضرر به که بود ایرانى سردار مروزى“ ”ابومسلم دعوت متصدى شده، پیدا ایران خراسان ناحیه دراز چه اگر انقالب و نهضت این برانداخت84. را اموى دولت تا نمود پیشرفت به شروع و کرد قیام اموىو داشت را بیت اهل شهداى خونخواهى عنوان بیش و کم و گرفت مى سرچشمه شیعه عمیق تبلیغاتمستقیم دستور به اینهمه با گرفتند مى بیعت (سربسته) بیت اهل از پسندیده مرد یک براى مردم از حتىشیعه ششم امام به را خالفت بیعت ”ابومسلم“ که وقتى اینکه گواهى به نبود، شیعه پیشوایان اشاره یامن زمان نیز زمان و نیستى من مردان از فرمود:“تو و کرد رد جدا وى داشت، عرضه مدینه در امامیه

نیست“85.روى علویین و مردم به چند روزى کار آغاز در و ربودند86 را خالفت بیت اهل نام به عباس بنى باالخرهامیه بنى خلفاى قبور و کردند عام قتل را امیه بنى علویین، شهداى انتقام نام به حتى دادند نشان خوشدر و گرفتند پیش را امیه بنى ظالمانه شیوه که نگذشت دیرى ولى زدند87 آتش یافتند چه هر شکافته را

نکردند. فروگذارى هیچگونه بندوبارى بى و بیدادگرىحنبل“ ”ابن و دید ها شکنجه و رفت88 منصور زندان به تسنن اهل مذهب چهار از یکى رئیس ”ابوحنیفه“سم با بسیار، شکنجه و آزار از پس امامیه شیعه ششم امام و خورد89 تازیانه مذهب، چهار از یکى رئیسابنیه زیر یا دیوار الى یا کردند مى دفن زنده زنده یا زدند مى گردن دسته دسته را علویین و درگذشت90

گذاشتند. مى دولتىو بود رسیده خود وسعت و قدرت اوج به اسالمى امپراطورى وى زمان در که عباسى خلیفه ”هارون“که بتاب خواهى مى کجا هر به گفت مى ساخته مخاطب را آن و کرد مى نگاه خورشید به خلیفه گاهىپیش جهان باختر و خاور در وى لشکریان طرفى از تابید! نخواهى است بیرون من ملک از که جایى بهخلیفه، اجازه بى و اطالع بى بود، خلیفه قصر قدمى چند در که بغداد جسر در طرفى از ولى رفتند مىکند، عبور جسر از خواست مى که خلیفه خود روزى حتى گرفتند، مى عبور حق عابرین از گذاشته مأمور

کردند!91 مطالبه العبور حق گرفته را جلویشمیلیون سه امین آورد، شهوت سر را عباسى خلیفه ”امین“ انگیز، شهوت بیت دو خواندن با مغنى یکهمه این امیرالمؤمنین! یا گفت: انداخته خلیفه قدم به را خود شادى از مغنى بخشید، وى به نقره درهمکشور ناشناخته ناحیه یک از را پول این ما ندارد اهمیتى گفت پاسخ در خلیفه بخشى؟ مى من به را پول

گیریم!!92 مىدارالخالفه به مسلمین المال بیت عنوان به اسالمى اقطارکشورهاى از ساله همه که آورى سرسام ثروتو دختران و پریوش کنیزان شماره رسید، مى وقت خلیفه حقکشى و هوسرانى مصرف به شد، مى سرازیر

دیگر. تواریخ و 208 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .79 ص ،3 ج یعقوبى، 84تاریخ.268 ص ،3 ج الذهب، مروج .86 ص ،3 ج یعقوبى، 85تاریخ.270 ص ،3 ج الذهب مروج .86 ص ،3 ج یعقوبى، 86تاریخ

.212 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .96 - 91 ص ،3 ج یعقوبى، 87تاریخ.6 ص ،2 ج الفداء، ابى 88تاریخ

.33 ص ،2 ج الفداء، ابى تاریخ .198 ص ،3 ج یعقوبى، 89تاریخ(ع). صادق حضرت احواالت ،12 ج 90بحار،

بغداد. جسر 91قصهامین. قصه الفرج، ابى 92آغانى

29 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

رسید!! مى هزاران به عباسى خلفاى دربار در زیبا پسراناینکه جز نکرد پیدا تغییرى کوچکترین عباس، بنى آمدن کار روى و اموى دولت انقراض از شیعه وضع

دادند. اسم تغییر وى بیدادگر دشمنان

هجرى سوم قرن در شیعهآن سبب و کشید اى تازه نفس شیعه سوم، قرن شروع با

اوال:شد ترجمه عربى زبان به آنها غیر و سریانى و یونانى زبان از بسیارى علمى و فلسفى کتب که بود این- 195) عباسى خلیفه ”مأمون“ آن بر عالوه آوردند. هجوم استداللى و عقلى علوم تعلیم به مردم وادیان در استداللى تکلم به نتیجه در و بود مند عالقه مذهب در عقلى استدالل به مذهب معتزلى (218فعالیت در کرده استفاده آزادى ازاین شیعه متکلمین و علما و بود داده کامل آزادى و تام رواج مذاهب و

کردند93. نمى فروگذارى بیت اهل مذهب تبلیغ در و علمى: وثانیا

علویین آن اثر در و بود داده عهد والیت امامیه شیعه هشتم امام به خود سیاست اقتضاى به عباسى مأمونبودند مند بهره آزادى از بیش و کم و بوده مصون دولت اولیاى تعرض از اى اندازه تا بیت اهل دوستان وبه گذشتگان شده فراموش شیوه و برگشت شیعه سوى به شمشیر برنده دم که نگذشت دیرى باز ولىوى شیعیان و على با مخصوصا که هجرى) 247 - 232) عباسى متوکل زمان در خاصه آمد، سراغشانیکسان خاك با کربال در را امامیه شیعه سوم امام مزار که بود وى امر به هم و داشت خاصى دشمنى

کردند94.

هجرى چهارم قرن در شیعهبه کمک شیعه شدن نیرومند و تشیع یافتن وسعت براى که آمد وجود به عواملى هجرى چهارم قرن در

بود. بویه“ ”آل پادشاهان ظهور و عباسى بنى خالفت ارکان سستى جمله آن از که کرد مى سزایىخلیفه خود در همچنین و بود بغداد که خالفت مرکز در را نفوذ کمال بودند، شیعه که بویه“ ”آل پادشاهانبه پیوسته که خود مذهبى مدعیان برابر در که داد مى اجازه شیعه به توجه قابل قدرت این و داشتند95

بپردازند. مذهب تبلیغ به آزادانه کرده علم قد کردند، مى خورد را آنان خالفت قدرت، اتکاىبزرگ، شهرهاى استثناى به آن معظم قسمت یا العرب جزیرة همه قرن، این در اند گفته مورخین چنانکهدر بودند. شیعه حال عین در صعده و عمان و هجر مانند نیز شهرها از برخى وصف این با و بودند شیعهداشت، مذهبى رقابت شد مى شمرده تشیع مرکز که کوفه شهر با و بود تسنن مرکز پیوسته که بصره شهربود بسیار شیعه هرات، و حلب و طبریه و نابلس و طرابلس در همچنین و بودند شیعه توجه قابل اى عده

داشت96. رواج شیعه مذهب نیز ایران از فارس خلیج سواحل و اهواز وناحیه به آورد عمل به ایران شمال در که تبلیغ سالها از پس اطروش“ ”ناصر که بود قرن این آغاز درحسن نیز ”اطروش“ از پیش و داشت ادامه پشت چند تا که کرد تأسیس سلطنت و یافت استیال طبرستان

93تواریخدیگر. تواریخ و الفداء ابى 94تاریخ

شود. مراجعه تواریخ 95به.97 ص ،1 ج االسالمیه، 96الحضارة

30 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

بود97. کرده سلطنت طبرستان در سالها علوى زید بن(527 - 296) دارى دامنه سلطنت و یافتند دست مصر به بودند اسماعیلى که فاطمیین قرن، این در

دادند98. تشکیلمهاجمه و خورد و زد و کشمکش نیشابور و بصره و بغداد مانند بزرگ شهرهاى در که افتاد مى اتفاق بسیار

برد. مى پیش از و کرد مى غلبه شیعه آنها از برخى در و گرفت مى در سنى و شیعه میان هایى

هجرى نهم تا پنجم قرون در شیعهپادشاهانى و داد مى ادامه داشت چهارم قرن در که افزایش همان به شیعه نهم، قرن اواخر تا پنجم قرن از

نمودند. مى ترویج تشیع از آمده وجود به داشتند شیعه مذهب که نیزیک به نزدیک اسماعیلیه و انداخت ریشه الموت قالع در اسماعیلیه دعوت هجرى، پنجم قرن اواخر درسالهاى مازندران، در مرعشى سادات و زیستند99 مى کامل استقالل حال در ایران وسط در نیم و قرن

کردند100. سلطنت متمادىدراز سالیان مغول، پادشاهان از او اعقاب و کرد اختیار را شیعه مذهب مغول، پادشاهان از خدابنده“ ”شاهدر که قویونلو“ قره و قویونلو ”اق سالطین همچنین و کردند مى ترویج تشیع از و کردند سلطنت ایران درحکومت همچنین و شد مى کشیده کرمان و فارس تا شان حکمرانى دامنه و کردند101 مى حکومت تبریز

بود. برپا مصر در دراز سالیان نیز فاطمیینفاطمیین بساط شدن برچیده از پس چنانکه کرد مى تفاوت وقت پادشاهان با جماعت مذهبى قدرت البتهاز بکلى را مذهبى آزادى شامات، و مصر شیعه و برگشت صفحه ،” ایوب ”آل سالطین آمدن کار روى و

گذشتند102. شمشیر دم از تشیع از کثیرى جمع و دادند دستدمشق در هجرى 786 سال شیعه، فقه نوابغ از یکى مکى“، محمد بن محمد اول ”شهید جمله آن از و

شد103!! کشته تشیع جرم بهرسید104!! قتل به فلسفه جرم به حلب در سهروردى“ الدین ”شهاب اشراق شیخ همچنین و

مذهبى، آزادى و قدرت جهت از و افزایش در جمعیت جهت از شیعه قرن، پنج این در رفته هم روىکشورهاى از یکى در تشیع مذهب مدت، این در هرگز و اند بوده وقت سالطین مخالفت و موافقت تابع

بود. نشده اعالم رسمى مذهب ؛ اسالمى

هجرى یازدهم تا دهم قرن در شعیهمشایخ از که هجرى) 735 (متوفاى اردبیلى صفى شیخ خانواده از اى ساله سیزده جوان هجرى، 906 سالمقتدر و مستقل کشور یک ایجاد منظور به پدرانش مریدان از درویش نفر سیصد با بود شیعه در طریقتاز پس و نمود ایران الطوایفى ملوك آیین برانداختن و کشورگشایى به شروع کرده قیام اردبیل از شیعهعثمانى امپراطورى زمام که عثمان آل پادشاهان با مخصوصا و محلى پادشاهان با که خونین جنگهاى

.254 ص ،1 ج والنحل، الملل .373 ص ،4 ج الذهب، 97مروج.50 ص ،3 ج و 63 ص ،2 ج الفداء، ابى 98تاریخالسیر. حبیب و الصفا روضۀ کامل، تواریخ 99ر.ك:

.3 ج الفداء، ابى تاریخ و کامل 100تاریخالسیر. حبیب 101تاریخ

آنها. غیر و الفداء ابى تاریخ و السیر حبیب 102تاریخ.365 ص ،2 ج االدب، ریحانۀ از نقل به العلماء ریاض و الجنات 103روضات

االعیان. وفیات و مجالس کتاب و 104روضات

31 آن كيفيت و شيعه پيدايش آغاز .١ فصل

در را شیعه مذهب و آورده در کشور یک شکل به را قطعه قطعه ایران که شد موفق داشتند، دست در راسلسله از دیگرى پادشاهان صفوى، اسماعیل شاه درگذشت از پس دهد105. رسمیت خود حکومت قلمروامامیه شیعه مذهب رسمیت دیگرى از پس یکى و کردند سلطنت هجرى دوازهم قرن اواسط تا صفوىوسعت توانستند کبیر) عباس شاه (زمان بودند قدرت اوج در که زمانى در حتى نمودند، تثبیت و تأیید رابرسانند106 قمرى) هجرى 1384 (سال کنونى ایران برابر دو از بیش به را جمعیت آمار و کشور ارضىافزایش با سابق حال همان به اسالمى کشورهاى نقاط سایر در تقریبا نیم و قرن دو این در شیعه گروه

است. بوده باقى خود طبیعى

هجرى چهاردهم تا دوازده قرن در شیعهقرن اواخر که فعال و است بوده سابقش طبیعى شکل همان به شیعه مذهبى پیشرفت اخیر، قرن سه دردر و یمن در همچنین و شود مى شناخته عمومى رسمى مذهب ایران در تشیع است هجرى چهاردهمشیعه بیش و کم جهان، نشین مسلمان ممالک همه در و دهد مى تشکیل شیعه را جمعیت اکثریت عراقکند. مى زندگى شیعه میلیون صد به نزدیک جهان، مختلف کشورهاى در رفته هم روى و دارد وجود

غیره. و السیر حبیب و الصفا 105روضۀالسیر. حبیب و الصفا 106روضۀ

2 فصلشیعه انشعابات

شعب] از برخى انقراض [و انشعاب اصلمسائلى و دهند مى تشکیل را مذهب آن اولیه اصول که دارد زیاد) یا (کم مسائلى رشته یک مذهبى هراصل حفظ با آنها وقوع اصلى مسائل چگونگى در مذهب اهل اختالف و واقعند دوم درجه در که دیگر

شود. مى نامیده ”انشعاب“ مشتركحتى و اسالم و مجوسى و مسیحى و کلیمى آسمانى دین چهار در خاصه و مذاهب همه در ”انشعاب“(حضرت بیت اهل پیشویان از اول پیشواى سه زمان در شیعه“ ”مذهب دارد. وجود نیز آنها شعب درپس ولى نپذیرفت انشعابى هیچگونه السالم) علیهم على بن حسین و على بن حسن و على امیرالمؤمنیناقلیتى و شدند قائل سجاد) (امام الحسین بن على حضرت امامت به شیعه اکثریت سوم، امام شهادت ازمحمد که شدند معتقد و دانستند امام را حنفیه بن محمد السالم علیه على سوم پسر ”کیسانیه“ به معروفخواهد ظاهر روزى و شده غایب رضوى کوه در که است موعود مهدى همان و چهارم پیشواى حنفیه بن

شد!معتقد السالم علیه باقر محمد امام فرزندش امامت به شیعه اکثریت السالم علیه سجاد امام رحلت از پس

شدند. موسوم ”زیدیه“ به و گرویدند بود سجاد امام دیگر پسر که شهید زید به اقلیتى و شدندایمان السالم علیه صادق جعفر امام فرزندش به وى شیعیان السالم علیه باقر محمد امام رحلت از پسهفتم امام را السالم علیه کاظم موسى امام فرزندش اکثریت، حضرت، آن درگذشت از پس و آوردند- بود گذشته در خود بزرگوار پدر حیات حال در که - را ششم امام بزرگ پسر اسماعیل جمعى و دانستندحضرت، آن دیگر پسر بعضى و شدند. معروف ”اسماعیلیه“ نام به شده جدا شیعه اکثریت از و گرفتند امامکرده توقف حضرت آن خود در بعضى و گرفتند پیشوا را ”محمد“ دیگرش فرزند بعضى و افطح“ ”عبدالله

پنداشتند. امامش آخرینهشتم امام را السالم علیه رضا امام فرزندش شیعه اکثریت السالم علیه کاظم موسى امام شهادت از پس

معروفند. ”واقفیه“ به که کردند توقف هفتم امام در برخى و دانستندتوجهى قابل انشعاب است، موعود“ ”مهدى شیعه اکثریت پیش که دوازدهم امام تا هشتم امام از پس دیگرمنحل خود به خود و نپاییده بیش روز چند آمده پیش انشعاب شکل در نیز وقایعى اگر و نیامد وجود بهکرد امامت دعوى یازدهم“ ”امام خود برادر رحلت از پس دهم امام فرزند ”جعفر“ اینکه مانند است شدهنکرد تعقیب را خود دعوى نیز ”جعفر“ و شدند متفرق چند روزى از پس ولى گرویدند وى به گروهى ورا آنها که دارد وجود فقهى و کالمى علمى مسائل در شیعه رجال میان در دیگرى اختالفات همچنین و

32

33 شيعه انشعابات .٢ فصل

شمرد. نباید مذهبى انشعابشدند منقرض زمانى اندك در اند، گرفته قرار شیعه اکثریت برابر در و شده منشعب که نامبرده هاى فرقهمختلف مناطق در ایشان از گروهى اکنون هم و اند مانده پایدار که اسماعیلیه“ و ”زیدیه فرقه دو جزبا طایفه دو این ذکر به تنها روى این از کنند. مى زندگى دیگر جاهاى و لبنان و هند و یمن مانند زمین

شود. مى اکتفا باشند مى امامى دوازده که شیعه اکثریت

زیدیه شیعهاموى، خلیفه بر هجرى 121 سال زید باشند. مى السالم علیه سجاد امام فرزند شهید، زید پیروان ”زیدیه“خلیفه کسان او میان کوفه شهر در که جنگى در و کردند بیعتش گروهى و کرد قیام عبدالملک بن هشام

شد. کشته درگرفتبن ”یحیى فرزندش وى از پس و شود مى شمرده بیت اهل امامان از پنجم امام خود پیروان پیش وىبن محمد وى از پس و نشست وى جاى به شد، کشته و کرده قیام یزید بن ولید اموى خلیفه بر که زید“امامت براى گردیدند، کشته و شوریده دوانقى منصور عباسى، خلیفه بر که عبدالله بن ابراهیم و عبدالله

شدند. برگزیدهخراسان در - بود زید برادر اعقاب از که - اطروش“ ”ناصر تا بود منظم غیر زیدیه امور زمانى تا آن از پساسالم آن اهالى هنوز که مازندران سوى به کرده فرار آنجا از محل حکومت تعقیب اثر در و کرد ظهوردرآورد، زیدیه مذهب به کرده مسلمان را کثیرى جمع دعوت، سال سیزده از پس و رفت بودند نپذیرفتهتا او اعقاب وى از پس و پرداخت امامت به و ساخته مسخر را طبرستان ناحیه آنان دستیارى به سپس

کردند. امامت سامان آن در مدتىتواند مى کند خروج حق به قیام عنوان به که سخى شجاع، زاهد عالم نژاد، فاطمى هر زیدیه عقیده به

باشد. اماماز پس ولى شمردند مى ائمه جزو را عمر) و (ابوبکر اول خلیفه دو زید خود مانند حال، ابتداى در ”زیدیه“

کردند. شروع السالم علیه على از و برداشتند ائمه فهرست از را خلیفه دو نام ایشان از جمعى چندى،چهار از یکى رئیس حنیفه ابى فقه فروع، در و معتزله مذاق اسالم، اصول در ”زیدیه“ اند گفته آنچه به بنا

هست107. میانشان در مسائل از اى پاره در نیز مختصرى اختالفات دارند. را سنت اهل مذهب

انشعاباتشان و اسماعیلیه شیعهباطنیه

حیات زمان در و بود فرزندانش بزرگترین که ”اسماعیل“108 نام به داشت پسرى فرزند شیعه ششم امامدر گرفت، شاهد نیز را مدینه حاکم حتى کرد استشهاد اسماعیل مرگ به حضرت آن و نمود وفات پدرو کند مى ظهور دوباره و است! کرده اختیار غیبت بلکه نمرده اسماعیل که بودند معتقد جمعى باره اینخلیفه منصور ترس از که بوده تعمید نوع یک او مرگ به ششم امام استشهاد و است موعود مهدى همانپسرش به او مرگ با و بود اسماعیل حق امامت، که شدند معتقد جمعى و است. آورده عمل به عباسى

است. مأخوذ اثیر ابن کامل و شهرستانى نحل و ملل از مطالب 107اینتاریخ از آن جزئیات بعضى و شهرستانى نحل و ملل و الفداء ابى السیر، حبیب الصفا، روضۀ اثیر، ابن کامل از مطالب 108این

است. مأخوذ خانیه آقا

34 شيعه انشعابات .٢ فصل

و باشد مى امام درگذشت پدر حیات حال در اینکه با اسماعیل شدند معتقد جمعى و شد. منتقل ”محمد“اوست. اعقاب و اسماعیل“ بن ”محمد در اسماعیل از پس امامت

پیدا نیز انشعاباتى و هستند باقى کنون تا سوم فرقه ولى شدند منقرض زمانى اندك از پس اولى فرقه دواند. کرده

آمیخته هندى عرفان با که پرستان ستاره فلسفه به شبیه دارند اى فلسفه کلى طور به ”اسماعیلیه“اسماعیلیه قائلند. تأویلى تنزیلى، هر براى و باطنى ظاهرى، هر براى اسالم احکام و معارف در و باشد مىناطق، صامت، و ناطق است: گونه دو بر خدا حجت و شود نمى حجت از خالى هرگز زمین که معتقدندربوبیت تمام مظهر حجت حال هر در و باشد مى پیغمبر وصى که است امام“ و صامت،“ولى و ”پیغمبر“

است.داراى که شود مى مبعوث نبى یک که ترتیب این به چرخد مى هفت عدد روى پیوسته حجت، اساسمقام یک داراى همگى و بوده وصایت داراى وصى هفت وى از پس و است والیت و (شریعت) نبوت.” والیت و وصایت و دارد:“نبوت مقام سه و هست نیز نبوت داراى هفتمین، وصى اینکه جز باشند مى

ترتیب. همین به و باشد مى مقام سه داراى هفتمین که وصى هفت وى از پس بازو نوح آنان هفتمین که داشت وصى هفت و والیت و نبوت با شد مبعوث السالم علیه آدم گویند: مىهفتمین وصى موسى و نوح هفتمین وصى السالم علیه ابراهیم و بود والیت و وصایت و نبوت داراىمحمد و عیسى هفتمین وصى سلم و آله و علیه الله صلى محمد و موسى هفتمین وصى عیسى و ابراهیمآله و علیه الله صلى محمد ترتیب این به سلم و آله و علیه الله صلى محمد هفتمین وصى اسماعیل بنمحمد و اسماعیل و صادق جعفر و باقر محمد سجاد)و (امام الحسین بن على و حسین و على و سلم ونفر هفت اسماعیل، بن محمد از پس و دانند) نمى امام را على بن حسن حضرت دوم (امام اسماعیل بنملوك از اولى نفر هفت آن از پس و است مستور و پوشیده ایشان نام که اسماعیل بن محمد اعقاب از

باشد. مى مصر فاطمیین سلطنت بنیانگذار مهدى“ ”عبیدالله آنها اول که مصر فاطمیینخواص و حواریین که نقیب نفر دوازده زمین روى در پیوسته خدا، حجت بر عالوه که معتقدند اسماعیلیهشش و گیرند مى ائمه از را نقباء از نفر شش (دروزیه)، باطنیه شعب از بعضى ولى دارد وجود اند حجت

دیگران. از نفرکه ناشناسى خوزستانى شخصى آفریقا) در مهدى عبیدالله ظهور از قبل سال (چند هجرى 278 سال درگرفت مى روزه را روزها نامبرده شخص شد. پیدا کوفه حوالى در کرد نمى اظهار را خود نشان و نام هرگزدعوت اسماعیلیه مذهب به را مردم و کرد مى ارتزاق خود دسترنج از و گذرانید مى عبادت به را شبها وانتخاب خود پیروان میان از نقباء نام به نفر دوازده و گروانید خود به را انبوهى مردم وسیله این به نمود.

نشد. خبرى او از دیگر و رفت بیرون کوفه از کرده شام عزیمت خود و کردمنتشر را باطنیه تعلیمات و نشست وى جاى به عراق در ”قرمط“ به معروف ”احمد“ ناشناس، مرد از پسغسل و گذاشت اسالم پنجگانه نمازهاى جاى به را اى تازه نماز او گویند مى مورخین چنانکه و ساختگروهى کرده قیام دعوت به باطنیه از دیگرى سران احوال، این مقارن و کرد اباحه را خمر و لغو را جنابت

آوردند. گرد خود دور به را مردم ازدر روى این از و نبودند قائل احترامى هیچگونه بودند کنار باطنیه از که کسانى مال و جان براى اینانبه را مالشان و ریختند مى را مرم خون انداخته راه نهضت شامات و یمن و بحرین و عراق از شهرهایىیغما به را شان راحله و زاد و کشتند را حجاج از نفر هزار دهها زده را حج قافله راه بارها و بردند مى یغما

بردند.اموال تاراج و کشتار از و ساخته مسخر را بصره 311 سال در که باطنیه سران از یکى قرمطى“ ”ابوطاهراز پس و گردید مکه عازم حج موسم در باطنیه از انبوهى گروه با 317 سال در و نکرد فروگذارى مردم

35 شيعه انشعابات .٢ فصل

عام قتل را وارد تازه حجاج و شهر مردم و شد مکه شهر وارد دولتیان، مختصر مقاومت شکستن هم درخود یاران میان در را کعبه پیراهن ساخت. روان خون جوى کعبه داخل و مسجدالحرام در حتى و نمودپیش سال 22 مدت که برد یمن به درآورده خود جاى از را سود حجراال و کند را کعبه در و نمود قسمت

بود. قرامطهحتى و شمردند اسالم آیین از خارج را آنان کرده برائت باطنیه از مسلمین عامه که بود اعمال این اثر دراسماعیلیه امام و موعود مهدى را خود کرده، طلوع افریقا در روزها آن که فاطمى پادشاه مهدى“ ”عبیدالله

جست. بیزارى قرامطه از کرد، مى معرفىمقامات به را اسالم ظاهرى مقررات و احکام که است این باطنیه مذهبى مشخصه مورخین، اظهار طبقکمال از و خرد کم که دانند مى کسانى مخصوص را شریعت ظاهر و کنند مى تأویل عرفانى و باطنى

شود. مى صادر امامتشان مقام از مقررات از برخى گاهى وصف این با اند، بوده بهره بى معنوى

مقنعه و دروزیه و مستعلیه و نزاریهخود امامت به اسماعیلیه طریق به کرد، طلوع آفریقا در قمرى هجرى 296 سال که مهدى عبیداللههفت تا داده قرار دارالخالفه را مصر اعقابش وى از پس نمود. تأسیس را فاطمى سلطنت و کرد دعوتبن سعد بالله، مستنصر که هفتمین از پس داشتند. را اسماعیلیه امامت و سلطنت انشعاب، بدون پشتو بسیار کشمکش از پس و کردند منازعه امامت و خالفت سر مستعلى“ و ”نزار وى فرزند دو بود، علىاثر در مرد. تا ساخت زندانى نموده دستگیر را ”نزار“ خود برادر و شد غالب ”مستعلى“ خونین، جنگهاى

.” مستعلیه و شدند:“نزاریه دسته دو فاطمیین پیروان کشمکش، این:” ”نزاریه - الف

طرفدارى براى مستنصر، از پس و بود مستنصر مقربان از وى که باشند مى صباح“ ”حسن به گروندگاناز الموت قلعه از چندى از پس آمده ایران به وى شد. اخراج مصر از مستعلى حکم به نمود، مى نزار از کهآغاز در پرداخت. سلطنت به و کرد تسخیر را مجاور دیگر قلعه چند و الموت قلعه درآورد. سر قزوین توابعاز پس و رودبارى“ امید ”بزرگ قمرى) هجرى 518 (سال حسن مرگ از پس و کرد دعوت نزار به کارعلى ”حسن فرزندش وى از پس و کردند سلطنت صباح حسن آیین و شیوه به ”کیامحمد“ فرزندش وىپیوست. باطنیه به برگردانیده بود نزارى که را صباح حسن روش الموتى، چهارم پادشاه السالم“ ذکره

دم از را اسماعیلیان همه و نمود فتح را اسماعیلیه قالع وى کرد، حمله ایران به مغول هالکوخان اینکه تاآقاخان هجرى، 1255 سال در آن از پس و ساخت یکسان خاك با نیز را ها قلعه بناى گذرانید، شمشیرنمود کرمان ناحیه در که قیامى در و شد یاغى قاجار شاه محمد به ایران در بود نزاریه از که محالتىتا دعوتشان و ساخت منتشر خود امامت به را نزارى باطنى دعوت و کرد فرار بمبئى به خورده شکست

شوند. مى نامیده خانیه“ ”آقا فعال نزاریه و است باقى کنون”مستعلیه“: - ب

هجرى 557 سال در تا ماند باقى مصر فاطمیین خلفاى در امامتشان که بودند فاطمى ”مستعلى“ پیرواننیز کنون تا و کردند ظهور مذهب همان به هند در ”بهره“ فرقه چندى از پس و شدند منقرض قمرى

باشند. مى”دروزیه“: - ج

ایام در تا بودند مصر فاطمیین خلفاى پیروان کار، آغاز در ساکنند شامات دروز جبال در که دروزیه طایفهبه که بالله“ ”الحاکم در دروزیه شدند. ملحق باطنیه به دروزى“ ”نشتگین دعوت به فاطمى ششم خلیفهبه دوباره و رفته! باال آسمان به و کرده غیبت وى گویند مى گشته متوقف شده، کشته دیگران اعتقاد

36 شيعه انشعابات .٢ فصل

برگشت! خواهد مردم میان”مقنعه“: - د

خراسانى ابومسلم اتباع از مورخین اظهار طبق که بودند ”مقنع“ به معروف مروى“ ”عطاء پیروان آغاز دردعوى چندى از پس و است نموده حلول وى در ابومسلم روح که شد مدعى ابومسلم، از پس و است بودهمحاصره به ماوراءالنهر بالد از کیش قلعه در 162 سال در سرانجام و کرد! خدایى دعوى سپس و پیغمبرىداخل خود پیروان از تن چند با کرده روشن آتش نمود، یقین خود شدن کشته و دستگیرى به چون و افتادباطنیه فرقه به و کرده اختیار را اسماعیلیه مذهب چندى از پس مقنع“ ”عطاء پیروان سوخت. و شده آتش

شدند. ملحق

اسماعیلیه و زیدیه با ایشان فرق و امامى دوازده شیعهنامیده امامى“ دوازده و امامیه ”شیعه اند شده جدا و منشعب آن از نامبرده اقلیتهاى که شیعه اکثریتمسائل از اساسى مسئله دو در اعتراض و انتقاد عنوان به پیدایش آغاز در گفتیم چنانکه و شوند مىمیان در سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر تعلیم طبق که آیینى در آنکه بى اند شده پیدا اسالمىعلمى“ مرجعیت و اسالمى ”حکومت مسئله دو آن و باشند. داشته سخنى بود، حضرت آن معاصر مسلمین

دانستند. مى بیت اهل اختصاصى حق را آن شیعه که بوداز است، آن الینفک الزم معنوى پیشوائى و باطنى والیت البته که اسالمى خالفت گفتند: مى ”شیعه“و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر خود تصریح موجب به که است السالم علیه على اوالد و على آنقوانین و احکام که قرآن ظاهرى تعلیمات گفتند: مى و باشند مى تن دوازده بیت، اهل ائمه سایر و سلمتا و اعتبارند و اصالت داراى مشتملند، نیز کامل معنوى حیات به که حال عین در و باشند مى شریعت

بس. و آورد دست به باید بیت اهل راه از را قوانین و احکام این و نیستند بردار فسخ قیامت،زیدى“ ”شیعه که است این زیدى شیعه و امامى دوازده شیعه میان کلى فرق که: شود مى روشن اینجا از وبیت اهل فقه از و بیند نمى منحصر دوازده به را ائمه عدد و داند نمى بیت اهل به مختص را امامت غالبااسماعیلى شیعه و امامى دوازده شیعه میان کلى فرق و .“ امامى دوازده ”شیعه برخالف کند نمى پیروىمحمد حضرت در نبوت و کند مى گردش ”هفت“ دور به امامت که معتقدند اسماعیلیه که است این نیزتکلیف اصل ارتفاع بلکه شریعت احکام در تبدیل و تغییر و است نشده ختم سلم و آله و علیه الله صلىو آله و علیه الله صلى محمد حضرت که امامى دوازده شیعه برخالف ندارد! مانع باطنیه قول به خاصهغیر و معتبر را شریعت ظاهر و قائلند جانشین و وصى دوازده وى براى و دانند مى االنبیاء خاتم را سلم

کنند. مى اثبات باطن هم و ظاهر هم کریم قرآن براى و بیند مى نسخ قابل

فصل خاتمهاینکه به نظر اند شده پیدا امامى دوازده شیعه میان در اخیر قرن دو در که کریمخانیه“ و ”شیخیه طایفه دوجدایى مسائل، اصل نفى و اثبات در نه است نظرى مسائل از اى پاره توجیه در دیگران با اختالفشان

نشمردیم. انشعاب را ایشانشیعه باطنیه، مانند و شوند مى نامیده نیز غالة که امامى دوازده شیعه از اللهى“ ”على فرقه همچنین و

نیاوردیم. حساب به ندارند منظمى منطق هیچگونه که روى این از قائلند باطن به تنها اسماعیلى،

37 شيعه انشعابات .٢ فصل

امامى دوازده شیعه تاریخچه خالصهدوستان از عده همان و بودند امامى دوازده شیعه همان شیعه اکثریت شد روشن گذشته فصول در چنانکهاحیاى براى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر رحلت از پس که بودند السالم علیه على هواداران ومردم اکثریت از و پرداختند اعتراض و انتقاد به علمى مرجعیت و خالفت خصوص در بیت، اهل حقوق

شدند. جدادر آن از پس و داشتند قرار فشار زیر پیوسته قمرى) هجرى 35 - 11) راشدین خلفاى زمان در ”شیعه“ولى بود، شده برداشته مالشان و جان از مصونیت و امن گونه هر (132 - 40) امیه بنى خالفت مدتاز مخصوصا و گشتند مى استوارتر خود عقیده در شد، مى بیشتر برایشان بیدادگرى و ستم فشار چه هرعباسى خلفاى که دوم قرن اواسط در پس آن از و بردند مى بهره بیشتر عقیده پیشرفت در خود مظلومیتولى کرد تازه نفسى شد، پیدا میان این در که فتورى از شیعه گرفتند، دست به را اسالمى حکومت زمام

شد. مى تنگتر روز به روز هجرى، سوم قرن اواخر تا شد تنگ برایشان عرصه باز کمى مهلت باکرد کسب قدرتى شیعه آمدند، کار روى بودند شیعه که بویه آل نفوذ با سالطین که چهارم قرن اوایل درهمین به کار جریان پنجم قرن آخر تا و پرداخت علنى مبارزه به و یافت عمل آزادى زیادى حدود تا وادامه اثر در هم و عمومى گرفتاریهاى اثر در شد، آغاز مغول حمله که ششم قرن اوایل در و بود ترتیبمخصوصا و ساختند. نمى وارد تشیع عالم به فشار چندان اسالمى حکومتهاى صلیبى جنگهاى یافتنوسعت و قدرت در مازندران، در مرعشى سالطین حکومت و ایران در مغول سالطین از جمعى شدن شیعهمیلیونها تراکم ایران، در خاصه و اسالمى ممالک از گوشه هر در و نمود بسزایى کمک شیعه جمعیتقرن افتتاح حدود از و داشت ادامه هجرى نهم قرن اواخر تا وضع این و ساخت محسوس را شیعه نفرکنون تا و یافت رسمیت شیعه مذهب روز، آن پهناور ایران در صفویه سلطنت ظهور اثر در هجرى دهمدهها جهان، نقاط همه در عالوه به و است باقى خود رسمیت به باشد مى هجرى چهارده قرن اواخر که

کنند. مى زندگى شیعه میلیون

بخشدومشیعه مذهبى تفکر

38

3 فصلمذهبی تفکر روش سه

مذهبى تفکر معناىمذهب آن تعالیم در که را مذهبى مواد از اى ماده که گوییم مى را کنجکاوى و بحث تفکر مذهبى، تفکریا بدهد نتیجه را ریاضى نظریه یک که گویند مى را تفکرى مثال ریاضى تفکر چنانکه بدهد؛ نتیجه است

کند. حل را ریاضى مسئله یک

اسالم در مذهبى تفکر اساسى مأخذبه و بگیرد سرچشمه آن از فکرى مواد که خواهد مى مأخذى تفکرات، سایر مانند نیز مذهبى تفکر البتهاستخدام باید را ریاضى معلومات رشته یک ریاضى، مسئله یک حل براى تفکر در چنانچه بزند؛ تکیه آنجهت آن (از اسالم آسمانى دین که مأخذى یگانه شود. منتهى مربوط فن عملیات به باالخره که نمودمدرك که است کریم قرآن است. کریم“ ”قرآن همانا دارد، اتکا آن به رسد) مى آسمان وحى به کهدعوت آن محتویات و است سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر همیشگى و همگانى نبوت قطعىرا دیگر حجتهاى و صحیح تفکر دیگر مصادر و ماخذ کریم قرآن بودن مأخذ تنها البته باشد، مى اسالمى

گفت. خواهیم چنانکه کند نمى الغا

دهد مى نشان مذهبى تفکر براى قرآن که راههایىدر راه سه ، اسالمى معارف و دینى مقاصد نمودن درك و رسیدن براى خود تعلیمات در کریم قرآناز معنوى درك و عقلى حجت و دینى ظواهر که دهد مى نشان ایشان به داده، قرار خود پیروان دسترس

است. بندگى و اخالص راهبى گاهى داده قرار خطاب طرف را مردم همه خود، بیانات در کریم قرآن بینیم مى ما اینکه: توضیحاصول پذیرفتن به خود، خدائى فرمانروایى به اتکا مجرد به بلکه کند، اقامه خود گفته به حجتى اینکهبرخى در و کند مى امر آنها غیر و روزه و نماز مانند عملى احکام و معاد و نبوت و توحید مانند اعتقادىفرمانبردارى و پذیرش مردم از هرگز داد نمى حجیت را لفظى بیانات این اگر و نماید مى نهى اعمال ازدینى مقاصد فهم براى است راهى قرآن، ساده بیانات اینگونه گفت باید ناگزیر پس خواست، نمى را آنهادینى ظواهر را و(اقيمواالصلوة) ( ورسو باب مانند:(آمنوا را لفظى بیانات این ما . اسالمى معارف و

نامیم. مىمردم و کند مى رهبرى عقلى، حجت سوى به بسیارى آیات در کریم قرآن بینیم مى دیگر سوى از و

39

40 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

به حقایق احقاق موارد در نیز خود و فرماید مى دعوت انفس، و آفاق آیات در تدبر و تعقل و تفکر به راقرآن مانند انسان براى را برهانى معرفت و علم آسمانى کتاب هیچ حقا و پردازد مى آزاد عقلى استدالل

شناسد. نمى کریمگوید نمى یعنى شمارد؛ مى مسلم را آزاد برهانى و استدالل و عقلى حجت اعتبار بیانات این با کریم قرآناستنتاج آنها از را نامبرده معارف پرداخته عقلى احتجاج به سپس بپذیرید را اسالمى معارف حقانیت اول که

گوید: مى خود واقعیت به کامل اعتماد با بلکه کنید،اسالمى دعوت از که سخنانى و بپذیرید و دریابید آن از را نامبرده معارف حقانیت پرداخته عقلى احتجاج بهتصدیق باالخره و بشنوید و بپرسید راستگوى است گواهى که جهان آفرینش از را آنها تصدیق شنوید، مىاقامه دلیل آن مطابقت قید به بعد و بیاورید ایمان اول اینکه نه آورید دست به دلیل نتیجه از را ایمان ودیگر سوى از و نماید مى تصدیق کریم قرآن را آن رسائى که است راهى نیز فلسفى تفکر پس کنید،واقعى خداشناسى و توحید از حقیقیه معارف همه که سازد مى روشن جالب بیانى با کریم قرآن بینیم مىهر از را آنان خداوند که است کسانى آن از خداشناسى کمال و شود مى استنتاج و گیرد مى سرچشمه

است. داده اختصاص خود براى و کرده آورى جمع جاىبندگى، و اخالص اثر در و اند کرده فراموش را چیز همه و کشیده کنار همه از را خود که هستند آنانبین، واقع چشم با و اند ساخته روشن پاك پروردگار نور به دیده ساخته باال عالم متوجه را خود قواى همهدر و اند رسیده یقین به بندگى“ و ”اخالص اثر در زیرا اند؛ دیده را زمین و آسمان ملکوت و اشیاء حقایقتوجه با است. شده مکشوف برایشان ابدیت جهان جاودانى زندگى و زمین و آسمان در ملکوت یقین اثر

شود: مى روشن کامال مدعا این ذیل کریمه آیات درآیه انبیاء، (سوره فاقبدون)109، انا اال ا ال انه ه ا نو اال رسول من قبلك من ارسلنا (وما - الف

(25و 159 آیه صافات، (سوره المخلصني)110، اب عباد اال يصفون قما اب فرماید:(سبحان مى و - ب

(160ربه لقاء يرجوا اكن فمن واحد ا الهكم انما اىل يو مثلكم برش انا انما فرماید:(قل مى و - ج

(110 آیه کهف، (سوره احدا)111، ربه بعبادة ك يرش وال صاحلا قمال فليعمل(99 آیه حجر، (سوره قني)112، ا ياييك ح ربك فرماید:(واقبد مى و - د

(سوره الموقنني)113، من كون و واالرض السموات ملكوت ابراهيم نرى ذلك فرماید:(و مى و - ه(75 آیه انعام،

المقربون)114، يشهده مرقوم، عليون،كتاب ما ادريك وما عليني لىف االبرار كتاب ان فرماید:(الك مى و - و(21 -18 مطففین،آیه (سوره

(6 و 5 آیه تکاثر، (سوره اجلحيم)115 ون لرت قني ا علم يعلمون لو فرماید:(الك مى و - زاست. بندگى در اخالص و نفس تهذیب همان الهیه، معارف درك راههاى از یکى پساست. شده بنا و تنظیم آن اساس بر و توحید فرع خدا دین در پرستش که شود مى فهمیده آیه 109از

شود شناخته باید که نحوى به خدا شدگان پاك و مخلصین جز که شود مى فهمیده آیه از و است درك فرع 110توصیفاست. منزه دیگران توصیف از خدا و شناسد نمى

نیست. راهى صالح عمل و توحید جز حق، لقاى براى که شود مى فهمیده آیه 111ازاست. یقین منتج خدا واقعى پرستش که شود مى فهمیده آیه 112از

است. زمین و آسمانها ملکوت مشاهده یقین، لوازم از یکى که شود مى فهمیده آیه 113ازمشاهده را آن خدا مقربان که بلند) (بسیار علیین نام به است کتابى در «ابرار» سرنوشت که شود مى فهمیده آیات 114از

ارتقاست. و قرب عالم بلکه نیست مخطوط کتاب مراد، که پیداست «یشهده» لفظ از ضمنا و کنند مىباشد. مى شود، مى نامیده (جهنم) جحیم که اشقیا حال سرانجام مشاهده باعث یقین علم که شود مى فهمیده آیه 115از

41 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

نامبرده طریق سه میان در تفاوتو دینى ظواهر است، داده نشان راه سه دینى، معارف درك براى کریم قرآن که شد روشن گذشته بیان بااین که دانست باید ولى آنهاست باطنى مشاهده و حقایق انکشاف موجب که بندگى در اخالص و عقل

دارند. تفاوت هم با جهت چند از طریق سهاوال:

و دارند قرار مردم دسترس در اند، شده القا زبانى ترین ساده به و لفظى هستند بیاناتى چون دینى ظواهراختصاص که دیگر طریق دو خالف به شود، مى مند116 بهره آنها از خود فهم ظرفیت اندازه به کس هر

باشند. نمى همگانى داشته، خاصى گروه به: ثانیا

و برده پى اسالمى معارف فروع و اصول به توان مى آن پیمودن با که است راهى دینى ظواهر طریقزیرا دیگر؛ طریق دو خالف به آورد دست به را اخالق) و معارف (اصول دعوت عملى و اعتقادى موارددست به را دین) (فروع عملى مسائل کلیات و اخالقى و اعتقادى مسائل توان مى عقل راه از چه اگرآن عمل شعاع از ندارند قرار عقل دسترس در آنها خصوصى مصالح اینکه به نظر احکام جزئیات ولى آوردخدادادى است علمى آن و باشد مى حقایق انکشاف آن نتیجه چون نفس تهذیب راه همچنین و خارجندتحدیدى شوند، مى مشهود و مکشوف خدایى موهبت این با که حقایقى و آن نتیجه به نسبت توان نمىتحت اند، کرده فراموش خدا جز را چیز همه و اند بریده جا همه از چون اینان گرفت اى اندازه یا شد قائلبرایشان خواهند) مى خودشان آنچه (نه خواهد مى را آنچه و باشند مى خدا مستقیم سرپرستى و والیت

شود. مى مشهود

دینى ظواهر اول: طریقدینى ظواهر اقسام

برابر در خود الفاظ ظواهر به است اسالم مذهبى تفکر اساسى مأخذ که کریم قرآن گذشت چنانکهو آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بیان آیات، ظواهر همان و است داده واعتبار حجیت خود شنوندگان

فرماید: مى چنانکه سازد؛ مى حجت آن مانند و دهد مى قرار قرآن بیان تالى را سلمهم)117. ا ل نز ما للناس حكبني كر ا ك ا ا (وانز

فرماید: مى وواحلكمة)118 الكتاب ويعلمهم يهم ويز اياته عليهم فتلوا منهم رسوال يني االم ىف نعث ى ا (هو

فرماید: مى وحسنة)119. اسوة اب رسول ىف لكم اكن (لقد

امضاى و سکوت حتى و سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر رفتار و گفتار اگر که است روشن پراکرم پیغمبر بیان پس نداشت، درستى مفهوم مذکوره آیات نبود حجت قرآن مانند ما، براى حضرت آنشود مى نقل اعتماد قابل نقل با یا شنوند مى حضرت آن از که کسانى براى سلم و آله و علیه الله صلىبه مردم با پیامبران گروه فرماید:«ما مى اند کرده نقل خاصه و عامه که روایتى در (ص) اکرم پیغمبر که اینجاست از 116و

(203 ص ،1 ج کافى، اصول .37 ص ،1 ج (بحار، گوییم»، مى سخن ایشان خرد اندازه.44 آیه نحل، 117سوره.2 آیه جمعه، 118سوره

.21 آیه احزاب، 119سوره

42 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

بیت اهل بیان که است رسیده حضرت آن از قطعى تواتر120 با همچنین و است. االتباع الزم و حجتتالى بیت اهل بیان دیگر قطعى نبوى احادیث و حدیث این موجب به و باشد مى خودش بیان مانند وىداشته علمى مرجعیت سمت اسالم در بیت اهل و باشد مى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بیانو اعتماد قابل نقل، یا مشافهه طریق به بیانشان و کنند نمى خطا هرگز اسالم احکام و معارف بیان در

است. حجتاند گونه دو باشد مى مأخذ و مدرك اسالمى تفکر در که دینى ظواهر که شود مى روشن بیان این ازکه است حدیثى ”سنت“ از مراد و باشد مى قرآنى کریمه آیات ظواهر ”کتاب“ از مراد و سنت“ و ”کتاب

باشد. رسیده السالم علیهم بیت اهل و سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر از

صحابه حدیثسلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر فعل یا قول متضمن اگر شود مى نقل صحابه از که احادیثى اماباشد، صحابى خود رأى و نظر متضمن اگر و است قبول قابل نباشد، بیت اهل حدیث با مخالف و باشدنفر یک با نیز صحابه خود و است مسلمانان افراد سایر حکم مانند صحابه حکم و نیست حجیتى داراى

کردند. مى مسلمان یکنفر معامله صحابى

سنت و کتاب در مجدد بحثحجیت و اعتبار را دینى دیگر ماخذ که اوست و است اسالمى تفکر هرگونه اساسى مأخذ (قرآن) خدا کتاب

باشد. فهم قابل همگان براى باید جهت همین از و دهد مىتحدى مقام در هم و کند مى معرفى چیز همه کننده روشن و نور را خود کریم، قرآن خود این، از گذشتهو ندارد وجود تناقض و اختالف هیچگونه که ببینند کرده تدبر آن آیات در که کند مى درخواست مردم ازقابل همگان براى قرآن اگر که است روشن کنند. اش معارضه و بسازند آن مانند کتابى توانند، مى اگر

نداشت. مورد خطابات اینگونه نبود فهمسابق مطالب با است) فهم قابل همه براى خود خودى به قرآن (که مطلب این که پنداشت نباید البتهمضامین حقیقت در که اسالمى معاریف در او بیت اهل و سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر کهقوانین و احکام که اسالمى معارف از بخشى زیرا دارد؛ منافات هستند، علمى مراجع باشند، مى کریم قرآناحکام مانند آنها تفاصیل شدن روشن و است متضمن را آنها کلیات تنها کریم قرآن باشد، مى شریعت

است. متوقف بیت) اهل (حدیث سنت مراجعه به معامالت و عبادات سایر و ستد و داد و روزه و نمازباشد مى عموم فهم قابل آنها تفاصیل و مضامین اگرچه است اخالقى و اعتقادى معارف که دیگر بخشى وتوضیح قرآنى دیگر آیات با را قرآنى آیه هر و نمود اتخاذ باید را بیت اهل روش آنها معانى درك در ولىمأنوس آن با و شده دلنشین ما براى معمولى رسوم و عادات از که خود نظر و رأى به نه کرد تفسیر و داده

ایم. گردیدهو فهماند مى را خود معناى درآمده سخن به دیگر برخى با قرآن از برخى فرماید:” مى السالم علیه على

دهد“121. مى گواهى دیگر بعضى به آنها از بعضىکند“122. مى تصدیق را دیگر بخش قرآن از فرماید:”بخشى مى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر و

گذشت اول بخش در روایت 120مدركهست. نیز اسالم در قرآن پاورقى در 231 خطبه البالغه، 121نهج

.6 ص ،2 ج 122درالمنثور،

43 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

سازد“123. مى جایگاه آتش در خود براى کند، تفسیر خود رأى به را قرآن که فرماید:”هر مى نیز وفرماید:”برایشان مى جایى در لوط قوم عذاب قصه در تعالى خداى قرآن: به قرآن تفسیر براى ساده مثالىفرماید:”برایشان مى کرده تبدیل دیگر اى کلمه به را کلمه این دیگر، جاى در و بارانیدیم“124 بد، بارانآسمانى سنگهاى بد، باران از مراد که شود مى روشن اول آیه به دوم آیه انضمام از و بارانیدیم“125. سنگدر تابعین و صحابه مفسرین از که روایاتى در و بیت اهل احادیث در و کنجکاوى نظر با که کسى استعلیهم بیت اهل ائمه روش تنها قرآن به قرآن تفسیر روش که کند نمى تردید نماید رسیدگى است دست

باشد. مى السالم

قرآن باطن و ظاهراعتقاد زمینه در دستوراتى و کند مى روشن را دینى مقاصد خود لفظى بیان با کریم قرآن فهمیدیم چنانکهو الفاظ همین پناه در بلکه نیست منحصر مرحله این به تنها قرآن مقاصد ولى دهد مى مردم به عمل وپاك دلهاى با خواص که دارد قرار وسیعتر و عمیقتر مقاصدى و معنوى اى مرحله مقاصد همین باطن در

بفهمند. تواند مى خود(زیبا انیق ظاهرى ”قرآن فرماید: مى است قرآن خدائى معلم که سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر

دارد“126. عمیق باطنى و آیند) خوش ونیز بیت اهل ائمه کلمات در و بطن“127 هفت تا دارد بطن نیز بطنش و دارد بطن فرماید:“قرآن مى نیز و

است128. شده نامبرده بسیار قرآن باطن ازاین در تعالى خداى زند؛ مى 17 آیه رعد، سوره در متعال خداى که است مثلى روایات این اصلى ریشهزمین اهل و زمین حیات و شود مى نازل آسمان از که بارانى به فرموده تشبیه را آسمانى هاى افاضه آیهاز خود ظرفیت اندازه به هرکدام گوناگون مسیلهاى و افتد مى راه سیل باران، آمدن با است، آن به بستهزیر در ولى است شده پوشیده کفى با خود جریان در سیل روى کند، مى پیدا جریان برداشته سیل آن

باشد. مى سودمند مردم حال به و حیاتبخش که دارد قرار آب همان کف،درون حیاتبخش که آسمانى معارف این فراگرفتن در مردم افهام ظرفیت کند، مى اشاره مثل این چنانکه

باشد. مى مختلف - هستند انسانو دهند نمى اصالت چیزى به گذران جهان این روزه چند مادى زندگى و ماده به جز که هستند کسانىبا اینان ترسند. نمى چیزى از مادى محرومیتهاى جز و بندند نمى دل چیزى به مادى، مشتهیات جزباور را اجمالى اعتقادات که است این بپذیرند آسمانى معارف از آنچه حداکثر دارند که مراتبى اختالفاخروى ثواب امید به را یگانه خداى باالخره و نمایند اجرا جمود طور به را اسالم عملى دستورهاى و کنند

بپرستند. اخروى عقاب ترس از یاروزه چند زندگى و گذران لذایذ به دلبستگى در را خود سعادت فطرت، صفاى اثر در که هستند کسانى وو نیست فریبنده پندارى جز ایشان پیش سرا این تلخ و شیرین و زیان و سود و بینند نمى جهان اینکه است عبرتى درس باشند، مى امروز هاى افسانه و دیروز کامروایان که هستى کاروان گذشتگان یاد

.28 ص ،19 ج بحار، .8 ص صافى، 123تفسیر.127 آیه شعراء، 124سوره.74 آیه حجر، 125سوره.4 ص صافى، 126تفسیر

معانى و عیاشى تفسیر و کافى در و است منقول حضرت آن از مرسال تفاسیر در و 15 ص صافى، تفسیر البحار 127سفینۀاست. شده نقل معنا این در روایاتى االخبار،

.117 ص ،1 ج 128بحار،

44 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

شود. مى تلقین برایشان پیوستهناپایدار جهان این گوناگون نمودهاى به و شوند مى ابدیت جهان متوجه خودشان پاك دلهاى با طبعا اینان

دهند. نمى آنها به استقاللى و اصالت هیچگونه و کنند مى نگاه نشانه و آیه نظر بهپاك خداى کبریاى عظمت نامتناهى نور آسمانى و زمینى هاى نشانه و آیات دریچه از که است وقت آنو شود مى آفرینش رمزهاى درك شیفته یکجا پاکشان دلهاى و کنند مى مشاهده معنوى درك با راپرواز به ابدیت جهان نامتناهى فضاى در شوند زندانى شخصى، سودپرستى تنگ چاله در اینکه جاى به

گیرند. مى اوج درآمده،مثال آن ظاهر و کند مى نهى بتها پرستش از تعالى خداى که شنوند مى آسمانى وحى راه از که وقتىنباید را خدا از غیر که فهمند مى نهى این از تجلیل سبب به است، بت برابر در آوردن فرود سر از نهىغیر از که فهمند مى باالتر آن از و است آوردن فرود سر و بندگى همان اطاعت حقیقت زیرا کرد؛ اطاعتباالتر آن از و شد تسلیم نباید نفس خواستهاى به که فهمند مى باالتر آن از و داشت امید و بیم نباید خدا

نمود. توجه خدا غیر به نباید که فهمند مىعبادت آوردن جا به آن ظاهر و کند مى امر نماز به که شنوند مى قرآن زبان از که وقتى همچنین وو کرد را خدا نیایش و کرنش جان، و دل با باید که فهمند مى آن از باطن حسب به است، مخصوصپرداخت. خدا یاد به تنها کرد فراموش و شمرد هیچ را خود حق، برابر در باید که فهمند مى باالتر آن ازنیست نامبرده نهى و امر لفظى مدلول شد، یادآورى گذشته مثال دو در که باطنى معانى پیداست چنانکهدهد، مى ترجیح بینى خود به را بینى جهان پرداخته وسیعترى تفکر به که کسى براى آنها درك ولى

باشد. مى ناپذیر اجتنابو ابطال را آن ظاهر قرآن باطن که شد روشن نیز و شد. روشن قرآن باطن و ظاهر معناى گذشته، بیان باو عمومى است دینى که اسالم و بخشد مى حیات را خود جسم که است روحى منزله به بلکه کند نمى الغاجامعه مصلح که خود ظاهرى قوانین از دهد، مى قرار اهمیت اول درجه در را بشرى جامعه اصالح و ابدى

نیست. بردار دست هرگز هستند، نامبرده قوانین نگهبان که خود ساده عقاید از و باشند مىبا نیست، عمل براى ارزش و باشد پاك باید انسان دل اینکه دستاویز به اى جامعه است ممکن چگونهبپروراند پاك دلى ناپاك، گفتار و کردار است ممکن چگونه و برسد؟ سعادت به و کند زندگى مرج و هرجپاکان آن از فرماید:”پاکان مى خود کتاب در تعالى خداى نماید؟ ترشح ناپاك گفتار و کردار پاك دل از یا

ناپاکانند“. آن از ناپاکان ودهد“129. نمى ناچیز محصول جز بد، زمین و رویاند مى خوب را خود نبات خوب، فرماید:”زمین مى و

که نیز حدیث و دارد مختلفه مراتب نیز باطنش و باطن و ظاهر کریم قرآن که شد روشن گذشته بیان ازبود. خواهد حال همان به است کریم قرآن مضمون مبین

قرآن تأویلتوان مى باشد دلیل که جایى در را کریم قرآن که بود معروف تسنن اکثریت میان در اسالم صدر درنامیده ”تأویل“ ظاهر خالف معناى معموال و کرد حمل ظاهر خالف معناى به کرده صرف ظاهرش از

گردد. مى تفسیر معنا همین به شده ذکر ”تأویل“ نام به کریم قرآن در آنچه و شد مىبه بسیار - درآمده تحریر به که - مختلفه مذاهب هاى مناظره در همچنین و جماعت مذهبى کتاب درظاهر با اگر شود مى ثابت دیگرى دلیل یا مذهب علماى اجماع با که اى مسئله در که خورد مى چشمدو گاهى و کنند مى حمل ظاهر خالف معناى به نموده تأویل را آیه باشد، مخالف قرآنى آیات از اى آیه

.58 آیه اعراف، 129سوره

45 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

طرف آیه، طرف دو از هرکدام و نمایند مى احتجاج قرآنى آیات با متقابل قول دو براى متخاصم طرفکند. مى تأویل را دیگر

ولى شود. مى دیده شان کالمى کتب از برخى در و است نموده سرایت نیز شیعه به بیش و کم رویه ایندر کریم قرآن که است این آید مى دست به بیت اهل احادیث و قرآنى آیات در کافى تدبر از پس آنچهقالب با جز را مطلبى و نگرفته پیش معما و لغز شیوه هرگز خود، رساى و روشن بیان و شیرین لهجهمدلول قبیل از است شده ذکر ”تأویل“ نام به کریم قرآن در آنچه و است نکرده القا مردم به خودش لفظىعملى احکام و اعتقادى معارف که بوده عامه درك از باالتر که است واقعیتهایى و حقایق بلکه نیست لفظ

گیرد. مى سرچشمه آنها از قرآنبیان قابل نیز لفظ راه از و نیست درك قابل تفکر راه از مستقیما آن تأویل و دارد تأویل قرآن همه آرىمشاهده، راه از توانند مى پاکند، بشریت آالیشهاى از که خدا اولیاى از پاکان و پیامبران تنها و باشد نمى

شد. خواهد مکشوف همه براى رستاخیر روز قرآن تأویل آرى، بیابند. را آنها

: توضیحنیازمندیهاى همانا نموده، الفاظ از استفاده و لغت وضع و سخنگویى به وادار را بشر آنچه دانیم مى خوبى بهبه را خود ضمیر محتویات و منویات که است ناگزیر خود اجتماعى زندگى در بشر است. مادى اجتماعىاشاره از بیش و کم گاهى و جوید استمداد گوش و صدا از منظور همین براى و بفهماند خود همنوعانشود؛ نمى برقرار تفاهم هیچگونه نابینا و گنگ شخص میان در که اینجاست از و کند. استفاده چشم واز و بیند نمى نابینا فهماند مى اشاره به گنگ آنچه و شنود نمى گنگ گوید، مى زبان به نابینا آنچه زیراو اوضاع و چیزهایى براى و بوده منظور مادى نیازمندى تأمین اشیاء نامگذارى و لغات وضع در روى اینبینیم مى چنانکه باشد مى محسوس به نزدیک یا حس دسترس در و مادى که شده ساخته لفظ احوالى،حس همان راه از که چیزهایى از بخواهیم اگر است، فاقد را حواس از یکى ما مخاطب که مواردى دریک به بخواهیم اگر مثال زنیم مى تشبیه و تمثیل نوع یک به دست بگوییم سخن شود، مى درك مفقودکنیم، توصیف جنسى عمل لذت از نرسیده بلوغ حد به که کودکى به یا رنگ، و روشنایى از مادرزاد نابیناىکنیم فرض اگر بنابراین، کنیم، مى تأدیه مناسب مثل آوردن و تشبیه و مقایسه از نوعى با را خود مقصوداست) همین هم امر واقع (و است منزه ماده آالیش و ماده از که دارد وجود واقعیتهایى هستى، جهان درچنین دارند، را آنها مشاهده و درك استعداد شمار، انگشت تن چند یا یک عصر هر در بشر گروه از وتوان نمى تشبیه و تمثیل با جز و بود نخواهد درك و تفهیم قابل عادى تفکر و لفظى بیان راه از چیزهایى

کرد. اشاره آنها بهشما شاید دادیم قرار عربى و خواندنى لفظ، قبیل از را کتاب این ما فرماید: مى خود کتاب در متعال خداىبسى است، آسمانى کتب اصل که محفوظ لوح در ما نزد کتاب این همانا و بفهمید و کنید تعقل را آن

کند“130 نمى رخنه آن در و رسد نمى آن به عادى (فهم است اساس محکم و پایه بلندبه کسى است، پنهان عادى انظار از که کتابى در گرامى است قرآنى کتاب این فرماید:”تحقیقا مى نیز و

شدگان“131. پاك مگر کند نمى مس آنمتعال فرماید:”خداى مى وى بیت اهل و سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر حق در همچنین و

گرداند“132. پاك را شما و ببرد را پلیدى هرگونه بیت اهل شما از خواهد مى.4 و 3 آیه زخرف، 130سوره

.79 آیه واقعه، 131سوره.33 آیه احزاب، 132سوره

46 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

نفوذ و آنجا به رسیدن از مردم افهام که گیرد مى سرچشمه اى مرحله از کریم قرآن آیات، این داللت بهخدا که بندگانى جز باشد داشته آنجا در درکى کمترین که رسد نمى را کسى است، زبون آنجا در کردن

پاکانند. آن از سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بیت اهل و است گردانیده پاك را آناناو علم به که را چیزى کردند تکذیب آورند نمى قرآن به ایمان که فرماید:”اینان مى دیگر جاى در وبالعیان اشیاء حقایق که قیامت روز (یعنى است“ نشده مشهود آنها براى آن تأویل هنوز و اند نیافته احاطه

شود)133. مى دیدهرا آن که کسانى شود، مى مشهود قرآن) (همه قرآن تأویل که فرماید:”روزى مى دیگر جاى در باز و

کرد“134. خواهند اعتراف نبوت، دعوت صدق و راستى به بودند کرده فراموش

حدیث در بحث تتمهنیست، گفتگو جاى مسلمین سایر و شیعه میان در است کرده امضا را آن کریم قرآن که حدیث اصل اعتبارصحابه ناحیه از که افراطى و حدیث نگهدارى در اسالم صدر فرمانروایان ناحیه از که تفریطى اثر در ولى

شد. گرفتار آورى اسف سرنوشت به حدیث آمد، عمل به حدیث ترویج در تابعین وآوردند مى دست به حدیث اوراق چه هر و نمودند مى منع حدیث، کتابت و ثبت از وقت خلفاى یکسوى ازو تغییر دستخوش احادیث از بسیارى جهت این از نمودند، مى منع حدیث نقل از گاه و سوزانیدند مى

گردید. نقل و فراموشى و تحریفحدیث استماع و حضور درك افتخار که سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر صحابه دیگر، سوى از وبه بودند، مسلمانان عموم و وقت خلفاى احترام مورد و داشتند را سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبرآیه حکم گاهى حتى و کرد مى حکومت قرآن به حدیث که رسید جایى به کار و پرداختند حدیث ترویجفرسنگها حدیث، یک استماع براى حدیث یک نقله که افتاد مى اتفاق بسیار و شد135 مى فسخ حدیث با

نمودند. مى هموار خود بر سفر رنج پیموده راهتغییر و وضع به اسالم خانگى دشمنان از جمعى و بودند درآمده اسالم لباس به که بیگانگان از گروهى

انداختند136. وثوق و اعتبار از را حدیث و پرداختند حدیثحدیث تا کردند وضع را درایه“ و ”رجال علم و افتاده چاره فکر به اسالمى دانشمندان سبب همین به

دهند. تمیز نادرست از را درستآن اعتبار در قرآن با را حدیث متن مطابقت کوشد مى حدیث سند تنقیح در اینکه از گذشته ”شیعه“ ولىاهل ائمه و اکرم پیغمبر از - است قطعى آنها سند که زیادى137 اخبار در شیعه طریق از داند. مى الزمقرآن با که شمرد معتبر باید را حدیثى و ندارد ارزشى باشد کریم قرآن مخالف که حدیثى است رسیده بیت

باشد. داشته موافقتو مخالفت که138 اخبارى و کند نمى عمل است قرآن مخالف که احادیثى به شیعه اخبار، این موجب بهنماید قبول یا کند رد اینکه بى رسیده بیت اهل ائمه از که دیگرى دستور طبق نیست معلوم آنها موافقت

.29 آیه یونس، 133سوره.53 آیه اعراف، 134سوره

نیز فدك قضیه از و قائلند آن به عامه علماى از جمعى و است اصول علم مسائل از یکى حدیث، به قرآن فسخ 135مسئلهاست. بوده قائل آن به نیز اول خلیفه که شود مى معلوم

روات از جماعتى رجال کتب در همچنین و اند کرده موضوعه اخبار در علما که است زیادى تألیفات مطلب این گواه 136واند. نموده معرفى وضاع و کذاب را

.139 ص ،1 ج 137بحار،

.117 ص ،1 ج 138بحار،

47 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

هر به سنت اهل از گروهى مانند که شوند مى پیدا اشخاصى نیز شیعه در البته گذارد، مى عنه مسکوتکنند. مى عمل رسد، دستشان به که حدیثى

حدیث به عمل در روششیعهالسالم علیه بیت اهل ائمه یا سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر خود زبان از واسطه بدون که حدیثىبه آن در شیعه عمل رسد مى ما دست به واسطه با که حدیثى ولى دارد را کریم قرآن حکم شود شنیده

است: زیر ترتیببه قطعى شواهد که خبرى یا متواتر خبر به است الزم قطع و علم قرآن، نص به که اعتقادى معارف دراعتبارى شود، مى نامیده واحد خبر که قسم دو این غیر به و شود مى عمل است دست در آن صحتبه قطعى، و متواتر خبر به عالوه شده قائم که اى ادله به نظر شرعیه احکام استنباط139 در ولى نیست،

شود. مى عمل باشد وثوق مورد نوعا که نیز واحد خبربه واحد) (خبر قطعى غیر خبر و است االتباع الزم و حجت مطلقا شیعه پیش قطعى و متواتر خبر پس

باشد. مى حجت شرعیه احکام در تنها باشد نوعى وثوق مورد اینکه شرط

اسالم در عمومى تعلم و تعلیمفرماید:“طلب مى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم است. اسالم دینى وظایف از یکى علم تحصیلشده تأیید قطعیه شواهد با که اخبارى طبق و باشد140 مى واجب) (وظیفه فریضه مسلمانى هر براى علمو آنهاست قریب لوازم با معاد و نبوت توحید، : اسالمى گانه سه اصول دانستن علم، این از مراد است،

وى. احتیاج و ابتالء اندازه به فرد هر براى است اسالمى قوانین و احکام تفصیل دانستنخور در و میسر همه براى باشد اجمالى دلیل با اگرچه دین، اصول به علم تحصیل که است روشن البتهمدارك از فنى استنباط و استفاده راه از دینى قوانین و احکام تفصیل به علم تحصیل ولى است توانایىو باشد مى افراد از برخى توانائى خور در تنها و نیست کس همه کار استداللى) (فقه سنت و کتاب اصلى

است. نشده تشریع (حرجى) فرسا طاقت حکم اسالم درکه افراد از بعضى به کفایى واجب طور به دلیل راه از دینى قوانین و احکام به علم تحصیل روى، این ازرجوع ”وجوب عمومى قاعده طبق افراد بقیه وظیفه و یافته اختصاص دارند، را آن صالحیت و توانایىشوند) مى نامیده فقها و مجتهدین (که نامبرده افراد به که است آن خبره) به رجوع (قاعده عالم“ به جاهلمعارف اصول در تقلید از غیر تقلید و مراجعه این البته شوند) مى نامیده تقلید مراجع اینها (و کنند مراجعه

: کریمه آیه نص به که استعلم)141 به لك ليس ما يقف (وال

باشد142 مى ممنوعاجتهاد راه از را مسئله که کسى یعنى داند؛ نمى جایز میت مجتهد از را ابتدایى تقلید شیعه، که دانست بایدمراجعه نیست زنده که مجتهدى نظر به تواند نمى کند، تقلید مجتهد از باید دینى وظیفه طبق و داند نمىبه خود، مقلد و مرجع مرگ از پس و باشد کرده تقلید اى زنده مجتهد به مسئله همین در اینکه مگر کند

بماند. باقى وى نظراصول. علم از واحد خبر حجیت 139بحث

.172 ص ،1 ج 140بحار،.36 آیه اسرى، 141سوره

شود. مراجعه اصول علم از تقلید و اجتهاد بحث به مسائل این 142در

48 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

راه در افرادى پیوسته که است شیعه اسالمى فقه ماندن تازه و تر و زنده مهمه عوامل از یکى مسئله ایناجماعى اثر در سنت اهل لیکن پردازند، مى فقهى مسائل در کنجکاوى به کرده تالش اجتهاد، تحصیلاحمد و شافعى مالک، ابوحنیفه، شان: اربعه فقهاى از یک مذهب اتباع لزوم بر هجرى پنجم قرن در کهنتیجه در و دانند! نمى جایز را فقیه چهار این از یکى غیر تقلید همچنین و را آزاد اجتهاد نمودند حنبل بناز منفردین، از جمعى اواخر، این در و است مانده باقى پیش سال 1200 تقریبا سطح همان در شان فقه

پردازند. مى آزاد اجتهاد به سرپیچیده نامبرده اجماع

نقلیه علوم و شیعهشود، مى منقسم نقلیه“ و ”عقلیه بخش دو به باشد مى اسالمى علماى تدوین مرهون که اسالمى علومو آنها نظایر و تاریخ و حدیث و لغت مانند است متکى نقل، به آنها مسائل که است علومى نقلیه“ ”علوم

ریاضیات. و فلسفه مانند است آن غیر عقلیه“ ”علومدو استثناى به و باشد مى کریم قرآن همانا اسالم، در نقلیه علوم پیدایش اصلى عامل که نیست تردید

هستند. آسمانى کتاب این زاد خانه عموما عروض، و انساب و تاریخ مانند فن سهادبیات از آنها عمده که پرداختند علوم این تدوین به دینى، کنجکاویهاى و بحث راهنمائى به مسلمانانقرائت، علم دینى، ظواهر به مربوط فنون از و باشد مى لغت و بدیع بیان، معانى، صرف، نحو، علم عربى،

باشد. مى فقه و اصول درایه رجال، حدیث، تفسیر،بسیارى مبتکر و مؤسس بلکه دارند بسزایى سهم علوم، این تنقیح و تأسیس در خود، نوبت به نیز ”شیعه“اکرم پیغمبر صحابه از که دئلى سود ابواال را) عربى زبان (دستور نحو چنانکه ؛ است بوده ”شیعه“ آنها ازیکى و نمود تدوین السالم علیه على راهنمائى و امالء بود السالم علیه على و سلم و آله و علیه الله صلىوزراى از شیعى عباد بن صاحب بدیع) و بیان و (معانى بالغت و فصاحت علوم مؤسسین143 بزرگترین ازبصرى احمد بن خلیل معروف دانشمند تألیف که است العین“ ”کتاب لغت144 کتاب اولین و بود بویه آل

باشد. مى نحوى سبویه استاد نحو علم در هم و است بوده عروض علم واضع که است شیعىدر که عباس بن عبدالله و رسد مى السالم علیه على به واسطه یک به قرآن در عاصم145 قرائت وو السالم علیهم بیت اهل مساعى و السالم علیه على شاگرد شود، مى شمرده صحابه مقدمترین تفسیر،و است معروف شیعه ششم و پنجم امام به آنها غیر و اربعه فقهاى اتصال و فقه و حدیث در شیعیانشانشیخ دست به باالخص و (1205 (متوفاى بهبهانى وحید زمان در که عجیبى پیشرفت نیز فقه اصول درقابل سنت اهل فقه اصول با هرگز شده شیعه نصیب قمرى) هجرى 1281 سال (متوفاى انصارى مرتضى

نیست. مقایسه

عقلى بحث دوم: طریقکالمى و فلسفى عقلى، تفکر

است داده قرار مذهبى تفکر جزء را آن و نموده امضا را عقلى تفکر کریم قرآن که دادیم146 تذکر سابقاسلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر نبوت و حقانیت آنکه از پس نیز عقلى تفکر هم، عکس به البته

.231 ص ،11 ج الشیعه، اعیان .78 ص خلکان، ابن 143وفیاتتراجم. کتب سایر و الشیعه اعیان و .190 ص 144وفیات،

سیوطى. 145اتقانکتاب. اول 146بخش

49 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم بیانات و است آسمانى وحى که را قرآن ظواهر است، نموده تصدیقانسان که عقلى حجتهاى و داده قرار عقلى حجتهاى صف در را السالم علیهم گرامش بیت اهل و سلم

.” جدل و ”برهان است قسم دو کند مى اثبات آنها با را خود نظریات خدادادى فطرت باعبارت به و نباشند مسلم یا مشهود چه اگر باشند (واقعى) حق مقدماتى آن مواد که است حجتى ”برهان“چنانکه کند مى تصدیق و درك را آنها اضطرارا خود خدادادى شعور با انسان که باشند قضایایى دیگر،کلیات در که صورتى در و است عقلى تفکر تفکر، گونه این است، کوچکتر چهار از سه عدد دانیم مىنامیده فلسفى تفکر جهانیان و جهان سرانجام و آفرینش مبدأ در تفکر مانند گیرد انجام هستى جهان

شود. مىمیان در چنانکه شود گرفته مسلمات و مشهورات از آن مواد از برخى یا همه که است حجتى ”جدل“ وآن مسلمه اصول با را مذهبى نظریات خود، مذهب داخل در که است معمول مذاهب و ادیان گروندگاندر آسمانى کتاب این در بسیارى آیات و بسته کار به را شیوه دو هر کریم قرآن کنند. مى اثبات مذهب،

: است موجود شیوه دو این از یک هرآسمان نظام مانند خاص نظامهاى در و عالم کلى نظام در و هستى جهان کلیات در آزاد تفکر به اوال:ستایش رساترین با و کند مى امر آنها غیر و انسان و حیوان و نباتات و زمین و روز و شب و ستارگان وشود مى نامیده کالمى بحث معموال که جدلى عقلى تفکر به ثانیا: و ستاید. مى آزاد عقلى کنجکاوى ازگیرد، انجام نیکو) اخالق به مقرون لجاجت بى حق، اظهار منظور (به صورتى بهترین با اینکه به مشروط

فرماید: مى چنانکه ؛ است نموده امراحسن)147 ىه بال وجادلهم احلسنة والموعظة باحلكمة ربك سبيل اىل (ادع

اسالم در کالمى و فلسفى تفکر در شیعه پیشقدمىدر خود مخالفین با پیوسته شده جدا تسنن اکثریت از شیعه اقلیت گروه اول، روز از که است روشن کامالمتخاصمین و است طرفى دو محاجه که است درست پرداخت. مى محاجه به داشت که اى خاصه نظریاتو اند داشته عهده به را دفاع جانب ودیگران حمله جانب شیعه پیوسته ولى باشند مى سهیم آن در دو هر

پردازد. مى حمله به که است کسى آن از حقیقت در مخاصمت کافى وسائل تهیه در پیشقدمىمذهب شیوع با سوم قرن اوایل و دوم قرن در و شد کالمى مبحث نصیب تدریجا که پیشرفتى در نیز وصف در - بودند بیت اهل مکتب شاگرد که - شیعه محققین و علما پیوسته رسید ترقى اوج به اعتزالایشان غیر و معتزله و اشاعره از سنت اهل متکلمین سلسله اینکه148 از گذشته داشتند. قرار متکلمین اول

رسد. مى السالم علیه على شیعه اول پیشواى بهکه دانند مى خوب دارند آشنایى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر صحابه آثار به که کسانى اما وحتى است، دست در شده) ضبط ایشان از نفر هزار دوازده حدود (در صحابه از که آثار همه این میان درجذاب بیانات که است السالم علیه امیرالمؤمنین تنها نشده، نقل باشد فلسفى تفکر به مشتمل که اثر یک

دارد. را فلسفى تفکرات ترین عمیق الهیات در وىهیچگونه فلسفى آزاد تفکر به روز آن عرب باالخره و اند آمده صحابه دنبال به که تابعین علماى و صحابهشود نمى دیده فلسفى کنجکاوى از اى نمونه هجرى اول قرن دو دانشمندان سخنان در و نداشتند آشنایىافکار از کران بى ذخایر که است شیعه هشتم و اول امام بالخصوص و شیعه پیشوایان عمیق بیانات تنها

ساختند. آشنا تفکر طرز این با را خود شاگردان از گروهى که باشند مى آنان و داراست را فلسفى.125 آیه نحل، 147سوره

.1 ج اوایل الحدید، ابى ابن 148شرح

50 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

به یونان فلسفى کتب از برخى ترجمه در را آن از اى نمونه تا بود دور فلسفى تفکر طرز از عرب آرىو یونانى از هجرى سوم قرن اوایل در بسیارى کتب آن از پس و دید هجرى دوم قرن اوایل در عربىحال این با و گرفت قرار عموم دسترس در فلسفى تفکر روش و شد ترجمه عربى به آن غیر و سریانىنشان خوشى روى بودند، واردى تازه مهمانان که عقلیه علوم سایر و فلسفه به متکلمین و فقها اکثریتکرد، مى علوم این از وقت حکومت که حمایتى واسطه به کار آغاز در اگرچه مخالفت این و دادند نمىدریا به را فلسفى کتب اکید، منع همراه و برگشت صفحه ، کمى از پس ولى نداشت توجهى قابل تأثیرآن از است یادگارى - است گمنامى مؤلفین عده یک فکرى تراوش که - الصفا اخوان رسائل و ریختند

دهد. مى نشان را وقت آن ناهنجار وضع چگونگى که است گواهى و روزقرن اوایل در و شد احیا فارابى“ نصر ”ابى توسط فلسفه هجرى، چهارم قرن اوایل در دوره این از پسفلسفه نیز ششم قرن در و یافت کامل توسعه فلسفه سینا“ ”بوعلى معروف فیلسوف مساعى اثر در پنجمشد! کشته ایوبى الدین صالح سلطان اشاره به نیز جرم همین به و نمود تنقیح سهروردى“ ”شیخ را اشراقدر اینکه جز نیامد وجود به نامى فیلسوفى و شد برچیده اکثریت میان از فلسفه داستان آن از پس دیگر ونتقیح در و آمد وجود به اندلسى رشد ابن - بود واقع اسالمى ممالک حاشیه در که - اندلس در هفتم قرن

کوشید149. فلسفه

عقلیه علوم سایر و فلسفه در شیعه پایدار کوششعلوم ترویج و تفکر اینگونه پیشرفت در بود مؤثر عاملى فلسفى تفکر پیدایش براى آغاز، در چنانکه شیعهاز فلسفه رشد، ابن رفتن با اینکه با روى این از و کرد مى مساعى بذل پیوسته و بود مهم رکنى نیز عقلیهطوسى خواجه مانند نامى اى فالسفه نیز آن از پس و نرفت شیعه میان از هرگز رفت، تسنن اکثریت میان

کوشیدند. فلسفه تحریر و تحصیل در دیگرى از پس یکى آمده وجود به صدرالمتألهین و میرداماد وهمه آمدند. وجود به ایشان غیر و بیرجندى و طوسى خواجه مانند کسانى عقلیه علوم سایر در همچنینسنجش با چنانکه کرد عمیق پیشرفت شیعه ناپذیر خستگى کوشش اثر در الهى فلسفه بویژه و علوم این

است. روشن گذشتگان آثار با صدرالمتألهین و میرداماد و ترکه الدین شمس و طوسى خواجه آثار

ماند باقى شیعه در فلسفه چراذخایر دیگران میان در شیعه وسیله به و شیعه میان در عقلى و فسلفى تفکر پیدایش در مؤثر عامل چنانکهنیز شیعه میان در تفکر طرز این بقاى در مؤثر عامل مانده، یادگار به شیعه پیشوایان از که بوده علمىبراى و کند. مى نگاه احترام و تقدیس نظر با آنها سوى به شیعه پیوسته که است علمى ذخایر همانمرور با که فلسفى کتب با را السالم علیهم بیت اهل علمى ذخایر که است کافى مطلب، این شدن روشننزدیکتر نامبرده علمى ذخایر به فلسفه روز به روز که دید خواهیم عیانا زیرا ؛ بسنجیم شده نوشته تاریخمیان در تعبیر اختالف جز اى فاصله و گشته منطبق همدیگر به تقریبا هجرى یازده قرن در تا شد مى

است. نماندهآورد. دست به تراجم کتب سایر و وفیات و اخبارالحکماء از باید را فوق 149مطالب

51 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

شیعه علمى نوابغ از تن چندکه است کسى اولین شیعه در وى هجرى) 329 (متوفاى کلینى یعقوب بن محمد االسالم ثقۀ - الفجمع کتابى در بود کرده اخذ بیت اهل ائمه از که روایتهایى محدثین از یک (هر اصول از را شیعه روایاتفقه ابواب ترتیب به و کرده تقطیع و استخراج شد) مى نامیده ”اصل“ نامبرده کتاب و کرده مى آورىروضه و فروع اصول، بخش سه به شود مى نامیده ”کافى“ که وى کتاب است. ساخته مرتب اعتقاد وکه است حدیثى کتاب معروفترین و معتبرترین و است مشتمل حدیث “16199” به و منقسم (متفرقات)

شود. مى شناخته تشیع عالم درمحمد صدوق شیخ الفقیه“ الیحضره ”من کتاب از:] [عبارتند باشند مى کافى تالى که دیگر کتاب سه وطوسى شیخ تألیف ”استبصار“ کتاب و ”تهذیب“ کتاب و قمرى) هجرى 381 (متوفاى قمى بابویه بن

باشد. مى قمرى) هجرى 460 (متوفاىسرآمد فقه نابغه وى (676 (متوفاى محقق به معروف حلى، یحیاى بن حسن بن جعفر ابوالقاسم - بهفتصد که است ”شرایع“ کتاب و نافع“ ”مختصر کتاب وى فقهى شاهکارهاى از و باشد مى شیعه فقهاى

شوند. مى دیده تجلیل و اعجاب نظر به و گردند مى دست به دست فقها میان در است سالهجرى 786 سال در که شمرد باید را مکى بن محمد الدین شمس اول شهید محقق، تالى بعنوان وپس که است دمشقیه“ ”لمعه کتاب او فقهى شاهکارهاى از و شد. کشته تشیع جرم به دمشق در قمرى،نجفى الغطاء کاشف جعفر شیخ باید همچنین و است. نوشته زندان در روز هفت مدت به گرفتارى، از

است. الغطاء“ ”کشف کتاب وى فقهى شاهکاریهاى از و برشمرد را (1227 (متوفاىفرموده تنقیه را فقه اصول علم وى قمرى) هجرى 1281 (متوفاى شوشترى انصارى مرتضى شیخ - جاست سال صد از بیشتر اکنون و ساخت محرر است فن این بخش مهمترین که را عملیه اصول مجارى

است. دایر شیعه فقهاى پیش وى مکتب کهشکل به را کالم علم که است کسى اولین وى قمرى) هجرى 676 (متوفاى طوسى نصیرالدین خواجه - دباشد مى سال هفتصد از بیشتر که است ”تجریدالکالم“ کتاب وى شاهکارهاى از و درآورد کامل فنىآن بر خاصه و عامه از شمارى بى حواشى و شروح و است کرده حفظ فن اهل میان در را خود اعتبارعصر نوابغ از یکى نیز ریاضیات و فلسفه در دارد، کالم علم در که نبوغى بر عالوه خواجه شده. نوشتهرصدخانه و دارد عقلیه علوم همه در که است اى ارزنده تألیفات آن گواه بهترین و رود مى شمار به خود

اوست. آثار از هم مراغهکه است فیلسوفى اولین وى قمرى) هجرى 1050 متوفاى 979 (متولد شیرازى محمد صدرالدین - همسائل مانند درآورده پراکندگى حالت از بود) کرده سیر اسالم در قرنها آنکه از (پس را فلسفه مسائل

چید. هم روى ریاضىنبود طرح قابل فسلفه در که فلسفى مسئله صدها که شد داده فلسفه به اى تازه امکان اوال: روى این از ومعلومات و عقل طور وراى طورى روز آن تا (که عرفانى مسائل از سلسله یک ثانیا: و شود. حل و مطرحاز زیادى ذخایر ثالثا: و گیرند. قرار نظر و بحث مورد آسانى به شدند) مى شمرده تفکرى درك از باالتررا الینحل معماى صفت قرنها که السالم علیهم بیت اهل پیشوایان فلسفى عمیق بیانات و دینى ظواهرعرفان و دینى ظواهر ترتیب این به و شدند روشن و حل شدند، مى شمرده متشابهات از غالبا و داشتند”شیخ مانند دانشمندانى نیز صدرالمتألهین از پیش و افتادند. مسیر یک در و پذیرفته کامل آشتى فلسفهقرن فالسفه در ترکه“ محمد الدین ”شمس و ششم قرن فالسفه از الاشراق“ ”حكمة مؤلف سهروردى“شد. ”صدرالمتألهین“ نصیب کامل، موفقیت ولى اند برداشته راه این در مؤثرى قدمهاى هجرى، هشتمو رابع بعد و برساند ثبوت به را جوهرى حرکت نظریه که شد موفق روش این پیرو در صدرالمتألهین،

52 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

کرده تألیف رساله و کتاب پنجاه به نزدیک و نماید کشف فکر) در نه ذهن خارج در (البته را نسبیت نظریهباشد. مى جلد چهار در ”اسفار“ کتاب فلسفه در وى شاهکارهاى از و

کشف سوم: طریقعرفانى درك و انسان

روزانه زندگى حوایج رفع در تالش و معاش امور تنظیم سرگرم انسان افراد قاطع اکثریت که حال عین درکه است موجود بینى“ واقع ”غریزه نام به اى غریزه نوع، این نهاد در پردازند، نمى معنویات به و هستند

کند. مى وادارش معنوى درکهاى رشته یک به افتاده کار به افراد از برخى در گاهىواقعیت به نامند) مى خرافه و پندار را واقعیتى و حقیقت هر که شکاکان و سوفسطیها رغم (على انسان هرکند، مى تماشا آفرینش جهان ثابت واقعیت به پاك نهادى و صاف ذهنى با که گاهى و دارد ایمان ثابتىهایى آیینه مانند را جهان هاى پدیده و جهان نماید، مى درك را جهان اجزاى ناپایدارى دیگر سوى ازبیننده چشم در را دیگرى لذت هر آن درك لذت که دهند مى نشان را زیبایى ثابت واقعیت که یابد مى

دارد. مى باز مادى زندگى ناپایدار و شیرین هاى نمونه از طبعا و نمایاند مى ناچیز و خواررا پاك خدایى حجت و ساخته متوجه باال عالم به را خداشناس انسان که است عرفانى جذبه همان اینوى دراز و دور آرزوهاى همه گرداگرد و دارد مى فراموش را چیز همه و کند مى جایگزین انسان دل درروشنتر شنیدنى و دیدنى هر از که نادیده خداى ستایش و پرستش رابه انسان و کشد مى بطالن خطجهان در را خداپرستى مذاهب که است باطنى کشش این هم حقیقت در و دارد وامى است، آشکارتر و

است. آورده وجود به انسانىعقاب ترس از نه و ثواب150 امید به نه کند مى پرستش محبت و مهر راه از را خدا که است کسى عارف،از است راهى عرفان بلکه شمرد مذهبى دیگر، مذاهب برابر در نباید را عرفان که است روشن اینجا از ودر ادیان حقایق درك براى است راهى و امید) یا بیم راه از نه محبت راه از (پرستش پرستش راههاى

عقلى. تفکر راه و دینى ظواهر راه برابرکلیمیت و وثنیت کنند. مى سلوك راه این از که دارد پیروانى وثنیت، حتى خداپرستى مذاهب از یک هر

عارف. غیر و دارند عارف اسالم و مجوسیت و مسیحیت و

اسالم در عرفان ظهورکتب در ایشان از نفر هزار دوازده به نزدیک (که سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر صحابه میان درمراحل و عرفانى حقایق از او بلیغ بیان که است السالم علیه على تنها اند) شده شناخته و ضبط رجالاین از خبرى است دست در صحابه سایر از که آثارى در و است. مشتمل بیکرانى ذخایر به معنوى حیاتزیاد بن کمیل و قرنى اویس و فارسى ”سلمان مانند کسانى او شاگردان و یاران میان در نیست، مسائلرا ایشان - اند آمده وجود به اسالم در که - عرفا عامه که شود مى پیدا تمار“ میثم و هجرى رشید ومانند دیگرى کسان طبقه، این از پس و اند داده قرار خود هاى سلسله رأس در السالم علیه على از پساند آمده وجود به هجرى دوم قرن در بلخى“ شقیق و ادهم ابراهیم و دینار بن مالک و یمانى ”طاووسو باشد مى بردگان پرستش آن و پرستند مى ترس از را خدا گروهى ؛ است نوع سه فرماید:«عبادت مى ششم 150امامو پرستند مى محبت و مهر به را خدا گروهى و باشد مى مزدوران پرستش آن و پرستند مى نیک پاداش براى را خدا گروهى

(208 ص ،15 ج (بحار، پرستشهاست»، نیکوترین آن و است آزادمردان پرستش آن

53 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

بودند وارسته مردان و حق اولیاى مردم، پیش و زهاد درزى کنند، تظاهر تصوف و عرفان به آنکه بى کهپوشانیدند. نمى خود پیشین طبقه به را خود تربیتى ارتباط حال هر در ولى

کرخى معروف و بسطامى یزید ”با مانند سوم قرن و دوم قرن اواخر در دیگرى طایفه طبقه، این از پستصوف و عرفان به و پرداختند عرفانى سلوك و سیر به که آمدند وجود به نظایرشان و بغدادى“ جنید وو فقها داشت، که اى زننده ظواهر واسطه به که زدند شهود و کشف عنوان به سخنانى و نمودند تظاهرایشان از بسیارى و آورد مى وجود به برایشان مشکالتى نتیجه در و شورانید مى برایشان را وقت متکلمین

کشانید. مى دار پاى یا شکنجه زیر یا زندان دخمه به راحال در طریقت روز به روز ترتیب بدین و کردند سماجت خود مخالفین برابر در خود طریقه در همه این بادر گاهى نیز آن از پس و رسید خود قدرت و وسعت اوج به هجرى هشتم و هفتم قرن در تا بود توسعه

است151. داده ادامه خود هستى به کنون تا حضیض، در گاهى و اوجداشته را تسنن مذهب ظاهر حسب به است شده ضبط ها تذکره در نامهایشان که عرفان مشایخ اکثریتتعالیم در که رسومى و آداب رشته یک به (مشتمل کنیم مى مشاهده امروز که شکلى به طریقت و اندنیز شیعه به رسومشان و آداب از برخى چه اگر باشد مى آنان یادگار نیست) آنها از خبرى سنت و کتاب

است. نموده سرایتطریق بلکه است نشده بیان سلوك و سیر براى برنامه اسالم در که بودند این بر جماعت اند گفته چنانکهکه رهبانیت طریق مانند باشد مى حق مقبول و اند برده پى آن به مسلمین که است طریقى نفس، معرفتگرفت152. قرار مقبول و درآوردند خود پیش از نصارا باشد، شده وارد السالم علیه مسیح دعوت در اینکه بىگذاشته سلوك و سیر برنامه در دیده صالح رسوم و آداب از را آنچه طریقت مشایخ از یک هر روى این ازمراسم مانند ؛ است آمده وجود به مستقلى و وسیع برنامه تدریجا و است داده دستور خود مریدان به وسلسله بعضى در گاهى و ذکر موقع در وجد و غنا و موسیقى استعمال و خرقه و ذکر تلقین و سرسپردگىروش این طرفداران و دیگر سوى در طریقت و گرفته قرار سویى در شریعت که کشیده جایى به کار هاو (کتاب اسالم اصلى مدارك از آنچه شیعه، نظرى موازین مالحظه با ولى اند شده ملحق باطنیه به عمالراهنمایى حقیقت این به دینى بیانات نیست ممکن هرگز و است این خالف نمود استفاده توان مى سنت)و واجبات از باشد) که (هر کسى مورد در یا ورزد اهمال آن هاى برنامه از برخى کردن روشن در یا نکند

نماید. صرفنظر خود محرمات

آن برنامه و نفس عرفان به سنت و کتاب راهنمائىمجرد به و کنند گیرى دنباله و تدبر قرآن در مردم که کند مى امر خود کالم از جا چندین در متعال خداىاستثنا) (بى است آن در که را چه هر و آفرینش جهان بسیارى آیات در و ننمایند قناعت سطحى ادراك

کند. مى معرفى خود هاى نشانه و عالمات و آیاتاست نشانه و آیه جهت این از نشانه و آیه که شود مى روشن نشانه، و آیه معناى در تدبر و تعمق کمى بادیدن با که کسى شود مى نصب خطر، عالمت که قرمز چراغ مثال را؛ خود نه دهد نشان را دیگرى کهشکل در اگر و ندارد چراغ خود به توجهى و نیست نظرش در خطر جز چیزى شود مى خطر متوجه آنمفهوم نه دارد را رنگ یا شیشه یا چراغ صورت خود متفکره در کند فکر آن رنگ یا شیشه ماهیت یا چراغ

را. خطرشود. مراجعه آن غیر و طرائق و االولیاء تذکرة و تراجم کتب 151به

این در اینکه جز بودیم ننوشته حقشان در را آن ما بودند درآورده خود از نصارا که رهبانیتى فرماید:«و مى متعال، 152خداى(27 آیه حدید، (سوره داشتند»، منظور را خدا رضاى کار

54 مذهب ر تف روش سه .٣ فصل

هیچ باشند جهان خداى هاى نشانه و آیات روى هر از و همه و جهان هاى پدیده جهان اگر بنابراین،نخواهند نشان را پاك خداى جزء شوند مى دیده که روى هر از و داشت نخواهند خود از وجودى استقاللچیزى کند مى نگاه جهانیان و جهان چهره به چشمى چنین با قرآن هدایت و تعلیم به که کسى و دادوى یابند مى جهان دلرباى نمود در دیگران که زیبایى این جاى به و کرد نخواهد درك پاك خداى جزوقت آن و نماید مى تجلى و خودنمایى جهان، تنگ دریچه از که دید خواهد نامتناهى دلربایى و زیبایى

سپارد. مى خدایى محبت دست به را دل داده تاراج به را خود هستى خرمن که است؛ نیست عقل یا خیال وسیله به یا دیگر حواس و گوش و چشم وسیله به است روشن چنانکه درك اینعنه مغفول هدایت و داللت این در و باشند مى ها نشانه و آیات نیز آنها کار و ها وسیله این خود زیرا

هستند153.متعال خداى شنود مى که وقتى ندارد چیز همه نمودن فراموش و خدا یاد جز همتى هیچ که راهرو اینکه وقتى دریابید را خود نفس اید! آورده ایمان که کسانى فرماید:”اى مى خود کالم از دیگر جاى دریگانه که فهمید خواهد رسانید“154، نخواهند زیانى شما به شوند مى گمراه که دیگران یافتید را راه شماخداى که وى حقیقى راهنماى و اوست نفس راه همان دارد، بر در را کامل و واقعى هدایتى که شاهراهىپیش در را خود نفس راه انداخته سر پشت را راهها همه و بشناسد را خود که دارد مى موظف را او اوستروى این از و یافت. خواهد را خود واقعى مطلوب که کند نگاه خود نفس دریچه از خود خداى به و گیرد

شناخت“155. را خدا شناخت را خود که فرماید:”هر مى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبرشناسد“156. بهتر را خود که شناسد مى بهتر را خدا شما از فرماید:”کسانى مى نیز و

اینکه مانند کند مى امر خدا یاد به که است بسیارى قرآنى آیات راه، این سلوك و سیر برنامه اما وسنت و کتاب که است اى صالحه اعمال و آن. غیر و کنم“157 یاد را شما تا کنید یاد فرماید:”مرا مىاست متصور و ممکن چگونه و کنید“158، پیروى خود پیغمبر اند:”از فرموده آن اختتام در و اند داده تفصیلاز ولى بشناساند را آن یا نکند توصیه آن پیمودن به را مردم و دهد تشخیص خدا راه را راهى اسالمبه را قرآن فرماید:“ما مى خود کالم در متعال خداى آنکه حال و ورزد اهمال یا کند غفلت آن برنامه بیانارتباط مردم دنیاى و دین به که چیزى هر به نسبت است روشنى بیان که حالى در کردیم نازل تو سوى

دارد“159.

کند»، مى هدایت خود سوى به را دلیل که اوست درآید، معرفت احاطه تحت خود آنکه فرماید:«خدانیست مى (ع) 153على(186 ص ،2 ج (بحار،

.105 آیه مائده، 154سوره(665 ص ،2 ج (غررالحکم، ربه)، عرف فقد نفسه، عرف 155(من

بربه». اعرفكم بنفسه، 156«اعرفكم

.152 آیه بقره، 157157-سوره.21 آیه احزاب، 158سوره.89 آیه نحل، 159سوره

بخشسومدوازده شیعه نظر از اسالمى اعتقادات

امامى

55

4 فصلخداشناسى

خداوند وجود ضرورت - واقعیت و هستى جهان به نظرىجهان خداى هستى دارد مى بر که گامى نخستین در است توأم او پیدایش با که انسان شعور و دركو شک اظهار چیز همه در و خود هستى در که آنان رغم به زیرا سازد؛ مى روشن وى بر را جهانیان وخود پیدایش آغاز در انسان فرد یک دانیم مى ما نامند مى پندار و خیال را هستى جهان و کنند مى تردیددیگرى چیزهاى و هست او که ندارد شک یعنى یابد؛ مى را جهان و خود است، توأم شعور و درك با کهتغییر و دارد برنمى تردید هیچگونه و هست او در علم و درك این است انسان انسان تا و هست او جز

پذیرد. نمىبطالن هرگز و است ثابت کند مى اثبات شکاك و سوفسطى برابر در انسان که هستى و واقعیت ایندرست هیچگاه و هرگز کند مى واقعیت نفى حقیقت در که شکاك و سوفسطى سخن یعنى پذیرد؛ نمى

دارد. بر در ثابتى واقعیت هستى جهان پس نیستدهد مى دست از را واقعیت زود یا دیر بینیم مى جهان در که دار واقعیت هاى پدیده این از یک هر ولىبطالن (که واقعیت عین خودشان آن اجزاء و مشهود جهان که شود مى روشن اینجا از و شود مى نابود وآن واسطه به و شود مى دار واقعیت واقعیت، آن با داده تکیه ثابت واقعیتى به بلکه نیستند نیست) پذیرنابود بریدند آن از همینکه و هستند آن هستى با دارند اتصال و ارتباط آن با تا و گردند مى هستى داراى

نامیم. مى خدا الوجود“ ”واجب را ناپذیر بطالن ثابت واقعیت این ما شوند160 مى

جهان و انسان ارتباط راه از دیگر نظرىبا انسان که روشن و ساده بسیار است راهى شد، پیموده خدا وجود اثبات براى گذشته فصل در که راهىمداوم اشتغال واسطه به مردم بیشتر ولى ندارد، خم و پیچ هیچگونه و پیماید مى را آن خود خدادادى نهادساده فطرت و خدادادى نهاد به رجوع اند کرده پیدا محسوسه لذایذ در که استغراقى و دارند مادیات به که

باشد. مى سنگین و سخت بسیار برایشان آالیش بى ومساوى دینى مقاصد برابر در را همه و کند مى معرفى همگانى را خود پاك آیین که اسالم روى این ازساده فطرت که راهى همان از و نهد مى میان در دیگر راه از مردم اینگونه با را خدا وجود اثبات داند مىمى :«آیا یعنى واالرض) السموات فاطر شك اب أىف رسلهم فرماید:(قالت مى کرده اشاره برهان این به خدا کتاب 160دراست». ساخته پایدار را زمین و آسمانها و شکافته را عدم آورده، وجود به را زمین و آسمانها که خدایى کرد شک خدا در شود

(10 آیه ابراهیم، (سوره

56

57 خداشناس .۴ فصل

شناساند. مى را خدا گفته سخن ایشان با داشته دور به مردم توجه از رابه را افکارشان همه از بیشتر و دهد مى تعلیم مردم عامه به مختلف راههاى از را خداشناسى کریم قرآندعوت انفس و آفاق مطالعه به و دارد مى معطوف کند مى حکومت جهان در که نظام و جهان آفرینشاز شود مستغرق که حالى هر در و گیرد پیش را راهى هر خود روزه چند زندگى در انسان زیرا نماید؛ مىتماشاى از وى ادراك و شعور و بود نخواهد بیرون کند مى حکومت آن در که نظامى و آفرینش جهان

پوشید. نخواهد چشم زمین و آسمان آور شگفت صحنهآنها مجموع و آن اجزاى از یک هر دانیم) مى (چنانکه ماست چشم پیش که هستى161 پهناور جهان این

کند. مى جلوه اى سابقه بى و تازه شکل در لحظه هر و باشد مى تبدیل و تغییر معرض در پیوستهذره کوچکترین تا گرفته کهکشانها دورترین از و پوشد مى تحقق لباس استثناناپذیر قوانین تأثیر تحت وخود استثناناپذیر قوانین با که واضح است نظامى متضمن کدام هر دهد مى تشکیل را جهان اجزاى که اىکاملترین سوى به وضع ترین پست از را خود عملى شعاع و باشد مى جریان در انگیزى حیرت طور به

رساند. مى کمال هدف به و دهد مى سوق حاالتاز بیرون اجزاى که جهانى همگانى نظام باالخره و تر عمومى نظامهاى خصوصى، نظامهاى از باالتر وخود مداوم جریان در و پیوندد مى هم به را جزئى نظامهاى و دهد مى ربط همدیگر به را جهان شمار

دارد. نمى بر اختالل و پذیرد نمى استثنا هرگزکه کند مى ترکیب طورى را وجودش ساختمان دهد مى جاى زمین در مثال را انسانى اگر آفرینش نظامو مهر با اى دایه مانند که دهد مى ترتیب طورى را وى زندگى محیط و کند سازش خود زندگى محیط باباد و ابر و سال فصول و روز و شب و خاك و آب و ستارگان و ماه و آفتاب پرداخته پرورشش به عطوفتو آسایش راه در را خود نیروى و سرمایه همه باالخره و زمینى روى و زیرزمینى هاى گنجینه و باران وهمسایگان میان و پدیده هر میان را سازشى و ارتباط چنین ما بندد. مى کار به گذاشته وى خاطر آرامش

یابیم. مى کند مى زندگى آن در که اى خانه و نزدیک و دورآفرینش پیداست. نیز جهان هاى پدیده از یک هر داخلى تجهیزات در بستگى هم به و پیوستگى اینگونهبراى و دهان آن خوردن براى و دست آن گرفتن براى و پاى آن تحصیل براى داده نان انسان براى اگربه اند پیوسته هم به زنجیر هاى حلقه مانند که وسائلى رشته یک با را آن و است داده دندان آن جویدن

است. ساخته مرتبط کمال) و (بقا آفریده این کمالى هدفدست به خود ساله هزار چندین علمى تالش اثر در که پایانى بى روابط که ندارند تردید جهان دانشمندانمعلوم هر و دارد خود دنبال به نشدنى تمام هاى دنباله که آفرینش اسرار از است ناچیزى طلیعه اند، آورده

کند. مى اخطار بشر به را بیشمارى مجهوالت اى تازهبا اتصال و وحدت حال در و جدا جدا آن اجزاى سرتاسر که هستى پهناور جهان این گفت توان مى آیاو نداشته آفریدگارى کند، مى حکایت نامتناهى قدرت و علم یک از خود انگیز حیرت اتفاق و استحکام

است؟ آمده وجود به سبب بى و جهت بىشمار بى و محکم هاى رابطه ایجاد با که جهانى همگانى نظام باالخره و کلى و جزئى نظامها این آیابدون همه و همه است جریان در خود دقیق و استثناناپذیر قوانین با و داده قرار بزرگ واحد یک را جهانجهان بزرگ و کوچک محیطهاى و ها پدیده این از یک هر یا بوده؟ تصادف و اتفاق حسب به و نقشهموقع به را آن پیدایش، از پس و کرده انتخاب رسمى و راه و برگزیده نظامى پیدایش از پیش خود براىيوقنون لقوم ايات دابة من فبث وما خلقكم و للمؤمنني يات ال واالرض السموات ىف فرماید:(ان مى تعالى 161خداىفعقلون لقوم آيات الرياح وترصيف موتها نعد االرض به فاحيا رزق من السماء من اب انزل وما هار وا الليل واختالف

(6 - 3 آیه جاثیه، (سوره يؤمنون) واياته نعداب حديث فباى باحلق عليك غتلوها اب آيات تلك

58 خداشناس .۴ فصل

گذارد؟ مى اجرامتعدد سببهاى پرداخته و ساخته نیست بیش واحد یک و دارد که کاملى اتصال و وحدت با جهان این یا

کند؟ مى گردش گوناگون دستورهاى با باشد، مى مختلف وسببى کردن پیدا براى گاهى و دهد مى نسبت سببى و علت به را اى پدیده و حادثه هر که فردى البتهمشاهده با که فردى گردد، مى علمى پیروزى دنبال و گذراند مى کوشش و بحث با روزگارها مجهول،و اتفاق و دهد مى قدرت و علم یک به را آن نسبت شده چیده هم روى ترتیب و نظم با که آجر چندسبب بى را جهان شد نخواهد حاضر هرگز نماید، مى قضاوت هدفى و نقشه وجود به کرده نفى را تصادف

کند. فرض تصادفى و اتفاقى را جهان نظام یا پیدایش،پایان بى قدرت و علم با که است بزرگى آفریدگار آفریده کند مى حکومت آن در که نظامى با جهان پسجهان در را جزئیه حوادث که جزئیه اسباب و دهد مى سوق هدفى سوى به و آورده وجود به را آن خودباشند، مى وى تدبیر و تسخیر تحت سوى، هر از و شوند مى منتهى او به باالخره همه آورند مى وجود بهسرچشمه شرطى و علت هیچ از و نیست نیازمند چیزى به او و اوست به نیازمند خود هستى در چیزى هر

گیرد. نمى

خداوند وحدانیت(فرض تقدیرى و فرض به بنا یعنى محدود؛ است واقعیتى کنیم فرض جهان واقعیتهاى از را واقعیتى هرو است منفى شرط) و سبب عدم (فرض تقدیرى و فرض به بنا و داراست را هستى شرط) و سبب وجودنهایتى و حد هیچ که خداست تنها شود نمى یافت مرز آن بیرون در که دارد مرزى وجودش حقیقت درهیچ به و باشد مى موجود تقدیر هر به و است مطلق وى واقعیت زیرا کرد؛ توان نمى فرض وى براى

نیست. نیازمند و مرتبط شرطى و سببفرضشود، که دوم هر زیرا نمود؛ فرض ”عدد“ توان نمى نامتناهى و نامحدود امر مورد در که است روشنخواهند مرز همدیگر واقعیت به و بود خواهند متناهى و محدود دو هر نتیجه در و بود خواهد اولى از غیرفرض توان نمى دیگر حجمى آن برابر در کنیم فرض نامتناهى و نامحدود مثال را حجمى اگر چنانکه زد؛ندارد162. وجود شریک و است یگانه ”خدا“ پس بود، خواهد اولى همان دومى کنیم فرض هم اگر و کرد؟ است یکى خداى گویى مى آیا امیرالمؤمنین یا گفت و شد نزدیک (ع) على امیرالمؤمنین به جمل جنگ در عربى 162مردخاطر)دارد؟ (تشویش قلب تقسم اندازه چه تا امیرالمؤمنین که بینى نمى آیا گفتند: کرده حمله عرب مرد به سوى هر از مردممى جماعت این از ما که است همان خواهد مى عرب مرد این آنچه زیرا بگذارید؛ خود حال به را فرمود:«او امیرالمؤمنیندرست معنا چهار آن از معناى دو است، قسم چهار است، یکى خدا شود مى گفته فرمود:«اینکه عرب مرد به پس خواهیم»،را شماره و عدد و است یکى خدا گوید کسى که است این یکى نیست درست که معنا دو آن اما است، درست معنا دو و نیستسه سوم خدا، گفتند: که کسانى بینى نمى آیا شود نمى عدد داخل ندارد دوم آنکه زیرا ؛ نیست درست معنا این گیرد، نظر درنوعى یعنى ؛ است مردم از یکى فالنى بگوید: کسى که است این یکى و شدند؟ کافر ثالثه) ثالث نصارا قول به (اشاره است تا. است منزه شبیه از خدا و است تشبیه زیرا ؛ نیست درست خدا در نیز معنا این نوع) این از است واحد (یا جنس این از است

ندارد، شبیه اشیاء میان در که معنا این به است یکى خدا بگوید کسى که است این یکى است درست خدا در که معنا دو آن اما ونه و خارج در نه دارد برنمى انقسام و کثرت هیچگونه یعنى (احد است یکى خدا بگوید: کسى اینکه یکى و . است چنین خدادانستن یگانه همان خدا فرماید:«شناختن مى (ع) على باز و (207 ص ،3 ج (بحار، است»، چنین خدا وهم) در نه و عقل دروى وحدانیت اثبات در محدود غیر و نامتناهى است وجودى که تعالى خداى وجود اثبات یعنى (186 ص ،2 ج (بحار، اوست»،

ندارد. تصور نامتناهى براى دوم زیرا ؛ است کافى

59 خداشناس .۴ فصل

صفت و ذاتاوست شخصى انسانیت همان که دارد ذاتى دید خواهیم دهیم، قرار عقلى بررسى مورد مثال را انسانى اگرپسر و است شخص فالن زاده اینکه مانند شود مى شناخته آنها با ذاتش که دارد همراه نیز صفاتى و

دارد. را صفات این خالف یا زیباست و قامت بلند و تواناست و داناست است، کسى فالنمانند برخى و شوند نمى جدا ذات از هرگز دومى و اولى صفت مانند آنها از برخى چه اگر صفات ایناز یک هر همچنین و ذات از غیر همگى حال هر در ولى دارند را تغییر و جدایى امکان توانایى و دانایى

باشد. مى دیگرى از غیر آنهادارد صفت که ذاتى اینکه بر است دلیل بهترین همدیگر) با صفات و صفات با ذات (مغایرت مطلب اینبود نامتناهى و نامحدود ذات اگر زیرا باشند؛ مى متناهى و محدود دو هر است ذات معرف که صفتى وشد مى یکى همه نتیجه در و گرفتند مى فرا را همدیگر نیز صفات همچنین و گرفت مى فرا نیز را صفاتعین همه زیبایى و قامتى وبلند دانایى و توانایى همچنین و بود توانایى همان مفروض انسان ذات مثال

نبود. بیش معنا یک معانى این همه و همدیگرتوان نمى گذشت) که معنایى (به صفت عزوجل، خداوند ذات براى که شود مى روشن گذشته بیان ازاز (حتى است منزه تحدیدى هر از مقدسش ذات و گیرد نمى صورت تحدید بى صفت زیرا نمود؛ اثبات

است) صفتى اثبات حقیقت در که تنزیه همین

خداوندى صفات معناىمثبتى صفات اینها اند شده ظاهر صفات صورت در که داریم سراغ زیادى کماالت آفرینش جهان دردهند؛ مى آن به بیشترى وجودى ارزش نموده کاملتر را خود مورد شوند ظاهر جا هر در که هستند

است. روشن سنگ، مانند روح بى موجود یک با انسان مانند زنده موجود یک مقایسه از چنانکهو بخشید نمى دیگران به نداشت را آنها خودش اگر و است داده و آفریده خدا را کماالت این شک بىو دارد قدرت دارد علم آفرینش خداى گفت باید سلیم عقل قضاوت به رو این از و کرد نمى شان تکمیلنظام از حیات آثار نتیجه در و قدرت و علم آثار - گذشت چنانکه این از گذشته دارد. را واقعى کمال هر

پیداست. آفرینشاو براى صفات صورت در که کماالت این است نامتناهى و نامحدود خداوندى ذات اینکه به نظر ولىو ذات میان که مغایرتى و باشند163 مى یکدیگر عین همچنین و ذات عین حقیقت در شوند مى اثباتجز حقیقت حسب به و است مفهوم مرحله در تنها شود مى دیده صفات خود میان در همچنین و صفات

نیست. میان در تقسیم قابل غیر واحد یکپیروان عقیده کمال) اصل نفى یا توصیف واسطه به (تحدیدات ناروا اشتباه این از جلوگیرى براى اسالمنه دارد علم خدا که: کنند اعتقاد اینگونه دهد مى دستور و دارد164 مى نگه اثبات و نفى میان در را خودبه و چشم با نه بیند مى گوش، با نه شنود مى دیگران، قدرت مانند نه دارد قدرت دیگران، علم ماننددر اوست خود او سمع و نبود معلومى که حالى در اوست خود او علم و دارد ثابت هستى فرماید:«خدا مى ششم 163امامنبود»، مقدورى که حالى در بود او خود او قدرت و نبود مبصرى که حالى در بود او خود او بصر و نبود مسموعى که حالى(2 ج بحار، و عیون توحید البالغه، نهج : (ر.ك است بیرون شماره از مسائل این در بیت اهل اخبار و (125 ص ،2 ج (بحار،علمى و نیست مخلوط ظلمت با که است نورى تعالى فرمایند:«خداى مى - السالم علیهم - هشتم و ششم پنجم، 164امامفرماید:«مردم مى (ع) هشتم امام (129 ص ،2 ج (بحار، نیست»، آن در مرگ که است حیاتى و نیست آن در جهل که استو کنند مى نفى را صفات گروهى و دیگران به تشبیه با کنند مى اثبات خدا به را صفات گروهى دارند: مذهب سه صفات، در

(94 ص ،2 ج (بحار، دیگران»، به تشبیه نفى با است صفات اثبات آن و سوم مذهب حق راه

60 خداشناس .۴ فصل

ترتیب. همین

صفات معناى در بیشتر توضیحاثباتى معانى شد اشاره پیشتر چنانکه کمال صفات نقص“، صفات و کمال قسمند:”صفات دو بر صفاتبا چنانکه باشند؛ مى خود موصوفات براى فزونتر وجودى وآثار بیشتر وجودى ارزش موجب که هستندصفات و است، روشن قدرت و علم بى و مرده دیگر موجود یک با توانا و دانا و زنده موجود یک مقایسه

آن. برخالف هستند صفاتى نقصو کمال فقدان از بوده منفى معنا حسب به که دید خواهیم شویم دقیق نقص، صفات معانى در که وقتىاینها. نظایر و ناتندرستى و زشتى و عجز و جهل مانند کند؛ مى حکایت وجودى ارزش نوع یک نداشتنو دانایى معناى که نادانى نفى مانند دهد؛ مى کامل صفات معناى نقص، صفات نفى گذشت، آنچه بنابر

دهد. مى توانایى معناى که ناتوانى نفىصفت هر و کند مى اثبات متعال خداى براى مستقیما را کمالى صفت. هر کریم قرآن که اینجاست از و

فرماید: مى چنانکه نماید؛ مى اثبات وى براى را آن منفى کرده، نفى نیز را نقص.( اب معجزى لري انكم واعلموا نوم وال سنة خذه

تأ وال وهوال القدير (وهوالعليم

و حد هیچگونه که مطلق است واقعیتى متعال خداى که است این داشت دور نظر از نباید که اى نکتهرا محدودیت معناى شود، مى اثبات موردش در که هم کمالى صفت هر روى165 این از و ندارد نهایتحادث که حالى صفت هر از و نیست زمان و مکان به محدود و جسمانى و مادى وى داشت. نخواهدشده تخلیه و تعریه محدودیت معناى از شود مى اثبات وى براى حقیقتا که صفتى هر و است منزه باشد

فرماید: مى چنانکه ؛ استء)166 كمثله (ليس

فعل صفاتتوضیح فعل. صفات و ذات صفات به شوند مى منقسم دیگرى انقسام با گذشت) آنچه بر (عالوه صفاتدانا و زنده انسان شخص با که قدرت و علم و حیات مانند است قائم موصوف خود با گاهى صفت اینکه:چیز وى از غیر چه اگر کنیم فرض متصف آنها با تنهایى به را انسان توانیم مى ما و هستند قائم توانا وشود، متصف صفت آن با اینکه براى موصوف و نیست قائم موصوف با تنها گاهى و نکنیم فرض دیگروقتى انسان زیرا آنها؛ ونظایر خواستارى و سخنگویى و نویسندگى مانند است دیگرى چیز تحقق نیازمنداى شنونده که شود مى سخنگو وقتى و شود فرض مثال کاغذ و قلم و دوات که باشد نویسنده تواند مىاین تحقق در انسان فرض تنها و باشد داشته وجود خواستنى که شود مى خواستار وقتى و شود فرض

نیست. کافى صفات،اول قسم از تنها ذاتند) عین گذشت (چنانکه متعال خداى حقیقى صفات که شود مى روشن اینجا ازدر و او آفریده اوست غیر چه هر و است میان در غیر پاى آنها تحقق در که دوم قسم اما و باشند مىذات عین و ذات صفت شود نمى آورد مى وجود به خود پیدایش با که را صفتى اوست، از پس پیدایش

گرفت. متعال خداىزنده پروردگار، کردگار، آفریدگار، مانند شود مى ثابت آفرینش، تحقق از بعد متعال خداى براى که صفاتىاو بلکه شود نمى متصف سکون و انتقال و حرکت و مکان و زمان با تعالى و تبارك فرماید:«خداوند مى ششم 165امام

(96 ص ،2 ج (بحار، است»، سکون و حرکت و مکان و زمان آفریننده.11 آیه شورى، 166سوره

61 خداشناس .۴ فصل

فعلند. صفت و ذاتند بر زاید بلکه نیستند ذات عین آنها ونظایر دهنده روزى میراننده، کننده،مانند ذات، از نه شود گرفته فعل از صفت معناى فعل، تحقق از پس که است این فعل“ ”صفت از مرادبا و شود مى مفهوم و مأخوذ متعال خداى بودن آفریدگار ها آفریده از آفرینش تحقق از پس که آفریدگارتغییر حالى به حالى از صفت پیدایش با ذات تا متعال خداى مقدس ذات با نه است قائم ها آفریده خود

کند.”کالم“ خواستن، معناى به (اراده شود مى فهمیده آنها لفظ از که معنایى به را کالم و اراده صفت دو شیعهصفت و گرفته علم معناى به را آنها سنت اهل معظم و دانند167 مى فعل صفت معنا) از لفظى کشف یعنى

شمارند. مى ذات

قدر و قضاهر قانون، این مقتضاى به است. جارى و حکمفرما ناپذیر، استثنا نحو به هستى جهان در علیت قانونفرض با که دارد بستگى تحقق) شرایط و (اسباب عللى به خود پیدایش در جهان این هاى پدیده از یکاست (جبرى) ضرورى مفروض) (معلول پدیده آن پیدایش شود) مى نامیده تامه علت (که آنها همه تحققاین کنجکاوى و بررسى با است. محال نامبرده پدیده پیدایش آنها از برخى یا آنها همه فقدان فرض با و

شود: مى روشن ما براى ذیل مطلب دو نظریه،نسبت بسنجیم، اش تامه علت اجزاى با همچنین و تامه علت مجموع با را (معلول) پدیده یک اگر - 1علت (که تامه علت اجزاى از یک هر به نسبتش و بود خواهد (جبر) ضرورت نسبت تامه علت به آندهد، مى را وجود امکان تنها معلول به نسبت علت جزء زیرا ؛ است امکان نسبت شود) مى نامیده ناقصه

را. وجود ضرورت نهدارد، خود تامه علت به ضرورى بستگى خود پیدایش در آن اجزاى از پدیده هر که هستى جهان بنابراین،با است، شده تنظیم قطعى و ضرورى حوادث سلسله یک از آن پیکره و حکمفرما آن سراسر در ضرورتمحفوظ دارند) ارتباط و نسبت خود تامه علت غیر به که ها (پدیده آن اجزاى در امکان صفت حال این

باشد. مىهستى از ضرورت همین زیرا ؛ نامیده الهى“ ”قضاى نام به را ضرورت حکم این خود تعلیم در کریم قرآنو نیست تخلف قابل که حتمى است قضایى و حکم روى این از و گرفته سرچشمه هستى جهان دهنده

دارد. برنمى تبعیض و استثنا که باشد مى عادالنهفرماید: مى متعال خداىواالمر)168 اخللق (اال

فرماید: مى وفيكون)169 كن فقول فانما امرا ق (اذا

فرماید: مى ومقدورى که حالى در بود «قادر» و نبود معلومى که حالى در بود «عالم» خود ذات در پیوسته فرماید:«خدا مى ششم 167امامو احداث را کالم آن از پس نبود «متکلم» و بود خدا است، حادث فرمود:«کالم، بود؟ «متکلم» و : گفتم گوید راوى نبود».

(147 ص ،2 ج (بحار، کرد»، ایجاد؛ بس و اوست ایجاد و احداث خدا از و شود مى پیدا فعل آن از پس و است ضمیر مردم از فرماید:«اراده مى (ع) هشتم امام و

(144 ص ،2 ج کمپانى، چاپ (بحار، ندارد»، تفکر و (قصد) هم و و تروى ما مانند خدا زیرا.54 آیه اعراف، 168سوره.117 آیه بقره، 169سوره

62 خداشناس .۴ فصل

حلكمه)170 ب معق ال حيكم (وابموافق معلول پیدایش و دهد مى معلول به نسبت خود مناسب الگویى و اندازه علت، اجزاى از یک هر - 2براى را تنفس که عللى مثال کند مى معین برایش تامه علت که است هایى اندازه مجموع مطابق ورا بینى و دهان مجاور هواى از معینى اندازه بلکه کند نمى ایجاد را مطلق تنفس آورد مى وجود به انسانابصار که عللى و فرستد مى ریه محوطه به تنفس مجراى از معین شکل و معین مکان و معین زمان دربلکه سازد نمى محقق را شرط و قید بى ابصار آنهاست) جزء نیز انسان (و آورد مى بوجود انسان براى رادر حقیقت این کند مى ایجاد شده گرفته اندازه وى براى جهت هر از آن وسائل واسطه به که ابصارى

است. جارى تخلف بدون افتد مى اتفاق آن در که حوادثى و جهان هاى پدیده همهفرماید: مى چنانکه به و نامیده ”قدر“ را حقیقت این خود تعلیم در کریم قرآن

بقدر)171. خلقناه ء لك (انافرماید: مى و

معلوم)172 بقدر اال غزن وما خزائنه عندنا اال ء من (وانالوجود ضرورى گیرد مى جاى آفرینش نظام در که اى حادثه و پدیده هر الهى قضاى موجب به چنانکه واى اندازه از آید مى وجود به که اى حادثه و پدیده هر ”قدر“ موجب به همچنین است اجتناب قابل غیر و

نمود. نخواهد تعدى و تخلف کمترین هرگز شده معین برایش خدا جانب از که

اختیار و انسانپدیده سایر مانند آن پیدایش و است آفرینش جهان هاى پدیده از یکى دهد مى انجام انسان که فعلىبا وجودى ارتباط و آفرینش جهان جزء انسان اینکه به نظر و دارد علت به کامل بستگى جهان هاىانسان که نانى لقمه مثال ؛ دانست توان نمى اثر بى وى فعل در را دیگر اجزاى دارد، جهان دیگر اجزاىوجود است، الزم اراده و قدرت و علم و دهان و پا و دست وسایل چنانکه فعل این انجام براى خورد، مىاست الزم عمل انجام براى مکانى و زمانى دیگر شرایط و نداشتن مانع و بودن دسترس در و خارج در نانضرورى فعل تحقق تامه) علت (تحقق آنها همه تحقق با و است مقدور غیر فعل آنها از یکى نبودن با که

است.نسبت که ندارد این با منافات تامه علت اجزاى مجموع به نسبت فعل بودن ضرورى گذشت چنانکه و

باشد. امکان نسبت است تامه علت اجزاى از یکى که انسان فعلضرورى موجب علت اجزاى مجموع به فعل نسبت بودن ضرورى و دارد را فعل اختیار یعنى امکان انسان

باشد. نمى است انسان که آن اجزاى از برخى به فعل نسبت بودنخود خدادادى نهاد با مردم بینیم مى ما زیرا کند؛ مى تأیید را نظر این نیز انسان آالیش بى و ساده دركقامت، بلندى کوچکى، و بزرگى و مرض و صحت میان و آمدن و رفتن و نوشیدن و خوردن امثال میاندانند مى شخص اختیار در دارد مستقیم ارتباط انسان اراده و خواست با که را اول قسم و گذارند مى فرقانسان متوجه تکلیفى آنها در که دوم قسم برخالف دهند مى قرار نکوهش و ستایش و نهى و امر مورد و

نیست.که روى این از گروهى بود؛ مشهور مذهب دو انسان، افعال خصوص در سنت اهل میان اسالم صدر در

.41 آیه رعد، 170سوره.49 آیه قمر، 171سوره

وقتى و کند مى مقدر کرد، اراده را چیزى که وقتى تعالى فرماید:«خداى مى (ع) ششم امام .21 آیه حجر، سوره - 3 172و(34 ص ،3 ج کمپانى، چاپ (بحار، کند»، مى (اجرا) امضا کرد، قضاء وقتى و کند مى قضاء کرد، تقدیر که

63 خداشناس .۴ فصل

ارزش و دانستند! مى مجبور خود افعال در را انسان خداست، تخلف قابل غیر اراده متعلق انسان افعالمتعلق دیگر و دانستند مى مستقل خود فعل در را انسان گروهى و دیدند نمى انسان اراده و اختیار براى

شمردند. مى خارج ”قدر“ حکم از ندیده خدایى ارادهولى است مختار خود فعل در انسان دارد، مطابقت قرآن تعلیم ظاهر با که بیت اهل تعلیم حسب به ولىخداى ما: سابق تعبیر حسب به و است خواسته را فعل اختیار، راه از متعال خداى بلکه نیست، مستقلو خواسته را فعل باشد، مى انسان اختیار و اراده آنها از یکى که تامه علت اجزاى مجموع راه از متعالباشد؛ مى مختار آن در نیز انسان و ضرورى فعل خدایى خواست اینگونه نتیجه در و است داده ضرورتاختیارى باشد، انسان که اجزاء از یکى به نسبت و ضرورى خود، علت اجزاى مجموع به نسبت فعل یعنى

است. ممکن وامر“173. دو میان است امرى بلکه تفویض نه و است جبر فرماید:”نه مى (ع) ششم امام

آفرینش به فرمودند:«خدا (ع) ششم و پنجم امام و (ع) هشتم امام از شامى یزید از (ع) ششم امام از و (5 ص ،3 ج 173(بحار،بخواهد را امرى که است آن از عزیزتر خدا و کند. عذاب آن از پس و کند اجبار گناه به را آنان که است آن از مهربانتر خودتکلیف ندارند قدرت که چیزى به را مردم که است آن از اکرم فرماید:«خدا مى ششم امام باز و (6 ص ،3 ج (بحار، ونشود»،و جبر مذهب دو به اشاره (15 ص ،3 ج (بحار، خواهد»، نمى وى که آید بوجود امرى او ملک در که است آن از اعز و کند

کند. می تفویض

5 فصلپیغمبرشناسى

عمومى هدایت - هدف سوى بهتحول شاهراه به کرده نمو و رشد به شروع گیرد، مى قرار مناسبى شرایط با خاك شکم در که گندمى دانهپیماید مى را راهى مشخصى ترتیب و نظم با گرفته خود به اى تازه حالت و صورت لحظه هر و افتد مىمسیر باز افتد زمین به آن هاى دانه از یکى اگر و شود مى گندم هاى خوشه داراى کامل، اى بوته یک تانموده، حرکت آغاز زمین مهد در است اى میوه هسته اگر و رساند، مى سرانجام به کرده آغاز را گذشتهسرسبز و برومند درختى باالخره پیموده را مشخصى و منظم راه و دهد مى سبزى جوانه شکافته را پوست

شود. مى باردار وویژه که را مشخصى راه نموده تکامل به شروع مادر، رحم در یا تخم میان در است حیوانى نطفه اگر

شود. مى حیوان همان از کامل فردى نموده، سیر است، اى نطفه حیوان همانسرنوشت در و برقرار مشهودند جهان این در که آفرینش انواع از یک هر در منظم سیر و مشخص راه اینهرگز و رسد نمى فیل یا بز یا گوسفند به نموده شروع دانه از که گندم سبز بوته هرگز و است نوع همانترکیب در نقصى اگر حتى زاید نمى چنار درخت یا گندم خوشه گشته، باردار خود نر از که ماده حیوانىآید، وجود به خوشه بى گندمى بوته یا چشم بى گوسفندى مثال شود پیدا نوزادى طبیعى عمل در یا اعضا

باشد. مى مستند مخالف سبب و آفت یک به که کنیم نمى تردید مابه خود تکامل و تحول در آفرینش انواع از نوع اختصاصهر و اشیاء تکون و تحول در مداوم ترتیب و نظمتوان مى دیگر مسئله دو روشن نظریه این از باشد. مى انکار قابل غیر کنجکاو متتبع براى خاص، نظامى

: گرفت نتیجهارتباطى و اتصال یک پیماید مى آن انجام تا پیدایش آغاز از آفرینش انواع از نوعى که مراحل میان در - 1پیش از و دفع سر پشت از خود تکون و تحول مراحل از یک هر در نامبرده نوع اینکه مانند است برقرار

شود. مى جذب روتوجه مورد و مطلوب پیدایش آغاز از نوع هر سیر مرحله آخرین نامبرده ارتباط و اتصال به نظر - 2وقت همان از دهد مى سبز جوانه خاك زیر در که گردویى مغز چنانکه است نوعى پدیده همان تکوینىکاملى حیوان سوى به تکون آغاز از رحم، در یا تخم در جنین و است گردویى برومند درخت یک متوجه

باشد. مى رهسپاررهسپارى این دهد) مى نسبت خدا به را اشیاء پرورش و آفرینش مطلق (که خود تعلیم در کریم قرآننسبت خدایى رهبرى و الهى هدایت به دارد خود کمال راه در آفرینش انواع از نوع هر که را کشش و

فرماید: مى چنانکه دهد؛ مى

64

65 پيغمبرشناس .۵ فصل

هدى)174. عم خلقه ء لك اعطى ى (افرماید: مى و

فهدى)175 قدر ى وا فسوى خلق ى (افرماید: مى کرده اشاره نامبرده هاى نتیجه به و

ها)176 مو هو وجهة (وللكفرماید: مى و

فعلمون)177 ال هم اكرث ولكن باحلق اال خلقناهما ما العبني بينهما وما واالرض السموات خلقنا (وما

خصوصى هدایتآفرینش انواع همه در که تکوینى هدایت همین و نیست مستثنا کلیات این از انسان نوع است بدیهىسوى به خود اختصاصى سرمایه با نوع هر چنانکه و کرد خواهد حکومت نیز وى در کند مى حکومتخود واقعى کمال سوى به تکوینى هدایت با نیز انسان یابد، مى هدایت و شود مى رهسپار خود کمالاست، شریک خصایص از بسیارى در حیوانى و نباتى دیگر انواع با اینکه عین در انسان یابد. هدایت

است. ”خرد“ آن و دهد مى تمیزش دیگران از که دارد اختصاصى خصیصهاستفاده خود نفع به ممکن اى وسیله هر از و پرداخته تفکر به آن واسطه به انسان که است ”خرد“زمین سطح در و کند مى شناورى دریاها اعماق در و گیرد مى اوج آسمانها بیکران فضاى در نماید. مىتوان مى که جایى تا خود همنوعان از حتى و نماید مى استخدام و استثمار حیوان و نبات و جماد انواع از

گیرد. مى سودسازمان اینکه به نظر ولى بیند مى خود مطلق آزادى در را خود کمال و سعادت اولى طبع حسب به انسانرا آنها رفع توانایى تنهایى به هرگز که دارد شمار بى نیازمندیهاى و است اجتماعى سازمان وجودیشدوستى آزادى و خودخواهى غریزه همان نیز آنان که خود همنوعان با تعاون و اجتماع صورت در و ندارددیگران از که سودى برابر در بدهد، دست از راه این در را خود آزادى از مقدارى است ناگزیر دارند، را”اجتماع یعنى بدهد؛ بهره خود رنج از گیرد، مى بهره دیگران رنج از آنکه معادل و بدهد سودى برد مى

پذیرد. مى ناچارى روى از را تعاونى“جز چیزى به خود درخواستهاى آغاز در نوزادان ؛ است روشن بسیار کودکان، و نوزادان حال از حقیقت اینتکامل حسب به تدریجا ولى روند، نمى مقرراتى و قانون هیچ بار زیر نیز و شوند نمى متوسل گریه و زوراجتماعى فرد حال به کم کم و رود نمى پیش زورگویى و سرکشى با تنها زندگى کار که فهمند مى فکرخود، محیط اجتماعى مقرارت همه به دارد کامل تفکر که اجتماعى فرد یک سن در تا شوند مى نزدیکاجتماع در که شمرد مى الزم را قانون وجود تعاونى“ ”اجتماع پذیرفتن دنبال به انسان گردند، مى رامجریان با که قانونى سازد. مشخص را متخلف هر سزاى و معین را افراد از یک هر وظیفه کرده حکومتاجتماعى ارزش معادل که را نیکبختى و برسند خود واقعى سعادت به جامعه افراد از یک هر آن عملى

بیابند. باشد مى وىآن شیفته و خواهان پیوسته امروز تا پیدایش روز از بشر که است همگانى عملى قانون همان قانون اینآفرینش)»، و زندگى هدف سوى (به کرده راهنمایى آن از پس و داده را اش آفرینشویژه چیزى هر به که :«خدایى 174یعنى

(50 آیه طه، (سوره.32 آیه اعلى، 175سوره

(148 آیه بقره، (سوره گیرد»، مى پیش در را آن که دارد غایتى و هدف کدام :«هر 176یعنىنیافریدیم نیستند)، هدف (بى نیافریدیم کنیم، بازى اینکه براى آنهاست میان در که را آنچه و زمین و آسمانها :«ما 177یعنى

(39 آیه دخان، (سوره دانند»، نمى مردم بیشتر ولى است) میان در غرضى و (هدف حق آفرینش با مگر را آنها

66 پيغمبرشناس .۵ فصل

چنین اگر است بدیهى کند، تالشمى آن برآوردن در داده قرار خود آرزوهاى سرلوحه در آن همیشه و استگرفت178. نمى قرار بشر همیشگى خواست بود، نشده نوشته بشریت سرنوشت در و نداشت امکان چیزى

فرماید: مى نموده اشاره بشرى اجتماع این حقیقت به متعال خداى نعضا نعضهم تخذ درجات نعض فوق نعضهم ورفعنا نيا ا احليوة ىف معيشتهم بينهم قسمنا (حننسخريا)179

فرماید: مى انسان انحصارطلبى و خودخواهى معناى در180( منو اخلري مسه واذا جزو الرش مسه اذا هلو خلق االنسان (ان

قانون و خرددسته دسته و تنها مردم و است آن آرزوى در پیوسته بشر که قانونى دید خواهیم کنیم دقت درست اگرکه است قانونى همانا کنند، مى درك کند، تأمین را سعادتشان که را مقرراتى چنان لزوم خدادادى نهاد بامیانشان در رسانیده نیکبختى به استثنا و تبعیض بى است بشرى جهان که جهت آن از را بشریت جهانکه قانونى چنین بشر، زندگى گوناگون هاى دوره در کنون تا است بدیهى و سازد برقرار را عمومى کمالگذاشته خرد عهده به تکوین حسب به قانونى چنین اگر و است نشده درك باشد، خرد و عقل یافته تنظیمجهاز با که مردم افراد همه بلکه شد مى مفهوم و درك بشریت براى دراز روزگاران این در البته بود، شدهکنند. مى درك خود جامعه در را آن لزوم چنانکه کردند مى درك تفصیال را آن باشند مى مجهز تعقل

راه از بشر باید و کند تأمین را بشرى جامعه سعادت باید که مشترکى کامل قانون روشنتر: عبارت به وخردى با انسان هر بود، شده گذاشته خرد عهده به تکوینا اگر شود، هدایت آن سوى به تکوین و آفرینشچنین از ولى کند مى درك را خود زندگى ضروریات سایر و زیان و سود چنانکه کرد مى درك را آنتا که ملل یا افراد یا فرمانروا فرد یک وضع با یا خود به خود که قوانینى و نیست خبرى کنون تا قانونىاى دسته و است مسلم غیر آنان غیر براى مسلم جمعى براى یافته، جریان بشرى هاى جامعه در کنونهمه و مساوى بشرى ساختمان در که مردم همه هرگز و باشند مى اطالع بى اى دسته و اطالع با آن از

ندارند. باب این در مشترکى درك مجهزند خدادادى خرد با

شود مى نامیده ”وحى“ که مرموزى شعورچون و کند نمى درك خرد کند تأمین را بشرى جامعه سعادت که را قانونى که شد روشن گذشته بیان بادرك دستگاه ناگزیر است ضرورى انسانى نوع در درکى چنین وجود ، عمومى هدایت نظریه مقتضاى بهدر و بفهماند آنان به را زندگى واقعى وظایف که باشد داشته وجود باید انسانى نوع میان در دیگرى کنندهشود، مى نامیده وحى“ ”شعور باشد، مى حس و عقل از غیر که درك و شعور این و گذارد همگان دسترسکه باشد داشته وضعى انسانى، جهان که دارد دوست طبع، حسب به آنان فکرترین بى و ترین ساده حتى انسان 178افرادارتباطى و اضافى هستند اوصافى اشتها، و رغبت و میل و خواستن فلسفى نظر از و کنند زندگى صفا و صلح و آسایش با همهامکان داشتنى دوست اگر است روشن و شده داشته دوست و دارنده دوست و خواسته و خواهان مانند قائمند طرف دو به ومعنا نقص نداشت، امکان کمال اگر و گردد برمى نقص درك به اینگونه همه باالخره و نداشت معنا آن داشتن دوست نداشت،

. نداشتایشان از برخى و است) آن از بخشى متکفل فرد (هر نمودیم قسمت میانشان در را مردم زندگى و معیشت :«ما 179یعنىخود، اختصاصى موقع با کارفرما و کارگر از یک هر (چنانکه بیاورند تسخیر تحت را بعضى ایشان از بعضى تا دادیم برترى را

(32 آیه زخرف، (سوره فروشنده)»، و خریدار و مستأجر و موجر و مرؤوس و رئیس همچنین و دارد مسخر را دیگرىبه خیرى که وقتى و جزع (رسید) کرد مس ناگوارى و شر وى به که وقتى شده آفریده (حریص) هلوع :«انسان، 180یعنى

(21 آیه معارج، (سوره کند»، مى منع را دیگران برسد، او

67 پيغمبرشناس .۵ فصل

تناسل نیروى چنانکه شود پیدا افرد همه در که نیست این انسانیت در نیرویى چنین پیدایش الزمه البتهبه که شود مى پیدا افرادى در تنها آن، براى شدن مهیا و ازدواج لذت درك ولى شده آفریده انسانیت درازدواج لذت درك چنانکه مرموز است شعورى نکرده، ظهور که افرادى در وحى شعور و برسند بلوغ سن

مرموز. است درکى انسان، نابالغ افراد براىکرده اشاره خصوص این در عقل نارسایى و خود شریعت وحى خصوص در خود کالم در متعال خداى

فرماید: مىللناس يكون ال ومنذرين ين مبرش رسال نعده... من بيني وا نوح اىل اوحينا كما ك ا اوحينا ”انا

سل)181. الر نعد حجة اب بل

نبوت عصمت - پیغمبرانبودند مردانى خدا پیغمبران کند مى تأیید گذشت سابق فصل در که را وحى نظریه خدا پیغمبران ظهورهمان که را خدا دین مواد و کردند اقامه قاطع حجت خود دعوى براى و نمودند نبوت و وحى دعوى کهبا که پیغمبران چون و گذاشتند عموم دسترس در نموده تبلیغ مردم به است، خدایى سعادتبخش قانونمتعال خداى نبودند، فرد چند یا فرد یک از بیش شدند ظاهر که زمان هر در بودند، مجهز نبوت و وحى

فرمود. تکمیل و تتمیم داده، خود پیغمبران به که تبلیغ و دعوت مأموریت با را مردم بقیه هدایتدر و خدا جانب از وحى گرفتن در یعنى باشد؛ متصف عصمت صفت با باید خدا پیغمبر که اینجاست از و- زیرا نکند؛ خود) قانون از (تخلف معصیت و باشد مصون خطا از مردم به آن رسانیدن در و آن نگهدارىمعنا تکوین در خطا و باشند مى تکوینى هدایت رکن سه آن تبلیغ و حفظ و وحى تلقى - گذشت چنانکه

ندارد.موجب و دعوت ضد به عملى است دعوتى خود، تبلیغ و دعوت مؤداى از تخلف و معصیت اینکه از گذشتهتباه را دعوت هدف و غرض نتیجه در و دعوت درستى و راستى از است مردم اطمینان و وثوق سلب

کند. مىفرماید: مى نموده اشاره پیغمبران عصمت به خود کالم در متعال خداى

مستقيم)182 رصاط اىل وهديناهم (واجتبيناهمفرماید: مى باز و

خلفه ومن يديه نني من يسلك فانه رسول من ارت من اال احدا ليبه بل فظهر فال الغيب لم )ربهم)183. رساالت ابلغوا قد ان علم رصدا

که پیغمبرانى ... بودند او از بعد که پیغمبرانى و نوح سوى به کردیم وحى چنانکه تو سوى به کردیم وحى :«ما 181یعنىاست (بدیهى باشند نداشته حجتى خدا بر مردم پیغمبران، فرستادن از پس اینکه براى بودند بشر ترسانندگان و دهندگان نوید

(162 آیه نساء، (سوره نبود)»، حجت اتمام در پیغمبران به حاجتى بود، کافى خدا حجت اتمام در عقل اگر کهراهى به و کنند) نمى اطاعت ما غیر از و پردازند نمى ما غیر (به کردیم آورى جمع خود سوى به را پیغمبران :«و 182یعنى

(87 آیه انعام، (سوره رسانیدیم»، راستاین در و پیغمبران از را پسندیدگان مگر کند نمى مسلط را کسى خود غیب به و است غیب داننده که اوست :«تنها 183یعنىبرسانند»، را خود خداى پیامهاى محققا که اندازد مى راه به رصدى و کامل مراقبت وحى) یا (پیغمبر او پیش و پس از صورت

(28 - 26 آیه جن، (سوره

68 پيغمبرشناس .۵ فصل

آسمانى دین و پیغمبران”دین“ رسانیدند مردم به خدایى سفارش و پیغام عنوان به و آورده دست به وحى راه از خدا پیغمبران آنچه

کند184. مى تأمین را انسان واقعى سعادت که انسانى وظایف و زندگى روش یعنى بود؛رشته یک اعتقادى بخش باشد، مى مرکب عملى و اعتقادى بخش دو از کلى طور به آسمانى دیناصل سه آنها و گذارد آنها روى به را خود زندگى پایه انسان باید که است ها بینى واقع و اساسى اعتقادات

نبندد. صورت دین پیروى آنها از یکى اختالل با که است معاد“ و نبوت ”توحید، کلىبه نسبت انسان که وظایفى بر است مشتمل که است عملى و اخالقى وظایف رشته یک عملى بخش وکه فرعى وظایف که اینجاست از و دارد. بشرى جامعه برابر در انسان که وظایفى و جهان خداى پیشگاهدو بر نیز آنها از یک هر و اعمال و اخالق است گونه دو بر شده تنظیم انسان براى آسمانى شرایع در

: است قسمو ایمان صفت و خلق مانند دارد ارتباط خداوندى پیشگاه به که است اعمالى و اخالق قسمتى، - الفنامیده ”عبادات“ بویژه دسته این و قربانى و روزه و نماز عمل مانند و خشوع و رضا و تسلیم و اخالص

سازد. مى مسجل خدایى پیشگاه به نسبت را انسان بندگى و خضوع و شود مىبشر صفات و اخالق مانند دارد ارتباط جامعه به که است اى شایسته اعمال و اخالق قسمتى، و - ببویژه قسم این و آنها غیر و ستد و داد و معاشرت وظایف مانند و سخاوت و عدالت و خیرخواهى و دوستى

شود. مى نامیده ”معامالت“شود، مى کاملتر زمان، مرور به بشرى جامعه و است کمال متوجه تدریجا انسانى نوع دیگر طرف از واز (چنانکه را تدریجى تکامل همین نیز کریم قرآن و است ضرورى نیز آسمانى شرایع در تکامل این ظهورشریعت از الحق شریعت هر شود مى استفاده آیاتش از چنانکه و کند مى تأیید آید) مى دست به عقل راه

فرماید: مى است، کاملتر سابقعليه)185. ومهيمنا الكتاب من يديه نني ملا قا مصد باحلق الكتاب ك ا ا (وانز

در انسانى جامعه زندگى کند، مى تصریح نیز کریم قرآن و دهد مى نشان علمى نظریات چنانکه البته وانسانى وظایف کلیات روى، این از و بود نخواهد نامتناهى وى نوع تکامل طبعا و نیست ابدى جهان ایناز که روزى نیز شریعت و نبوت بالتبع شد خواهد متوقف اى مرحله در ناگزیر عمل و اعتقاد جهات از

گردید. خواهد ختم رسید، مرحله آخر به عملى مقررات توسعه و اعتقاد کمال جهتسلم و آله و علیه الله صلى محمد دین اسالم، اینکه ساختن روشن براى کریم قرآن که اینجاست از وو انبیا خاتم را پیغمبراکرم و نسخ قابل غیر آسمانى کتاب را خود است، آسمانى ادیان کاملترین و آخرین

فرماید: مى چنانکه کند؛ مى معرفى وظایف، همه به مشتمل را اسالم دینخلفه)186. من وال يديه نني من اطل ا اليأتيه عزيز لكتاب (وانه

فرماید: مى وبيني)187. ا وخايم اب رسول ولكن رجالكم من احد ابا حممد اكن (ما

فرماید: مى وشود. مراجعه کتاب مقدمه 184به

خود برابر در که را انجیل) و تورات (مانند کتابى که حالى در حق به تو سوى به را (قرآن) کتاب فرستادیم و »: 185یعنى(48 آیه مائده، (سوره آن»، به نسبت دارد برترى و تسلط و کند مى تصدیق دارد

پذیرد»، نمى پیش و پس از را باطلى هیچ که کننده منع خود حریم از و گرامى است کتابى قرآن تحقیقا :«و 186یعنى(42 و 41 آیه سجده، حم (سوره

(40 آیه احزاب، (سوره باشد»، مى پیغمبران ختم و خدا پیغمبر بلکه نیست شماها از کسى پدر :«محمد 187یعنى

69 پيغمبرشناس .۵ فصل

ء)188. للك تبيانا الكتاب عليك ا (ونز

نبوت و وحى حجت و پیغمبرانمسائل و نبوت و وحى مسئله اند، کرده کنجکاوى نبوت و وحى در که امروزى دانشمندان از بسیارىبلند نهاد، پاك مردانى خدا پیغمبران گویند: مى اند نموده توجیه اجتماعى روانى اصول با را آن به مربوطو قوانین فاسد هاى جامعه اصالح و بشر معنوى و مادى پیشرفت براى که اند بوده دوست بشر و همتعقل منطق بار زیر روز آن مردم چون و اند کرده دعوت آن سوى به را مردم و اند نموده تنظیم مقرراتىرا خود پاك روح و اند داده نسبت باال عالم به را خود افکار و خود مردم، اطاعت جلب براى اند رفته نمىشود مى گرفته نتیجه آن از که را وظایفى و نبوت) و (وحى کند مى ترشح آن از که فکرى و القدس روح

اند. نامیده آسمانى“ ”کتاب مثال آنهاست به مشتمل که بیاناتى و آسمانى) (شریعتپیغمبران شریعت به همچنین و کریم قرآن به بویژه و آسمانى کتب به عمیق نظر و انصاف با که کسىبلکه نبودند سیاست مردان خدا پیغمبران نیست، درست نظریه این که داشت نخواهد تردید کند، نگاهآنچه و گفتند مى کاست و کم بى کردند مى درك که را چیزى بودند. صفا و صدق سراپا و حق مردانشد مى اضافه ایشان به غیبى مدد با که بود مرموزى شعور بودند مدعى آنچه و کردند مى گفتند، مى را

کردند. مى تبلیغ مردم به گرفته فرا خدایى پیشگاه از را مردم عملى و اعتقادى وظایف راه، آن از وشریعتى اینکه مجرد و است الزم دلیل و حجت نبوت، دعوى ثبوت براى که شود مى روشن اینجا از ودعوى که کسى زیرا ؛ نیست کافى پیغمبرى دعوى صدق در باشد، مى عقل مطابق آورد مى پیغمبر کهعالم با که است این آن و دارد دیگرى دعوى خود، شریعت صحت دعوى بر عالوه کند مى پیغمبرىدلیل خود جاى در دعوى این و است یافته دعوت مأموریت خدا جانب از و دارد نبوت و وحى رابطه باالاز خود ساده ذهن با مردم پیوسته دهد) مى خبر کریم قرآن (چنانکه که بود روى این از و خواهد. مى

اند. خواسته مى معجزه نبوت دعوى صدق اثبات براى خدا پیغمبرانمردم سایر در کند مى دعوى خدا پیغمبر که نبوت و وحى که است این درست و ساده منطق این معناى وخود پیغمبر به عادت خرق طور به خدا که غیبى است نیرویى ناچار و شود نمى یافت انسانند وى مانند کهپیغمبر پس است، راست اگر برساند، مردم به مأموریت، روى از شنیده را خدا سخن آن بوسیله که دادهپیغمبر نبوت صدق آن، وسیله به مردم که آورد وجود به دیگرى عادت خارق که بخواهد خود خداى از

کنند. باور را نبوت) (مدعىبراى که خداست پغمبر بر و درست است منطقى طبق پیغمبران از معجزه درخواست است روشن چنانکهاز کرده تأیید را منطق این نیز کریم قرآن و بیاورد معجزه مردم، درخواست طبق یا ابتدا خود نبوت اثبات

فرماید. مى نقل معجزه مردم درخواست از پس یا ابتدا پیغمبران از بسیارىقابل دلیل به سخنشان ولى اند نموده انکار را عادت) (خرق معجزه تحقق کنجکاوان از بسیارى البتهرسیده ما دست به فحص و تجربه با کنون تا حوادث براى که اسبابى و علل و دهد نمى تکیه توجهىخود عادى اسباب و علل غیر با هرگز اى حادثه هیچ و هستند دائمى آنها که نداریم دلیلى هیچگونهبودن زوج (مانند عقل خالف و محال شده داده نسبت خدا پیغمبران به که معجزاتى و شود نمى متحققو دیده بسیار ریاضت اهل از عادت خرق اصل که صورتى در باشد مى عادت خرق بلکه نیستند سه) عدد

است. شده شنیده(89 آیه نحل، (سوره است». چیز هر کننده روشن که حالى در را کتاب تو سوى به کردیم نازل :«و 188یعنى

70 پيغمبرشناس .۵ فصل

خدا پیغمبران شمارهفرموده تأیید را ایشان کثرت نیز کریم قرآن و اند آمده بسیارى پیغمبران تاریخ، گذشته در نقل حسب به

است. ننموده ذکر برایشان مشخص عده ولى کرده یاد نشان و نام به را ایشان از اى عده وپیغمبراکرم از غفارى ذر ابى از که معروف روایت در اینکه جز نیامده دست به ایشان شماره قطعى نقل راه از

است. شده تعیین هزار 124 ایشان عدد است

شریعت صاحبان و اولوالعزم پیغمبراناز نفر پنج بلکه اند نیاورده شریعت خدا پیغمبران همه شود مى استفاده کریم قرآن از آنچه حسب بهاولواالعزم هستند سلم و آله و علیه الله صلى محمد و عیسى و موسى و ابراهیم و نوح حضرت که ایشانخود کالم در متعال خداى اند. بوده اولواالعزم تابع شریعت در دیگران و باشند مى شریعت صاحبان و

فرماید: مى189( وعي ومو ابراهيم به وصينا وما ك ا اوحينا ى وا نوحا به و ما ين ا من لكم ع (رش

فرماید: مى و ميثاقا منهم واخذنا مريم بن وعي ومو وابراهيم نوح ومن ومنك ميثاقهم بيني ا من اخذنا (واذغليظا)190.

(ص) محمد نبوتوى به مسلمانان و است شریعت و کتاب صاحب که باشد مى (ص) محمد حضرت خدا پیغمبران آخرینحجاز از مکه شهر در قمرى و هجرى تاریخ شروع از پیش سال 53 (ص) محمد حضرت اند. آورده ایمان

یافت. تولد شد، مى شناخته عربى خانواده گرامیترین که قریش از هاشم بنى خانواده میان درداد دست از را مادر و پدر کودکى، اوایل همان در و داشت نام ”آمنه“ مادرش و ”عبدالله“ حضرت آن پدرعمویش و گفت زندگى بدرود نیز عبدالمطلب بزودى گرفت، قرار عبدالمطلب خود پدرى جد کفالت در وو شد بزرگ خود عمومى خانه در حضرت آن آورد. خود خانه به را او کرده قیام او سرپرستى به ابوطالب

کرد. سفر شام به التجاره مال همراه خود عمومى با بلوغ از پیش ضمناامانت و ادب و عقل با رشد و بلوغ از پس ولى بود نگرفته یاد نوشتن و بود نخوانده درس حضرت آناموال سرپرست را او بود معروف ثروت به که قریش بانوان از یکى امانت و عقل نتیجه در و شد معروف

کرد. واگذار او به را خود تجارت امر اداره و داد قرار خودفراوانى سود داد، نشان خود از که نبوغى اثر در و نمود شام به التجاره مال با نیز دیگر سفرى حضرت آناز پس و پذیرفت نیز او و نمود حضرت آن به ازدواج پیشنهاد بانو آن که نگذشت دیرى و گردید عایدسزایى به شهرت و بود حال همان در سالگى چهل سن تا شد واقع حضرت آن سالگى 25 در که ازدواجو بود) پرستى بت حجاز عرب معمولى مذهب اینکه (با نپرستید بت اینکه جز کرد پیدا امانت و عقل در(غارى حراء“ ”غار در که سالگى چهل سن در تا پرداخت، مى نیاز و راز به خدا با رفته خلوت به گاهىرا آنچه و کردیم وحى خودت به که را آنچه و شده توصیه (ع) نوح به آنچه دین از شما براى فرمود تشریع :«خدا 189یعنىاین در است معلوم و است امتنان مقام در آیه (13 آیه شورى، (سوره است»، شده توصیه (ع) عیسى و موسى و ابراهیم به که

شد. مى ذکر بود شریعت صاحب دیگرى پیغمبر اگر اند شده ذکر آیه در که تن پنج این از غیر اگر صورتگرفتیم»، محکمى پیمان ایشان از و عیسى و موسى و ابراهیم تو از و گرفتیم را پیمانشان پیغمبران از که وقتى :«و 190یعنى

(7 آیه احزاب، (سوره

71 پيغمبرشناس .۵ فصل

و شد برگزیده نبوت براى متعال خداى جانب از بود کرده خلوت مکه) نزدیکى در تهامه کوههاى در استمراجعت خود خانه به روز همان و شد نازل وى بر علق) (سوره قرآنى سوره اولین و یافت تبلیغ مأموریتآورد ایمان وى به السالم علیه على واقعه، بیان از پس و دید را ابیطالب بن على خود عموى پسر راه در و

پذیرفت. را اسالم نیز همسرش منزل، به ورود از پس وطاقت العمل عکس با کرد دعوت را مردم گروه که بار اولین براى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرمخویشاوندان که شد مأمور باره دو تا کرد مى سرى دعوت مدتى ازآن پس وناچار شد روبرو ودردناکى فرسابه ابیطالب بن على جز آنان از کسى و نداد اى نتیجه دعوت این ولى کند، دعوت را خود نزدیک بسیارازابوطالب اشعارى استناد به و نقل السالم علیهم بیت اهل ائمه از که مدارکى طبق (ولى نیاورد ایمان وىالله صلى پیغمبراکرم حامى یگانه چون ولى بود گرویده اسالم به وى که است معتقد شیعه است دست درحفظ قریش پیش را خود ظاهرى قدرت تا فرمود مى کتمان مردم از را خود ایمان بود سلم و آله و علیهپرداخت علنى دعوت به خدایى مأموریت طبق سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم آن از پس کند)ناحیه از ها شکنجه و آزارها دردناکترین و العمل عکس ترین سخت شروع با بود توأم علنى دعوت شروعتا بودند شده مسلمان تازه که مردمانى و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم به نسبت مکه اهلحبشه به نموده ترك را خود زندگى و خانه مسلمانان از گروهى که رسید جایى به قریش سختگیرىاز خود خویشاوندان و ابوطالب خود عموى با سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم و کردند مهاجرتتنگى و سختى نهایت در مکه) هاى دره از یکى در بود (حصارى ابوطالب شعب در سال سه هاشم بنى

نداشتند. آمدن بیرون قدرت و کرد نمى معاشرت و معامله آنان با کسى و شدند متحصنحق در کارشکنى و استهزا و اهانت و کوبیدن و زدن از شکنجه و فشار هرگونه اینکه با مکه پرستان بتوعده آمده پیش مالطفت راه از کنند منصرف خود دعوت از را او اینکه براى نیز گاهى داشتند مى روا وىو بود مساوى آنان وعید وعده حضرت آن پیش ولى دادند مى وى به سلطنت و ریاست و گزاف مالهاىحضرت آن به که هایى مراجعه از یکى در بخشید. نمى اى نتیجه عزیمت تصمیم و همت تشدید جزرا خورشید فرمود:”اگر آنان به تمثیل عنوان به حضرت آن دادند، مى ریاست و گزاف مال وعده و کردهروى خود مأموریت انجام و یگانه خداى فرمانبردارى از بگذارید، من چپ کف در را ماه و راست کف در

تافت“. برنخواهمو عمو ابوطالب آن، از بعد کمى آمد، بیرون ابیطالب شعب از حضرت آن که بعثت دهم سال حوالى درحضرت آن براى دیگر درگذشت. وى باوفاى همسر یگانه همچنین و گفت زندگى بدرود وى حامى یگانهطرح وى کشتن براى اى محرمانه نقشه مکه پرستان بت باالخره و نبود پناهگاهى و جانى امن هیچگونهقطعه قطعه خواب بستر در ریخته شب آخر که درآوردند محاصره به سوى هر از را اش خانه شبانه کرده

کنند. اشدر را السالم علیه على حضرت آنگاه کرد.، مأمورش یثرب هجرت به ساخته مطلعش متعال خداى ولىو بگذشت دشمنان گروه میان از و آمد بیرون خانه از خدایى نگهدارى به شبانه خوابانید خود خواب بستردستگیرى از و گشته سوى هر به دشمنان که روز سه از پس و شد پناهنده غارى به مکه فرسخى چند در

گرفت. پیش در را یثرب راه آمده بیرون غار از بازگشتند، مکه به بودند، شده نومید اوباز آغوش با را مقدمش بودند، کرده بیعت و آورده ایمان حضرت به آن از پیش بزرگانشان که یثرب اهل

گذاشتند. اختیارش در را خودشان مال و جان و پذیرفتنددر که یهود طوایف با داده تشکیل اسالمى کوچک جامعه یک یثرب شهر در بار اولین براى حضرت آندعوت نشر به و بست پیمانها نواحى آن عرب نیرومند قبایل با همچنین و بودند ساکن آن اطراف و شهر

شد. معروف الرسول“ ”مدينة به یثرب شهر و فرمود قیام اسالمىبیدادگرى چنگال در مکه در که مسلمانانى و رفت مى پیش ترقى و توسعه سوى به روز به روز اسالم

72 پيغمبرشناس .۵ فصل

دور به وار پروانه و نمودند مهاجرت مدینه به کرده، رها را خود زندگى و خانه تدریجا بودند گرفتار قریشیاوران چنانکه شدند؛ نامیده ”مهاجرین“ و آمدند گرد سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم وجود شمع

یافتند. شهرت ”انصار“ به حضرت آن یثربىاز حجاز یهود طوایف و قریش پرستان بت حال این با ولى کرد مى پیشرفت تمام سرعت با اسالمجمعیت داخل در که منافقین گروه دستیارى به و کردند نمى فروگذارى هیچگونه ماجراجویى و کارشکنىبه مسلمانان براى اى تازه مصیبت روز هر شدند نمى شناخته خاصى سمت هیچ به و بودند مسلمانانیهود و عرب وثنیت و اسالم میان بسیارى جنگهاى و کشید جنگ به کار باالخره تا آوردند، مى وجودو بزرگ جنگ چند و هشتاد به جنگها این شماره بود. اسالم لشگر با پیروزى آنها اغلب در که افتاد اتفاقپیغمبراکرم آنها غیر و خیبر و خندق و احد و بدر جنگ مانند بزرگ جنگهاى همه در و رسد مى کوچکبسیارى و بزرگ خونین جنگهاى همه در و شد مى جنگ معرکه حاضر شخصا سلم و آله و علیه الله صلىدر هرگز که بود کسى تنها و شد مى ربوده السالم علیه على دست به پیروزى گوى کوچک، جنگهاى ازهجرت از پس سال ده مدت در که جنگها این همه در و نگذاشت عقب به پا جنگها همه آن از جنگى

است. شده کشته تن هزار از کمتر کفار از و دویست از کمتر مسلمانان از درگرفتشبه اسالم، هجرت، از پس سال ده مدت در انصار و مهاجرین فداکاریهاى و حضرت آن فعالیت اثر درمصر و روم و ایران مانند دیگر کشورهاى پادشاهان به دعوتى هاى نامه و گرفت فرا را عربستان جزیره

شد. نوشته حبشه وبیهوده را خود وقت از اى لحظه و کرد مى افتخار191 فقر به و زیست مى فقرا زى در حضرت آنخدا یاد و عبادت با و داشت خدا به اختصاص بخشى بود: کرده بخش سه را خود وقت بلکه گذرانید نمىدر و بود مردم آن از بخشى و پرداخت مى منزل نیازمندیهاى و خانه اهل و خود به بخشى و گذشت مىرفع در سعى و آن مفاسد اصالح و اسالمى جامعه امور اداره و دینى معارف و تعلیم و نشر به بخش اینده از پس حضرت آن پرداخت. مى مربوطه امور سایر و خارجى و داخلى روابط تحکیم و مسلمین حوایجاز پس و نمود پیدا نقاهت بود، خورانیده وى غذاى در یهودى زنى که سمى اثر در مدینه در اقامت سالشد، شنیده زبانش از که اى کلمه آخرین است، وارد روایاتى در چنانکه و فرمود رحلت رنجورى، روز چند

بود. زنان و بردگان توصیه

قرآن و (ص) اکرم پیغمبرنیز حضرت آن و خواستند مى معجزه پیغمبران سایر مانند نیز سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از

است. شده تأیید بالصراحه کریم قرآن در چنانکه کرد مى تأیید پیغمبران در را معجره وجودمعجزه ولى باشد مى اعتماد قابل و قطعى آنها از برخى نقل که رسیده بسیارى معجزات حضرت آن ازکریم قرآن اوست. آسمانى کتاب که است کریم“ ”قرآن همانا است زنده اکنون هم که حضرت آن باقیهتقسیم کوچک و بزرگ سوره 114 به و است مشتمل آیه صد چند و هزار شش به که آسمانى است کتابىسلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم دعوت و بعثت ایام سال 23 مدت در قرآنى کریمه آیات شود. مىجنگ و حضر و سفر روز، و شب مختلف حاالت در تمام، سوره یک تا آیه یک از کمتر و شده نازل تدریجا

است. گردیده وحى آسودگى، لحظات و سخت روزهاى و صلح وشهادت به که روز آن عرب و کند مى معرفى معجزه را خود لهجه صراحت با بسیارى آیات در کریم قرآنمیان پیشتازان بیان روانى و زبان شیرینى در و بود رسیده بالغت و فصاحت درجات ترین راقى به تاریخو 6 ج بحار، حلبى، سیره هشام، ابن سیره کتاب به فصل این مطالب (در فخرى»، فرماید:«الفقر مى مشهور روایت 191در

شود) مراجعه آن غیر

73 پيغمبرشناس .۵ فصل

کریم قرآن که پندارید مى چنین اگر گوید: مى و طلبد مى مبارزه و معارضه به شدند مى شمرده سخنورىمانند یافته، تعلیم و گرفته یاد کسى از یا است سلم و آله و علیه الله صلى محمد خود ساخته و بشر سخندر ممکن وسیله هر از و بیاورند را آن هاى سوره از سوره194 یک حتى یا و سوره193 ده مانند یا را192 اوکه بود این کردند آماده درخواست این برابر در که پاسخى عرب نامى سخنوران کنند، استفاده کار این

باشد195. مى بیرون ما عهده از و است سحر قرآن گفتندمعنا جهت از گاهى بلکه طلبد نمى معارضه به و کند نمى تحدى بالغت و فصاحت راه از تنها کریم قرآنکه است کتابى زیرا نماید؛ مى تحدى انس و جن همه فکرى نیروى به و نماید مى معارضه پیشنهاد نیزپهناور و وسیع برنامه این شود کنجکاوى دقت به اگر و است مشتمل انسانى جهان زندگى کامل برنامه بهو دقایق تمام به و گرفته فرا را انسانیت شمار از بیرون اعمال و اخالق و اعتقادات کنار و گوشه هر کهکه است دینى (اسالم نامیده حق“ ”دین را آن و داده قرار ”حق“ همانا نماید، مى رسیدگى آن جزئیاتیک دلخواه یا مردم اکثریت تمایل و خواست از نه گیرد مى سرچشمه واقعى صالح و حق از آن مقررات

فرمانروا). و توانا فردو اصول همه و شد داده قرار باشد، یگانه خداى به ایمان که حق کلمه گرامیترین وسیع برنامه این اساساستنتاج معارف اصول از انسانى اخالق ترین پسندیده پس آن از و است گردیده استنتاج توحید از معارف

است. شده برنامه جزء وبررسى بشر، اجتماعى و فردى احوال و اوضاع و انسانى اعمال شمار از بیرون جزئیات و کلیات پس آن از و

است. گشته تنظیم گیرد مى سرچشمه پرستى یگانه از که آنها به مربوط وظایف واگر باشد باب هر از فرعى حکم هر که است نحوى به فروع و اصول میان اتصال و ارتباط اسالم آیین درو احکام همان ترکیب با نیز توحید کلمه و گردد برمى تنها توحید کلمه همان به شود تحلیل و تجزیه

شود. مى حاصل فرعى مقرراتابتدایى فهرست تنظیم حتى ارتباط و وحدت چنین با پهناورى آیین چنین نهایى، تنظیم از گذشته البتهکسى به برسد چه است بیرون عادى حال در جهان حقوقدانان بهترین از نفر یک عادى نیروى از نیز آنو خونین جنگهاى و عمومى و شخصى و مالى و جانى گرفتارى هزاران میان در ناچیزى زمان در که

بیفتد. تنها جهانى برابر در باالخره و گیرد قرار داخلى و خارجى کارشکنیهاىنگرفته یاد نوشتن و خواندن و بود ندیده آموزگارى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم اینکه از گذشتهو بودند عارى فرهنگ از که بود برده بسر قومى میان در را خود زندگى سوم دو دعوت196 از پیش و بود

صادقني) اكنوا ان مثله حبديث توافرماید:(فليأ مى 192چنانکه

(34 آیه طور، (سوره بیاورند»، قرآن مانند سخنى گویند مى راست :«اگر یعنى:«بلکه یعنى ( اب دون من استطعتم من وادعوا يات مفرت مثله سور بعرش توا

فأ قل افرتاه فقولون فرماید:(ام مى 193چنانکه

استمداد توانید مى که هر از و بیاورید قرآن مانند افترایى سوره ده بنابراین، بگو بسته، تهمت خدا به را قرآن محمد گویند: مى(13 آیه هود، (سوره کنید»،

بسته، خدا به که است دروغى قرآن گویند: مى :«بلکه یعنى مثله) بسورة توافأ قل افرتاه فقولون فرماید:(ام مى 194چنانکه

(38 آیه یونس، (سوره بیاورید»، قرآن مانند سوره یک بنابراین، بگواز پس :«ولید یعنى ( البرش قول اال هذا ان يؤثر سحر اال هذا ان کنند:(فقال مى نقل عرب سخنوران از یکى از 195چنانکهنیست»، بشر سخن جز قرآن این نیست (جذاب) سحر جز قرآن این : گفت نموده) سرکشى و کرده حق به پشت بسیار، فکر

(25 و 24 آیه مدثر، (سورهيعقلون) افال قبله من قمرا فيكم ثت

فرماید:(فقد مى (ص) پیغمبراکرم زبان از 196چنانکه(16 آیه یونس، (سوره کنید؟» نمى تعقل آیا ام گذرانیده و بوده عمرى قرآن، نزول و نبوت از پیش شما میان در :«من یعنى

نيمينك) ه ختط وال كتاب من قبله من يتلوا كنت فرماید:(وما مى و(48 آیه عنکبوت، (سوره نوشتى»، نمى خود دست با و خواندى نمى را اى نوشته قرآن نزول از پیش :«تو یعنى

74 پيغمبرشناس .۵ فصل

شرایط ترین پست با سوزان هوایى و علف و آب بى زمین در و بودند نشنیده حضارت و مدنیت از بویىرفتند. مى خود همجوار دول از یکى سلطه زیر روز هر و کردند مى زندگى

شرایطى با تدریجا کتاب این که است این آن و کند مى تحدى دیگر، راه از کریم قرآن اینها از گذشته23 مدت در آنها غیر و ضعف و قدرت و صلح و جنگ و آسودگى و گرفتارى از گوناگون و مختلف کامالآن در بسیارى تضاد و تناقض بود، بشر پرداخته و ساخته و نبود خدا جانب از اگر است، شده نازل سالاست همین بشر تدریجى تکامل الزمه چنانکه بود تر مترقى و بهتر اولش از آن آخر ناگزیر و آمد مى پدیدنیست متفاوت اولش از آخرش و باشد مى یکنواخت آن مدنى آیات با کتاب این مکى آیات آنکه حال و

باشد. مى نسق197 یک به خود انگیز حیرت بیان قدرت در و االجزاء متشابه است کتابى و

مثله) من بسورة توافأ قبدنا بل ا نز مما ريب ىف كنتم فرماید:(وان مى باز و

(نخواندن وجود شرایط در که شخصى از سوره یک باشید، مى شک در کردیم نازل خودمان بنده به که قرآنى از اگر :«و یعنى(23 آیه بقره، (سوره نیست»، خدا سخن قرآن که شود معلوم تا بیاورید باشد محمد مانند ندیدن) مربى و ننوشتن و

تدبر قرآن در :«آیا یعنى كثريا). اختالفا فيه لوجدوا اب غري عند من ولواكن القرآن فتدبرون فرماید:(افال مى 197چنانکه(82 آیه نساء، (سوره یافتند»، مى بسیارى اختالف آن در بود خدا غیر پیش از اگر و کنند؟ نمى

6 فصلمعادشناسى

بدن و روح از انسان ترکیبسخن سنت، و کتاب بیانات خالل در که دانند مى دارند آشنایى اى اندازه تا اسالمى معارف به که کسانىدرك حس کمک به که بدن و جسم تصور اینکه یا و آید مى میان به بسیار بدن و نفس یا جسم و روح

نیست. پیچیدگى و ابهام از خالى نفس، و روح تصور و است آسان اى اندازه تا شود مىاى اندازه تا ولى دارند مختلفى نظریات ”روح“، حقیقت در سنى و شیعه فالسفه و متکلمین از بحث اهلمرگ، واسطه به بدن باشند. مى همدیگر مخالف واقعیت دو اسالم نظر در بدن و روح که است مسلمباالصاله حیات بلکه است اینگونه نه روح ولى شود مى متالشى تدریجا و دهد مى دست از را خواصحیاتاز روح که هنگامى و کند مى حیات کسب وى از نیز بدن است، متعلق بدن به روح تا و است روح آن ازادامه خود حیات به همچنان ”روح“ و افتد مى کار از بدن (مرگ) برید را خود علقه و نمود مفارقت بدن

دهد. مىروح که است این آید مى دست به السالم علیهم بیت اهل ائمه بیانات و کریم قرآن آیات در تدبر با آنچهدر متعال خداى دارد. یگانگى و همبستگى نوع یک بدن، پدیده با که عادى غیر است اى پدیده انسانى

فرماید: مى خود کتابوخلقنا علقة طفة ا خلقنا عم مكني قرار ىف غطفة جعلناه عم طني من ساللة من اإلنسان خلقنا (ولقد

آخر)198 خلقا انشأناه عم حلما العظام فكسونا عظاما المضغة فخلقنا مضغة العلقةقرار اى نطفه را او سپس آفریدیم، بود شده گرفته گل از که اى خالصه از را انسان ما :“تحقیقا یعنىکردیم، شده جویده گوشتى را بسته خون پس کردیم بسته خونى را نطفه سپس ، آرامى جایگاه در دادیمرا او آن از پس پوشانیدیم گوشت را استخوانها پس کردیم، استخوانهایى را شده جویده گوشت سپس

.” دادیم قرار سابقه بى دیگرى آفریدهپیدایش به که ذیل در و کند مى وصف را مادى تدریجى آفرینش آیات، صدر که است روشن آیات سیاق ازاست. مغایر قبلى آفرینش نوع با که کند مى بیان را دیگرى آفرینش کند مى اشاره اراده و شعور یا روحشدن متالشى و مرگ از پس انسان که مضمون این به معاد منکرین استبعاد پاسخ در دیگر جاى در وشود، مى نخستین انسان کرده پیدا اى تازه آفرینش چگونه زمین اجزاى میان در او شدن گم و بدنگردید؛ برمى خودتان خداى سوى به آن از پس گیرد مى ابدانتان از را شما مرگ، فرشته فرماید:”بگو مىخودتان ولى شماست بدنهاى شود، مى گم زمین اجزاى میان در و گشته متالشى مرگ از پس آنچه یعنى

.14 - 12 آیه مؤمنون، 198سوره

75

76 معادشناس .۶ فصل

محفوظید“199. ما پیش و اید شده گرفته بدنهایتان از مرگ فرشته دست به (ارواح)چنانکه کند؛ مى معرفى مادى غیر را روح مطلق جامع، بیانى با کریم قرآن آیات، اینگونه از گذشته

است“200. من خداى امر سنخ از روح بگو پرسند مى را روح حقیقت تو فرماید:”از مىکه بس و است این خواست را چیزى که وقتى خدا گوید:”امر مى خود امر معرفى در دیگر جاى در و

است“201. همین ء شى هر ملکوت و شود مى توقف بى چیز آن بشو، بفرمایدزمان تسخیر تحت در و نیست تدریجى اشیاء، آفرینش در خدا فرمان که است آن آیات این مقتضاى وخاصیت خود وجود در و نیست. مادى ندارد خداوند فرمان جز حقیقتى که روح پس باشد، نمى مکان و

ندارد. است مکان و زمان و تدریج که را مادیت

دیگران نظر از ”روح“ حقیقت در بحثخود از انسان افراد ما از یک هر کند. مى تأیید روح، باره در را کریم قرآن نظریه نیز عقلى کنجکاوىاست، موجود انسان در پیوسته درك، این و کند مى تعبیر ”من“ به آن از که نماید مى درك را حقیقتىخود هست، خود تا ولى کند مى فراموش را خود بدن همه حتى اعضا سایر و پا و دست و سر گاهى حتىاینکه با و نیست تجزى و انقسام قابل است مشهود چنانکه (مشهود) این رود نمى بیرون او درك از ”من“گوناگون زمانهاى و کند مى اتخاذ خود براى مختلف امکنه و است تبدیل و تغییر در پیوسته انسان بدنروشن و پذیرد نمى تبدیل و تغییر خود واقعیت در و است ثابت ”من“ نامبرده حقیقت گذرد، مى وى بر

پذیرفت. مى باشد مى مکان و زمان تغییر و انقسام که را مادیت خواص بود مادى اگر که استداده نسبت نیز روح به خواص این روحى تعلق و ارتباط بواسطه و پذیرد مى را خواص این همه بدن آرىاین و آنجا و اینجا از و دم آن و دم این که شود مى آفتابى انسان براى توجهى کمترین با ولى شود مىاست منزه خواص این از روح و باشد مى بدن خواص از همه سوى، آن و سوى این و شکل آن و شکل

رسد. مى وى به بدن راه از ها پیرایه این از یک هر واست بدیهى و باشد مى جارى است ”روح“ خواص از که ”علم“ شعور و درك خاصه در بیان این نظیربحث این البته پذیرفت. مى را مکان و زمان و تجزى و انقسام ماده تبع به بود مادى خاصه علم اگر کهاست بیرون کتاب این گنجایش از که دارد خود دنبال به بسیارى پاسخهاى و پرسشها و دراز دامنه عقلىفلسفى کتب به باید بحث استقصاى براى و شد گذاشته اشاره عنوان به اینجا در بحث آن از مقدار این و

نمود. مراجعه اسالمى

اسالم نظر از مرگزندگى همین تنها را انسان زندگى و کند فرضمى وى نابودى را انسان مرگ سطحى، نظر اینکه عین دریک از انسان انتقال را مرگ اسالم پندارد، مى باشد، مى محدود درگذشت، و زایش میان در که روزه چندپایانى که دارد جاویدانى زندگانى انسان اسالم، نظر به نماید. مى تفسیر دیگرى مرحله به زندگى مرحلهکه کند مى حیات از دیگرى مرحله وارد را وى باشد، مى بدن از روح جدایى که مرگ و نیست آن براىباشد. مى استوار مرگ از پیش زندگى مرحله در بدکارى و نیکوکارى پایه بر آن در ناکامى و کامروایى

خانه از بلکه شوید مى نابود مردن با که مبرید فرماید:”گمان مى سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر.11 آیه سجده، 199سوره.85 آیه اسرى، 200سوره.83 آیه یس، 201سوره

77 معادشناس .۶ فصل

شوید“202. مى منتقل دیگرى خانه به اى

برزخزندگانى یک ، عمومى رستاخیز و مرگ میان فاصله در انسان شود مى استفاده سنت و کتاب از آنچه طبق

است203. آخرت حیات و دنیا حیات میان واسطه و برزخ که دارد موقتى و محدودمورد داده انجام دنیا این در که بدى و نیک اعمال و داشته که اعتقاداتى جهت از مرگ از پس انسانزندگى یک به شد گرفته که اى نتیجه طبق اجمالى، محاسبه از پس و گیرد مى قرار خصوصى بازپرسىسر به عمومى رستاخیز روز انتظار در زندگى همان با گردیده محکوم ناگوار و تلخ یا گوارا و شیرین

برد204. مىزده سر وى از که اعمالى رسیدگى براى که کسى حال به است شبیه بسیار برزخى زندگى در انسان حالاش پرونده تکمیل و تنظیم به گرفته قرار بازپرسى و بازجویى مورد و شود احضار قضایى سازمان یک به

برد. بسر بازداشت در محاکمه انتظار در آنگاه بپردازند،و سعادت از است نیکان از اگر برد مى بسر کرد، مى زندگى دنیا در که صورتى به برزخ، در انسان روحمصاحبت و عذاب و نقمت در است بدان از اگر و شود مى برخوردار خدا درگاه مقربان و پاکان جوار و نعمتفرماید: مى سعادت اهل از گروهى حال وصف در متعال خداى گذراند. مى ضالل پیشوایان و شیاطین

يرزقون ربهم عند احياء بل امواتا اب سبيل ىف قتلوا ين ا حتسنب والوال عليهم خوف ال ان خلفهم من بهم يلحقوا لم ين با ون ويستبرش فضله من اب آتيهم بما فرحني

اجرالمؤمنني205. يضيع ال اب وان وفضل اب من بنعمة ون يستبرش حيزنون همپیش و اند زنده بلکه اند مرده اند، شده کشته خدا راه در که کسانى پیغمبر) (اى مبر گمان :“البته یعنىو هستند شاد داده ایشان به خود فضل از خدا آنچه از شوند مى داده روزى قرب) مقام (در خودشان خداىهیچگونه که دهند مى مژده اند نرسیده ایشان به هنوز و باشند مى دنبالشان به که مؤمنین از کسانى بهو مزد خدا اینکه و خدا نشدنى) (وصف فضل و نعمت با دهند مى مژده نیست. ایشان بر اندوهى و ترس

کند“. نمى تباه و ضایع را مؤمنان پاداشفرماید: مى کنند، نمى مشروع استفاده خود ثروت و مال از دنیا زندگى در که دیگر گروهى حال وصف در وومن قائلها هو لكمة انها الك ت تر فيما صاحلا اقمل لعىل ارجعون رب قال الموت احدهم جاء اذا (ح

فبعثون)206. يوم اىل برزخ ورائهمترکه در شاید برگردانید دنیا) (به مرا خدایا! گوید مى رسد مى مرگ آنان از یکى به که دم آن :“تا یعنىو شود) نمى داده گوش سخنش (به گوید مى او که است سخنى این هرگز نه دهم، انجام نیکى کار خود

دارد“. ادامه رستاخیز روز تا که است برزخى شان پیش در

رستاخیز - قیامت روزعین در و رانده سخن تفصیل به ”رستاخیز“ روز از که است کتابى تنها کریم قرآن آسمانى، کتب میان درصدها در کریم قرآن در ننموده مختصرى اشاره جز انجیل و نیاورده میان به روز این از نامى تورات اینکه

صدوق. اعتقادات از 161 ص ،3 ج 202بحار،البرزخ. باب ،2 ج 203بحار،البرزخ. باب ،2 ج 204بحار،

.171-169 آیه عمران، آل 205سوره.100 و 99 آیه مؤمنون، 206سوره

78 معادشناس .۶ فصل

دارند، روز این در جهانیان و جهان که را سرنوشتى و کرده یاد را رستاخیز روز گوناگون، نامهاى با مورداست. نموده بیان تفصیل به گاهى و اجمال به گاهى

اسالم گانه سه اصول از یکى و خدا به ایمان همتراز رستاخیز) (روز جزا روز به ایمان که داده تذکر بارها وندارد. ابدى هالکت جز سرنوشتى و خارج اسالم آیین از معاد) (منکر آن فاقد که است

دعوت نباشد، پیش در پاداشى و جزاء و کار در حسابى خدا جانب از اگر زیرا ؛ است همین نیز امر حقیقت ووجود و داشت نخواهد بر در اثرى کمترین اوست، نواهى و اوامر و خدا فرمانهاى از اى مجموعه که دینىداشت خواهد رجحان وجودش بر آن عدم بلکه بود خواهد مساوى اثر، در تبلیغ و نبوت دستگاه عدم وصورتى در و نیست آزادى سلب و کلفت از خالى آیین، و شرع مقررات از پیروى و دین پذیرفتن زیرا ؛بر دست طبیعى آزادى از و رفت نخواهند آن بار زیر مردم هرگز باشد نداشته بر در اثرى آن متابعت که

داشت. نخواهنددینى دعوت اصل اهمیت با معادل رستاخیز، روز یادآورى و تذکر اهمیت که شود مى روشن اینجا از و

است.و تقوا مالزمت به را انسان که است عاملى مهمترین جزاء روز به ایمان که شود مى روشن اینجا از هم وآن، به نداشتن ایمان یا ساختن فراموش چنانکه کند مى وادار بزرگ گناهان و ناپسندیده اخالق اجتناب

فرماید: مى خود کتاب در متعال خداى است. گناهى و بزه هر اصلى ریشهاحلساب)207 يوم نسوا بما شديد عذاب لهم اب سبيل قن يضلون ين ا (ان

مقابل در سخت است عذابى ایشان براى شوند، مى گمراه و رفته بیرون خدا راه از که :“کسانى یعنىکردند“. فراموش را حساب روز اینکه

آفرینش در تأمل است. شده گرفته گمراهى هر منشأ حساب روز فراموشى کریمه، آیه در پیداست چنانکهرا رستاخیز) (روز روزى چنین بودن پیش در آسمانى شرایع هدف و غرض در همچنین و جهان و انسان

سازد. مى روشنبه (که کارى هیچ که بینیم مى شویم مى دقیق پذیرد، مى تحقق آفرینش در که کارهایى در وقتى ماخود هرگز و یابد نمى انجام ثابت هدف و غایت بدون است) مشتمل نیز حرکت از نوعى به ضرورت طوربپاس و است غایتى و هدف مقدمه پیوسته بلکه نیست مطلوب و مقصود استقالل و اصالت طور به کارطبیعى افعال مانند شوند مى شمرده غرض بى سطحى نظر به که کارهایى در حتى باشد مى مطلوب آنچنانکه یابیم مى کار نوع مناسب غرضهایى و غایتها کنیم نگاه دقت به اگر آنها نظایر و بچگانه بازیهاى وغرض و غایت است آن سوى به حرکت که غایتى باشد مى حرکت قبیل از عموما که طبیعى کارهاى درهمانا بازى از مطلوب که وهمى و خیالى است غایتى بازى نوع مناسب بچگانه بازیهاى در و است آن

است. بدان رسیدنو دهد انجام هدف بى و بیهوده کار اینکه از است منزه خدا و خداست کار جهان، و انسان آفرینش البتههم به و کند درست همچنین و بمیراند و دهد روزى و بیافریند باز و بمیراند و دهد روزى و بیافریند دائما

کند. تعقیب را پابرجایى غرض و بخواهد را ثابتى غایت آفرینش این از اینکه بى زندخداى به آن فائده و سود البته و است کار در ثابتى غرض و هدف انسان، و جهان آفرینش براى ناچار پسو جهان که گفت باید پس شد، خواهد عاید ها آفریده سوى به باشد چه هر و برگشت نخواهد نیاز بى

نپذیرد. زوال و فنا که متوجهند کاملترى وجود و ثابت آفرینش یک سوى به انسانخدایى راهنمائى اثر در که بینیم مى شویم مى دقیق مردم حال در دینى تربیت نظر از که وقتى نیز وزندگى نشأه این در حال این با شوند، مى منقسم بدکاران و نیکوکاران گروه دو به مردم دینى، تربیت و

.26 آیه ص، 207سوره

79 معادشناس .۶ فصل

ستمکاران و بدکاران آن از موفقیت و پیشرفت االغلب على و بالعکس بلکه نیست کار در امتیازى و تمیزباشد. مى ستمکشى و محرومیت هرگونه و بدگذرانى و گرفتارى با توأم نیکوکارى و باشد مى

یک هر نشأه آن در که باشد داشته وجود دیگرى نشأه که است آن الهى عدل مقتضاى صورت، این دردر متعال خداى کنند. زندگى خود حال مناسب کدام هر و بیابند را خود عمل جزاى نامبرده دسته دو از

فرماید: مى نموده اشاره حجت دو این به خود کتابفعلمون)208. ال هم اكرث ولكن باحلق اال خلقناهما ما العبني بينهما وما واالرض السموات خلقنا (وماروى از و حق به جز را [آنها نیافریدیم بیهوده آنهاست میان در که را آنچه و زمین و آسمان :“ما یعنىکسانى گمان خرد، از دور احتمال (این نیستند] آگاه مردم این اکثر لکن و نکردیم خلق مصلحت و حکمتکسانى ما آیا شده! داده وعده کفار به که آتش از کافران این حال به واى شدند، کافر خدا به که استیا کنند؟ مى افساد زمین در که داد خواهیم قرار کسانى مانند کردند نیک کارهاى و آوردند ایمان که را

.” داد؟) خواهیم قرار فجور اهل مانند را پرهیزکارانفرماید: مى نموده، جمع آیه یک در را حجت دو هر که دیگر جاى در و

ساء وممايهم حمياهم سواء وعملوالصاحلات آمنوا ين اك جنعلهم ان السيئات حوا اجرت ين ا حسب (امفظلمون)209. الب وهم كسبت بما غفس لك وحكجزى باحلق واالرض السموات اب وخلق حيكمون ماایمان که کسانى مانند را آنان ما که برند مى گمان اند، پرداخته جنایتها و جرم به که کسانى :”آیا یعنىبد باشد، برابر مرگشان و زندگى که طورى به داد؟ خواهیم قرار اند داده انجام نیک کارهاى و آوردهآنچه به نفس هر اینکه براى و بیهوده) (نه حق به آفرید را زمین و آسمانها خدا کنند! مى که است حکمى

شود“. ستم مردم به اینکه بى شود داده جزا کرده کسب خود عمل با

دیگر بیانراههاى از کریم، قرآن در اسالمى معارف که کردیم اشاره کتاب دوم بخش در قرآن باطن و ظاهر بحث در

شود. مى منقسم باطن و ظاهر طریق دو به کلى طور به نامبرده راههاى و است شده بیان گوناگونکه باطن طریق خالف به باشد مى عامه ساده افکار سطح مناسب که است بیانى ظاهر طریق از بیان

شود. مى درك معنوى حیات روح با و دارد خاصه به اختصاصآفرینشمعرفى جهان االطالق على فرمانرواى را متعال خداى گیرد مى سرچشمه ظاهر طریق از که بیانىو فرمانبران که آفرید شمار از بیرون بسیار فرشتگان جهان خداوند اوست، ملک جهان سراسر که کند مىارتباط آن نظام و آفرینش از بخش هر و فرماید مى صادر جهان سوى هر به که هستند اوامرى مجریان

هستند. بخش آن موکل که دارد فرشتگان از خاصى گروه بهپیغمبران و کنند فرمانبردارى و پیروى او نواهى و اوامر از باید که هستند او بندگان و آفریدگار از انسان نوعاست. خواسته را آنها جریان و فرستاده مردم سوى به که هستند او قوانین و شرایع آورنده و پیامها حامالنوعید معصیت، و کفر به و داده نیک پاداش و ثواب وعده اطاعت، و ایمان به که روى این از متعال خداىمقتضاى و است عادل که روى این از و نمود نخواهد وعده خلف فرموده، چنانکه و داده بد سزاى و عقابو خوبى موافق نشأه، این در که را بدکاران و نیکوکاران گروه دو دیگرى نشأه در که است این او عدلناگوار و بد زندگى را بدان و گوارا و خوب زندگى را خوبان کرده جدا هم از کنند نمى زندگى خود بدى

نماید. عطابدون باشند مى نشأه این در که را انسان گروه فرموده که اى وعده و خود عدل مقتضاى به متعال خداى

.38 آیه دخان، 208سوره.22 و 21 آیه جاثیه، 209سوره

80 معادشناس .۶ فصل

و نماید مى حقیقى رسیدگى اعمالشان و اعتقادات جزئیات به و کند مى زنده دوباره مرگ از پس استثناهر داد و رساند مى وى به را ذیحق هر حق نتیجه در و فرماید مى داورى و قضاوت بحق ایشان میانجاودان بهشت به گروهى دهد، مى خودش به را کس هر عمل پاداش و گیرد مى ظالمش از را مظلومى

شوند. مى محکوم جاودان دوزخ به گروهى واجتماعى تفکر مولود که موادى از ولى باشد مى درست و راست البته و است کریم قرآن ظاهرى بیان این

باشد. وسیعتر عملش شعاع و تر عمومى اش فایده تا شده تنظیم و تألیف است انسانبیانات این از دارند، آشنایى اى اندازه تا کریم قرآن باطنى زبان به و پاى جاى حقایق ساحت در که کسانىبیانات خالل در نیز کریم قرآن و است همگانى و ساده فهم سطح از باالتر بسى که فهمند مى مطالبى

زند. مى اى گوشه است، بیانات این باطنى مقصد آنچه به گاهگاهى خود روانآنها از یکى که خود اجزاى همه با آفرینش جهان که رساند مى اجماال خود، گوناگون هاى اشاره با قرآنروزى و است حرکت در خدا سوى به است) کمال به رو پیوسته (که خود تکوینى سیر با است، انسانرا خود استقالل و انیت خدایى، کبریاى و عظمت برابر در داده، خاتمه خود حرکت به که رسید خواهد

دهد. مى دست از بکلىسوى به شتابان است، علم و شعور راه از وى اختصاصى تکامل و جهان اجزاى از یکى که نیز انسانبیگانه خداى یگانگى و حقانیت رسانید آخر به را خود حرکت که روزى و باشد مى حرکت در خود خداىمقدس ذات انحصار در کمال صفت هر و ملک و قدرت که دید خواهد او نمود. خواهد مشاهده عیانا را

شد. خواهد مکشوف وى بر هست چنانکه ء شى هر حقیقت راه همین از و است خداوندىو ارتباط جهان این در صالح عمل و ایمان واسطه به انسان اگر است، ابدیت جهان از منزل نخستین اینخداى جوار در آید نمى وصف به هرگز که سعادتى با باشد داشته او نزدیکان و خدا با انس و الفت و اتصالو جهان این زندگى به پایبندى و دلبستگى واسطه به اگر و برد مى بسر باال عالم پاکان صحبت و پاكباشد نداشته درگاهش پاکان و پاك خداى به الفتى و انس و بریده باال عالم از آن پایه بى و گذران لذایذ

شد. خواهد ابدى بدبختى و دردناك عذابى گرفتارنیک اعمال صور ولى رود مى میان از و است گذران نشأه این در انسان بد و نیک اعمال که است درستاو آینده تلخ یا شیرین زندگى سرمایه و اوست همراه برود جا هر و شود مى مستقر انسان باطن در بد و

باشد. مىفرماید: مى متعال خداى نمود، استفاده ذیل آیات از توان مى را گذشته مطالب

جىع)210 الر ربك اىل (انتوست“. خداى سوى به مطلقا :”برگشت یعنى

فرماید: مى واالمور)211 تصري اب اىل (اال

گردد“ برمى خدا سوى به امور همه باشید :”آگاه یعنىفرماید: مى و

212( ب يومئذ (واالمرخداست“. آن از یکسره امر :”امروز یعنى

213( جن وادخىل عبادى ىف فادخىل مرضية راضية ربك اىل ارجىع المطمئنة فس ا افتها (يا.8 آیه علق، 210سوره

.53 آیه شورى، 211سوره.19 آیه انفطار، 212سوره

.30 - 27 آیه فجر، 213سوره

81 معادشناس .۶ فصل

که حالى در برگرد، خود خداى سوى به خدا) یاد (با اى یافته آرامش و اطمینان که نفس :”این یعنىمن“. بهشت در شو داخل و من بندگان میان در شو داخل پس شده، خشنود تو از و خشنودى

فرماید: مى شود مى بشر افراد از بعضى به قیامت روز که خطابى حکایت در وحديد)214 وم ا ك فبرص عطاءك قنك فكشفنا هذا من لفلة ىف كنت (لقد

در و برداشتیم چشمت پیش از را پرده اینک اى بوده غفلت در کنى مى مشاهده که اینها از :”تو یعنىاست“. تیزبین امروز تو چشم نتیجه

فرماید: مى گیرد) مى سرچشمه آنها از کریم قرآن که (حقایقى کریم قرآن تأویل مورد درويله

تأ اال فنظرون (هل

او ا فيشفعوا شفعاء من ا فهل باحلق ربنا رسل جاءت قد قبل من نسوه ين ا فقول ويلهتأ

يأ يوم

ون)215. ففرت اكنوا ما قنهم وضل اغفسهم وا خرس قد غعمل كنا ى ا لري فنعمل نردمشهود تأویلش که روزى منتظرند را چیزى آن تأویل جز پذیرند، نمى را قرآن که کسانى :”آیا یعنىپس آمدند حق به ما، خداى پیغمبران گفت: خواهند اند کرده فراموش را آن قبال که کسانى شود، مىو دنیا) (به شویم برگردانده اینکه یا کنند شفاعت ما براى که هستند کنندگانى شفاعت نیز ما براى آیاکه افترایى و کردند زیان را خود نفسهاى اینان دهیم؟ انجام دادیم، مى انجام که عمل آن از غیر عملى

نمودند“. گم بستند مىفرماید: مى و

المبني)216. هواحلق اب ان ويعلمون احلق دينهم اب يوفيهم (يومئذپرده بى و آشکار واقعیتى خدا که دانند مى و دهد مى را ایشان واقعى پاداش خدا روزى چنین :”در یعنى

.” بس و استفرماید: مى و

فمالقيه)217. كدحا ربك اىل اكدح انك االنسان ها اف (ياکرد“. خواهى مالقات را او پس باشى مى کوشش در خود خداى سوى به رنج با تو انسان :”اى یعنى

فرماید: مى والت)218 اب اجل ن فإ لقاءاب يرجوا اكن (من

آمد“. خواهد فرموده مقرر مالقات براى خدا که را موقعى باشد امیدوار را خدا مالقات که :”هر یعنىفرماید: مى و

احدا)219. ربه بعبادة ك يرش وال صاحلا قمال فليعمل ربه لقاء يرجوا اكن (فمنپرستش در و بکند سزاوار) (کار صالح عمل باید باشد امیدوار خود خداى مالقت به که هر :”پس یعنى

ننماید“. شریک را کسى خود خداىفرماید: مى و

.220( جن وادخىل عبادى ىف فادخىل مرضية راضية ربك اىل ارجىع المطمئنة فس ا افتها (يافرماید: مى و

.22 آیه ق، 214سوره.53 آیه اعراف، 215سوره.25 آیه نور، 216سوره

.6 آیه انشقاق، 217سوره.5 آیه عنکبوت، 218سوره.110 آیه کهف، 219سوره

.30 - 27 آیه فجر، 220سوره

82 معادشناس .۶ فصل

سىع ما االنسان فتذكر يوم الكربى الطامة جاءت (فاذايرى لمن اجلحيم زت وبر

الهوى عن فس ا وغىه ربه مقام خاف من واما وىالمأ ىه اجلحيم فان نيا ا احليوة واثر طىغ من فاما

وى)221.المأ ىه اجلنة فان

را خود کوشش و تالش گونه هر انسان که روزى رسید رستاخیز) (روز داهیه بزرگترین که :”وقتى یعنىکه کسى اما شوند) مى گروه دو (مردم گردید، آشکار شده روشن عذاب براى که آتشى و آورد مى یاد بهمقام از که کسى اما و اوست جایگاه نامبرده آتش نمود، انتخاب خود براى را دنیا زندگى و نموده طغیان

بس“. و اوست جایگاه بهشت کرد، نهى ناپسند دلخواه هواى از را خود نفس و ترسیده خود خداىفرماید: مى اعمال جزاى هویت بیان در و

يعملون)222. كنتم ما جتزون انما وم ا يعتذروا ال كفروا ين ا ها اف (ياشود مى داده شما به که جزایى رستاخیز) (روز امروز مجویید، اعتذار شدید کافر که کسانى :”اى یعنى

دادید“. مى انجام که است اعمالى خود همان

آفرینش توالى و استمرارو جهان این بساط که رسید خواهد روزى و ندارد پایان بى عمر ماست، مشهود که آفرینش جهان این

فرماید: مى متعال خداى کند، مى تأیید را معنا همین قرآن چنانکه شود برچیده جهانیان.223( مسىم واجل باحلق اال بينهما وما واالرض السموات خلقنا (ما

مدت (براى معین اجل و بحق مگر آنهاست میان در که را آنچه و زمین و آسمانها ”نیافریدم : یعنىاست“. شده برده نام که معینى و محدود

بوده انسانى و شده آفریده دیگرى جهان انسانى، موجود نسل و فعلى جهان این پیدایش از پیش آیا ودیگرى جهان دهد، مى خبر آن از نیز کریم قرآن که جهانیان و جهان بساط شدن برچیده از پس آیا است؟کریم قرآن در را آنها صریح پاسخ که است پرسشهایى شد، خواهد آفریده انسانى و آمد خواهد وجود بهمثبت پاسخ پرسشها این به شده، نقل بیت اهل ائمه از که روایاتى در ولى اشاراتى، جز یافت، توان نمى

است224. شده داده

.41 - 34 آیه نازعات، 221سوره.7 آیه تحریم، 222سوره.3 آیه احقاف، 223سوره

.79 ص ،14 ج کمپانى، چاپ 224بحار

7 فصلشناسى امام

امام معناىیا اجتماعى مسیر یک در را ایشان رهبرى افتاده جماعتى پیش که شود مى گفته کسى به پیشوا و امامدر دارد خود زمینه با که ارتباطى واسطه به البته و گیرد عهده به دینى یا علمى مسلک یا سیاسى مرام

بود. خواهد خود زمینه تابع ضیق، و وسعتگرفته، نظر در جهت هر از را بشر عموم زندگانى شد) روشن گذشته فصلهاى از (چنانکه اسالم مقدس آیینصورى حیات در و کند مى راهنمایى و داده قرار بررسى مورد معنوى حیات جهت از دهد؛ مى دستورآن زمامدارى و اجتماعى زندگى جهت از چنانکه نماید مى مداخله آن اداره و فردى زندگى جهت از نیز

نماید. مى مداخله (حکومت)گیرد: قرار توجه مورد است ممکن جهت سه از اسالم در دینى پیشوائى و اما شد، شمرده که جهاتى بنابرمعنوى. حیات ارشاد و رهبرى جهت از و اسالم احکام و معارف بیان جهت از و اسالمى حکومت جهت ازکه کسى دارد، ضرورى نیازمندى نامبرده جهت سه هر به اسالمى جامعه چنانکه که است معتقد شیعهرسول و خدا ناحیه از دارد، عهده به جهات آن در را جماعت پیشوائى و است نامبرده جهات اداره متصدى

است. فرموده تعیین خدا امر به نیز سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم البته و شود تعیین باید

اسالمى حکومت و (ص) پیغمبراکرم جانشینى و امامتیک مانند متشکلى جامعه هرگز که کند مى درك تردید، هیچگونه بدون خود خدادادى نهاد با انسانو سرپرست بدون یابد، تشکیل انسان تن چند از که خانه یک حتى و قبیله یا ده یا شهر یک یا کشوراجزاى از یک هر و کند حکومت جزو هاى اراده به او اراده و اندازد کار به را جامعه چرخ که زمامدارىآن اجزاى وقتى کمترین در و دهد ادامه خود بقاى به تواند نمى وادارد، خود اجتماعى وظیفه به را جامعه

شد. خواهد گرفتار مرج و هرج به عمومیش وضع شده متالشى جامعهسمت به و کوچک) یا بزرگ جامعه از (اعم است اى جامعه فرمانرواى و زمامدار که کسى دلیل همین بهالبته کند غیبت خود کار سر از موقت غیر یا موقت طور به بخواهد اگر دارد، عنایت جامعه بقاى و خودسر را خود زمامدارى و فرمانروایى قلمرو که شود نمى حاضر هرگز و گذارد مى خود جاى به جانشینى

پوشد. چشم آن زوال و بقا از کرده رها خودیکى کند، وداع را خانه اهل و خانه خواهد مى ماهه چند یا روزه چند سفر براى که اى خانواده رئیسرئیس سپارد. مى وى به را منزل امورات کرده معرفى جانشین خود براى را) دیگر کسى (یا را آنان از

83

84 شناس امام .٧ فصل

چند براى حتى دارد، دست زیر چندى شاگردان یا کارمندان که دکانى صاحب یا مدرسه مدیر یا مؤسسهترتیب. همین به و کند مى ارجاع وى به را دیگران نشانیده خود جاى به را آنان از یکى غیبت، ساعت

هر که اجتماعى است آیینى و است استوار فطرت اساس بر سنت و کتاب نص به که است دینى اسالماین اجتماعیت به پیغمبر و خدا که عنایتى و کند مى مشاهده آن سیماى از را نشانى این بیگانه و آشنا

نیست. مقایسه قابل دیگر چیز هیچ با و نبوده انکار قابل هرگز اند داشته مبذول دینپیدا نفوذ آن در اسالم که جایى هر در را اجتماع عقد مسئله نیز سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرموالى وقت اقرب در افتاد، مى مسلمین دست به که اى دهکده یا شهر هر و کرد نمى ترك کرد، مىبه که لشگرهایى در حتى سپرد مى وى دست به را مسلمین امور اداره زمام و نصب آنجا در عاملى وایشان براى ترتب نحو به فرمانده و رئیس یک از بیش مورد، اهمیت براى گاهى فرمود، مى اعزام جهاداگر و را، دومى شد کشته اولى اگر که فرمود تعیین رئیس نفر چهار موته“ ”جنگ در حتى نمود مى نصب

بشناسند. فرماندهى و ریاست به همچنین... و را سومى شد کشته دومىفروگذارى جانشین نصب از لزوم، مورد در هرگز و داشت کامل عنایت جانشینى مسئله به همچنین واز که موقعى در حتى کرد مى معین خود جاى به والى فرمود، مى غیبت مدینه از وقت هر و نمود نمىپس و مکه در خود شخصى امور روزه چند اداره براى نبود، خبرى هنوز و نمود مى هجرت مدینه به مکهرحلت از پس همچنین و داد قرار خود جانشین را السالم علیه على بود، پیشش مردم از که امانتهایى دادن

نمود. خود جانشین را السالم علیه على شخصیش کارهاى و دیون به نسبتفرماید رحلت سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم نیست متصور هرگز دلیل، همین به گوید: مى شیعه، اسالمى جامعه چرخ گردانیدن و مسلمین امور اداره براى سرپرستى و ندهد قرار خود جانشین را کسى واکثریت که مشترکى رسوم و مقررات سلسله یک به دارد بستگى اى جامعه پیدایش اینکه ندهد. نشانکه اى عادله حکومت یک به دارد کامل بستگى آن پایدارى و بقا و بپذیرند، عمال را آنها جامعه اجزاىشک آن اهمیت و ارزش در انسانى فطرت که نیست اى مسئله بگیرد، عهده به را آنها کامل اجراىشریعت دقت و وسعت در نه که حالى در کند فراموشش یا بماند پوشیده عاقلى براى یا باشد داشتهآن براى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم که ارزشى و اهمیت در نه و نمود شک توان مى اسالمىکمال و فکر نبوغ در نه و نمود تردید توان مى نمود مى خودگذشتگى از و فداکارى آن راه در و بود قائلونبوت) وحى تأیید از (گذشته سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم تدبیر قدرت و نظر اصابت و عقل

کرد. مناقشه توان مى(در حدیث جوامع در خاصه و عامه که متواترى اخبار موجب به سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبرشد. اسالمى جامعه دامنگیر رحلتش از پس که گرفتاریهایى و فتن از اند، کرده نقل آن) غیر و فتن بابفداى را پاك آیین که ایشان غیر و مروان آل حکومت مانند کرد، رخنه اسالم پیکره در که فسادهایى وحوادث جزئیات از که است ممکن چگونه و است داده خبر تفصیال ساختند، خود بندوباریهاى بى و ناپاکیهاکه وضعى مهمترین از ولى گوید، سخن و نکند، غفلت خود از پس سالهاى هزاران و سالها گرفتاریهاى وسادگى این به امرى و ورزد اهمال یا کند! غفلت آید وجود به گوید، مرگش از پس لحظات اولین در بایدترین عادى و ترین طبیعى به اینکه با و گیرد ناچیز به دیگر) طرف (از اهمیت این به و طرف) یک (ازارزشى با مسئله چنین از و نموده صادر دستور صدها و مداخله خوابیدن، و نوشیدن و خوردن مانند کارها

نفرماید؟ تعیین خود جاى به را کسى ورزیده سکوت بکلىبود شده واگذار مسلمان مردم خود به اسالم شرع در اسالمى جامعه زمامدار تعیین محال فرض به اگر ودستورات و باشد کرده خصوص این در شافى بیانات سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم بود الزم بازآن به دین شعائر حیات و اسالمى جامعه رشد و بقا اساسا که اى مسئله در مردم تا بدهد بایست کافى

باشند. هشیار و بیدار است، استوار و متوقف

85 شناس امام .٧ فصل

پیغمبراکرم از پس که کسانى بود اگر و نیست خبرى دینى دستور و نبوى بیان چنین از آنکه حال واول خلیفه که صورتى در کردند نمى مخالفتش گرفتند دست به را امور زمام سلم و آله و علیه الله صلىخلیفه و نمود وصیت فرزندش به چهارم خلیفه همچنین و ساخت منتقل وصیت با دوم خلیفه به را خالفتتنظیم و تعیین را آن نامه آیین و آن اعضاى خودش که نفرى شش شوراى یک با را سوم خلیفه دومبرد طریق این به را خالفت نموده وادار صلح به زور به را حسن امام معاویه و آورد کار روى بود، کردهنهى و معروف به امر و جهاد از دینى شعائر تدریجا و شد تبدیل موروثى سلطنت به خالفت آن از پس ونقش اسالم شارع مساعى و کرد هجرت جامعه از دیگرى از پس یکى آنها غیر و حدود اقامه و منکر از

گردید225. برآباساسى نظر در تعمق و انسان عقالى مستمره سیره و بشر فطرى درك در کنجکاوى و بحث راه از شیعهکه آورى اسف حوادث مطالعه و پیغمبراکرم اجتماعى روش و باشد، مى فطرت احیاى که اسالم آیینتحلیل و تجزیه به و گشته مسلمین و اسالم دامنگیر که گرفتاریهایى و پیوسته وقوع به رحلت از پسرسد مى نتیجه این به گردد، برمى هجرت اولیه قرون اسالمى حکومتهاى انگارى سهل و کوتاهى درپیغمبر جانشین و امام تعیین خصوص در کافى نص سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم ناحیه از کهثقلین حدیث و سفینه حدیث و غدیر226 حدیث و والیت آیه مانند قطعى متواتر اخبار و آیات است رسیدهتاریخ شود: مراجعه مدارك این به اسالمى حکومت و (ص) پیغمبراکرم جانشینى و امامت به مربوط مطالب باره 225در664 ص المرام، غایۀ .126 ص ،1 ج الفداء، ابى تاریخ .271 - 223 ص ،2 ج هشام، ابن سیره .61 الى 26 ص ،2 ج یعقوبى،

آن. غیر و احمد مسند اباز كم و (انما : است آیه این آنها جمله از و شده استدالل قرآن از آیاتى به ابیطالب بن على خالفت اثبات 226براىراكعون) وهم وة الز ويؤتون الصلوة يقيمون ين ا آمنوا ين وا ورسو

زکات و صدقه رکوع حال در و خوانند مى نماز که هستند مؤمنان و رسولش و خدا فقط شما اختیار صاحب و امر :«ولى یعنى(55 آیه مائده، (سوره دهند»، مى

خاصه و عامه از کثیرى روایات و است شده نازل ابیطالب بن على شأن در مذکور آیه که دارند اتفاق شیعى و سنى مفسریندارد. داللت آن بر نیز

نداد، چیزى او به کسى ولى نمود کمک تقاضاى مردم از سائلى خواندیم پیغمبر با را ظهر نماز روزى گوید: مى غفارى ابوذربن على نداد. چیزى من به کسى پیغمبر مسجد در باش شاهد خدایا! : گفت کرده بلند آسمان جانب به را دستش سائل

. رفت و گرفت حضرت آن دست از را انگشتر او کرد، اشاره سائل به انگشتش با بود رکوع حال در ابیطالبگفت تو به موسى برادرم خدایا! : داشت عرضه کرده بلند آسمان جانب به را سرش فرمود مى مشاهده را جریان که پیغمبراکرمهارون برادرم و بفهمند را سخنانم تا بده من به گویایى زبان و گردان آسان را کارهایم و کن عطا من به صدرى شرح خدایا! :تسلطى و نفوذ و گردانیم مى محکم برادرت واسطه به را تو بازوى ما که شد نازل وحى پس بده، قرار من کمک و وزیر راو وزیر را على و گردان آسان را کارهایم و کن عطا برایم صدرى هستم، تو پیغمبر هم من خدایا! نمود. خواهیم عطا شما به

بده». قرار پشتیبانمص ،1356 سال قاهره، ط طبرى، تألیف (ذخائرالعقبى، گشت نازل آیه که بود نشده تمام پیغمبر سخن هنوز گوید: مى ابوذر24 ،103 ص المرام، غایۀ کتاب در بحرانى . شده نقل نیز 293 ص ،2 ج درالمنثور، در اختالف اندکى با مذکور حدیث (16وم (ا : است آیه این آیات جمله از . است کرده نقل آیه نزول شأن در خاصه کتب از حدیث 19 و عامه کتب از حدیثلكم ورضيت نعم عليكم وايممت دينكم لكم اكملت وم ا واخشون ختشوهم فال دينكم من كفروا ين ا يئس

دينا). االسالمرا شما دین امروز بترسید. من از ولى نهراسید آنان از دیگر پس شدند نامید اسالم دستگاه شدن برچیده از امروز :«کفار یعنى

(3 آیه مائده، (سوره برگزیدم»، شما رابراى اسالم و نمودم تمام شما بر را خود نعمت و کاملخداوند ولى شود، برچیده اسالم دستگاه که آمد خواهد روزى که بودند امیدوار کفار آیه نزول از قبل : که است این آیه ظاهراساس استحکام و کمال سبب کار همان و گردانیده مأیوس اسالم نابودى از همیشه براى را آنان کارى انجام واسطه به متعالاسالم بقاى که بوده مهمى و توجه قابل موضوع بلکه نبوده احکام از حکمى جعل مانند جزئى امور از البد و است بوده دین

است. بوده آن به مربوطلم وان ربك من ك ا انزل ما بلغ الرسول ها اف نباشد:(يا ربط بى گشته نازل سوره این اواخر در که اى آیه با آیه این ظاهرا

86 شناس امام .٧ فصل

دارند و داشته داللت معنا این به آنها غیر و اقربین عشیره دعوت حدیث و منزلت حدیث و حق حدیث واست. شده گذاشته آنها روى سرپوشى و شده تأویل دواعى اى پاره به نظر ولى

گذشته سخنان تأیید درآن داشتند حضور صحابه از جمعى و بود سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم بیمارى روزهاى آخرینآن) رعایت (با من از پس که بنویسم چیزى شما براى تا بیاورید من براى کاغذى و دوات فرمود: حضرتاست!! بس ما براى خدا کتاب گوید مى هذیان مرد این گفتند: حاضرین از بعضى نشوید، گمراه هرگز

اس). ا من فعصمك واب رساحكه بلغت فما يفعلو . اى نداده انجام را خدا رسالت نکنى ابالغ اگر که کن ابالغ مردم به دادیم دستور تو به که را موضوعى پیغمبر! :«اى یعنى

(72 آیه مائده، (سوره داشت»، خواهد امان در باشد تو متوجه که خطرى گونه هر راز تو خداواقع خطر در رسالت و اسالم اساس نگیرد انجام اگر که را مهمى بسیار و توجه قابل موضوع خدا : که کند مى داللت آیه اینموقعیت انتظار به و ترسیده مى مردم کارشکنى و مخالفت از پیغمبر بوده اهمیت با بس از ولى داده دستور پیغمبر به شود مىتعلل دستور این انجام در باید که شده صادر فورى و مؤکد امر خدا جانب از اینکه تا است، انداخته مى تأخیر به را آن مناسبدارد را اهمیت آن نه قانون چند یا یک تبلیغ زیرا ؛ نبوده احکام قبیل از البد هم موضوع این . نهراسى کس هیچ از و نورزى

است. داشته ترسى قوانین بیان از اسالم پیغمبر نه و گردد واژگون اسالم اساس تبلیغش عدم از کهنازل ابیطالب بن على والیت باره در خم غدیر در مذکور هاى آیه که دارند داللت که هستند اخبارى مؤید شواهد، و قرائن این

اند. نموده تأیید را آن نیز سنى و شیعه مفسرین از بسیارى و . است گشتهکه کرد بلند طورى به گرفته را او بازوهاى نموده دعوت على سوى به را مردم خم غدیر در پیغمبر گوید: مى خدرى ابوسعیدورضيت نعم عليكم وايممت دينكم لكم اكملت وم شد:(ا نازل آیه سپس شد، نمایان خدا رسول بغل زیر سفیدىمن». از بعد على والیت و خدا رضایت و نعمت تمامى و دین شدن کامل از اکبر، فرمود:«الله پیغمبر پس دينا) االسالم لكمعلى دوست با خدایا! باشد. مى اختیارش صاحب على هستم، او امور متصدى و اختیار صاحب من کس فرمود:«هر سپسکن». رها را او نیز تو کرد رها را او کس هر و کن یاریش تو نمود، یارى را او کس هر . کن دشمنى دشمنش با و باش دوستاست. کرده نقل آیه نزول شأن در خاصه طرق از حدیث 15 و عامه طریق از حدیث 6 ،336 ص المرام، غایۀ کتاب در بحرانىبه فقط گشتند مأیوس جا همه از و نمودند نمى خوددارى کارى هیچ از آن نابودى راه در که اسالم دشمنان : سخن خالصهو قیم بى اسالم رفت، دنیا از وقتى است پیغمبر اسالم نگهبان و حافظ چون که کردند مى فکر آنها بودند، امیدوار جهت یکعنوان به را على پیغمبر و گشت باطل آنان اندیشه خم، غدیر در ولى بود. خواهد حتمى برایش نابودى و گردد مى سرپرستکه پیغمبر دودمان عهده به ضرورى و سنگین وظیفه این هم على از پس و نمود معرفى مردم به اسالم متصدى و سرپرستج طباطبائى، عالمه استاد تألیف المیزان، تفسیر به شود رجوع بیشتر توضیح (براى بود. خواهد آیند مى وجود به على نسل از

(64 - 50 ص ،6 ج و 214 - 177 ص ،5خطبه اداى از پس آورده گرد را مسلمین نموده توقف خم غدیر در الوداع حجۀ از مراجعت از بعد اسالم پیغمبر غدیر»: «حدیث

کرد. منصوب مسلمین پیشوائى و والیت به را على اىنمودند پاکیزه را مکان آن داد دستور رسیدیم غدیرخم به وقتى بودم، خدا رسول خدمت الوداع حجۀ سفر در گوید: مى براءدست به ما اختیار دادند: پاسخ ؟ نیستم شما اختیاردار من آیا فرمود و داد قرار خودش راست طرف گرفته را على دست سپسدوستى على دوست با خدایا! بود، خواهد او موالى على هستم، او اختیار صاحب و موال من کس فرمود:«هر پس . است شما

کن». دشمنى دشمنش با وص ،5 ج والنهایه، (البدایۀ شدى مؤمنین تمام و من موالى تو که باد گوارایت مقام این : گفت على به خطاب بن عمر پسص ،2 ج صباغ، ابن تألیف المهمه، فصول .67 ص ،1356 سال قاهره، ط طبرى، تألیف ذخائرالعقبى، .346 ص ،7 ج و 208را حدیث این مانند 79 ص المرام، غایۀ کتاب در بحرانى .31 ص هجرى 1369 سال نجف، ط نسائى، تألیف خصائص، .23

است) کرده نقل خاصه از طریق 43 و عامه از طریق 89 بهشد سوار آن در هرکس که است نوح کشتى مثل من بیت اهل فرمود:«مثل پیغمبر گوید مى عباس ابن سفینه»: «حدیث150 ص قاهره، حجر، ابن تألیف المحرقه، الصواعق .20 ص (ذخائرالعقبى، گشت»، غرق نمود تخلف هرکس و یافت نجاتغایۀ در بحرانى .114 ص مصر، شبلنجى، تألیف نوراالبصار، کتاب .307 ص سیوطى، الدین جالل تألیف الخلفاء تاریخ .84 و

است) کرده نقل خاصه از طریق هفت و عامه از طریق یازده با را مذکور حدیث 237 ص المرام،ولى کنم اجابت باید نموده دعوت خویش سوى به مرا خدا فرمود:«گویا که کرده نقل پیغمبر از ارقم بن زید ثقلین»: «حدیث

87 شناس امام .٧ فصل

پیغمبرى پیش زیرا روید؛ بیرون من پیش از و فرمود:”برخیزید پیغمبراکرم شد. بلند حضار هیاهوى آنگاهکنند“227. هیاهو نباید

پیغمبراکرم تصمیم شدن عملى از قضیه این در که کسانى اینکه به توجه و گذشته فصل مطالب به توجه باانتخابى خالفت از روز همان فرداى که بودند اشخاصى همان کردند جلوگیرى سلم و آله و علیه الله صلىدر را آنان نموده، نزدیکانش و السالم علیه على اطالع بى را خلیفه انتخاب اینکه بویژه و شدند مند بهرهشخص تعیین باال حدیث در پیغمبراکرم مقصود که نمود شک توان مى آیا دادند قرار یافته انجام کار برابر

بود؟ السالم علیه على معرفى و خود جانشینتصمیم از سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم آن اثر در که بود قال و قیل ایجاد سخن این از مقصود وآن کنید، مى رفتار آنها با چگونه که باشید مواظب بیتم، اهل و خدا کتاب : گذارم مى شما بین در را وزین و بزرگ چیز دوص ذخائرالعقبى، .209 ص ،5 ج والنهایه، (البدایۀ شوند»، وارد من بر کوثر بر اینکه تا شد نخواهند جدا هم از هرگز امر دوحدیث 82 و عامه از حدیث 39 المرام، غایۀ در .147 ص المحرقه، الصواعق .30 ص خصائص، 22 ص المهمه، فصول .16

است) شده نقل خاصه ازصحتش به شیعه و سنى و شده روایت مختلفى عبارات و بسیار سندهاى به که است قطعى و مسلم احادیث از ثقلین حدیث

شود: مى استفاه مهم مطلب چند امثالش و حدیث این از دارند. اتفاق و اعترافوجود از زمانى هیچ یعنى ماند؛ خواهند باقى قیامت تا نیز پیغمبر عترت ماند، مى باقى مردم بین در قیامت تا قرآن چنانچه - 1

گردد. نمى خالى حقیقى رهبر و امامبه را بیتش اهل و نموده تأمین را مسلمین دینى و علمى احتیاجات تمام بزرگ، امانت دو این وسیله به اسالم پیغمبر - 2

است. دانسته معتبر را اعمالشان و اقوال کرده معرفى مسلمین به دانش و علم مرجع عنوانتحت از را خودش و کند اعراض بیت اهل علوم از ندارد حق مسلمانى هیچ و شوند جدا هم از نباید بیت اهل و قرآن - 3

نماید. بیرون آنان هدایت و ارشادآنهاست. نزد در حق همیشه و شوند نمى گمراه جویند، تمسک آنان اقوال به و کنند اطاعت بیت اهل از اگر مردم - 4

نمى واقع ضاللت در نماید پیروى آنها از هرکس و است موجود بیت اهل نزد در مردم دینى احتیاجات و الزم علوم جمیع - 5که شود مى معلوم قرینه همین واسطه به و معصومند. اشتباه و خطا از بیت اهل یعنى گردد؛ مى نایل حقیقى سعادت به و شودباشند کامل دین، علوم جهت از که باشند مى معینى افراد بلکه نیست پیغمبر اوالد و خویشان تمام عترت و بیت اهل از مرادو ابیطالب بن على از عبارتند آنها و باشند داشته رهبرى صالحیت تا باشد نداشته راه وجودشان ساحت در عصیان و خطا وباب از . است شده تفسیر معنا همین به نیز روایات در چنانچه شدند. منصوب امامت به دیگرى از پس یکى که فرزندش یازدهفاطمه و فرمود:«على کیانند؟ است واجب آنها داشتن دوست که تو خویشان گفتم پیغمبراکرم به گوید مى عباس ابن : نمونهداد قرار خودش صلب در را پیغمبرى هر ذریه فرمود:«خدا پیغمبر گوید مى جابر (311 ص الموده، (ینابیع حسین»، و حسن و

.(318 ص الموده، (ینابیع داد»، قرار على صلب در مرا ذریه ولىعلى با نیز قرآن و حق و باشد مى قرآن و حق با فرمود:«على مى که شنیدم خدا رسول از گوید مى سلمه ام حق»: «حدیثحدیث چهارده با مضمون این 539 ص المرام، غایۀ (در شوند»، وارد من بر کوثر بر اینکه تا شوند نمى جدا هم از و بود خواهند

است) شده نقل خاصه از حدیث ده و عامه ازنسبت هارون مانند من به نسبت تو که نیستى راضى فرمود:«آیا على به خدا رسول گوید مى وقاص بن سعد منزلت»: «حدیثفصول .63 ص ذخائرالعقبى، .339 ص ،7 ج والنهایه، (البدایۀ بود؟»، نخواهد پیغمبرى من از بعد اینکه جز باشى موسى بهغایۀ در .177 ص صواعق، .25 - 19 ص خصائص، .154 - 148 ص شافعى، گنجى تألیف الطالب، کفایۀ .21 ص المهمه،

است) نقل خاصه از حدیث هفتاد و عامه از حدیث صد ،109 ص المرام،کسى فرمود:«من آنان به غذا تناول از پس نمود دعوت غذا صرف براى را خویشانش (ص) پیغمبر عشیره»: دعوت «حدیثبه را شما که داده دستور من به خدا باشد. آورده قومش براى ام آورده شما براى من که را آنچه از بهتر که ندارم سراغ را

گردد؟» شما بین در من خلیفه و وصى و برادر و کند کمک من با امر این در که کیست پس کنم دعوت سویشپس . شوم مى شما یار و وزیر من : داشت عرضه بود کوچکتر همه از که حال عین در على ولى کردند سکوت مردم تمامجا از جماعت آن پس کنید. اطاعت او از باید است، من خلیفه و وصى و برادر این فرمود: نهاده او گردن بر دست پیغمبر،1 ج الفداء، ابى (تاریخ کنى اطاعت پسرت از که داد دستور تو به محمد گفتند: مى ابوطالب به و خندیدند مى نموده حرکت

(116 صو - بدهید قرار من جانشین و خلیفه را على فرمود:«اگر خدا رسول گوید مى حذیفه جمله از است زیاد احادیث اینگونه از وکند»، مى وادار راست راه به را شما که یافت خواهید بصیرت با راهنمایى را او - بدهید انجام را کارى چنین کنم نمى گمان

88 شناس امام .٧ فصل

زیرا باشد؛ منظور مرض) غلبه راه از گفتن نابجاى (سخن آن جدى معناى اینکه نه شود منصرف خودنابجا حرف یک حتى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از بیمارى مدت تمام در اینکه از گذشته اوال:الله صلى پیغمبراکرم تواند مى مسلمانى دینى، موازین روى است، نکرده نقل هم کسى و نشده شنیده

دهد. نسبت گویى بیهوده و هذیان به است مصون الهى عصمت با که را سلم و آله و علیهاست) بس ما براى خدا (کتاب بعدى جمله براى محلى بود، جدیش معناى سخن این از منظور اگر ثانیا:شد مى استدالل بیماریش با سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر سخن بودن نابجا اثبات براى و نبودبماند پوشیده نبایست صحابى نفر یک براى زیرا ؛ نیست پیغمبر سخن به نیازى قرآن وجود با اینکه با نهخدا سخن را سخنش و الطاعه مفترض را سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر خدا، کتاب همان کهندارند. عمل آزادى و اختیار هیچگونه رسول، و خدا حکم برابر در مردم کریم قرآن نص به و داده قرار

که وقتى کرد وصیت دوم خلیفه خالفت به وى و یافت تکرار اول خلیفه موت مرض در اتفاق این ثالثا:در که را سخنى دوم خلیفه حال این با شد بیهوش خلیفه نوشت، مى را وصیتنامه خلیفه، امر به عثمان

نکرد228. تکرار اول خلیفه باره در بود گفته سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم بارهمن گوید: مى وى نماید، مى اعتراف حقیقت این به عباس229 ابن حدیث در دوم خلیفه اینها از گذشتهبراى ولى کند، تسجیل را على خالفت خواهد مى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم که فهمیدمرا مردم نشست مى خالفت به اگر ولى بود230 على آن از خالفت گوید: مى زدم. هم به مصلحت رعایتزدیم کنار خالفت از را وى روى این از رفتند نمى آن بار زیر قریش و کرد مى وادار راست راه و حق به

[!!!]ترك متخلف خاطر براى را حق نه نمود وادار حق به را حق از متخلف باید دینى موازین طبق اینکه باورزند، مى امتناع زکات دادن از مسلمان قبایل از جمعى که آوردند خبر اول خلیفه براى که موقعى نمود،و جنگم231 مى ایشان با ندهند من به دادند مى خدا پیغمبر به که را عقالى اگر گفت: و داد جنگ دستوراز حقه خالفت موضوع البته شود احیا حق باید شود تمام قیمت هر به که بود این سخن این از مراد البته

بود. تر ارزش با و مهمتر عقال یک

الهیه معارف بیان در امامتآفرینش انواع از نوع هر ، عمومى هدایت ضرورى و ثابت قانون طبق که گذشت پیغمبرشناسى بحثهاى در

شود. مى رهبرى و هدایت خود نوعى سعادت و کمال سوى به آفرینش و تکوین راه ازواقع غریزه راه از و نیست مستثنا عمومى قانون این کلیت از است آفرینش انواع از یکى که نیز انسان نوعتأمین را وآخرتش دنیا سعادت که شود هدایت باید خاصى روش به خود زندگى در اجتماعى، تفکر و بینىبه را خود زندگى روش نموده درك را عملى وظایف و اعتقادات سلسله یک باید دیگر: عبارت به و نماید

(67 ص ،1356 سال نجف، ط الطالب، کفایۀ .64 ص ،1 ج ابونعیم، تألیف االولیاء، (حلیۀمن از بعد گردد، بهشت ساکن و باشد من مانند مرگش و حیات دارد دوست کس فرمود:«هر پیغمبر گوید مى مردویه ابنآنان نصیب من فهم و علم و اند شده آفریده من گل از و من عترت آنها زیرا کند؛ اقتدا من بیت اهل به و باشد على دار دوستکنزالعمال (منتخب شد»، نخواهد حالشان شامل هرگز شفاعتم نمایند، تکذیب را آنها فضل که کسانى حال به بدا پس گشته

(94 ص ،5 ج رسیده، چاپ به احمد مسند حاشیه در کهالرسل تاریخ .217 ص ،2 ج التاریخ، فى الکامل .133 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن شرح .277 ص ،5 ج والنهایۀ، 227البدایۀ

.436 ص ،2 ج طبرى، تألیف الملوك، و.54 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن شرح .292 ص ،2 ج اثیر، ابن تألیف 228الکامل،

.134 ص ،1 ج الحدید، ابى ابن 229شرح.137 ص ،2 ج یعقوبى، 230تاریخ.311 ص ،6 ج والنهایه، 231البدایۀ

89 شناس امام .٧ فصل

زندگى برنامه این درك راه که شد گفته و آورد دست به را خود انسانى کمال و سعادت تا کند تطبیق آنهابرخى در که نبوت“ و ”وحى نام به است دیگرى راه بلکه نیست عقل راه شود مى نامیده ”دین“ نام به که

شود! مى یافت خدا) (پیغمبران انبیا نام به بشریت جهان پاکان ازدر تا رسانند، مى مردم به داشته دریافت خدا جانب از وحى وسیله به را مردم انسانى وظایف که پیغمبراننددرکى چنین ضرورت و لزوم چنانکه دلیل این که است روشن کنند. سعادت تأمین آنها بستن کار به اثردست پیکره که را افرادى پیدایش ضرورت و لزوم همچنین رساند، مى ثبوت به بشر افراد میان در را

رساند. مى ثبوت به برسانند، مردم به لزوم صورت در و کنند حفظ را برنامه این نخوردهنموده درك وحى راه از را انسانى وظایف که شوند پیدا اشخاصى است الزم خدایى عنایت راه از چنانکهانسانى جهان در همیشه براى آسمانى انسانى وظایف این که است الزم همچنان کنند، تعلیم مردم بهباشند داشته وجود اشخاصى پیوسته یعنى شود تعلیم و عرضه مردم به لزوم صورت در و بماند محفوظ

برسد. مصرف به لزوم وقت در و باشد محفوظ نزدشان خدا دین که”امام“ یافته اختصاص سمت این به خدا جانب از و است آسمانى دین نگهدارى و حفظ متصدى که کسىآسمانى شرایع و احکام دریافت و اخذ متصدى و نبوت و وحى روح حامل که کسى چنانکه شود مى نامیدهاست ممکن و شوند جمع یکجا در امامت و نبوت است ممکن و دارد نام ”نبى“ باشد مى خدا جانب ازرا پیشوایان و ائمه عصمت کرد، مى اثبات را پیغمبران عصمت نامبرده دلیل چنانکه و باشند جدا هم ازداشته بشر میان در تبلیغى قابل و نخورده دست واقعى دین همیشه براى خدا باید زیرا کند؛ مى اثبات نیز

نبندد. صورت خدایى مصونیت و عصمت بدون معنا این و باشد

امام و نبى میان فرقگیرد، مى انجام پیغمبران واسطه به که آسمانى شرایع و احکام داشتن دریافت مورد در گذشته دلیلخالف به را آن همیشگى و استمرار نه کند مى اثبات را آسمانى احکام گرفتن یعنى وحى اصل همینقدرپیغمبرى پیوسته ندارد لزوم که اینجاست از و مداوم، و استمرارى است امرى طبعا که آن نگهدارى و حفظالزم بشر میان در پیوسته است، آسمانى دین نگهدارنده که امام وجود ولى باشد داشته وجود بشر میان درخود کتاب در متعال خداى و نشناسند یا بشناسند شود، نمى خالى امام وجود از بشرى جامعه هرگز و است

فرماید: مىبكافرين)232. بها ليسوا قوما بها نا و فقد هؤالء بها يكفر (فان

موکل آن به را گروهى ما نیاوردند ایمان کافران - کند نمى تخلف هرگز که - ما هدایت به اگر :“و یعنىشد“. نخواهند کافر آن به هرگز که ایم کرده

پیشوایى و پیغمبرى منصب دو هر داراى فرد یک و شود مى جمع گاهى امامت و نبوت شد، اشاره چنانکه واز که اى ازمنه در چنانکه شوند مى جدا هم از گاهى و شود مى آن) بیان حفظ و آسمانى شریعت (اخذهمیشه و محدود خدا پیغمبران عدد است بدیهى و دارد وجود حقى امام عصر هر در است خالى پیغمبران

اند. نداشته وجودحضرت باره در چنانکه است فرموده معرفى امامت به را پیغمبران از جمعى خود کتاب در متعال خداى

فرماید: مى ابراهیمقهدى ينال ال قال ي ذر من و قال اماما للناس جاعلك ا قال فايمهن بكلمات ربه ابرهيم انتىل (واذ

الظاملني)233..89 آیه انعام، 232سوره.124 آیه بقره، 233سوره

90 شناس امام .٧ فصل

رسانید، آخر به و کرده تمام را آنها پس کرد امتحان هایى کلمه به را او ابراهیم خداى که :“وقتى یعنىو عهد فرمود من، فرزندان از و گفت ابراهیم دهم، مى قرار پیشوا و امام مردم براى را تو من فرمود:

رسد“. نمى ستمکاران به من فرمانفرماید: مى و

بامرنا)234. فهدون ائمة (وجعلناهمکردند“. مى رهبرى و هدایت ما امر به که دادیم قرار پیشوایانى را ایشان ما :“و یعنى

اعمال باطن در امامتو پیشوایى سمت نیز باطن در همچنان راهنماست، و پیشوا مردم، اعمال ظاهر به نسبت چنانکه امامروشن براى کند. مى سیر خدا سوى به باطن راه از که انسانیت کاروان ساالر قافله اوست و دارد رهبرى

نمود. توجه باید زیرین مقدمه بدو حقیقت این شدن(خوشبختى شقاوت و سعادت وسیله یگانه آسمانى ادیان سایر و اسالم نظر به که نیست تردید جاى اول:از هم و کند مى تعلیمش آسمانى دین که اوست بد و نیک اعمال همانا انسان، ابدى و واقعى بدبختى) و

نماید. مى درك را آنها بدى و نیکى خدادادى نهاد و فطرت راهخودمان، اجتماعى زبان با بشر گروه ما تفکر طرز مناسب را اعمال این نبوت و وحى راه از متعال خداى وو نیکوکاران براى آنها، تمرد و طاعت مقابل در و فرموده بیان تقبیع و تحسین و نهى و امر صورت درو داده نوید باشد، مى انسان کمالى خواستهاى همه بر مشتمل که شیرینى جاوید زندگى فرمانبرداران،داده خبر باشد مى ناکامى و بدبختى هرگونه متضمن که تلخى جاوید زندگى ستمگران و بدکاران براى

است.تفکر ما مانند ماست، تصور از باالتر جهت هر از که آفرینش خداى که نیست تردید و شک جاى وو مزد و نهى و امر و فرمانبرى و فرمانروایى و بندگى و آقایى قراردادى سازمان این و ندارد اجتماعىآن در که است آفرینش دستگاه همانا خدایى دستگاه و ندارد وجود ما اجتماعى زندگى از بیرون در پاداش

بس. و دارد بستگى واقعى روابط طبق خدا آفرینش به چیز هر پیدایش و هستىبه مشتمل دین شده اشاره سلم و آله و علیه الله صلى اکرم پیغمبر بیانات و کریم235 قرآن در چنانکه ومناسب ما فکر سطح با که بیانى با را آنها متعال خداى که ما عادى فهم از باالتر است معارفى و حقایق

است. فرموده نازل ما براى است، فهم قابل ما به نسبت که زبانى با وخصوصیات و زندگى از ابدیت جهان در آنچه میان و بد و نیک اعمال میان که گرفت نتیجه باید بیان این ازاست. آن مولود خدا خواست به آینده زندگى ناخوشى و خوشى که است برقرار واقعى رابطه هست، زندگىچگونگى که آید مى وجود به واقعیتى انسان درون در بد، و نیک اعمال از یک هر در تر: ساده عبارت به و

است. آن مرهون او آینده زندگىکه دستورهایى جز وى گیرد، مى قرار تربیت تحت که است کودکى مانند درست نفهمد، یا بفهمد انسانپس ولى فهمد نمى چیزى دهد، مى انجام که کارهایى پیکر و شنود مى نکن“ و ”بکن لفظ با مربى ازدر کرده مهیا خود باطن در که اى ارزنده روحى ملکات واسطه به تربیت ایام گذرانیدن و شدن بزرگ اززده باز سر خود نیکخواه مربى دستورهاى انجام از اگر و شد خواهد نایل سعادتمندى زندگى به اجتماع

.73 آیه انبیا، 234سورهیعنى حكيم) لعىل ينا الكتاب ام ىف وانه يعقلون لعلكم عربيا قرآنا جعلناه انا المبني :(والكتاب نمونه باب 235ازاست». حکیم و عالى ما نزد الکتاب ام در قرآن این و کنید. تعقل شاید دادیم قرار عربى را قرآن ما روشن! کتاب این به :«قسم

(4 آیه زخرف، (سوره

91 شناس امام .٧ فصل

داشت. نخواهد اى بهره بدبختى جز باشد،و گرفتن جز وى نماید مى مداومت مخصوصى ورزش و غذا و دوا به پزشک دستور طبق که کسى مانند یاساختمان در خاصى حالت و نظم دستور، انجام با ولى ندارد کار و سر چیزى با پزشک دستور بستن کار به

است. کامیابى و خوشى گونه هر و تندرستى مبدأ که کند مى پیدا خود داخلىوى اعمال از که دارد معنوى) (حیات باطنى دیگرى حیات ظاهرى، حیات این باطن در انسان خالصهآن به کامل بستگى سرا، آن زندگى در وى بدبختى و خوشبختى و کند مى رشد و گیرد مى سرچشمه

دارد.حیات ایمان اهل و نیکوکاران براى بسیارى آیات236 در و کند مى تأیید را عقلى بیان این نیز کریم قرآنرا اعمال باطنى نتایج و نماید مى اثبات روح این از تر روشن و حیات این از باالتر دیگرى روح و دیگر

است237. شده اشاره بسیار معنا همین به نیز نبوى بیانات در و داند مى انسان همراه پیوستهکه حالى در کند راهنمایى بد یا نیک امرى به را کسى ما از یکى که افتد مى اتفاق بسیار اینکه دوم:خداست، امر به رهبریشان و هدایت که امامان و پیغمبران در هرگز ولى نباشد عامل خود گفته به خودشاند، گرفته عهده به را آن رهبرى و کنند مى هدایت که دینى به ایشان کند نمى پیدا تحقق حال اینحیات همان داراى نیز خودشان دهند، مى سوق را مردم که معنوى حیات سوى به و عاملند نیز خودشانهدایت و سپارد نمى دستش به را دیگران هدایت نکند هدایت خود را کسى تا خدا زیرا باشند؛ مى معنوى

آورد: دست به را ذیل نتایج توان مى بیان این از نیست. بردار تخلف هرگز خدایى خاصهدایت و دعوت آن سوى به که دینى معنوى حیات کمال در امت آن امام و پیغمبر امتى، هر در - 1حیات و بوده عامل خودشان دعوت به باید و شاید چنانکه زیرا باشند؛ مى حایز را اول مقام کنند، مىوم ا ك فبرص غطاءك قنك فكشفنا هذا من لفلة ىف كنت لقد وشهيد سائق معها غفس لك :(وجاءت آیات این 236مانند

حديد).پس بودى، غافل زندگى این از تو شود) مى گفته آنان به (و گردند مى مبعوث قیامت در مأمور و گواه با نفوس :«تمام یعنى

(21 آیه ق، (سوره است»، شده بین تیز ات دیده اکنون و برداشتیم دیدگانت از را غفلت پرده ماطيبة). حيوة فلنحيينه مؤمن وهو ان او ذكر من صاحلا عمل (من

(97 آیه نحل، (سوره خوبى»، و پاکیزه زندگى کنیم، مى زنده را او ما باشد، مؤمن و دهد انجام نیکى عمل کس :«هر یعنىحيييكم). ملا كم د اذا وللرسول ب (استجيبوا

(24 آیه انفال، (سوره کنید»، اجابت کند مى تان زنده که کردند دعوت چیزى به را شما رسول و خدا که :«وقتى یعنىسوء). من عملت وما حمرضا خري من عملت ما غفس لك د جت (يوم

(30 آیه عمران، آل (سوره بیابد»، حاضر داده انجام بدى و خوب کار هر کس هر که :«روزى یعنىمبني). امام ىف احصيناه ء و وآثارهم قدموا ما ونكتب الموىت ن حنن (انا

(سوره ایم»، کرده احصا مبین امام در را چیز همه و کنیم مى ثبت را آثارشان و اعمال و کنیم مى زنده را مردگان :«ما یعنى(12 آیه یس،

شكرا اعرضه خصال ثلث الزمه برضائى عمل فرماید:«فمن مى پیغمبر به معراج حدیث در متعال خداوند : نمونه باب 237ازجلالى الى قلبه عين وافتح احببته احبنى، فاذا المخلوقين. محبة محبتى على يؤثر لا ومح۴بة لايخالطهالنسيان وذكرا الجهل لاه

وكلام كلامى واسمعه معهم ومجالسته المخلوقين مع حديثه ينقطع ونورالنهار اليل ظلم فى واناجيه خلقى ة خاص عليه اخفى ولا

قلبه واجعل له مغفورا الارض على ويمشى الخلق منه يستحى حتى الحيا والبسه خلقى عن سترته الذى ر الس فه واعر ملائكتىچاپ (بحاراالنوار، ة»، والشد الهول من القيامة فى الناس على يمر ما فه واعر نار ولا جنة من شيئا عليه اخفى ولا وبصيرا واعيا

(9 ص ،17 ج کمپانى،انت كيف له: فقال الانصارى النعمان بن مالك بن حارثة واله عليه الله صلى الله رسول استقبل قال لام الس عليه ابیعبدالله عنعرفت الله رسول يا فقال ؟ قولك فما حقيقة شيىء لكل الله رسول فقال حقا مؤمن الله رسول يا فقال: مالك؟ بن حارثة يا

الجنة اهل الى انظر وكانى للحساب وضع وقد ربى عرش الى انظر فكانى اجرى هو واظمات ليلى فاسهرت نيا الد عن نفسى

(33 ص سوم، جزء فیض، تألیف (وافى، قلبه»، رالله نو عبد الله: رسول فقال النار فى اهل عوا اسمع وكانى الجنة فى يتزاورون

92 شناس امام .٧ فصل

واجدند. را آن معنوىافضلند. همه از هستند همه راهبر و پیشرو و اولند چون - 2

راهنماست و رهبر ظاهرى اعمال مرحله در چنانکه دارد عهده به خدا امر به را امتى رهبرى که کسى - 3کند238. مى سیر او رهبرى با اعمال حقایق و رهبر نیز معنوى حیات مرحله در

اسالم پیشوایان و ائمهالله صلى پیغمبراکرم رحلت از پس اسالم در شود، مى گرفته نتیجه گذشته فصلهاى از آنکه حسب بهبود. خواهد و بوده خدا جانب از منصوب) (پیشواى امامى پیوسته اسالمى امت میان در سلم و آله و علیهدر و ایشان عدد در و ایشان توصیف در سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از انبوهى239 احادیث وخواهد آخرینشان و ایشان از موعود“ ”مهدى اینکه در و پیغمبرند بیت اهل از و قریشند از شان همه اینکه

است. شده نقل بود،اول امام که السالم علیه على امامت در سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از نصوص240 همچنین وعلیه على و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از قطعى نصوص همچنین و است شده وارد استاند. نموده قطعى نص آیندگانشان امامت به ائمه گذشتگان ترتیب همین به و دوم امام امامت در السالم

: است ترتیب این به مقدسشان نامهاى و باشند مى تن دوازده اسالم ائمه نصوص، این مقتضاى به

علیهم حسین بن على - 4 على بن حسین - 3 على بن حسن - 2 طالب ابى بن على - 1موسى بن على - 8 جعفر بن موسى - 7 محمد بن جعفر - 6 على بن محمد - 5

مهدى - 12 على بن حسن - 11 محمد بن على - 10 على بن محمد - 9السالم

مردم ما امر وسیله به که دادیم قرار امام را آنها :«ما یعنى اخلريات)، فعل هم ا واوحينا بامرنا فهدون ائمة 238(وجعلناهمصبروا). لما بامرنا یهدون ائمۀ منهم (وجعلنا (73 آیه انبیاء، (سوره کردیم»، وحى آنها به را نیک کارهاى انجام و کنند هدایت راآیه سجده، (سوره کردند»، صبر آنان زیرا کنند؛ هدایت ما امر وسیله به را مردم تا دادیم قرار امام را آنها از بعضى :«ما یعنىاست معنوى جذبه و هدایت نوع یک داراى ظاهرى، هدایت و ارشاد بر عالوه امام، که شود مى استفاده آیات اینگونه از (24مى تصرف و تأثیر مردم شایسته قلوب در ذاتش، باطن و نورانیت و حقیقت وسیله به و باشد. مى تجرد و امر عالم سنخ از که

شود) (دقت کند مى جذب ایجاد، غایت و کمال مرتبه سوى به را آنها و نمایدقال: خليفة عشر اثنى الى عزيزا الدين هذا يزال لا يقول: الله رسول سمعت قال سمرة بن جابر :«عن نمونه باب 239ازص ،2 ج داوود، ابى (صحیح قريش»، من كلهم قال قال: قال؟ ما ابة، يا : لابى قلت خفية، كلمة قال ثم حبوا وض فكبرالناسالنبى على دخلت قال الفارسی سلمان عن مضمون) همین به قریب دیگر حدیث چندین و 92 ص ،5 ج احمد، مسند .207وانت امام ابن امام وانت د سي ابن سيد انت ويقول: فاه ويقبل عينيه يقبل وهو فخذيه على الحسين فاذا واله عليه الله صلى

ص هفتم، چاپ قندوزى، ابراهیم بن سلیمان تألیف الموده، (ینابیع قائمهم»، تاسعهم تسعة، حجج ابو وانت ة حج ابن ة حج

(308محب ذخائرالعقبى، عاملى. حر حسن بن محمد الهداه، اثبات بحرانى. هاشم سید المرام، غایۀ امینى. الغدیر، : 240ر.كحنفى. ابراهیم سلیمان الموده، ینابیع جوزى. ابن سبط الخواص، تذکرة خوارزمى. مناقب، طبرى. عبدالله بن احمد الدینمحمد کافى، اصول موسوى. الدین شرف واالجتهاد، النص طبرى. جریر بن محمد االمامه، دالئل صباغ. ابن المهمه، فصول

مفید. االرشاد، .1 ج کلینى، یعقوب بن

93 شناس امام .٧ فصل

(ع) امام دوازده زندگى تاریخ از اجمالىاول امام

الله صلى پیغمبراکرم عموى هاشم، بنى شیخ ابوطالب فرزند وى السالم علیه على امیرالمؤمنین حضرتو بود کرده بزرگ و داده جاى خود خانه در و نموده سرپرستى را اکرم پیغمبر که بود سلم و آله و علیهنمود. دفع وى از را قریش خاصه و عرب کفار شر و کرد حمایت حضرت آن از بود زنده تا نیز بعثت از پسقحطى اثر در سال شش از پس و شد متولد بعثت از پیش سال ده مشهور) نقل به (بنا السالم علیه علىبه پدر خانه از سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم درخواست به بنا افتاد، اتفاق آن حوالى و مکه در کهپرورش و سرپرستى تحت و گردید منتقل سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم خود عموى پسر خانه

درآمد241. حضرت آن مستقیمنخستین براى و شد نایل نبوت موهبت به سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم که سال چند از پسرا حال شرح شد، خود خانه و شهر رهسپار غار از که وقتى رسید وى به آسمانى وحى حرا“ ”غار در بارو علیه الله صلى پیغمبراکرم که مجلسى در باز و آورد242 ایمان حضرت آن به السالم علیه على فرمود،

فرمود: نموده دعوت خود دین به و جمع را خود نزدیک خویشاوندان سلم و آلهجاى از که کسى تنها بود، خواهد من وزیر و وصى و خلیفه بپذیرد مرا دعوت شما از که کسى نخستینرا او ایمان سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم و بود السالم علیه على آورد ایمان و شد بلند خودکسى نخستین السالم علیه على روى این از و نمود243 امضا اش باره در را خود هاى وعده و پذیرفت

نپرستید. را یگانه خداى غیر هرگز که است کسى نخستین و آورد ایمان که اسالم در استمدینه به مکه از حضرت آن تا بود سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم مالزم پیوسته السالم علیه علىآخر داشتند تصمیم و بودند کرده محاصره را حضرت آن خانه کفار که نیز هجرت شب در و نمود هجرتپیغمبراکرم بستر در السالم علیه على نمایند، قطعه قطعه خواب بستر در را حضرت آن و خانه به شباز پس و گردید244. مدینه رهسپار آمده بیرون خانه از حضرت آن و خوابیده سلم و آله و علیه الله صلىپیغمبر دختر و خود مادر کرده، رد صاحبانش به را مردم امانتهاى بود، کرده که وصیتى مطابق حضرت آن

نمود245. حرکت مدینه به برداشته دیگر زن دو با راعلى وجلوتى خلوت هیچ در حضرت آن و بود سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم مالزم نیز مدینه درمیان که موقعى در و نمود. تزویج وى به را فاطمه خود محبوبه دختر یگانه و نزد کنار را السالم علیه

داد246. قرار خود برادر را او بست مى اخوت عقد خود اصحابشد حاضر بود فرموده شرکت سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم جنگهاکه همه در السالم علیه علىعقب به پاى جنگى هیچ در و بود247 نشانیده خود جاى به مدینه در را او حضرت آن که تبوك جنگ جزسلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم مخالفت امرى هیچ در و نگردانید روى حریفى هیچ از و نگذاشت

.17 ص خوارزمى، مناقب .14 ص دوم) (چاپ المهمه 241فصولینابیع .22 - 16 ص هجرى) 1385 سال نجف، (چاپ خوارزمى مناقب .58 ص (1356 سال قاهره، (چاپ 242ذخائرالعقبى

.72 - 68 ص هفتم) (چاپ الموده.122 ص الموده، ینابیع .4 ص (1377 سال تهران، (چاپ مفید 243ارشاد

مناقب ص105. الموده، ینابیع ص34. هجرى) 1383 سال نجف، (چاپ الخواص تذکرة .30 - ص28 المهمه، 244فصول.74 و 73 ص خوارزمى،

.34 ص المهمه، 245فصول.63 - 65 ص المودة، ینابیع .24 - 20 ص الخواص، تذکرة .20 ص المهمه، 246فصول

.74 ص خوارزمى، مناقب .21 ص المهمه، فصول .18 ص الخواص، 247تذکرة

94 شناس امام .٧ فصل

شوند.“248 نمى جدا على از حق و حق از على فرمود:“هرگز حضرت آن چنانکه نکرددر و سرآمد دینى فضائل همه در اینکه با و داشت سال 33 پیغمبراکرم رحلت روز السالم علیه علىجنگها در که خونهایى واسطه به مردم و است جوان وى اینکه عنوان به بود، ممتاز پیغمبر اصحاب میاناین به و زدند کنارش خالفت از دشمنند وى با ریخته سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم پیشاپیشافراد تربیت به گرفت را خانه گوشه نیز وى شد. قطع بکلى عمومى شؤونات از حضرت آن دست ترتیبگذرانید بود، سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم رحلت از پس خلیفه سه زمان که سال 25 و پرادخت

برگزیدند. خالفتش به و نموده بیعت حضرت آن با مردم سوم، خلیفه شدن کشته از پس وعلیه الله صلى پیغمبراکرم سیرت کشید، طول ماه نه و سال چهار تقریبا که خود خالفت در حضرت آناین والبته پرداخت اصالحات به داده انقالب و نهضت صورت خود خالفت به و داشت را سلم و آله وام آنها پیشاپیش که صحابه از اى عده روى این از و شد مى تمام سودجویان از برخى ضرر به اصالحاتمخالفت به سر داده قرار دستاویز را سوم خلیفه خون بودند، معاویه“ و زبیر و طلحه و ”عایشه المؤمنین

گذاشتند. آشوبگرى و شورش بناى و برافراشتندکه کرد بصره نزدیکى در زبیر و طلحه و عایشه المؤمنین ام با جنگى فتنه، خوابانیدن براى حضرت آن”صفین“ جنگ به که کرد شام و عراق مرز در معاویه با دیگر جنگى و است معروف جمل“ ”جنگ به”نهروان“ جنگ به که کرد نهروان در خوارج با دیگر جنگى و یافت ادامه نیم و سال یک و است معروفداخلى اختالف رفع صرف خود، خالفت ایام در حضرت آن مساعى بیشتر ترتیب، این به و است معروفسر در کوفه مسجد در هجرى چهلم سال رمضان ماه نوزدهم روز صبح کوتاه، زمان گذشت از پس و بود

شد249. شهید ماه همان 21 شب در و خورده ضربتى خوارج از بعضى دست به نمازاى نقیصه انسانى کماالت در دشمن و دوست اعتراف و تاریخ شهادت به السالم علیه على امیرالمؤمنین

بود. سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم تربیت از کاملى نمونه اسالمى فضائل در و نداشتو مطلعین سایر و سنى و شیعه باره این در که کتابهایى و شده او شخصیت اطراف در که بحثهایى

است. نیفتاده اتفاق تاریخ هاى شخصیت از هیچیک باره در اند، نوشته کنجکاواناسالم اهل سایر و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم یاران داناترین دانش، و علم در السالم علیه علىمعارف در و کرد باز را برهان و استدالل در خود، علمى بیانات در که اسالم در است کسى نخستین و بودوضع را عربى زبان دستور لفظش نگهدارى براى و گفت سخن قرآن باطن در و نمود فلسفى بحث الهیه

شد). اشاره نیز کتاب اول بخش در (چنانکه سخنرانى در بود عرب تواناترین و فرمودعلیه الله صلى پیغمبراکرم زمان در که جنگها همه آن در و بود المثل ضرب شجاعت در السالم علیه علىضمن و بارها اینکه با و نداد نشان خود از اضطراب و ترس هرگز کرد، شرکت آن از پس و سلم و آله وآله و علیه الله صلى پیغمبراکرم یاران خندق، جنگ و خیبر جنگ و حنین جنگ و احد جنگ مانند حوادثىنشده هرگز و نکرد دشمن به پشت هرگز نمودند، فرار شده پراکنده یا و لرزیدند اسالم لشکریان و سلم وتوانایى، کمال با حال عین در و برد سالمت به جان و درآویزد وى با جنگى مردان و ابطال از کسى که

بست. نمى دشمن روى به آب و زد نمى شبیخون و کرد نمى دنبال را فرارى و کشت نمى را ناتوانىدر حلقه به دست نمود، قلعه به که اى حمله در خیبر جنگ در حضرت آن که است تاریخ مسلمات از

انداخت250. دور به کنده را قلعه در تکانى با رسانیده”هبل“ بت نمود، بتها شکستن به امر سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم که مکه فتح روز همچین وینابیع .539 ص المرام، غایۀ .218 و 62 ص ،3 ج قم) (چاپ شهراشوب بن على بن محمد تألیف ابیطالب، آل 248مناقب

.104 ص الموده،.183 - 172 ص الخواص، تذکرة .123 - 113 ص المهمه، فصول .312 ص ،3 ج ابیطالب، آل 249مناقب

.27 ص الخواص، 250تذکرة

95 شناس امام .٧ فصل

بودند، کرده نصب کعبه باالى بر که بود سنگ از اى الجثه عظیم مجسمه و مکه بتهاى بزرگترین کهباالى گذاشته حضرت آن دوش روى پاى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم امر به السالم علیه على

انداخت251. پایین و کند خود جاى از را ”هبل“ و رفت کعبهدر سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم بود، یگانه نیز حق عبادت و دینى تقواى در السالم علیه علىزیرا نکنید؛ سرزنش را فرماید:”على مى کردند مى گله السالم علیه على تندى از وى نزد که کسانى پاسخ

خداست“252. شیفته وىافتاده خشک چوب مانند که دید مدینه نخلستهانهاى از یکى در را حضرت آن پیکر صحابى ابودرداىآله و علیه الله صلى پیغمبراکرم دختر که وى گرامى همسر به و آمد حضرت آن خانه به اطالع، براى است،عم فرمود:”پسر سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبر دختر گفت، تسلیت را همسرش درگذشت بود، سلم وافتد“. مى اتفاق بسیار وى براى حال این و است نموده غش خدا خوف از عبادت در بلکه است نمرده منو فقرا به سخا و کرم و بیچارگان و بینوایان به دلسوزى و زیردستان به مهربانى در السالم علیه علىمستمندان به خدا راه در رسید دستشمى به را چه هر حضرت آن دارد. بسیار حکایات قصصو مستمندان،را کشاورزى حضرت آن کرد. مى زندگى وضعى ترین ساده و ترین سخت با خود و داد مى بیچارگان واز ولى پرداخت مى بایر زمینهاى کردن آباد و درختکارى و قنوات استخراج به غالبا و داشت مى دوستآن اوقاف و فرمود مى فقرا وقف آورد مى بیرون که را قناتى هر یا و کرد مى آباد که را ملکى هر راه اینطال) دینار هزار 24) توجهى قابل سالیانه عواید وى، عهد اواخر در بود معروف على صدقه به که حضرت

داشت253.

دوم امامعلى امیرالمؤمنین فرزند دو السالم علیه حسین امام برادرش و حضرت آن السالم علیه مجتبى حسن امامپیغمبراکرم و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم دختر علیهاالسالم فاطمه حضرت از بودند السالم علیهسایر به السالم علیه على کلمه، همین پاس به و منند“ فرزندان حسین و :”حسن که فرمود مى بارها

خدایند.“254 پیغمبر فرزندان حسین و حسن و هستید من فرزندان فرمود:”شما مى خود فرزنداندرك را خود جد اى خرده و سال هفت و شد255 متولد مدینه در هجرت سوم سال السالم علیه حسن امامبا که سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم رحلت از پس و برد بسر حضرت آن مهر آغوش در و نمودگرفت. قرار خود بزرگوار پدر تربیت تحت نداشت، فاصله بیشتر ماه شش یا ماه سه فاطمه، حضرت رحلتامامت به حضرت، آن وصیت طبق و خدا امر به خود بزرگوار پدر شهادت از پس السالم علیه حسن امامدر و پرداخت مسلمین امور اداره به ماه شش به نزدیک کرد اشغال نیز را ظاهرى خالفت مقام و رسیدابتدا (در خالفت طمع به سالها و بود او خاندان و السالم علیه على سرسخت دشمن که معاویه مدت اینامام خالفت مقر که عراق به بود جنگیده خالفت) صریح دعوى به اخیرا و سوم خلیفه خونخواهى نام بهعلیه حسن امام لشکریان سرداران دیگر سوى از و کرد آغاز جنگ و کشید لشکر بود السالم علیه حسن

.71 ص خوارزمى، مناقب .27 ص الخواص، 251تذکرة.92 ص خوارزمى، مناقب .221 ص ،3 ج ابیطالب، آل 252مناقب

.24 کتاب ،3 جزء البالغه، 253نهج.121 و 67 ص ذخائرالعقبى، .25 و 21 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 254مناقب

60 ص هجرى) 1369 سال نجف، (چاپ طبرى جریر بن محمد االمامه، دالئل .28 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 255مناقباصول .204 ص ،2 ج هجرى) 1314 سال نجف (چاپ یعقوبى تاریخ .193 ص الخواص، تذکره .133 ص المهمه، فصول -

.461 ص ،1 ج کافى،

96 شناس امام .٧ فصل

شورانید256. حضرت آن بر را لشکریان و نمود اغوا فریبنده نویدهاى و گزاف پولهاى با تدریجا را السالمدرگذشت از پس اینکه شرط (به شرایطى با را ظاهرى خالفت شده، مجبور صلح به حضرت آن باالخرهبه باشند) مصون تعرض از شیعیانش و خاندان و برگردد السالم علیه حسن امام به خالفت دوباره معاویهسخنرانى در و شد عراق وارد و کرد قبضه را اسالمى خالفت ترتیب این به معاویه نمود257 واگذار معاویهشکنجه و فشار ترین سخت کرده استفاده ممکن راه هر از و نمود258 الغاء را صلح شرایط رسمى عمومى

داشت. روا ایشان شیعیان و بیت اهل به رازندگى اختناق و شدت نهایت در کشید طول سال ده که خود امامت مدت تمام در السالم علیه حسن اماممعاویه تحریک به هجرى پنجاه سال در باالخره و نداشت خود خانه داخل در حتى امنیتى هیچگونه و کرد

شد259. وشهید مسموم خود همسر دست بهاکرم پیغمبر تا و بود خود بزرگوار جد کامل نمونه و پدر یادگار انسانى کماالت در السالم علیه حسن امامآنان گاهى و داشتند جاى حضرت آن کنار در برادرش و او بود، حیات قید در سلم و آله و علیه الله صلى

کرد. مى سوار خود دوش بر راحسین و حسن باره در که اند کرده روایت سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از خاصه و عامهتصدى از است بنشینند“(کنایه خواه و برخیزند خواه باشند مى امام من فرزند دو فرمود:”این علیهماالسالمو سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از بسیار روایات و آن)260. تصدى عدم و ظاهرى خالفت مقام

است. شده وارد بزرگوارش، پدر از بعد حضرت آن امامت در السالم علیه على امیرالمؤمنین

سوم امامالله صلى پیغمبراکرم دختر علیهاالسالم فاطمه از السالم علیه على دوم فرزند (سیدالشهداء) حسین امامبزرگوار برادر شهادت از پس حضرت آن است. شده متولد هجرى چهارم سال در که سلم و آله و علیه

رسید261. امامت به وى، وصیت طبق و خدا امر به السالم علیه مجتبى حسن امام خوددر آخر ماه شش (تقریبا) استثناى به را مدت این تمام و نمود امامت سال ده السالم علیه حسین امامزیرا فرمود مى زندگى اختناق نهایت با احوال ناگوارترین و اوضاع ترین سخت در و بود واقع معاویه خالفتجایگزین حکومت هاى خواسته و بود داده دست از را خود اعتبار دینى قوانین و مقررات اینکه از گذشتهکردن خرد براى امکانى هر از او دستیاران و معاویه اینکه از گذشته و بود شده رسول و خدا هاى خواستهدر معاویه کردند، مى استفاده على آل و على نام نمودن محو و شیعیانشان و بیت اهل بردن میان از ویزید، بندوبارى بى واسطه به مردم از گروهى و بود برآمده یزید خود فرزند خالفت اساس تحکیم صددترى تازه و بیشتر گیریهاى سخت به مخالفت، ظهور از جلوگیرى براى معاویه نبودند، خشنود امر این از

بود. زده دستو معاویه از را روحى آزار و شکنجه هرگونه و گذرانید مى را تاریک روزگار این ناخواه خواه حسین امامجاى به یزید پسرش و درگذشت معاویه هجرى، شصت سال اواسط در تا کرد مى تحمل وى دستیاران

.144 ص المهمه، فصول .33 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .172 ص مفید، 256ارشادص ،1 ج قتیبه، بن مسلم بن عبدالله والسیاسه، االمامۀ .33 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .172 ص مفید، 257ارشاد

.197 ص الخواص، تذکرة .145 ص المهمه، فصول .163164 ص ،1 ج والسیاسۀ االمامۀ 35 ص 4 ج شهراشوب، ابن مناقب .173 ص مفید، 258ارشاد

.211 ص الخواص، تذکرة .146 ص المهمه، فصول .42 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .174 ص مفید، 259ارشاد.134 و 129 ص ،5 ج الهداه، اثبات .181 ص مفید، 260ارشاد

.125 ص (1320 سال تهران، (چاپ مسعودى الوصیه، اثبات .212 - ص168 ،5 ج الهداه، اثبات .179 ص مفید، 261ارشاد

97 شناس امام .٧ فصل

نشست262. پدربویژه زیردستان و شد مى اجرا امارت، و سلطنت مانند مهم کارهاى در که بود عربى سنت یک بیعتو عار بیعت، از بعد مخالف و دادند مى مثال امیر یا سلطان به طاعت و موافقت و بیعت دست سرشناسانصلى پیغمبراکرم سیره در و شد مى شمرده مسلم جرمى قطعى، امضاى از تخلف مانند و بود قومى ننگداشت. اعتبار یافت، مى انجام اجبار بدون و اختیار به که جایى در یعنى الجمله فى سلم و آله و علیه اللهو نشده السالم علیه حسین امام حال متعرض ولى بود گرفته بیعت یزید براى قوم معاریف از نیز معاویهعلى بن حسین اگر که بود263 کرده وصیت یزید به بالخصوص و بود ننموده بیعت تکلیف حضرت آن بهدرست را مسئله روى و پشت زیرا بگذراند؛ اغماض و سکوت با و نکند پیگیرى زند باز سر وى بیعت از

دانست. مى را آن وخیم عواقب کرده تصوردرگذشت از پس درنگ بى کرد، فراموش را پدر وصیت داشت، که باکى بى و خودبینى اثر در یزید ولىفرستد!!264 شام به را سرش گرنه و گیرد بیعت وى براى حسین امام از که داد دستور مدینه والى به پدردر تفکر براى حضرت آن کرد ابالغ السالم علیه حسین امام به را یزید درخواست مدینه والى آنکه از پساسالم در که خدا حرم به و فرمود حرکت مکه سوى به خود خاندان با شبانه و گرفت مهلت قضیه اطراف

شد. پناهده باشد مى رسمى مأمنتقریبا السالم علیه حسین امام و بود هجرى شصت سال شعبان ماه اوایل و رجب ماه اواخر در واقعه ایناز شد. منتشر اسالمى بالد اقطار در تدریجا خبر این و برد بسر پناهندگى حال در مکه شهر در ماه چهارنارضایتیشان بر یزید خالفت و بودند دلخور معاویه دوره بیدادگریهاى از که مردم از بسیارى سوى یکاز بویژه و عراق از نامه سیل سوى یک از و کردند مى همدردى اظهار و مراوده حضرت آن با افزود مىو پیشوایى به و رفته عراق به که خواستند مى حضرت آن از و شد مى سرازیر مکه شهر به کوفه شهربود. خطرناك یزید براى جریان این البته و کند. قیام ستم و بیداد برانداختن براى پرداخته جمعیت رهبرىحج، عنوان به جهان مسلمانان و رسید حج موسم تا داشت ادامه مکه، در السالم علیه حسین امام اقامتکه کرد پیدا اطالع حضرت آن شدند، مى حج عمل انجام مهیاى و مکه وارد دسته دسته و گروه گروهاحرام لباس زیر در که سالحى با دارند مأموریت و اند شده مکه وارد حجاج زى در یزید کسان از جمعى

رسانند265. قتل به حج عمل اثناء در را حضرت آن اند بستهایستاده سرپا مردم انبوه گروه میان در و گرفت حرکت به تصمیم ساخته مخفف را خود عمل حضرت آنرا خود شهادت کوتاه سخنرانى این در وى داد. خبر عراق بسوى خود حرکت کرده266 کوتاهى سخنرانىخدا راه در را خود خون و نمایند یاریش هدف این در که کند مى استمداد مسلمانان از و نماید مى گوشزد

شد. عراق رهسپار خود یاران از گروهى و خاندان با روز آن فرداى و کنند بذلخواهد کشته که دانست مى خوبى به و نکند بیعت که بود گرفته قطعى تصمیم السالم علیه حسین اماممردم ارادگى بى و فکرى انحطاط و عمومى فساد با که امیه بنى دهشتناك و شگرف جنگى نیروى و شد

کرد. خواهد نابود و خرد را او شد، مى تأیید عراق اهل خاصه ودادند، تذکر را نهضت و حرکت این خطر و گرفته وى بر را راه سر خیرخواهى عنوان به معاریف از جمعىو نمایم نمى امضا را بیداد و ظلم حکومت و کنم نمى بیعت من که فرمود پاسخ در حضرت آن ولى

.163 ص المهمه، فصول .228 - 226 ص ،2 ج یعقوبى، تاریخ .182 ص مفید، 262ارشاد.88 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 263263-مناقب

،2 ج یعقوب، تاریخ .203 ص ،1 ج والسیاسه، االمامۀ .182 ص مفید، ارشاد .88 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 264-مناقب.235 ص الخواص، تذکرة .163 ص المهمه، فصول .229 ص

.201 ص مفید، 265ارشاد.89 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 266مناقب

98 شناس امام .٧ فصل

رعایت براى گویم مى ترك را مکه اینکه و کشت خواهند مرا باشم جا هر در و روم جا هر به که دانم مىنشود267. هتک من خون ریختن با که خداست خانه حرمت

خبر داشت، کوفه تا راه روز چند هنوز که راه اثناى در گرفت، پیش را کوفه راه السالم علیه حسین امامو کشته بود، جدى طرفدارى که شهر معاریف از نفر یک با را امام نماینده کوفه در یزید والى که یافتتحت آن نواحى و شهر و اند268 کشیده کوفه بازار و کوچه در بسته پایشان به ریسمان وى دستور بهپیش در شدن کشته جز راهى و برند مى بسر وى انتظار در دشمن شمار بى سپاه و درآمده شدید مراقبتخود سیر به و داشت اظهار تردید بى شدن کشته به را خود قطعى تصمیم امام که بود همینجا نیست.

داد269. ادامهلشگریان محاصره به کسانش و حضرت آن کربال، نام به بیابانى در (تقریبا) کوفه کیلومترى هفتاد درشد مى افزونتر دشمن سپاه و تنگتر محاصره حلقه روز هر که داشتند توقف روز هشت و درآمدند یزیدمرد هزار سى از متشکل هاى حلقه میان در ناچیز، شماره با کسانش و خاندان و حضرت آن باالخره و

گرفتند270. قرار جنگىخود همراهان عموم شبانه نمود، تصفیه را خود یاران پرداخته خود موضع تحکیم به امام روز چند این درو نداریم پیش در شهادت و مرگ جز ما که: داشت اظهار کوتاهى سخنرانى ضمن در فرمود احضار راشب تاریکى از تواند مى بخواهد که هر برداشتم شما از را خود بیعت من ندارند، کار من جز کسى با اینان

برهاند. هولناك ورطه این از را خود جان نموده استفادهپراکنده بودند همراه مادى مقاصد براى که همراهان اکثر و کردند خاموش را چراغها فرمود آن از پسهاشم بنى از اى عده و امام) یاران از تن چهل به (نزدیک حق شیفتگان از کمى جماعت جز و شدند

نماند. کسىیاران به که خطابى در درآورده آزمایش مقام به و کرده جمع را بازماندگان دیگر بار السالم علیه امامشما از یک هر دارند، کار من با تنها دشمنان این که: داشت اظهار کرد، خود هاشمى خویشاوندان وبا امام باوفاى یاران از یک هر بار این ولى یابد، نجات خطر از کرده استفاده شب تاریکى از توانید مىاز دست و تافت نخواهیم روى آنى پیشواى تو که حق ره از هرگز ما که دادند پاسخ مختلف بیانهاىخواهیم دفاع تو حریم از داریم دست به شمشیر قبضه و تن در رمقى تا و برداشت نخواهیم تو پاك دامن

نمود271.شب حضرت آن و رسید امام به دشمن جانب از جنگ) یا بیعت (یا تکلیف آخرین محرم، ماه نهم روز آخر

شد272. فردا جنگ به مصمم و گرفت مهلت عبادت براى رااز نفر چهل که نفر نود از کمتر رفته هم (روى خود کم جمعیت با امام هجرى، 61 سال محرم دهم روزو بودند پیوسته امام به دشمن لشکر از جنگ روز و شب در نفر چند و سى و امام سابق همراهان از ایشانبودند) عموزادگان و خواهرزادگان و برادرزداگان و برادران و فرزندان از امام، هاشمى خویشاوندان مابقى

گرفت. در جنگ و نمودند آرایى صف دشمن کران بى لشکر برابر درآخرین تا وى یاران و هاشمى جوانان سایر و السالم علیه امام و جنگیدند واپسین تا بامداد از روز آنفرزند یک و خرسال کودك یک و حسن امام خردسال فرزند دو شدگان کشته میان (در شدند شهید نفر

.168 ص المهمه، فصول .201 ص مفید، 267ارشاد.73 ص دوم) (چاپ الطالبیین مقاتل .170 ص المهمه، فصول .204 ص مفید، 268ارشاد

.73 ص الطالبیین، مقاتل .171 ص المهمه، فصول .205 ص مفید، 269ارشاد.98 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 270مناقب

.214 ص مفید، ارشاد .99 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 271مناقب

.214 ص مفید، ارشاد .98 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 272مناقب

99 شناس امام .٧ فصل

شمرد273. باید نیز را حسین امام شیرخوارو زدند آتش را خرگاه و خیمه و کردند غارت را امام حرمسراى جنگ، یافتن خاتمه از پس دشمن لشکرسپس انداختند. زمین به بسپارند، خاك به اینکه بى کرده، لخت را ایشان بدنهاى بریده، را شهدا سرهاىمیان (در دادند حرکت کوفه سوى به شهدا سرهاى با بودند پناه بى دختر و زن همه که را حرم اهلبیمار سخت که - حسین امام ساله 22 فرزند آنان جمله از که نبود بیش چند تنى ذکور جنس از اسیرانمثنى حسن دیگر و باشد پنجم امام که على بن محمد وى ساله چهار فرزند دیگر و چهارم امام یعنى - بودکشتگان میان در و خورده کارى زخم جنگ در و بود السالم علیه حسین امام داماد که دوم امام فرزندکوفه به اسیران با و نبریدند سر سرداران، از یکى شفاعت به و یافتند رمق آخرین در نیز را او بود افتاده

بردند. یزید پیش دمشق سوى به نیز کوفه از و بردند)دختر که سخنرانیهایى و ایشان گردانیدن شهر به شهر و بیت اهل دختران و زنان اسیرى و کربال واقعهرسوا را امیه بنى نمودند شام و کوفه در - بودند اسیران جزء که - چهارم امام و السالم علیه امیرالمؤمینخود مأمورین عمل از یزید که کشید جایى به کار و انداخت کار از را معاویه ساله چندین تبلیغات و کردرا امیه بنى حکومت خود، مؤجل تأثیر با که بود مؤثرى عامل کربال واقعه و جست بیزارى عام مال درهمراه به که بود شورشهایى و انقالبات آن، معجل آثار از و ساخت استوارتر را شیعه ریشه و برانداختیک حتى بودند، جسته شرکت امام قتل در که کسانى از و داشت ادامه سال دوازده تا خونین جنگهاى

نجستند. انتقام دست از نفرکرد، مى حکومت روز آن که احوالى و اوضاع و یزید و السالم علیه حسین امام حیات تاریخ در که کسىعلیه حسین امام برابر در روز آن که کند نمى شک نماید، کنجکاوى تاریخ از بخش این در و شود دقیقعلنى کردن پایمال جز اى نتیجه که یزید بیعت و بود شدن کشته همان آن و نبود بیشتر راه یک السالمنبود قائل آن مقررات و اسالم آیین براى احترامى اینکه با یزید زیرا نبود؛ مقدور امام براى نداشت، اسالم

کرد. مى نیز تظاهر باکانه بى اسالمى قوانین و مقدسات کردن پایمال به نداشت، بندوبارى وو کردند مى دین لفافه در کردند مى آنچه کردند، مى مخالفت دینى مقررات با اگر وى گذشتگان ولىکه دینى مقامات سایر و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم یارى با شمرده محترم را دین صورت

نمودند. مى افتخار بودند، معتقد ایشان براى مردمامام و حسن (امام پیشوا دو این که اند گفته حوادث مفسرین از برخى آنچه که شود مى روشن اینجا از وجنگ که حسین امام خالف به پسندید مى را صلح مسلک حسن امام و داشتند مختلف سلیقه دو حسین)چهل با برادر این و کرد صلح معاویه با جنگى مرد هزار چهل داشتن با برادر آن چنانکه داد مى ترجیح رابیعت بار زیر روز یک که حسین امام همین بینیم مى زیرا نابجا؛ است سخنى برخاست، یزید جنگ به نفربرده سر به معاویه با سال ده نیز او (که حسن امام برادرش مانند و معاویه حکومت در سال ده نرفت، یزیدجنگیدند مى معاویه با حسین امام یا حسن امام اگر حقا و برنداشت مخالفت به سر هرگز و برد سر به بود)که معاویه جانبى به حق سیاست برابر در و بخشید نمى سودى کمترین اسالم براى و شدند مى کشتهنداشت. تأثیرى برد، مى کار به را دسیسه هر و کرده معرفى المؤمنین خال و وحى کاتب و صحابى را خودعزایشان به خود و بکشد خودشان کسان دست به را آنان توانست مى داشت که تمهیدى با اینکه از گذشته

کرد. را معامله همین نظیر سوم خلیفه با چنانکه بیاید خونخواهى مقام به نشسته.203 و 202 ،200 ص ،10 ج کمپانى) (چاپ 273بحاراالنوار

100 شناس امام .٧ فصل

چهارم امامدختر زنان شاه از که بود سوم امام فرزند وى سجاد) و العابدین زین به ملقب حسین بن (على سجاد امامدیگرش برادر سه زیرا بود؛ مانده باقى که بود سوم امام فرزند تنها و بود شده متولد ایران شاهنشاه یزدجردبیمار سخت چون ولى بود آمده کربال به پدر همراه نیز حضرت آن و رسیدند274 شهادت به کربال واقعه درگردید. اعزام شام به حرم اسیران با و بازماند شهادت و جهاد از نداشت، جنگ و اسلحه حمل توانایى و بودگردید، روانه مدینه به محترما عمومى افکار استمالت براى یزید امر به اسیرى، دوران گذرانیدن از پسو اند کرده جلب شام به مدینه از زنجیر و بند با اموى، خلیفه عبدالملک امر به نیز دوم بار را حضرت آن

است275. برگشته مدینه به بعدپروردگار عبادت مشغول بسته بیگانه روى به در و گرفته را خانه گوشه مدینه به مراجعه از پس چهارم امامگرفت نمى تماس ایشان امثال و کابلى“ ابوخالد و ثمالى ”ابوحمزه مانند شیعه خواص جز کسى با و بودتشیع راه، این از و دادند مى نشر شیعه میان در کردند مى اخذ حضرت آن از که را معارفى خواص، البته

پیوست. ظهور به پنجم امام امامت زمان در آن اثر که یافت فراوانى توسعهمعارف دقیقترین به که دعاست 57 آن و صحیفه“ ”ادعیه نام به است اى ادعیه چهارم، امام آثار جمله 54از که دعا 75

ما به آن از دعااست. رسیده گویند. مى محمدش آل زبور و باشد مى مشتمل الهیه

به اموى، خلیفه هشام تحریک به شیعه روایات از بعضى حسب به امامت سال 35 از پس چهارم امامدرگذشت. هجرى 95 سال در و شد276 مسموم عبدالملک بن ولید دست

پنجم امامالله صلى پیغمبراکرم که است لقبى و است ”شکافنده“ معناى به ”باقر“ لفظ (باقر) على بن محمد اماممتولد هجرى 57 سال در و چهارم امام فرزند حضرت آن بود277. داده حضرت آن به سلم و آله و علیهگذشتگان معرفى و خدا امر به بزرگوارش پدر از پس و بود حاضر و چهارساله کربال واقعه در بود، شدهابراهیم توسط شیعه278 روایات از بعضى حسب (به هجرى 117 یا و 114 سال در و رسید امامت به خود،

درگذشت. شده) مسموم اموى خلیفه هشام برادرزاده عبدالملک بن ولید بنو انقالب اسالمى بالد اقطار از قطرى در روز هر امیه، بنى مظالم اثر در طرفى از پنجم امام عهد درخالفت دستگاه گرفتاریها این و کرد مى بروز اختالفات نیز اموى خاندان خود از و داد مى رخ جنگهایى

کرد. مى صرف بیت اهل به تعرض از اى اندازه تا و مشغول راو مجذوب را مسلمانان بود چهارم امام آن، ممثل که بیت اهل مظلومیت و کربال فاجعه وقوع طرفى از وسیل مانند را شیعه خاصه و مردم داده هم دست به دست عوامل این ساخت. مى بیت اهل مند عالقهبیت اهل معارف و اسالمى حقایق نشر در امکاناتى و ساخت سرازیر پنجم امام حضور و مدینه سوى بهاین گواه و بود. نشده میسر بیت اهل گذشته پیشوایان از هیچیک براى که آمد وجود به حضرت آن براىو علم رجال از است انبوهى گروه و شده نقل پنجم امام از که است شمارى بى احادیث و اخبار مطلبفهرستها در و اند یافته پرورش حضرت آن مکتب در اسالمى معارف متفرقه فنون در که شیعه دانشمندان

.59 و 52 ص الطالبیین، 274مقاتل.242 ص ،5 ج الهداه، اثبات .324 ص الخواص، 275تذکرة

.190 ص المهمه، فصول .80 ص االمامه، دالئل .176 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 276مناقب.197 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .193 ص المهمه، فصول .246 ص مفید، 277ارشاد

.63 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .203 و 202 ص المهمه، فصول .245 ص مفید، ارشاد .469 ص ،1 ج کافى، 278اصول.210 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .94 ص االمامه، دالئل .340 ص الخواص، تذکرة

101 شناس امام .٧ فصل

است279. شده ضبط اسامیشان رجال، کتب و

ششم امام(طبق هجرى 148 سال در و متولد هجرى، 83 سال در که پنجم امام فرزند (صادق) محمد بن جعفر امام

است280. شده شهید و مسموم عباسى خلیفه منصور تحریک به شیعه) روایاتجامگان) (سیاه مسوده که قیامى خصوصا و اسالمى کشورهاى انقالبهاى اثر در ششم امام امامت عهد درانقراض و خالفت سقوط به منجر که خونینى جنگهاى و بودند کرده امیه بنى خالفت برانداختن براىحقایق نشر با خود امامت زمان سال بیست در پنجم امام که خوبى زمینه آنها اثر در و گردید امیه بنىنشر براى مناسبترى محیط و بیشتر امکانات ششم امام براى بود، کرده مهیا بیت اهل معارف و اسالمى

شد. پیدا دینى تعالیماز بود عباس بنى خالفت اول و امیه بنى خالفت آخر با مصادف که خود امامت زمان اواخر تا حضرت آنو عقلى مختلفه فنون در بسیارى علمى شخصیتهاى و پرداخت دینى تعالیم نشر به نموده استفاده فرصتبن ”هشام و تغلب“ بن ”ابان و حکم“ بن ”هشام و طاق“ ”مؤمن و مسلم“ بن ”محمد و ”زراره“ مانند نقلىداد، پررورش را ایشان غیر و شیمیدان صوفى“ حیان بن ”جابر و نسابه“ کلبى ”هشام و ”حریز“ و سالم“”قاضى و حنفیه مذهب رئیس ”ابوحنیفه“ و ثورى“ ”سفیان مانند نیز عامه علمى رجال از اى عده حتىمجلس از که است (معروف کردند پیدا را تلمذش افتخار ایشان غیر و ابوالبخترى“ ”قاضى و سکونى“

است281). آمده بیرون دانشمند و محدث نفر چهارهزار ششم امام تعلیم حوزه و درسصلى پیغمبراکرم از که احادیثى مجموع از است، مأثور ششم و پنجم امام از یعنى صادقین از که احادیثى

است. بیشتر است، شده ضبط دیگر امام ده و سلم و آله و علیه اللهمنصور درآمد. شدید محدودیت و مراقبت تحت و شد عباسى خلیفه منصور دچار خود، عهد اواخر در ولىهمه آن با امیه بنى از که دید روا علویین سادات حق در اى بیرحمانه کشتارهاى و ها شکنجه و آزارهاتاریک زندانهاى قعر در و گرفتند مى دسته دسته را آنان وى دستور به بود. نزده سر باکى بى و سنگدلىخاك زیر زنده را گروهى و زدند مى گردن را جمعى و دادند مى خاتمه زندگیشان به آزار و شکنجه با

ساختند. مى بنا رویشان گذاشته دیوارها میان یا ساختمانها پى در را جمعى و کردند مىسفاح امر به بار یک نیز آن از پیش ششم (امام کرد صادر مدینه از را ششم امام جلب دستور منصور،جلب دمشق به اموى خلیفه هشام امر به پنجم امام حضور در نیز آن از پیش و عراق به عباسى خلیفهباالخره ولى کرد هتکها و نموده را حضرت آن کشتن عزم بارها و گرفتند نظر زیر را امام مدتى بود) شدهعزلت با نسبتا و شدید تقیه با را عمر بقیه و فرمود مراجعت مدینه به امام و داده را مدینه به مراجعه اجازه

شد282). شهید و مسموم منصور دسیسه به تا کرد مى برگزار نشینى گوشه وتفقد عنوان به که نوشت مدینه والى به داشت، دریافت را ششم امام شهادت خبر آنکه از پس منصورمعرفى امام وصى که را کسى و بخواند و خواسته را حضرت آن وصیتنامه و برود امام خانه به بازماندگان،امامت مسئله به که بود این دستور این جریان از منصور مقصود البته و بزند. گردن المجلس فى شدهدستور، طبق مدینه والى که وقتى وى توطئه برخالف ولى کند خاموش بکلى را تشیع زمزمه و دهد خاتمهحسن بن محمد طوسى، رجال و کشى. عبدالعزیز بن عمر بن محمد کشى، رجال : ر.ك .253 - 245 ص مفید، 279ارشاد

رجال. کتابهاى سایر و طوسى فهرست طوسى.فصول .119 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .254 ص مفید، ارشاد .111 ص االمامه، دالئل .472 ص ،1 ج کافى، 280اصول

.280 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .346 ص الخواص، تذکرة .212 ص المهمه،.247 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .204 ص المهمه، فصول .254 ص مفید، 281ارشاد

.142 ص الوصیه، اثبات .111 ص االمامه، دالئل .212 ص المهمه، 282فصول

102 شناس امام .٧ فصل

عبدالله و مدینه والى و خلیفه خود فرموده. تعیین وصایت براى را نفر پنج امام دید خواند را وصیتنامهبرآب نقش منصور تدبیر ترتیب این به و حمیده و حضرت آن کوچک فرزند موسى و بزرگ فرزند افطح

شد283).

هفتم امامدر هجرى 183 سال و شد متولد هجرى 128 سال در ششم امام فرزند (کاظم) جعفر بن موسى امامگذشتگان معرفى و خدا امر به خود بزرگوار پدر درگذشت از پس حضرت آن شد284. شهید مسموما زندان

رسید. امامت به خوددشوار و تاریک بسیار عهد در و معاصر هارون و مهدى و هادى و منصور با عباسى خلفاى از هفتم امامدر حالیکه در را امام وى امر به و رفت مدینه به حج سفر در هارون اخیرا تا زیست مى سخت تقیه بابه بصره از و بصره به مدینه از و کردند زندانى بسته زنجیر به و گرفته بود نماز مشغول پیغمبر مسجدشاهک ابن سندى زندان در بغداد در باالخره و نمودند مى منتقل زندانى به زندانى از سالها و بردند بغداد

گردید. مدفون باشد مى کاظمیه شهر فعال که قریش مقابر در و درگذشت285 سم با

هشتم امام203 وسال متولد هجرى 148 سال تواریخ) اشهر به (بنا که هفتم امام فرزند (رضا) موسى بن على امام

است286. درگذشته هجرىزمان از مدتى و رسید امامت به خود گذشتگان معرفى و خدا امر به خود بزرگوار پدر از پس هشتم اماممعاصر مأمون دیگرش پسر با آن از پس و امین پسرش با آن از پس و عباسى خلیفه هارون با خود امامت

بود.کشته باالخره و خونین جنگهاى به منجر که کرد پیدا امین خود برادر با اختالفاتى پدر، از پس مأموننسبت عباس بنى خالفت سیاست روز آن تا یافت287. استیال خالفت سریر به مأمون و گردید امین شدنگاهى چند هر و رفت مى سختى به رو پیوسته بوده، خونینى و آمیز خشونت سیاست علوى، سادات بهگرفتارى خالفت دستگاه براى خود این و شد مى برپا آشوبى و خونین جنگ کرده قیام علویین از یکى

بود. سختىاى مداخله و کردند نمى همکارى کنندگان قیام و نهضت با اگرچه بیت اهل از شیعه پیشوایان و ائمه ومفترض دینى پیشوایان را بیت اهل ائمه پیوسته بودند، توجهى قابل جمعیت روز آن که شیعه ولى نداشتندقیافه که را خالفت دستگاه و دانستند مى سلم و آله و علیه الله صلى پیغمراکرم واقعى خلفاى و الطاعهدور و ناپاك دستگاهى شد، مى اداره بندوبار بى مردم مشت یک دست به و داشت قیصر و کسرى درباربود خطرناك خالفت دستگاه براى وضع این پیشرفت و دوام و دیدند مى خود پیشوایان قدس ساحت از

کرد. مى تهدید بشدت را آن و.310 ص ،1 ج کافى، 283اصول

.148 - 146 ص االمامه، دالئل .223 - 214 ص المهمه، فصول .270 ص مفید، ارشاد .476 ص ،1 ج کافى، 284اصول.150 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .324 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .350 - 348 ص الخواص، تذکرة

،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .222 ص المهمه، فصول .154 و 148 ص االمامه، دالئل .283 - 279 ص مفید، 285ارشاد.150 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .327 و 323 ص

225 ص المهمه، فصول .177 - 175 ص االمامه، دالئل .296 - 284 ص مفید، ارشاد .486 ص ،1 ج کافى، 286اصول.188 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .246 -

.237 ص المهمه، فصول .488 ص ،1 ج کافى، 287اصول

103 شناس امام .٧ فصل

چاره نتوانست وى پیشینیان ساله هفتاد و کهنه سیاست که گرفتاریها این به که افتاد فکر به مأموناین از و بدهد عهد والیت را هشتم امام که بود این آن و بخشد خاتمه دیگرى تازه سیاست با کند،به دیگر شد بند خالفت به خودشان دست آنکه از پس علوى سادات زیرا کند؛ رفع را گرفتارى هر راهو را آن پیوسته که خالفتى به را خود امام آلودگى آنکه از پس نیز شیعه و کردند نمى قیام دستگاه ضررکه را باطنى ارادت و معنوى اعتقاد آن دیگر کردند، مشاهده شمردند، مى ناپاك و پلید را آن کارگرداناناین از خطرى دیگر کرده سقوط مذهبیشان تشکل و دهند مى دست از داشتند، بیت اهل امامان حق در

گردید288. نخواهد خالفت دستگاه متوجه راهتحقق براى مأمون نداشت، اشکالى مأمون براى امام بردن بین از مقصود، حصول از پس که است بدیهىوالیت آن از پس و خالفت اول حضور از پس و کرد احضار مرو به مدینه از را امام تصمیم، این به دادنبود ترتیب هر به باالخره ولى نپذیرفت جسته اعتذار حضرت آن و نمود پیشنهاد امام به را خود عهدوالیت نکند، مداخله دولت عمال نصب و عزل و حکومتى کارهاى در که شرط این به نیز امام و قبوالنید

پذیرفت289. را عهدو شیعه سریع پیشرفت از مأمون که نگذشت چیزى ولى افتاد اتفاق هجرى دویست سال در واقعه اینامور اولیاى و سپاهیان حتى و مردم عامه عجیب اقبال و امام ساحت به نسبت ایشان ارادت شدن بیشترامام ساخت. شهید و مسموم را حضرت آن برآمده جویى چاره صدد به و برد پى خود اشتباه به دولتى،

گردید. مدفون شود مى نامیده مشهد شهر فعال که ایران طوس شهر در شهادت از پس هشتمکه بود کرده منعقد علمى مجلس و داد مى نشان عربى به عقلى علوم ترجمه به بسیارى عنایت مأمون،مجلس آن در نیز هشتم امام پرداختند مى علمى مناظره به یافته حضور آن در مذاهب و ادیان دانشمندانها مناظره این از بسیارى و پرداخت مى مناظره و مباحثه به ادیان و ملل علماى با و فرمود مى شرکت

است290. مضبوط شیعه حدیث جوامع در

نهم امامکه هشتم امام فرزند شود) مى ذکر نیز الرضا ابن و جواد امام لقب به گاهى و (تقى على بن محمد امامخلیفه معتصم تحریک به هجرى 220 سال شیعه، روایات طبق و شده متولد مدینه در هجرى 195 سالامام خود جد جوار در شده شهید و مسموم بود عباسى خلیفه مأمون دختر که خود همسر دست به عباسى

گردید. مدفون کاظمیه در هفتمپدر درگذشت موقع نهم امام رسید. امامت به خود گذشتگان معرفى و خدا امر به خود بزرگوار پدر از پسحسب به کرده احضار - بود خالفت عاصمه روز آن که - بغداد به را وى مأمون بود، مدینه در خود بزرگواردر و نگهداشت بغداد در و درآورد وى ازدواج عقد به را خود دختر و نمود بسیارى مالطفت و محبت ظاهر

درآورد. کامل مراقبت تحت داخل و خارج از را امام وسیله این به خواست مى حقیقتو بود مدینه در مأمون عهد آخر تا رفت مدینه به کرده استجازه مأمون از سپس بود بغداد در مدتى امامکرده احضار بغداد به را امام دوباره گرفت، دست به را خالفت زمام معتصم، که مأمون درگذشت از پسمسموم خود همسر دست به حضرت آن معتصم، تحریک به گذشت چنانکه باالخره و گرفت نظر تحت

.363 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .197 ص االمامۀ، 288دالئلمناقب .352 ص الخواص، تذکرة .237 ص المهمه، فصول .290 ص مفید، ارشاد .489 ص ،1 ج کافى، 289اصول

.363 ص ،4 ج شهراشوب،هجرى) 1385 سال نجف، (چاپ الطبرسى طالب ابى بن على بن احمد احتجاج، .351 ص ،4 ج شهراشوب، ابن 290مناقب

.237 - 170 ص ،2 ج

104 شناس امام .٧ فصل

درگذشت291. و شد

دهم اماممدینه در 212 سال در نهم امام فرزند شود) مى ذکر هادى لقب به گاهى و (نقى محمد بن على امام

است292. کرده شهیدش سم با عباسى خلیفه معتز، شیعه) روایات (طبق 254 سال در و شده متولدمنتصر و متوکل و واثق و معتصم و مأمون عباسى، خلفاى از نفر هفت با خود حیات ایام در دهم امامسم با بغداد در بزرگوارش پدر که بود 220 سال معتصم، عهد در است. بوده معاصر معتز و مستعینى ودینى تعالیم نشر به و رسید امامت به گذشته امامان معرفى و خدا امر به و بود مدینه در وى درگذشت،

رسید. متوکل زمان تا پرداخت مىآن که داد مأموریت را خود دولت امراى از یکى بودند کرده که سعایتهایى اثر در 243 سال در متوکلتعظیم کمال با مهرآمیز اى نامه و کند بودجلب خالفت عاصمه روز آن که - سامرا به مدینه از را حضرتظاهر در سامرا به حضرت آن ورود از پس البته و نمود293 مالقات و حرکت تقاضاى نوشته حضرت آن بهآن هتک و اذیت وسائل آوردن فراهم در توانست مى آنچه حال عین در ولى نیامد عمل به اقداماتىرا اش خانه وى امر به و کرده احضار را امام هتک، یا قتل منظور به بارها و کرد نمى کوتاهى حضرت

نمودند. مى تفتیشالسالم علیه على با بویژه و نداشت نظیر عباسى خلفاى میان در رسالت خاندان با دشمنى در متوکلتقلید عیش، بزمهاى در که داشت موظف را مقلدى مرد و گفت مى ناسزا آشکارا و بود سرسخت دشمنامام ضریح قبه کرد امر که بود هجرى 237 سال در و خندید!! مى خلیفه و آورد مى در را حضرت آنیکسان زمین با و خراب بودند، ساخته اطرافش در که بسیارى هاى خانه همچنین و کربال در را حسینتا کنند زراعت و شخم را مطهر قبر زمین داد دستور و بستند امام حرم به آب که داد دستور و نمودند!

شود294. فراموش مزار رسم و اسم بکلىچنانکه بود رسیده بارى رقت مرحله به - بودند حجاز در که - علوى سادات زندگى وضع متوکل، زمان درنوبه به را آن نماز اوقات در که داشتند کهنه چادر یک ایشان از اى عده و نداشتند ساتر ایشان زنهاىساخت. مى وارد نیز بودند مصر در که علوى سادات به را فشارها این نظیر و خواندند295 مى نماز پوشیدهمعتز و مستعین و منتصر وى از پس و درگذشت وى تا فرمود مى صبر متوکل آزار و شکنجه به دهم امام

شد. شهید و مسموم حضرت آن معتز، دسیسه به و آمدند کار روىج شهراشوب، ابن مناقب .209 - 201 ص االمامه، دالئل .497 - 492 ص ،1 ج کافى، اصول .297 ص مفید، 291ارشاد

.358 ص الخواص، تذکرة .258 - 247 ص المهمه، فصول .399 - 377 ص ،4259 ص المهمه، فصول .222 - 216 ص االمامه، دالئل .307 ص مفید، ارشاد .502 - 497 ص ،1 ج کافى، 292اصول

.420 - 401 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .362 ص الخواص، تذکرة .265 -مناقب ،359 ص الخواص، تذکرة .261 ص المهمۀ، فصول .501 ص ،1 ج کافى، اصول .313 - 307 ص مفید، 293ارشاد

.217 ص ،3 ج یعقوبى، تاریخ .176 ص الوصیه، اثبات .417 ص ،4 ج شهراشوب، ابن.395 ص الطالبیین، 294مقاتل

.396 و 395 ص الطالبیین، 295مقاتل

105 شناس امام .٧ فصل

یازدهم امامهجرى 260 سال در و شده متولد هجرى 232 سال در دهم امام فرزند (عسکرى) على بن حسن امام

است296. درگذشته مسموما عباسى خلیفه معتمد دسیسه به شیعه) روایات از بعضى به (بنارسید امامت به گذشته پیشوایان التعین حسب و خدا امر به خود بزرگوار پدر درگذشت از پس یازدهم امامرفتار شدید بسیار تقیه با خالفت، مقام اندازه از بیرون سختگیرى واسطه به کرد امامت که سالى هفت واکثر اینحال با داد نمى بار را کسى شیعه خواص جز بسته شیعه عامه حتى مردم روى درب کرد، مى

بود297. زندانى اوقاتتوجهى قابل حد به قدرتشان و کثرت شیعه جمعیت ازمنه آن در اوال: که بود این فشار همه این سبب وشناخته نیز شیعه امامان و بود شده آفتابى و روشن همگان براى قائلند امامت به شیعه اینکه و بود رسیدهنقشه با بود راه هر از و درآورده مراقبت تحت را ائمه پیش از بیش خالفت مقام روى این از و شدند مى

کوشیدند. مى ایشان کردن نابود و محو در مرموز هایىاز که روایاتى طبق و معتقدند فرزند یازدهم امام براى شیعه خواص که بود برده پى خالفت مقام ثانیا:موجب به که شناسند مى موعود مهدى همان را او فرزند کنند مى نقل پدرانش از هم و یازدهم امام خودامام را او و بود298 داده خبر سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم خاصه و عامه طرق از متواتره اخبار

دانند. مى دوازدهمتصمیم وقت خلیفه و بود درآمده خالفت مقام مراقبت تحت ائمه سایر از بیشتر یازدهم امام سبب بدینهمیشه براى را خانه این در و بخشد خاتمه شیعه امامت داستان به باشد طریق هر به که بود گرفته قطعى

ببندد.حضرت آن نزد طبیب دادند، گزارش وقت خلیفه معتمد، به را یازدهم امام بیمارى همینکه روى این از وو وى مالزم پیوسته که گماشت منزلش به را قضات از نفر چند و خود معتمدان از تن چند و فرستادکنیزان ها قابله توسط و تفتیش را خانه نیز امام شهادت از پس و باشند بوده منزل داخلى اوضاع مراقبمشغول حضرت آن خلف کردن پیدا خط در خلیفه آگاهى مأمورین سال دو تا و کردند معاینه را حضرت آن

شدند299. نومید بکلى تا بودند فعالیتو سپردند خاك به بزرگوارش پدر پهلوى سامرا، شهر در خودش خانه در درگذشت از پس را یازدهم امامشماره که دادند پرورش را محدثین و علما از انبوهى گروه زندگیشان دوره در بیت اهل ائمه که دانست بایدو خودشان اسامى فهرست متعرض کتاب این در اختصار رعایت براى ما و رسد مى تن صدها به ایشان

نشدیم300. احوالشان شرح و علمى آثار و مؤلفانص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .272 - 266 ص المهمه، فصول .223 ص االمامه، دالئل .315 ص مفید، 296ارشاد

.503 ص ،1 ج کافى، اصول .422.430 و 429 ص ،4 ج شهراشوب، ابن مناقب .512 ص ،1 ج کافى، اصول .324 ص مفید، 297ارشاد

باب ،2 ج ماجه، ابن صحیح المهدى. کتاب ،2 ج داوود، ابى صحیح المهدى. فى ماجاء باب ،9 ج ترمذى، صحیح : 298ر.كالمصابیح، مشکوة شبلنجى. نوراالبصار شافعى. یوسف بن محمد الزمان، صاحب اخبار فى البیان الموده. ینابیع المهدى. خروجالغیبه، مسلم. صحیح المهمه. فصول محمدالصبان، الراغبین، اسعاف حجر. ابن المحرقه، الصواعق خطیب. عبدالله بن محمدو 51 ج مجلسى، بحاراالنوار، عاملى. حر حسن بن محمد الهداه، اثبات صدوق. شیخ الدین، کمال نعمانى. ابراهیم بن محمد

.52.319 ص مفید، ارشاد .505 ص ،1 ج کافى، 299اصول

رجال. کتابهاى سایر و طوسى فهرست طوسى، رجال کشى، رجال : 300ر.ك

106 شناس امام .٧ فصل

دوازدهم امامکه یازدهم امام فرزند شود) مى ذکر الزمان صاحب و عصر امام لقب به غالبا (که موعود مهدى حضرتشده متولد سامرا در هجرى 256 سال در بود سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم اسم مطابق اسمشپنهان مردم از و زیست مى پدر تربیت و کفالت تحت شد شهید بزرگوارش پدر که 260هجرى سال تا و

شد. نمى نایل وى مالقات شرف به کسى شیعه خواص از اى عده جز و بود پوشیده وبا جز و کرد اختیار غیبت خدا امر به شد مستقر حضرت آن در امامت که یازدهم امام شهادت از پس و

استثنایى301. موارد در جز شد نمى ظاهر کسى بر خود خاص نواب

خاص نوابقرار ایشان امین و ثقه و بود پدرش و جد اصحاب از که را عمرى سعید بن عثمان چندى حضرت آن

داد. مى جواب شیعه سؤاالت و عرایض به وى توسط به و داد قرار خود نایب داشتبن محمد وفات از پس و شد منصوب امام نیابت به عثمان بن محمد فرزندش سعید، بن عثمان از پس ونوبختى، روح بن حسین وفات از پس و بود خاص نائب نوبختى، روح بن حسین ابوالقاسم عمرى، عثمان

داشت. را امام مقدسه ناحیه نیابت سمرى محمد بن علىناحیه از که بود مانده افتاد) اتفاق هجرى 329 سال در (که سمرى محمد بن على مرگ به روز چند وبدرود (دیگر) روز شش تا که بود شده ابالغ سمرى محمد بن على به آن در که شد صادر توقیعى مقدسهدر خدا که روزى تا و شد خواهد واقع کبرى غیبت بسته، خاصه نیابت در آن از پس و گفت خواهد زندگىعلیه زمان امام غیبت توقیع، این مقتضاى به و یافت302 خواهد دوام غیبت دهد، اذن حضرت آن ظهور

شود. مى منقسم بخش دو به السالمهفتاد تقریبا و یابد مى خاتمه 329 سال در و نموده شروع هجرى 260 سال از که صغرى“: ”غیبت اول

باشد. مى آن امتداد مدت سالپیغمبراکرم یافت. خواهد ادامه بخواهد خدا که وقتى تا و کرده شروع 329 سال از که کبرى“: ”غیبت دومخدا روز، یک مگر دنیا از باشد نمانده فرماید:“اگر مى علیه متفق حدیث در سلم و آله و علیه الله صلىو ظلم از چنانکه کند داد و عدل از پر را دنیا نموده ظهور من فرزندان از مهدى تا کند مى دراز را روز آن

باشد303. شده پر جور

عمومى نظر از (ع) مهدى ظهور در بحثجارى آفرینش انواع همه در که عمومى هدایت قانون موجب به که کردیم اشاره امامت و نبوت بحث درکمال سوى به را او که است مجهز نبوت) و وحى (نیروى نیرویى با ضرورت حکم به انسان نوع است،که انسان براى سعادت و کمال این اگر که ست بدیهى و کند مى راهنمایى نوعى سعادت و انسانیتدر لغو و بود خواهد باطل و لغو تجهیز اصل باشد نداشته وقوع و امکان است، اجتماعى زندگى زندگیشالهداه، اثبات .243-214 ص دوم) (چاپ طوسى حسن بن محمد الغیبه، .366 - 343 و 342 ص ،51 ج 301بحاراالنوار،

.7 و 6 ج.242 ص طوسى، شیخ الغیبه، .361 و 360 ص ،51 ج 302بحاراالنوار،

ذلك الله ل لطو واحد يوم الا نيا الد من يبق لولم واله: عليه الله صلى النبى قال قال مسعود بن نمونه:«عبدالله باب 303ازوظلما»، جورا ملئت كما وعدلا قسطا الارض لا يم اسمى اسمه يواطى بيتى اهل ومن تى ام من رجلا فيه يبعث حتى اليوم

(271 ص المهمه، (فصول

107 شناس امام .٧ فصل

ندارد. وجود آفرینشاجتماعى زندگى یک آرزوى در پیوسته ورزیده سکنى زمین بسیط در که روزى از بشر دیگر: بیانى با وخواسته این اگر و دارد برمى قدم روزى چنین رسیدن امید به و باشد مى معنا) تمام (به سعادت به مقروننبود، غذایى اگر چنانکه بست نمى نقش وى نهاد در امیدى و آرزو چنین هرگز نداشت خارجى تحققنداشت. تصور جنسى تمایل نبود، تناسلى اگر و گرفت نمى تحقق تشنگى نبود، آبى اگر و نبود گرسنگىبشرى جامعه روز آن در که داشت برخواهد در را روزى جهان آینده (جبر) ضرورت حکم به روى، این ازالبته و شوند. وکمال فضیلت غرق انسانى افراد و نماید همزیستى صفا و صلح با و شده داد و عدل از پربه و بشرى جهان منجى اى جامعه چنین رهبر و بود خواهد انسان خود دست به وضعى چنین استقرار

بود. خواهد ”مهدى“ روایات، لسانمجوسیت و مسیحیت و کلیمیت و وثنیت مانند کنند، مى حکومت جهان در که گوناگون مذاهب و ادیان دراند داده نوید را او ظهور عموما و آمده میان به سخن است، بشریت دهنده نجات که کسى از اسالم، و

: سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم علیه متفق حدیث و دارند اختالف تطبیق در اگرچهولدى“. من ”المهدى

معناست. همین به اشاره باشد“، مى من) نسل (از من فرزندان از معهود :”مهدى یعنى

خصوصى نظر از (ع) مهدى ظهور در بحثائمه و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از خاصه و عامه طریق از که شمارى بى احادیث بر عالوهخود ظهور با و باشد مى پیغمبر نسل از اینکه و السالم علیه مهدى ظهور در السالم علیهم بیت اهل

بخشید304. خواهد معنوى حیات و رسانید خواهد واقعى کمال به را بشرى جامعهباشد مى یازدهم) (امام عسکرى حسن امام بالفصل فرزند مهدى که است وارد دیگرى شمار بى روایاتپر جور و ظلم با چنانکه کرد؛ خواهد داد و عدل از پر را جهان کرده ظهور طوالنى، غیبت و تولد از پس وبها وكملت عقولهم به فجمع العباد وس رؤ على يده الله وضع قائمنا قام اذا لام: الس عليه ابوجعفر «قال نمونه: باب 304از

(336 و 328 ص ،52 ج (بحاراالنوار، احلامهم»،فاذا غيرالحرفين. اليوم حتى الناس يعرف فلم حرفان الرسل به جاءت ما فجميع حرفا وعشرون سبعة (ع):العلم ابوعبداهللا قالج (بحاراالنوار، حرفا»، وعشرين سبعة يبثها حتى الحرفين اليها وضم الناس فى فبثها حرفا والعشرين الخمسة اخرج قائمنا قام

(336 ص ،52على ابنه د محم وبعد ابنى د محم بعدى الامام قال) ان (الى حديث فى لام الس عليه الرضا موسى بن على «قال نمونه: باب ازذلك الله ل لطو واحد يوم الا نيا الد من يبق لولم ره غيبته فى المنتظر القائم ة الحج ابنه الحسن وبعد الحسن ابنه على وبعد(ع) على عن ابائه عن ابيه عن ابى ثنى حد ولقد الوقت عن فاخبار متى واما جورا ملئت كما عدلا فيملاها يخرج حتى اليومفى ثقلت هو الا لوقتها يجليها لا الساعة مثل مثله فقال: ذريتك من القائم يخرج متى الله رسول يا له: قيل (ص) النبى ان

(154 ص ،51 ج (بحاراالنوار، بغتة»، الا ياتيكم لا والارض موات السقولى وقوله امرى امره ، على ابنى بعدى الامام يقول: لام الس عليه الرضا بن محمد اباجعفر سمعت قال دلف ابی بن صفر

فمن الله رسول يابن له: فقلت سكت، ثم ابيه. طاعة وطاعته ابيه قول ابيه امر امره لحسن، وقوله بعده والامام طاعتى وطاعته(158 ص ،51 ج (بحاراالنوار، المنتظر»، بالحق القائم ابنه الحسن بعد من ان قال: ثم شديدا بكاء فبكى الحسن بعد الامام

ان اما منى الخلف فى بعدى اختلفتم وقد بكم كانى يقول: على بن الحسن د محم ابا سمعت قال البغدادی جعفر بن موسیالله لرسول والمنكر رسولالله د محم ة نبو انكر ثم ورسله الله انبياء بجميع اقر كمن لولدى المنكر رسولالله بعد ة بالائم المقر

الا الناس فيها يرتاب غيبة لولدى ان اما لنا لاو كالمنكر لاخرنا والمنكر لنا او كطاعة اخرنا طاعة لان الانبياء جميع انكر كمن.(160 ص ،51 ج (بحاراالنوار، الله»، عصمه من

108 شناس امام .٧ فصل

باشد. شده

آنها پاسخ و چند اشکالىبه نزدیک کنون تا باید غایب امام طایفه، این اعتقاد طبق که کنند مى اعتراض شیعه مخالفین الف:

کند؟ نمى درازى این به عمر انسان هرگز که صورتى در باشد کرده عمر قرن دوازدهولى باشد مى استبعاد قابل این از بیشتر و درازى این به عمر البته و است استبعاد به اعتراض بناى پاسخ:اهل ائمه سائر و سلم و آله و علیه الله صلى پیغمبراکرم از غایب امام خصوص در که اخبارى به که کسىعادت خرق طریق به را غایب امام زندگى نوع دید خواهد نماید، مراجعه شده وارد السالم علیهم بیت

کنند. مى معرفىهرگز زیرا کرد؛ نفى را عادت خرق توان نمى هرگز علم راه از و است محال از غیر عادت خرق البتهدیده را آنها ما که هستند همانها تنها کنند مى کار جهان در که عواملى و اسباب که کرد اثبات توان نمىنفهمیده یا ایم، ندیده را آنها اعمال و آثار یا نداریم، خبر آنها از ما که اسبابى دیگر و شناسیم مى و ایمکه آید وجود به عواملى و اسباب بشر از افرادى یا فردى در است ممکن روى این از ندارد. وجود ایم،پزشکى جهان که اینجاست از و نماید تأمین ایشان براى ساله هزار چندین یا هزار طوالنى بسیار عمرى

است. نشده مأیوس و نومید طوالنى، بسیار عمرهاى براى راهى کردن پیدا از کنون تاخرق خودشان، آسمانى کتابهاى موجب به که اسالم و مسیحیت و کلیمیت مانند ملیین از اعتراض این

است. آور شگفت بسیار دارند، قبول را خدا پیغمبران معجزات و عادتو آیین حقایق و دین احکام بیان براى را امام وجود شیعه که کنند مى اعتراض شیعه مخالفین ب:غیبتش، واسطه به که امامى زیرا ؛ است غرض این ناقض امام غیبت و دانند مى الزم مردم راهنمائىرا امامى بخواهد خدا اگر و نیست مترتب وجودش بر اى فایده ندارند، وى به دسترسى هیچگونه مردمهزار چندین آفرینش به دیگر بیافریند را او لزوم موقع در که است قادر برانگیزد بشرى جهان اصالح براى

نیست. نیازى وى موقع از پیش سالتنها امام وظیفه که شد روشن امامت بحث در زیرا اند؛ نبرده پى امامت معناى حقیقت به اینان پاسخ:به را مردم صورت راهنمائى وظیفه چنانکه امام و نیست مردم ظاهرى راهنمایى و معارف صورى بیانرا مردم معنوى حیات که اوست و دارد عهده به را اعمال باطنى رهبرى و والیت همچنان دارد عهده

دهد. مى سوق خدا سوى به را اعمال حقایق و کند مى تنظیمو نفوس به باطن راه از امام و ندارد تأثیرى باب این در امام جسمانى غیبت و حضور که است بدیهىاست الزم پیوسته وجودش و است مستور ایشان جسمانى چشم از اگرچه دارد، اتصال و اشراف مردم ارواح

است. نرسیده کنون تا جهانیش اصالح و ظهور موقع اگرچه

شیعه معنوى پیام خاتمه:

دیگر:”راه تعبیر و بشناسید“ را ”خدا که است این آن و نیست بیش یکجمله جهانیان، به شیعه معنوى پیامصلى پیغمبراکرم که است اى جمله همان این و شوید“ رستگار و سعادتمند تا گیرید پیش را خداشناسىبه را خدا مردم! فرمود:”اى افتتاح آن به را خود جهانى دعوت بار نخستین براى سلم و آله و علیه الله

: گوییم مى اجمال طور به پیام این توضیح در شوید“ رستگار تا کنید اعتراف و بشناسید یگانگىنوشیدنیهاى و خوردنیها هستیم، مادى لذایذ و زندگى مقاصد از بسیارى دلداده طبع حسب به بشر افراد ماثروت و صمیمى دوستان دلنواز، و زیبا همسر فریبنده، هاى منظره و کاخها و شیک پوشیدنیهاى و گواراخواسته با که چیزى هر کردن خرد و فرمانروایى و سلطه بسط و جاه و مقام سیاست و قدرت راه از سنگین

داریم. دوست و خواهیم مى را کند مى مخالفت ما هاىبراى انسان نه شده آفریده انسان براى مطالب و لذایذ همه این که فهمیم مى خود خدادادى نهاد با ولى

آنها. دنبال به انسان نه باشند باید انسان دنبال به آنها و آنهاکردن بیچاره و بریدن و دریدن و است گوسفند و گاو منطق شکم، از تر پایین و شکم بودن نهایى هدف

بس. و باشد مى خرد فطرى منطق انسان، منطق است، روباه گرگ و ببر منطق دیگران،انواع دلخواه سوى به نه کند مى هدایت حق پیروى سوى به را ما خود، بینى واقع با خرد“ ”منطقهیچگونه که داند مى آفرینش جمله از جزئى را انسان خرد“ ”منطق خودخواهى. و خودبینى و شهوترانىطبیعت خود گمان به پنداشته آفرینش فرمانرواى را خود انسان آنچه برخالف و ندارد سرخودى و استقاللاز یکى و طبیعت دست آلت نیز خودش آورد درمى زانو به و کند مى رام خود هاى خواسته به را سرکش

است. آن فرمانبرداران و دستیارانتا شود دقیق دارد، گذران جهان این هستى از که درکى در که کند مى دعوت را انسان خرد“ ”منطقآن در چه هر و جهان بلکه نیست خودشان پیش از است آن در چه هر و جهان هستى که گردد روشنزمین موجودات و زیبا و زشت همه این که گردد روشن تا گیرد مى سرچشمه نامتناهى منبع یک از استدار واقعیت دیگرى واقعیت پناه در کند، مى جلوه انسان دیده در مستقل واقعیتهاى صورت در که آسمان وقدرتها و واقعیتها چنانکه و خود پیش از نه و خود از نه اند شده هویدا و پیدا آن پرتو زیر در و نمایند مىچیز همه باالخره و همچنانند نیز امروزى واقعیتهاى نیست بیش اى افسانه امروز دیروزى، عظمتهاى و

نیست. بیش اى افسانه خود پیش دربا و یابند مى هستى رنگ او هستى پناه در چیز همه و زوال قابل غیر است واقعیتى که خداست تنها

شوند. مى پیدا و روشن او ذات روشنائىمانند چشمش پیش در او هستى خیمه که است وقت آن شود، مجهز درکى چنین با انسان که هنگامىحیات و نامحدود یکهستى به جهانیان و جهان که کند مى مشاهده عیانا و خوابد مى فرو آب روى حبابهاى دریچه مانند جهانى دیگر پدیده هر و انسان و اند زده تکیه نامتناهى کمال هرگونه و علم و قدرت ودهند. مى نشان است ابدیت جهان که را خود ماوراى خود ظرفیت اندازه به کدام هر که هستند گوناگونىاز دل و کند مى رد صاحبش به گرفته چیز هر از و خود از را استقالل و اصالت انسان که است وقت آنفرود تعظیم سر وى جز چیزى به وى کبریاى و عظمت برابر در و پیوندد مى یگانه خداى به کنده جا هر

آورد. نمىخدا با بشناسد را چه هر گیرد، مى قرار پاك پروردگار سرپرستى و والیت تحت انسان که است وقت آنآیین که حق تسلیم و اسالم (آیین نیک اعمالى و پاك اخالقى با خدا رهبرى و هدایت با و شناسد مى

گردد. مى متلبس است) فطرت

109

110 شناس امام .٧ فصل

مقام این به خدایى موهبت به که امام یعنى کامل انسان مقام و انسانى کمال درجه آخرین است اینامام حقیقى پیروان دارند که درجاتى اختالف با شوند نائل کمال این به اکتساب راه از که کسانى و رسیده

باشند. مىخداشناسى چنانکه شوند نمى جدا هم از هرگز شناسى امام و خداشناسى که شود مى روشن اینجا از وخداى حقیقى هستى بشناسد، را خود مجازى هستى که کسى زیرا شوند؛ نمى جدا هم از خودشناسى و

است. شناخته را نیاز بى