1

باسمه تعالی

قرائات قرآنیان و شیع

محمد قندهاری نگارش:

قرائت لغوی و اصطالحی معانی .1

قرائت یعنی 1«بعض الی بعضها الکلمات و الحروف ضمُّ القراءةُ»: گوید می قرائت معنی در اصفهانی راغب

نالقرآ قرأتُ معنی: »است گفتهگونه نیز این منظور ابن .است یکدیگر به کلمات و حروف از برخی نمودن پیوسته

دهان از پیوسته هم به و مجموع صورت به را آن یعنی کردم؛ قرائت را قرآن معنی 2«القیته: ای مجموعاً به لفظتُ

.نمودم بیان را آن یعنی افکندم؛ بیرون

معنایی «قرأ» واژهبرای خلیل،« کتاب العین»های قرون نخست مانند نامه الزم به ذکر است که در لغت

گونه آمده است: نامه این در این لغت« قرأ». توضیح ریشه آمده است لفظ آوردن فراتر از به

أو شعر من فیه نظرت ما إال قَرَأْتُ: یقال ال و یقال هکذا ،فیه نظرت أو قلب ظهر عن القرآنَ قَرَأْتُ و»

القِرَاءَةُ و التَّقَرِّی فعله و ناسك عابد قَارِئٌ رجل و. قَارِئ أنا و مَقْرُوءٌ، فالقرآن حسنة، قِرَاءَةً فالنٌ قَرَأَ و. حدیث

.»..3

در مواردی مانند تنها را « از حفظ یا از روی نوشتهقرائت »کاربرد طور که مشخص است، خلیل همان

، 4های دیگر نامه با رجوع به لغت آمده است.« نظر فی»ها با استعمال آنداند که قرآن، شعر یا حدیث جایز می

رود. به این در یك امر به کار میدر معنای تامل و تفکر « فی»با حرف اضافه « نظر»شود که فعل معلوم می

توان گفت که قرائت برای متنی معنا داشته که قابل تدبر و تامل باشد. ترتیب، می

666، ص مفرداتال -1

126 ص 1 ج لعربا لسان -2

205: ص ،5 ج العین، کتاب -3

«بالقلب تدبراً و فیه تَفَکُّراً یکون أَن احتمل األَمر فی نظرت قلت إِذا و بالعین، إِال یکن لم إِلیه نَظَرْتُ قلت ذاإِ» :216: ص ،5 ج العرب، لسان -4

2

در و آن اصلی وضع در «قرأ» واژه، )و برخی دیگر از محققان( دکتر مهدوی رادگفتنی است که طبق نظر

زبانی تطوّرات و زمان گذرگاه در محض، خواندن. 2 تفسیر، و تبیین. 1: دارد معنا دو آن اصل لغوی کاربرد

درایشان 1.رفت کار به «خواندن» معنای در واژه این یکسر باالخره و بیشتر و شد سترده اندك اندك اول معنای

در ذیل حدیث و کرده ئهارا «تبیین و تفسیر» کاربرد در قرائت کلمه استعمال برای تاریخی شاهد چند ادامه

« المواریث و الفرائض علم و ةالسّن فقه و المنسوخ و الناسخ علم و القرآن، قرأ من إال الناس الیفتی»علوی

و سنت از آگاهی و منسوخ و ناسخ دانش کنار در «قرآن قرائت» گرفتن قرار گرفتن قرار بر افزون : ”نویسد می

محض تواند نمی «قرائت» اینکه بر روشن است قرائنیکه ارث ئلمسا چونی و چندی از آگاهی و فقه دانش

قرآن روخوانی هم یکی دادن فتوی شرایط ملهج از فرمایند می مولی که کرد تصوّر شود می آیا، باشد خواندن

معنای شود که زبانان( امروزین نیز مشاهده می های )حداقل فارسی در عرف نوشته شایان ذکر است که “؟است

به منظومه معانی این واژه بازگشته است. (،تفسیر و تبیین) ائتقراول

با آشنایی آن الزمه و است قرآن تالوت و خواندن همان در علوم قرآنی، خر آنأمت اصطالح در قرائتاما

امامان از یکی که است خاصی شیوه قرائت: اند گفته نیز و. است وصل و وقف مواضع بر آگاهی و حروف تجوید

.باشد برگزیده قرآن به نطق و تالوت رایب قرائت

:2«لناقله معزوّاً اختالفِها و القرآن کلمات اداء بکیفیّة علمٌ القراءاتُ»: گوید قراءات علم تعریف در جزری ابن

راوی به وجهی هر انتساب با آن ادای در موجود اختالفات و قرآن کلمات ادای کیفیت از آگاهی قراءات علم»

اختالفاتی به توجه با قرآنی کلمات ادای گوناگون صور باره در که است علمی قراءاتین ترتیب، به ا .«است آن

.کند می بحث دانند، می متواتر غیر گروهی و متواتر را آن برخی که

منشأ اختالف قرائات .2

یفراگیر شیفتگان اسالم آیین به مختلف قبائل و اقوام افزون روز گرایش و( ص) پیامبر دعوت گسترش

به را آن خدای که قرآن قرائت در آن إعمال و لهجات در اختالف واسطه به و گردیدند، افزون نیز الهی کالم

. 5، ص «آن در معرفت اهلل آیت نقش و تشیع مکتوب میراث در قرآنی علوم جایگاه»راد، مهدوی -1

3 ص ،المقرئین منجد -2

3

قرائت در اختالف 1«. . . بِلِسانِكَ یَسَّرناهُ اِنّما» است فرموده نازل حضرت آن بر پیامبرش لهجه و لغت و زبان

. گردید آشکار

اصحاب وسیله به ها قرآن که بود این قرائت، در قاریان اختالف منشأ» :گوید مىدر این رابطه هاشم ابى ابن

حرکت و نقطه از خالى که را قرآن منطقه و نقطه هر مردم و شد مى فرستاده مختلف نقاط به( ص) پیامبر یاران و

صورت در تند،گرف مى یاد شنیدن با و سینه به سینه که هم را چه آن و گرفتند مى فرا صحابى همان وسیله به بود،

گونه بدین و نمودند مى ترك را آن مخالفت، صورت در و کردند مى عمل بدان موجود قرآن خط با موافقت

کلمات، تلفظ و قرائت نظر از مختلف شهرهاى قاریان میان در جا این از و افتاد کار به مختلف هاى سلیقه

2«.آمد وجود به اختالف

شده نوشته که صورتى همین به قرآن بودن محفوظ در چون اسالم صدر علماى»: دسوین مىنیز زرقانىو

که داشتند مى مکروه را آن و نمودند مى خوددارى قرآن در گذارى اعراب و نقطه از جهت بدین کوشیدند، مى بود،

و نقطه از قرآن بودن خالى در و شد متغیر اوضاع بعدا ولى نیاید، وجود به قرآن در تغییرى عمل، این اثر در

نمود، مى تلفظ نوع یك به را قرآن کلمات کس هر. شد احساس تر بیش قرآن در تغییر و اشتباه احتمال اعراب

که شدند مجبور قرآن، کلمات تلفظ در اختالف و تغییر از جلوگیرى و محافظت منظور به مسلمانان که بود این

3«.کنند گذارى نقطه را قرآن

پیامبر اصحاب و قراء حافظه و ها سینه در آنچه تدوین و جمع باعی شد س ،عثمان عهد درتر نیز البته پیش

باز الهی آیات قرائت در اختالف از را مسلمانان تا دشو ارسال مختلف بالد به و نگاشتهواحدی مصحف بود

خاموش اختالف شعله مصاحف، این خط ویژگی و زمان گذشت با» نویسندگان طبق نظر برخی ازاما .دارند

حدیث از خود ناصحیح فهم و تعبیرات به زدن دامن با نیز گروهی و گردید پدید اختالفات این تا و دید،نگر

اختیارات و ها آموخته تعلیم و ترویج به« أحرفٍ سبعةِ علی القرآنُ نُزّل: »اند فرموده که پیامبر به منسوب و منقول

آنان و است، ایشان تجویز و خدا رسول ناحیه از قراءات ینا که افتاد باور چنین را مردم که آنجا تا نمودند خود

79مریم/ -1

.66 تبیان، - 2

.402 ص ،2 چ العرفان، مناهل -3

4

نظر و نموده مراجعه حضرت آن پاك خاندان به باره این در تکلیف کسب برای بودند پیامبر عترت دلدادگان که

و ها بیراهه از را خود پیروان راه صریح و مناسب های پاسخ با نیز بزرگواران آن و. شدند می جویا را ایشان

1«.فرمودند می جدا آمده پیش های ویر کج

های لهجه در اختالف قرآن، اتقرائ در اختالف پیدایشاصلی عامل دوکه رسد می نظر بهدر هر حال

حروف، در تشابه: چون هم هایی ویژگی بیشتر ،یدوم در که اند بوده مؤثر عربی خط های ویژگی و عرب قبائل

هر فقدان و حروف نقطه نگذاشتن کلمات، از بسیاری در طوس الف حذف حروف، از برخی زیادت یا حذف

.است مد نظر عربی خط در حروف در حرکت گونه

( به بررسی نقش ائمه به ویژه امیرالمومنین علیهم السالم و یارانشان، در علم 5و 4 ،3 در ادامه )بخش

دازیم.پر سازی مردم از قرائت صحیح قرآن می قرائات )به هر دو معنای آن( و آگاه

2السالم در علم قرائات تقدم امیرالمومنین علیه .3

مهم علماء که بود ها قرائت علم بود، پیش همگان از آن السالم در علیه حضرت على که علومى جمله از

از خود، مصنّفات در یعلى أبو و بطّة ابن و حنبل بن أحمد. شدند پیدا زمینه اینادامه تعالیم او در در قرائات

احقاف سوره از آیه سى مرد نفر دو”: که اند کرده روایت طوالنى خبرى ضمن در عیّاش، بن بکر ابو زا أعمش،

به را نفر دو آن و. ام نخوانده من را خالف این: گفت مسعود ابن. داشتند اختالف قرائتشان در و خواندند را

علیه على بود، خدا رسول نزد السّالم علیه ىعل و آمد خشم به پیغمبر. برد وآله علیه اللّه صلّى اکرم پیغمبر حضور

که همانطورى را قرآن که کند مى امر شما به خدا رسول «: عُلِّمْتُم کَمَا تَقْرَءُوا أَنْ یَأْمُرُکُمْ اللَّهِ رَسُولُ»: فرمود السّالم

هاى قرائت وجوه فیّتکی به السّالم علیه على اینکه بر است دلیل این و 3.“بخوانید است شده داده تعلیم شما به

.است بوده عالم مختلف،

40، ص «شیعه دیدگاه از قرآنی قراءات بررسی»فؤادیان، -1

.235-6: ص ،12 ج شناسى، این بخش عمدتا الهام گرفته شده است از کتاب امام -2

42: ص ،2 ج السالم، علیهم البط أبی آل شهرآشوب، مناقب ابن -3

5

نقش مهمی در قرائت او است که مسعود بن عبداهللترین قاریان قرآن پس از رسول خدا، یکی از مهم

هفتاد سوره ”کند که ابن مسعود گفت: ابن رستم طبری از مسعودی روایت می .کند قرائات اهل سنت ایفا می

أَبِی بْنِ عَلِیِّ اللَّهِ نَبِیِّ بَعْدَ اللَّهِ خَلْقِ خَیْرِ عَلَى الْقُرْآنِ بَقِیَّةَ قَرَأْتُ وَ»و قرائت کردمقرآن را بر رسول خدا

1“«:.طَالِبٍ

أقرأ أحدا رأیت ما»: اند گفتهدر باب علم ایشان به قرائت قرآن سلمی عبدالرحمنو هم ابو مسعود ابنهم

.«ام ندیده ابیطالب بن علىّ از ماهرتر و استادتر قرآن، قرائت در ار هیچکس من» :2«للقرآن أبیطالب بن علىّ من

البته اعتراف به تقدم آن حضرت در علم قرائات، محدود به این دو نفر نیست، بلکه اقوال کثیری از صحابه

آوری شده جمعنوراهلل شوشتری قاضی« احقاق الحق»در کتاب ها ی آن عمدهدر این باب رسیده است که

3است.

رجوعشاننیز سبعه قرّاءتمامی ،4اند دانسته شیعه را گانه هفت قاریان ترین معروف از تن سهگذشته از اینکه

و اتّکاء مسعود ابن و السّالم علیه على قرائت بر کسائى، و حمزه. است السّالم علیه امیرالمؤمنین به ،قرائت در

با و شتهدا السّالم علیه على به رجوع آنها این بنابر .نیست مسعود ابن مصحف ها آن مصحف اما ،دارند اعتماد

اعراب مجراى جارى که چیزى آن در)که طبق حدیث باال، خود متاثر از امیرالمومنین است( تنها مسعود ابن

.هستند موافق ،است

296: ص السالم، علیه طالب أبی بن علی إمامة فی المسترشد -1

فی البیان ؛ مجمع42: ص ،1 ج التفضیل، لقواعد التنزیل اند. مانند: شواهد و دیگران نقل کرده سلمی منابع متعددی این قول را از ابوعبدالرحمن -2

. همچنین در شواهد159: ص ،40 ج األنوار، ؛ برای انتساب این قول به ابن مسعود ر.ك: بحار416 ،14 ج العرب، ؛ لسان462، 6 القرآن، ج تفسیر

( ع طَالِبٍ أَبِی بْنُ عَلِیُّ أَقْرَؤُهَا وَ الْمَدِینَةِ أَهْلِ قول مشابهی از ابن مسعود در این باب نقل شده است. )أَفْرَضُ 34ص ،1 ج التنزیل،

.« للقرآن الناس أقرأ السّالم علیه على کان: »525-9 ص ،19 ج و «السالم علیه قراءته: »639-7 ص ،9 ج الباطل، اقإزه و الحق إحقاق -3

امام اصحاب از الکوفی المقری حبیب بن حمزة( 2 ،(175 ص ،10 ج ،معجم ،خویی) الکوفی النجود ابی بهدلة بن عاصم( 1: از عبارتند تن سه این -4

شرحی برای(. 426 ص ،12 ج ،معجم ،خویی) الکسائی بهمن بن حمزة بن علی( 3 ؛(297 ص ،9 ج ،معجم ،خویی ؛170 ص ،رجال ،طوسی) صادق

.بعد به 130 ص ،القرآن تفسیر فی البیان ،خویی. نك ایشان احوال از

6

عبّاس ابن هک گردد، برمى عبّاس ابن قرائت به شان هاى قرائت عمده قسمت عمرو، أبو و کثیر ابن و نافع امّا و

ابىّ قرائت مخالف قرّاء جماعت این قرائت از آنچه و. است نموده قرائت السّالم علیه على و کعب بن ابىّ نزد

.است شده گرفته السّالم علیه على قرائت از باشد مى

تمام من»: است گفته الرحمن عبد أبو و است، کرده قرائت سلمى الرحمن عبد أبو نزد در او عاصم، امّا و

اصل چون است عاصم قرائت ها قرائت ترین فصیح که اند گفته و .«ام نموده قرائت ابیطالب بن علىّ پیش را قرآن

را اى همزه و است، نموده اظهار او اند، کرده ادغام دیگران که را جاهائى آنکه علّت به است، کرده ادا را قرائت در

.است داده فتحه او اند نموده اماله دیگران که را ائىه ألف و کرده، تثبیت او اند داده لینت دیگران که

علیه على از غیر صحابه میان در و است السّالم علیه على به منسوب ،کوفیّون نقل بنابر قرآن آیات عدد و

تابعین از بعضى از شهرى هر در را آیات عدد و. باشد منسوب بدو آیات عدد که نیست کسى السّالم

1.اند نوشته مى

السالم ات ائمه علیهمقرائ .4

گاه حتی و ،خاص قرائتی ،قرآن آیات برخی در شیعه امامان از بسیاری به هم سنّی و شیعه مراجع و متون

را قرائات این از برخی 2.اند داده نسبت هم خاص مصحفی السالم علیه صادق امام چون ایشان از برخی به

،زمخشری ،طبری چون قرائات و تفسیر کتب نویسندگان عمدتاً ها آن ناقل بلکه ،اند نکرده نقل ائمه اصحاب

و مراجع در که السالم علیهم ائمه خاص قرائات این از ای مجموعه. اند بوده جَزَری ابن و ،دانی أبوعمرو ،خالویه ابن

گردآوری 3«القرآنیة البیت أهل قراءات» در الرفیعی مجیب همت به ،است آمده سنت اهل و شیعه تفسیری متون

159: ص ،40 ج األنوار، بحار -1

امام به خاص مصحفی انتساب ظاهراً اما است؛ شهرستانی تفسیر از منقول ارهب این در زنجانی ابوعبداهلل . سخن97ـ96 ص ،القرآن تاریخ ،زنجانی -2

سخن ها سوره نزول ترتیب ی درباره السالم علیه صادق امام روایت از تنها شهرستانی تفسیر ی مقدمه از سوم فصل در. نباشد قطعی السالم علیه صادق

.133ـ126 ص ،األبرار مصابیح و األسرار مفاتیح تفسیر ،شهرستانی. نك. است رفته

در «ع ائمه قرائات» ،میرزا شینی سهیال ی مقاله به کنید نگاه نیز. م 2003/ ق1424 ،دارالغدیر: قم ،القرآنیة البیت اهل قراءات ،الرفیعی مجیب -3

.1364 ش ،بینات ی مجله

9

مفصّل ای مقاله در( نیزMeir Bar-Asherبه تازگی یکی از مستشرقین ) .نماید می ناقص بسیار نظر به که دهش

ی نحوه در اختالف به که است آورده گرد را کلینی عصر تا امامیه کهن حدیثی متون در شیعی روایات اغلب

نزول شأن توان می را موارد این از بسیاری که نای گو 1دارند؛ اشاره ائمه رأی بنابر قرآن از ای آیه کتابت یا قرائت

2.دانست ائمه از منقول تفسیری توضیحات یا آیه

باقی تردیدی هیچ اند شده نقل ائمه از که شماری بی اخبار، 3البته طبق نظر برخی از محققان معاصر

نظر که جایی نهاو ت اند اشتهد اعتقاد عثمانی مصحف در محفوظ قرآنِ وثاقت به السالم علیهم ائمه که گذارند نمی

آنان، دنبال به و ائمه. بود فیل و قریش و انشراح، و ضحی های سوره در داشت، اختالف عثمانی مصحف با ائمه

مصحف از که گونه آن قریش و فیل سوره که اند گفته صراحت به همیشه و اند مدعی حاضر، زمان تا شیعی فقهای

سوره یك از بخش دو را شرح و ضحی سوره دو آنان گونه، همین به. هستند واحدی سوره آید برمی کعب بن ابی

4دانند. می واحد

در کتب شیعه از آن جا السالم علیهم ائمهمنسوب به خاص های قرائت از بسیاری طبق نظر همین محققان،

ائمه به خطا، به و تیاف راه شیعه احادیث به سنیان، نظرات و از روایاتاین قرائات زمان، گذر ناشی شد که در

33 آیه در عمران آل و ابراهیم بیت اهل با همراه را پیامبر بیت اهل که مسعود ابن قرائت جمله از. گردید منسوب

قرآن از تر فزون تعداد نظر از اصلی متن در قرآنی آیات که ادعاست این دیگر، نمونه. است کرده یاد عمران آل

السالم ائمه علیهمها، عالوه بر این ... . و است برداشته در را رجم آیه قرآن اصلی متن که این و اند بوده فعلی

وَاحِدٌ الْقُرْآنَ إِنَّ»و فرمودند: هرد کرد ،بارها این باور نادرست اهل سنت را که قرآن بر هفت حرف نازل شده

5.«وَاحِد عِنْدِ مِنْ نَزَلَ

1- Meir M. Bar-Asher، “Variant readings and additions of the Imami-Šhia to the Quran”، in Israel

Oriental Studies، 13 (1993) pp. 39-74.

تفسیر در شیعه روایات نقل به نگاهی :قرآن تحریف یا قرائت اختالف»نیا: کریمی از مقاله محققانه آقای مرتضی استشده این پاراگراف برگرفته -2

«.التبیان

.«قرآن تحریف بارهدر دیرین های ستیزه بررسی» سید حسین مدرسی طباطبایی، -3

تهران،) غفاری اکبر علی تحقیق الفقیه، الیحضره من همو، ؛154 ص ،(م1791/ ه1371 تهران،) غفاری اکبر علی تحقیق االعمال، ثواب بابویه، ابن -4

؛412 ،391 ص ،10ج ،(م1759 ـ 63 نجف،) التبیان، الطوسی، الحسن بن محمد ؛306 ص ،1ج ،(م1792 ـ 94/ ه1372 ـ 74

.630: ص ،2 ج ،(اإلسالمیة - ط) الکافیبه عنوان نمونه، ر.ك: کلینی، -5

6

1السالم در علم قرائات نقش اصحاب ائمه علیهم .5

از تن سهگذشته از اینکه از پیشتازان بوده و شیعه علوم قرآنی، در علم قرائات نیز سایرانند هم

،در این علم مولفاتاولین کتب و توان گفت که به قطعیت می ،2اند دانسته شیعه را گانه هفت قاریان ترین معروف

تاریخ زندگی، به معرفی عالمانی از در ادامه به ترتیبالسالم است. علیهمآل محمد اصحاب شیعیان و از آنِ

یا در قاریان آمده، ترین مهمرجالی نام آنان در شمار یا که در کتب تاریخی، حدیثی)غیر از آن سه قاری( شیعه

پردازیم و نوع مشارکت آنان را در علم قرائات یادآور میکتب فهرستی اثری در این باب به آنان منسوب شده،

شویم: می

(ـه 33)م. 3بن كعب بن قيس انصارى خزرجى بىّاُ( 5-1

، از جانب فضالى صحابه بودکاتبين وحی و اصحاب بدر و از ،مكنّى به ابى المنذر و ابى الطّفيلوی که

او از شده است. خوانان قرآن از لحاظ لفظ و اعراب( سيّد القرّاء )رئيس درست اهل سنت ملقب به لقب

ابو بكر ناروا شمردند و خواستند او را از منبر پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و دوازده نفرى است که خالفت را بر

و « أقرأ أمتی أبی بن کعب»ابن سعد در طبقات، از نبی اکرم روايت کرده است که: . آله به زير کشند

ر اساس ب«. إن اهلل تبارك و تعالى أمرنی أن أقرأ عليك»اند: همچنين طبق نقل وی، ايشان به ابیّ فرموده

4خواندند. ابیّ میقرائت قرآن را به السالم عليهم ، ائمهالسالم روايت شيخ کلينی از امام صادق عليه

قراء» به خصوص بخش) اثر گرانقدر عالمه سید محسن امین است.« اعیان الشیعه»های بدون مدرك در این بخش، کتاب ماخذ تمامی نقل قول -1

(130: ص ،1 جدر « القراءة علم فی مؤلفوهم و الشیعة

امام اصحاب از الکوفی المقری حبیب بن حمزة( 2 ،(175 ص ،10 ج ،معجم ،خویی) الکوفی النجود ابی بهدلة بن عاصم( 1: از تندعبار تن سه این -2

(. 426 ص ،12 ج ،معجم ،خویی) الکسائی بهمن بن حمزة بن علی( 3 ؛(297 ص ،9 ج ،معجم ،خویی ؛170 ص ،رجال ،طوسی) صادق

، او را الشیعة طبقات فی الرفیعة الدرجاتدر شیرازی خان علی سیدچنین و هم العدةدر اعرجی محسن سید و المختارة الفصولدر مرتضى سید -3

اند. السّالم محسوب کرده علیه از شیعیان امیرالمؤمنین

: ص ،11 ج الکافی، شرح) مازندرانی صالح مولى( و 524: ص ،12 ج العقول، مرآة. البته عالمه مجلسی )634: ص ،2 ج ،(اإلسالمیة - ط) الکافی -4

قرائت صحيح قرآن را قرائت السالم علیهمائمه توان نتیجه گرفت که دانند؛ اما در غیر این فرض، می ( این روایت را صادر شده از روی تقیه می95

(6771: ص ،9 ج الوافی،دانستند که با قرائت اهل بيت تطابق کامل داشته است. ) ابیّ می

7

هـ( 11)م. خضير همدانی بن ( برير5-2

را وی ابن نما کربال به شهادت رسيد. واقعه السالم که در ماسيدالشهداء عليه اميرالمومنين و از اصحاب

ها: سيدالقراء معروف به سيدالقراء )يا طبق يكی از نقل. او در زمان خود ده استنامي« أقرأ أهل زمانه»

آمده -«وقعة الطف»مقتل متقدم در از جمله -اين شهرت تا حدی بود که در برخی از مقاتل 6بالكوفة( بود.

گرفت و که از ميدان نبرد بازگشت و به خانه رفت همسرش وى را به باد انتقاد همينقاتل برير است که

تو به دشمنان پسر فاطمه کمك کردى و برير را که سرور قاريان بود کشتى. من هرگز با تو يك »گفت:

2«کلمه سخن نخواهم گفت.

هـ( 16( عبد اهلل بن عباس )م. 5-3

وى به. کوشيد مى نيز حديث در تفسير قرآن و روايت و قرائت مخصوص خود داشت عبّاس ابن

مجاهد او از و نجيح ابو از را آن ورقاء و ميمون بن عيسى که «عبّاس ابن تفسير» نام به منسوبست تفسيرى

نيز عبّاس ابن. است نوشته را او تقريرات و بود عبّاس ابن شاگرد او. اند کرده روايت.( ق 601 يا 602 م)

قرآن را قرائت السّالم هعلي على و کعب بن ابىّ نزد عبّاس ابن .بود -السالم عليه -على المتّقين امام شاگرد خود

1.است نموده

هـ( 34يا 33السلمی )م. حبيب بن اهلل أبوعبدالرحمن عبد( 5-4

شیخ قرائت وی که اشاره شد، طور سال به قرائت قرآن مشغول بود. همان 40از قراء تابعی در کوفه که

وی در یگیر و سخت در باب دقت. خوانده است السّالم عليهباشد. وی قرائت خود را بر امیرالمومنین عاصم می

با را او ،میخواند تشدید با را« عرّف»سوره تحریم، 3در آیه شخصىدید می هرگاهقرائت قرآن، نقل شده که

4!زد می ریزه سنگ

ی( به نقل از مجلس العیون جالء و الشیعه اعیان. )طبق نسخه منقول در 97: ص ،(الرجال معرفة إختیار) الکشی رجال ؛61: ص األحزان، مثیر -1

ست.نام برده شده ا حُصَیْنٍ بْنُ یَزِیدُهای آن، از است در چاپ کنونی رجال کشی و برخی از نسخهالزم بذکر .الْبَصْرَةِ وَ الْکُوفَةِ مَفَاخِرِکتاب مفقود

ابن التاریخ، فی الکامل ؛433:،ص5 ،ج الطبری الملوك، و األمم تاریخ ؛171:،ص3 ،ج البالذری األشراف، أنساب: نیز و 222: ص الطف، وقعة -2

.69:،ص4 ،ج األثیر

159: ص ،40 ج األنوار، بحار - 3

123: ص ،25 ج القرآن، تفسیر فی البیان مجمع ترجمه -4

10

دانسته و ابن شهرآشوب نيز در مناقب السّالم عليهبرقی در رجالش او را از خواص اصحاب امیرالمومنین

نزد ابوعبدالرحمن، را سوره حمد پس از آموزش گرفت فرزندشان السّالم عليهام حسين آورده که حضرت ام

6اعطا نمودند.وی پاداش بزرگی به

هـ( 68)م. عَدْوانی يَعْمر بن ( يحيى5-5

چنین نویسنده معجم االدبا او را از شیعیان دانسته است داند و هم ابن خلکان او را یکی از قاریان بصره می

اند. ل به تفضیل بودهکه قائ

هـ( 121زيد بن علی عليهما السالم )م. ( 5-1

را آن السالم که عليه أميرالمؤمنين جدّش از باشد مى قرائتى صاحب اوبنا بر نقل شيخ طوسی در فهرست

آن اوَّل در و نموده روايت « ع المؤمنين أمير قراءة»يا «علی بن زيد قراءة» کتابدر هىيجو موسى بن عمر

اين گويد: میاز زيد شنيدم که ام، شنيده عليهماالسالم الحسين بن على بن زيد از من را قرائت اين»: است گفته

و مشكلش و منسوخش، و ناسخش از خدا کتاب به تر عالم وى از واست السالم اميرالمومنين عليهقرائت

ذکر شده است.« القرآنية القراءات ممعج»گفتنی است برخی از قرائات زيد شهيد در 2«.ام نديده اعرابش

هـ( 133الشيبانی )م. حدود حمران بن أعين ( 5-3

العابدين و گردد، از بهترين اصحاب امام زين تابعی محسوب میأبی الطفيل وی که به اعتبار نقل از

القراءة أخذ کبير، مقرئ»نوشته است: « طببقات القراء»دانسته شده است. جزری در عليهم السالمصادقین

طور که خواهد همانو 1السالم قرائت کرده ، بر امام باقر عليهطبق نقل ابوغالب «القراءة فی ثبتا کان... وعرضا

برادر معروفش زرارة بن اعین نیز از است. نموده قرائت وی و بر أعْمَش برآمد، حمزه، يكی از قراء هفتگانه،

قاریان بوده است.

66: ص ،4 ج السالم، علیهم طالب أبی آل مناقب ،شهرآشوب ابن -1

«علی بن زید قراءة کتاب له» :الزیدی الوجیهی موسى بن عمر( در ذیل مدخل 329)ص الفهرست شیخ طوسی، -2

113: ص أعین، آل ذکر فی ابنه ابن إلى الزراری غالب أبی رسالةابوغالب زراری، -3

11

هـ( 141. ( ابان بن تغلب ربعی )م5-6

محضر او. اند دانسته کوفه در تابعين اتباع مشاهير از را کوفى( امَيْمَه أبُو يا) سَعيد أبو ربعى تَغْلِب بْنُ أبَانُ

مكتب و درس حوزة در و کرد درك راالسالم عليهم صادق جعفر امام و باقر محمد امام حسين، بن علی امام

بن طلحه النّجود، اب بن عاصم از را قرآن قرائت علم وی. يافت تدس واال مقامی به السالم عليه صادق امام

او 6.بياموزد اعمش نزد را قرآن تمام توانست که بود نفری سه از يكی و گرفت فرا اعمش سليمان و مُصَرّف

.بود قاريان بزرگان از

حديث، و فقه و قرآن علوم از فنّى هر در أبان؛»: است گفته شيعه مُصَنِّفين أسماء فهرست در نجاشى

نقل به طوسی شيخ 2«.باشد مى خود به مختصّ مشهورى قرائت صاحب قُرَّاء ميان در خود أبان. است بوده مقدّم

1.است بوده خويش روزگار فرد ترين برجسته فن اين در وی که است گفته اللّؤلؤ صاحب موسی محمدبن از

دهنمو جمع قرائات و تدوين را علمش و دهکر تصنيف قرائت علم در کهاست بوده یکس اوَّلينابان

در لطيفى کتاب او»: است گفته و است نموده ذکر قرائت در را أبان تصنيف ،«فهرست» در نديم ابن. است

و ذهبى .«است نموده تصنيف شيعه مذهب بر بنا روايت اصولِ از کتابى و القِراءة، کتاب و دارد، قرآن مَعانى

سلّام بن قاسم عُبَيد أبورا قرائات درمصنِّف اوَّل همگى اند نگاشته چيزى قرّاء اتطبق در که کسانى از او غير

در سيوطى و ،«ميزان» در ذهبى زيرا ؛دارد تقدّم او بر أبان که نيست شكّ واند دانسته 224 سنه در متوفّى

سال سه و هشتاد عُبَيد، أبو بر او بنابراين،. است يافته وفات 646 سنه در او: که اند کرده تصريح «طبقات»

گفتنی است در علم غريب القرآن نيز ابان، نخستين کسی است که دست به تأليف زده است. .باشد مى مقدّم

هـ( 146( سليمان بن مهران األعمش )م. 5-8

کوفه در زمان خود. بزرگ تبار و يكی از دو قاری ايرانى اسدی، از تابعان مهران بن ابومحمد سليمان

از و برخى است ياد کرده کوفه اصلى از قرائات يكى عنوان به اعمش از قرائت نديم ابن )در کنار عاصم(

.«تغلب ابان» دخلم ،سالمیا زرگب ائرةالمعارفد ،ضیائی اکبر علی -1

10: ص النجاشی رجال -2

46-45 ص ، ، الفهرستطوسیشیخ -3

12

از قرائات يكى عنوان مجاهد، به ابن اصرار بر انتخاب عدم در صورت اند که دانسته را سزاوار مى آن متقدمان

کرد. مسعود تلقى ابن به منتسب قرائات از ميان ايد گزينشىرا ب اعمش شود. قرائت گزيده هفتگانه

ماه در که بود چنین ایام آن در او سالیانة رسم ورزید؛ مداومت قرائت آموزش بر عمر اواخر تا اعمش

با) مسعود ابن قرائت به را قرآن از بخشى روزانه خود و کرد مى دایر قرآن قرائت برای عمومى محفلى شعبان

تیمى ابوحیان مصحف. یافتند مى خود مصاحف اصالح و مقابله برای فرصتى مردم و خواند مى( خویش گزینش

طبع به ، بوده دیگران مصاحف اصالح و مقابله مبنای اعمش محافل این در «مصاحف اصح« عنوان به که

با مصحفى از المصاحف کتاب در داوود ابى ابن البته. است بوده اعمش قرائى زشآمو از آمده فراهم مصحفى

در شمار . است نبوده اعمش قرائت جز چیزی حقیقت در او منظور که آورده سخن «اعمش مصحف» عنوان

، محمد بن هفتگانه قارياناز حمزة زيّات نامدار چون هايى از شخصيت توان ، مى در قرائت اعمش شاگردان

6برد. نام کوفه از عالمان تغلب بن و ابان ليلى ابى

از منابع در شماری تشيع او به دارد و گرايش تعلق کوفه از تابعان شيعه گروه به ، اعمش امامت در باب

،السالم عليهامام صادق را در شمار اصحاب او طوسى نيز شيخ از اماميه 2. است مذکور افتاده سنت اهل رجالى

دانسته - اش«رافضه« حتى - او را از شيعه طبری رستم و ابناز خواص اصحاب آن حضرت ابن شهرآشوب

1است.

هـ( 151 يا 154( حمزة بن حبيب الزيات الكوفی )م. 5-13

تصنیف قرائات اولین کسی است که کتابی در شد،با مى سَبْعَه قرّاء از یکى که حَبیب بْنُ حَمْزَةُ أبان، از پس

امام اصحاب از قارى، هفت از یکى او و باشد، مى حبیب بن حمزة از القراءة کتاب»: گوید می ندیم ابن. نمود

ذکر السّالم علیه صادق امام اصحاب در را وى «رجال» کتاب در طوسى جعفر أبو شیخ هم چنین. «است صادق

صادق اثر ابن الفاصح آمده است که وی بر امام جعفر « ء شرح الشاطبية القارىسراج »در . است کرده

اند، شیعه شیوخ از ایشان دوى هر که أعْیَن بْن حُمْرَان بر و أعْمَش بر همچنینقرائت کرده است. السالم عليه

.«اعمش» مدخل ،سالمیا زرگب ائرةالمعارفد احمد پاکتچی، -1

624 ، المعارف ، قتیبه ابن ؛205 ، عجلى ؛2/639 ، بسویمثال ن.ك: -2

.21 ص ، حیدریه کتابخانة ، نجف ،فی االمامة المسترشد -3

13

عبارت این حِلِّى حَدَّاد بن محمد بن احمد الدّین جمال از مَکَّى، بن محمّد شهید شیخ خطّ به واست. نموده قرائت

و پدرش، بر او و صادق، امام اهلل عبد ابو بر حمزه و نمود، قرائت حمزه بر را قرآن کسائى»: است شده یافت

1«.است کرده قرائت عليهم السالمالمؤمنین أمیر طالب أبى بن على بر او و پدرش، بر وى و پدرش، بر پدرش

(2هـ 183تا 133بين م. بی سارة الكوفی النيلی )أبوجعفر محمد بن الحسن بن أ( 5-11

استاد کسائی و فرّاء بود. وی اولین فرد از نحویان کوفی بود که و عليهما السالم وی از اصحاب صادقین

« القرآن معانی»و « القرآن إعراب»های چنین دارای کتاب (. وی همالنحو فی الفیصلکتابی در علم نحو نوشت )

)در چلبیاند که معرفی کرده «االبتداء و الوقف»برای او کتابی در علم قرائات، با نام زبیدی ،نجاشیباشد. می

اختیار»از آثار او، کتاب القراء طبقاتدر دوانی أبوعمرو 3داند )کبیر و صغیر(. ( آن را دو کتاب میالظنون کشف

4کتاب، مختار دیگران از قرائت اوست.را نام برده است که بنا بر نظر آقابزرگ طهرانی این « القراءة فی

هـ( 185 يا 184( محمد بن فضيل بن غزوان الضبی )م. 5-12

ابن (،األنساب)در سمعانی و از رجال بخاری ومسلم که السالم عليهصادق از ثقات امامی، از اصحاب امام

در تذکرة الحفاظ از احمد بن 5ند.ا ( او را از شیعیان دانستهتهذیب التهذیب)در و ابن حجر (المعارف)در قتیبة

است. نموده قرائتحمزه، يكی از قراء هفتگانه، حنبل نقل شده که وی بر

هـ( 213)م. العبسی المختار أبی بن موسى بن اهلل عبيد( 5-13

ابن سعد )در ،ابن قتیبة )در المعارف(و از رجال بخاری ومسلم که السالم عليهصادق از اصحاب امام

ابن النديم در 1اند. و ابن حجر )در تهذیب التهذیب( او را از شیعیان دانستهذهبی )در میزان االعتدال( طبقات(،

دانسته است. « أصحاب قراءات»حمزه، يكی از قراء هفتگانه، و ابن قتيبة او را از او را از راویان الفهرست

101: ص ،19-16 ج شناسى، امامو از آنجا: 131: ص ،1 ج الشیعة، نأعیا -1

176: ص ،4 ج الشیعة، تصانیف الذریعةإلى -2

137: ص ،25 ج الشیعة، تصانیف الذریعةإلى -3

53: ص ،19 ج الشیعة، تصانیف الذریعةإلى -4

36: ص ،10 ج الشیعة، أعیان -5

14

(هـ 213م. فضل بن شاذان نيشابوري )( 5-14

که ابن نديم از جمله کتب نوشته شده در عليهما السالمو امام حسن عسكری أصحاب امام هادی از

کند. او ياد می« کتاب القراءات»قرائات، از

(هـ 326 بعد از م.) العباس بن الحجام محمد ابن( 5-15

قراءة کتاب»و « ع المؤمنین أمیر قراءة کتاب»از علمای شیعه و از مشایخ هارون بن موسی تلعکبری، که

2از جمله آثار اوست.« ع البیت أهل

شیعهتفاسیر رد قراءات اختالف .6

خاص قرائات نقل به کمتر شیعه مفسران ،آییم می سو این به غیبت عصر از پس های سده نخستین از هرچه

. شود می بیشتر و بیشتر شاذ حتی یا مشهور قاریان از قرائتی منقوالت حجم عوض در و پردازند می( ع) بیت اهل

فراوانی اشارات ،اند آمده فراهم طوسی شیخ ی دوره از پیش همگی که شیعه تفسیری مدوّن متون ترین قدیم رد

که شود می مربوط آیاتی به موارد این از برخی. یابیم می قرآن آیات برخی در ائمه خاص قرائت ی نحوه به

ما بلّغ یا( 110 ،عمران آل) اُمّة خیر جای به مةائ خیر کنتم: مثالً. کند می ایجاد بزرگی معنایی تفاوت منقول قرائت

پنجم قرن در طوسی شیخ دست به که شیعه کامل تفسیر نخستین ،التبیان در 3(.69 ،مائده[ )علیّ فی] الیك أنزل

با همراه ها نقل این اوالً که تفاوت این با ،یابیم می را قرائات اختالف نقل از مواردی هم باز ،است آمده فراهم

بر دالّ بیت اهل به منسوب قرائات اختالف روایات از یك هیچ ثانیاً و اند گانه ده یا گانه هفت متداول قرائات نقل

.نیست آیات نقصان یا تحریف

139: ص ،6 ج الشیعة، أعیان -1

55: ص ،19 ج الشیعة، تصانیف الذریعةإلى -2

هایی نمونه برای. 201 ص ،2 ج ،11ـ10 ص ،1 ج ،القمی تفسیر ،القمی ابراهیم بن علی ؛175 ص ،1 ج ،العیاشی تفسیر ،العیاشی مسعود بن محمد -3

.425ـ422 ،419ـ416 ص ،1 ج ،الکافی ،کلینی. نك موارد این از دیگر

15

از پیش شیعه روایی تفاسیر با قیاس غیرقابل و چشمگیر بسیار التبیان در مختلف قرائات نقل به توجه

مورد نیز را دیگر قاری هفت قرائت بلکه ،کند می نقل معروف ی گانه هفت قاریان از تنها نه وی. است طوسی

امری التبیان تفسیر در صحابه برخی به منسوب قرائات یا شاذ قرائات نقل ،این بر افزون. دهد می قرار توجه

تمام حاوی کتابی تألیف را قصدش خود تفسیر ی مقدمه در طوسی شیخ که روست آن از این است. رایج بسیار

با مجزّا بخشی گاه تفسیر این جای درجای ،رو همین از 1.شمارد می -ئتقرا همه صدر در و- قرآن علوم

مختلف وجوه از بحث به آن در و گشاید می «اللغة و القراءة» یا ،«الحجة و القراءة» ،«القراءة» چون عناوینی

2.است یافته ادامه البیان جمعم تفسیر در بعدها تر منقّح شکلی به روش این. پردازد می قرائات

دو شیعی متون به سنت اهل کتب از قرائات اختالف به مربوط اقوال تمامی ورود عسکری عالمه نظر به

وی ،اول قسمت در 3.نیت حسن روی از علما برخی کار دوم و نیت سوء با غاُلة تأثیر یکی: است داشته سبب

قسمت در و داند می 4سیّاریاحمد بن محمد را شیعی متون به ایاترو این ی کننده وارد و غالی ی شیعه ترین مهم

را قرائات ،کامل امانت با خود التبیان در که شمارد می طوسی شیخ را شیعی( ظن حسن با) عالم ترین مهم ،دوم

(. کند می نقل و اعتماد نیز آنها مرویات از برخی به که همچنان) کند می نقل( الخلفاء مدرسة) سنت اهل کتب از

م) کاشانی مرتضی بن محمد و( هجری نهم قرن در) جرجانی ابوالمحاسن ،رازی ابوالفتوح ،طبرسی ،او از پس

.اند داده ادامه را طوسی ی شیوه همین المعین تفسیر در( ق 1115

اختالف این تمام کامل امانت با طوسی که داند می این در را طوسی شیخ با سیّاری تفاوت عسکری عالمه

پیش از سندی همواره سیّاری اما ،افزاید نمی خود از چیز هیچ و دهد می نسبت اش اصلی اصحاب به را قرائات

و سازد می چیزی خود پیش از نیز گاه دهد؛ می نسبت( ع) البیت اهل ی ائمه به را مطالب همان و سازد می خود

2 ص ،1 ج ،التبیان -1

«التبیان تفسیر در شیعه روایات نقل به نگاهی قرآن تحریف یا قرائت اختالف»نیا: کریمی رتضیم -2

بعد به 246 ص ،3 ج ،المدرستین روایات و الکریم القرآن -3

که به تازگی با مشخصات زیر به چاپ رسیده است: « التنزیل و التحریف»یا « القرائات»صاحب کتاب -4

Revelation and Falsification :The Kitâb al-Qirâ’ât of Ahmad ibn Muhammad al-Sayyârî،

Introduction، critical edition and notes: Etan Kohlberg & Mohammad Ali Amir-

Moezzi، Brill، Leiden، série “ Texts and Studies on the Quran»، n° 4، Leiden-Boston،

2009، 567 p.

16

نه و دانسته قرآن تحریف ی نشانه را روایات این مفسرانبرخی مانند نه طوسی شیخ .دهد می نسبت ائمه به

روایات این از برخی مضمون از تفسیری ی استفاده در او عمل. است ورزیده خودداری روایات این ذکر از کلی به

با. است السالم علیهم ائمه به منسوب قرائات اختالف یا تحریف روایات بیان در التبیان تفسیری ویژگی ترین مهم

باید ،کند می مطرح را آن 1خود تفسیر ابتدای در که قرآن تحریف عدم بر مبنی طوسی شیخ ی نظریه به توجه

چه و گانه ده یا گانه هفت معروف قاریان جانب از چه قرائات اختالف نقل طوسی شیخ نظر از که گرفت نتیجه

.باشد قرآن تحریف بر دالّ توانسته نمی السالم علیهم اطهار ی ائمه به منسوب

قراءات باره در شیعه علماء آراء .7

بحث ،مجاهد ابن مانند قرآنی علوم محققین توسط قراء عدد تعیین و قراءات علم تدوین و زمان گذشت با

این به زدن دامن با از اهل سنت، گروهی .گرفت باال نظر اهل و مسلمین میان در آن اثبات و رد و قراءات تواتر

تعلیم و ترویج به« أحرفٍ سبعةِ علی القرآنُ نُزّل: »که پیامبر به منسوباین حدیث تمسك نابجا به و اتفاختال

ناحیه از قراءات ینا که افتاد باور چنین را مردم که جا آن تاروی آوردند در قراءات خود اختیارات و ها آموخته

و هرد کردالسالم بارها این باور نادرست اهل سنت را ائمه علیهمدر مقابل . اما است ایشان تجویز و خدا رسول

2.«وَاحِد عِنْدِ مِنْ نَزَلَ وَاحِدٌ الْقُرْآنَ إِنَّ»فرمودند:

یادگیری و ترویج قرائت صحیح قرآن از ی پنخست در در قرون وجود اینکه تعدادی از علمای شیعه با

جمهور ،السالم های اهل بیت علیهم دلیل روشنگریبه ، اما (از این مقاله 5بخش ) دان اهل بیت یا شاگردانشان بوده

مردود را اختالفات اصل برخی ؛ندبود نگریسته یدترد دیده به آن تواتر و قراءات در اختالف بارهدر شیعه علماء

در نظر این ؛ هستند آن تواتر منکر دسته این که است طبیعی و دانند می اشتباه کاری را آن به زدن دامن و دانسته

در خوئی اللّه آیة ،«الصلوة آداب» کتاب در خمینی امام مانندبسیاری دارد. علمای معاصر شیعه نیز طرفداران

قوانین» در قمی محقق ،«الرحمن آالء» تفسیر در نجفی بالغی جوادمحمد اللّه آیة ،«القرآن تفسیر فی بیانال»

فی التمهید» در معرفت محمدهادی اللّه آیة و «التفسیر مدخل» در لنکرانی فاضلسید محمد اللّه آیة ،«االصول

3 ص ،1 ج ،التبیان -1

.630: ص ،2 ج ،(اإلسالمیة - ط) الکافیبه عنوان نمونه، ر.ك: کلینی، -2

19

قراء از تواتر به و نسبی طور به را اتقراء و گفته سخن آن باب در احتیاط دیده به نیز گروهی ماا .«القرآن علوم

ائمه صریح آراء خالف بر و پیموده افراط راه نیز قلیل گروهی و «العلیة المقاصد» در ثانی شهید: مانند دانند می

اول شهید: مانند ؛دانند می وآله علیه اهلل صلی پیامبر از متواتر آنرا و نموده تأیید را قراءات در اختالف السالم علیهم

1.«الخطاب فصل» در آملی زاده حسن اللّه آیة و «الصادقین منهج مقدمه» در شعرانی اللّه آیة و «الذکری» در

:نویسد می باره این در طباطبائی مجاهد محمد سید

: هست قول سه نه یا متواترند مشهور سبع قراءات آیا اینکه در”

آن قائلین و اند المرسلین سید قلب علی األمین لروحا به نزل مما آنها همه و متواترند، مطلقاً که آن: اول

و جواد فاضل از محکیا و عاملی حر شیخ، العلیه مقاصد در ثانی وشهید ثانی، محقق، فَهْد ابن، مطهر ابن عالمه

در و اند داده حکم سبع قراءات تواتر به ما اصحاب از مجتهدین معظم که آمده صدرالدین سید از وافیه شرح در

است. تواتر به رأیشان علماء بیشتر که گفته رازی کبیر تفسیر

و، آنها وامثال اماله، همزه تخفیف، ولین مدّ مانند، است هیأت قبیل از آنها از قسمتی سبع قراءات آنکه: دوم

اینها مالك و ملك: مانند، است لفظ جوهر چون آنها از قسمتی و، نیست واجب آنها تواتر و متواترند غیر اینها

است. عضدی و حاجب ابن و بهائی شیخ رأی این و متواترند

االئمه نجم، تبیان در طوسی شیخ رأی این و باشند لفظ جوهر از چند هر و، نیستند متواتر مطلقاً آنکه: سوم

از محکی و صدرالدین سید و بحرانی یوسف شیخ جزایری، اهلل نعمة سید، خونساری الدین جمال، کافیه شرح در

2 “است. مائل رأی این به حرفوشی کالم و است زمخشری و رازی و السعود سعد کتاب در سطاوو ابن

اختالف قرائات به صورت جدلی البته در ادبیات کالمی شیعه، قرائات جایگاه به خصوصی داشته است و به

حریف قرآن به در پاسخ اشکال مقدر اعتقاد شیعه به ت مفید شده است. مثال شیخ بر علیه اهل سنت استناد می

:گوید السالم، مى عثمانی از ائمه علیهم مصحف خالف بر های علت قرائت

50، ص «شیعه دیدگاه از یقرآن قراءات بررسی»فؤادیان، -1

225-224 ص دزفولی، کمالی محمد تفسیر قانون از به نقل -2

16

قرائت نوع این و کرد پیدا یقین آنها صحت به توان نمى و آحادند أخبار اخبار، این: گفت خواهم پاسخ در”

آن از کرده، قرائت موجود مصحف طبق و کنیم مى توقف اخبار این در ما بنابراین، دانست؛ خدا ى ناحیه از را

که طور همان. است شده نازل خدا ى ناحیه از قرائت دو هر: گفت توان مى که این چه کرد؛ نخواهیم عدول

1 “است. شده نازل گوناگون هاى قرائت با قرآن که باورند این بر نیز سنت اهل از ما مخالفان

نتیجه

اداء و قرآن قرائت باره در عرب اقوام میان در مختلف های لهجه وجود و عربی خط های ویژگی به توجهبا

که در فهم و گشت پدیدار مسلمانان میان در قرآن قرائت باره در اختالفاتی اسالم درص از ،آن نورانی کلمات

و بود پیش همگان ازو تفسیر قرائت علم السالم در علیه حضرت على بتدااز ا. تفسیر آن نیز اثر می گذاشت

به نزدیك گذشت با .بهره بگیرند تعالیم اواز ا واسطه واسطه یا ب بیسعی می کردند تا ادامه در قرائاتمهم علماء

به و یافتند اعتباری و شهرت مردم میان در قرائت امامان نام با قرائت فن به آشنا ای عده ،قرآن نزول از قرن یك

قرائت امامان از آنچه نقل و ثبت به گردیدند مشهور قراءات راویان به که دیگر گروهی و پرداختند قرآن تعلیم

ندشیعیان از پیشتازان بود ،در هر دو دسته هادیم کدنشان رجالیتاریخی و بررسی با .نمودند مبادرت ،یافتند می

های اهل دلیل روشنگریبه این وجود،با تالیف نمود.در این علم را اولین کتاب تغلب ان بناب ،به عنوان نمونهو

مردود را آن تواتر و( یث سبعة احرفبه احادتناد سبا ا) قراءات در اختالف شیعه علماء جمهور ،السالم بیت علیهم

یا قرائت حفص از بود بن کعب ابیّاهل بیت که همان قرائت قرائت را قبول داشتند ) و تنها یك قرائت دانسته

در ره هموابعضا در تفاسیر شیعه و گفتیم که البته ؛(السّالم عليهامیرالمومنین عاصم از ابوعبدالرحمن سلمی از

تفسیریمتقدم متون ردچنین هم شده است. بر علیه اهل سنت استناد می ، به اختالف در قرائاتمجادالت کالمی

چه به )قرائت صحیح قرآن ی آمده که همگی در راستای ارائه ائمه خاص قرائتروایات فراوانی از ،نیز شیعه

تلقی به منزله تحریف نباید و باشد می( معنای خواندن صحیح الفاظ، و چه به معنای تفسیر و تبیین صحیح معانی

.گردد

.96 ص التاسعة، المسألة السرویة، المسائل مفید، شیخ -1

17

منابع:

ق. ه 1403 دوم، چاپ ، لبنان بیروت، ، الوفاء موسسة االنوار، بحار المجلسی، باقر محمد -1

.ق ه 1399 االشرف النجف فی العلمیة، المطبعة القرآن، تفسیر فی البیان الخوئی، الموسوی ابولقاسم سید -2

.ق ه 1352 الخانجی، مکتبة القاهره( ه 633) الجزری محمد بن محمد القراء، طبقات فی النهایة غایة -3

.ق .ه1350 قاهره، االسالمیة، وطنیةال مطبعة الجزری، ابن منجدالمقرئین، -4

.ق .ه1405 محرم ایران، قم، الحوزه، ادب نشر العرب، لسان منظور، ابن -5

.شه. 1350 ،تهران ،تجدد رضا تحقیق ،الفهرست ،یعقوب أبی بن محمد أبوالفرج ،الندیم ابن -6

.ه. ق1413، قم، المفید للشیخ العالمی المؤتمر السرویة، المسائل مفید، شیخ -9

[تا بی. ] تهران اسالمیه کتابخانه و قم اسماعیلیان ، ایران الشیعة، تصانیف إلى الذریعة ، تهرانى بزرگ آقا -6

.ق. ه 1406 ، للمطبوعات التعارف دار بیروت، ،(جلد 11) الشیعة أعیان ، امین محسن سید -7

.ق1366 ،اإلسالمیة دارالکتب ،تهران ،غفاری اکبر علی تحقیق ،الکافی ،کلینی یعقوب بن محمد -10

.ق1404 ،البیت آل مؤسسة ،قم ،رجائی سیدمهدی تحقیق ،(الکشی رجال) الرجال معرفة اختیار ،حسن طوسی بن محمد -11

.تا بی ،العربی التراث احیاء دار ،بیروت ،العاملی قصیر حبیب احمد تحقیق ،القرآن تفسیر فی التبیان همو، -12

.م1756/ق1396 ،الحیدریة المطبعة ،نجف ،طالب أبی آل مناقب، شهرآشوب ابن علی بن محمد -13

.ق. ه 1407 مرعشی، اهلل آیة مکتبة قم، الباطل، ازهاق و الحق احقاق تستری، مرعشی سیدنوراهلل قاضی -14

/ ق1420ـ1416 ،االسالمی العلمی مجمع ،تهران ،المدرستین روایات و الکریم القرآن ،ریسیدمرتضی عسک -15

.م1777ـ1776

تخصصی ، مجلة«آن در معرفت اهلل آیت نقش و تشیع مکتوب میراث در قرآنی علوم جایگاه»راد، محمدعلی مهدوی -16

.2 شمارة، 1366 حقوق، زمستان و الهیات

سال حدیث، علوم ،«التبیان تفسیر در شیعه روایات نقل به نگاهی :قرآن تحریف یا ئتقرا اختالف» نیا، کریمی مرتضی -19

.1365 تابستان ،40 پیاپی شماره دوم، شماره یازدهم،

.11ش آسمان، هفت رحمتی، محمدکاظمت. ،«قرآن تحریف درباره دیرین های ستیزه بررسی» طباطبایی، مدرسی حسین -16

تهران، دانشگاه انسانی علوم و ادبیات دانشکده مجله« شیعه دیدگاه از قرآنی اءاتقر بررسی» فؤادیان، حسن محمد -17

.156 شماره ،1397 زمستان

.1جلد اسالمی، بزرگ دائرةالمعارف ،«تغلب ابان» مدخل ضیائی، اکبر علی -20

.7جلد اسالمی، بزرگ دائرةالمعارف، «اعمش» مدخل پاکتچی، احمد -21