Установа адукацьп «М1НСК11НАВАЦЫЙНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ»

Факультэт камушкацый, эканом1к1 i права

Кафедра гумаштарных дысцыплш

ЗАЦВЕРДЖАНАРашэнне Навукова метадычнага савета В3> м о р 2019_ (пратакол № £ )

Репстрацыйны № ЭВМ К//1'1 - S / i ) - !S O

Беларуская мова (прафесшная л екака)

ЭЛЕКТРО Н Н Ы ВУЧЭБНА-М ЕТАДЫ ЧНЫ КОМ ПЛЕКС (для спецыяльнасщ “П ах ал о п я ”)

Аутар-складалыпк: Шпакоуская Людмша 1ванауна

Рэцэнзенты:Фвщю У.М., дацэнт, кандидат ф1лалаг1чных навук, загадчык кафедры сацыяльна-

гумаштарных дысцыпл1н Беларускай дзяржаунай акадэмп ав1яцьп Лянцэв1ч В.М., дацэнт, кандидат пстарычных навук, дацэнт кафедры прававых дысцыплш М1У

УЗГ01Загадь

/.

>1

Я±^Зг1а(шщыялы, прозвш ча)

2019i n i u a l '

УЗГОДНЕНА Дэкан факультэта

(подшс) (шщыялы, прозвш ча)

,2 ? - <^352 2019

ЗМЕСТ

Уводзшы....................................................................................................................31.ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ.................................................................................51.1.Вучэбныя дапаможшю.................................................................................... 51.2.Тэматычныя планы лекцый............................................................................ 61.3.Пералж дэманстрацыйнага матэрыялу........................................................ 81.4.Т эксты лекцый...................................................................................................112.ПРАКТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ...................................................................................842.1.Тэматычныя планы практычных заняткау..................................................842.2.Метадычныя рэкaмендaцыi па правядзенш практычных заняткау 863.РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАУ...................................................................... 893.1.Пытанш да зaлiку..............................................................................................893.2.Юруемая самастойная работа студэнтау..................................................... 914.ДАПАМОЖНЫ РАЗДЗЕЛ.................................................................................102

Уводзш ы

Вучэбная дысцыплша “Беларуская мова ” прызначана для выкарыстання на першай ступеш вышэйшай адукацьн у межах цыкла сацыяльна-гумаштарных дысцыплш, для спецыяльнасщ пахалопя.

Авалоданне высокай моунай культурай спрыяе не толью лaгiчнaсцi, выразнасщ, дaклaднaсцi маулення студэнтау, але i садзейшчае выхаванню граматных спецыялютау - прадстаушкоу розных сфер дзейнaсцi. Так, напрыклад, студэнты, якiя рыхтуюцца да працы у агульнаадукацыйных школах, лщэях, гiмнaзiях у якaсцi настаушкау- прадметшкау, пaвiнны найперш быць aрфaгрaфiчнa тсьменнымц валодаць тэрмiнaлaгiчнaй лексiкaй пэунай галшы, а таксама мець высокi узровень мауленчай культуры. Менaвiтa таму курс «Беларуская мова» уведзены на нефшалапчных факультэтах, каб сaдзейнiчaць рaзвiццю вуснай i пiсьмовaй мовы студэнтау розных спецыяльнасцяу, будучых спецыялiстaу.

Змест курса «Беларуская мова» наюравана на засваенне i прaфесiйнaе прымяненне беларускай навуковай тэрмшалогй, выпрацоуку у студэнтау уменняу прaвiльнa успрымаць розную iнфaрмaцыю на беларускай мове, а таксама дакладна i асэнсавана выказваць любую думку, спрыяць павышэнню грамадскага прэстыжу беларускай лггаратурнай мовы.

Курс «Беларуская мова» i неабходны для забеспячэння тэм курса моуны матэрыял, на базе якога ажыццяуляюцца усе вщы мауленчай дзейнaсцi, вызначаюцца паводле будучай спецыяльнасщ студэнтау УА “Мшсю шавацыйны унiверсiтэт”.

Мэта курса - выпрацоука i замацаванне практычных уменняу i навыкау граматнага карыстання вуснай i пiсьмовaй мовай; рaзвiццё моуна-эстэтычнага густу студэнтау, звязанага з чысцшёй i прaвiльнaсцю мовы; пашырэнне i узбагачэнне прaфесiйнaгa лексiчнaгa запасу будучых спецыялютау, выпрацоука уменняу практычнага карыстання тэрмшалопяй i прaфесiйнaй лексiкaй па абранай спецыяльнасщ; фaрмiрaвaнне устaноукi на практычнае укараненне атрыманых студэнтaмi ведау у iх прaфесiйнaй дзейнaсцi i шшых сферах сацыяльнай aктыунaсцi; выхаванне любовi i пaвaгi да мастацкага слова, духоунай i iнтэлектуaльнaй спадчыны беларускага народа, пачуцця нацыянальнай сaмaпaвaнi i сaмaiдэнтыфiкaцыi, iмкнення да далейшага узбагачэння беларускай мовы.

Курс «Беларуская мова», яю aбaпiрaеццa на асновы школьнай праграмы, пaвiнен сiстэмaтызaвaць i паглыбщь веды студэнтау па фанетыцы i aрфaэпii, мaрфaлогii i прaвaпiсе, лексщы i фрaзеaлогii, каб пaвысiць iх моуную культуру i падрыхтаваць да выкарыстання беларускай мовы у прафесшнай дзейнaсцi.

Праграма скiрaвaнa на замацаванне i паглыбленне ведау студэнтау на у а х моуных узроунях, выяуленне спецыфЫ беларускай мовы, авалоданне навуковай тэрмшалопяй адпаведна выбранай прaфесii, уменне карыстацца тлумaчaльнымi, перaклaднымi i спецыяльнымi слоУнiкaмi i дaпaможнiкaмi. З улiкaм таго, што на Белaрусi у якасщ дзяржаунай выступае не толькi беларуская, але i руская мова, у выкладанш курса значная увага удзяляецца супастауленню i выяуленню адрозненняу абедзвюх моу.

3

1.ТЭАРЭТЫ ЧНЫ РАЗДЗЕЛ

1.1. Вучэбныя дaпaможнiкi

ft. М. шаркова

БЕЛАРУСКАЯ IYI0BA

ЛЕКС1КА)

вцчэбны дапатожнж

4

1.2. Тэматычныя планы лекцый

Тэма 1. Беларуская мова i яе месца у сктэм е агульначалавечы х i нацы янальны х каштоунасцей.

План.1. Мова i соцыум.2. Формы беларускай нацыянальнай мовы.3. Функцьп мовы у соцыуме.4. Этапы фaрмiрaвaння i рaзвiцця беларускай мовы.5. Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Л е е ч н а я сктэм а беларускай лiтаратурнай мовы.

План.1. Лескша беларускай мовы паводле паходжання.2. Спецыяльная лексiкa.3. Актыуная i пaсiунaя лексiкa.4. Паняцце тэрмша i тэрмiнaлогii.5. Сучасны стан развщця беларускай тэрмiнaлогii.

Тэма 3. Ф ункцы янаванне беларускай мовы ва умовах бiлiнгвiзму.

План.1. Паняцце бiлiнгвiзму.2. Паняцце i вiды моунай штэрферэнцып.3. Нормы беларускай лiтaрaтурнaй мовы.4. Марфалапчныя нормы беларускай мовы.5. Сштакачныя aсaблiвaсцi беларускай лгтаратурнай мовы.

Тэма 4. Ф ункцы янальны я стылi маулення.

План.1. Паняцце функцыянальнага стылю.2. Клaсiфiкaцыя функцыянальных стыляу.3. Навуковы стыль i яго асноуныя пaдстылi.4. Афiцыйнa-спрaвaвы стыль i яго асноуныя пaдстылi.5. Публщыстычны стыль i яго асноуныя aсaблiвaсцi

Тэма 5. Н авуковы стыль.

План.1. Асноуныя рысы навуковага стылю.2. Моуныя сродкi навуковага стылю.3. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.4. Рубрыкацыя навуковага тэксту.

5

Тэма 6. Афщыйна-справавы стыль.

План.1. Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю.2. Моуныя сродкi aфiцыйнa-спрaвaвогa стылю.3. Вщы aфiцыйнa-спрaвaвых тэкстау.4. Кaмпaзiцыя афщыйна-справавых тэкстау.

Тэма 7. Культура прафесш нага маулення.

План.1. Мова i мауленне.2. Паняцце культуры маулення.3. Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення.4. Тэхнiкa i выразнасць маулення.5. Падрыхтоука да публiчнaгa выступлення.

1.3. П ералiк дэманстрацыйнага матэры ялу па тэмах дысцыпл1ны “Беларуская

Тэма 1. Беларуская мова i яе месца у сiстэме агульначалавечы х i нацы янальны х каштоунасцей.

мова

С лавянская група моу

Усхо

беларускаярускаяукра1нстя

польскаячэшскаяславацкая

сербалужыцкая

балгарскаямакедонскаясербскахарвацкая( славенскаястараславянская(мёртвая)

(1снуе у двух варыянтахверхне- i мжнелужыцкая)

палабская (мёртвая)

6

Тэма 2. Л е е ч н а я сктэма беларускай лггаратурнай мовы.

Назва пераносу Шлях пераносу Прыклады

Метафара

Па форме 1голка(хвойнага дрэва) 1голка (якой шыюць)

Па колеру Залатыя зaвушнiцы - залатыя каласы

Па функцып Крыло птуш к - крыло самалета

Па месцы знаходжання Г алава рыбы - галава клана

Метaнiмiя

Па смежнасщ у прасторы Цынкавае вядро - разлщь вядро

Па сумежнaсцi у часе Пераклад кш п - чытаюць пераклад

Назва матэрыялу На выраб

Злiтaк срэбра - есщ са срэбра

Назва дзеяння на выраб

Займацца шытвом - на стале ляжыць шытво

1мя уласнае на выраб

Рудольф Дызель - магутны дызель

Сiнекдaхa

Назва части На цэлае Г алава каровы

Статак у 200 галоу

Назва агульнага На канкрэтнае

Зброя (прылада да нападу щ абаронцы) - зброя (пiстaлет)

Родавая назва На вщавую

Дзiчкa (яблыня) - дзiчкa (плод яблыш)

7

АДРОЗН1ВАЙЦЕ РОД У РУСКАЙ I БЕЛАРУСКАЙ МОВАХ

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах бш ш ^ зм у.

Па-руску Па-беларускуМоя боль Мой боль

пуговица гузждробь дробживопись ж ы ватсзапись за т смедаль медальмозоль мазольлетопись летатснасыпь насыпполынь палынподпись подтсрукопись рукатспыль пылроссыпь россыппродажа продажстепь стэпсобака сабакаостановка прыпынактень ценьприбыль прыбытактяжесть цяжарвилка вщэлецшинель шынель

мой округ мая акругапростор прасторакафель кафляпар парапол падлогатополь таполяисточник крынщасалат салатагусь гусьжираф жырафа

моё время мой часвоспоминание успамшяблоко яблык

8

Тэма 4. Функцыянальныя стылi маулення.

C ^rni мовы

1.4.Тэксты лекцы йТэма 1. Беларуская мова i яе месца у сiстэме агульначалавечы х i нацы янальны х каштоунасцей.

П аняцце мовы. У псторып нaвукi iснуюць два асноуныя погляды на мову: як з ’яву бiялaгiчную i з ’яву псiхiчную. Мова найважнейшы сродак зносiн пaмiж людзьмi. Дзеля таго каб юнаваць людзi павшны дaмовiццa пaмiж сабою пра супольныя справы, размеркаванне абавязкау, пра вызначэнне агульных планау. Ажыццяуленне падобнага тыпу патрэб i дасягаецца пры дапамозе мовы. Мова узшкае з нaстойлiвaй патрэбы грамадства i у грамадстве, гэта - сацыяльная (грамадская) з ’ява. Г алоуная функцыя мовы быць сродкам зносiн у грамадстве. Рэaлiзaцыя гэтай функцыi адбываецца у працэсе моунай дзейнaсцi.

Мова складаецца з вялжай колькaсцi aдзiнaк i правш iх спалучэння у выказваннях. Каб служыць для перадачы iнфaрмaцыi ад аднаго чалавека да другога мова павшна складацца з неймх матэрыяльных носьбiтaУ iнфaрмaцыi. Тaкiмi носьбiтaмi шфармацый з ’яуляюцца моуныя знaкi. Таму мова можа квaлiфiкaвaццa як знакавая сютэма aсaблiвaгa характару. Моуныя знaкi маюць план зместу i план выражэння. Таму i aдзiнкi мовы суадносяцца з гэтым пaняццямi.

Слова мова выкарыстоуваецца i для абазначэння найважнейшага сродку людскiх зносiн, пэунай, звычайна этнiчнaй, групы людзей: беларуская мова, руская мова, мова беларусмх татарау, aнглiйскaя мова. Тaкiя канкрэтныя мовы (французская, лгшуская, цыганская i г.д.) можна лiчыць формай iснaвaння агульначалавечай мовы, якая можа разглядацца як навуковая абстракцыя. На свеце юнуе некальк тысяч моу. Кожная з iх - вынiк працы шматлшх пакаленняу, чaсцiнкa таго стэрэaскaпiчнaгa погляду на свет, ям належыць усяму чалавецтву у сукупнaсцi. У адной мове людзi лепей aдлюстрaвaлi aсaблiвaсцi снегу, таму што iх продм жылi у тундры на працягу стагоддзяу i адрозненне

9

гэта было вельмi важным для жыцця, у некаторых aрaбскiх дыялектах жыхароу пустынi шмат назвау пяску, у трэцяга народа - падрабязная моуная клаафшацыя дажджу.

Кожная мова абслугоувае пэуны калектыу, але заусёды даводзшася людзям уступаць у кантакты з суседзям^ а часам i з больш дaлёкiмi кaлектывaмi. Прaдстaунiкi аднаго племеш aвaлодвaлi не толькi сваёй роднай мовай, але i мовай шшага племенi. У тaкiх выпадках мы гаворым пра моуныя кантакты, у вышку яшх магчыма замена адной мовы на другую щ узшкненне новай мовы. Рассяленне пэунага, не вельмi кaнсaлiдaвaнaгa моунага калектыву можа прывесцi да узнiкнення на аснове адной мовы дзвюх щ нават некальшх новых моу, гэта значыць да дыферэнцыяцыi моу (так, з адносна адзшай старажытнарускай мовы узшкш руская, беларуская i украшская мовы). Ва умовах сумеснага пражывання на адной тэрыторыi, цесных сувязей пaмiж мовaмi тaкiх калектывау не выключаецца i iнтэгрaцыя моу, утварэнне aдзiнaй мовы на месцы папярэдшх некaлькiх моу. Часцей пры гэтым адна з кантактуючых моу становщца асновай, на якую уздзейнiчaюць у той щ iншaй меры астатшя мовы. Напрыклад, асновай сучаснай румынскай мовы стала народаная лащнская мова, якая увабрала у свой слоушк шматлгкгя славянская элементы, а таксама спазнала уплыу гншых балканских моу.

Тэрмш мова дастасоуваецца не тольм да мовы чалавека наогул, не тольк да мовы пэуных калектывау, але i да мовы асобнага чалавека - шдывща. У гэтым сэнсе можна сказаць “Мова Я н к Купалы, мова Аляксея Талстога щ мова Ш экстра”. У тaкiм выпадку гутарка iдзе пра тое, як у тэкстах, яшя стварае пэуны чалавек, адлюстроуваюцца не толькi агульначалавечыя моуныя зaкaнaмернaсцi цi не тольк aсaблiвaсцi дадзенай канкрэтнай нацыянальнай мовы, але i iндывiдуaльныя aсaблiвaсцi.

У гэтым праяуляецца двaiсты характар мовы: з аднаго боку, яна з ’ява шдывщуальная, з другога - з ’ява грамадская.

Побач з натуральнай гукавой мовай людзi карыстаюцца некaторымi дaпaможнымi сродкaмi зносiн, якiя таксама называюць мовaмi. Рaзгледзiм некаторыя з iх. Мова жэстау - гэта Ыстэма дадатковых Ыгналау рухам1 частак цела: выцягнутая рука указвае накрунак, нахтенне галавы азначае у нас згоду, а пакручванне галавой у бак1 - адмову ( у балгарау - наадварот) Наз1рант над развщцём дз1цяц1 i светам жывёл даюць некаторыя падставы для гтотэзы пра першаснае прызначэнне мовы жэстау для перадачы iнфармацыi, а гукавой мовы - эмоцый.

Яшчэ адна мова. Мова кветак - гэта умоуны дадатковы сродак перадачы пэунай (зместава абмежаванай) iнфармацыi: чырвоныя ружы - могуць, напрыклад, абазначаць каханне, а жоутыя кветю - здраду ц хваробу. У гэтым сэнсе мовамi можна назваць i iншыя сiстэмы знакау, напрыклад зн а к дарожнага руху.. Звычайна усе тамя мовы маюць абмежаваны слоушк i прымпыуную граматыку, абмежавана i сфера iх ужывання; як правша яны пазбаулены самаразвщця.

У працэсе свайго функцыянавання мова дастасоуваецца да перадачы усяго таго, што патрэбна калектыву яе носьбггам. Патрэбнасщ носьбггау мовы залежаць ад розных умоу жыцця, эканомш, ступеш развщця духоунай культуры, яны змяняюцца. Змяняецца з iмi i мова. У гэтым сэнсе мову можна разглядаць як шбернетычную сютэму, якая няспынна функцыяшруе i самарэгулюецца. У мове узшкаюць новыя словы, фразеалапчныя aдзiнкi, новыя граматычныя сродкi.

Мова - гэта ютотная адзнака этшчнага калектыву-народа, нaцыi. У тыповым выпадку мова народа, з аднаго боку, аб’ядноувае прадстаушкоу дадзенага народа, а з другога - з ’яуляецца адметнай адзнакай. Але нярэдка на практыцы адной мовай карыстаюцца прадстаушш некальшх этнiчных калектывау: нямецкая мова - родная для немцау, аустрыйцау, для значнай частт насельнщтва Швейцарыi i Люксембурга; англтская мова - родная для англiчан i амерыканцау, а таксама для насельнщтва былых калонт Вялтабрытанп; беларуская мова - родная не тольк1 для беларусау, але i для прадстаушкоу тшых народау, яюя дауно жывуць на БеларуЫ, напрыклад, беларусшх татарау, яурэяу i тш. Разам з тым, напрыклад, швейцарцы, яюя карыстаюцца чатырма

10

мовамi (нямецкай, французскай, тальянскай, рэтараманскай) злiваюцца у вытку працяглага сумеснага пражывання у адзшую нацыю.

Мова адчуваецца найбольш каштоуным скарбам народа, яго вЬдавочнай адзнакай; пачуццё адзшства мовы - адзЬн з асноуных кампанентау нацыянальнай свядомaсцi. Менaвiтa праз родную мову адбываецца для кожнага чалавека знаёмства са светам, праз родную мову ажыццяуляецца непарыуная сувязь чалавека са свaiм народам. Разам з тым - родная мова - гэта велiзaрны уклад кожнага норода у скaрбнiцу агульначалавечай культуры.

Ф у н к ц ы i м о в ы у г р а м а д с т в е (с о ц ы у м е) . Соцыум (ад лац. socium = агульнае, сумеснае) - грамадства, сацыяльнае акружэнне чалавека, сукупнасць складзеных гютарычных форм дзейнaсцi людзей.

Мова у жыццЬ чалавека выконвае розныя функцыькамуш катыуную ;пазнавальную;намшатыуную ;экспрэсiуную;эстэтычную.

Ф ормы беларускай нацы янальнай мовы Як i многiя iншыя мовы свету, беларуская мова Ьснуе у дзвюх разнавщнасцях:

ды ялектная мова; беларуская лггаратурная мова.Дыялектная мова - гэта сукупнасць мясцовых гаворак, што бытуюць ( у вуснай

форме) на БеларусьНа дыялекталапчных картах можна убачыць два процшастауленыя aдзiн аднаму

дыялекты: пaУночнa-Усходнi i пaУднёвa-зaходнi.ЛЬтаратурная мова - унармаваная, агульнапрынятая i абавязковая для усiх членау

грамадства. 1снуе у вуснай i тсьмовай рaзнaвiднaсцях, мае рaзгaлiнaвaную сютэму стыляу.

У сютэму нормау сучаснай беларускай льтаратурнай мовы уваходзяць:• арфаэш чны я;• арфаграфнчныя;• лексiчны я;• грам аты чны я;• пунктуацыйныя;• сты лкты чн ы я.

Беларуская мова -ф орм а нацы янальнай культуры беларусау."Народ выражае сябе найпауней i найдакладней у мове сваей. - т сау у XIX ст.

вядомы pycкi лшгвют I. СразнеускЬ, - Народ i мову нельга уявщь адно без аднаго". КалЬ грамадства параунаць з жывым аргашзмам, то мову можна назваць нервовай сЬстэмай, якая наладжвае у аргашзме сувязЬ памЬж яго клеткамЬ. Але мова - гэта не толькЬ сродак, з дапамогай якога людзЬ наладжваюць сувязЬ, абменьваюцца Ьнфармацыяй, яна - своеасаблЬвае люстэрка жыцця i працы народа, яго грамадскага i культурнага развщця. Мова адлюстроувае жыццёвы вопыт народа, асаблЬвасцЬ яго мыслення i псЬхЬкЬ, маральна- этычныя i эстэтычныя нормы.

Ад пакалення да пакалення беларускЬ народ замацоувау у слове сваё бачанне свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпохЬ да эпохЬ ён выпрацоувау разнастайныя сродкЬ для перадачы думак, пачуццяу. Прыродныя умовы i геаграфЬя краЬны, узровень народнай гаспадаркЬ i кантакты з ЬншымЬ народамЬ, характар грамадскай думкЬ, культуры, мастацва - усе вялЬкЬя i малыя асаблЬвасцЬ жыцця нашага народа адлюстравалЬся у мове.

Моуная культура беларускага народа надзвычай багатая i самабытная. Яна увасоблена у поуных чароунага хараства песнях, у афарбаваных мЬфЬчнасцю легендах,

11

паданнях i дасцшных, мудрых прыказках, у адмысловых загадках i мапчнатаямшчых замовах, у трапных выслоуях i дасканалых па форме i мастацкЬх якасцях казках, у творах мастацкай, навуковай льтаратуры i г.д. Гэтыя моуныя скарбы раскрываюць нам гюторыю народа, сведчаць пра яго сацыяльны штэлект, далучаюць нас да маральных, эстэтычных каштоунасцей, створаных народам за стагоддзЬ, дапамагаюць зразумець яго фЬласофЬю, мастацкЬя вобразы, авалодаць сакрэтамЬ яго моватворчай дзейнасцЬ. Захоуваючы духоуную спадчыну народа, замацоуваючы у слове усё тое, што прынята называць куль- турай, мова яднае нашчадкау i продкау, звязвае мЬнулае з сучасным i будучым.

Мова - гэта адна з найважнейшых прыкмет нацыЬ, падмурак этшчнага самаусведамлення народа. У сЬлу пэуных гютарычных, сацыяльных i геапатычных прычын беларуская мова не стала пакуль асноуным i адзшым сродкам камушкацып у нашай рэспублщы. Для большасщ жыхароу Беларусь гэтую ролю выконвае руская мова.

Сучасны стан беларускай лЬтаратурнай мовы - вынЬк працяглага i складанага працэсу яе развщця, якЬ непарыуна звязаны з лёсам беларускага народа, з плёнам i стратамЬ яго псторыь Таму звернемся да псторып, высветлЬм, калЬ узнЬкла наша мова, дзе яна развЬвалася, якое яе месца сярод Ьншых моу свету, як яна выкарыстоувалася у пЬсьменстве, у грамадскЬм i культурным жыццЬ грамадства.

Паходжанне беларускай мовы. У залежнасщ ад паходжання i наяунасцЬ цЬ адсутнасщ агульных рыс усе мовы свету падзяляюцца на роднасныя i няроднасныя. Сярод роднасных моу адрознЬваюцца моуныя сем’Ь, групы i падгрупы. Беларуская мова належыць да славянскай групы тдаеурапейскай сям ’1

Паводле тэорыЬ тдаеурапейскай расы, практычна усе еурапейскЬя i многЬя азЬяцкЬя народы маюць адну прарадзЬму, а Ьх мовы узыходзяць да адзЬнай мовы-крынщы, якую прынята называць “агульнашдаеурапейскай”, цЬ “тдаеурапейскай прамовай”.

Сёння цяжка дакладна сказаць, дзе i калЬ Ьснавала гэтая мова. 1снуе некалькЬ гЬпотэз наконт прарадзЬмы Ьндаеурапейцау. Адны даследчыкЬ лЬчаць, што першапачаткова, прыкладна у IV-III тыс. да н.э. яны займалЬ прастору ад Дона i Пауночнага Кауказа да Дуная. Адсюль шдаеурапейцы пайшлЬ у Еуропу, Сярэднюю АзЬю i праз Кауказ на БлЬзкЬ Усход i у 1ндыю. Згодна з ЬншымЬ гтотэзамЬ, Ьндаеурапейская моуная супольнасць узнЬкла на БлЬзкЬм Усходзе або у 1ндыЬ i адкуль рушыла на усход i захад. Выказваецца таксама меркаванне, што прарадзЬмай Ьндаеурапейцау магла быць тэрыторыя ад Урала да Каспшскага мора.

Нягледзячы на тое, што у навуцы пакуль няма адзтства у вызначэннЬ першаснай лакалЬзацыЬ прашдаеурапейскай мовы, вучоныя аднак не сумняваюцца у тым, што яна юнавала.

Параунальна-пстарычны аналЬз фактау розных моу дазваляе рэканструяваць прашдаеурапейскую мову.

Праюнаваушы некалькЬ тысячагоддзяу, Ьндаеурапейская моуная супольнасць распалася, i на аснове дыялектау пачалЬ складвацца розныя мовы (германская, раманская, славянская i Ьнш.). Мовы, якЬя паходзяць ад агульнаЬндаеурапейскай мовы, з ’яуляюцца роднаснымЬ, i на гэтай падставе Ьх аб’ядноуваюць у адну моуную сям’ю - тдаеурапейскую.

1ндаеурапейсшя мовы - самая вялЬкая у свеце моуная сям’я. У наш час амаль кожны другЬ чалавек на планеце гаворыць на мове шдаеурапейскага паходжання. 1ндаеурапейскЬя мовы гучаць на велЬзарных прасторах Еурази, на працягу апошшх пяцЬ стагоддзяу яны пашырылюя таксама у Пауночнай i Паудневай Амерыцы, Аустрали i часткова Афрыцы. У складзе ЬндаеурапейскЬх моу ёсць i так званыя “мёртвыя мовы”, якЬмЬ ужо нЬхто не карыстаецца. Адны з Ьх збераглЬ толькЬ сваю назву ды невялЬкую колькасць уласных Ьмёнау. ТакЬмЬ з ’яуляюцца, напрыклад, старажытныя мовы Малой Ази: хецкая, лувшская, палайская i пазнейшыя лiдзiйская i лт йская. Ад другЬх засталЬся тсьмовы я помшкь Напрыклад, на ведыйскай мове ад II тыс. да н. э. захавауся зборшк свяшчэнных тэкстау “Веды” ; на санскрыце (у класЬчным яго варыянце) - этчны я паэмы “М ахабхарата” i

12

“Рам аяна”; на авестыйскай мове - зборшк свяшчэнных тэкстау сярэдзшы I тыс. да н.э. “А веста”. Некаторыя “мёртвыя” мовы выкарыстоуваюцца для богаслужэння: царкоунаславянская (змененая стараславянская - першая тсьмовая мова славян) - у праваслаунай царкве, лацЬнская - у каталщкай царкве.

Па ст упеш роднасц тдаеурапейская сям ’я подзяляецца на асобныя группы моу. Вучоныя налiчваюць 16 моуных груп тдаеурапейскай сямЧ: германская група (нямецкая, англтская, im андская, шведская, дацкая i тш. мовы), раманская (французская, тпанская, т альянская, партугальская, румынская, малдауская i тш., мертвая — лацтская), кельцкая Ирландская, шатландская, гэльская, брэтонская i тш.), балтыйская (лт оуская, латышская, а таксама мертвыя мовы — пруская i яцвяж ская), iрланская (перЫдская, таджыкская, курдская i тш., мертвыя — авестыйская, старажытнаперЫдская), тдыйская, ц тдаарыйская (хтдзi, урду, бенгалi i тш., а таксама мертвыя — ведыйская, санскрыт) i тш. Беларуская мова разам з рускай, укратскай, польскай, чэшскай, балгарскай i тш. належыць да славянскай групы моу тдаеурапейскай сямЧ.

Зараз ЬндаеурапейскЬя мовы вельмЬ адрозшваюцца памЬж сабой, але быу перыяд Ьх блЬзкасцЬ, калЬ юнавала адзЬная шдаеурапейская мова, якая толькЬ падзялялася на дыялекты. Ад тых часоу ва усЬх ЬндаеурапейскЬх мовах застауся даволЬ вялЬкЬ пласт слоу, якЬмЬ карысталюя тысячы гадоу таму назад старажытныя Ьндаеурапейцы (арыЬ), у якЬх замацоувалЬ яны свае веды аб навакольным свеце i аб сабе. Так, у беларускай мове ЬндаеурапейскЬмЬ паводле паходжання з ’яуляюцца тэматычныя групы слоу, што абазначаюць паняццЬ духоунага i культурнага жыцця: бог, вера, дух, дзЬва, бяда i Ьнш.; часавыя паняцць век, месяц, дзень, ноч, вечар i Ьнш.; назвы з ’яу прыроды: агонь, вада, вецер, дым, неба, снег, холад i Ьнш.; тэрмЬны роднасцЬ, сваяцтва i Ьншых адносЬн памЬж людзьмь мацЬ, брат, сястра, зяць, госць, друг i Ьнш.; назвы частак цела чалавека: вока, вуха, зуб, кроу, мозг, нос i Ьнш.; найменш жывых Ьстот, раслЬн: звер, алень, воук, вуж, каза, журавель, дуб, бяроза, вярба, лен, зерне, семя i Ьнш.; назвы прыкмет якасць новы, стары, жывы, злы, сухЬ i Ьнш.; назвы дзеянняу, стану: быць, браць, будзщь, верыць, гарэць, драмаць i Ьнш.

1ндаеурапеЬзмамЬ з ’яуляюцца таксама некаторыя лЬчэбнЬкЬ (два, тры, дзесяць, сто i Ьнш.), займеншю (ты, вы, сам), службовыя словы (без, да, а, ды, не i Ьнш.). Падабенства гэтых слоу выяуляецца ва усЬх ЬндаеурапейскЬх мовах або у асобных Ьх групах, што сведчыць, з аднаго боку, пра роднасць гэтых моу, з другога - пра сам факт Ьх паходжання. Параунаем: бел. -дзень, рус. - день, польск. - dzien, балг. - ден, лЬт - deina, лац. - dies, Ьрланд. - denus i г.д.

Беларуская мова атрымала у спадчыну Ьндаеурапейскую лексЬку з мовы старажытных славянскЬх плямёнау, што вылучылюя з агульнашдаеурапейскага этнЬчнага адзшства недзе на мяжы III i II тыс. да н. э.

Беларуская мова як адна са славян с^х моу. Некаторы час славяне жылЬ сумесна на адносна невялЬкай тэрыторыь Прауда, вучоныя спрачаюцца, дзе яна знаходзшася. Яе шукаюць на тэрыторыЬ сучаснай Польшчы (памЬж Одрай i ВЬслай), ля падножжа Карпат i у стэпах Пауднёвай УкраЬны. Але найбольш верагодна, што месцам першаснага прыпынку славян стау раён вярхоу ПрыпяцЬ, Буга, Вюлы. Гэта быу агульны перыяд гюторып славян - агульнаславянскь Мову славян гатага перыяду называюць агульнаславянскай, або праславянскай.

Праславянская мова не была аднолькавай на усёй тэрыторыь Яна члянЬлася на дыялекты. Вучоныя вылучаюць тры асноуныя яе дыялекты, якЬя умоуна называюць усходшм, заходнiм, паудневым. Носьбпы славянскЬх дыалектау у старажытнасщ былЬ у асаблЬва блЬзкЬх адносЬнах з балтамЬ (носьбЬтамЬ балтыйскЬх дыялектау). Магчыма, нейкЬ час юнавала адзшства, якое дазваляе гаварыць пра агульную балта-славянскую мову- продак славянскЬх i балтыйскЬх моу.

13

Паступова славяне пашыралЬ тэрыторыю свайго рассялення. У I тысячагоддзЬ н.э. славянская гаворка ужо гучала у пауночных раенах Усходняй Еуропы, на Балканах, на тэрыторыЬ сучаснай Чэхп, Славакп, ВенгрыЬ, Румыни, у Малой Ази. Славянская калашзацыя, асЬмшяцыя неславянскага насельнщтва Ьшла у гэты час даволЬ штэнсЬуна.

Але падчас вандровак славян па Еуропе сувязЬ памЬж ЬмЬ паслаблялЬся. Гэта прывяло урэшце (прыкладна у сярэдзше 1 тыс. н.э.) да распаду агульнаславянскага моунага адзшства, якое мае псторыю у некалькЬ тясячагоддзяу. На аснове узаемадзеяння дыялектау, што былЬ у недрах праславянскай мовы, i гаворак мясцовага асЬмшяванага насельнщтва паступова пачалЬ складвацца славянскЬя моуныя групы i асобныя мовы.

ТакЬм чынам, падобна на тое, як дрэва расце з кораня, ствол яго мацнее i галшщца, так i сучасныя славянскЬя мовы выраслЬ з праславянскай мовы, караш якой Ьдуць у глыб вякоу, да мовы прашдаеурапейскай. Крона сучаснага славянскага “моунага дрэва” мае галшы, у якЬх групуюцца: 1) усходнеславянскЬя мовы, 2) заходнеславянскЬя мовы, 3) паудневаславянскЬя мовы. Кожная з гэтых галЬн мае розную колькасць адгалЬванняу.

Беларуская мова разам з рускай i украшскай належыць да группы усходнеславянскЬх моу Усходнеславянская група - самая малая па колькасщ моу, але самая вялЬкая па колькасщ славян, што гавораць на мовах гэтай групы (звыш 180 млн.чалавек).

П ерш ы перыяд: 10-14 стст. С тараж ы тнаруская лггаратурная мова. Носьбпы усходшх славянскЬх дыялектау, на аснове якЬх сфармЬравалЬся беларуская, руская i украЬнская мовы, пачалЬ актыуна засяляць Усходнюю Еуропу у сярэдзше 1 тыс. н.э. Традыцыйна доугЬ час лЬчылася, што на базе гэтых дыялектау, якЬя мелЬ высокую ступень агульнасщ, у XI ст. узшкла адзЬная старажытнаруская лтаратурная мова. На гэтай мове былЬ створаны такЬя сусветна вядомыя помнЬкЬ, як “Слова аб палку 1гаравым”, “Словы Юрылы Тураускага,, летатс “Аповесць мтулых гадоу”, Супрасльск1 рукатс, “Астрамiрава Евангелле”. i Ьнш. Гэты час быу пачаткам тсьмовага перыяду у мастацкай славеснасцЬ будучых беларусау, рускЬх, украшцау.

Аднак сёння тэзЬс аб поуным дыялектным адзЬнстве усходнеславянскЬх моу i адзЬнай старажытнарускай мове падлягае сумненню. Вучоныя лЬчаць, што можна гаварыць толькЬ пра адносна адзЬную тсьмова-лпаратурную мову усходнЬх славян старажытнага часу (г. зн. яны пЬсалЬ амаль аднолькава, на стараслявянскай мове - першай лпаратурна-тсьмовай мове славян, распрацаванай у IX ст.), але гаварылЬ па- рознаму. Моуныя продкЬ беларускай, рускай, украшскай моу, вЬдавочна, належалЬ да розных, хоць i блЬзкЬх, дыялектных груповак праславянскага свету. А гэта азначае, што яны не мелЬ адзшай моунай “калыскЬ”, кожная з Ьх развЬвалася сваЬм шляхам з праславянскЬх дыялектау. Старажытныя тсьмовыя помнЬкЬ усходнЬх славян выразна адлюстроуваюць адметныя рысы, уласщвыя адпаведна будучым беларускай, рускай i украшскай мовам. Разам з тым можна гаварыць i пра шэраг Ьстотных, агульных для гэтых моу асаблЬвасцей, што адрозшваюць Ьх ад заходнЬх i паудневаславянскЬх моу: напрыклад, поунагалосныя формы голова - галава (у заходшх i паудневых славян - glova, glava); пачатковае о/а у словах тыпу один-адзш, олень-алень (замест е у заходне- i паудневаславянстх мовах) i тш.

Аднак у большасщ выпадкау узаемаадносшы памЬж беларускай, рускай i украшскай мовамЬ маюць даволЬ складаны характар. Так, адны з моуных рыс з ’яуляюцца агульнымЬ для беларускай i украшскай моу (напрыклад, зацвярдзенне шыпячых (жыццё- життя), чаргаванне г, к, х з свiсцячымi з, ц, с (нага -назе, нозЬ, рука, руцэ, рущ), пераход л у у; в (воук -вовк, спау- спав), падаужэнне зычных i шш.), але Ьх няма у рускай мове; другЬя супадаюць толькЬ у беларускай i рускай мовах ( наяунасць парных цвёрдых i мягкЬх зычных, з ’ява акання, ужыванне на месцы былога гука t (яць) галоснага е (хлеб, лес) i Ьнш.; асобныя рысы агульныя для рускай i украшскай моу (наяунасць цвёрдага i мяккага р (резкЬй - рЬзкЬй). Некаторыя асаблЬвасцЬ замацавалЬся толькЬ у адной з трох моу. У беларускай мове, напрыклад, дзеканне i цеканне (дзень, цЬхЬ), у рускай - выбухны зычны [

14

г ] (горад, гора), спалучэнне ро, ло ( дрожать, глотать), ва украшскай - галосны i на месцы былога t (сЬно, хлЬб), мяккЬ зычны ц ( жнець, палець) i Ьнш.

АналагЬчныя з ’явы назЬраюцца i у граматычнай i лексЬчнай сЬстэмах усходнеславянскЬх моу, дзе побач з агульным, аднатонным для трох моу выяуляюцца спецыфЬчныя рысы, уласщвыя адной цЬ дзвюм мовам.

Заходнеславянскую моуную групу утвараюць польская, чэшская, славацкая, сербалужыцкая (верхня- i тжнялужыцкая) i мёртвая палабская (асЬмЬлявана нямецкай мовай да пачатку XVIII ст.). Носьбпы гэтых моу, якЬх больш за 50 млн. чалавек, жывуць цяпер пераважна на тэрыторыЬ Польшы, Чэхи i Славаки.

ЗаходнеславянскЬя мовы сфармЬравалЬся на базе заходняга дыялекту праславянскай мовы, пауночныя гаворкЬ якога - ляхщкЬя - леглЬ у аснову польскай, сербалужыцкай i палабскай моу, а науднёвыя - у аснову чэшскай i славацкай.

Асноуныя харатэрныя рысы заходнеславянскЬх моу склалЬся пасля IV - V стст. н.э., калЬ пачалася актыуная калашзацыя славянамЬ заходнЬх зямель. У VI - VII стст. продкЬ заходшх славян займалЬ вялЬкую тэрыторыю памЬж Одрай i Лабай. На захадзе яны суседнЬчалЬ з германцамЬ. Некаторыя з Ьх на працягу VIII - XIV стст. былЬ асЬмшяваны немцамЬ.

ЗаходнеславянскЬя мовы маюць некаторыя агульныя рысы, на падставе якЬх яны аб’яднаюцца у адну групу. Напрыклад фжсаваны нащск, г.зн. на адным i тым жа складзе (у польскай мове на другЬм ад канца, у чэшскай, славацкай, сербадужыцкай - на першым складзе; старажытныя спалучэннЬ tl, dl (польск. mydlo ‘мыла’, чэш. ^ydlo ‘крыло’); адсутнасць спалучэння [ л ] з губнымЬ на месцы старажытных спалучэнняу губных + [ j ] (польск. ziemia, чэшск. zeme ‘земля‘) i Ьнш.

Некаторыя асаблЬвасцЬ заходнеславянскЬх моу з ’яуляюцца агульнымЬ з беларускЬмЬ. У фанетыцы, напрыклад, гэта такЬя з ’явы, як дзеканне, цеканне, зацвярдзелы гук [ p ]; мякюя з “шапялявым” адценнем свтцячыя. Вучоныя разглядаюць Ьх як вышк агульных тыпалапчных працэсау, што адбывалюя у роднасных славянскЬх мовах у старажытныя часы.

Да пауднёваславянскЬх моу адносяцца балгарская, македонская, сербская, харвацкая, славенская, а таксама мёртвая стараславянская. Носьбпы пауднёваславянскЬх моу, якЬх больш за 30 млн. чалавек, жывуць у асноуным на БалканскЬм паувостраве - у БалгарыЬ, Македони, Сербп, ХарватыЬ, Славени, Босни i Герцагавше, а таксама у сумежных з ЬмЬ краЬнах (ГрэцыЬ, АустрыЬ, ВенгрыЬ i Ьнш.). СлавянскЬя плямёны з ’явш ся на Балканах у сярэдзше I тысячагоддзя i у параунальна кароткЬ час засялялЬ даволЬ вялЬкую тэрыторыю. Адзшай для пауднёвых славян прамовы у мшулым не юнавала (штэнсЬунасць рассялення не спрыяла развщцю адзшай мовы). Моуны саюз пауднёвых славян складвауся на аснове агульнасцЬ пстарычнага лёсу балканскЬх народау, г.зн. ён фармЬравауся у межах т.з. балканскага моунага саюза, якЬ у сваю чаргу узнЬк у вышку складанага узаемадзеяння розных моуных стыхш. З аднаго боку, гэта мовы старажытных насельшкау Балканау (шрыйская, фракЬйская, дакшская), якЬя хоць i былЬ выцеснены славянскЬмЬ мовамЬ, але аказалЬ на Ьх моцны уплыу; з другога боку, гэта актыунае узаемадзеянне з неславянскЬмЬ мовамЬ (албанскай, грэчаскай, лацшскай), носьбпы якЬх жывуць на Балканах. На працягу некалькЬх стагоддзяу асманскага Ьга на мовы балканскЬх народау моцны уплыу аказвала турэцкая мова. У вышку гэтага моунага узаемадзеяння, мЬжмоуных кантактау пауднёваславянскЬя мовы набылЬ агульныя рысы, т.зв. балкашзмы. Найбольш характэрныя з Ьх наступныя: поуная або частковая страта скланення i выражэнне адпаведных адност пры дапамозе прыназоуткау; страта тфттыва; развщцё постпазщыйнага артыкля; развщцё атсальных форм будучага часу з дзеясловам хацець i тш. У лексщы у вышку працяглых кантактау з шшамоуным насельнщтвам ёсць шэраг запазычанняу з грэчаскай, турэцкай, раманскЬх моу.

З уласна славянскЬх рыс, агульных для усЬх паудневаславянскЬх моу, можна назваць няпоунагалосныя формы тыпу славенскага grad, сербскага влас пераход праслявянскага

15

я (насавога) у е (балгарскае пет ‘п яц ь’, месец ‘месяц’); не змякчэнне зычных перад е, i i Ьнш.

На працягу апошняга тысячагоддзя славянскЬя мовы развЬвалЬся у розных умовах. Тым не менш i сёння здзЬуляе незвычайная блЬзкасць гэтых моу у лексЬчным складзе i структуры слова, у агульнасцЬ каранёу, граматычных форм, сштаксЬчных канструкцый.

Ва усЬх славянскЬх мовах амаль аднолькава гучаць старажытныя словы, звязаныя з сямейнымЬ i вытворчымЬ адносЬнамЬ, з раслшным i жывёльным светам, назвы порау года, частак чалавечага цела i г. д.

Усё гэта - водгалас старажытных сувязей продкау славян. Разам з тым блЬзкасць славянскЬх моу часткова тлумачыцца i агульнасцю пстарычнага лёсу асобных груп славян.

На падставе вывучэння мЬжславянскЬх моуных сувязей вучоныя Ьмкнуцца рэканструяваць малюнак узаемных адносЬн славян у глыбокай старажытнасць ЛЬчыцца, што чым больш агульных старажытных рыс мае пэуная славянская мова з астатшмЬ, тым блЬжэй да цэнтра старажытнай праславянскай моунай прасторы знаходзшся яе носьбпы, i наадварот, чым менш такЬх агульных рыс i з меншай колькасцю славянскЬх моу яна звязана, тым далей ад цэнтра былЬ яе носьбпы у старажытнасць

У сувязЬ з гэтым узнЬкае пытанне: якое месца займалi продк? беларусау у праславянскай моунай прасторы? Адназначнага адказу пакуль няма. Аднак многЬя даследчыкЬ лЬчаць, што мова продкау беларусау пэуны час займала цэнтральнае месца у праславянскЬм свеце. Так, рускЬ вучоны А. Шахматау меркавау, што продкЬ беларусау займалЬ прамежкавае становЬшча памЬж продкамЬ рускЬх, украЬнцау i прадстаунЬкамЬ заходшх славян. Сведчанне таму - шэраг агульных для беларускай i заходшх моу працэсау, сярод якЬх найважнейшымЬ з ’яуляюцца дзеканне, цеканне, страта мяккага (р). Беларуси даследчык П. Бузук таксама лЬчыу, што беларуская мова знаходзшася у цэнтры праслявянскай моунай прасторы, пра што сведчаць шматлшя рысы, якЬя звязваюць беларускую мову з мовамЬ усходшх i заходшх славян. Паводле А. Трубачова, продкЬ беларусау разам з украЬнцамЬ былЬ блЬжэй да носьбпау дыялектау, якЬя леглЬ у аснову паудневаславянскЬх моу (сербскай, харвацкай, славенскай, лужыцкай).

Стан даследавання беларуска-шшаславянсих сувязей старажытнай пары не дазваляе канчаткова акрэслщь месца “прабеларусау” у праславянскай моунай прасторы, але, на думку вучоных, “хутчэй за усё яны размяшчалюя блЬжэй да цэнтра, чым да пераферыЬ” (Г. Цыхун).

Л я вы токау беларускай мовы. У розны час i рознымЬ шляхамЬ славяне дасягнулЬ тэрыторыЬ сучаснай Беларусь Археолап вылучаюць некалькЬ этапау засялення славянамЬ беларускЬх зямель, якЬя да гэтага ужо былЬ часткова асвоены такЬмЬ балцкЬмЬ i угра- фЬнскЬмЬ плямёнамЬ, як льтва, лотва, дайнова, яцвягЬ, голядзь, латыгода i Ьнш. Апошняя хваля масавай славянскай мЬграцыЬ на Беларусь прыпадае на VI ст. н.э. АселЬ тут пераважна плямёны крывЬчоу, палачан, дрыгавЬчоу, радзЬмЬчау, якЬя мелЬ многа агульнага у культуры i мове. З VI-VII стст. пачынаецца доугЬ i няпросты шлях кансалщацып гэтых славянскЬх плямёнау, а таксама балтау i угра-фЬнау, якЬя жылЬ тут раней, у беларускую народнасць.

Славяне, на думку вучоных, прыйшлЬ на Беларусь хутчэй за усё з захаду (з басейна ВЬслы i Одры) i, магчыма, з пауднёвага захаду (з берагоу сярэдняга i нЬжняга Дуная). Яны прынеслЬ з сабою свае племянны я ды ялекты праславянскай мовы, блЬзкЬя да гаворак заходшх суседзяу i суродзЬчау - будучых палякау, чэхау, славакау, а таксама украшцау. Гэтыя дыялекты актыуна узаемадзейнЬчалЬ з балцкЬмЬ i угра-фшсимЬ гаворкамЬ мясцовага насельнщтва. СлавянскЬя дыялекты паступова асЬмЬлявалЬ (выцеснш) балцкЬя. (параун.: бел. - Лучоса i ли. - Laukesa, бел. - Нявежа i льт - Nevezis). Ад апошшх засталася у беларускай мове толькЬ багатая тапашмша ды гщрашмша (напрыклад, большасць назвау рэк i вадаёмау на Беларусь балцкага паходжання).

16

Старажытныя крывщия i дрыгавщия племянныя саюзы паступова перараслЬ у дзяржауныя супольнасщ, феадальныя княствы, якЬя атрымалЬ пазней назвы Полацкае, Турава-Пшскае, Смаленскае i Ьнш. Ужо у VIII ст. узнЬк буйны на той час цэнтр крывЬчоу - Полацк (у тсьмовы х помнЬках упамЬнаецца з 862 г.). У IX ст. Полацк канцэнтруе вакол сябе велЬзарныя тэрыторыЬ i становщца адным з наймагутнейшых палЬтычных i культурных цэнтрау ва Усходняй Еуропе.

Прыкладна у гэты час умацоувае свае пазщып i другЬ цэнтр усходшх славян - КЬеу. КЬеускЬм князям удаецца аб’яднаць большасць усходнеславянскЬх земляу у адзЬную дзяржаву - КЬеускую Русь (праюнавала да XIII ст.).

Моунай адзшкай замест племянных дыялектау у межах новай моунай тэрыторыЬ становяцца тэры тары яльны я ды ялекты - гаворкЬ абласцей, якЬя аб’ядноувалЬся у эканамЬчных i палпычных адносЬнах вакол пэунага горада - маглЬ супадаць са старымЬ племяннымЬ дыялектамЬ, але маглЬ i не супадаць, паколькЬ з утварэннем феадальных княствау адбывалася пэуная моуная перагрупоука i нЬвелЬроука дыялектау.

У вышку штэграцыйных моуных працэсау, на думку вучоных, пры фармЬраваннЬ мовы беларускай народнасщ сталЬ вядучымЬ два дыялекты - пауднёва-заходт (гаворкЬ Турава-ПЬнскага княства i навагародска-гродзенскЬя гаворкЬ) i пауночна-усходш (гаворкЬ Полацкай i Смаленскай зямель).

Пытанне аб дыялектнай аснове мовы беларускай народнасщ даволЬ складанае i да канца не высветленае з-за слабой распрацаванасщ гютарычнай дыялекталоги беларускай мовы. Аднак можна меркаваць, што, напрыклад, характэрныя фанетычныя рысы беларускай мовы - дзеканне i цеканне, цверды (р), фрыкатыуны (г) - спачатку маглЬ узнЬкнуць на захадзе былой тэрыторыЬ дрыгавЬчоу i пашырацца з захаду на усход. З ’ява акання, якая у наш час з ’яуляецца агульнанацыянальнай нормай, была больш пашырана на пауночным усходзе Беларусь

Але перш чым утварылася беларуская народнасць i сфармЬравалася яе мова, у жыцщ усходняга славянства адбылося многа важных падзей, якЬя пауплывалЬ на развщце мовы. Да такЬх падзей адносщца далучэнне славян у X ст. да хрысщянскай цывшзацып (пераважна у яе грэка-вЬзантыйскЬх формах). Разам з хрысщянствам на усходнеславянскЬя землЬ прыйшла пЬсьменнасць на стараславянскай (старабалгарскай) аснове. Гэтая хрысщянска-шсьмовая культура паступова выцесньла язычнщкую культуру i Ьншыя сютэмы льтарнага пЬсьма, што ЬснавалЬ ва усходшх славян у IX ст. i, магчыма, раней.

Увогуле многЬя даследчыкЬ лЬчаць, што да афщыйнага хрышчэння РусЬ (988 г. н.э) усходшя славяне не карысталюя якой-небудзь упарадкаванай сЬстэмай тсьма. ПЬсьменнасць з ’явьлася i стала пашырацца з прыняццем хрысщянства. Некаторыя вучоныя адносяць з ’яуленне пюьменнасщ ва усходшх славян з канца X ст. на больш раннЬ час. Пры гэтым яны абатраюцца на старажытны летапЬс, дзе ёсць звесткЬ аб тым, што фьлосаф Канстанщн навучыуся грамаце “рускай” ад нейкага русЬна у КарсунЬ (Херсоне) перад тым, як тсац ь свае кнЬгь Недзе каля 860 г. ён быу у Карсуш i набыу там “Евангелие и псалтырь руськы письмены писано”.

Пра выкарыстанне усходнЬмЬ славянамЬ нейкЬх тсьмовы х знакау згадваюць у сваЬх нататках арабскЬя падарожнш X ст. Эль МасурадзЬ, АхменЬ Iбн-Фaдлaн i Ьнш. Паводле падання чарнарызца Храбра, якЬ жыу у X ст., усходнЬя славяне карысталюя сваей пюьменнасцю “чертами и рьзами” (магчыма, старажытная пЬсьменнасць у форме клшашсу).

Аднак пытанне аб усходнеславянскай пюьменнасщ у дахрысщянси перыяд канчаткова не высветлена. Да нас дайшло нямала тсьмовых знакау, якЬя пакуль што увогуле застаюцца нерасшыфраванымь Тым не менш гаварыць пра шырокае распаусюджанне пЬсьма ва усходшх славян магчыма, вЬдаць, толькЬ з часу прыняцця хрысщянства.

Разгляд гюторып беларускай льтаратурнай мовы (як i рускай i украшскай) звычайна пачынаецца з часоу узнЬкнення пюьменнасщ i першых льгаратурна-пюьмовых творау ва

17

усходшх славян. Беларусы, як i Ьншыя усходнеславянскЬя народы, яшчэ з датсьмовых часоу валодалЬ самабытнай культурай слова, якая асаблЬва ярка выяуляецца у фальклорных творах. Разам з тым юнавала традыцыя выкарыстання разнастайных формул дагаворау, пагадненняу, т.зв. звычаевага права з уласцЬвымЬ Ьм зваротамЬ, выразамЬ. Пазней гэтыя традыцыЬ вуснай моватворчасщ народа сутыкнулюя са стараславянскай кшжнай мовай, якая прыйшла з прыняццем хрысщянства. У вышку сЬнтэзу гэтых дзвюх моуных стыхш паступова выпрацоуваецца свой варыянт пЬсьмовай (кнЬжнай) мовы, якая юнуе паралельна са шматлЬкЬмЬ мясцовымЬ гаворкамЬ усходшх славян. Яе традыцыйна называюць старажытнай усходнеславянскай (старажытнарускай) лтаратурнай мовай. На гэтай мове былЬ створаны такЬя сусветна вядомыя помнЬкЬ, як “Слова аб палку 1гаравым”, творы Уладзiмiра Манамаха, летатс “Аповесць мтулых гадоу” i Ьнш. Гэты час быу пачаткам тсьмовага перыяду у мастацкай славеснасцЬ будучых беларусау, рускЬх, украЬнцау.

X I-XII стст. былЬ надзвычай плённымЬ у псторып беларускай кшжнасщ. Значная колькасць тсьмовых помшкау, створаных на Беларусь у той час, былЬ на царкоунаславянскай (стараславянскай у яе усходнЬм варыянце) мове. Гэта пераважна творы богаслужэбнай лЬтаратуры (евангелле, псалтыры i Ьнш.). З арыгшальных рэлюшных творау старажытнай эпохЬ дайшлЬ да нас творы етскапа КЬрылы Тураускага (словы, казанш, павучаннЬ, малЬтвы), пюьменшкау-асветшкау КлЬмента Смалящча i Аураама Смаленскага, якЬя дасканала валодалЬ царкоунаславянскай мовай, цЬ, як тады называлЬ, “языком словенским”. У XII ст. вялЬкую асветнщкую працу вяла Ефрасшня Полацкая. Яе жыцце i дзейнасць атсаны у “Жыци”, складзеным пасля смерцЬ асветнщы адным з яе вучняу. Старажытныя беларускЬя шсьменшкьасветши былЬ людзьмЬ высокай культуры, якЬя добра ведалЬ не толькЬ БЬблЬю, але i антычную лЬтаратуру - Гамера, Платона, Арыстоцеля.

На тэрыторыЬ Беларусь ЬснавалЬ такЬя буйныя цэнтры старажытнай пюьменнасщ, як Полацк, Турау, ПЬнск, Смаленск, Слуцк, Мазыр. Тут перапювалюя не толькЬ царкоуныя творы i Ьншая папулярная у тыя часы лЬтаратура, але стваралЬся i арыгЬнальныя творы. Аднак Ьх захавалася невялЬкая колькасць i пераважна у пазнейшых спЬсках. Многае з тсьмовай спадчыны нашых продкау згублена. Дастаткова сказаць, што не захавалася у арыгЬнале нават нЬводнага з надзвычай папулярных у свой час творау КЬрылы Тураускага.

Значна больш помнЬкау пюьменнасщ не толькЬ рэлшшнага, але i свецкага характару дайшло ад XIII ст. Гэта шматлшя гандлевыя дагаворы, надпюы на прадметах матэрыяльнай культуры, разнастайныя граматы, знойдзеныя у Вщебску, Смаленску, МсцЬславе. Гэтыя помши шырока адлюстроуваюць асаблЬвасцЬ жывой народнай гаворкЬ таго часу. Напрыклад, у адным з першых дакладна датаваных помнЬкау - “Дагаворнай грамаце Смаленскага князяМсщслава Давыдавiча з Рыгай i Гоцк1м берагам” ад 1229 г., у якЬм знайшлЬ адбЬтак многЬя працэссы агульнаусходнеславянскага характару (падзенне рэдукаваных галосных ь, ь, супадзенне гукау i i е, пераход злучэнняу гы, кы, хы у гЬ, кЬ, хЬ i Ьнш.), шырока прадстаулены мясцовыя (полацка-смаленскЬя) рысы (змяшэнне ч i ц, пераход в у у (нескладовае) ( у Рызе, у верхь, у шзь), Ьменная частка выказнЬка выражана поунай (займеннай) формай прыметнЬка. МногЬя з моуных з ’яу адлюстраваных у тагачасных помнЬках, сталЬ спецыфЬчнымЬ рысамЬ сучаснай беларускай мовы. ТакЬм чынам, у помнЬках, створаных на Беларусь у X -XIII стст., выразна акрэслшся рысы беларускай моунай тстэмы. На падставе тсьмовы х сведчанняу вучоныя мяркуюць, што гаворкЬ будучых беларусау, рускЬх, украЬнцау мелЬ к XIII ст. столькЬ адметнага у фанетычным i граматычным ладзе, што можна гаварыць аб трох самастойных усходнеславянскЬх мовах - беларускай, рускай, украшскай.

Жыхары усходнеславянскЬх зямель у XIII ст. апынулюя у розных палпычных i эканамЬчных умовах. Большая частка былой КЬеускай РусЬ трапЬла пад уладу татара- манголау. На тэрыторыЬ ж будучай Беларусь, свабоднай ад татара-манголау, набывае эканамЬчную i палЬтычную магутнасць Новагародская зямля (вядомая таксама пад назвамЬ

18

“Чорная Русь”, “этшчная ЛЬтва”). Полацкае княства, якое дасягнула найбольшай магутнасцЬ у часы княжання Усяслава (XI ст.), к гэтаму часу страчвае сваю моц i распадаецца на дробныя удзельныя княствы. Цэнтр палпычнага i эканамЬчнага жыцця пераходзЬць з Падзвшня у Панямонне, якое становЬцца ядром кансалщацып беларусих, часткова украшсих зямель i балцих плямёнау (жмудзЬ, аукштайтау - продкау сучасных лЬтоуцау, лЬтвы, яцвягау i Ьнш.) у адзЬную дзяржаву - ВялЬкае княства ЛЬтоускае.

Другi перыяд: 14-18 стст. Старабеларуская лггаратурная мова. Беларуская мова часоу В ялiкага княства ЛiтоУскага ВялЬкае княства ЛЬтоускае узнЬкла у XIII ст. яксаюз усходнеславянскЬх княствау (Наугародскае, Полацкае, ПЬнска-Тураускае, Берасцейскае i Ьнш.), i на працягу XIV ст. уся тэрыторыя Беларусь увайшла у яго склад. Гэта была дзяржава шматэтшчная (яе насялялЬ, паводле сучаснай тэрмшалоги, беларусы, украЬнцы, лЬтоуцы, палякЬ, яурэЬ, татары), рознаканфесЬянальная (тут жылЬ праваслауныя, католш, ЬудзеЬ, мусульмане, пратэстанты) i шматмоуная (акрамя усЬх этшчных моу выкарыстоувалюя лацЬнская i стараславянская).

Этшчную большасць у ВялЬим княстве Л ноусим складалЬ нашчадкЬ былых усходнеславянскЬх пляменау (крывЬчоу, дрыгавЬчоу, радзЬмЬчау), якЬя не растварылюя у вялЬкай дзяржаве, а захавалЬ свае традыцып, звычи, веру, культуру, сваю мову, атрыманую у спадчыну з даунЬх часоу. На базе гэтай части усходнеславянскага насельнщтва на працягу X IV -X V стст. склалася беларуская народнасць i сфармiравалася беларуская лтаратурна-тсьмовая мова (у навуковай лтаратуры яе прынята называць старабеларускай). Вядучую ролю у яе фармЬраваннЬ адыгралЬ, на думку вучоных, хутчэй за усе гавори Вшеншчыны i пауночных гарадоу ВялЬкага княства Лгшускага-Вщебска, Полацка, Смаленска.

Старабеларуская мова з ’яулялася асноунай лнаратурна-тсьмовай у ВялЬим княстве Лноусим. У той час яе называлЬ “проста мова” (тэрмЬн “беларуская мова” узнЬк пазней). У тсьмовых помнЬках сустракаюцца таксама назвы “проста молва”, “русий язык” (у адрозненне ад “языка словенского” - царкоунаславянскай мовы). Па-за межамЬ Княства гэтую мову часам называлЬ “лЬтоускай”.

“Проста мова” склалася як лЬтаратурная мова у актавай пюьменнасщ на аснове мясцовых гаворак i тсьмова-моуных традыцый папярэднЬх стагоддзяу. Яна выкарыстоувалася у наддыялектных тсьмовых зносшах на тэрыторыЬ усёй дзяржавы. Гэтая мова мела статус афщыйнай, дзяржаунай мовы у В ялт м княстве Лтоуск1м, таму ужывалася ва уЫх сферах грамадскага жыцця. На беларускай мове упершыню у гюторып усходшх славян на пачатку XVI ст. з ’явш ся друкаваныя кшгь На ей юнавала багатая лЬтаратура, навуковая i мастацкая, летатсы , а з сярэдзшы XVI ст. - i тэксты Св. ПЬсання. Гэта была мова законау, суда, канцылярый. У вялЬкакняжацкай канцылярыЬ на ёй стваралЬся дакументы дзяржаунага значэння. На беларускай мове пюалюя i найважнейшыя юрыдычныя дакументы у каралеускЬх канцылярыях Кракава i Варшавы, прызначаныя для ВялЬкага княства ЛЬтоускага. Актавыя дакументы, выдадзеныя вялЬкЬмЬ князямЬ, каралямЬ, сеймамЬ, рознымЬ урадавымЬ асобамЬ, склалЬ гютарычны архЬу, вядомы пад назвай Метрыка ВялЬкага княства ЛЬтоускага (ЛЬтоуская метрыка). Ен змяшчае больш за 600 тамоу дакументау, якЬя не толькЬ даюць уяуленне пра розныя бакЬ палпычнага, эканамЬчнага, культурнага жыцця ВялЬкага княства ЛЬтоускага на працягу амаль чатырох стагоддзяу, але i з ’яуляюцца крынщай вывучэння стану тагачаснай беларускай мовы, шляхоу яе развщця.

Дзелавыя дакументы даволЬ паслядоуна адлюстроувалЬ асаблЬвасцЬ народнай гавори - яе багатую лексЬку, фанетычныя i граматычныя з явы. Разам з тым у Ьх выпрацоувалюя i спецыфЬчныя прыёмы выказвання, юрыдычныя формулы, стандартным канцылярсия звароты, сваеасаблЬвыя сштаксЬчныя канструкцыь У практыцы справаводства i заканадауства складвалЬся характэрныя рысы старабеларускай мовы, Ьшло папауненне яе слоушка грамадска-палпычнай, юрыдычнай тэрмшалопяй.

19

Лепшыя моуныя здабыти канцылярска-юрыдычнага тсьменства адлюстраваны у Статуце ВялЬкага княства ЛЬтоускага - зводзе законау дзяржавы i кодэксе феадальнага права, я и меу тры рэдакцыЬ - 1529, 1566, 1588 гг. (Статут юрыдычна замацоувау прававое становЬшча беларускай мовы як дзяржаунай у ВялЬкЬм княстве Лгшусим). У гэтым унЬкальным помнЬку тсьменства даволЬ паслядоуна адлюстраваны найбольш характэрныя рысы беларускай фанетыи i граматыи, праведзена пэуная ушфшацыя графЬкЬ i арфаграфп. Надзвычай шырока прадстаулены тут амаль усе тэматычныя пласты тагачаснай беларускай лексЬи - ад назвау дзяржауных рэлЬгЬй, службовых асоб да найменняу прадметау i з ’яу бытавога характару.

В ы сок узровень мела у XV-XVII стст. беларускае свецкамастацкае тсьменства, якое юнавала у такЬх жанравых формах, як летатсы (афЬцыйныя i прыватныя хроши), мемуары, творы мастацкай льтаратуры - перакладной (гютарычна-прыгоднщия, рыцарсия аповесцЬ i раманы) i арыгшальнай (вершы, творы палпычнай сатыры i Ьнш.). У моуных адносЬнах свецка-мастацкая лЬтаратура даволЬ стракатая. Творы узнЬкалЬ у розны час, i аутарамЬ Ьх былЬ людзЬ розных густау, рознай манеры пЬсьма. Таму побач з жывой народна-гутарковай моунай стыияй тут можна сустрэць традыцыйныя, часам архаЬчныя, кшжна-пюьмовыя спосабы i прыёмы апЬсання, царкоунаслявянскую i г.д. Аднак у цэлым, як адзначае Я.Ф.Карси, творы, i арыгЬнальныя, i перакладныя, самых разнастайных жанрау старажытнай беларускай льтаратуры тсалю я, па сутнасцЬ, на той жа мове, што i розныя юрыдычныя i дзелавыя помши.

Паступовая дэмакратызацыя старабеларускай свецкай пюьменнасщ, якая выяулялася у замене архаЬчных моуных элементау адпаведнымЬ элементамЬ жывой народнай мовы, пашырылася i на рэлюшную лЬтаратуру, якая традыцыйна стваралася на царкоунаславянскай мове. Увогуле выкарыстанне старабеларускай мовы у творах рэлюшнай лЬтаратуры - даволЬ цЬкавая старонка у гюторып лЬтаратурнай мовы. Як вядома, гюторыя Беларусь мае тую адметнасць, што хрысщянства сюды прыйшло не толькЬ у грэка-вЬзантыйсих, але i у рымска-каталщих формах. Шматвякавая барацьба праваслауя i каталщызму у цэлым паслабляла кшжна-хрысщянскую культуру беларусау на царкоунаславянскай мове. Прашкненне беларускай мовы у канфесшную лЬтаратуру паступова звужала сферу выкарыстання царкоунаславянскай мовы. Спачатку асаблЬвасцЬ мясцовых беларускЬх гаворак пранЬкалЬ у неканашчныя рэлюшныя творы, затым царкоуна-славянсия рысы стыхшна замяняюцца беларускЬмЬ i у тэкстах Св. ПЬсання. К XVI ст. гэты працэс набывае такЬя памеры, што асобныя помши рэлюшнай льтаратуры можна разглядаць не проста як узоры беларускай рэдакцыЬ царкоунаславянскай мовы, а як самастойныя пераклады на беларускую лЬтаратурную мову.

Пераклад i выданне на Беларусь рэлюшнай льтаратуры звязаны з дзейнасцю такЬх выдатных пюьменшкау-асветшкау, як Францыск Скарына, Сымон Будны, ВасЬль Цяшнси, МялецЬй Сматрыци, кш п якЬх увасобш дэмакратызацыю царкоуна- славяншчыны у напрамку больш зразумелага для чытача пЬсьма. Напрыклад, выданш Ф. Скарыны настольн насычаны беларусЬзмамЬ, што памЬж вучонымЬ узнЬклЬ рознагалоссЬ адносна Ьх моунай асновы. Адны вучоныя лЬчаць яе беларускай, другЬя сцвярджаюць пра перавагу царкоунаславянскай Ьх асновы. Аднак як бы гэта не называлЬ - беларуская рэдакцыя царкоунаславянскай мовы щ “вы сок стыль” старабеларускай мовы - важна, што Ф. Скарына першы свядома сштэзавау у сваЬх выданнях элементы мёртвай царкоунаславянскай мовы i жывой беларускай гавори. На лЬтаратурнай i мовазнаучай шве Беларусь Ф. Скарына распачау тую ж самую працу, якую у велЬкарускай льтаратуры двума стагоддзямЬ пазней пачне М. В. Ламаносау, дбаючы пра “равность” памЬж кнЬжнаславянскай i рускай гутарковай мовамЬ. Моватворчую дзейнасць Ф. Скарыны можна зразумець i апанщь на агульнаеурапейсим фоне эпохЬ Адраджэння, якой паасобныя еурапейскЬя мовы i абавязаны узыходжаннем з простых “гаворак” да узроуню нацыянальных моу. Нагадаем вялЬкЬх Ьтальянсих гуманютау - Дантэ, аутара “Боскай камедыЬ”, я и першым гаворку сваёй Бацькаушчыны - Тасканскай вобласцЬ - Ьмкнууся

20

узняць да агульнаЬтальянскай нацыянальнай свядомасцЬ, Петрарку, Бакачыо, якЬя шырока спалучалЬ у сваЬх творах лацЬнскую мову з жывой народнай гаворкай. Перакладаючы “БЬблЬю”, Скарына дастасоувау беларускае слова да высокЬх мерак Св. ПЬсання, суадносЬу беларускую мову з ЬншымЬ мовамЬ свету - халдзейскай, яурэйскай, лацшскай, грэчаскай, царкоунаславянскай.

Увядзенне у сакральную мову народных элементау адыграла важную ролю у псторын беларускай мовы. У другой палове XVI ст., у разгар РэфармацыЬ на Беларусь, паслядоунш Ф. Скарыны - Сымон Будны, Васть Ц ят нсш i тш. давялЬ справу да канца, даушы народу рэлЫйныя творы на беларускай мове.

ТакЬм чынам, на раннЬх этапах сваей псторып беларускЬ народ ажыццяуляу тсьмовыя зносшы на мове, якая значна адрозшвалася ад сучаснай беларускай лЬтаратурнай мовы. Як i усякая Ьншая лЬтаратурная мова данацыянальнай эпохЬ, яна была да канца аргашзаванай структурай, не мела сталых, зафЬксаваных у граматыках норм. Тагачасныя аутары атралю я на традыцын старажытнага тсьменства, асаблЬва у галЬне графЬкЬ, арфаграфп, статыстыкЬ. Гэта у пэунай ступеш архаЬзавала лЬтаратурную мову, аддаляла яе ад народнай гаворкЬ. Разам з тым тсьменшкЬ неабмежавана карысталюя лексЬкай i фразеалогЬяй народнай мовы, якая з ’яулялася для Ьх узорам моватворчасщ i невычэрпнай крынщай выяуленчых сродкау. Спалучэнне гэтых рознародных моуных элементау не было, аднак, мехашчным, не надавала цалкам штучны характар мове старабеларускага тсьменства. Яна мела адзнакЬ лЬтаратурнасцЬ i адпавядала тым патрабаванням, якЬя ставш ся перад ею як сродкам тсьмовых зносЬн i лЬтаратурнай творчасцЬ.

Лтаратурная мова часоу ВКЛ, можна сказаць, была “нацыянальнай” лтаратурнай мовай у тым сэнсе, што у яе аснове ляжала беларуская мова (а не царкоунаславянская ц якая тшая). Аднак далейшае развщцё беларускай народнасщ iяе мовы адбывалася у неспрыяльных умовах. Утварэнне феадальнай федэратыунай дзяржавы - Рэчы ПаспалЬтай у вышку аб’яднання ВялЬкага княства ЛЬтоускага з Польшчай (Люблшская унЬя 1569г.), хоць i з захаваннем напачатку юрыдычнай роунасцЬ абедзвюх дзяржау, мела вышкам значэнне польскага палпычнага i культурнага уплыву. Польшча у гэты час мела лепшае эканамЬчнае i палпычнае становЬшча, чым аслабленае у ЛЬвонскай вайне ВялЬкае княства ЛЬтоускае. Валодаючы унутрапалЬтычнай шщыятывай у дзяржаве, Польшча пачала ажыццяуляць вялЬкадзяржауную палЬтыку у адносЬнах да ВялЬкага княства ЛЬтоускага. Яна выяулялася найперш у ЬмкненнЬ падпарадкаваць гэты край Кароне, у пашырэннЬ каталщызму, польскай культуры, мовы.

Памеры таго як Княства паступова трацЬла палпычную самастойнасць i з раунапраунага суб’екта шматэтшчнай дзяржавы ператваралася у нацыянальна залежны край польскай улады, пагаршалЬся умовы для развщця пюьменнасщ на беларускай мове.

З канца XVI ст. на Беларусь распаусюджваецца лацшская мова - афщыйная пЬсьмовая на той час мова Польскай дзяржавы. Яна пачынае выкарыстоувацца (часта паралельна з беларускай мовай) у судовай практыцы, навуковым ужытку, становщца прадметам школьнага вывучэння. I хоць глыбокЬх каранёу латынь на Беларусь не паспела пусцщь, але яна рыхтавала глебу да пранЬкнення у тсьменнасць польскай мовы. ЭкспансЬя польскай мовы асаблЬва пашыраецца на пачатку XVII ст. КалЬ дакументы ЛЬтоускай метрыкЬ на працягу XV-XVI стст. натсаны на беларускай мове, то у XVII- XVIII стст. - пераважна на польскай i часткова лацшскай. Польская мова становщца мовай канфесшнай палемЬкЬ, свецкай лЬтаратуры. Паступова беларуская мова выцясняецца з прыватнага тсьмовага ужытку. У вышку дэнацыяналЬзацыЬ i апалячвання у новых палпычных умовах беларускай шляхты, магнатау (чые патрэбы найперш абслугоувала беларуская лЬтаратурная мова) гутарковай мовай гэтых сацыяльных груп таксама становщца польская. Яна часта выступае як сваеасаблЬвы сацыяльны жаргон, у якЬм польскЬя рысы перамешваюцца з беларускЬмЬ мясцовымЬ моунымЬ асаблЬвасцямЬ.

Творы, якЬя выходзяць на беларускай мове у канцы XVI-XVII стст., беспадстауна

21

напауняюцца паланЬзмамЬ, прычым не толькЬ лексЬчнымЬ, але i граматычнымЬ, словаутваральнымЬ. Часта усе выказванне афармляецца на узор польскай статыстыкЬ. Паводле слоу Я.Ф. Карскага, беларуская лтаратурная мова к канцу XVII ст. так палашзавалася, што па сваiм лекЫчным складзе стала мала адрозтвацца ад польскай гаворю.

ТакЬм чынам, працяглая палашзацыя, вышкам якой стала звужэнне сацыяльнай базы беларускай мовы (складу яе носьбЬтау), абмежаванне яе жанравай структуры, нематываванае прашкненне у беларускЬ слоушк палашзмау, а з другога боку, архаЬзаванасць самой структуры граматычных i праватсных норм старабеларускай мовы, часта далёкЬх ад жывой народнай мовы - усё гэта прывяло да заняпаду беларускай лЬтаратурнай мовы старой традыцыЬ. Яна ужо не магла задаволщь камушкатыуныя патрэбы тагачаснага грамадства.

Засмечаная i сацыяльна непрэстыжная, беларуская лЬтаратурная мова уступае пазщып польскай мове. I калЬ яшчэ у 1621 г. беларускЬ паэт Ян Казiмiр Пашкевiч з захапленнем тсау , што “Полска квЬтнет лацЬною, ЛЬтва квЬтнет русчЬзною...”, то у 1696 г. ВаршаускЬ сейм канстатуе, што у справаводстве Княства усе рашэнш павЬнны складацца на польскай мове. З гэтага часу афщыйная тсьменнасць на беларускай мове спрыняецца. Але беларуская мова прадаужае выкарыстоувацца у штодзённым ужытку сялян i Ьнш. нЬжэйшых колау грамадства (якЬх польская асЬмшяцыя амаль не закранула), г.зн. яна працягвае функцыянаваць i развЬвацца як народна-дыялектная мова.

Ад XVII-XVIII стст. дайшло да нас зусЬм мала помшкау на беларускай мове. Гэта асобныя мастацкЬя творы - анашмныя, бурлескна-сатырычныя вершы, нешматлЬкЬя драматычныя творы - камедыЬ, штэрмедып да школьных драматычных творау. СпецыфЬка гэтых творау у тым, што яны натсаны лщшкай, у аснове якой ляжау фанетычны прынцып правапЬсу. У адрозненне ад традыцыйна-этымалапчнага правапЬсу кЬрылаускЬх старабеларускЬх выданняу, дзе многЬя спецыфЬчныя рысы беларускай фанетыкЬ (аканне, цеканне i Ьнш.) звычайна не адлюстроувалЬся, фанетычны прынцып тсьм а лацЬнкай вельмЬ дакладна перадавау усе асаблЬвасцЬ беларускага вымаулення.

Мова драматычных творау надзвычай блЬзкая да сучаснай беларускай мовы. Тут не сустракаюцца царкоунаславяшзмы, не выяуляюцца якЬя-небудзь кшжныя, архаЬчныя элементы, тыповыя для старабеларускай пюьменнасщ. Гэтыя творы створаны цалкам на аснове народнай гаворкЬ, у гэтым сэнсе даюць уяуленне аб тагачасным яе стане.

Драматычныя творы XVII-XVIII стст., цесна звязаны з моватворчасцю народа, стаяць на мяжы мовы народнасщ i нацыянальнай лЬтаратурнай мовы, якая пачала фармЬравацца на народна-дыялектнай аснове.

Трыцi перыяд 19 - пачатак 21 ст. Н овая (нацы янальная) беларуская лггаратурная мова. У канцы XVIII ст. беларускЬ народ апынууся у новых гютарычных абставЬнах. НекалЬ ВялЬкая Рэч ПаспалЬтая пасля трох падзелау памЬж Аустрыяй, ПрусЬяй i РасЬяй у 1795 г. перастала юнаваць. БеларускЬя землЬ увайшлЬ у склад РасЬйскай ЬмперыЬ. Але у складзе Расп Беларусь канчаткова страцша дзяржаунасць i нават сваю этшчную назву, ператварыушыся у “Северо-Западный край” ЬмперыЬ.

ЦарскЬ урад Ьгнаруе не толькЬ дзяржауную самастойнасць, але i этнЬчную, моуную, культурна-рэлюшную адметнасць беларускага народа. У 1839 г. лЬквЬдуецца унЬя - уняты далучаюцца да Рускай праваслаунай царквы. АфЬцыйная навука разглядае беларускую мову як ды ялект (“наречие”) рускай мовы, а беларусау разглядае як рускую народнасць. Гэта адпаведна адкрывала дарогу рускаму заканадауству, рускЬм школам, афщыйнай рускай мове. Загадам МЬкалая I у 1840 г. на Беларусь у якасцЬ афщыйнай уводзЬцца руская мова: “Все дела, как правительственной, так и по судебной части, не исключая и дел дворянских, депутатских собраний и предводителей производить на русском языке”. Беларуская мова у гэты i пазнейшыя часы у афщыйны ужытак, пЬсьменнасць, школы не дапускалася. Усё, што знаходзшася над бестсьмовым сялянскЬм

22

бытам (царква, школа, канцылярыя), павЬнна было быць рускЬм.МенавЬта у гэты час нацыянальна-культурнага заняпаду у асяроддзЬ навукоуцау -

беларусау, выхаванных на традыцыях польскай i рускай культур, умацоуваецца разуменне самабытнасцЬ беларускага народа, прызнанне пстарычнай юцшы, што толькЬ на аснове нацыянальных традыцый можна стварыць каштоунасцЬ агульначалавечага значэння, што пытанш “быць цЬ не быць беларускай культуры?”, “быць щ не быць самЬм беларусам?” вырашаюцца праз лёс роднай мовы.

Гэтую юцшу першымЬ усвядомш прадстаунш беларуска-польскага асветнщтва першай паловы XIX ст. Я. Чачот, Я. БаршчэускЬ, В. Дунш-МарцшкевЬч i Ьнш. Свядома праводзш яе у жыцце у другой палове XIX ст. К. КалшоускЬ, Ф. БагушэвЬч, пазней - Я. Купала, Я. Колас, М. БагдановЬч, Цётка, А. Гарун, С. Палуян i Ьнш. тсьм ен нш i публЬцысты “нашашускага” курунку. Iх творчасць, увабраушая духоуныя здабыткЬ беларускага народа, i ёсць пачатак новай беларускай нацы янальнай лггаратурна- ш сьмовай мовы.

ТакЬм чынам, сучасная лггаратурная беларуская мова пачынае складвацца амаль праз два стагоддзЬ пасля спынення старабеларускай пЬсьмовай традыцыЬ - у мастацкай творчасщ, прызначанай найперш селяншу, “мужыку”, якЬ заставауся адзшым, па сутнасцЬ, захавальнЬкам сваёй спрадвечнай мовы i нацыянальнай культуры. МенавЬта на аснове жывой мовы народа i пачала фармЬравацца беларуская лггаратурная мова (без якой- небудзь сувязЬ з культурай старога беларускага тсьменнства).

Працэс фармЬравання новай беларускай лЬтаратурнай мовы супау з перыядам т. зв. Славянскага Адраджэння, калЬ адбывалася фармЬраванне славянскЬх нацый i новых славянскЬх нацыянальных моу. Але у адрозненне ад Ьншых славянскЬх моу, ва умовах адсутнасщ уласнай дзяржаунасщ, забароны беларускай мовы у грамадскЬм жыццЬ, працэс складвання яе лЬтаратурнай формы працякау вельмЬ запаволена i расцягнууся больш чым на стагоддзе. У XX ст. беларуская мова уступша неунармаванай i некадыфЬкаванай, негледзячы на спробы выкарыстання яе на працягу XIX ст. у белетрыстыцы и публщыстыцы, не маючы распрацаванай навуковай тэрмшалоги, кшжна-шсьмовых стыляу.

Асноуныя нормы лЬтаратурнай мовы пачалЬ складвацца стыхшна толькЬ у першым дзесяцЬгоддзЬ (1906-1915) легальнага функцыянавання беларускага друку. Выданне першай беларускай газеты “Наша шва”, вакол якой згуртавалЬся нацыянальныя культурныя сшы, удзел у ёй карэспандэнтау з розных мясцовасцей Беларусь стваралЬ магчымасць замацаваць у якасцЬ норм найбольш пашыраныя моуныя з ’явы. Аднак гэтыя нормы не былЬ атсаны i замацаваны адпаведным чынам, а таму часта парушалЬся. На старонках “Нашай швы”, як i у Ьншых тагачасных выданнях, свабодна суЬснавалЬ розныя варыянтныя формы, вытокамЬ якЬх былЬ пауднева-заходш i пауночна-усходш беларускЬя дыялекты.

Першыя спробы кадыфЬкаваць праватсныя i граматычныя нормы былЬ зроблены братамЬ А. i Я. ЛесЬкамЬ, якЬя у 1917 г. апублЬкавалЬ лацЬнскЬм шрыфтам дапаможшк “Як правЬльна пЬсаць па-беларуску”, а у 1918 г. на яго аснове выдалЬ “Беларуси правапЬс”. У гэты час выходзяць i Ьншыя дапаможнш “Беларуси правапЬс” А. ЛуцкевЬч i Я. СтанкевЬч, дапаможшк: Р. АбЬхта i Я. СтанкевЬча “Просты спосаб стацца у кароткЬм часе граматным” i Ьнш. Але найбольш значнай i удала распрацаванай сярод Ьх стала “Беларуская граматыка для школ” Б. ТарашкевЬча, выдадзеная ирылщай i лацЬнкай у Вшьш у 1918 г. Граматыка мела пяць раздзелау: гукЬ, часцЬны мовы, падзел слова, праватс, сказ. Б. ТарашкевЬч выйшау за межы уласна граматыи i апЬсау усе узроунЬ моунай сютэмы з пункту погляду Ьх нарматыунасщ, правЬл перадачы на тсьм е. Ён здолеу акрэслЬць асноуныя заканамернасщ беларускай лЬтаратурнай мовы, выявщь пстарычна абумоуленую сувязь яе фанетыка-граматычных асаблЬвасцей з цэнтральнымЬ (сярэднебеларускЬмЬ) гаворкамЬ, якЬя аб’ядноуваюць у сабе найбольш агульныя i пашыраныя рысы абодвух дыялектау.

З выхадам граматыи Б. ТарашкевЬча пачауся працэс стабшзацып праватсных норм

23

беларускай лЬтаратурнай мовы. На падставе граматыкЬ ствараюцца Ьншыя падручши i навучальныя дапаможнш.

Уздым у 20-я гады беларускай культуры, якая выкарыстала часовую магчымасць развщця, прывеу да узшкнення вялЬкай колькасщ беларускЬх тэкстау i далучэння да беларускага пЬсьмовага слова мшьёнау людзей. У вышку ажыццяулення палпы и беларусЬзацыЬ беларуская мова набыла статус дзяржаунай, г.зн. на ёй працавалЬ урад i Ьншыя дзяржауныя i грамадскЬя установы, вялося навучанне у школах, тэхнЬкумах, ВНУ. Упершыню у гюторып былЬ створаны на беларускай мове падручши для школ па усЬх прадметах, шматлшя слоунш. К канцу 20-х гг. каля 90 працэнтау лЬтаратуры, якая выпускалася, была беларускай, звыш 80 працэнтау школ мелЬ беларускую мову навучання. Беларуская мова стала мовай справаводства, навукЬ.

Аднак усталяванне сталшскага таталЬтарнага рэжыму у 30-я гг. гвалтоуна спынша працэс беларусЬзацыЬ. На Беларусь пачалася кампашя па “выкрыццю” т.з. “нацыял- дэмакратау”, да якЬх былЬ аднесены амаль усе, хто працавау на шве роднай культуры, навукЬ, асветы. У вышку рэпрэсЬй загЬнулЬ многЬя тысячы грамадскЬх дзеячау, вучоных, шсьменшкау, работнЬкау культуры i асветы, г.зн. уся нацыянальна арыентаваная штэлЬгенцыя. БеларусЬзацыя стала квалЬфЬкавацца партыйнымЬ органамЬ як памылка, i беларуская мова паступова замяняецца рускай мовай у дзяржауных установах, шстытутах. У 1938 г. выходзщь пастанова СНК i ЦК ВКП (б) «Аб абавязковым вывучэннЬ рускай мовы у школах нацыянальных рэспублЬк i абласцей» З гэтага часу пачынаецца мэтанакЬраванае выцясненне беларускай мовы са сферы навучальна-выхаваучага працэсу у школе.

АсаблЬвасцЬ развщця беларускай лЬтаратурнай мовы у другой палове XX ст. у значнай ступенЬ абумоулены яе функцыянаваннем ва умовах канкурэнцыЬ з рускай мовай. Да апошняга часу у афщыйнай навуцы панавала тэорыя “росквЬту” нацыянальных моу у сацыялютычным грамадстве, было прынята гаварыць аб “гармашчным” беларуска-рускЬм двухмоуЬ. Аднак на самой справе нацыянальна-моуная палпыка, якую праводзЬла партыуна-дзяржауная наменклатура,мела яуна русЬфЬкатарскЬ, антыбеларускЬ характар. На працягу 50-80-х гг., калЬ працэсы дэнацыяналЬзацыя грамадскага i культурнага жыцця набылЬ надзвычай шырокЬ характар, сферы выкарыстання беларускай мовы хутка звужалюя: скарачалюя тыражы беларускамоуных выданняу, беларускЬя школыпераводзшся на рускую мову навучання (к 80-м гг. у гарадах Беларусь не засталося шводнай беларускай школы, а большая частка сельскЬх школ лЬчылася беларускЬмЬ толькЬ намшальна). Беларуская мова была выключана са сферы афщыйнага ужытку. АсноунымЬ сферамЬ яе прымянення заставалЬся мастацкая лЬтаратура, публщыстыка, у той щ Ьншай ступенЬ яна выкарыстоувалася у гумаштарнай навуцы, адукацыЬ. Не абароненая дзяржавай, беларуская мова уступала адну пазщыю за другой рускай мове, якая, па сутнасщ, са сродку мЬжнацыянальных зносЬн ператварылася у дзяржауную мову рэспублЬкЬ.

РусЬфЬкатарская палпыка органау улады (разам з штэнсЬунай урбанЬзацыяй Беларусь, з пашырэннем руска-моуных каналау шфармацып) мела вышкам не толькЬ звужэнне сфер выкарыстання беларускай мовы, але i прывяла да страты у значнай части насельнщтва пачуцця каштоунасщ нацыянальнай моунай спадчыны, да дэфармацыЬ нацыянальнай свядомасцЬ.

СЬтуацыя змянЬлася у канцы 80-х - пачатку 90-х гг., калЬ узнЬклЬ новыя фактары, здольныя уплываць на моуную сЬтуацыю. Працэсы дэмакратызацыЬ грамадства, набыццё нашай рэспублЬкай суверэштэту абвастрылЬ, як школЬ раней, моуную праблему i абумовш пачатак адраджэння беларускай мовы. У 1990 г. беларускай мове, у адпаведнасщ з прынятым Вярхоуным Саветам Беларусь Законам аб мовах, быу нададзены статус дзяржаунай, я н прадугледжвау найперш аднауленне яе у сферы афщыйна-справавога ужытку i адукацыЬ. Дзякуючы намаганням штэлегенцып дзейнасцЬ устаноу асветы, культуры, творчых саюзау роля беларускай мовы у жыцщ грамадства значна узрасла.

24

Пашырылюя яе функцыЬ у сЬстэме адукацыЬ - спынена практыка пераводу школ на рускую мову навучання, пачалЬ адкрывацца дзЬцячыя дашкольныя установы i школы з беларускай мовай навучання. Дзяржауная падтрымка беларускамоуных выданяу, сродкау масавай шфармацып значна павялЬчыла аб’ём камушкацып на беларускай мове.

Аднак юрыдычная нераспрацаванасць, невыразнасць многЬх палажэнняу Закона аб мовах, а таксама новыя рэали, якЬя узнЬклЬ пасля рэферэндуму (1995 г.), дзе большая частка насельнщтва выказалася за дзяржаунае двухмоуе у рэспублщы. (а г.зн. за захаванне ранейшых тэндэнцый у моунай спуацып), маюць вышкам тое, што беларуская мова пакуль не выкарыстоуваецца як дзяржауная у розных сферах жыцця рэспублЬкЬ, не з ’уляецца рэальным сродкам зносЬн нацыг

Аднак, нягледзячы на неспрыяльныя сацыяльна-палпычныя умовы, у якЬх часта аказвалася беларуская лггаратурная мова, развщце на ей розных жанрау мастацкай, публщыстычнай, навуковай лЬтаратуры не спынялася на працягу ХХ ст. Дзякуючы шматграннай, рознабаковай творчасцЬ майстроу слова, вучоных, узбагащуся слоунЬкавы запас беларускай лЬтаратурнай мовы, удасканалшся яе выяуленчыя сродкЬ i прыёмы лЬтаратурнага выказвання, кадыфЬкаваны нормы. Беларуская лЬтаратурная мова набыла неабходную культуру, “штэлектуальнасць”, стала здатнай для таго, каб ствараць на ёй самыя разнастайныя па характары i змесце творы. На беларускай мове выдадзены шматтомныя галшовыя энцыклапедыЬ, слоунЬкЬ (тлумачальныя, перакладныя, пстарычныя, этымалапчныя i Ьнш.), граматыкЬ, манаграфи, на ёй Ьснуе багатая i самабытная мастацкая i публЬцыстычная лЬтаратура. 1накш кажучы, сёння беларуская лтаратурная мова - адна з багатых i развт ы х моу, прадстауленая усiмi функцыянальнымi стылямi i жанрамi.

Т э м а 2 . Л е к ^ ч н а я с i с т э м а б е л а р у с к а й л i т а р а т у р н а й м о в ы .

Тэрмш лексiкaлогiя узнiк на аснове спалучэння двух элементау lexis i logos, ян я у старажытнагрэчаскай мове мелi значэнне “слова” i “вучэнне”. Таим чынам, лексшалопя у самым шыроим рaзуменнi - гэта навука аб словах, аб слоушкавым складзе мовы.

Слова - гэта фанетычна i граматычна аформленая aдзiнкa мовы з пэуным значэннем. Кожнае слова мае лекачнае i граматычнае значэнне.

Лекачнае значэнне слова - гэта яго суаднесенасць з ram i цi iншымi з ’явaмi або прaдметaмi, рэчaiснaсцю (тое, што слова абазначае: дом - будынак для жылля, размяшчэння устаноу i прадпрыемствау.

Граматычнае значэнне слова - тыя агульныя знaчэннi, ян я улaсцiвы розным разрадам слова у мове i на аснове ян х гэтыя разрады вылучаюцца (дом - назоушк, мужчынскага роду 1-га скланення, неадушаулёны).

Адрознiвaюць прамое i пераноснае лекачнае значэнне слова. Iснуюць тры спосабы узнiкнення пераносных значэнняу.

Спосабы узнЬкнення пераносных значэнняу словаНазва

пераносуШлях

пераносу Прыклады

Метафара

Па форме !голка (хвойнага дрэва) Iголкa (якой шыюць)

Па колеру Залатыя завушнЬцы - залатыя каласы

Па функцыЬ Крыло птушкЬ - крыло самалетаПа месцы

знаходжання Г алава рыбы - галава клана

25

МетанЬмЬя

Пасумежнасщ у прасторы

Цынкавае вядро - разлщь вядро

Пасумежнасщ у часе

Пераклад кш п - чытаюць пераклад

Назва матэрыялу -

на вырабЗлЬтак срэбра - есщ са срэбра

Назва дзеяння - на выраб

Займацца шытвом - на стале ляжыць шытво

Ы я уласнае - на выраб Рудольф Дызель - магутны дызель

Сшекдаха

Назва часткЬ- на цэлае

Г алава каровы Статак у 200 галоу

Назва агульнага-

наканкрэтнае

Зброя (прылада да нападу щ абаронцы) - зброя (тсталет)

Родавая назва-

на вЬдавуюДзЬчка (яблыня) - дзЬчка (плод яблынЬ)

Словы, якЬя маюць толькЬ адно значэнне, называюцца адназначнымЬ. Гэта пераважна словы, якЬя абазначаюць навуковыя i тэхшчныя паняццЬ, а таксама некаторыя назвы раслЬн, жывёл, птушак, прадметау (бульдозер, кЬсларод, ёлка, алень, аловак i Ьнш.).

Большасць слоу беларускай мовы маюць не адно, а некалькЬ значэнняу, такЬя словы называюцца мнагазначнымЬ.

З’ява гукавога супадзення зусЬм розных па сэнсе моуных адзЬнак называецца амашмЬяй.

У адрозненнЬ ад мнагазначнага слова, у якЬм памЬж значэннямЬ захоуваецца семантычнае адзшства, амонЬмы - словы зусЬм розныя, якЬя па тых щ Ьншых прычынах супалЬ у гучаннЬ.

АмонЬмы - словы, якЬя аднолькава гучаць i тш уцца, але маюць розныя значэннЬ. Выдзяляюць лексЬчныя, марфалагЬчныя (амаформы) фанетычныя (амафоны) i графЬчныя (амографы) амонЬмы

Поуныя лексЬчныя амонЬмы - словы, якЬя супадаюць у гучаннЬ i натсанш ва усЬх сваЬх граматычных формах. (пад ’ёмны кран - вадаправодны кран)

Марфалагiчная амоммыАмаформы - словы, у якЬх супадаюць у вымауленш i натсанш толькЬ асобныя

формы (не маюць супадзенняу у пачатковай форме).Амаформы - гэта, як правша, словы розных часцЬн мовы. (пчалтыя соты - соты

чалавек)Фанетычныя амоммыАмафоны - гэта словы, якЬя гучаць аднолькава, але тш уцца па-рознаму (драуляны

плот - сакавты плод).Графiчныя амоммы

26

Амографы - гэта словы, якЬя тш уцца аднолькава, але адрозшваюцца у вымаулент месцамЬ нацЬску (мука - мука, падаць - падаць).

С ш отм ы - словы, якЬя абазначаюць адзЬн i той жа прадмет, якасць, дзеянне, але тш уцца i вымауляюцца па-рознаму.

Група з двух щ больш с т о т м а у называецца сшатмЬчным радам, пры за тсе якога на першым месцы ставщца слова дамЬнанта (слова, якое шырэй за Ьншыя выкарыстоуваецца у мове i больш дакладна выражае агульнае значэнне):

Крэпасць Iсцi Мала

ЦвярдыняБастыёнЦытадэль

КрочыцьМаршыраваць

ЦягнуццаПлесцЬся

НямногаТроху

У некаторых сшашмЬчных радах могуць аб’ядноувацца словы розных часц т мовы.КалЬ слова з ’яуляецца мнагазначным, то яно можа уваходзщь у розныя

сшашмЬчныя рады:Прыняць - залЬчыць на першы курс.Прыняць - сустрэць гасцей.ЦЬхЬ чалавек - спакойны, смЬрны.ЦЬхЬ чалавек - слабы, нячутны.Некаторыя рады сшашмЬчных слоу складаюцца са слоу i спалучэнняу слоу:Драмаць - кляваць носам.Мала - як кот наплакау.С ш отм ы узнЬклЬ пры абазначэннЬ аднаго i таго ж прадмета з ’явы, прыметы,

паняцця. Выкарыстоуваюцца:а) агульнаужывальныя i дыялектныя словы;б) агульнаужывальныя i прастамоуныя;в) словы сучаснай мовы i устарэлыя словы;г) спрадвечнабеларускЬя i запазычаныя словы.С ш отм ы бываюць:а) семантычныя - якЬя адрознЬваюцца сэнсавым адценнем;

б) стылютычныя - адрознЬваюцца рознай стылЬстычнай афарбоукай (выкарыстоуваюцца у розных стылях).

Кантэкстуальныя - словы, якЬя з ’яуляюцца сшашмГчнымЬ толькЬ у пэунымкантэксце.Антошмы - словы з супрацьлеглым значэннем:- рознакарэнныя (добры - дрэнны, халодны - гарачы);- аднакарэнныя (закрыць - адкрыць, прывязаць - адвязаць).ПрыстаукЬ не-, без-, анты-, контр- надаюць слову супрацьлеглае значэнне:добры - нядобры, цЬхЬ голас - гучны голас.Прыёмы выкарыстання антошмау наступныя:Антытэза - ярка выражанае супастауленне кантрастных з ’яу, паняццяу, вобразау

(Песня, любоу i нянавЬсць, будзьце заусёды са мной. Стук радасны у грудзях не змоук, жыццё i плача i смяецца.).

Аксюмаран - наумыснае спалучэнне слоу, якЬя выражаюць процЬлеглыя, лагЬчна несумяшчальныя паняццЬ (салодкЬ сум, цёплы халадок, гарачы снег, страшная прыгажосць).

ПаронЬмы - словы з блЬзкЬм гучаннем, але розным лексЬчным значэннем (аператыуны i аперацыйны, атамнЬк i атамшчык, вытворны i вытворчы).

ПаронЬмамЬ бываюць:27

назоушкЬ (нявеста - нявестка);прыметнш (ласкавы - ласкальны);дзеясловы (чырванець - чырванщь).ПарашмЬчнымЬ парамЬ выступаюць спрадвечна беларускЬя словы (сыты- сытны) i

запазычаныя (абанент - абанемент,эфектны - эфектыуны)Словы-паронЬмы адрознЬваюцца памЬж сабою прыстаукамЬ (павЬннасць -

правЬннасць, надзвычайна - незвычайны ) або суфЬксамЬ (слоуны - слоунЬкавы, малаважны - малаважкЬ).

Л ексiка беларускай мовы паводле паходжання. ЛексЬка беларускай мовы развЬвалася i узбагачалася на працягу многЬх стагоддзяу. Паводле паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская i лексЬка Ьншамоунага паходжання.

Усе словы, якЬя беларуская мова захавала з перыяду агульнаславянскага, агульнаусходнеславянскага адзшства, а таксама уласнабеларускЬя, называюцца спрадвечна беларускЬмЬ, бо карысталюя ЬмЬ носьбпы беларускай мовы здауна - спрадвеку.

АкрэслЬць час узнЬкнення спрадвечна беларускЬх слоу, выявщь Ьх сувязЬ з блЬзкародаснымЬ мовамЬ дапамагаюць слоушкЬ (“Этымалапчны слоунЬк беларускай мовы”, “Пстарычны слоушк беларускай мовы”.

Запазычаная лексЬка - гэта вынЬк эканамЬчных, палЬтычных i культурных сувязей з шшымЬ народамЬ, а таксама цесных моуных кантактау.

Асноуныя прыметы запазычаных слоу наступныя:1) наяунасць у слове лпары ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф'я;2) пачатковыя э, о i непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей;3) спалучэнш ге, ке, хе у коранЬ: агент, кельма, схема, Яуген;4) спалучэннЬ бю, вю, кю, мю, пю, фю у кораш: бюро, рэвю, кювет, капюшон,

камюшке, фюзеляж;5) спалучэннЬ двух галосных у коранЬ: аул, Ьдэал, дуэт, гуаш;6) цвёрдасць зычных д i т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыу, дывЬдэнт,

дыфтэрыя, дыван, дысцыплЬна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;7) прыстаукЬ а-, ант(ы)-, архi-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфи i Ьнш.: амаральны,

антыцыклон, архЬважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя, дыспрапорцыя, амфпэатр;8) суфЬксы -iзм, (-ызм), чст (-ыст), чр (-ыр) i Ьнш.: арганЬзм, сацыялЬст, капЬраваць.Лшгвютычнае запазычанне заусёды было нармальнай функцыяй лшгвютычнага

жыцця любой мовы. Гэта даволЬ працяглы моуны працэс, вышкам якога з ’яуляецца паступовае засваенне слоу i структурных элементау адной мовы Ьншай. Апрауданае выкарыстанне слоу Ьншамоунага паходжання, правЬльнае Ьх асваенне не толькЬ не парушае нацыянальнай самабытнасцЬ беларускай мовы, але i узбагачае яе лексЬчную сЬстэму.

А гульнауж ы вальная лекс1ка i лекс1ка абмежаванага уж ывання.ЛексЬка сучаснай беларускай мовы у залежнасцЬ ад сферы ужывання падзяляецца

на агульнаужывальную лексЬку (пашыраную ва усЬх без выключэння сферах грамадскага жыцця) i лексЬку абмежаванага ужывання (ужывальную пераважна у межах пэунай прафеси, галЬны навукЬ, асобнай групы людзей). Да лексЬкЬ абмежаванага ужывання адносяцца: прафесЬяналЬзмы, тэрмЬны, дыялектызмы, жарганЬзмы.

Наменклатура - гэта сукупнасць уласных Ьмёнау i назвау, прысвоеных разнастайным рэалЬям i аб’ектам навукЬ i тэхшкЬ (лазер “Дыполь”, Стрымер-499, суперкамп’ютэр “СкЬф” ).

ПрафесЬяналЬзмы - гэта спецыяльныя словы i выразы, якЬя ужываюцца у мауленнЬ прадстаушкоу пэуных прафесЬй (будаушкоу, шахцёрау, пчаляроу i Ьнш., напрыклад: бучы, таптухЬ, кашалЬ, крыгЬ - назвы розных прылад для лоулЬ рыбы; майна, вЬра - у будаушкоу i г.д.). ЗначэннЬ гэтых слоу не уключаюцца у слоунЬк.

28

ТэрмЬны (лац. terminus - мяжа) - словы або словазлучэнш, якЬя абазначаюць пэунае паняцце у галЬне навукЬ, тэхшкЬ, культуры (Ьнтэграл, сЬнус - у матэматыцы, марфема, прыслоуе - у мовазнаустве i г.д.).

Дыялектызмы - гэта словы, якЬя бытуюць у пэуных гаворках на пэунай тэрыторыЬ i не уваходзяць у склад лЬтаратурнай мовы (картопля - бульба, тавар - карова на ПалессЬ i г.д.).

ЖарганЬзмы (фр. jargon - умоуная гаворка) - гэта сукупнасць слоу, зразумелых вузкаму колу людзей, аб’яднаных пэунымЬ ЬнтарэсамЬ (“дзед” - салдат апошняга году службы, “хвост” па лабах, атрымаць “пару” у студэнтау i г.д.).

Аргатызмы (франц. argot. - замкнуты, нядзейны) - спецыяльны моуны код, незразумелы для Ьншых людзей, адна з разнавЬднасцей жаргоннай лексЬкЬ, умоуная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накЬраванасцю, штучнасцю i засакрэчанасцю (чуха - хачу, шывар - тавар, бан - вакзал).

У Расп i у Беларусь аргатычная лексЬка пачала складвацца у другой палавЬне Х1Хст.

А кты уная i п ааун ая лексiка. Паводле ступенЬ ужывальнасщ лексЬка беларускай мовы падзяляецца на актыуную i пасЬуную.

Большасць слоу беларускай мовы адносщца да актыунай лексЬкЬ. Гэта словы агульнавядомыя i шырокаужывальныя. ПасЬуную лексЬку складаюць словы, якЬя носьбпы мовы ужываюць рэдка. Гэтыя лексемы маюць адценне устарэласщ або навЬзны.П аняцце тэрмiна i тэрмiналогii. Тэрмiн - гэта спецыяльнае слова цЬ спалучэнне слоу,

створанае (прынятае, запазычанае i пад.) для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяу i абазначэння спецыяльных прадметау.

Слова тэрмiналогiя мае два асноуныя значэнш: 1) сЬстэма тэрмЬнау адной галЬны навукЬ, тэхшкЬ, мастацтва i 2) сукупнасць усЬх тэрмЬнау пэунай мовы. Так, можна гаварыць аб бЬялагЬчнай, лшгвютычнай, правазнаучай, сельскагаспадарчай, эканамЬчнай, медыцынскай, матэматычнай i Ьншых тэрмшалопях i аб тэрмшалоги беларускай мовы.

Тэрмшалопя - замкнуты слоуны кантэкст. Тэрмшалопя пэунай навукЬ - гэта штучна створаны лексЬчны пласт, кожная Ьдзшка якога мае пэуныя абмежаваннЬ для свайго ужывання i аптымальныя умовы для свайго Ьснавання i развщця.

АсноунымЬ асаблЬвасцямЬ тэрмЬна з ’уляюцца дакладнасць, адназначнасць, кароткасць i сЬстэмнасць.

Асноуная прыкмета тэрмЬна - дэфшщыя (апЬсанне). Дэфшщып бываюць наступных вЬдау - пералЬковая, апЬсальная i родавЬдавая.

Тэрмшасютэма - сукупнасць усЬх тэрмЬнау пэунай галЬны навукЬ.У межах пэунай тэрмшасютэмы тэрмшы могуць уступаць у сшашмЬчныя адносЬны, а

таксама мець лексЬчныя дублеты або варыянты. УзнЬкненне тэрмшау-варыянтау i тэрмшау-сшошмау у беларускай мове тлумачыцца нераспрацаванасцю многЬх тэрмшасютэм, абмежаванасцю ужыванння беларускамоуных тэрмЬнау i стыхшнасцю моуных кантактау.

У вышку можна выдзелщь некалькЬ груп такЬх тэрмшау-сшошмау:• два шшамоуныя тэрмшы: гавань - порт, вщэатэрмшал - дысплей, кадзЬраванне -

шыфраванне, камкордэр - вЬдэакамера i Ьнш.;• Ьншамоуны i уласны тэрмЬн: квазЬстатычны працэс - раунавагавы працэс, Ьмпульс -

колькасць руху, полЬсемЬя - мнагазначнасць i Ьнш.;• поуны тэрмЬн i скарочаны цЬ аднаслоуны: намЬнальная цана - намЬнал, крыптаграфЬчны

дакумент - крыптаграма, заработная плата - зарплата i Ьнш.У тэрмшалапчных сЬстэмах тэрмшы могуць абазначаць супрацьлеглыя паняццЬ, што

дазваляе вылучыць тэрмшы-антошмы. Сустракаюцца тэрмшы-антошмы практычна у кожнай галЬне навуковай дзейнасщ i паводле спосабу утварэння падзяляюцца на лексЬчныя (розныя лексемы з супрацьлеглым значэннем): актыу - пасЬу, бедная руда -

29

багатая руда, дэ-юрэ - дэ-факта, лЬзЬс - крызЬс i Ьнш.; словаутваральныя (з анташмЬчнымЬ часткамЬ слоу - запазычанымЬ цЬ уласнабеларускЬмЬ асновамЬ i прэфЬксамЬ): Ьнтэрпаляцыя - экстрапаляцыя, баланс - дэбаланс, гшерташя - гшаташя, увод - вывад , гашаная вапна - нягашаная вапна i Ьнш.

Тэрмшы-амошмы часцей за усё адносяцца да розных тэрмшалапчных сЬстэм (Ьх называюць мЬжнавуковымЬ амонЬмамЬ). Так, слова марфалопя вядома некалькЬм тэрмшалапчным сЬстэмам. Напрыклад, у мовазнаустве - гэта раздзел граматыкЬ, якЬ вывучае формы слова, у анатоми - 'навука аб форме i будове чалавека i жывёл, у батанщы - 'навука, якая вывучае будову i формаутварэнне раслЬн i пад.

Паводле ужывання тэрмшалапчная лексЬка падзяляецца на агульнаужывальную, якая уваходзщь у лексЬку агульналЬтаратурнай мовы, i вузкаспецыяльную, вядомую толькЬ спецыялЬстам пэунай галшы ведау. Агульназразумелыя, шырокаужывальныя тэрмшы дамшуюць у мове спецыялЬстау “шырокага профЬлю”, занятых у сферы спорту, музыкЬ, выяуленчага мастацтва i пад., таму сэнс Ьх вядомы i неспецыялюту: электрон, атам, кЬсларод, жанр, арыя, аэробЬка. У асяроддзЬ т. зв. спецыялютау “вузкага профглю” (дакладныя навукЬ, асобныя галЬны мовазнауства, эканомЬка, права i Ьнш.) пераважаюць вузкаспецыяльныя тэрмшы (элятыу, семЬётыка, Ьнтэрфейс, Ьнварыянт, субморф, валЬза i Ьнш.). Распаусюджванне навуковых i тэхнЬчных ведау сярод людзей вядзе да таго, што некаторыя вузкаспецыяльныя тэрмшы паступова становяцца агульназразумелымЬ i пераходзяць у агульнаужывальную лексЬку.

Узаемадзеянне тэрмшау i агульнаужывальнай лексЬкЬ адбываецца у выглядзе двух працэсау: тэрмшалапзацып (напрыклад, жытнёвае поле - магштнае поле, Ьльняны пояс - экватарыяльны пояс) i дэтэрмшалапзацып, калЬ тэрмЬн пачынае ужывацца па-за межамЬ вузкай спецыяльнасщ i набывае агульналЬтаратурны статус. Напрыклад, слова рэйтынг спачатку ужывалася як спартыуны тэрмЬн, зараз шырока выкарыстоуваецца у агульнанароднай мове.

Ад агульнаужывальных тэрмЬнау трэба адрознЬваць словы агульнанавуковага выкарыстання з адцягненым, абстрактным значэннем, напрыклад, назоушкЬ тыпу аперацыя, гшотэза, мадэль, працэс, праблема, дослед, праграма, функцыя i Ьнш., а таксама дзеясловы тыпу Ьснаваць, характарызаваць, прадугледжваць, абгрунтоуваць, даказваць, вызначаць, функцыянаваць i Ьнш., якЬя выкарыстоуваюцца для азначэння паняццяу, сцвярджэння думкЬ, актывЬзацыЬ мыслення, пабуджэння да дзеяння i шырока распаусюджаны у розных галЬнах навукЬ, т э х н т i культуры.

Значны пласт тэрмшалапчнай лексЬкЬ складаюць тэрмшы-штэрнацыяналЬзмы - словы або спалучэнш слоу, пашыраныя у многЬх няроднасных мовах i агульнапрынятыя у мЬжнароднай тэрмшалоги, якЬя супадаюць па сваёй знешняй форме i лексЬчным значэннЬ (Internet (1нтэрнэт), Word, ноутбук, паскаль, камп'ютэр, ват i Ьнш.). ШматлЬкЬя навуковыя тэрмшы не з'яуляюцца “чыстымЬ” штэрнацыяналЬзмамЬ, а маюць у складзе штэрнацыянальныя словаутваральныя элементы тыпу: а-, астра-, мЬкра-, бЬя-, дэ-, лог-, ультра-, супер- i Ьнш., напрыклад, апазЬцыя, астраномЬя, мЬкраструктура, бЬясфера, дэмантаж, марфалогЬя, ультрагук, суперфасфат i Ьнш.

Тэрмшалапчная лексЬка неаднародная паводле паходжання. У яе склад уваходзяць уласнабеларускЬя i запазычаныя з Ьншых моу словы. Сярод запазычанняу - лексемы лацшскай (аудыт, актава, адсарбент, абсцыса, арксЬнус, аргумент, постфЬкс, канцэпцыя, дэпазЬт), грэчаскай (гшербалощ, гЬпатэнуза, апафема, гематыт, графи, амошмы, антытэза, стыль, аналогЬя), англЬйскай (медыкамент, маркетынг, прынтэр, фальклор, бестселер, тэкст, вестэрн, мюзЬкл, дылер, блок), нямецкай (бЬржа, андэзи, кварцавы, дызель, дросель, вшт), французскай (бюджэт, дэмантаж, рэле, жанр, верлЬбр, мадэрнЬзм, каларыт), Ьтальянскай (адажыо, валюта, пЬяна, гальванометр, фЬрма, сола - вэксаль, банк) i Ьншых моу.

АсноунымЬ прыкметамЬ запазычаных слоу з'яуляюцца:- нязменнасць назоушкау: табло, рэферы, ралЬ;

30

- наяунасць у слове гука [ф]: фЬзЬка, фтор, нафталЬн, фактар;- наяунасць не характерных для беларускай мовы спалучэнняу галосных: Ьдэал, дуэт,

кансшум, бЬблЬятэка;- спалучэнне ге, ке, хе: агент, схема;- спалучэнне бю, вю, кю, мю, пю, фю у кораш: бюро, капюшон, фюзеляж, рэвю;- прыстаукЬ а-, анты-, архи, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфi-: амаральны, архЬважны,

антыцыклон, амфЬтэатр;- спалучэнне дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыу, дыван, дывЬдэнт, тыгр, тэрмЬн;- суфЬкс чзм-(-ызм-), чст-(-ыст-), чр-(-ыр-): арганЬзм, сацыялют, капЬраваць i пад.Пры запазычванш слоу-тэрмшау з Ьншых моу адбываецца адаптацыя, частковае

падпарадкаванне Ьх законам беларускай мовы:а) гукЬ [ж], [дж], [р], [у], [ч], [ш] вымауляюцца цвёрда (брызент, джоуль, журы, чартар

i Ьнш.);б) фрыкатыуны гук [г] (ппена, гЬпотэза);в) аканне (геаметрыя, фальклор);г) дзеканне-цеканне (гандзЬзм, дзюбель, траверцЬн);

Словы шшамоунага паходжання падпарадкоуваюцца графщы i правшам арфаграфп беларускай мовы (рус. фьючерс - бел. ф'ючарс, рус. география - бел. геаграфЬя, рус. автограф - бел. аутограф, рус. биограф - бел. бЬёграф). Але не усе шшамоуныя тэрмшы асвойваюцца у беларускай мове, многЬя з Ьх складаюць выключэннЬ з правЬлау напЬсання, напрыклад: дактыль, верлЬбр, камп'ютэр, рэфрэн i многЬя Ьншыя.

Пры перакладзе шшамоуных слоу на беларускую мову:- не адбываецца пераход е у я : перыметр, аперацыя;- э тш ацца незалежна ад нацЬску: дэтэрмшант, эксперымент;- тш уцца спалучэнш: чо - у пачатку i у канцы слоу (юн, ТокЬо); чё-, чя- -ыя- - у

сярэдзше слоу (аксЬёма, дыяганаль);- гукЬ [д], [т] перад суффЬксамЬ чр-, чн-, -ёр-, -еец-, -ейск-, чк- перадаюцца лЬтарамЬ дз,

ц: камандзЬроука, валанцёр, арыенщр (гл.: Азарка, 2004, 39).Паводле будовы тэрмшы могуць быць аднаслоуныя (джоуль, прамая, прынтэр) i

шматслоуныя, тэрмшы-словазлучэнш (дысперсЬя хвалЬ, Ьнфрачырвонае выпраменьванне, апрацоука у акЬсляльным асяроддзЬ). Адметнасцю сучаснай тэрмшалогп з'яуляюцца трох- i большкампанентныя тэрмшы, якЬя абазначаюць цэласнае паняцце.

Усе тэрмшы паводле свайго утварэння падзяляюцца на некалькЬ груп у залежнасщ ад спосабау утварэння, да якЬх адносяць лексЬка-семантычны, сштакачны, суфЬксальны, прэфЬксальны, прэфЬксальна-суфЬксальны, аснова- i словаскладанне, складанасуфЬксальны i абрэвЬятурны.

Спосабы утварэння тэрмш ау1. ЛексЬка-семантычны спосаб звязаны з т. зв. тэрмшалапзацыяй агульналЬтаратурных

слоу, якЬя шляхам пераасэнсавання набываюць новае тэрмшалапчнае значэнне. Гэты спосаб даволЬ прадуктыуны пры станауленш беларускай тэрмшалапчнай лексЬкЬ: ячмень (бат.) i ячмень (медыц.), калена (с.-г.) i калена (металург.) , барабан, валЬк, вочка (металург.), парасонЬк просты (бат.).

2. СштаксЬчны спосаб - спосаб утварэння тэрмшау шляхам рознага тыпу спалучэнняу - самы прадуктыуны амаль ва усЬх галшах навукЬ i тэхшкЬ. Найбольшая колькасць тэрмшау утворана па мадэлях: прыметшк+назоушк, назоушк+назоушк i назоушк+прыметшк+назоушк, хоць у беларускай мове пашыраны i большкампанентныя словазлучэнш: патэнцыяльная энергЬя, дысперсЬя хвалЬ, рэгрэсЬуная асЬмшяцыя, вгльготнасць паветра, генератар пераменнага току, накапляльшк паласы на выхадзе з агрэгата i пад.

3. СуфЬксальны (у тым лЬку нульсуфЬксальны) з'яуляецца вельмЬ пашыраным спосабам утварэння тэрмЬнау:

31

- ад уласных Ьмёнау i назвау з дапамогай суфЬксау чзм-(-ызм-), ^ i зм-, -янств-(чянств- ), -т (-ый), -т -, -еуск- (-ск-), -уств-, -ав-(ГандзЬ - гандзЬзм, Канфуцый - канфуцыянства, Хрыстос - хрысщянства, Эйнштэйн - эйнштэйнш, КалумбЬя - калумбЬт, Брайль - брайлеускЬ шрыфт, Талстой - талстоуства, Дыяфант - дыяфантавы урауненш);

- пры дапамозе прадуктыуных для беларускай тэрмшалоги суфЬксау -нн, -енн-, -энн-, - онн- для абазначэння працэсау (даследаванне, акругленне, вылЬчэнне i Ьнш.), суфЬкса -к- для абазначэння прадметнасщ (насадка, наметка, наладка), суфЬкса -шк- (апыляльнЬк, карыстальнЬк);

- пры дапамозе нулявога суфЬкса для утварэння аддзеяслоуных назоунЬкау (накЬп, абмер, зрэз, напуск);

- пры дапамозе штэрнацыянальных суфЬксау чзм-, -ЬзафЬкацы-(я),- фжацы-(я), чст-, -аж-, -ацы-(я) i Ьнш. (пстарызм, газЬфЬкацыя, праграмЬст, мантаж,

хЬмЬзацыя ).4. ПрэфЬксальны спосаб (прыставачны спосаб):- пры дапамозе штэрнацыянальных прэфЬксау: ультра-, экстра-, супер-, ттэр-, анты-

i Ьнш. (ультрагук, экстраардынарны, штэрпаляцыя, суперфасфат, антыцелы);- пры дапамозе уласнабеларускЬх прэфЬксау без-, прощ-, звыш-, не-, у-, ва-, за-, ад-, якЬя

часта служаць i для утварэння тэрмшау-антошмау (звышпрыбытак, процЬдзеянне, уваходны бок - выходны бок).

5. ПрэфЬксальна-суфЬксальны спосаб характэрны адначасовым далучэннем да асновы прыстаукЬ i суфЬкса (мЬжрэчча, зазямленне, накаленнЬк).

6. Аснова i словаскладанне - таксама пашыраны спосаб папаунення тэрмшалапчнай лексЬкЬ:

- пры дапамозе грэка-лацшсих i штэрнацыянальных элементау: -граф, -графiя, -лог, - логiя, макра-, мшра-, -фон, бiя-, аэра-, астра-, -мер, -трон, аута-, -фон, -стат, электра-, авiя-, метр-, вiдэа- i Ьнш. (хранометр, храналопя, гЬдрастат, гекельфон, авЬялайнер, аутограф, вщэазашс);

- пры дапамозе уласнабеларускЬх асноу (землеутваральнЬк, кормаздабыча, вЬльгацеЬзаляцыя, архЬвасховЬшча).

7. СкладанасуфЬксальны - асноваскладанне з адначасовым далучэннем суфЬксау: шматразовы, аднатыпны, вадакачка, фарбацёрка i Ьнш.

8. АбрэвЬятурны спосаб - утварэнне складанаскарочаных слоу шляхам складання назвау першых лЬтар або гукау некалькЬх слоу, цэлага слова i назвау першых лЬтар або гукау некалькЬх слоу, спалучэннем частак слоу або цэлага слова i части, цэлага слова i назвау першых лЬтар астатшх слоу, а таксама некаторых Ьншых спалучэнняу: ТЭ1 (тэхнЬка- эканамЬчная шфармацыя, бэр - бЬялагЬчны эквЬвалент рэнтгена, перфакарты, мшЬ-ЭВМ, персанальная ЭВМ i Ьнш.

НеуласцЬвыя для беларускай мовы суфЬксы чрава-(-ырава-) у Ьншамоуных дзеясловах ужываюцца, калЬ:

а) без гэтага суфЬкса узнЬкае аманЬмЬя дзеясловау з суфЬксамЬ -ава-(-ява-): сумЬраваць - сумаваць;

б) дзеяслоу без суфЬкса чр-(-ыр-) губляе сваю семантычную акрэсленасць: лакЬраваць;в) дзеяслоу мае вузка тэрмшалапчнае значэнне: юсщраваць (гл.: Маршэуская, 2003, с.

62).У беларускай тэрмшасютэме утварэнш з суфЬксамЬ -цель- не маюць пашырэння, Ьм

адпавядаюць лексемы з суфЬксамЬ -шк-, -льшк-: показатель - паказшк, а не паказацель, преобразователь - пераутваральшк, а не пераутварацель.

У некаторых прыметнЬках замест запазычаных -аль(н)-, -яль(н)-, -ыь(н)-выкарыстоуваецца суфЬкс -н-: функциональный - функцыйны, полиноминальный - палЬномны. Пераважна выкарыстоуваюцца суфЬксы -ав- (-ов-, -ев-) (параунальна з суфЬксам -н-): выборочный - выбаркавы (выбарачны); блочный - блокавы (блочны) (гл.: Маршэуская, 2003, с. 42).

32

Шырокаужывальныя суфЬксы дзеепрыметшкау -ущ-, -ющ-, -ем-, -им- пры перакладзе з рускай мовы на беларускую часцей перадаюцца: суфЬксам --льн-, калЬ тэрмЬн-словазлучэнне, абазначае пэуную якасць (возрастающая функция - нарастальная функцыя; интегрируемая функция - штэгравальная функцыя); суфЬксам -ан-, калЬ названы аб'ект знаходзщца у працэсе аперацыЬ (аннулируемый - ануляваны); суфЬксам -оун-, калЬ тэрмЬн абазначае функцыю наймення (интегрирующий множитель - штэгроуны множнЬк, нормирующий множитель - нармоуны множнЬк).

У сувязЬ з неканчатковай распрацаванасцю гэтага пытання у беларускай тэрмшалоги адначасова можна сустрэць побач з беларускЬмЬ тэрмЬнамЬ словаутваральныя калькЬ з рускай мовы: интегрируемый - штэгруемы, интегрирующий - штэгруючы(Ьнтэгравальны), нормирующий - нармуючы (нармавальны).

Сярод тэрмшау розных галЬн навукЬ i тэхш и часта сустракаюцца наступныя варыянты: фанетычныя (лагарытм - лагарыфм, жэнератрыса - генератрыса), сшашмЬчныя (ЭВМ - электронная вылЬчальная машына) i словаутваральныя, якЬя з'яуляюцца уласнабеларускЬмЬ тэрмЬнамЬ i калькамЬ з рускай мовы (дзелЬва - дзялЬмае, астача - астатак, блокавы - блочны, функцыйны - функцыянальны).

Л е к с ш а - г р а м а т ы ч н а я х а р а к т а р ы с т ы к а т э р м ш а у

Словы-тэрмЬны не могуць юнаваць па-за межамЬ часцЬн мовы, але у якасцЬ слоу- тэрмшау выкарыстоуваюцца толькЬ назоунш, прыметнш, дзеясловы, прыслоуЬ.

Асноуную колькасць слоу-тэрмЬнау складаюць назоушку як правша, агульныя. Так, напрыклад: авуары, акрэдытыу, акцыз, акцыя, арэнда, асацыяцыя, аудыт, аудытар, аукцыён.

У якасцЬ аднаслоуных тэрмшау досыць часта выкарыстоуваюцца уласныя Ьмёны, якЬя, перайшоушы у разрад тэрмшау, становяцца агульнымЬ назоушкамЬ. Да такЬх тэрмшау можна аднесцЬ адзш и вымярэння фЬзЬчных велЬчынь, названыя у гонар Ьх адкрывальнЬкау паводле прозвЬшча.

П ры метнiкi у якасцЬ слоу-тэрмЬнау ужываюцца даволЬ рэдка, паколькЬ прыметнЬк, як правша, спалучаецца з назоушкам, утвараючы словазлучэнне. Але i асобна прыметшкЬ выкарыстоуваюцца у многЬх галшах навукЬ i тэхши, напрыклад: у эканомщы - бюджэтны, валютны, дэпазтны, клгрынгавы, лщэнзтны, падатковы, улжовы.

У навуковай лЬтаратуры, тэрмшалапчных слоушках фЬксуюцца i дзеясловы, прауда, Ьх значна менш. Напрыклад, экспартаваць, фрахтаваць, рэкламаваць, забяспечваць, ацэньваць, выплочваць, затжаць, павышаць, вызначаць, марюраваць, лiквiдаваць, рэалiзаваць, выручыць, тфармаваць, разлiчыць, планаваць, прагназаваць, канверсаваць, твеставаць i Ьнш.

Што датычыць прыслоуяу у ролЬ слоу-тэрмшау, то Ьх няшмат, але усё ж i яны выкарыстоуваюцца у некаторых галшах навукЬ, культуры i тэхш и. Напрыклад, у архЬунай i справавой тэрмшалоги: беражлiва, дакладна, дапушчальна, добрасумленна, недакладна, пераканальна, тсьмова; у медыцыне: унутрывенна, абвострана, рэгрэс1уна, дысперстна, дынамiчна.

Словазлучэнньтэрмш ы надзвычай шырока выкарыстоуваюцца ва усЬх галшах навукЬ i тэхшкй Напрыклад: рынак пакупшка, рынак прадауца, сегмент рынку, ёмкасць рынку, бацькоуская фiрма, рэвiзiя кладовак, белы тавар, вшьготнасць паветра, щск святла, задача пра комiваяжора, задача аб назначэннях, адмауленне ад жку, размеркаванне па працы, аЫгнаванш на сродк рэкламы, вывядзенне на рынак, выдатк на захаванне, забарона на перадачу, заканадауства па абароне ттарэсау спажыуцоу, заяука на паслугу, кансалтынг па менеджменту, кантора вытворцы па збыту, траутцтва па закупках, нащск з боку канкурэнтау i Ьнш.

33

З П С Т О РЬ П ФАРМ1РАВАННЯ I РАЗВ1ЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ ТЭРМ Ш АЛОГПФармЬраванне беларускай тэрмшалоги адбывалася непасрэдна у працэсе развщця

пэуных галЬн навукЬ i уласна тэрмшалапчнай работы. У XIV-XVI стст., калЬ беларуская мова мела статус дзяржаунай у ВКЛ, найбольш развЬтымЬ тэрмшалапчнымЬ сЬстэмамЬ былЬ грамадска-палЬтычная, юрыдычная, сельска-гаспадарчая, прамысловая, гандлёвая, ваенная, фшалапчная. Ролю тэрмшалапчных слоушкау у гэты час часткова выконвалЬ глосы, якЬя змяшчалЬся на палях цЬ памЬж радкамЬ рукапЬсу або друкаванага выдання, часткова слоуши Л. ЗЬзанЬя (“ЛексЬс”, 1596 г.) i П. Бярынды (“ЛексЬкон”, 1624). Аднак спецыяльных тэрмшалапчных слоунЬкау не было. Забарона беларускай мовы у значнай ступенЬ разарвала тсьмовую традыцыю, адмоуна сказалася на пераемнасщ у тэрмшалоги. Беларуская навуковая тэрмшалопя пачала фармЬравацца у самым пачатку ХХ стагоддзя, калЬ адрадзЬлася кншадрукаванне, з'явш ся кшп, газеты, навуковыя i навукова-папулярныя брашуры на беларускай мове.

У лютым 1921 г. пачала працу Навукова-тэрмшалапчная камЬсЬя, у склад якой уваходзш тры секцыг гуманЬтарных, прыродазнаучых i матэматычных навук. КамЬсЬя павЬнна была апрацаваць беларускую тэрмшалогш па усЬх галшах ведау у аб'ёме сярэдняй школы. За час працы камюи было створана i прапанавана для ужывання каля 2500 слоу- тэрмЬнау, якЬя друкавалЬся на старонках “ВеснЬка Народнага камюарыята асветы ССРБ” у 1921-1922 гг., а у стане распрацоукЬ знаходзшся яшчэ 4184 тэрмшалапчныя найменнЬ. Аднак у працэсе такой дзейнасщ высветлглася, што праца камюи не адпавядае моунай практыцы i для стварэння беларускай тэрмшалоги патрэбны былЬ Ьншыя маштабы, якЬя б ахапш усю тэрмшалапчную лексЬку. Таму 30 студзеня 1922 г. быу заснаваны 1нстытут беларускай культуры. У вышку тэрмшалапчнай працы у перыяд з 1922 па 1930 гг. было апублЬкавана больш за 30 тэрмшалапчных слоунЬкау па розных галшах навукЬ.

Галоуным прынцыпам працы камюи было увядзенне слоу, якЬя бытавалЬ у жывой народнай мове. Так, у сферу навукЬ былЬ уведзены агульнаужывальныя словы бялок, сцябло, , ланцуг, цЬск, сЬла ды Ьншыя, якЬя страчвалЬ сваю бытавую выразнасць, набывалЬ строга акрэсленае спецыяльнае значэнне.

ДругЬ напрамак - стварэнне неалагЬзмау згодна законау беларускай мовы. Ва ужытак уводзш ся калькЬ з рускай мовы: азначэнне, вочка, суквецце. Узмацненне пурыстычных тэндэнцый прывяло да таго, што часам неалапзмы пачалЬ стварацца без улЬку пашырэння таго цЬ Ьншага слова у мове, толькЬ каб пазбавЬцца чужых слоу: замест гЬбрыд - мяшанец, пейзаж - краеабраз, песЬмЬст - смутнаглядзец, пралетарый - бабыль, прафесЬйны - умецкЬ, фокус - вогшшча i пад. У пэунай ступеш штучнымЬ былЬ наватворныя пустаслоуе (дыялектыка), вызыск (эксплуатацыя), пашыршчык (прапагандыст), споказ (дэманстрацыя), пераносня (метафара), кантаслуп (прызма), старчак (перпендыкуляр) i пад. 1ншамоуныя тэрмшы ужывалюя вельмЬ рэдка i, як правша, у выпадках, калЬ у народнай мове не было адпаведнага беларускага тэрмша.

Значная праца па стварэнш беларускай навуковай тэрмшалоги вялася не толькЬ тэрмшалапчнай камюЬяй. У 1923-1927 гг. былЬ выдадзены наступныя тэрмшалапчныям слоушки “СлоунЬк геаметрычных i трыганаметрычных тэрмшау i сказау” К. Душ- Душэускага i В. Ластоускага, “Беларуска-польска-расейска-лацшси батанЬчны слоушк” ЗоськЬ Верас, “С т с назвау птушак i некаторых рыб” А.В. Фядзюшына ды Ьнш.

У 1929 г. быу створаны 1нстытут мовазнауства АН БССР, якЬ распачау работу па укладаннЬ больш вузкЬх тэрмшалапчных слоунЬкау. У 1932 г. выйшау з друку першы выпуск “Слоушка тэхнЬчнай тэрмшалоги” А. Гурло, у 1933 г. - “Ваенны руска-беларускЬ слоунЬк”.

Аднак у 30-40-я гады праца па стварэннЬ беларускай тэрмшалоги амаль спыншася. I пасля вайны не было агульнага цэнтра па распрацоуцы i упарадкаваннЬ тэрмшалапчнай лексЬкЬ. Значную ролю у нармалЬзацыи беларускай тэрмшалоги адыгралЬ “Руска-беларускЬ

34

слоушк” (1953 г.), “Беларуска-рускЬ слоунЬк” (1962), “Тлумачальны слоунЬк беларускай мовы” (1977-1984) i некаторыя Ьншыя.

Аднак шэраг задач па-ранейшаму заставауся не вырашаным. У прыватнасцЬ, вывучэнне практыкЬ ужывання тэрмшау у навуковых тэкстах i выданне слоунЬкау, папауненне паняцшна-тэрмшалапчнага фонду, прывядзенне яго у адпаведнасць з узроунем развщця сучаснай навукЬ. Для вырашэння гэтых задач у 1980 г. была створана РэспублЬканская тэрмшалапчная камЬсЬя, якая складаецца з прэзЬдыума i дзевяцЬ секцый (грамадазнаучай, навукова-тэхшчнай, фЬзЬчнай i матэматычнай, хЬмЬчнай, бЬялагЬчнай, сельскагаспадарчай, геалагЬчнай i геаграфЬчнай, медыцынскай i фЬзЬялапчнай, секцыЬ па архитектуры i будаунщтве). З 1989 г. працуе Тэрмшалапчная камЬсЬя ТБМ Ьмя Ф. Скарыны. (Азарка, 2004, 40).

З прычыны значнага перыяду заняпаду у развщщ нацыянальнай мовы беларуская навуковая тэрмшалопя i на сённяшш дзень знаходзЬцца на стадыи фармЬравання. Да лЬку адносна упарадкаваных тэрмшалапчных сЬстэм можна аднесцЬ пстарычную, грамадска- палЬтычную, сельскагаспадарчую, лшгвютычную, лЬтаратуразнаучую i Ьнш. Значна менш распрацаваныя матэматычная, фЬзЬчная, тэхнЬчная, бЬялагЬчная i Ьнш. У сувязЬ з уплывам рускай мовы i неканчатковай упарадкаванасцю многЬх тэрмшасютэм у сучаснай беларускай навуковай тэрмшалоги асаблЬва распаусюджана сшашмЬя (назапашванне - накапленне, аналЬзаваць - разглядаць, пытанне - праблема) i словаутваральная варыянтнасць тэрмшау (дзелЬва - дзялЬмае, нармуючы - нармавальны, блокавы - блочны).

Т ы п ы с л о у н ш а у . ЛексЬкагарафЬя (грэч. lexikos - якЬ датычыць слова i grapho - тш у) - раздзел мовазнауства, якЬ займаецца тэорыяй i практыкай укладання слоушкау. Галоунае Ьх размежаванне на энцыклапедычныя i лшгвютычныя. Энцыклапедычныя падаюць звестЬ пра з ’явы, прадметы, падзеЬ, асоб, асоб, крашы i многае шшае, раскрываюць змест не слоу, а названых ЬмЬ паняццяу. У лшгвютычных слоунЬках аб’ектам вытлумачэння выступае слова. 1нфармацыя аб Ьм падаецца у самых розных аспектах у залежнасщ ад прызначэння слоушка.

Т э м а 3. Ф у н к ц ы я н а в а н н е б е л а р у с к а й м о в ы в а у м о в а х б i л i н г в i з м у

П аняцце бiлiнгвiзму. Праблема моунага жыцця у нашай рэспублЬцы сёння адносщца да адной з найбольш актуальных i складаных. Разам з тым гэта праблема Ьснуе не толькЬ у нашай краше, але i у псторыи суЬснавання Ьншых народау, Ьх культур i моу у шматнацыянальных краЬнах наогул. Паводле даных Акадэми навук ФранцыЬ, насельнщтва зямнога шара гаворыць не менш чым на 2796 мовах, якЬя аб'ядноуваюцца у 11 вялЬкЬх i каля 50 малых моуных груп, а усе, хто гаворыць на гэтых мовах, выкарыстоуваюць ад 7 да 8 тысяч дыялектау. НямецкЬя ж вучоныя сцвярджаюць, што сучасныя народы свету гавораць на мовах, колькасць якЬх перавышае 4000, а усяго навуцы вядома каля 6000 жывых i мёртвых моу. Стварэнне моунай карты свету з кожным днём становщца справай усё больш цяжкай, бо практычна на ЗямлЬ няма аднамоуных краЬн i нават буйных гарадоу. Напрыклад, Лондан англшсия вучоныя называюць “лшгвютычным Вавшонам”, бо, паводле звестак мшютэрства адукацыЬ ВялЬкабрытани, у Ьм гавораць на 147 мовах, хоць, зразумела, найбольш на англшскай. Тлумачыцца гэта тым, што выхадцы з былых брытанскЬх калонЬй прывезлЬ з сабой i свае мовы. 1ншым прыкладам можа быць Швейцарыя: краЬна такая ёсць, а мовы швейцарскай няма. На захадзе гэтай рэспублЬкЬ гавораць па-французску, на поудш - па-Ьтальянску, а у большасщ кантонау - па-нямецку, прычым у кожным “нямецкЬм” кантоне свой дыялект.

Няма, як вядома, i амерыканскай мовы. Дзяржаунай мовай 16 краЬн Пауднёвай i Цэнтральнай АмерыкЬ з'яуляецца Ьспанская мова. Дзве буйнейшыя дзяржавы Новага Свету (Злучаныя Штаты АмерыкЬ i Бразш я) - англа- i партугаламоуныя. НЬ адна з краЬн АмерыкЬ не карыстаецца сваёй спрадвечнай мовай. Арабская мова стала мовай рада культурна

35

розных народау ад 1ндыйскага да Атлантычнага акЬяна. Большасць былых калонЬй прыняла мову колЬшнЬх каланЬзатарау, а 1ндыя з яе надзвычай багатай культурай i вялЬкЬмЬ традыцыямЬ назвала англшскую мову адной з дзяржауных. Нават у Старым Свеце, у Еуропе рад краЬн не мае сваёй спрадвечнай мовы. Няма мовы бельгшскай: у ФландрыЬ гавораць на фламандскай, а у Валони - на французскай мове. У АустрыЬ карыстаюцца нямецкай мовай, у Люксембургу - нямецкай i французскай. ЦЬкавае становЬшча склалася у былой шматнацыянальнай Югаслави, дзе СербЬя, ХарвацЬя, БоснЬя, Герцагавша i Чарнагорыя карыстаюцца адной мовай - сербахарвацкай. З другога боку, не толькЬ народы ШатландыЬ, Уэлса, якЬя уваходзяць у склад ВялЬкабрытани, але i народ 1рландскай рэспублЬкЬ перайшоу на англЬйскую мову. Зразумела, што зберажэнне сваёй спрадвечнай мовы i спрадвечнай культуры - факт пазпыуны, але у рэальнай псторыи чалавецтва ён хутчэй выключэнне, чым правша. Народы свету знаходзяцца у пастаянным кантакце адзЬн з адным, асаблЬва этнасы суседнЬя, якЬя часта маюць адну тэрыторыю пражывання або знаходзяцца у складзе адной дзяржавы. Моуныя кантакты, якЬя дыктуюцца эканамЬчнымЬ, культурнымЬ i шшымЬ сувязямЬ, патрабуюць вывучэння i выкарыстання у моунай практыцы дзвюх i больш моу. 1снуюць i Ьншыя матывы авалодвання дзвюма щ некалькЬмЬ мовамЬ (атрыманне адукацыЬ, патрэбы навуковай дзейнасцЬ i г.д.). Не з'яуляецца выключэннем i РэспублЬка Беларусь, таму што яна таксама уяуляе сабой шматнацыянальную дзяржаву з шырока распаусюджаным двухмоуем (бшнгвЬзмам).

Звернемся, спачатку да азначэння паняцця двухмоуя. Бiлiнгвiзм (лац. bilinguis - двухмоуны) - валоданне i папераменнае карыстанне асобай або калектывам дзвюма мовамЬ.

Разнавщнасщ двухмоуя:1) шдывщуальнае, калЬ дзвюма мовамЬ валодаюць толькЬ асобныя члены

калектыву;2) групавое, калЬ двухмоунымЬ з ’яуляюцца цэлыя групы або асобныя

сацыяльныя слаЬ;3) поунае, калЬ двухмоуе з ’яуляецца характерным для усЬх сацыяльна-

культурных груп народа.КалЬ дзве мовы ужываюцца Ьзалявана адна ад другой (напрыклад, на працы - адна

мова, дома - другая), то гаворка Ьдзе пра чысты бшнгвЬзм, калЬ ж дзве мовы ужываюцца уперамешку (залежыць ад камушкатыунай спуацыи), то гэта змешаны бшнгвЬзм. Змешаны у сваю чаргу падзяляецца у залежнасщ ад ступенЬ разумення носьбЬтам мовы няроднай мовы на рэцэптыуны (чалавек разумее другую мову, але не можа на ёй гаварыць), рэпрадуктыуны (чалавек разумее другую мову, аднауляе тэкст) i прадуктыуны (чалавек разумее другую мову, аднауляе тэкст i самастойна будуе на ёй сказы).

1ндывщуальнае двухмоуе не абавязкова абазначае масавае двухмоуе, i, наадварот, нацыянальнае двухмоуе можа юнаваць пры шдывщуальным аднамоуЬ. Напрыклад, Швейцарыя - шматмоуная краЬна, у якой дзяржаунымЬ з'яуляюцца нямецкая, французская, Ьтальянская i рэтараманская мовы. Аднак большасць жыхароу гэтай краЬны валодаюць толькЬ якой-небудзь адной з названых вышэй моу. Двухмоуе - з'ява складаная, шматбаковая. Яна можа разглядацца у трох аспектах: псЬхалапчным, педагапчным i сацыялшгвютычным.

ПсЬхалапчны аспект двухмоуя звязаны з асаблЬвасцямЬ псЬхалапчнага складу шдывща, з яго разумовымЬ здольнасцямЬ, з праблемамЬ пераключэння з аднаго моунага кода на другЬ.

ПедагагЬчны бок двухмоуя закранае розныя аспекты навучання другой мове, у тым лЬку i уплыу адной мовы на працэс засваення другой.

Сацыялшгвютычны аспект грунтуецца на такЬх параметрах, як:- сфера выкарыстання першай i другой моу;- ступень авалодання мовамЬ;

36

- набор сацыяльна-функцыянальных кампанентау моу, якЬя выкарыстоувае двухмоуны шдывщ (лЬтаратурная мова, дыялект, жаргон i г.д.);

- размеркаванне камушкатыуных функцый памЬж мовамЬ;- кантынгент ахопленых двухмоуем членау соцыуму i шырыня выкарыстання другой

мовы;- ацэнка двухмоунымЬ шдывщамЬ уласнага двухмоуя як сацыяльна-лшгвютычнага

феномена.На тэрыторыЬ БеларусЬ, як сведчаць шматлЬкЬя факты, розныя тыпы двухмоуя i

нават шматмоуя заусёды былЬ важнымЬ элементамЬ псторыи беларускага народа. Так, у перыяд ВялЬкага княства ЛЬтоускага юнавала беларуска-царкоунаславянскае пЬсьмовае i вуснае двухмоуе, якое узшкла яшчэ у старажытнарускую эпоху. Значна мацней праяулялася беларуска-польскае двухмоуе, што працягвалася амаль чатыры стагоддзЬ. ДаволЬ адчувальным было таксама беларуска-лацшскае двухмоуе, уласцЬвае пераважна адукаваным колам насельнщтва. Практыкавалася беларуска-татарскае, беларуска- яурэйскае, беларуска-лЬтоускае двухмоуе i Ьнш. Што датычыцца беларуска-рускага двухмоуя, то умовы для яго зараджэння узнЬклЬ некалькЬ пазней, у канцы XVIII ст., калЬ пасля далучэння БеларусЬ да РасЬЬ руская мова стала дзяржаунай i на яе тэрыторыЬ. ТакЬм чынам, моуная ктуацыя на БеларусЬ у пэуныя гютарычныя перыяды характарызавалася як шматмоуная. Сучасная моуная сЬтуацыя на БеларусЬ характарызуецца пераважна суюнаваннем i выкарыстаннем беларускай i рускай моу i можа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоуе. Нацыянальнае беларуска-рускае двухмоуе прадстаулена:

- шдывщуальным беларуска-рускЬм двухмоуем, калЬ побач з роднай беларускай мовай двухмоуны шдывщ выкарыстоувае i рускую мову;

- руска-беларускЬм двухмоуем, калЬ побач з рускай мовай двухмоуны шдывщ выкарыстоувае беларускую мову;

- шдывщуальным беларускЬм цЬ рускЬм аднамоуем.Побач з беларуска-рускЬм двухмоуем на тэрыторыЬ Беларусь у месцах сумеснага

пражывання беларусау з палякамЬ, лЬтоуцамЬ, латышамЬ, украЬнцамЬ Ьснуе беларуска- польскае, беларуска-лЬтоускае, беларуска-латышскае, беларуска-украЬнскае двухмоуе. Для небеларускага насельнщтва яно мае характар польска-беларускага, лЬтоуска-беларускага, латышска-беларускага i г.д. ПаколькЬ у гэтых раёнах функцыянуе i руская мова, можна гаварыць, напрыклад, пра мясцовае беларуска-польска-рускае i г.д. шматмоуе.

Сёння i беларуская, i руская мовы выкарыстоуваюцца у большасцЬ важнейшых сфер, аднак у колькасных адносЬнах пераважае усё ж руская. Такое становЬшча ахарактарызавау у свой час В. фон Гумбальт, якЬ зазначыу, што “мова народа ёсць яго дух, а дух народа ёсць яго мова, i цяжка уявщь сабе што-небудзь больш тоеснае”. У мове акумулюецца духоуная энергЬя народа. Яна з'яуляецца галоунай адзнакаю i сЬмвалам нацыг Мова - генетычны код нацыи, яна яднае мЬнулае з сучасным, праграмуе будучыню i забяспечвае быццё нацыи у вечнасцЬ.

М оуная ш тэрферэнцыя. У спуацыи двухмоуя узаемадзеянне моу, якЬя кантактуюць, прыводзЬць да штэрферэнцый 1нтэрферэнцыя - (лац. inter - памЬж, ferens, ierentis - якЬ нясе, пераносЬць) узаемадзеянне элементау розных моуных сютэм ва умовах бшнгвЬзму. Гэта узаемадзеянне выражаецца у адхшеннях ад нормау Ьншай мовы, мЬжвольным (несвядомым) перанясеннЬ у яе сютэму асаблЬвасцей роднай мовы. Узровень штэрферэнцыи залежыць ад ступенЬ авалодання другой мовай, ад умення свядома адрозшваць факты розных моу i Ьнш. Беларуска-руская i руска-беларуская Ьнтэрферэнцыя - з'ява даволЬ распаусюджаная i закранае усе сферы моунай сютэмы:

- фанетыку (фанетычная Ьнтэрферэнцыя), калЬ, напрыклад, у рускай мове двухмоунага шдывща сустракаюцца такЬя беларускамоуныя фанетычныя рысы, як цвёрдыя [р] i [ч] на месцы рускЬх мяккЬх [р'] i [ч'], дзеканне i цеканне, ярка выражанае аканне i г.д.;

- акцэнтуацыю (акцэнтная Ьнтэрферэнцыя), калЬ двухмоуны шдывщ размауляе, напрыклад, на беларускай мове, а выкарыстоувае нацюк рускай мовы: за? борт (замест за

37

бо?рт), глЬ?няны (замест глшя?ны), адзЬ?наццаць (замест адзша?ццаць), спЬна? (замест ст?на) i г.д.;

- лексЬку (лексЬчная штэрферэнцыя), калЬ бшшгв, напрыклад, у беларускай мове ужывае выразы тыпу васкрасенне (бел. нядзеля), благадару (дзякуй) щ калЬ бш нгв у рускай мове ужывае выразы тыпу “сегодня сильная завея” (рус. метель);

- словаутварэнне (словаутваральная Ьнтэрферэнцыя), калЬ бшшгв ужывае словы, у якЬх назЬраецца несупадзенне словаутваральных сродкау, напрыклад, у рускЬм мауленнЬ такЬмЬ ЬнтэрферэмамЬ з'яуляюцца; безлюдность (рус. безлюдие), атлетичный (атлетический), вишняк (вишенник), по-человечьи (по-человечески) щ у беларускЬм мауленнЬ бш нгвау вымакшы (бел. вымаклы), ахрыпшы (ахрыплы), кантралЬраваць (кантраляваць).

- марфалопю (марфалагЬчная Ьнтэрферэнцыя), калЬ граматычнае афармленне рускЬх i беларускЬх лексем не адпавядае норме. Напрыклад, бшнгв, гаворачы па-руску, можа няправшьна ужываць родавыя формы назоушкау (золотой медаль замест золотая медаль, порванный шинель замест порванная шинель), канчаткЬ назоушкау множнага лЬку (озёры замест озёра, окны замест окна) i г.д.

- сштаксю (сштаксЬчная Ьнтэрферэнцыя), калЬ пры карыстанш рускай мовай бш нгв уводзщь у яе сштаксЬчныя канструкцыи беларускай мовы, напрыклад, дочкина сумка замест сумка дочери, сынов костюм замест костюм сына, смеяться с него замест смеяться над ним i г.д. БлЬзкароднасны характар беларускай i рускай моу абумоулЬвае шматлЬкасць i устойлЬвасць памылак пры мауленш у той цЬ Ьншай мове. Аднак яны, як правша, не уплываюць на працэс разумення выказванняу як на беларускай, так i на рускай мовах. Таму праблема штэрферэнцыи для беларуска-рускага двухмоуя стащь, пераважна, як праблема культуры беларускай i рускай моу ва умовах двухмоуя.

М арф алапчны я нормы беларускай лггаратурнай мовы

Назоуш к Несупадзенне у лiку, родзе i скланенш

I. Большасць назоушкау маюць два лЬкЬ - адзшочны (горад, вулща, студэнт) i множны (гарады, вулщы, студэнты).

Назоунш змяняюцца па лЬках.Аднак ёсць назоунш, якЬя маюць або толькЬ адзшочны, або толькЬ множны лЬк. Да

назоушкау, якЬя заусёды ужываюцца у формах адзточнага лЬку, адносяцца:а) уласныя: Мтск, Нёман, Вщебшчына, “Полымя” (часотс);б) абстрактныя: радасць, сумленне;в) зборныя: зерне, насенне, лiсце, сялянства;г) рэчыуныя: цукар, масла, чай, пшанща.

Да назоушкау, якЬя маюць толькЬ формы множнага лЬку, належаць назвы:а) парных i непадзельных прадметау: дзверы, акуляры, нажнщы;б) рэчывау цЬ прадуктау: духi, дрожджы, кансервы, крупы;в) адрэзкау часу: сутю, кашкулы, прыцемю;г) дзеянняу, гульняу, народных звычаяу: выбары, шахматы, гарадю, дажыню,

вячорк1.Форму множнага лЬку маюць i некаторыя уласныя назоунш (геаграфЬчныя назвы):

Баранавiчы, Дубк1, Каралiшчавiчы, Альпы.Назоунш грудзi, дзверы, крупы, каноплi у беларускай мове ужываюцца толькЬ у

форме множнага лЬку (русск. грудь, дверь, крупа, конопля),а назоунш бялша, чаршла - толькЬ у форме адзЬночнага лЬку (русск. эти белила, синие

чернила).

38

II. Кожны назоушк у форме адзшочнага лЬку належыць да аднаго з трох родау: мужчынскага: край, падручшк, бЬзнес; жаночага: кнЬга, дарога, лабараторыя; тякага: падарожжа, сонца.

Ёсць назоунш, якЬя могуць адносщца i да мужчынскага, i да жаночага роду. Гэта - назоушкЬ агульнага роду: няумека, стыляга, плакса, забiяка, непаседа, Ырата, цхоня, ляуша, запявала, старшыня i г.д.

АДРОЗН1ВАЙЦЕ РОД У РУСКАЙ I БЕЛАРУСКАЙ МОВАХ

Па-руску Па-беларускуМоя боль Мой боль

пуговица гузЬкдробь дробживопись ж ы ватсзапись за т смедаль медальмозоль мазольлетопись летатснасыпь насыпполынь палынподпись подтсрукопись рукатспыль пылроссыпь россыппродажа продажстепь стэпсобака сабакаостановка прыпынактень ценьприбыль прыбытактяжесть цяжарвилка вЬдэлецшинель шынель

мой округ мая акругапростор прасторакафель кафляпар парапол падлогатополь таполяисточник крынщасалат салатагусь гусьжираф жырафа

моё время мой часвоспоминание успамЬняблоко яблык

39

Рознаскланяльныя назоушкЬ

1) Тры назоунш на -мя: iмя, племя, стрэмя;2) Мужчынскага роду з канч. -а, (-я): стараста, дзядуля, дзядзька, старшыня;3) Назвы маладых Ьстот: дзщя (ё), бусляня (ё), птушаня (ё);4) Агульнага роду з канчаткамЬ -а (-я) : Ырата, цхоня, сведка, калега, запявала, суддзя,

гарэза i г.д.

Нескланяльныя назоунш

1) Агульныя i уласныя назоунш Ьншамоунага паходжання, якЬя канчаюцца на галосны гук: журы, лэдзi, пано, метро, фае, такЫ, Дзюма, Гюго, Перу, Чылi, Чыкага, лiбрэта, рагу, меню ;

2)СлавянскЬя i неславянскЬя прозвЬшчы на зычны i адносяцца да асоб жаночага полу: у Ганны Станкевiч, сустрэу Таню Русак, ктга Веры Гурэвiч;

3)ПрозвЬшчы беларускага, рускага i украшскага паходжання на -о , -Ьх: з Аленай Баравых, Хыько, у П ец Баравых, Хыько;

4)Складанаскарочаныя словы, утвораныя з пачатковых лЬтар поунай назвы i змешанага характару: БДУ, ВНУ.

П раватс некаторых канчаткау назоушкау

Склонавыя канчаткЬ назоушкау залежаць ад характару асновы. Асновы назоушкау могуць канчацца:

а) на мяккЬ зычны: песня, радасць, пытанне;б) на зацвярдзелы зычны: мара, мяжа;в) на цвёрды зычны: радзiма, крата, дом;г) на г, к, х : дарога, рука, стог, страха.

Для большасщ назоушкау у Д. i М. склонах характэрны наступныя канчаткЬ:-i для назоушкау з мяккай асновай:

радасць - радасц - у радасщ, зямля - зямлi - на зямлi;

-ы маюць назоунш з асновай на зацвярдзелы зычны i на -к , якЬ чаргуецца з ц: кшжка - кшжцы - у ктжцы, мара - мары - у мары, мяжа - мяжы - на мяжы;

-э - уласщвы назоушкам з асновай на -к , якЬ чаргуецца з ц (толькЬ пад нащскам): рука - руцэ - у руцэ;

-е - для назоушкау з асновай на цвёрды зычны i на -г, -х, якЬя чаргуюцца з з, с: крата - краiне - у краiне, радзiма - радзiме - на радзiме, дарога - дарозе - па дарозе;

-у - маюць назоушш мужчынскага роду, якЬя абазначаюць асобу чалавека: бацька - бацьку - пры бацьку,Мiхаська - Мiхаську - пры Мiхаську; назоунш на г, к, х: пясок - пяску - на пяску, пух - пуху - у пуху.

К ан ч ат и назоуш кау II скланення у родным склоне адзш очнага лж у

40

Усе назоунш шякага роду маюць канчатак -а, -я: вядра, сяла, сонца, золата, поля, галля, жыцця;

адушаулёныя назоунш маюць канчатак -а,-я: дразда, пеуня, салауя, пастуха, каваля, Алега, МЬкалая МЬхася;

неадушаулёныя назоунш - канчаткЬ -а, -я щ -у, -ю у залежнасцЬ ад лексЬчнага значэння.

КанчатакЬ - а (-я) маюць назоунш, якЬя называюць:

канкрэтныя прадметы (алоука, пня);асоб, жывых Ьстот, часткЬ цела чалавека i жывёл ( брата, салауя, носа; але: твару); прадпрыемствы, установы, аб’яднаннЬ ( завода, клуба);уласныя геаграфЬчныя i астранамЬчныя назвы, агульныя назвы населеных

пунктау (МЬнска, Марса, горада, пасёлка);грашовыя адзЬнкЬ ( рубля, долара);адзЬнкЬ вымярэння (сантыметра, кЬлаграма);адрэзкЬ часу ( года, месяца, тыдня; але: ранку, абеду, веку).навуковыя i тэхнЬчныя тэрмЬны (прыметнЬка, сЬнуса).

КанчаткЬ - у (- ю) , калЬ словы абазначаюць:

разумовыя паняццЬ, пачуццЬ ( прынцыпу, розуму, спакою); грамадскЬя фармацыЬ, тэорыЬ, навуковыя плынЬ (катталЬзму, дарвЬнЬзму); з ’явы прыроды ( ветру, грому);прасторавыя i часавыя паняццЬ ( часу, краю, небасхшу); зборныя прадметы ( лесу, хвойшку);рэчывы, хЬмЬчныя элементы i злучэннЬ (мёду, кЬслароду; але: ауса, хлеба); дзеяннЬ, стан ( крыку, сну).

Некаторыя назоунш могуць ужывацца з абодвума канчаткамЬ: стаяць каля дуба (канкрэтны прадмет, дрэва) i стол з дубу (матэрыял).

Скланенне уласных назоушкау

ПрозвЬшчы на -а (-я) скланяюцца, як назоунш агульнага роду.КалЬ носьбЬтам прозвЬшча з'яуляецца асоба жаночага полу, яно мае канчаткЬ

першага скланення:Р. скл. Д.скл. В.скл.

Як1менк1 Надзi, Ятменцы Надзi, Як1менку Надзю,Петручэш Веры, Петручэш Веры, Петручэню Веру,

- калЬ ж гэта асоба мужчынскага полу, то прозвЬшча скланяецца, як назоунш мужчынскага роду з канчаткамЬ -а (-я) :

з 1ванам Сарокам,Алесем Рыбкам,Жэнем Пратасенем,

41

- жаночыя прозвЬшчы на -ла тыпу Л т ла, Дзюбайла i Ьнш. на -а,-я не скланяюцца.

- прозвЬшчы тыпу Лужатн, Якаулеу, Лынькоу, Пятроу, Жураулеу у творным склоне маюць канчатак - ым: Пятровым, Лыньковым,

Кармутным.

!ншамоуныя прозвЬшчы тыпу Дарвт, Вiрхау у творным склоне маюць канчатак - ам: Дарвтам, Вiрхавам.

Назвы населеных пунктау на -оу, -ау, -еу, -ёу, ынДн у творнымсклоне маюць канчатак -ам: Крычэвам, Рагачовам, Шчучынам, Лоевам, Жлобiнам

у месным склоне: у Рагачове, Крычаве, Шчучыне, Жлобiне. .

П ры метш к. Разрады прыметшка. Паводле значэння, граматычных асаблЬвасцей прыметнш падзяляюцца на якасныя, адносныя i прыналежныя.

Якасныя прыметшкЬ абазначаюць разнастайныя прыметы прадметау непасрэдна праз лексЬчнае значэнне прыметнЬка. Найчасцей яны называюць уласщвасщ i якасцЬ прадмета, якЬя успрымаюцца органамЬ пачуццяу: салодк чай, горк палын, гарачы пясок, стяе неба, звонк голас, т зк куст, тонкая бярозка;

уласщвасщ характару чалавека: добры, ласкавы хлопчык; выражаюць агульную ацэнку: выдатны вучань, цудоуны дзень.

Якасныя прыметнш характарызуюцца наступнымЬ лексЬчнымЬ, граматычнымЬ i словаутваральнымЬ асаблЬвасцямЬ:

абазначаюць такую прымету, якая можа праяуляцца у прадметах у большай щ меншай ступенЬ, i утвараюць ступеш параунання: светлы дзень, сонца святлейшае за месяц, найпрыгажэйшы горад, самыя вы сокя горы;

спалучаюцца з прыслоуямЬ меры i ступенЬ: вельмi здольны вучань, надта прыгожы клён, надзвычай лёгкае пытанне;

ужываюцца з памяншальна-ласкальнымЬ суфЬксамЬ: бялютк снег, Ыненьюя вочы, зялёненью, зелянюсеньк лiст;

абазначаюць непаунату якасщ: белаваты, паунаваты, шыракаваты;могуць утвараць анташмЬчныя пары: белы — чорны, м якк — цвёрды, далёк —

блiзкi;ад большасщ якасных прыметшкау могуць утварацца якасныя прыслоуЬ: светла,

хораша, па-маладому, па-геройску i назоунш з адцягненым значэннем: белiзна, блакт, Ынеча, маладосць.

Адносныя прыметшкЬ абазначаюць прыметы прадметау праз Ьх адносЬны да Ьншых прадметау i з'яу: залаты пярсцёнак (пярсцёнак з золата), драуляныя лы ж к (лыж к з дрэва), школьная парта (парта для школьшкау), зарэчныя лугi (лугi за ракой).

Адносныя прыметнш маюць свае спецыфЬчныя асаблЬвасцЬ: абазначаюць пастаянную, нязменную прымету прадмета i не утвараюць ступеней параунання: бярозавы сок, цагляны дом;

паводле паходжання яны вытворныя - утвараюцца ад назоушкау: бярозавы сок - сок з бярозы, каменны падмурак - падмурак з каменю;

ад дзеясловау: чытальная зала—зала, у якой чытаюць, втшавальны адрас — адрас, яшм втшуюць;

ад прыслоуяу: сённяшм дзень — дзень сёння, учарашняя газета — газета, што выйшла учора.

42

Адносныя прыметнш у сказе могуць ужывацца з пераносным значэннем i пераходзЬць у якасныя; параун.: залаты гадзтшк i залаты лттапад, залаты чалавек, сонечны прамень i сонечны успамт.

У сваю чаргу, якасныя прыметшкЬ могуць набываць значэнне пастаяннай прыметы i пераходзЬць у разрад адносных; параун,: з в о н к голас i зво н к зычны (гук), глухi стук i глухi зычны, л ё г к пух i лёгкая прамысловасць.

П рыналеж ныя прыметшкЬ абазначаю ць прыналежнасць прадмета пэунай асобе (жывой Ьстоце): мамта ктга, бабулта хустка, бацькау партфель, буслава гняздо, лiсiная нара, вавёрчыны арэхi.

Прыналежныя прыметшкЬ утвараюцца ад асновы назоушкау мужчынскага роду пры дапамозе суфЬксау -оу(-ов-), -ёу(-ёв-), -ау(-ав-), -еу(-ев-): лесш коу дом, лесткова служба, старшынёу партфель, старшы+нёва шапка, братау сшытак, братава ктга, Вщеу дзённт, Вщева сачыненне, мядзведзеу бярлог, зайцавы вушы; ад асновы назоушкау жаночага роду пры дапамозе суфЬксау -т(-ын): мамт пярсцёнак, бабчын фартух;ад некаторых асноу пры дапамозе суфЬксау -яч-(-ач-), -эч-: дзщячы смех, старэчы уздых i нулявога суфЬкса (з чаргаваннем дз у дж, к у ч у аснове): мядзведзь — мядзведжы, чалавек — чалавечы, воук — воучы.

Пры пераносна-вобразным ужыванш прыналежныя прыметнш набываюць значэнне адносных або якасных; параун.: мядзведжы бярлог i мядзведжая сыа, воучы след i воучы апетыт, лiсiная нара i лiсiны каунер, лш ны характар.

П о у н ы я i кароткм я п р ы м е т н ж ь П ры м етш ш бываю ць поуны я i кароткЬя.Якасныя прыметнЬкЬ у беларускай мове ужываюцца пераважна у поунай форме: у

назоуным склоне адзЬночнага лЬку мужчынскага роду яны маюць канчатак -bi(-i):ясны, д а л ё к ; ж аночага р о д у ая(-яя): вясёлая, сiняя; нЬякага роду - -ое,-ае (-яе): густое, Ыняе, бязмежнае; у назоуным склоне множнага лЬку - ыя(чя): далёкя, бязмежныя.

Поуныя прыметшш скланяюцца. У сказе бываюць азначэннем i выказшкам: Я чытау гонкм соснам просты шчыры свой верш. У познюю восень вада пад мастком чыстая i халодная.

Кароткую форму маюць прыналежныя прыметшш у назоуным i вшавальным склонах: матчын спеу, бабулта ласка, бабулту ласку.

КароткЬя прыметшш у беларускай мове ужываюцца рэдка; у форме адзшочнага лЬку мужчынскага роду яны маюць нулявы канчатак: рад, повен, дуж, смуцен; жаночага i шякага роду — канчатак -а: рада, ш ч а ^ в а , поуна, чыста; у множным лЬку — канчатак -ы(ч) : рады, поуны, чысты, ш ч а ^вы .

КароткЬя прыметшш не скланяюцца, змяняюцца толькЬ па родах i лЬках. У сказе выконваюць ролю выказнЬка: Край ты наш! Як мы ты сэрцу. Даль iмглiста, нерухома — не вiдна тчога.

С тупеш параунання якасн ы х пры м етш кау

П ераваж ная больш асць якасных пры метш кау маюць ступеш параунання — вышэйшую i найвышэйшую, якЬя могуць мець простую i складаную формы.

П рыметш ш вышэйшай ступенЬ параунання абазначаюць прымету, якая уласщва пэунаму прадмету у большай цЬ меншай ступеш у параунаннЬ з ЬншымЬ прадметамЬ.

Простая форма вышэйшай ступеш параунання утвараецца пры дапамозе суфЬксау - эйш-, -ейш-, -ш-, якЬя далучаюцца да асновы прыметнЬка: светлы — святлейшы, прыгожы — прыгажэйшы, малы — большы, добры — лепшы (суфЬкс -ш- ужываецца тады, калЬ прыметнЬкЬ i форма вышэйшай ступеш параунання ад яго маюць розныя

43

асновы): Няма чысцейшай вадзщы, як з роднай крышцы (прыказка) Няма на свеце прыгажэйшага i мтейшага краю, чым той, дзе ты нарадзiуся (К Крат ва)

Складаная форма вышэйшай ступеш параунання утвараецца шляхам далучэння да прыметшка слоу больш (болей), менш (меней): больш прыгожы, менш светлы, больш дужы, болей щкавы.

Форма прыметшкау вышэйшай ступеш параунання у беларускай мове ужываецца з назоушкам щ займеншкам у вшавальным склоне з прыназоушкам за: дужэйшы за таварыша, святлейшы за сонца, а таксама з параунальнымЬ зваротамЬ са злучнЬкамЬ як, чым. Напрыклад: У аднастайны посвмт ветру урывалмя гут, мацнейшыя за вецер. (Пестрак) Шчасця большага няма у зярнящ, як на шве роднай прарасщ. (В. Тарас) I нараджаецца прауда, яшчэ болей щкавая часамi, чым сама казка. (Я. Колас)

Да формы вышэйшай ступеш параунання могуць далучацца часцщы яшчэ, куды з узмацняльным значэннем: яшчэ бялейшы снег, куды смялейшы хлопчык, яшчэспрытнейшая дзяучынка.

П ры м етнш найвышэйшай ступеш параунання абазначаюць самую высокую щ самую шзкую ступень якасщ, уласщвай прадмету.

Простая форма найвышэйшай ступеш параунання утвараецца пры дапамозе прыстаукЬ най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступеш параунання: весялейшы — найвесялейшы, святлейшы — найсвятлейшы, лепшы — найлепшы. Найвышэйшая прыгажосць тая, што пазнаецца з дзящнства, бо яна глыбей западае у душу (I. Навуменка) Найсаладзейшыя — у лесе малты, а найгарчэйшыя — дм на чужыне (М. Танк)

Простая форма найвышэйшай ступеш параунання можа часам утварацца прыставачна- суфЬксальным спосабам: новы — найноушы, в я л к — найвялiкшы.

Складаная форма найвышэйшай ступеш параунання утвараецца шляхам далучэння слоу самы, найбольш, найменш да прыметшка: самы прыгожы, самы ш ча^вы , самы старанны, найбольш плённы. Самыя рантя — весшя воды, самыя позтя — цен змяркання, самыя лёгюя — шчасныя годы, самыя цяжтя — слёзы расстання, самыя цiхiя — сцеж к дубровы, самыя звонтя — родныя гую, самыя чэрствыя — крыудныя словы, самыя чулыя — матчыны рук1 (М. Танк).

Значэнне ступеш якасщ перадаецца i спалучэннем прыметшка з прыслоуямЬ меры i ступенЬ вельмi, надта, надзвычай: вельмi кемлiвы хлопчык, надта старанны вучань, надзвычай цёплы дзень. Надзвычай ясная, спакойная ранщ а выдалася у гэты дзень (Я. Колас).

У беларускай мове ёсць якасныя прыметнш, якЬя не утвараюць ступеней параунання. Гэтыя прыметнш абазначаюць:

стан чалавека (жывы, дарослы, нямы);колер прадметау праз адносшы да Ьншых прадметау (бэзавы, вшнёвы, васыьковы,

лшовы, залаДсты);масць жывёл (вараны, гняды, буланы);

знешнюю фЬзЬчную прымету чалавека (барадаты, вусаты, кульгавы).Не утвараюць ступеней параунання i якасныя складаныя прыметнш: стявою,

чарнабровы, светла-сш, бела-чырвоны.Значэнне высокай меры якасщ, яе непаунаты можа быць выражана i без

параунання — формамЬ ацэнкЬ i меры якасщ: завысокае (дрэва), за в я л к (касцюм), велiзарны (горад), белаваты (туман), стяватыя (вочы), бялявы (хлопчык).

Утвараюцца такЬя прыметнш з дапамогай суфЬксау i прыставак. Прыметнш,утвораныя з дапамогай прыставак за-, звыш-, ультра-, абазначаюць меру якасщ, блЬзкую да найвышэйшай ступеш: замалады (хлопец) — надта малады, завысот, звыштэрмтовы, ультрафiялетавы.

Прыметнш з суфЬксамЬ чзн-, -эзн-, -эразн-, -энн- маюць павелЬчальна-узмацняльнае значэнне: вялiзны, даужэзны, таушчэразны, страшэнны;

44

з суфЬксамЬ -еньк~, -аньк-(-эньк-), -юсеньк-(-юсенечк-), -явеньк-, -ютк- выражаюць памяншальна-ласкальнае значэнне: вясёленью, даражэнью, прыгожанью, малюсенечю, драбнютю;

з суфЬксамЬ -ав-(-яв-), -ават-(-яват-) абазначаюць непаунату якасщ: смуглявы, танклявы, белаваты, стяваты.

ТакЬя прыметнш маюць значэнне ацэнкЬ якасщ i выражаюць адносЬны да яе. Ацэначныя формы прыметшкау шырока выкарыстоуваюцца у жывой мове i у мастацкЬх творах: Дымок танютю, белаваты павiваецца над хатай (Я. Колас) А зшзу гэты лес кашлаты меу зелянюсеньюя шаты (Я. Колас)

Значэнне высокай меры якасщ можа перадавацца падваеннем прыметшка: светлы- светлы, добры-добры, высою-высою. Снег дасвеццем перапау рана-рана, i ляжыць ён на дварах, на парканах... чысты-чысты (Н. Плевiч) Цёмная-цёмная вада... Шумщь Вшя, адклтаючыся здалёку-здалёку (I. Пташшкоу)

Простая i складаная формы найвышэйшай ступеш параунання могуць абазначаць грашчную ( самую высокую щ самую нЬзкую) ступень якасщ прадмета без параунання з якасцю Ьншых прадметау. ТакЬя формы прыметшка называюць элятывам ( лац. еlativus - узвышаны, пераузыдзены) : найстаражытнейшы горад, самы мудры чалавек, адзЬн з найщкавешых творау. У рускай мове элятыунае значэнне выражаецца таксама формай найвышэйшай ступеш, якая утвараецца з дапамогай суфЬксау -айш-, -ейш_: богатейшие запасы, величайший ученый. Часам пад уплывам гэтых рускЬх форм i у беларускай мове ужываюцца формы тыпу щкавейшы твор, старажытнейшы горад. Але такЬя формы - адхЬленне ад лЬтаратурнай нормы, якое узнЬкае у вышку зблытвання спосабау утварэння найвышэйшай ступеш параунання у беларускай i рускай мовах.

ЗайменнiкПаводле лексЬчнага значэння займеннш падзяляюцца на разрады:

• асабовыя - я, мы, ты, вы, ён(а,о), яны;• зваротны - сябе;• прыналежныя - мой, твой, свой, наш, ваш, iхнi ;• указальныя - гэты, той, таю, гэтаю, столью, гэтулью;• азначальныя - увесь (уся, усё, усе), усяю, кожны, сам, самы, iншы ;• пытальныя - хто? што? яю? чый? каторы? колью?• адносныя - хто, што, яю, чый, каторы, колью;• адмоуныя - шхто, шшто, шяю, мчый;• неазначальныя - нехта, нешта, нейю, некаторы, нечы, (нейчы), хтосьщ, штосьщ, сёй-

той, сёе-тое, чыйсьщ, яюсьщ, хто-небудзь, што-небудзь, яю-небудзь, абы-хто, абы-што, абы-чый, абы-яю, некалью.

Усе займеннш змяняюцца па склонах, а некаторыя змяняюцца яшчэ па родах i лЬках. П раваш с займенш кау

Часцща не тш ацца пад нащскам, ш - без нащску: нехта, шхто, нешта, але: некаторы.

- Неазначальныя займеннш з прыстаукай абы- i суфЬксам -небудзь тш уцца праз дэфЬс (злучок): абы-хто, абы-яю, хто-небудзь.

- КалЬ абы аддзяляецца ад займеншка прыназоушкам, то тш ацца асобна: абы з юм, абы пра каго, абы пра што.

- Не, н з займеннЬкамЬ тш уцца разам, калЬ з ’яуляюцца прыстаукамЬ, i асобна, калЬ аддзяляюцца ад Ьх прыназоунЬкамЬ i з ’яуляюцца часцЬцамЬ: нехта, нешта, нхто, ншто, не з юм, не з чым, н з юм, н з чым.

45

ЗВЯРН1ЦЕ УВАГУ!:некого - няма каго

нечего - няма чаго некем - няма юм нечем - няма чым не с кем - няма з юм не с чем - няма з чым

Да адмоуных займеншкау часам далучаецца часцща а, якая тш ацца разам: анхто, ашшто, амяю.

Складаныя неазначальныя займеннЬкЬ тш уцца праз злучок: сёй-той, сёе-тое, сяю-таю, хто-хто.

Пры ветлЬвым звароце да адной асобы ужываецца займеннЬк Вы, Ваш: Дзякуй Вам за Ваша втшаванне.

Скланенне асабовых займеннЬкау

Склон Адзшочны лЬк Множны лЬкН. я ты Ён, яно, яна Мы, вы, яны

Р. цябемяне табе Яго, яе Нас, вас, Ьх

Д. цябемне Яму, ёй Нам, вам, Ьм

В. табой(ою)мяне Яго, яе Нас, вас, Ьх

Т. (па)табемной(ою) 1м, ёй, ёю НамЬ, вамЬ, ЬмЬ

М.(па) мне (па) Ьм, ёй (па) нас, вас, Ьх

Зваротны займеннЬк сябе не мае назоунага склону i скланяецца як асабовы ты.

Лiчэбнiк

Л i ч э б н i к — самастойная часцЬна мовы, якая абазначае адцягнены лЬк (пяць, сем, дзесяць), колькасць аднародных прадметау (пяць ктг, тры алоую, чатыры бярозы), парадак Ьх пры лЬчэннЬ (шосты вучань, пяты дзень). Л Ь ч э б н т адказваю ць на пытаннЬ колькЬ?, я к i?, к ат о р ы?.

ЛЬчэбшкЬ, якЬя называюць адцягнены лЬк, маюць значэнне адцягненай колькасщ, якая перадаецца без сувязЬ лЬчэбнЬка з назоунЬкам: дваццаць дзелщца на пяць, тры плюс два — пяць,

Значэнне канкрэтнай колькасщ, парадкавага нумару пры лЬчэннЬ выяуляецца толькЬ пры спалучэнн лЬчэбнЬкау з назоуткамЬ: сем дзён, восем студэнтау, пяць экзаменау; пяты год, дзевяты юламетр.

Як самастойная часщна мовы лЬчэбнЬк мае адметныя марфалагЬчныя i сштаксЬчныя прыметы. Усе лЬчэбнЬкЬ (акрамя дзевяноста i паутара) скланяюцца. ЛЬчэбшкЬ (за выключэннем адзiн, тысяча, мтьён, мыьярд) не маюць граматычнага значэння лЬку; яно выражаецца лексЬчным значэннем самога лЬчэбнЬка. ЛЬчэбнЬк адзiн мае форму множнага лЬку у спалучэннЬ з назоунЬкамЬ, што абазначаюць парныя прадметы (адны рую, адны

46

боты, адны вочы), а таксама у спалучэнш з назоушкамЬ, якЬя маюць форму толькЬ множнага лЬку (адны сам, адны дзверы, адны вароты, адны акуляры).

Не змяняюцца лЬчэбшкЬ i па родах, акрамя лЬчэбшкау адзт, два, абодва (адзт, адна, адно; два, дзве; абодва, абедзве), паутара (паутары), тысяча, мшьён, мшьярд. ЛЬчэбшкЬ два, дзве, абодва, абедзве захоуваюць родавыя адрозненш ва усЬх склонавых формах: Родны склон- двух (абодвух) вучняу, дзвюх (абедзвюх) вучанщ ; Давальны склон - двум (абодвум) вучням, дзвюм (абедзвюм) вучашцам; Творны склолн - двума (абодвума) вучнямi, дзвюма (абедзвюма) вучанiцамi. Родавыя адрозненш гэтых лЬчэбшкау выражаюцца не канчаткамЬ (як, напрыклад, у назоушкау щ прыметшкау), а асноваю: у формах мужчынскага i нЬякага роду аснова цвёрдая, а у формах жаночага роду--мяккая. Значэнне мужчынскага роду маюць лЬчэбшкЬ мтьён, мтьярд, значэнне жаночага — тысяча.

3 а у в а г а. Ад лЬчэбшкау трэба адрозшваць словы двойка, адзтка, тройка... дзесятак, сотня. Яны маюць значэнне апрадмечанай колькасщ i з'яуляюцца назоушкамЬ. Як i назоушкЬ, яны змяняюцца па лЬках, адрозшваюцца у родзе: заслужаная пяцёрка i заслужаныя пяцёрю; тая пяцёрка i той дзесятак; могуць спалучацца з лЬчэбшкамЬ i мець пры сабе азначэнш: дзве, тры тройю, пяць дзесяткау, поуны дэесятак.

Ужыванне лiчэбнiкаy з назоyнiкамi

1. Пры колькасных лЬчэбнЬках два, дзве, абодва, абедзве, тры, чатыры назоушкЬ ставяцца у назоуным склоне множнага лЬку. Такую ж форму маюць прыметшкЬ, дзеепрыметшкЬ, парадкавыя лЬчэбшкЬ, займеншкЬ, якЬя утвараюць словазлучэннЬ з гэтымЬ лЬчэбшкамЬ: два (тры, чатыры) лепшыя сябры, тры спякотлiвыя дт, дзве новыя хаты.

ЛЬчэбшкЬ два, абодва ужываюцца з назоунЬкамЬ мужчынскага i нЬякага роду, а лЬчэбшкЬ дзве, абедзве - з назоунЬкамЬ жаночага роду: два ложк1, дзве частю.

2. Пры зборных лЬчэбнЬках назоунЬкЬ маюць форму роднага склону множнага лЬку: двое пасажырау, трое студэнтау, пяцёра дзяцей.

Зборныя лЬчэбшкЬ могуць спалучацца не з усЬмЬ назоушкамЬ. Яны ужываюцца:а) з назвамЬ маладых Ьстот: двое качанят, трое парасят;б) з назоушкамЬ, якЬя маюць форму толькЬ множнага лЬку або абазначаюць назвы

парных прадметау, прычым лЬчэбшкЬ двое, трое, чацвёра выступаюць як адзЬна магчымыя: двое акулярау, трое сутак, чацвёра нажнщ, а лЬчэбшкЬ пяцёра - дзесяцера - як паралельныя: пяць сутак i пяцёра сутак;

в) з назвамЬ асоб мужчынскага полу: трое партызан, васьмёра мужчын;г) з асабовымЬ займеннЬкамЬ, з прыметшкамЬ, якЬя перайшлЬ у назоушкЬ: iх было

двое, чацвёра рабочых, трое хворых;д) са словамЬ людзi, кот, гуЫ, свтю i г.д.: трое свiней, шасцёра дзяцей.

Да зборных адносяцца лЬчэбшкЬ абодва, абедзве, абое.

П раватс лЬчэбткау

ЛЬчэбткЬ ад 11 да 20 i 30 тш уцца з двума ц (цц) у сярэдзше слова: адзтаццаць, дванаццаць, дзевятнаццаць, трыццаць;

У колькасных лЬчэбнЬках 5, 6, 9-20, 30 мяккЬ знак тш ацца на канцы слова: шэсць, дзевяць, семнаццаць, васемнаццаць, трыццаць;

У лЬчэбнЬках 50, 60, 500, 600, 900 пасля першага кораня тш ацца мяккЬ знак: пяцьдзесят, шэсцьдзесят.

47

ЗАУВАГА:

1) Мшьён, мшьярд;2) ЛЬчэбшкЬ 7, 8, 70, 80, 700, 800 у беларускай мове тш уцца без мяккага знака:

восемдзесят, сем, семсот.г) у лЬчэбнЬку 8 ва ускосных склонах, акрамя вЬнавальнага, пасля с тш ацца ь : васьмi,

васьмю;д) у лЬчэбнЬках 5, 9-20, 30 у творным склоне падаужаецца апош н зычны асновы:

пяццю, дзевяццю, трыццаццю;е) колькасныя лЬчэбнЬкЬ два (абодва), дзве (абедзве), тры, чатыры у творным склоне

маюць на канцы -ма: двума (абодвума), дзвюма (абедзвюма), трыма, чатырма;ж) складаныя парадкавыя лЬчэбшкЬ з апошняй часткай -тысячны, -мыьённы, -

мшьярдны тш уцца у адно слова: стотысячны, пяцьсотдвацца^мыьённы;АЛЕ! 100-тысячны, 30-мыьярдны ( колькасць абазначана лЬчбай).

ЗАУВАГА:

Какое число? - пятое, шестое.Каторага сёння ( каторага дня)? - пятага, шостага.

Пры абазначэнт даты лЬчэбнЬкЬ ставяцца у родным склоне: першага верасня, другога л^тапада.

Скланенне лЬчэбнЬкау

Скланенне лЬчэбнЬкау два, тры, чатыры

Н. два тры чатыры дзвеР. двух трох чатырох дзвюхД. двум тром чатыром дзвюмВ. два тры чатыры дзвюхТ. двума трыма чатырма дзвюмаМ (аб) двух трох чатырох дзвюх

Падвойнае цц тш ацца у лЬчэбнЬках

Н.АдзЬнаццаць, дванаццаць, трынаццаць, чатырнаццаць, пятнаццаць,

шаснаццаць, семнаццаць, васемнаццаць, дзевятнаццаць, дваццаць, трыццаць

Т.АдзЬнаццаццю, дванаццаццю, трынаццаццю, чатырнаццаццю,

пятнаццаццю, шаснаццаццю, семнаццаццю, васемнаццаццю, дзевятнаццаццю, дваццаццю, трыцаццю, а таксама пяццю, дзевяццю, дзесяццю

48

Скланенне лЬчэбшкау 5-20,30

Н.пяць дванаццаць трыццацьР. пяцЬ дванаццаць трыццацьД. пяцЬ дванаццаць трыццацьВ. пяць дванаццаць трыццацьТ пяццю дванаццаццю трыццаццю

М(аб) пяцЬ дванаццаць трыццаць

Скланенне лЬчэбшкау тысяча, мшьён, мшьярд

Н. тысяча мшьён мЬльярдР. тысячы мьльёна мьльярдаД. тысячы мьльёну мьльярдуВ. тысячу мьльён мьльярдТ. тысячай мьльёнам мьльярдамМ. (у) тысячы (пры) мЬльёне (аб) мЬльярдзе

ЛЬчэбнЬк тысяча скланяецца, як назоушк 1-га скланення з асновай на зацвярдзелы зычны, а мшьён, мшьярд - як назоушк 2-га скланення з асновай на цвёрды зычны.

ЛЬчэбшкЬ 40, 100, 90

Н.В. сорак сто дзевяноста

Р.Д.Т.М. сарака ста дзевяноста

Скланенне лЬчэбшкау 50-80

Н. пяцьдзесят шэсцьдзесят восемдзесятР. пяцщзесящ шасцщзесящ васьмщзесящД. пяцщзесящ шасцщзесящ васьмщзесящВ. пяцьдзесят шэсцьдзесят восемдзесятТ. пяццюдзесяццю шасцюдзесяццю васьмюдзесяццюМ. (аб) пяцщзесящ шасцщзесящ васьмщзесящ

У складаных лЬчэбнЬках 50-80 змяняюцца абедзве части па тыпу назоушкау 3-га скланення.

49

Скланенне лЬчэбшкау 200-900

Н. дзвесце трыста восемсоР. двухсот трохсот васьмьсотД. двумстам тромстам васьмьстамВ. дзвесце трыста восемсотТ. двумастамь трымастамь васьмюстамьМ. (аб) двухстах трохстах васьмьстах

У складанных лЬчэбнЬках 200-900 абедзве части скланяюцца па сваЬх правшах. Другая частка захоувае форму множнага лЬку ад ста.

Скланенне састауных колькасных лЬчэбшкау

Н. шэсцьсот семдзесят трыР. шасцьсот сямщзесящ трохД. шасцьстам сямщзсящ тромВ. шэсцьсот семдзесят трыТ. шасцюстамь сямюдзесяццю трымаМ. (аб) шасцЬстах сямщзсящ трох

У састауных колькасных лЬчэбшкау змяняецца кожнае слова.

Дробавыя лЬчэбши

Склон паутара паутары паутарастам.Ь н.р. ж.р. м.,н.,ж.р.

Н. паутара лира паутары мЬнуты паутараста метрауР. паутара лира утары мьнуты паутараста метрауД. паутара лирам тары мьнутам паутараста метрамВ. паутара лира паутары мьнуты паутараста метрауТ. паутара льтрамь паутары мьнутамь паутараста метрамьМ. (аб) паутара (аб) паутары мЬнутах паутараста метрах

лирах

Н. адна трэцяя пяць сёмыхР. адной трэцяй пяць сёмыхД. адной трэцяй пяць сёмымВ. адну трэцюю пяць сёмыхТ. адной трэцяй пяццю сёмымьМ. (аб) адной трэцяй (аб) пяцЬ сёмых

50

У дробавых лЬчэбнЬках скланяюцца абодва словы: лЬчнЬк змяняецца, як цэлы лЬк, а назоушк - як прыметшк.

Скланенне зборных лЬчэбшкау

Н. двое сямёра абодва абедзве абоеР. дваЬх семярых абодвух абедзвюх абаЬхД. дваЬм семярым абодвум абедзвюм абаЬмВ. дваЬх семярых абодвух абедзвюх абаЬхТ. дваЬмЬ семярымЬ абодвума абедзвюма абаЬмЬ

М. (у дваЬх семярых абодвух абедзвюх абаЬх

Зборныя лЬчэбшкЬ скланяюцца, як прыметшкЬ множнага лЬку. Але ва ускосных склонах замест Ьх частка ужываецца звычайныя колкасныя лЬчэбши.

Скланенне парадкавых лЬчэбшкау

Н. першы сёмае шаснаццатая пяцЬдзесятыяР. першага сёмага шаснаццатай пяцьдзесятых

Д. першаму сёмаму шаснаццатай пяцьдзесятымВ. як Н.або Р. сёмае шаснаццатую як Н. або Р. Т.першым сёмым шаснаццатай пяцщзесятымьМ. (аб)першым сёмым шаснаццатай пяцЬдзесятых

Парадкавыя лЬчэбшкЬ скланяюцца, як прыметшкЬ.

Н. тысяча сто дваццаць восьмы годР. тысяча сто дваццаць восьмага годаД. тысяча сто дваццаць восьмаму годуВ. тысяча сто дваццаць восьмы годТ. тысяча сто дваццаць восьмым годамМ. тысяча сто дваццаць восьмым годзе

У састауных парадкавых лЬчэбнЬках скланяецца толькЬ апошняе слова.

51

Дзеяслоу. С пецы ф ж а спражэння.

Да II спражэння адносяцца дзеясловы з асновай на -щ ь , -ыць, акрамя аднаскладовых (бщь, мыць), i дзеясловы на - эць, -ець, калЬ э (-е) не захоуваецца у 1-й асобе адзЬночнага лЬку цяперашняга часу: сядзець - сяджу. Выключэнне: хацець , гудзець (1), гнаць , спаць , стаць, баяцца, належаць (2).

Дзеясловы бегчы, есцЬ, даць - рознаспрагальныя.

Адзшочны лЬк1. бягу, ем, дам2. бяжыш, ясЬ, дасЬ3. бяжыць, есць, дасць

Канчатк дзеясловау I спражэння

Множны лЬк1. бяжым, ядзЬм, дадзЬм

2. бежыцё, ясцё, дасцё (ясце, дасце)3. бягуць, ядуць, дадуць

Асоба АдзЬночны лЬк Асоба Множны лЬкL (я) - у (-ю) 1. (мы) - ём (- ем, -ом., - ам )2. (ты) -еш (-эш, -аш ) 2. (вы) - еце ( - яце, - аце )3. (ён) -е ( -э, - а) 3. (яны) - уць ( -юць)

КанчаткЬ дзеясловау II спражэння

Асоба Адзшочны лЬк Асоба Множны лЬкL (я) - у (-ю) 1. (мы) - Ьм ( -ым)2. (ты) - Ьш (-ыш) 2. (вы) - Ьце ( -ыце)3. (ён) - щь (-ыць) 3. (яны) - аць (-яць)

Н атсанне галосных у канчатках дзеясловау 1 спражэння залежыць ад асновы i месца нацЬску. ПЬшацца о, э пасля зацвярдзелых зычных пад нащскам ( сячом, сячэш) i а не пад нащскам ( сечаце, тш аце). ПЬшацца ё пасля мяккЬх зычных i пасля галосных пад нащскам ( нясём, Ьдзём), у першым складзе перад нащскам - я ( несяце, Ьдзяце).

Дзеепрыметшк. ДзеепрыметнЬк — форма дзеяслова, якая абазначае прымету або уласщвасць прадмета (асобы) паводле дзеяння: Нямераная, няходжаная тайга жыве, шумщь, стракоча i дыхае далёюм, прыглушаным водгуллем (С. Грахоусш) Табе, з прытомленым сэрцам, прысыпанаму сiвiзной, хочацца зноу сустрэцца з далёкай сваёй вясной (П. Панчанка)

Дзеепрыметнш маюць асаблЬвасцЬ дзеяслова i прыметшка.Дзеепрыметнш утвараюцца толькЬ ад дзеясловау, маюць з ЬмЬ агульную аснову i

агульнае лексЬчнае значэнне: вывучыць верш — вывучаны верш, nажауцелi лшты — пажауцелыя лшты, звщь вянок — звт ы вянок.

Дзеепрыметнш, як i прыметнш, дапасуюцца да назоушка у родзе, лЬку i склоне: зжатая шва, зжатае поле, зжаты ячмень; зжатыя mcmi, зжатымi палямi, на зжатых палях.

Дзеепрыметнш адказваюць на тыя самыя пы танш , што i прыметнЬкЬ — якЬ?, якая?, якое?, я к i я?. Як i прыметнЬкЬ, дзеепрыметнш маюць поуную i кароткую форму: адноулены край i край адноулен, прачытанае апавяданне i апавяданне прачытана. Кароткую форму маюць толькЬ дзеепрыметнш залежнага стану прошлага часу; яны змяняюцца па родах i лЬках, але не скланяюцца: верш вывучан, сачыненне натсана, лугi скошаны.

52

У тварэнне i уж ы ванне дзеепры метш кауДзеепрыметшкЬ незалеж нага стану прош лага часу утвараюцца ад асновы

шфшпыва непераходных дзеясловау закончанага трывання пры дапамозе суфЬкса -л-:пасталець — пасталелы, пастець — паанелы. Разамлелае сонца як быццам застыла у нерухомай вышыт. (I. М.) Ноч над лугамi, расою намоклымi, хм арк рассоувае (Г. Бураутн)

Дзеепрыметнш незалежнага стану прошлага часу могуць утварацца i з дапамогай суфЬксау -ш-, -уш- ад асновы шфшпыва пераходных i непераходных дзеясловау: узткнуць — узткшае (пытанне), прыехаць — прыехаушая (сястра). Нерасквтнеушыя родныя лты попел ад спаленых вёсак абсыпау.

Дзеепрыметнш залежнага стану п р о ш л а г а часу утвараюцца ад асновы шфшпыва пераходных дзеясловау закончанага трывання пры дапамозе суфЬксау -н-, -ан-, -ен-, -т-: Я люблю тваю чудную зiмнюю цш , мой абсыпаны зоркамi горад (Г. Бураукт) Слава леттм яршм дням, i засеяным палеткам, i пакошаным лугам. (Гл.) Непатрывожаная жтвеньская ноч усё кружыла над саламянымi стрэхамi стоенай вёст, як зацяты птах (I. Чыгрынау)

У беларускай лпаратурнай мове не усе дзеепрыметнш аднолькава ужывальныя. Найбольш пашыраныя дзеепрыметнш прошлага часу залежнага i незалежнага стану з суфЬксамЬ -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-: Пад майсюм лёгюм сонейкам м а у ^вы , зачараваны у мураве стаю. (В. Жуковiч) Я вершы тшу, бо душа устрывожана любоую i болем за кожнага з вас (П. Панчанка) Прытоеная цшыня чутка вартавала кожны гук, кожны нясмелы шолах (Я. Колас). Науздагон за зтклай чародкай высока ляцеу падбт ы журавок (В. Быкау)

Дзеепрыметнш з суфЬксамЬ -уш-, -ш- у беларускай мове ужываюцца абмежавана, у форме мужчынскага роду яны .супадаюць з дзеепрыслоуямЬ i успрымаюцца двухсэнсоуна. Параун.: Паспакайнеушы вучань пачау адказваць упэунена (вучань як1? — паспакайнеушы) — дзеепрыметшк. Паспакайнеушы, вучань пачау адказваць упэунена (пачау адказваць калi? — паспакайнеушы) — дзеепрыслоуе.

Рэдкасныя у беларускай мове дзеепры м етнт незалежнага i залеж нага стану цяпераш няга часу. Утвараюцца яны ад асновы дзеясловау цяперашняга часу незакончанага трывання з дапамогай суфЬксау -уч-(-юч-), -ач-(-яч-), -ем-, 4м-.Ужываюцца у навуковых працах, у мове газет, пераважна у складзе тэрмшау: бастуючыя рабочыя, рухаючыя сшы гiсторыi. Большасць з Ьх страцЬлЬ дзеяслоуныя адзнакЬ, набылЬ якаснае значэнне i перайшлЬ у прыметшш: неумiручы подзв^, гаючая вада, ктучая кроу, стаячая вада, ляжачы камень, дрымучы лес, любiмы горад, вядомы вучоны.

Няма у беларускай мове зваротных дзеепрыметшкау.У беларускай мове ёсць сродкЬ замены неуласщвых ёй дзеепрыметшкау пры

перакладзе з шшых моу (у першую чаргу з рускай). Неужывальную у беларускай мове форму рускага дзеепрыметшка можна замянщь:

- даданым сказам (азначальным, дапауняльным, дзейшкавым): Мы шли обочиной дороги, сплошь покрытой бурыми прошлогодними ластьями, еще не высохшими после снега (А. Купрын). М ы iшлi ускрай дарогi, усцеленай бурым леташтм лiсцем, якое яшчэ не высахла пасля снегу. (Пераклад Л. Салауя);

- дзеепрыслоуем, дзеепрыслоуным зваротам: «Стучит кто-то?» — сказал остановившийся Чуб (Н. Гоголь). «Стукае нехта?» — спытау Чуб спытушыся (Пераклад М. Луж ашна);

- прыметшкам: Он [Лермонтов] был счастлив своими мыслями, их силой, широтой, своими замыслами, всёпроникающим присутствием поэзии (К. Паустовскнй). Ён быу ш ч а ^ в ы сваiмi думкамi, iх сшай, шырынёй, сваiмi задумамi, усёпрашкальнай прысутнасцю паэзп. (Пераклад А. Марцiновiча);

53

- назоушкам: будущее — будучыня, купающиеся — купальшчыю, рассказывающий — апавядальтк. «Неправда!» — выговорила она тихо и умоляющим голосом (А. Чехов). «Н япрауда!» — вы м авiла яна щха, з мальбой у голасе. (П ераклад I. Грамовiча);

- дзеясловам: Ночные костры, светившиеся там и сям по лагерю... увеличивали темноту своим неярким багровым светом (Л. Толстой). Начныя вогшшчы свяцiлiся там i сям па лагеры... nавялiчвалi змрок сваiм нязырюм барвовым святлом. (Пераклад Я. Ш арахоускага);

- развЬтым прыдаткам: вещества, стимулирующие рост растений — рэчывы, стымулятары росту раслт.

Дзеепрыметнш, дзеепрыметныя звароты, якЬя уваходзяць у загалоукЬ творау, назвы прац, звычайна не перакладаюцца; пры неабходнасщ захоуваю цца яны i у навуковай, грамадска-палЬтычнай лЬтаратуры.

ЗАУВАГА!У суфЬксах дзеепрыметшкау поунай i кароткай формы пЬшаца адно - н- : выкананае

заданне, планы выкананы.У беларускай лЬтаратурнай мове ужыванне дзеепрыметшкау з суфЬксамЬ - ач-, -яч-,

-уч-, -юч-, -ем-, дм- абмежавана.Прыклады перакладау дзеепрыметшкау i дзеепрыметных словазлучэнняу:увянувшая трава - завялая трава;разбушевавшееся море - усхваляванае мора;работающий мотор - матор, яю працуе;купающиеся - купальшчыю;зреющая рожь - жыта, якое спее;будущая жизнь - будучыня;звезды, светившиеся на небе - зорю свяцшся на небе;вещества, стимулирующие рост растений - рэчывы - стымулятары росту раслт.

Дзеепрыслоуе.Д з е е п р ы с л о у е — асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае

дадатковае дзеянне i паясняе дзеяслоу-выказшк. Напрыклад: Дарога зшкла з вачэй, не дайшоушы да гасцтца, абапал якога стаялi парадзелыя бярозы. Дзеепрыслоуе не дайшоушы абазначае дадатковае дзеянне i паясняе асноунае дзеянне,выражанае дзеясловам-выказшкам (зшкла калЬ? — не дайшоушы да гасцiнца).

ДзеепрыслоуЬ маюць прыметы i дзеяслова, i прыслоуя.ДзеепрыслоуЬ утвараю цца ад дзеяслоуны х асноу, захоуваюць Ьх лексЬчнае

значэнне: чытаць — чытаючы, апрануцца — апранууш ы ся, зауваж ы ць — зауваж ы уш ы ;

- маюць граматычныя прыметы дзеяслова: бываюць закончанага i незакончанага трывання (яно залежыць ад трывання утваральнага дзеяслова); будаваць дом — будуючы дом, пабудаваць школу — пабудаваушы школу; несц кнт — носячы кнт, прынесц сшытк — прынёсшы сшытю;

могуць быць незваротныя i зваротныя: прывтаць настаутка — прывтаушы настаутка, прывтацца з таварышам —прывтаушыся з таварышам, вяртаць кнт — вяртаючы кнт, вяртацца са школы — вяртаючыся са школы.

ДзеепрыслоуЬ захоуваюць кЬраванне таго дзеяслова, ад якога утвораны: прачытаць апавяданне — прачытаушы апавяданне, атрымаць падручнМ — атрымаушы падручшю; да дзеепрыслоуяу, як i да дзеясловау, могуць прымыкаць прыслоуЬ, якЬя паясняюць Ьх: слухаць уважлiва — слухаючы уважлiва, зрабщь старанна — зрабiушы старанна.

ДзеепрыслоуЬ маюць i прыметы прыслоуяу: не змяняюцца, прымыкаюць да дзеяслова i выконваюць сЬнтаксЬчную ролю акашчнасщ: Стць, стагушыся, вецер ля iмшарнай крынщы (М. Танк). Мароз — штукар i жарты любщь, не раз, штукуючы, загубщь таго, хто у р у к пападзецца (Я. Колас).

54

Ужыванне дзеепрыслоуяу

1снуюць пэуныя правЬлы ужывання дзеепрыслоуяу.У сказе дзеепрыслоуе абазначае дадатковае дзеянне той самай асобы щ прадмета,

што утварае дзеянне, названае дзеясловам-выказшкам, да якога гэта дзеепрыслоуе адносЬцца: Адышоушы з паувярсты, Сцёпка яшчэ раз назад азiрнууся, спышуся (Я. Колас). Буслы падымалтя высока у неба i доуга-доуга кружылтя пад аблокамi, выпрабоуваючы сту сваiх крылау (Я. Колас). Д рэвы раскiдвалi свае галты, як крылы, тбы збiраючыся паляцець (I. М ележ ).

Нельга у адным сказе ужываць дзеепрыслоуе i дзеяслоу-выказшк, якЬя абазначаюць дзеянш розных асоб або прадметау; такЬя сказы сэнсава i граматычна няправЬльныя, гэта парушэнне лЬтаратурнай нормы. Ня-правЬльная, напрыклад, будова такога сказа: Мучы дадому са станцыi, у яго часам з'яулялася жаданне хутчэй зноу вярнуцца туды, бо дзеяслоу-выказшк з'яулялася адносЬцца да дзейшка жаданне, а дзеепрыслоуе да гэтага дзейшка не адносЬцца, абазначае дзеянне асобы (ён Ьшоу). Сказ можна перабудаваць так: Мучы дадому са станцыi, яму часам хацелася хутчэй зноу вярнуцца туды. Калi ён ш о у са станцыi, у яго часам з'яулялася жаданне хутчэй зноу вярнуцца туды. Патрабуе перабудовы i такЬ сказ: Пераглядаючы гэтыя здымк1, успамтаюцца мае аднакласнт . Дзеяслоу-выказшк успамтаюцца адносЬцца да дзейшка аднакласнт, а дзеепрыслоуе пераглядаючы абазначае дзеянне другой асобы. Можна сказаць так: Калi пераглядаю гэтыя здымк1, успамтаюцца мае аднакласнт. Пераглядаючы гэтыя здымю, усnамiнаю маiх аднакласшкау.

У сказе можа ужывацца не адно, а некалькЬ дзеепрыслоуяу (з паясняльнымЬ словамЬ i без Ьх), якЬя адносяцца да аднаго дзеяслова-выказшка i абазначаюць дзеянш той самай асобы щ прадмета: Налюбаваушыся баравiкамi, Лабановiч не спяшаючыся прыстуту да збору (Я. Колас). Лтточт на дрэвах быццам прыхарошвалтя, выпростваючыся i вызваляючыся ад р а н ш н я й расы (Я. Брыль).

У абагульнена-асабовых сказах асноунае i дадатковае дзеянш, абазначаныя дзеясловам-выказшкам i дзеепрыслоуем, таксама адносяцца да адной асобы, але яна уяуляецца абагульнена — як любы, кожны (у такЬх выпадках можна уставщь займеннш ты): Не хвалшя сеушы, а хвалтя з'еушы (прыказка). Гуляючы, розуму не прыдбаеш (прыказка).

У тварэнне дзеепрыслоуяуДзеепрыслоуЬ незакончанага трывання утвараюцца ад дзеясловау незакончанага

трывання, дзеепрыслоуЬ закончагнага трывання - ад дзеясловау закончанага трывання.ДзеепрыслоуЬ незакончанага трывання утварюцца ад асновы цяперашняга часу

дзеясловау I спражэння з дапамогаю суфЬксау -у ч ы (-ючы), ад дзеясловау II спражэння - з дапамогай суфЬксау -а ч ы (-ячы): пЬшуць -тш учы , Ьдуць -Ьдучы, косяць - косячы, бачаць - бачачы.

Заувага. У беларускай i рускай мовах дзееnрыслоуi незакончанага трывання утвараюцца з дапамогай розных суфтсау; параун.: чытаючы - читая, гаворачы - говоря.

ДзеепрыслоуЬ закончанага трывання утвараюцца ад асновы шфшпыва ( або прошлага часу) з дапамогаю суфЬксау - ушы (пасля галосных) i -ш ы (пасля зычных): раскшуць - раскшуушы, прынесщ - прынёсшы.

55

О н т а ^ ч н ы я асаб.швасщ беларускай лiтаратурнай мовы.

Асаблiвасцi дзеяслоунага каравання у беларускай мовеДля беларускай мовы характэрны шматклшя спецыфЬчныя рысы у будове

словазлучэння. Вось некаторыя з Ьх.

1. Дзеясловы смяяцца, ктць, здзекавацца, глумщца, насмiхацца, жартаваць, рагатаць, цешыцца, дзiвiцца кЬруюць родным склонам з прыназоушкам з: смяяцца з яго, жартаваць з сябра, дзЬвщца з надвор’я.

2. Дзеясловы ветшвасщ дзякаваць, падзякаваць, дараваць, прабачыць кЬруюць давальным склонам: дзякаваць брату, прабачыць суседцы, дараваць студэнту.

3. Дзеясловы руху i ^ i , хадзщь, бегчы, ехаць, плыць, ляцець, выправщь, паслаць кЬруюць вЬнавальным склонам з прыназоушкам па ( у значэнш мэты). Назоунш арэхi, грыбы, ягады, квет к у падобных словазлучэннях звычайна ставяцца у вЬнавальным склоне з прыназоушкам у: пайсцЬ па ваду, ехаць па брата, ющ у арэхЬ.

4. Дзеясловы маулення, думкЬ, пачуцця гаварыць, казаць, распытваць, разважаць, думаць, клапацщца кЬруюць вшавальным склонам з прыназоушкам пра: думаць пра работу, непакощца пра дзяучыну, марыць пра адпачынак.

5. Дзеясловы хварэць, захварэць кЬруюць вЬнавальным склонам з прыназоушкам на: хварэць на ангЬну, хворы на сухоты.

6. Дзеясловы ажанщь, ажанщца кЬруюць творным склонам з прыназоушкам з: ажанщца з Кацяй.

Т э м а 4. Ф у н к ц ы я н а л ь н ы я с т ы л i м а у л е н н яСтылЬ мовы

56

С ты ль - гэта функцыянальная разнавЬднасць мовы, якая характарызуецца пэуным наборам моуных сродкау i выкарыстоуваецца у палЬтычнай, навуковай, афщыйна- справавай i Ьншых сферах грамадскага жыцця. У залежнасцЬ ад зместу i мэты выказвання, сферы зносЬн, характару ужывання моуна-выяуленчых сродкау вылучаюцца наступныя стылЬ:

а) афщ ыйна-справавы ;б) навуковы;в) публщ ыстычны;г) мастацка;д) гутарковы .Iснуючыя межы памЬж стылямЬ з ’яуляюцца досыць умоунымЬ, паколькЬ назЬраецца

узаемапранЬкненне стыляу. Аднак нельга казаць пра нейкЬ працэс аб’яднання Ьх у адзЬн стыль, бо кожнаму з Ьх уласцЬвыя свая лексЬка, фразеалогЬя, пэуныя граматычныя прыметы.

АФ Щ Ы ЙНА-СПРАВАВЫ СТЫ Л Ь

А фщ ыйна- справавы сты ль - гэта стыль дзяржауных дакументау, законау, справаздач i г.д. АсаблЬвасцЬ дадзенага стылю абумоулЬваюцца спецыфЬчнасцю яго ужывання. Кожны дакумент патрабуе дакладнасщ, паслядоунасцЬ, адназначнасцЬ фармулёвак, лапчнасщ.

У афщыйна-дзелавым стылЬ адсутнЬчаюць прастамоуныя, дыялектныя, жаргонныя словы i выразы, мова пазбаулена эмацыянальна-экспрэсЬунай афарбоукЬ.

Афщыйна-дзелавы стыль характарызуецца:1. С п ец ы ^чнасцю лексiкi: мжэйназваны, наяунасць, выяулена, адзначыць,

запатрабаваць i г.д.;2. Тэматы чна абумоуленай тэрмiналогiяй: кампенсацыя, персанал, пацыент, койка-

месца, стаж i г.д.;3. У жываннем аддзеяслоуных назоушкау: прымяненне, выкарыстанне, зншчэнне,

невяртанне i г.д.;4. Выкары станнем дзеяслоуных словазлучэнняу: вырашаць - прымаць рашэнне,

дазваляць - даваць дазвол, удзельшчаць - прымаць удзел i г.д.;5. С кладаны мi канструкцы ям ^ дзеепрыметнымi i дзеепрыслоунымi зваротамв

складанымi злучнiкамi: зыходзячы з таго, што...; улiчваючы сказанае...; з прычыны таго, што... ;

Сферы ужывання: афщыйныя i службовыя дакументы, законы, статуты, пастановы, указы, дагаворы, загады, рэзалюцыЬ, пратаколы, aУтaбiягрaфii i Ьнш.

НАВУКОВЫ СТЫ ЛЬ

Н авуковаму стылю уласщвы лакашчнасць, Ьнфарматыуная насычанасць, нейтральныя словы з намшатыуным значэннем i спецыяльная тэрмшалопя. Большасць тэрмшалапчнай лексш Ьнтэрнацыянальна. Так медыцынская тэрмшалопя мае у асноуным грэчаскае i лацЬнскае паходжанне, хаця i змяшчае досыць вялЬкЬ пласт уласнай лексш. Часам у навуковым стылЬ прысутшчаюць словы з шшамоунай графЬкай, схемы, графЬкЬ, умоуныя абазначэнш.

Навуковы стыль характарызуецца:1. У жываннем формамi множнага лж у рэчыуных назоУнiкаУ: солi, вапны, маслы i

iнш.;2. Складаназалежнымi сказами даданая частка якiх нясе асноуную ш фармацыю,

а галоуная часта пазбаулена зместу: Неабходна падкрэслщь, што...; Трэба адзначыць, што...; Можна сказаць, што... i г.д.

57

3. Значны м пластом прафесш на-тэхшчнай тэрмiналогii.Як разнавЬднасць навуковага стылю можна назваць навукова-папулярны стыль. Ён

прызначаны для больш шырокага кола чытачоу, чым непасрэдна навуковы стыль. Навукова-папулярныя выданш не ужываюць вялЬкай колькасщ вузкапрофшьнай тэрмшалоги i часта падаюць тлумачэнне рэдка ужываемых слоу. Для навукова- папулярнага стылю уласцЬвы вобразнасць, элементы гутарковай лексш, словы абмежаванага выкарыстання.

Сфера ужывання: даклады, лекцыЬ, навуковыя артыкулы, водгукЬ, анатацыЬ, рэцэнзИ, манаграфй, падручнш i Ьнш.

П УБЛ1Ц Ы СТЫ ЧН Ы СТЫ Л Ь

П ублiцыстычнаму стылю уласщвы экспрэсЬунасць, эмацыянальнасць, ацэначнасць.У мове часта ужываюцца рытарычныя пытанш, сказы-звароты, пауторы, сказы з шверсшным парадкам слоу i г.д. Мова публЬцыстык мае шмат агульнага з мовай мастацкай лЬтаратуры. Тут ужываюцца ды ялекты зм ы , ж аргаш змы , словы i вы разы з зшжанай стыл1стычнай афарбоукай.

Сфера ужывання: газеты, часопЬсы, даклады, выступлении рэцэнзп, арыткулы, рэпартажы i г.д.

ГУТАРКОВЫ СТЫ Л Ь

Г утарковы сты ль характарызуецца прастамоунай лексЬкай, дыялектызмамЬ, прафеаяналЬзмамй жаргашзмамт Ён вельмЬ iндывiдуaлiзaвaны, што робщь дадзены стыль блЬзкЬм да публщыстычнага i мастацкага. АдметнымЬ асаблЬвасцямЬ гутарковага стылю з ’яуляецца ды ялагiчная мова, спрошчанасць, перарыв1стасць i экспрэсiунасць. Значную ролю тут адыгрываюць няпоуныя сказы, устауныя канструкцыi, пабочныя словы. Яшчэ адной прыкметай гутарковага стылю можна назваць наяунасць выклЬчшкау, часцЬц, дзеяслоуных форм, iнфiнiтывa, форм цяперашняга часу дзеяслова у значэннЬ прошлага часу: “Пагаварыу бы са мной трошкИ ”

Сферы ужывання: дыялог, маналог, вЬтанне, запЬска, лЬст.

МАСТАЦК1 СТЫ Л Ь

М астац к сты ль вылучаецца адзшствам камушкатыунай i эстэтычнай функцый. Наглядаецца вялЬкая разнастайнасць вобразна-выяуленчых адзЬнак, якЬя павышаюць дзейснасць мовы. Сюды адносяцца эттэты , параунанш, метафары, гЬпербалы i г.д. Да вобразна-выяуленчых сродкау належаць рытарычныя фЬгуры (рытарычныя пытанш, звароты, выклЬчшк) i стылютычныя - сштаксЬчныя фЬгуры, уласцЬвыя перш за усё паэзй (шверсЬя, падваенне, анафара i г.д.).

Мове мастацкай лЬтаратуры уласцЬва сты лкты ч н ая незамкнутасць, тут прысутнiчаю ць ды ялектны я словы, тэрм ш алапчная лексж а, неалагiзмы i архагзмы, часам нават вульгарызмы.

Сфера ужывання: апавяданнЬ, аповесцЬ, раманы, казкЬ, вершы, былЬны i г.д.

Тэма 5. Н авуковы стыль.Н авуковы сты ль абслугоувае навуковую дзейнасць грамадства i выкарыстоуваецца

пераважна у тсьмовай форме у навуковай лЬтаратуры - манаграфЬях, артыкулах, дысертацыях, дакладах, справаздачах аб навукова-даследчай працы i Ьнш.

58

Экстралшгвютычныя прыкметы навуковага стылю - гэта дакладнасць, абстрактнасць, лагЬчнасць i аб'ектыунасць. Яны арганЬзуюць усе моуныя сродкЬ, якЬя фармЬруюць навуковы стыль.

Мэта навуковых тэкстау - данесцЬ да чытача аргументаваную Ьнфармацыю, выкладзеную лагЬчна, ясна, дакладна i аб’ектыуна.

Л екп чн ы я асабл1васц1 навуковага стылю

Аснову навуковага стылю складаюць агульналЬтаратурныя, стылЬстычна нейтральныя словы- мЬжстылёвая лексЬка. Пэуную частку лексш навуковых тэкстау складаюць словы агульнанавуковага выкарыстання. I самая спецыфЬчная група - тэрмшы.

Марфалапчныя асаблЬвасцЬ

У навуковых тэкстах выкарыстоуваюцца амаль усе часцшы мовы. Выключэнне складаюць выкшчнш - гэта нязменныя словы, якЬя не адносяцца нЬ да самастойных, нЬ да службовых слоу i служаць для выражэння (але не для наймення) пачуццяу, экспрэсЬуных ацэнак, пабуджэнняу, заклЬку (эх, ох, ура, брава, гэй, бт, эге-ге-ге, бывай, калi ласка, дзякуй, бах, хлоп i Ьнш.).

АналЬз ужывання слоу самастойных часцш мовы i Ьх формау дазваляе зауважаць перавагу адных часцЬн мовы i Ьх формау над другЬмЬ. У параунанш з гутарковым, публЬцыстычным стылямЬ i мовай мастацкЬх творау у навуковых тэкстах менш ужывальныя дзеясловы. Пры гэтым у навуковых тэкстах боль-шасць дзеясловау- выказшкау ужываецца у форме 3-яй асобы цяперашняга часу.

Дзеясловы у форме прошлага часу незакончанага трывання выкарыстоуваюцца для выражэння змены паслядоунасцЬ дзеянняу, часавай паслядоунасцЬ.

Для навуковых тэкстау характэрна ужыванне аддзеяслоуных назоушкау на -анне (­янне), -энне (-енне), -ка, -цыя, -цце з абстрактным значэннем, пры гэтым нЬякЬ род гэтых назоушкау пераважае, паколькЬ ён найбольш адцягнена-абагульнены па сваЬм граматычным значэнш.

Пры дзеясловах-выказшках выкарыстоуваюцца займеннш з адцягнена- абагульненым значэннем — ён, яна, яно, яны , мы. Займеннш я не выкарыстоуваецца у навуковых тэкстах, ён апускаецца або замяняецца займенншам мы, так званае «аутарскае мы» або «мы сцшласщ».

У тэкстах навуковага стылю ужываюцца прыметнш, але як сродак пераважна- класЬфшацыйны, яны маюць шфармацыйны характар.

Шырока ужываюцца прыметнш, якЬя уваходзяць у склад устойлЬвых тэрмшалапчных спалучэнняу, напрыклад, у эканомщы: авансавая справаздача,бюджэтнае фтансаванне, валютныя аnерацыi, дэбторская запазычанасць, дэмаграфiчная стуацыя, занальныя цэны, знешш гандаль, падатковыя льготы, прыватная уласнасць, шахматны баланс, эканамiчная палтыка, эканамiчнае стымуляванне i тш.

Для прыметшкау характэрны складаныя формы ступеней параунання тыпу больш высот, менш гучны.

Дзеепрыметнш як асобая форма дзеяслова у беларускай мове значна абмежаваны ва ужыванш ва усЬх стылях мовы у параунаннЬ з рускай мовай.

Вядома, выкарыстанне нехарактерных для беларускай мовы формау дзеяслова у навуковых тэкстах не адпавядае норме, больш за тое яно шкоднае, бо, як лЬчаць даследчыкЬ мовы, «найбольш разбураюць лад мовы неуласщвыя ёй афшсы».

59

Адзначаюцца утвораныя ад дзеепрыметшкау на -уч-(-юч-) марфолага-сштакачным спосабам прыметнш, напрыклад, у тэрмЬнах тыпу бягучае планаванне, бягучы рамонт, бягучы рахунак, бягучы продаж, бягучы кошт, вядучы nрэзентацыi i Ьнш.

Сл н т а к с 1 ч н ыя асабл1васц1

СпецыфЬка навуковых тэкстау выяуляецца i праз ужыванне розных сштаксЬчных сродкау.

3 розных тыпау сказау паводле мэты выказвання менавЬта апавядальныя сказы характарызуюць навуковыя тэксты. Асноуная задача такЬх сказау - паведамленне, якое выражаецца у сцвярджальнай або адмоунай форме.

Пытальныя сказы, якЬя могуць ужывацца ва усЬх стылях, у навуковым абмежаваны цЬ маюць сваю спецыфЬку: часцей за усё яны надаюць адценне навукова-папулярнага выкладу у тсьмовай форме.

ЫЬ карыстаюцца i выкладчыкЬ, лектары у вусным мауленнЬ.Абмежавана, але у навуковых тэкстах выкарыстоуваюцца i рытарычныя пытанш,

мэта якЬх - сканцэнтраваць увагу на якЬм-небудзь палажэнш, пэунай думцы, аргуменце.Сказы у навуковых тэкстах, як правша, двухсастауныя, развЬтыя, паколькЬ

аднасастауныя, напрыклад, назыуныя сказы, валодаюць вялЬкай экспрэсЬунасцю i найбольш часта выкарыстоуваюцца у тэкстах мастацкага стылю.

У навуковых тэкстах, як правша, выкарыстоуваюцца асабовыя сказы i рэдка неазначальна-асабовыя, таму што мове навуковых творау неуласцЬва няпэунасць.

Беларускай мове характэрны сказы, ускладненыя aднaроднымi членaмi. Iх стылютычныя функцыЬ самыя розныя: дэталёвае апЬсанне, дакладная замалёука чаго- небудзь, узмацненне экспрэшунасщ i эмацыянальнасщ, стварэнне рытмЬчнай прозы i Ьнш. Для навуковых тэкстау характэрна выкарыстанне сказау з аднароднымЬ членамЬ, якЬя ужываюцца для клаафшацып або сютэматызацып з'яу, прыкмет, прадметау..

Пабочныя словы, канструкцыЬ (надзвычай разнастайныя паводле значэння, яго адценняу, экспрэшунасщ) у навуковых тэкстах абмежаваны тымЬ, якЬя указваюць на адносЬны памЬж часткамЬ выказвання, а устауныя словы i сказы нясуць дадатковыя звесткЬ, тлумачэнш, удакладненнЬ, папраукЬ. Навуковым тэкстам не уласщвы сказы з пабочнымЬ словамЬ, якЬя выражаюць эмацыянальную ацэнку выказвання цЬ яго экспрэсЬуны характар

Выбар тыпу складанага сказа у навуковых тэкстах характарызуецца логЬкай, зместам выкладу у Ьх. 3 трох тыпау - складаназалежных, складаназлучаных i складаных бяззлучнЬкавых - тут найбольш ужывальнымЬ з'яуляюцца складаназалежныя, што адпавядае патрабаванням доказна-лагЬчнага выкладу у навуковых тэкстах. У Ьх падпарадкавальная сувязь, злучнш цЬ злучальныя словы дазваляюць больш дакладна выразщь адносЬны памЬж часткамЬ складанага сказа, выявЬць i удакладнщь гэтыя адносЬны -адносЬны часу, умовы, прычыны, месца i т.д.

У тэкстах навуковага стылю выкарыстоуваюцца i спецыфЬчныя сродкЬ мЬжфразавай сувязЬ тыпу злучнЬкау i злучальных слоу: у сувязi з тым што, па меры таго як, у той час калi, нягледзячы на тое што, разам з тым, мiж тым, тым не менш.

О стэм а жанрау навуковай лггаратуры

Навуковая i навукова-шфармацыйная лЬтаратура умоуна дзелщца на тры тыпы: 1) навукова-тэхшчная лЬтаратура ( артыкулы, манаграфи, падручнш i пад.); 2) прававая i палЬтычная лЬтаратура ( пастановы, указы, дагаворы i Ьнш.); 3) дакументальная лЬтаратура кiрaунiцтвa ( загады, дэрыктывы, справавыя паперы i пад.).

60

Анатацыя

Анатацыя - гэта кароткая характарыстыка арыгшала, якая перадае змест у выглядзе пералЬку асноуных пытанняу, а часам дае i крытычную ацэнку. Анатацыя павЬнна даць уяуленне аб: 1) характары арыгЬнала (навуковы артыкул, тэхнЬчнае апЬсанне, навукова- папулярная кнЬга); 2) яго будове ( якЬя пытанш i у якой паслядоунасцЬ разбЬраюцца, да якЬх вывадау прыходзщь аутар); 3) прызначэнш арыгЬнала ( на каго разлЬчаны, якЬ аб’ём, якасць выканання, абгрунтаванне, вывады).

АнатацыЬ бываюць трох вЬдау: шфарматыуная ( больш поуная), шдыкатыуная (больш скарочаная) i анатацыя, якая складаецца з аднаго сказа ( анатацыя-бЬблЬятэчная картка).

Сярэдш аб’ём шдыкатыунай анатацыЬ - 30 -40 слоу ( 3- 4 сказы). Шфарматыуная, або атсальная, анатацыя уключае ад 3 да 10 сказау ( 60 -100 слоу). Анатацыя, якая падсумоувае тэматычны змест тэксту, можа быць вельмЬ кароткай i складаецца з аднаго- двух сказау.

Схема анатацыiПрозвЬшча, Ьмя, Ьмя па бацьку аутара;Назва твора;Месца выдання, выдавецтва, год;Аб’ём ( колькасць старонак, малюнкау, таблщ);КароткЬ змест (пералЬк асноуных палажэнняу тэксту-крынщы, можна па главах);Пытанш, разгледжаныя у заключэннЬ i вывадах;Выкарыстанне у тэксце лЬтаратуры;Чытацкае назначэнне.

Лекачныя сродк для натсання анатацыi

Структура тэксту: артыкул носщь назву ( называецца, прысвечаны; нагадвае сабой аналЬз, апЬсанне, выказванне, агляд, абагульненне), артыкул дзелЬцца на ( пачынаецца з; складаецца з; заканчваецца);

Агульная характарыстыка зместу: у артыкуле разглядаецца пытанне ( гаворыцца; даследуецца; паказваецца; робЬцца спроба даказаць; адзначаецца важнасць; звяртаецца увага; даюцца новыя звесткЬ; разглядаюцца дыскусшныя пытанш );

Спасылка на аутарскае выказванне: аутар гаворыць ( аналЬзуе; характарызуе;разглядае; указвае; адзначае; даказвае; прапаноувае; супрацьпастауляе; падкрэслЬвае; апЬсвае);

Праблематыка: ставЬць ( закранае; разглядае; асвятляе праблемы, пытанш; закранае наступныя праблемы);

Паказ асобных палажэнняу: аутар прыводзщь прыклад ( цытату; факты; звесткЬ);Вывад, заключэнне: аутар прыходзщь да вываду ( да заключэння; робщь вывад,

заключэнне; у вышку, у заключэнне робщца вывад);Значэнне: артыкул мае навуковае значэнне (уносщь пэуны уклад у навуку,носщь

навукова- папулярны характар, разлЬчаны на спецыялютау, на шырокае кола чытачоу).

Рэферат

Рэферат ( ад лац. - дакладаць, паведамляць) - кароткЬ выклад зместу дакумента або яго части, якЬ уключае асноуныя фактычныя звесткЬ, вывады, неабходныя для першапачатковага азнаямлення з дакуметнам i вызначэння мэтазгоднасцЬ звароту да яго.

У адрозненне ад анатацыЬ, якая адказвае на пытанне, аб чым гаворыцца у першасным дакуменце, i дае агульнае уяуленне аб Ьм, яго сщслую характарыстыку,

61

рэферат дае адказ на пытанне, якая шфармацыя утрымлЬваецца у першакрынщы, што новае, Ьстотнае змяшчае першасны дакумент.

У наш час у сферы навуковай дзейнасцЬ рэферат з ’яуляецца адным з самых распаусюджаных жанрау тсьмовага паведамлення.

Вiды рэфератауРэфераты падзяляюцца па паунаце выкладу зместу на:

шфарматыуныя ( рэфераты-канспекты), якЬя змяшчаюць у абагульненым выглядзе усе асноуныя палажэнш першаснага дакумента, Ьх шюстрацыю, найважнейшую аргументацыю, звесткЬ пра методыку даследавання, выкарыстанае абсталяванне, сферы прымянення;

шдыкатыуныя ( указальныя, або рэфераты-рэмюмэ), якЬя змешчаюць не усе, а толькЬ асноуныя палажэннЬ.

Па колькасщ рэфераваных першасных дакументау на:

манаграфЬчныя, складзеныя на падставе аднаго дакумента;аглядныя (або агляд), складзеныя па некалькЬх дакументах на адну тэму.

Па чытацкЬм прызначэннЬ на:

агульныя, у якЬх пераказваецца змест у цэлым, разлЬчаны на шырокае колачытачоу;

спецыялЬзаваныя, у якЬх пераказ зместу арыентаваны на спецыялютау пэунай галЬны ведау.

П атрабаванш да зместу рэферата

СпецыфЬка апЬсання у рэфераце заключаецца у тым, што яно вядзецца пры дапамозе ключавых слоу. Да ключавых слоу перш за усё адносяцца аднаслоуныя тэрмшы i тэрмшы -словазлучэнш. Часцей за усё у рэфераце ключавымЬ словамЬ аказваюцца устойлЬвыя тэрмшалапчныя словазлучэннЬ адзенай галЬны ведау, напрыклад: рухавЬк унутранага згарання, закон захавання масы рэчыва, абцяжваючыя абставшы.

Аднак варта зауважыць, што пры шдэксаванш павЬнен улЬчвацца менавЬта увесь кантэкст, г.зн. атсанне ключавымЬ словамЬ павЬнна грунтавацца не на тэрмЬнах, а на Ьдэях i паняццях, якЬя утрымлЬваюцца у рэфераце. Таму патэнцыяльна ключавым словам можа стаць любое значнае слова, а не толькЬ тэрмшы першакрынщы.

Асноуныя патрабаваннЬ да складання рэферата:

Аб’ектыунасць ( дакладны выклад сутнасцЬ рэфераванай работы i погляду яе аутара, фЬксаванне толькЬ тых звестак, якЬя змяшчаюццца у першасным дакуменце, без ацэнкЬ выкладаемага матэрыялу, палемш з аутарам);

Пауната ( выклад усЬх Ьстотных палажэнняу першаснага дакумента);Адзшства стылю ( выкарыстанне тых жа слоуных сродкау адзшай тэрмшалоги,

скарачэнняу);Мова рэферата павшна быць лЬтаратурнай, дакладнай, кароткай, яснай i простай,

без складаных граматычных канструкцый i складаных стылЬстычных зваротау;Кампазщыя рэферата павЬнна быць унутрана лагЬчнай i можа адрознЬвацца ад

кампазщыи другаснага дакумента;Аб’ём ( ад 500 да 12 тыс. друкаваных знакау i больш).У заключэнш прыводзяцца вывады аутара першаснага дакумента, абагульненнЬ.

62

Студэнты у ВНУ даволЬ часта тш уць рэфераты-даклады, якЬя чытаюцца у аудыторый Тэмы для рэфератау-дакладау падбЬраюцца шдывщуальна, з улЬкам выбранай спецыяльнасщ i схЬльнасцей студэнта.

Праца над рэфератам-дакладам пачынаецца з прагляду анатацый литературы па выбранай тэме, у якЬх змест работы даецца у асноуным. Беглы прагляд анатацый шматлЬкай лЬтаратуры дазваляе выбраць неабходныя працы, якЬя заслугоуваюць больш уважлЬвага чытання i глыбокага вывучэння.

Адабраную лЬтаратуру неабходна заканспектаваць у асобным сшытку, абавязкова затсауш ы бiблiягрaфiчныя дадзеныя канспектуемых прац. Пасля асэнсавання заканспектаванага варта прыступщь да складання плана свайго дакладу. Палан звычайна складаецца з трох частак: уводзЬн, асноунай части, заключэння.

Ва уводзЬнах трэба зрабЬць абгрунтаванне актуальнасщ выбранай тэмы, яе тэарэтычнай i практычнай значнасцЬ. Таксама фармулюецца асноуная мэта i задачы рэферата-даклада.

У асноунай частцы раскрываецца сутнасць асноуных пытанняу плана, сутнасць асноуных сучасных напрамкау у разглядзе абранай тэмы. Прычым аутар павЬнен абавязкова у сваЬм дакладзе выказаць свае меркаванш наконт разглядаемых пытанняу.

У заключэнш даюцца у кароткай форме асноуныя вывады па разглядаемай працы.У канцы рэферата-даклада прыводзщца с т с прачытанай або выкарыстанай

лгтературы.

ПамЬж рэфератам i анатацыяй Ьснуюць пэуныя адрозненш:1) у рэфераце Ьнфармацыя выкладаецца з пазЬцый аутара арыгЬнала без ацэни

рэферэнтам выкладаемага, у анатацый - фармулёукамЬ рэферэнта;2) рэферат знаёмщь чытача з асноунымЬ пытаннямЬ, праблемамЬ, дае адказ на

пытанне, менавЬта якая Ьнфармацыя змяшчаецца у тэксце, анатацыя ж толькЬ павярхоуна дае уяуленне, аб чым гаворыцца у арыгЬнале, аблягчае пошук неабходнай шфармацып;

3) рэферат будуецца на аснове ключавых фрагментау тэксту, анатацыя ж тш ацца сваЬмЬ словамЬ.

Рэфераванне навуковага тэксту

Перад тым, як рабщь рэферат навуковага тэксту, неабходна прачытаць тэкст рэфератыуным вЬдам чытання. Пры рефератыуным чытанш неабходна праводзщь сэнсавы аналЬз, згодна з якЬм кожнае выказванне дзелЬцца на дзве части: першая частка уяуляе сабой адпрауны пункт выказвання i , як правша, з ’яуляецца знаёмай для аутара i чытача. Яна называецца тэматычнай часткай або тэмай, другая частка уводзщь новую Ьнфармацыю. Гэты кампанент называецца рэматычнай часткай або рэмай.

Тэму або рэму лёгка вызначыць, паставЬушы наступныя пытанш: пра што Ьдзе гаворка у дадзеным выказваннЬ? што новага паведамляецца аб тэме?

Тэма праходзщь па усЬм тэксце або яго частцы у форме пауторау дадзенага словазлучэння. Пры уважлЬвым чытанш мы заусёды яе зауважым, калЬ будзем звяртаць увагу на паутаральныя словы i словазлучэнш, якЬя маюць абагульняючы характар.

Пры развщщ тэмы у розных частках тэксту прыводзщца новая Ьнфармацыя, якая характарызуе дадзеную тэму у розных планах. У кожным выпадку, калЬ тэма дапауняецца адпаведнай рэмай, мы атрымаем сказ або выказванне.

Аутар, спрабуючы найлепшым чынам скласцЬ рэферат, часта перафразуе выражэнне адной i той жа думи. Перафразаванне часцей за усё звязана з абагульненнем думи, г.зн. заменай шырокага выказвання кароткЬм выразам.

63

Розныя части тэксту нясуць розны аб’ём тфармацый Пры чытанш, калЬ мэтай з ’яуляецца выкрыццё асноунай тфармацып, у першую чаргу варта выдзелщь ключавыя фрагменты. Ключавыя фрагменты - гэта найбольш тфарматыуныя элементы тэксту.

Схема тфарматыунага рэферата (рэферата-канспекта)

Рэферат уяуляе сабой кароткЬ вусны або тсьмовы выклад зместу навуковай працы.Шфарматыуны рэферат будуецца па пэунай схеме:1) уступ або загаловачная частка;2) атсанне або уласна-рэфератыуная частка;3) заключная частка.Уступ. Ва уступнай частцы даецца характарыстыка зыходных даных артыкула:

аутар, крынща, раскрыццё сэнсу артыкула, назва, чаму прысвячаецца, вызначэнне характару артыкула.

Атсанне, або уласна-рэфератыуная частка, уключае у сябе кароти змест асноуных пералЬчаных пытанняу i праблем, закранутых у артыкуле, выш и дасаледаванняу, аналЬз двух-трох пытанняу, якЬя, на думку рэферэнта, з ’уялюцца асноунымЬ, выклад пазщыЬ аутара, даведкавую частук, у якой указваецца колькасць шюстарцый, таблщ, бiблiягрaфiя.

Заключная частка змяшчае вывад аутара, заувагЬ рэферэнта аб значэнш артыкула, ацэнку паунаты своечасовасцЬ разгляду праблем.

ЛекЫчныя сродк для натсаннярэферата:

артыкул называецца ( мае назву, носщь назву), тэма артыкула уяуляе сабой ( абагульненне, пераказ, адбор, аналЬз, атсанне);

у артыкуле разглядаецца, абагульняецца, даецца ацэнка, аналЬз; у артыкуле, навуковай працы, даследаванш, нарысе, урыуку, главе аутар ставщь

(закранае, асвятляе, падымае) пытанш (праблемы).ЛекЫчныя сродк для атсання аутарскага тэксту i аналiзу асноуных пытанняу

артыкула:

у артыкуле пададзеныа пункт гледжання на ...; змяшчаюцца дыскустныя палажэнш, супярэчлЬвыя сцвярджэннЬ, даказаана што ...;

улЬчваць, прымаць да увагЬ, звяртаць увагу на ..., наводзщь на думку, важна адзначыць, сутнасць гэтага зводзщца да наступнага, неабходна падкрэслЬць, што ...

ЛексЬчныя сродкЬ для заключэння:аутар прыходзщь да вываду, заключэння, у заключэнне можна сказаць, што,

сутнасць ранейшага выкладу зваодзщца да наступнага; абагульняючы сказанае; у вышку можна прыйсщ да вываду;

аутар пераканауча даказвае, прытрымлЬваецца пункту гледжання, упэунены, перакананы, думае, што ... ;

падзяляе пункт гледжання, прытрымлЬваецца падобнай думи (меркавання), прызнае заслугЬ ( добрыя якасцЬ, вартасцЬ);

адзначае недахопы, папракае у недакладнасцЬ, разыходзЬцца у поглядах, крытыкуе, пярэчыць;

аутар не раскрывае зместу, супярэчыць, ставЬць невыканальную задачу, крытычна ставщца (адносЬцца).

64

Схема рэферата-рэзюмэ

Шдыкатыуны рэферат, або рэферат-рэзюмэ, указвае на асноуныя аспекты зместу першаснага дакумента. Змест навуковага артыкула у рэфераце гэтага тыпу максЬмальна сцЬслы, пададзены у выглядзе абагульнення асноуных палажэнняу i яго вывадау.

Рэферат-рэзюмэ мае наступную схему:а) загаловачная частка ( складаецца з дакладнага бiблiягрaфiчнaгa атсання

крынЬцы);б) рэфератыуная частка (змяшчае асноуную Ьнфармацыю);в) даведачны апарат (колькасць Ьлюстрацый, таблщ, бiблiягрaфiя).

ЛексЬчныя сродкЬ сувязЬ тыя ж, што i у рэфераце-канспекце.Рэзюмэ навуковай працы

Рэзюмэ ( resume - выкладаць коратка) - кароткае выкладанне маулення, артыкула, кароткЬ вывада.

Асноуныя патрабаванш да натсаннярэзюмэ навуковай працы

Рэзюмэ тш ацца на трох мовах: беларускай, рускай i англтскай;Спачатку указваюцца ключавыя словы (15-30), якЬя вызначаюць паняцЬйны апарат

працы;Вызначаюцца аб’ект даследвання, мэта i метады;Вызначаюцца навуковая навЬзна работы i яе тэарытычнае i практычнае

прымяненне.Рэцэнз1я - гэта тсьмовы разбор тэксту, якЬ утрымлЬвае:

1) каменцЬраванне асноуных палажэнняу (тлумачэнне аутарскайдуми; уласнае стауленне да думи, выказанай аутарам; выказванне свайго стаулення да

пастаноукЬ праблемы i г.д.);2) абагульненую аргументаваную ацэнку;3) высновы пра значнасць работы.

У адрозненне ад рэцэнзи, водзыу дае самую агульную характарыстыку работы без падрабязнага аналЬзу, але утрымлЬвае практычныя рэкамендацыЬ, напрыклад: аналЬзуемы тэкст можа быць прыняты да работы у выдавецтве цЬ на атрыманне вучонай ступени

Тыповы план нап1сання рэцэнз1й i водзывау1. Прадмет аналЬзу (У рабоце аутара... У рэцэнзуемай працы... У прадмеце аналЬзу...).2. Актуальнасць тэмы (Работа прысвечана актуальнай тэме... Актуальнасць тэмы

абумоулена... Актуальнасць тэмы не патрабуе дадатковых доказау (не выклЬкае сумненняу)...).

3. Фармулёука асноунага тэзЬса (Цэнтральным пытаннем работы, дзе аутар дасягнуу найбольш значных вынЬкау, з ’яуляецца... У артыкуле абаснавана на першым плане пастаулена пытанне аб...).

4. КароткЬ змест работы.5. Агульная ацэнка (Ацэньваючы работу цалкам... ТакЬм чынам, работа... Аутар, безумоуна,

паглыбляе наша уяуленне пра з ’яву, якую даследуе, адкрывае новыя яе рысы... Работа, безумоуна, адкрывае...).

6. Недахопы, пралш (Разам з тым, выклЬкае сумненш тэзЬс пра тое... Да недахопау работы трэба аднесцЬ недастатковую яснасць пры выкладанни.. Работа пабудавана нерацыянальна, трэба было б скарацЬць... Адзначаныя недахопы маюць лакальны характар i не уплываюць на канчатковы вышк работы).

7. Вывады (Уяуляецца, што цалкам артыкул... мае вялЬкае значэнне... Работа адпавядае усЬм патрабаванням...).

65

Рэзюмэ - сцЬслы выклад зместу, сутнасщ, асноуных палажэнняу, вывадау артыкула, даклада, прамовы, паведамлення.

Т эзк (гр. thesis) - 1) палажэнне, якое коратка перадае адну з асноуных думак лекцый, даклада; 2) сцверджанне, якое патрабуе абгрунтавання.

Даведачна-бiблiяграфiчны апарат навуковай литературыЭлементы бiблiяграфiчнага аш сання1. Загаловак апЬсання - прозвЬшча, Ьмя, Ьмя па бацьку аутара.2. Загаловак - назва твора.3. Выданне - звесткЬ пра адрозненне дадзенага твора ад Ьншых выданняу гэтага ж

твора.4. Выхадныя дадзеныя - месца, выдавецтва, час выдання.5. Колькасная характарыстыка дадзеных - фактычная колькасць старонак.

Умоуныя раздзяляльны я знака.Паслядоунасць размяш чэння1. Загаловак ашсання. Асноуны загаловак.2. : ДругЬ загаловак.3. / ЗвесткЬ пра аутарства (аутары, складальши, рэдактары).4. // Назва дакумента, зборшка, часопЬса, газеты, у якЬх змешчана складаная частка.5. . - Месца выдання.6. : Выдавецтва (кнЬга).7. , Год выдання (кнЬга).8. . - Год выдання (часошс, газета).9. . - Нумар (часошс), дата (газета).10. . - Колькасць старонак (у кнЬзе: 143 с.; старони, на якЬх размешчана складаная

частка: С. 117-125).Напрыклад:

Булыка А.М. СлоунЬк шшамоуных слоу. - МЬнск: Нар. асвета, 1993. - 398 с.Соломахин Д. Проблемы формирования менеджеров нового типа // Проблемы теории

и практики управления. - 1993. - № 2. - С. 56-62.Организация Объединенных Наций: Краткий справочник. - 3 изд., перераб. и доп. -

М.: Междунар. отношения, 1980. - 143 с.

Афармленне цы тат

1. Цытата як самастойны сказ (пасля кропи, якой заканчваецца папярэдш сказ) павш на пачы нацца з вялж ай лггары, нават калЬ першае слова крынщы пачынаецца з маленькай лЬтары.

Напрыклад:1мкненне зразумець законы Ьснага вядзе не да разгляду выпадковасщ у якасщ

аб’ектыунай рэальнасщ, але да яе вытлумачэння у якасцЬ пачатковай стадыЬ пазнання аб’екта, абумоуленай недасканаласцю нашых ведау. “Няма нЬчога больш процЬлеглага розуму i прыродзе, чым выпадковасць” (Цыцэрон). (У крынщы: “...няма шчога...”).

2. Цытата, якая уключана у тэкст пасля падпарадкавальнага злучшка (што, калЬ, таму што i г.д.), бярэцца у двукоссе i пЬшацца з м аленькай лггары, нават калЬ цытуемы тэкст у крынщы пачынаецца з вялЬкай лЬтары.

Напрыклад:

66

М. ГоркЬ тсау , што “у прастаце слова - найвялЬкшая мудрасць: прымаукЬ i песнЬ заусёды кароткЬя, а розуму i пачуццяу укладзена у Ьх на цэлыя кш п”. (У крынщы: “У прастаце слова...”).

3. Цытата, якая змешчана пасля двукроп’я, пачынаецца з маленькай лЬтары, калЬ у крынщы першае слова цытаты пачыналася з маленькай лЬтары (у гэтым выпадку перад цытуемым тэкстам абавязкова ставщ ца ш м аткроп’е), i з вялЬкай лЬтары, калЬ у крынщы першае слова цытаты пачыналася з вялЬкай лЬтары (у гэтым выпадку шматкроп’е перад цытуемым тэкстам не ставщца).

Напрыклад:З пункту гледжання пстарычнага прыцягнення, культурных пераваг, сЬстэмы

каштоунасных арыентацый, з пункту гледжання цывшзацыйнага, руская нацыя ёсць нацыя еурапейская: “...як руская лЬтаратура, з усёй сваёй арыгшальнасцю, ёсць адна з еурапейскЬх лЬтаратур, так i сама РасЬя з усЬмЬ сваЬмЬ асаблЬвасцямЬ ёсць адна з еурапейскЬх нацый”. (Ул. Салауёу). (У крынщы: “...i як руская...”).

4. У цытатах захоуваюцца тыя ж знакЬ прыпынку, што i у крынщы, якая цытуецца. КалЬ сказ цытуецца часткова, то замест прапушчанага тэксту перад пачаткам цытуемага сказа щ у сярэдзше яго, щ у канцы ставщца шматкроп’е. Знакi пры пы нку, якИя стаяць перад прапуш чаным тэкстам, не захоуваюцца.

Напрыклад:СЬла i прыгажосць, ператвораныя у самамэту, згубныя. Узятыя як самамэта, яны

становяцца варожымЬ маральнасщ. Ул. Салауёу звяртае увагу на гэты бок праблемы: “СЬла i прыгажосць боскЬя, толькЬ не самЬ праз сябе... а калЬ непадзельныя з дабром”.

5. КалЬ сказ заканчваецца цытатай, прычым у канцы цытаты стащь шматкроп’е, пытальнЬк щ кшчшк, то пасля двукосся не ставяць шякага знака, калЬ цытата з ’яуляецца самастойным сказам; щ ставяць кропку (щ Ьншы неабходны знак), калЬ цытата не з ’яуляецца самастойным сказам (уваходзщь у тэкст аутарскага сказа).

Напрыклад:Пра свабоду асобы можна гаварыць, толькЬ калЬ прызнаваць права асобы на

самабытнасць. У гэтых адносЬнах знамянальным з’яуляецца воклЬч М. ГумЬлёва: “Я не хачу, каб мяне змешвалЬ з шшымЬ - а гэта патрабуе, каб i я сам не змешвау сябе з шшымй”

Пры цытаванш не па першакрынщы неабходна указваць “Цыт. па:”Напрыклад:Для цывшзацыйнага плюралЬстычнага грамадства жыццёва неабходнай з ’яуляецца

палЬтычная культура кампрамЬсу. Пра гэта добра сказау у свой час Сяргей Булгакау: “Грамадства не можа развЬвацца i жыць без вядомага этычнага мЫмуму салщарнасщ, узаемнага разумення, якЬм бы ш было яно складаным i разнастайным па сваЬм складзе, Ьнакш яно распадзецца на некалькЬ варожых целау, а у рэшце рэшт атамЬзуецца”. (Цыт. па: Коликов Н. Россия в контексте глобальных перемен // Свободная мысль. - 1994. - № 2-3. - С. 3-18.)

Тэма 6. СтылИстыка аф щ ы йна-справавы х папер

А фщ ы йна-справавы сты ль абслугоувае афщыйна-справавую, канцылярскую, юрыдычную, дыпламатычную сферы грамадскай дзейнасщ чалавека. РэалЬзуецца ён у дзяржауных дакументах, указах, дагаворах, законах i кодэксах, актах, даверанасцях, пратаколах, аб’явах, заявах, справаздачах i Ьнш.

67

ДАКУМЕНТ

Слова дакумент паходзщь з лацЬнскага documentum, што значыць доказ, сведчанне.

Дакумент - сродак замацавання разнастайнымЬ спосабамЬ на спецыяльным матэрыяле шфармацып пра факты, падзеЬ, з ’явы аб’ектыунай рэчаюнасщ i разумовай дзейнасцЬ чалавека.

Дакументы забяспечваюць захаванне i назапашванне шфармацып, а таксама магчымасць перадачы яе Ьншай асобе, шматразовы пауторны зварот да шфармацып

Вызначэнне службовы дакумент размяжоувае дзве сферы грамадскай практыкЬ: aдмiнiстрaцыйнa-кiрaунiцкую, дзе выкарыстоуваюцца службовыя дакументы, i навукова- тэхнЬчную, дзе ужываецца тэхнЬчная цЬ навуковая дакументацыя.

Паняцце службовы дакумент ахоплЬвае перш за усё:1) дырэктыуныя i распарадчыя дакументы (законы, пастановы, загады);2) aдмiнiстрaцыйнa-aргaнiзaцыйныя дакументы (планы, статуты, акты, пратаколы);3) дакументы па асабовым складзе працуючых (асабовыя дакументы) (заява,

аутабЬяграфЬя);4) фЬнансавую дакументацыю;5) улЬковую дакументацыю.

Кожны службовы дакумент складаецца з асобных элементау - рэквИзитау (аутар, адрасат, подпЬс, дата i г.д.). Сукупнасць рэквЬзп'ау, пэуным чынам размешчаных у дакуменце, складае яго фармуляр. Розныя вЬды дакументау маюць розны набор рэквЬзЬтау, якЬ абумоулЬваецца прызначэннем дакументау. Фармуляр, характэрны для пэунага вЬду дакументау, называецца ты повы м фармулярам.

Службовыя дакументы, як правша, складаюцца на бланку - стандартным аркушы паперы, на якЬм узнауляецца сталая Ьнфармацыя дакумента i адводзщца месца для пераменнай шфармацып У бланк уваходзщь шэраг рэквЬзп'ау, якЬя наносяцца друкарскЬм спосабам.

1снуюць два вЬды бланкау: бланк лИста i агульны бланк на усе Ьншыя вЬды дакументау. Бланк люта i агульны бланк адрознЬваюцца дзвюмя парамЬ рэквЬзп'ау. Гэта - адрас установы-аутара (Ьндэкс, паштовы i тэлеграфны адрас, нумар тэлефона, нумар рахунку у банку) у бланку люта i вЬд дакумента (або месца для гэтага рэквЬзЬта) у агульным бланку - першая пара; спасылка на Ьндэкс i дату уваходнага дакумента у бланку люта i месца складання дакумента у агульным бланку - другая пара.

Тэкст службовага дакументаКожны дакумент мае пэуную тэкставую форму. Па спосабу сштакшчнай аргашзацып

маулення, а таксама па яго пунктуацыйным i прасторава-графЬчным афармленнЬ могуць быць выдзелены наступныя тыпы тэкстау: лшейны запЬс (аутабЬяграфЬя, заява,даверанасць), трафарэт (даведкЬ, кантракты, дамовы), таблЬца (фшансавыя ведамасцЬ), анкета (асабовы люток па улЬку кадрау).

1. Традыцыйны, лш ейны запю звязнай мовы.

10 кастрычтка а 14 гадзiне у аудыторыi № 16 адбудзецца сход студэнтау I курса сацыяльна-эканамiчнага факультэта 1ПП. Пры сабе мець студэнцюя бметы i залтовыя кшжю...

- дадзены тэкст уяуляе сабой паслядоунасць цалкам сштаксЬчна аформленых сказау, якЬя адпавядаюць па стылЬ выкладання традыцыЬ службовай перапюкп

68

2. Трафарэт - традыцыйны, лшейны затс , але з прабеламЬ, якЬя запауняюцца пераменнай Ьнфармацыяй. Трафарэт уяуляе сабой вЬд фармалЬзаванага тэксту: у Ьм загадзя прадугледжаны i тыповая сЬтуацыя, у межах якой будзе выкарыстаны службовы дакумент, i моуная форма, у якой гэта сЬтуацыя адлюстроуваецца.

Даведка № Выдадзена____________________________________________У тым, што_____________________________________________________________Даведка выдадзена для прадстаулення__________________________________

КалЬ мы запоунЬм прагалы, можам атрымаць прыблЬзна такЬ тэкст:

Даведка № 141. Выдадзена Аляксандраву В.П.У тым, што ён пражывае па Зялёнай вулщы, д. 7, кв. 41 i мае сына 1988 г. нараджэння.Даведка выдадзена для прадстаулення па месцы працы.

3. Анкета.Безумоуна, у анкеты ёсць падабенства да трафарэта, але ёсць i адрозненш. Перш за

усё, неаднолькавая сштаксЬчная аргашзацыя мовы. Анкета - гэта пералЬк загадзя падрыхтаваных пытанняу. Пытанне i адказ - два звязаных па сэнсе самастойных сказа. Яны могуць мець аднолькавую форму (ПрозвЬшча - СавщкЬ, 1мя - 1ван), але гэта не абавязкова (Служба у войску - не служыу). Тэкст анкеты размяшчаецца па вертыкалЬ.

ПрозвЬшча________________________________1мя________________________________________1мя па бацьку______________________________Год i месца нараджэння___________________ i г.д.

4. Таблщ а - гэта сукупнасць дадзеных, прадстауленых у лЬчбавай цЬ слоунай форме i змешчаных у графах вертыкальнай i гарызантальнай плоскасцей.

Вытворчасць асобных вЬдау прадукцыЬ прамысловасцЬ ______________ будаушчых матэрыялау____________

ВЬды прадукцыЬ 2005г. 2006г. 2007г.цэгла 359 353 299

сценавыя панэлЬ 1,7 1,8 1,9

У адным дакуменце дапускаецца сумяшчаць тэксты розных тыпау. Традыцыйны запЬс звязнай мовы можа быць шюстраваны таблЬчным матэрыялам, можа папярэднЬчаць анкеце i г.д.

Н екаторы я правИлы вы кары стання скарачэнняу у тэкстах дакументау

У тэкстах дакументау не павЬнна быць разнабою у натсанш назвау асоб, пасад, устаноу, геаграфЬчных назвау, тэрмшау i г.д. Не пажаданы i спантанныя (аутарскЬя) скарачэннЬ.

Усе скарачэнш слоу i найменняу у дакументах павшны быць агульнапрынятымЬ i зразумелымЬ.

1. Назвы геаграфЬчных паняццяу, прамежкау часу, колькасных азначэнняу i да т.п. скарачаюць:

а) перад словам, да якога яны адносяцца, напрыклад: воз. (возера) СЬняе, г. (горад) МЬнск;

69

б) пасля лЬчэбшкау, напрыклад: 8 тыс. (тысяч) станкоу, 10 млн. (мЬльёнау) кшг.2. Назвы вучоных ступеняу, званняу цЬ прафесЬй могуць скарачацца у тэксце

непасрэдна перад прозвЬшчамЬ (акад. (акадэмЬк) Марозау, Ьнж. (шжынер) Сямёнау).3. Складанаскарочаныя назвы, утвораныя з пачатковых лЬтар, тш уцца вялЬкЬм лЬтарамЬ

(ААН). У назвах, утвораных па змешаным прынцыпе, лЬтарныя скарачэнш тш уцца вялтЬмЬ лЬтарамЬ, складовыя скарачэнш - маленькЬмЬ (НД1Буддормаш - Навукова- даследчы Ьнстытут будаунЬчага i дарожнага машынабудавання).

4. Неабходна памятаць, што насычанасць тэксту скарачэннямЬ знЬжае афщыйны тон дакумента.

5. Скарочанае слова павЬнна мець запас трываласцЬ, каб пры расшыфроуцы яго разумелЬ адназначна.

6. Скарачэнне павЬнна быць зразумелым усЬм, хто чытае дакумент. Таму пры першым ужыванш у тэксце яно павЬнна быць расшыфравана у дужках, а затым прадстаулена у скарочаным выглядзе.

7. Нельга скарачаць ключавыя словы. Напрыклад, калЬ размова у дакуменце Ьдзе пра камандзЬроуку, то гэта слова не скарачаецца.

8. Н атсанне скарачэнняу павЬнна быць ушфшавана у межах аднаго тэксту. Напрыклад, нельга абазначаць адно словараён то лЬтарайр., то камбшацыяйр-н.

АсабИстыя дакументы

Заява - гэта дакумент, я к утрымлЬвае просьбу якой-небудзь асобы. Адрасуюць заяву аргашзацып цЬ службовай асобе установы.

Размяшчэнне частак заявы:1) найменне тш ацца зверху з водступам на трэць радка;2) прозвЬшча, Ьмя, Ьмя па бацьку заяунЬка - пад адрасатам;3) тэкст тш ацца з чырвонага радка;4) дата ставщца злева, подпЬс - справа.

Афармленне наймення адрасата:калЬ яно уяуляе сабой назву аргашзацып, то ставщца у В. скл., калЬ гэта назва пасады

службовай асобы - у Д. скл.Кшшыраваныя формы1) Просьба выражаецца:прашу + inf. (дазволщь, дапусцЬць i г.д.)Прашу Вашага дазволу (згоды) + на што?2) КанструкцыЬ уводу аргументацыиу сувязЬ з тым, што...; на падставе таго, што...; таму што... .

Дэкану пстарычнага факультэта Беларускага дзяржаунага унЬверсЬтэта

праф. Камароускаму А.Е. астр ан тк кафедры псторыи Беларусь

Тамашовай ВольгЬ 1ванауны

заяваПрашу камандзЬраваць мяне у Санкт-Пецярбург у бЬблЬятэку Акадэми навук

тэрмЬнам на 10 дзён дзеля азнаямлення з архГунымЬ матэрыяламЬ па тэме дысертацыи

Дата (подпЬс)70

У аддзел фотакопЬй Беларускай дзяржаунай бЬблЬятэк акад. Жураулёва В.П., я к пражывае па адрасу: г. МЬнск, вул. П. БроукЬ, д. 6, кв. 13

заяваПрашу зрабщь мне фотакопЬю кш п Выгоцкага Л.С. “Пытанш тэорыЬ i псторыи

псЬхалоги”, т. 2. - М., 1982, неабходную для навуковай работы.Дата (подпЬс)

Д аверанасць - дакумент, з дапамогай якога адна асоба прадастауляе другой асобе паунамоцтвы зрабщь за яе якое-небудзь дзеянне (часцей за усё - атрымаць што-небудзь).

Размяшчэнне частак даверанасцЬ:1) тэкст тш ацца з чырвонага радка;2) дата ставщца злева, подпс - справа;3) пад датай i подтсам неабходна прадугледзець месца, каб засведчыць дакумент.

Кшшыраваныя формыХто? + давяраю + каму? + inf. (атрымаць...).

ДаверанасцьЯ, студэнт другога курса сацыяльна-эканамЬчнага факультэта 1ПП БелЬкау 1ван

1ванавЬч, давяраю студэнту першага курса КЬсялёву Сяргею АляксандравЬчу атрымаць мае падручнЬк у бЬблЬятэцы Ьнстытута.

Дата (подпЬс)

ПодпЬс студэнта БелЬкава А.1. сведчуДата (подпЬс)

ДАВЕРАНАСЦЬ20.01.2009.

Я, Гуськова Ганна МЬкалаеуна, давяраю атрымаць маю заработную плату за жнЬвень месяц у памеры 200 000 (дзвесце тысяч) руб. галоунаму шжынеру МАЗа Капко МЬкалаю ПятровЬчу.

Лабарант Г.М. Гуськова (подпЬс)

ПодпЬс Гуськовай Г.М. сведчу1нспектар АК (подпЬс) Р.Т. Калшша

РаспИска - дакумент, я к сцвярджае, што ва установе цЬ ад прыватнай асобы атрыманы рэчы, дакументы, грошы.

Размяшчэнне частак р астск :1) слова растска пЬшуць з вялЬкай лЬтары пасярэдзЬне радка;2) тэкст р а с т с к пЬшуць з чырвонага радка;3) дата - злева, подпЬс - справа.

Кшшыраваныя формыЯ, + прозвЬшча, Ьмя, Ьмя па бацьку + пасада + атрымау...

71

Растска

Я, Барысюк Павел СямёнавЬч, студэнт 3 курса эканамЬчнага факультэта МЬнскага шавацыйнага унГверсЬтэта 18 чэрвеня 2018 года атрымау ад загадчыцы склада унГверсЬтэта Навщкай Тамары Сяргееуны 1 (адну) брызентавую палатку i 5 (пяць) рукзакоу.

Пасля 28 чэрвеня усё атрыманае вярну на склад.18 чэрвеня 2018 г. (подпЬс)

АутабИяграфИя - кароткЬ расказ пра свой жыццёвы шлях, якЬ тш ацца ад першай асобы.

У пачатку тэксту трэба назваць сваё прозвЬшча, Ьмя, Ьмя па бацьку, час i месца нараджэння, сказаць пра заняткЬ бацькоу. Пасля гэтага коратка гавораць пра гады вучобы, называюць асноунае з працоунай i грамадскай дзейнасцЬ. У канцы тэксту ставяць дату i подпЬс.

АутабЬяграфЬя

Я, ГерасЬмовЬч Тамара Пятроуна, нарадзЬлася 15 сакавЬка 1990 г. у г. Масты Гродзенскай вобласцЬ. Мой бацька, Пётр МЬхайлавЬч, працуе Ьнжынерам на мэблевай фабрыцы, мацЬ, Г анна Антонауна, - настаунща беларускай мовы i лЬтаратуры.

У 1996 г. я паступЬла у сярэднюю школу № 2 г. Масты, якую закончыла у 2006 г. У тым жа годзе паступЬла у МЬнскЬ шавацыйны унГверсЬтэт на эканамЬчны факультэт. Цяпер займаюся на трэцЬм курсе.

Дата (подпЬс)

Распарадчы я дакументы

П астанова - прававы акт, што прымаецца вышэйшымЬ i некаторымЬ цэнтральнымЬорганамЬ кЬравання з мэтай вырашэння найбольш важных i прынцыповых задач, якЬястаяць перад гэтымЬ органами

Распараджэнне - акт кЬравання дзяржаунага органа. Мае уладны характар i абавязковую сЬлу для грамадзян i устаноу, якЬм распараджэнне адрасавана.

Распараджэнш з ’яуляюцца падзаконнымЬ актамЬ i падзяляюцца на 2 групы:1) распараджэнш канкрэтнага i агульнага характару доугатэрмЬновага дзеяння;2) распараджэнш, што тычацца канкрэтнага вузкага пытання, разавага выпадку.

Загад з ’яуляецца самым распаусюджаным вЬдам распарадчага дакумента, я к выкарыстоуваецца у практыцы кЬравання. Ён выдаецца па асноуных пытаннях:

- унутранага жыцця установы;- стварэння, лквщацып, рэаргашзацып устаноу i Ьх структурных частак;- зацвярджэння палажэнняу, шструкцый, правил;- па кадравых пытаннях прыёму, перамяшчэння, звальнення работшкау i г.д.

Тэкст распарадчага дакумента павЬнен мець загаловак. Загаловак пачынаецца з прыназоушка аб i фармулюецца з дапамогай назоушкау, якЬя называюць асноуную тэму дакумента: Аб прызначэнш...; Аб зацвярджэнт...; Аб вышках...

Тэкст складаецца з 2-х частак - канстатуючай i распарадчай.Канстатуючая частка - гэта уводзшы у сутнасць разглядаемага пытання. У ёй

могуць быць пералЬчаны факты, падзеЬ, дадзена ацэнка.

72

Распарадчая частка выкладаецца у загаднай форме. У залежнасщ ад вЬду дакумента яна пачынаецца словами пастанауляе - у пастанове; рашае - у рашэнш; прапаноуваю - у распараджэнш; загадваю - у загадзе.

МЬнскае гарадское гандлёвае аб’яднанне кшжнага гандлю “Мшсккшга”

ЗАГАД15.05.2019 г. № 37

Аб актывЬзацыЬ работы па прапагандзе i распаусюджванню друкаваных выданняу сярод моладзЬ

У мэтах выканання рашэння Урада г. МЬнска ад 24.04.2019 г. № 4281 “Аб актывЬзацыЬ работы па прапагандзе i распаусюджванню сярод моладзЬ друкаваных выданняу, якЬя раскрываюць унутраную i знешнюю палЬтыку беларускай дзяржавы”

ЗАГАДВАЮ1. Дырэктарам магазЬнау гарадскога падпарадкавання аргашзаваць кнЬжныя выставы,

якЬя б раскрывалЬ ролю моладзЬ у палпыцы дзяржавы, да 01.07.2019.2. Дырэктарам раённых кнЬжных аб’яднанняу зацвердзщь планы прапаганды i

распаусюджвання кнЬг сярод моладзЬ праз народныя кнЬжныя крамы i аддзелы Беларускага таварыства аматарау кшп да 15.07.2019.

3. Кантроль за выкананнем загада ускласцЬ на начальшка аддзела аргашзацып гандлю Пятрова 1.В.

Генеральны дырэктар (асабЬсты подтс) А.В. Гарбуноу

П ракты каванне 1.Н атсаць загад: а) аб звальненш работнЬка; б) аб правядзенш “дзён завочнЬка”.

Даведка - дакумент, я к утрымлЬвае атсанне i пацвярджэнне тых цЬ Ьншых фактау i падзей.

Даведк падзяляюцца на дзве групы:1) даведк з шфармацыя пра факты i падзеЬ службовага характару;2) даведк, якЬя выдаюцца защкауленым грамадзянам i установам i сведчаць якЬ-

небудзь юрыдычны факт (пацвярджэнне месца працы i вучобы, пасады, месца жыхарства i

Куракова Г анна 1ванауна сапрауды вучыцца на III курсе дзённага аддзялення эканамЬчнага факультэта МЬнскага Ьнстытута кЬравання.

Даведка выдадзена дзеля прадстаулення у палшлшЬку.

1нфармацыйна-даведачныя дакументы

г.д.).

ДАВЕДКАДата Нумар

Дэкан эканамЬчнага факультэта ( подтс)

73

Д акладная заш ска - дакумент, адрасаваны ираушку дадзенай цЬ вышэйшай установы, якЬ Ьнфармуе пра сЬтуацыю, што склалася ва установе, здзейснены факт, утрымлЬвае высновы i прапановы складальнЬка.

Тэкст дакумента дзелщца на дзве части. У першай, канстатуючай, пераказваюць факты цЬ атсваю ць сЬтуацыю; у другой выкладаюць прапановы, просьбы.

Унутраныя дакладныя запЬскЬ, якЬя падаюцца ираушку установы, афармляюцца на простым аркушы паперы. М ашынатсным спосабам узнауляюцца рэквЬзпы бланка, найменне структурнага падраздзялення, вЬд дакумента, дата. П адтсвае унутраную дакладную затску складальнЬк.

Знешняя дакладная запЬска, якая адрасуецца у вышэйшыя шстанцып, афармляецца на агульным бланку установы i падтсваецца яе нраутком .

Тэксту дакладной з а т с н абавязкова папярэднЬчае загаловак. Як i у Ьншых дакументах, у дакладной затсцы ён пачынаецца з прыназоушка аб i фармулюецца з дапамогай назоушкау (Аб прызначэнт...; Аб праверцы...).

Кантрольна-рэвЬзшны Г енеральнаму дырэктаруаддзел аб’яднання

1ванову I.I.

ДАКЛАДНАЯ ЗАП1СКА10.06 2019 Аб прызначэннЬ дакументальнай рэвИзЬИ у магазЬне № ...

Пры правядзенш 09.04.2019. швентарызацып таварных фондау магазЬна № ... выяулена нястача розных таварау на суму ... руб.

Прашу Вас прызначыць дакументальную рэвЬзЬю таварных аперацый магазЬна № ... за перыяд з 01.01.2019 па 09.04.2019г.

Нам. начальшкааддзела (подтс)

Службовая запИска - гэта дакумент, аналапчны дакладной затсцы , але накЬраваны адной службовай асобай Ьншай службовай асобе у межах установы (за выключэннем непасрэдных нраушкоу).

АдмГш страцыйна-аргашзацыйныя дакументы

Гэта планы, статуты, правглы, справаздачы, кантракты, дамовы i Ьнш.У справаздачы расказваюць, што i як выканана за адпаведны тэрмЬн. Гэты дакумент

не мае строгай формы. Кожны, хто пЬша справаздачу, павЬнен паказаць, як выконвалася заданне, якЬя цяжкасцЬ давялося пераадолець i што дала праца. У канцы справаздачы добра зрабщь высновы i даць свае прапановы.

Як i кожны афщыйны дакумент, справаздача павЬнна мець дату i подтс.

Статут - гэта прававы акт, якЬ рэгулюе дзейнасць аргашзацый, прадрыемствау, устаноу i грамадзян, Ьх узаемаадносшы з шшымЬ структурами i грамадзянамЬ, правы i абавязкЬ у пэунай сферы дзяржаунага кЬравання цЬ гаспадарчай дзейнасци

74

Найменне мшютэрства Найменне прадпрыемства

ЗАЦВЯРДЖАЮ КЬраушк прадпрыемства

СТАТУТ

№

(месца выдання)

Структура тэкстуАгульныя палажэннЬАсноуныя задачыФункцыЬПравы i абавязкЬКЬраунщтваУзаемаадносЬны. СувязЬВытворча-гаспадарчая дзейнасцьМаёмасць i сродкЬКантроль, праверка i рэвЬзЬя дзейнасцЬ РэарганЬзацыя i лЬквЬдацыя

У тэксце дакумента звычайна выдзяляюць дзве сэнсавыя части. У першай частцы называюць падставу стварэння дакумента, а у другой - высновы, прапановы, рашэннЬ, распараджэнш щ просьбы.

Тэксты вялЬих па памеры дакументау могуць падзяляцца на складаныя части: раздзелы, падраздзелы, пункты, падпункты. Нумар кожнай части павЬнен утрымлЬваць нумары адпаведных складаных частак больш высокай ступенЬ падзелу.

1. Раздзел1.1. Падраздзел1.1.1. Пункт1.1.1.1. Падпункт

1. Для абазначэння частак пералЬку выкарыстоуваюць вялЬкЬя лЬтары (А, Б, В i г.д.) i рымсия лЬчбы (1,П,Ш i г.д.) - у якасцЬ вышэйшага узроуню члянення; арабскЬя лЬчбы (1, 2, 3 i г.д.) - у якасщ сярэдняга узроуню члянення; арабскЬя лЬчбы з дужкамЬ (1) 2) 3) i г.д.) i маленьия лЬтары з дужкамЬ (а) б) в) i г.д.) у якасщ шжэйшага узроуню члянення.

2. Пасля маленькЬх лЬтар i арабскЬх лЬчбау з дужкамЬ не ставщца кропка, а пасля вялЬих лЬтар i рымсих лЬчбау ставщца кропка (а), 1), А., I.).

3. Пры рубрыкацыЬ з дужкамЬ части тэксту аддзяляюцца або коскамЬ, або кропкамЬ з коскамЬ (1)...; 2)...;). Кропка ставщца у канцы рубрык, якЬя аформлены без дужак (1.........2.

4. ВялЬкЬя лЬтары пачынаюць тэкст рубрык, якЬя афрмлены лЬчбамЬ i лЬтарамЬ з кропкамЬ, маленьия ужываюцца пасля рубрык, што аформлены лЬчбамЬ i лЬтарамЬ з дужкамЬ (I. С... .

П ракты каванне 1.Н атсаць справаздачу: а) пра заняткЬ гуртка; б) пра выкананне гармадскага даручэння.

П равш ы рубрыкацыИ

... .).

II. П... .1) i...;2) б...;).

75

С прававы я люты: моунае афармленне i рэдагаваннеСучасныя формы перапюкЬ склалЬся каля 150 гадоу назад. РадзЬма Ьх - АнглЬя,

менавЬта адтуль вядуць пачатак асноуныя правЬлы этыкету, складання карэспандэнцыг Выкананне гэтых правЬлау сведчыць аб ветлЬвасщ, павазе да партнёра.

Люты, накЬраваныя адной арганЬзацыяй (асобай) у другую з мэтай высветлщь пэуныя пытанш, называюцца справавымЬ. Яны могуць мець асабюты характар щ службовы.

Справавыя люты звычайна падзяляюць на дзве вялЬкЬя групы: 1) люты - канстатацыя фактау; 2) люты - папераджальнш фактау.

Справавыя люты тш уцца на спецыяльных бланках, якЬя адпавядаюць стандарту i маюць пэуны парадак Ьх размяшчэння. Кожнаму вЬду дакументау адпавядае пэуная колькасць неабходных рэквИзЬтау i пэуны парадак Ьх размяшчэння.

РэквЬзЬты - гэта абавязковыя прыкметы, якЬя устаноулены законам щ распарадчымЬ пастановамЬ для асобных вЬдау дакументау.

Для справавых лЬстоу рэкамендуецца наступны набор рэквИзЬтау:

1. Назва аргашзацып-адправщеля.2. Указанне на спасылку. У ёй могуць быць шщыялы складальшка люта, лЬчбавыя щ

лЬтарныя абазначэннЬ фЬрмы, аддзела.3. Дата натсання люта. У нашай кранЬне прыняты запЬс лЬчбамЬ, напрыклад

30.04.2005. У мЬжнароднай практыцы такЬ з а т с не ужываецца, таму назву месяца неабходна пюаць ливрами

4. Адрас атрымальшка люта.5. Нумар тэлефора i факса.6. БанкаускЬя рэквЬзиы.7. Уступны зварот.8. Указанне на агульны змест люта. Найбольш сучасным лЬчыцца спосаб, пры якЬм

тэма люта падкрэслЬваецца щ тш ацца цалкам вялшмЬ ливрами9. Асноуны тэкст люта. КалЬ у лЬсце шмат старонак, усе, акрамя першай, павЬнны

быць пранумараваны.10. Заключная формула ветшвасщ. Лют, якЬ тш ацца у адказ, павЬнен змяшчаць тую ж

формулу ветлЬвасщ, што i у дасланым.11. П одтс.12. Указанне на прылажэнни13. Указанне на рассылку копт.14. ПрозвЬшча, Ьмя, Ьмя па бацьку выканауцы.15. Спасылка на зыходны нумар i дату пастутуш ага дакумента у абавязковым парадку

указваецца на дакументах-адказах.

М ова i кампазИцыя справавы х лИстоу

Афщыйна-справавы стыль звязаны з прававымЬ нормамЬ жыцця грамадства, таму ён характарызуецца аб’ектыунасцю, адсутнасцю эмоцый, наяунасцю своеасаблЬвага этыкету.

Этыкет мае надзвычай важнае значэнне для афщыйнай карэспандэнцыЬ, якая з ’яуляецца асноуным сродкам сувязЬ прадпрыемства, установы з навакольным светам. Прадпрыемствы защкаулены у збыце сваёй прадукцыЬ, i таму часам рэзкЬ стыль афщыйнага люта шкодзщь партнёрскЬм адносЬнам.

Для афщыйных лЬстоу характэрны спецыфЬчныя формулы этыкету. Напрыклад, клЬчнЬк пасля зваротка падкрэслЬвае значнасць i афщыйнасць пЬсьма: Паважаныя калегг!

76

Выкарыстанне пабочных канструкцый са значэннем эмоцый пазбауляе выклад катэгарычнасцг Параун.: Мы вымушаны Вам адказаць. - На жаль, мы вымушаны Вам адказаць.

У адпаведнасщ з этыкетам замест займеншка я выкарыстоуваюцца пасЬуныя канструкцый Параун.: Я выканау - Мною выканана. Рэдка ужываецца займеннш ён. Параун.: Д а нас прыехау прафесар Пятроу. Ён зараз прачытае нам лекцыю.... - Д а нас прыехау прафесар Пятроу. Прафесар зараз прачытае нам лекцыю ... .

У сЬстэме моуных сродкау справавых лЬстоу назЬраюцца наступныя асаблЬвасцЬ:1) шырокае ужыванне назоушкау са зборным значэннем: дырэкцыя,

адмШстрацыя, юраунщтва, камш я i пад.;2) выкарыстанне назоунЬкау-назвау людзей па Ьх спецыяльнасщ: аутар, пакупшк,

^ i ент, заказчык i пад.;3) пашыранае функцыянаванне колькасна-Ьменных спалучэнняу: шэсць

супрацоуткау, 10 ^ i ентау нашага банка i тш.;4) ужыванне замест дзеясловау сшашмЬчных спалучэнняу назоунЬка з дзеясловам:

дапамагчы - аказаць дапамогу, праверыць - правесц праверку, адрамантаваць - выканаць рамонт;

5) натсанне колькасных лЬчэбншау арабскЬмЬ лЬчбамй Было забракавана 35 машын; парадкавыя лЬчэбши даюцца з абавязковым склонавым канчаткам: Выраб 3-га гатунка. ЛЬчэбнЬк у таблщах, анкетах звычайна ставщца пасля назоунЬка: Колькасць штатных адзтак -1 0 ;

6) выкарыстанне тэрмшау: дэфект, грузападымальнасць;7) ужыванне назоушкау з прыстаукамЬ не-, неда- : недавыкананне,, недапрацоука,

неnералiчэнне, непрыняцце, нявыплата.Справавыя люты рэкамендуецца складаць толькЬ па аднаму пытанню. Пры

складанш люта неабходна спачатку зрабщь “лапчную схему” яго зместу. Найбольш рацыянальнай прадстауляецца структура тэксту, якая складаецца з дзвюх частак: у першай выкладаюцца матывы, якЬя сталЬ прычынай для складання люта; у другой - просьбы, рашэннЬ, распараджэнш. Выклад кожнага новага аспекту зместу неабходна пачынаць з новага абзаца. РазбЬваючы тэкст афщыйнага люта на абзацы, мы паляпшаем яго успрыманне адрасатам.

Ты пы справавы х лИстоу

Лтты-просьбы выражаюць просьбу аб выкананш якога-небудзь дзеяння, атрыманш дакументацыЬ щ матэрыяльных каштоунасцей. Звычайна пачынаюцца словамЬ Прашу; ПросИм.

Схема люта-просьбы:1) выклад прычыны, якая выклЬкала неабходнасць звярнуцца з просьбай ( часам

гэты пункт можа адсутшчаць);2) выклад просьбы;3) чакаемы вынЬк у выпадку, калЬ просьба будзе задаволена;4) гатоунасць да далейшага супрацоунщтва.Лтты-напамты напамЬнаюць пра выкананне пэуных дзеянняу i меры, якЬя будуць

прыняты у выпадку невыканання гэтых дзеянняу.Лтты-запрашэню звычайна адрасуюцца пэуным асобам, канкрэтным

арганЬзацыям i Ьнш.Л^ты-пацвярдж энн пацвярджаюць атрыманне дакументау i матэрыялау, тэлеграм

i телефонных паведамленняу.

77

Лтт-запыт(анне) складаецца звычайна з дзвюх частак: 1) уводзшы, дзевыкладаецца сутнасць пытання; 2) заключэнне, дзе ставяцца тыя пытанш, на якЬя чакаюць адказу.

Лiсты-nаведамленнi аб нечым (пра нешта) паведамляюць щ нешта сцвярджаюць. Звычайна яны пачынаюцца словамЬ Паведамляем Вам. Даводзiм да Вашага ведама.

Суправаджальныя лтты тш уцца пры адпрауцы пэуных дакументау щ матэрыяльных каштоунасцей. Складаюцца з дзвюх частак: 1) паведамленне пра матэрыял, якЬ высылаецца; 2) звесткЬ, якЬя маюць удакладняльны характар.

Дагаворныя лтты пацвярджаюць факт адпраукЬ пагадненняу.Гарантыйныя лтты маюць на мэце пацвердзщь пэуныя абяцаннЬ щ умовы;

адрасуюцца канкрэтнай асобе або цэламу прадпрыемству.1нфармацыйныя лтты выступаюць разнавЬднасцю пюем-паведамленняу; яны

Ьнфармуюць установу щ канкрэтную асобу аб пэунай спуацыи ( часта мэтай такЬх лЬстоу з ’яуляецца прапаганда дзейнасцЬ пэунай установы цЬ аргашзацып або рэклама пэунай прадукцыЬ).

Цыркулярныя лтты - гэта звычайна дырэктыуныя распараджэнш, якЬя рассылаюцца падведамасным установам цЬ падначаленым службовым асобам.

Камерцыйныя лтты маюць юрыдычную сЬлу, складаюцца ад Ьмя юрыдычнай асобы пры заключэннЬ i выкананш пагаднення.

АдрознЬваюць тры вЬды камерцыйнай перапюи: запыт - адказ на запыт; прапанова - адказ на прапанову; прэтэнзЬя - адказ на прэтэнзЬю.

Люты, у якЬх змяшчаюцца адказы-адмауленш на запыт цЬ прапанову, звычайна будуюцца па схеме: 1) паутарэнне запыту (просьбы); 2) прычыны, на аснове якЬх запыт (просьба) не можа быць выкананЫ або прапанова не прымаецца; 3) канстатацыя адмаулення цЬ непрыняцця прапановы.

Усе справавыя люты рэкамендуецца тсац ь не больш чым на адной старонцы.Скарачэнне P.S. (пасля напюанага) у сучаснай афщыйнай карэспандэнцыЬ не

выкарыстоуваецца.

М оуныя канструкцыИ справавы х лИстоу

Выразы, яюя пацвярджаюць атрыманне лтта, дакументау, таварау.

Мы атрымалЬ Ваш лют ад ...;Ваш лют ад ... атрыманы намЬ ...;Паведамляем Вам, што мы атрымалЬ Ваш лют ад ...;(Сапраудным) пацвярджаем ( з падзякай) атрыманне + назоушк у родным склоне

( ... люта, новага прэйскуранта i г.д.).

Выражэнне падзяк

Дзякуем Вам за + назоунЬк у вшавальным склоне ( ... Ваш лют);Мы Вам вельмЬ удзячны за + назоушк у вшавальным склоне (... Ваш своечасовы

адказ); Загадзя дзякуем за + назоушк у вшавальным склоне (... Ваш удзел);Мы былЬ б Вам вельм! удзячны, калЬ б Вы + дзеяслоу ( даслалЬ нам ..)

Выразы, яюя тлумачаць матывы

У парадку аказання дапамогЬ ...;У сувязЬ з цяжкЬм становЬшчам ...;У адпаведнасщ з ...;У мэтах узмацнення аховы дзяржаунай маёмасщ ...;

78

У адказ на вашу просьбу... ;У пацвярджэнне нашай тэлефоннай размовы ...;Спасылаючыся на + назоушк у вшавальным склоне (Вашу тэлеграму)...;На падставе + назоушк у родным склоне (гандлёвага пагаднення)....

Выражэнне просьбы

ПросЬм ... (...Вас праверыць ход выканання працы, прыняць меры);Прашу ... (паведамщь аб выкананнЬ).

ПацвярджэннеЗ удзячнасцю пацвярджаем ... ( атрыманне Вашага запрашэння).

Паведамленне

Паведамляем, што ... ( на жаль, не можам Вам выслаць..., затрымка адбылася у сувязЬ з ...);

ДаводзЬм да Вашага ведама, што ... (Ваша прапанова прынята).

Прапанова

Мы можам прапанаваць Вам ... ;Прапануем Вам ...;Мы можам рэкамендаваць Вам ... .

Запрашэнне

Запрашаем ... (прадстаушка Вашай установы наведаць ..., ... Вас прыняць удзел у ...).

РазгледзЬм некаторыя прыклады справавых лЬстоу.С управадж альны лют - тсьмовы тэкст, якЬ Ьнфармуе адрасата аб накЬраванш

дакументау, прыкладзеных да люта.

“НакЬроуваем Вам на рэцэнзаванне рукатс падручнЬка “ЭканомЬка прадпрыемства”. Падручшк прапаноуваецца як тыповы для усЬх вну па эканамЬчных спецыяльнасцях. Водзыу просЬм даслаць да 12 лютапада 2019 г.

Дадатак: на 120 с. у 1 экз.” .

ЛИст-запрашэнне - тсьмовае запрашэнне адрасату прыняць удзел у якЬм-небудзь мерапрыемстве. Можа адрасавацца як канкрэтным асобам, так i установам. У Ьм раскрываецца характар будучага мерапрыемства, называюцца тэрмшы правядзення i умовы удзелу.

БеларускЬ дзяржауны унГверсЬтэт (БДУ) 24-27 лЬстапада праводзЬць шырокае абмеркаванне мадэлЬ спецыялЬста “эканамЬст-менеджэр”. ПросЬм вас узяць удзел у рабоце канферэнцыЬ, выказаць свае прапановы па карэкщроуцы вучэбнага плана.

Пасяджэнне адбудзецца у памяшканш галоунага корпуса БДУ (г.Мшск, пр-т Ф.Скарыны, 4). Пачатак работы у 1000. Iншaгaроднiя удзельшш забяспечваюцца Ьнтэрнатам.

Прарэктар па вучэбнай рабоце БДУпраф. В.Ю. Рахманау

79

Гаранты йны лИст - дакумент, якЬ забяспечвае выкананне выкладзеных у Ьм абавязацельствау. Гэтыя лЬсты маюць павышаную прававую функцыю, таму выклад тэксту павЬнен быць надзвычай выразным i адназначным.

ПросЬм Вас аказаць дапамогу ва устаноуцы i наладцы машын вылЬчальнага цэнтра Ьнстытута.

Аплата гарантуецца з рахунку № ... у ... аддзяленш Дзяржбанка.цЬ:Завод гатовы прыняць на працу выпускнщу Ьнстытута па спецыяльнасщ эканамЬст-

менеджэр. Яе муж таксама можа разлЬчваць на працауладкаванне у горадзе па сваёй спецыяльнасщ.

ЛИст-адказ па сваЬм змесце мае залежны характар ад шщыятыуных лЬстоу, бо тэма яго тэксту ужо зададзена i застаецца толькЬ выкласцЬ характар рашэння пастауленага шщыятыуным лЬстом пытання: прыняцце щ адмауленне ад прапановы, выкананне просьбы.

220422, МЬнск,вул. Зялёная, д. 5, кв.38Iвaнкiну М.П.

Паведамляем Вам, што дакументы Пятроускай МТС Калшкавщкага раёна Гомельскай вобласцЬ за 1934-1935 гг. у архЬу на захаванне не паступалЬ, у сувязЬ з чым пацвердзщь стаж Вашай працы у названай МТС за указаныя гады немагчыма.

Дырэктар ДзяржархЬва Н.К. Крымкша

ЛИст-запытанне - камерцыйны дакумент, якЬ уяуляе сабой зварот Ьмпарцёра да экспарцёра з нейкай просьбай.

Што тычыцца: альбома узорауГэтым просЬм даслаць нам Ваш апошнЬ альбом узорау бавауняных, шарсцяных i

вЬскозных тканЬн, а таксама прэйскурант на 200... г.З павагай Экспартлен (подтс)

Тэма 7. Культура прафесш нага маулення.

Спосабам Ьснавання i праяулення мовы з ’яуляецца мауленне. ТэрмЬн “мауленне” абазначае вуснае i пЬсьмовае валоданне моваю. Мова i мауленне - паняццЬ блЬзкЬя, узаемазвязаныя, але розныя. Мауленне у параунанш з мовай вызначаецца большай рухомасцю, большай свабодай у выбары i канкрэтным выкарыстаннЬ моуных сродкау, у спалучэнш моуных адзЬнак. КалЬ мова - гэта сЬстэма сродкау зносЬн, то мауленне - рэалЬзацыя гэтай сЬстэмы. Выдзяляюць вуснае i тсьмовае мауленне.

Вуснае мауленне адбываецца ва умовах непасрэднага кантакту суразмоунЬкау, таму значнае месца адводзщца тэмпу, тону, мелодыЬ, тэмбру голасу, паузам, лагЬчнаму нацЬску i Ьншым мауленчым якасцям. Пэуную ролю адыгрываюць i Ьншыя нямоуныя сродкЬ: жэсты, мЬмЬка. УсЬм вЬдам вуснага маулення уласцЬва экспрэсЬя непасрэднасцЬ i высокЬ узровень эмацыянальнасцг Нездарма Бернард Шоу гаварыу, што ёсць пяцьдзесят спосабау сказаць “так ” i пяцьсот спосабау сказаць “не ”, але ёсць адзт спосаб натсаць гэта.

Ш сьмовае мауленне , паводле Пяшкоускага, характарызуецца наступнымЬ асаблЬвасцямГ 1) адсутнасць агульных для удзельшкау зносЬн жыццёвых абставЬн i агульнага жыццёвага вопыту, што на 9\10 палягчаюць узаемаразуменне у размоуным

80

мауленш; 2) адсутнасць дапамогЬ з боку жэстау, мИмЬи, штанацып; 3) максЬмальна узбагачаны слоунЬк i пры гэтым пераважна за кошт адцягненых паняццяу; 4) максЬмальна ускладнены сштаксю.

Мауленне носщь шдывщуальны характар, заусёды належыць пэунай асобе. Так, для вуснага маулення, якое скЬравана на непасрэднае успрыманне, характэрна увага таго, хто гаворыць, да гучання яго маулення, непасрэднасць, экспрэсЬунасць. ПЬсьмовае мауленне адрозшваецца тым, што у гэтай форме мауленчай дзейнасщ знаходзяць адлюстраванне умовы i мэта зносЬн, а як вынЬк - адбор мауленчых сродкау для стварэння тых щ Ьншых тэкстау.

АдрознЬваюць унутранае i знешняе мауленне. КалЬ афармленне думкЬ адбываецца без выказвання - гэта унутранае мауленне, а з выказваннем (вусным щ пЬсьмовым) - гэта знешняе мауленне.

Унутранае мауленне характарызуецца фрагментарнасцю, хуткасцю мыслення, сщсласцю. Сам сабе чалавек не будзе атсваць падрабязна, напрыклад, складаназалежны сказ, ён выдзелщь асноунае: дзве части, падпарадкавальны злучнЬк або адна частка залежыць ад другой. Для унутранага маулення не характэрны стропя правЬлы. Iншы раз узнЬкаюць такЬя спуацыи, калЬ чалавек лЬчыць, што ведае ( на узроуш унутранага маулення), але аформщь, выказаць на узроуш знешняга маулення не можа.

Знешняе мауленне можа быць вусным щ шсьмовым, маналапчным щ дыялапчным, можа адрознЬвацца паводле стылявой, жанравай прыналежнасщ.

Маналог ( ад грэч. Монос - адзЬн, логос - слова, мауленне) - форма маулення, якая утвараецца у вышку актыунай мауленчай дзейнасщ, разлЬчанай на пасЬунае успрыманне.

Дыялог (ад грэч. ДЬалогос - гутарка, размова двух) - форма маулення, якая заключаецца у абмене выказванняу-рэплЬк, што звязаны па сэнсу i будове, але характарызуюцца непасрэднасцю, непадрыхтаванасцю.

Вышкам маулення з ’яуляецца тэкст. Тэкст - гэта аб’яднаная сэнсавай сувяззю паслядоунасць знакавых адзЬнак, асноунымЬ якасцямЬ якой з ’яуляюцца звязнасць, цэльнасць i закончанасць. Тэкс заусёды мае адну галоуную тэму. У залежнасщ ад спосабу перадачы зместу i аргашзацып тэксту адрозшваюць такЬя тыпы тэкстау щ маулення, як атсанне, апавяданне, разважанне:

Тып маулення Схема пабудовы Аб чым гаворыцца у тэксцеА тсанне Агульнае уражанне

Асобныя прыкметы, уласщвасщ Вывад

Аб прыкметах чалавека, прадмета, з ’явы i г.д.

Апавяданне ПачатакРазвщцё падзей, дзеянняу Заканчэнне

Аб падзеях i дзеяннях

Разважанне ТэзЬсДоказы, аргументы Вывады

Аб прычынах падзей, дзеянняу, прыкмет, з ’яу

Ашсанне ужываецца для характарыстыкЬ прадметау, з ’яу, асоб. У Ьм пералЬчваюцца прыкметы у пэунай паслядоунасцг Найбольш важнай прыкметай апЬсання з ’яуляецца статыстычнасць, таму найбольшае выкарыстанне займаюць назоунш, прыметшкЬ, радзей дзеясловы-выказшкЬ.

Напрыклад:Глог, род сямейства ружакветных.Калючыя кусты або невялт я дрэвы, вышынёй

да 12 м. Л ^ц е цэласнае, зрэдку лопасцевае ц раздзельнае, сядзщь кучкамi. К вет к белыя ц ружовыя, сабраныя у шчыткь Плод яблыкападобны, чорны або жоуты (БелСЭ).

81

Апавяданне служыць для перадачы падзей, якЬя разгортваюцца у часе, маюць дынамЬку. МенавЬта гэта прадвызначае значную ролю дзеясловау. Напрыклад:

Узяушы стрэльбу , лястк з каморы яшчэ удзень пайшоу тльнаваць капцы, яюя ён сам i пастауляу. А стауляу ён ix у надзеi заблытаць Васшя i замяшаць яго у справу, бо ведау гарачую натуру хлопца. Васыь жа, убачыушы рана капцы, зразу здагадауся , чыя гэта работа i для чага яна зроблена. Абодва хлопцы бачылi адзт адного наскрозь. (Я.Колас).

Разважанне - выклад думи, да якого найбольш характэрна лагЬчнасць i аргументаванасць. Разважанне найбольш пашырана у навуковых тэкстах, публщыстыцы. Будуецца разважанне сштэтычна i аналагЬчна, калЬ ад агульных палажэнняу аутар Ьдзе да прыватных i наадварот. Напрыклад:

На геаграфiчнай карце Беларус няма недахопу у назвах этнанiмiчнага паходжання, яюя маюць дачыненне да Латви, што выткае з суседства двух народау, цесных этшчных кантактау nамiж iмi у мтулым. У якасц доказу могуць служыць назвы гарадскога пасёлка Браслаускага раёна Вiдзы, вёсак Вiдзiшкi, Вiдзеушчына (Маладзечансюраён), Вiдзейкi (Свтлацю), Вiдзенiчы (Талачынсю). 1х найменн некаторыя нашы вучоныя не без падстау выводзяць ад назвы жыхароу гттарычнай вобласц Латви - Вiдземе.

ТэрмЬн “культура маулення” азначае якасць маулення i навуку аб якасщ маулення. АсноунымЬ кампанентамЬ културы маулення з ’яуляюцца правшьнасць, дакладнасць, лагЬчнасць, чыстата, выразнасць, дарэчнасць.

П равш ьнасць маулення прадугледжвае захоуванне носьбЬтамЬ мовы лЬтаратурнай нормы, што забяспечвае адзшства моуных сродкау i узаемаразуменне памЬж тымЬ, хто вядзе гаворку.

Правшьнасць маулення выяуляецца у разнастайнасщ лЬтаратурнай нормы, сярод якой выдзяляюцца:

арфаэтчныя нормы, паводле якЬх неабходна аднастайна вымауляць гукЬ, спалучэнш Ьх, словы, выказваннЬ. Так, гукЬ [ч ], [ р] заусёды цвёрдыя;

акцэнталапчныя нормы устанаулЬваюць месца нащску у слове i спалучэнш слоу, бо нащск можа у розных словах ( параун: добры, дабрэць, дабрыня), нават у розных формах аднаго i таго ж слова ( рука - рун, рун) быць на розным месцы, рознамясцовым;

арфаграфЬчныя нормы устанаулЬваюць адзшства натсання слоу, Ьх частак, напрыклад, пэуныя прыметшп з суфЬксам -ск у залежнасщ ад апошняй лЬтары утваральнай асновы могуць падпадаць пад розныя правЬлы натсання ( параун.: Адэс а + - ск = адэскЬ; сусед + -ск = суседскЬ; БаранавЬчы + -ск = баранавщп);

лексЬчныя нормы рэгулююць правшьнасць выбару слова для пэунага кантэксту. Напрыклад, з рада шшшмЬчных слоу : перапынак, пауза, антракт чалавек выбЬрае адно, якое найбольш дакладна адпавядае кантэксту, спалучаецца з шшымЬ;

марфалапчныя нормы патрабуюць адзшства ва утварэнш i ужыванш словаформ. Напрыклад, у беларускай мове назоушп дроб, шынель, медаль мужчынскага роду, таму спалучэнш з шшымЬ словамЬ адметныя у параунанш з рускай мовай, дзе гэтыя назоушп жаночага роду.

сштаксЬчныя нормы вызначаюць межы спалучальнасщ слоу, рэгулююць правшьнае спалучэнне слоу у словазлучэннг Напрыклад, дзеясловы ветлЬвасцЬ (дзякаваць, падзякаваць, прабачыць) нруюць назоушкамЬ у форме давальнага склону ( дзякаваць сябру, прабачыць сястру), а у рускай мове адпаведныя дзеясловы нруюць назоушкамЬ у форме роднага склону ( благодарить друга, извинить сестре).

Тольн валодаючы лЬтаратурнай нормай, можна павышаць культуру маулення.Дакладнасць маулення заключаецца у адпаведнасщ сэнсу слоу, выказванняу

рэалЬям, сЬтуацыям щ у выкарыстаннЬ пэуных слоу з пэунымЬ, уласщвымЬ Ьм значэннямЬ,

82

якЬя зафЬксаваны у слоунЬках i даведшках. Дакладнасць маулення асаблЬва цесна звязана з лексЬчнай нормай.

Дакладнасць маулення забяспечваецца добрым валоданнем прадмета маулення - гэта пазамоуныя умовы, а таксама : 1) веданне сшашмЬчных магымасцей i уменне выбраць з сшашмЬчнага рада найбольш дакладнае для пэунага выпадку слова, 2) веданне i дакладнае размежаванне полюеми, 3) уменне размяжоуваць паронЬмЬ а таксама амошмы - гэта лшгвютычныя, щ моуныя, умовы дакладнасцЬ. АсаблЬвую ролю дакладнасць адыгрывае у афщыйна-справавым i навуковым стылях, дзе асаблЬвае значэнне надаецца выкладу думак, меркаванняу, дзе, як правша, адназначная лексЬка, дакладна вызначаныя паняцщ.

ЛагИчнасць маулення цесна звязана з дакладнасцю, аднак лагЬчнасць найбольш праяуляецца у сштаксюе маулення, якое будуецца як паслядоунае, несупярэчлЬвае выказванне, дзе часткЬ звязаны памЬж сабой. Так, у сказе важна правильна, лагЬчна спалучаць адно слова з другЬм, каб яны не супярэчылЬ адно аднаму, правильна выбЬраць парадак слоу. Напрыклад, звычайна суб’ект дзеяння знаходзщца на першым месцы, займеншк цжываецца пасля блЬжэйшага да яго назоушка у той самай форме лЬку i роду.

Дарэчнасць цесна звязана з дакладнасцю i лагЬчнасцю, паколькЬ моуныя сродкЬ павЬнны адпаядаць тэме, спуацып, мэце выказвання, стылю маулення, адрасату, нават часу, умовам праяулення мауленчай дзейнасщ. Так, у афщыйна-справавым щ навуковым стылях недарыэчна будзе ужыванне, напрыклад, прастамоуных, размоуных слоу, а у сяброускай гутарцы, наадварот, канцылярскЬх штампау, выразау.

Ч ы стата маулення забяспечваецца адсутнасцю у мауленнЬ дыялектных слоу, прастамоуных лексем i выразау, паразЬтычных гукау i слоу, жарганЬзмау, без патрэбы ужытых канцылярызмау, Ьншамоуных слоу, русЬзмау. Так, у сацыяльным асяроддзЬ непажадана выкарыстоуваць дыялектныя словы. Што датычыць прастамоуных слоу i выразау, жарганЬзмау, то Ьх ужыванне абмежавана пэунай сацыяльнай, узроставай щ прафесЬйнай прыналежнасцю, але у любым выпадку яны не упрыгожваюць мауленне.

Выкарыстанне слоу-паразЬтау ( так сказаць, гэта самае, э-э-э , гм, ага i Ьнш) у любых стылях лЬтаратурнай мовы лЬчыцца парушэннем нормы, абыякавасцю да маулення, а у пэунай меры i сведчаннем пра нЬзкЬ узровень агульнай культуры чалавека.

Багацце маулення выяуляецца у разнастайнасцЬ выкарыстання моуных сродкау i у адсутнасцЬ щ вельмЬ рэдкЬм паутарэннЬ адных i тых самых слоу i выразау. Выключныя магчымасцЬ пазбегнуць пауторау маюць сшошмы, якЬя дапамагаюць выказаць думку вобразна, щкава, неаднастайна. Так паняцце “многа” выражаецца з дапамогай 66 розных сшошмау, якЬя у залежнасщ ад спуацып маулення могуць быць скарыстаны, напрыклад: многа, шмат, багата, нямала, безлщ, процьма, лес, мора i Ьнш.

Трэба Ьмкнуцца авалодаць як мага большай колькасцю слоу, якЬя актыуна скарыстоуваюцца, бо багацце маулення вызначаецца найперш частатой i разнастайнасцю ужывання слоу, словазлучэнняу.

Выразнасць, наадварот, вызначаецца i дасягаецца спалучэннем колькасць, якасщ ужывання моуных сродкау: да месца трапны сшошм, эттэт, метафара, фразеалагЬзм, прыказка, прымаука, параунанне. Уменне карыстацца самымЬ звыяайнымЬ словамЬ, сштаксЬчнай арганЬзацыяй тэксту - гэта таксама сродкЬ узмацнення выразнасци

Выразнасць як камушкатыуная якасць маулення найбольш хараткэрна мастацкаму, публЬцыстычнаму стылям, менш гутарковаму. Таму лекцыя, вуснае выступленне характарызуюцца выкарыстаннем розныз вобразна-выуленчых сродкау м овы, што павышае успрыманне шфармацып Але пры гэтым яны вызначаюцца самастойнасцю мыслення аутара, яго щкавасцю да пытання i кантактам з аудыторыяй.

П равш ьнасць маулення i моуныя нормы Вымауленне галосных.

83

Нормы беларускай арфаэпп патрабуюць выразнага вымаулення галосных.У пачатку слова, у сярэдзiне пасля галосных перад нащскным i узткае гук [й]. У т акх

выпадках лт ара i абазначае два гук1 [т]: [майЬх], [йЬкаука], [йЬрыс].Гук1 [о], [э], калi нащск з ix сыходзщь, пераходзяць у [а]: д[о]м - д[а]мы, р[э]мень -

р[а]меньчык, кр[э]пасць - кр[а]пасны. У некаторых словах (у спалучэннях ро, ло), ненащскны [о] пераходзщь у [ы]: гл[о]тка - гл[ы]таць, бр[о]вы - бр[ы]во.

Ненацткны гук [э] у запазычаных словах у пачатку слова, пасля шыпячых i [р], [л], [т] вымауляецца выразна: [э]нцыклапедыя, р[э]цыдыу, д[э]бют.

Вымауленне зычных.

Зычныя [ж], [ш], [ц], [ч], [р], [дж] заусёды цвёрдыя: жыццё, шынель, цэгла, чыпсы, рэха, джала.

Афрыкаты [дж] i [д з’] вымауляюцца як адзiн гук: джынсы, дзень, падзяка.Цвёрдая i мяккая афрыкаты [ц], [ ц ’] па цвёрдасц i мяккасц не стаяць у пары: цырк,

цёплы, цар.Зычныя [з ’], [с ’], [дз ’], [ ц ’], [л ’], [н ’], [ж], [ш], [ч] вымауляюцца падоужана: палоззе,

калоссе, стагоддзе, вецце, голле, насенне, збожжа, цЬшшу, печчу.Звонюя зычныя на канцы слова аглушаюцца: паход [пахот], мароз [марос], нож [нош].На месцы зычных [в], [л], [у] узткае губна-губны [у]: роуны, жоуты, на улЬку.

Вымауленне спалучэнняу зычных

Спалучэнн глухога i звонкага гукау вымауляюцца як два звонюя гук1 (аЫмюяцыя па звонкасщ): касьба [казьба], футбол [фудбол].

Спалучэнн звонкага i глухога вымауляюцца як два глуxiя гук1 (аЫмюяцыя па глухасщ): лыжка [лышка], салодкЬ [салотю].

Спалучэнн шыпячых са свiсцячымi вымауляюцца як свiсцячыя (аЫмюяцыя шыпячых перад свтцячымi): на печцы на [пеццы], аб кошцы аб [косцы].

Спалучэнн свiсцячыx з шыnячымi вымауляюцца як шыпячыя (аЫмюяцыя свтцячых перад шыпячымi): грузчык [грушчык], расчапщь [рашчатць].

Свтцячыя [з], [с] перад мяккiмi зычнымi, апроч г, к, х, вымауляюцца мякка: [з ’м’эна], [с ’н’эх] але [сх’Ьтрыц’].

Гук1 [д з ’], [ ц ’], перад мяккiмi [ в ’], [ м ’] вымауляюцца мякка: [дз’в’]еры, [ц’в’]ёрды, [Дз’м’]Ьтрый.

Спалучэню зычных [дц], [тц] перадаюцца як падоужаны [ц]: у абводцы [абвоццы], у хатцы [хаццы].

Спалучэнне [дс] вымауляецца як [ц]: гарадскЬ [гарацк ’i], ЗабалодскЬ [забалоцк ’i]Спалучэню [дч], [тч] вымауляюцца як падоужаны гук [ч]: адчапщь [аччап’щь],

матчын [маччын].

Дакладнасць словаужывання.Сэнсавыя памылк узткаюць пры суnярэчлiвасцi, непаслядоунасц выказвання.

Напрыклад: Здавайце непатрэбныя вам газеты, зношанае адзенне, а таксама косцЬ i Ьншыя прадметы хатняга ужытку.

Нематываванае паутарэнне i выразау вядзе да тауталогп: ПадзеЬ, вартыя псторыи, прыблЬзшся да нас вельмЬ блЬзка.

Ужыванне слова з неуласщвым яму значэннем выклтае лекЫчныя памылю: Спытуш ы дыханне, зала слухала скрыпку вялЬкага майстра.

Фактычныя памылк - скажэнне фактау рэчашнасщ, няправюьнае разуменне, тлумачэнне з ’яу, паняццяу: Вада у возеры бялюткая, чыстая.

Стылттычныя памылк адбываюцца ад парушэння адзiнства стылю iншымi словамi: Я працавала у школе амаль цэлы год i вельмЬ прывыкла да маЬх вучняу, да гэтых хитрых мардашак.

84

М оуны эты кет i культура зносИнАмаль любая прафесЬя цесна звязана з пастаянным кантактаваннем з рознымЬ

людзьмЬ, з пэуным уздзеяннем на Ьх унутраны свет, з маральнымЬ узаемаадносЬнамЬ, што вымагае высокай культуры моуных зносЬн. Узровень моуных зносЬн сведчыць пра агульную культуру чалавека, яго адукаванасць i выхаванасць. Моуны этыкет, якЬ з ’яуляецца неадлучнай часткай моунай культуры, - гэта усталяваныя грамадствам правЬлы моуных паводзЬн, якЬя рэалЬзуюцца у сЬстэме устойлЬвых формул i выразау. У моуным этыкеце кожнага народа праяуляецца яго нацыянальная спецыфЬка, адметнасць ладу жыцця, звычаЬ i традыцый Веданне моунага этыкету свайго народа, уменне карыстацца Ьм у розных жыццёвых спуацыях - адзЬн са складальнЬкау прафесЬйнай этыкЬ.

У беларускЬм мауленчым этыкеце Ьснуе цэлы шэраг выразау, формул впання : Добры дзень! Дзень добры!Добры вечар! Вечар добры! Маё шанаванне! Здарова! В т аю !

Звычайна пасля прывпання ужываюцца пытанш-звароты ветлЬвасцЬ : Што чуваць! Як маешся (маецеся)? Што новага?Як працуецца? Як жыццё? Як здароуе?

У адказ пасля слоу падзякЬ у залежнасщ ад удзельшкау гаворкЬ i абставЬн ( Дзякуй! Або Дзякуй за памяць! Дзякуй за добрае слова Дзякуй на добрым слове! могуць прагучаць наступныя словы або выразы: Шчога сабе! Так сабе! Добра! Някепска! Памаленьку!

Асобная роля у моуным этыкеце надаецца развЬтанню. Выказаныя з непадробнай шчырасцю, цеплынёй i добразычлЬвасцю словы развЬтання падразумявалЬ далейшыя прыязныя дачыненш i наступныя сустрэчы: Бывай! Бывайце! Бывайце здаровы! Да сустрэчы! Усяго Вам добрага! Усяго найлепшага! Даруйце (выбачайце), калi што не так! Д а пабачэння! Д а новага спаткання! Пабачымся! Д а заутра! Ш ч а ^ в а ! Ш ч а ^в а й дарогИ Дазвольце з Вамi развтаццца!

Пры просьбе зрабщь якую-небудзь паслугу звычайна гучаць наступныя ветлЬвыя словы: Калi ласка! Будзьце ласкавы!

У адказа за паслугу выкарыстоуваюцца словы падзякЬ: Дзякую вам! Вельмi удзячны вам! Шчыры дзякуй вам! Шчыра дзякую! Вельмi дзякую!

Як форма падзякЬ за гасщнец, падарунак або нейкую рэч найчасцей ужываецца: В ялт дзякуй! Дзякуй!

У адказ на падзяку у залежнасщ ад спуацып можна адказаць: Няма за што! Еш на здароуе! ( за яблык) НаЫ здаровы! ( за адзенне, абутак) Ш на здароуе ( за сок). Спажывай на здароуе! На спажытак Вам!

Папрасщь прабачэння у таго, каму зрабш непрыемнасць, сказалЬ рэзкЬя, але справядлЬвыя словы, можна выкарыстоуваць наступныя выразы моунага этыкету: Прабачце! Даруйце, калi ласка! Выбачайце! Не крыудуйце!

Пэунай увагЬ патрабуе разгляд формау-звароткау да асобы. Самай распаусюджанай формай зваротку у савещя часы была форма “таварыш”, якую вымаулялЬ, звяртаючыся як да мужчыны, так i да жанчыны. Сёння гэтая форма найбольш ужывальная у асяродку вайскоуцау ( таварыш генерал, таварышы афщэры).

У наш час у беларускЬ моуны этыкет вернутыя да жыцця старабеларускЬя словы- звароты, як спадар, спадарыня, спадары, спадарства, шаноуны спадар. На захадзе БеларусЬ яшчэ i сёння бытуюць звароткЬ шаноуная спадарыня, шаноунае спадарства, пан, паш, паненнка, панове.

У беларускай народнай тардыцыЬ захоуваеццца i такая неафщыйная форма зваротку: Цётка! Дзядзька! Бабуля! Дзядуля! Гэтыя словы ужываюцца разам з Ьмем або прозвЬшчам : цётка Ганна, дзядзька 1ван, бабуля Маня.

Пры звароце да маладзейшай асобы шырока ужываецца наступная неафщыйная форма: Сынок! Дачушка! Унучак!

Нацыянальная спецыфЬка моунага этыкету праяуляецца ва ужыванш клЬчных формау зваротку ( назоунш м.р.): Алесю! Браце! Сыне! Дзеду! 1ване!

85

2.П РА КТЫ ЧН Ы РАЗДЗЕЛ

2.1 Тэм аты чны я планы практы чны х заняткау

Тэма 1. Беларуская мова i яе месца у сИстэме агульначалавечы х i нацы янальны х каштоунасцей.

1. Паняцце мовы i соцыума.2. Формы беларускай нацыянальнай мовы.3. ФункцыЬ мовы у соцыуме.4. Этапы фармЬравання i развщця беларускай мовы.5. Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. ЛексЬчная сЬстэма беларускай лЬтаратурнай мовы.

1. ЛескЬка беларускай мовы паводле паходжання.2. Спецыяльная лексЬка.3. Актыуная i пасЬуная лексЬка.4. Паняцце тэрмЬна i тэрмшалоги.5. Сучасны стан развщця беларускай тэрмшалоги.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах бшнгвЬзму.

1. Паняцце бшнгвЬзму.2. Паняцце i вЬды моунай штэрферэнцыи3. Нормы беларускай лЬтаратурнай мовы.4. Марфалапчныя нормы беларускай мовы.5. СштаксЬчныя асаблЬвасцЬ беларускай лЬтаратурнай мовы.

Тэма 4. Функцыянальныя стылЬ маулення.1. Паняцце функцыянальнага стылю.2. КласЬфЬкацыя функцыянальных стыляу.3. Навуковы стыль i яго асноуныя падстыли4. Афщыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстыли5. Публщыстычны стыль i яго асноуныя асаблЬвасци6. УзаемапранЬкненне стыляу.

Тэма 5. Навуковы стыль.

1. Асноуныя рысы навуковага стылю.2. Моуныя сродкЬ навуковага стылю.3. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.4. Кампазщыя тсьмовага навуковага стылю.5. Рубрыкацыя навуковага стылю.6. Абзац як структурная адзшка тэксту.7. Цытаты i спасылкЬ, Ьх афармленне.

Тэма 6. Афщыйна-справавы стыль.

1. Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю.2. Моуныя сродкЬ афщыйна-справавога стылю.3. ВЬды афщыйна-справавых тэкстау.

86

4. ПравЬлы натсання i афармлення асабютых дакументау.5. Кампазщыя афщыйна-справавых тэкстау.6. Загаловак i Ьншыя рэквЬзЬты як элементы тэксту службовага дакумента.

Тэма 7. Культура прафесЬйнага маулення.

1. Паняцце мовы i маулення.2. ПрафесЬйна арыентаванае мауленне.3. Паняцце культуры маулення.4. Асноуныя камушкатыуныя якасцЬ маулення.5. Правшьнасць маулення i моуныя нормы.6. Узаемадзеянне вярбальных i невярбальных сродкау мауленчай дзейнасщ.7. Падрыхтоука да публЬчнага выступлення.

2.2 М етады чны я указаны! па правядзеннИ практы чны х заняткау па дысцыплш е “Беларуская мова”

Тэма 1. Беларуская мова i яе месца у сЬстэме агульначалавечых i нацыянальных каштоунасцей.

Мэта. Даць аналЬз паходжання беларускай мовы i яе гютарычных каранёу.Вызначыць ролю беларускай мовы у культурна-астветнщпм жыццЬ усходняга славянства. Прасачыць развщцё i функцыянаванне беларускай лЬтаратурнай мовы у ХХ - ХХ1 стст.Мова i соцыум. Паняцце соцыуму. Формы беларускай нацыянальнай мовы. Беларуская мова як крынЬца духоунай i Ьнтэлектуальнай культуры беларусау. ФункцыЬ мовы у грамадстве. Нацыянальная мова i духоуная культура народа.Пстарычныя этапы фармЬравання i развщця беларускай мовы. Канцэпцыи паходжання i пстарычныя каранЬ беларускай мовы. Этапы развщця беларускай мовы. Дзяржауны статус беларускай мовы у ВКЛ. Старажытныя рукатсныя i друкаваныя помнЬкЬ на беларускай мове.Прычыны заняпаду беларускай мовы. Набыццё беларускай лЬтаратурнай мовай шырокЬх грамадскЬх функцый у 20-я гг. ХХ ст. Праблемы нармалЬзацыи беларускай лЬтаратурнай мовы. “Беларуская граматыка для школ” Б.ТарашкевЬча. Моуныя рэформы савецкага часу ( 1933 г., 1957 г.). Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. ЛексЬчная сЬстэма беларускай лЬтаратурнай мовы.

Мэта: Д аць азн ач эн ш л ек с ш а л о ги i л ек сш агр аф п . В ы зн ачы ц ь ролюагу л ьн ау ж ы вал ьн ай лексЬкЬ i лексЬкЬ аб м еж аван ага вы кары стан н я. Р азгл ед зец ь ад р о зн ен ш т э р м ш а л а п ч н а й i прафесЬйнай лексЬкЬ. ВыявЬць асаблЬвасцЬ сл о вау твар эн н я б еларускай тэр м ш а л о ги .ЛексЬка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская i запазычаная). Змены у лексЬчнай сЬстэме беларускай мовы: актыуная i пасЬуная лексЬка.Агульнаужывальная лексЬка i лексЬка абмежаванага выкарыстання. Спецыяльная лексЬка як частка лексЬчнай сЬстэмы сучасный беларускай лЬтаратурнай мовы. Адрозненне тэрмшалапчнай i прафесЬйнай лексЬкЬ.Паняцце тэрмЬна i тэрмшалоги. Тэрмшы вузкаспецыяльныя, агульнанавуковыя, мЬжнавуковыя. 1нтэрнацыяналЬзмы. З псторыи фармЬравання i развщця беларускай навуковай тэрмшалоги 14-17 стст. Тэрмшалапчныя працы 20-х гг. ХХ ст. БеларускЬя тэрмшалапчныя слоунЬкЬ i даведшкй

87

Праблемы упарадкавання i удасканалення сучаснай беларускай тэрмшалоги. АсаблЬвасцЬ тэрмшалоги розных галЬн навукЬ i вытворчасциСучасны стан развщця беларускай тэрмшалоги. Слоушкатэрмшалапчныя працы 90-х гг. ХХ стагоддзя.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах бшнгвЬзму.

Мэта: Д аць паняццЬ бЬлшгвЬзму i м оунай ш тэр ф ер эн ц ы и Р азгл ед зец ьарфаэпЬчныя, м арфалагЬчны я, сш таксЬчны я асаблЬвасцЬ б еларускай лЬтаратурнай м овы у параунаннЬ з рускай .БшнгвЬзм як аб’ектыуная рэальнасць у крашах свету. ПсЬхалапчны, педагагЬчны, сацыялшгвютычны аспекты бшнгвЬзму. Паняцце моунай штэрферэнцыи. ВЬды штэрферэнцыи ( фанетычная, акцэнтная, лексЬчная, марфалагЬчная, сштаксЬчная, словаутваральная).

Паняцце моунай нормы.АрфаэпЬчныя нормы беларускай лЬтаратурнай мовы i прычыны Ьх парушэння.

АсаблЬвасцЬ беларускага лЬтаратурнага вымаулення у параунанш з рускЬм.МарфалагЬчная нормы беларускай лЬтаратурнай мовы. Назоушк. Несупадзенне у

родзе, лЬку, скланенш; канчаткЬ - у(-ю), -а(-я) у родным склоне; канчаткЬ назоушкау у месным склоне. ПрыметнЬк. Утварэнне i ужыванне формау ступеней параунання якасных прыметшкау. Выкарыстанне элятыуных формау у беларускай i рускай мовах. Прыналежныя прыметнш, Ьх утварэнне. ЗайменнЬк. АсаблЬвасцЬ ужывання асабовых, азначальных, адмоуных i няпэуных займеннЬкау. ЛЬчэбнЬк. Скланенне лЬчэбшкау i асаблЬвасцЬ Ьх ужывання з назоушкамй Дзеяслоу. СпецыфЬка спражэння. Ужыванне суфЬксау дзеясловау. ДзеепрыметнЬк i дзеепрыслоуе як формы дзеяслова. АсаблЬвасцЬ Ьх утварэння i ужывання у беларускай мове. Спосабы перадачы дзеепрымешкау у складзе тэрмшалапчных словазлучэнняу пры перакладзе на беларускую мовы. Прыслоуе. АсаблЬвасцЬ утварэння i ужывання формау ступеней параунання у адрозненне ад рускай мовы.

Сштакачыя асаблЬвасцЬ беларускай лЬтаратурнай мовы. Адрозненш у будове некаторых словазлучэнняу у беларускай i рускай мовах. Каардынацыя дзейшка i выказнЬка у сказе.

Тэма 4. Функцыянальныя стылЬ маулення.

Мэта: Д аць п аняцце ф у н к ц ы ян ал ьн ага сты лю , класЬфЬкацыю сты ляу.Р азгл ед зец ь функцыЬ н аву ко вага , аф щ ы й н а -сп р а в ав о га i публЬ цы сты чнага сты ляу.Паняцце функцыянальнага стылю. КласЬфЬкацыя функцыянальных стыляу ( навуковы, афщыйна-справавы, публщыстычны, мастацкЬ, размоуны).Навуковы стыль i яго асноуныя падстылЬ ( уласна навуковы, (акадэмЬчны), навукова- папулярны, вучэбна-навуковы i Ьнш.). ФункцыЬ навуковага стылю i яго адметныя лексЬчныя, марфалагЬчныя i сштаксЬчныя асаблЬвасциАфщыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстылЬ (канцылярскЬ, юрыдычны, дыпламатычны). ФункцыЬ афщыйна-справавога стылю i яго характэрныя асаблЬвасци Публщыстычны стыль i яго асноуныя асаблЬвасци Узаемапрашкнення стыляу.

Тэма 5. Навуковы стыль.

Мэта: Р азгл ед зец ь асн оун ы я ры сы н аву ко вага сты лю (п ад р ы х таван асц ь м аулення, п ераваж на яго ш сьм о вая ф орм а у вы глядзе м аналогу , лагЬчная

88

п асл яд о у н асц ь вы казван н я , сщ сл асц ь пры ш ф ар м аты у н ай н асы ч ан асщ зм есту ). М оуны я сродкЬ н аву к о вага сты лю . Ж анравую р азн астай н асц ь н аву к о вага сты лю (арты кул , даклад , рэф ерат, анатац ы я, рэзю м е i Ьнш.), агульн ы я п атр аб ав ан ш да Ьх напЬсання i аф арм лен н я. У м ець п ер акл ад ац ь н авуковы я тэксты з улЬкам прафесЬйнай лексЬкЬ з рускай м овы на беларускую .Асноуныя рысы навуковага стылю (падрыхтаванасць маулення, пераважна яго тсьмовая

форма у выглядзе маналогу, лагЬчная паслядоунасць выказвання, сщсласць пры шфарматыунай насычанасщ зместу).

Моуныя сродкЬ навуковага стылю (насычанасць тэрмшамЬ, перавага абстактнай лексш, пераважнае ужыванне назоушкау, пашыранасць формы роднага склону, асаблЬвая функцыя займеншка мы, шырокае выкарыстанне дзеепрыметшкау i дзеепрыслоуяу, пашыранасць складаназалежных сказау з аднароднымЬ членамЬ, пабочнымЬ словамЬ i устаунымЬ канстукцыямЬ, сродкЬ лагЬчнай сувязЬ памЬж сказамЬ i Ьнш.).

Паняцце аб падмове навук: эканомш, права. Рэальны слоунЬк кожнай падмовы. Выкарыстанне невербальных сродкау ( таблщы, графЬкЬ, схемы).

Жанравая разнастайнасць навуковага стылю ( артыкул, даклад, рэферат, анатацыя, рэзюме i Ьнш.), агульныя патрабаванш да Ьх напЬсання i афармлення.

Кампазщыя пЬсьмовага навуковага тэксту i вуснага выступлення, Ьх афармленне. Рубрыкацыя навуковага тэксту. Абзац як структурная адзЬнка тэксту. Цытаты i спасылкЬ, Ьх афармленне.

Тэма 6. Афщыйна-справавы стыль.Мэта: ЗасвоЬць асноуны я ры сы аф щ ы й н а-сп р ав ав о га сты лю (п ераваж н а ш сьм о вая ф орм а ф ункц ы ян аван ня , уш ф Ькаванасць i стан д ар ты заван асц ь м овы дакум ен тау , д акл ад н асц ь ф арм улёвак , лагЬчнасць м аулення, экспрэсЬуная н ей тр ал ьн асц ь). Н авучы ц ь грам атн а аф арм ляц ь i пЬсаць асабЬстыя дакум ен ты (заява , р асш ск а , аутабЬяграфЬя, тл у м ач ал ьн ая запЬска). Р азгл ед зец ь групы сп рававы х лЬстоу па ф ункц ы ян альн ы м п р ы зн ач эн ш . ЗасвоЬць кампазЬцыю i м оуны я канстуркцыЬ сп рававы х лЬстоу на канкрэтны х п ры кладах . Н авучы ц ь гр ам атн а п ераклад ац ь на беларускую м ову аф щ ы й н а- справавы я тэксты .Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю (пераважна тсьмовая форма функцыянавання, ушфшаванасць i стандартызаванасць мовы дакументау, дакладнасць фармулёвак, лагЬчнасць, экспрэсЬуная нейтральнасць, монасемЬчнасць лексш).

Моуныя сродкЬ афщыйна-справавога стылю (шырокае выкарыстанне наменклатурных назвау, пашыранасць аддзеяслоуных назоушкау, у тым лЬку з прэфЬксам не-, ужыванне назвау асобы паводле сацыяльнага становЬшча i сферы дзейнасщ у форме мужчынскага роду, абмежаванае выкарыстанне займеншкау, пашыранасць шфшпыва, спецыфЬка дзеяслоунага кЬравання, расшчапленне выказнЬка, рэгламентацыя парадку слоу у сказе, канструкцыЬ са складанымЬ злучнЬкамЬ i адыменнымЬ прыназоушками Выкарыстанне безасабовых канструкцый).

ВЬды афщыйна-справавых тэкстау (заява, даверанасць, аутабЬяграфЬя, дакладная затска, тлумачальная запЬска, кантракт, справавыя тсьм ы i Ьнш.), правЬлы Ьх натсання i афармлення.

Кампазщыя афщыйна-справавых тэкстау. Загаловак i Ьншыя рэквЬзны як элементы тэксту службовага дакумента. Роля клЬшыраваных выразау у аргашзацып тэксту службовых дакументау.

Тэма 7. Культура прафесЬйнага маулення.Мэта: Д аць паняццЬ м ова i м аулення. Р азгл ед зец ь асн оун ы я кам у ш каты у н ы я я к асщ м аулення: п р авш ьн асц ь , д акл ад н асц ь , чысцЬня i багац ц е м аулення,

89

лагЬчнасць, дар эч н асц ь , воб разн асц ь . Р азгл ед зец ь ты п овы я м ауленчы я памылкЬ, Ьх пры чы ны , спосабы вы прауленн я. ЗасвоЬць асноуны я этапы падрыхтоукЬ да публЬчнага вы ступ ленн я. У заем ад зеян н е вербальн ы х i н евербальн ы х (ж эсты , мЬмЬка, рухЬ) сро д кау м аулен чай д зей н асщ . ЗасвоЬць м ауленчы эты кет i культуру зносЬн.Мова i мауленне. Мауленне - мауленчая дзейнасць - агульная культура чалавека. ПрафесЬйна арыентаванае мауленне.

Паняцце культуры маулення. Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення: правшьнасць, дакладнасць, лагЬчнасць, чысщня i багацце (разнастайнасць) маулення, дарэчнасць, вобразнасць.

Правшьнасць маулення i моуныя нормы (лексЬчныя, арфаэпЬчныя, акцэнталапчныя, словаутваральныя, марфалагЬчныя, сштаксЬчныя). Тыповыя мауленчыя памылкЬ, Ьх прычыны, спосабы выпраулення.

ТэхнЬка i выразнасць маулення (голас i мауленчае дыханне, дыкцыя, Ьнтанацыя iЬнш.).

Узаемадзеянне вярбальных i невярбальных (жэсты, мЬмЬка, рухЬ) сродкау мауленчай дзейнасщ.

Падрыхтоука да публЬчнага выступлення. Асноуныя якасщ-паказчып паспяховага выступлення. Мауленчы этыкет i культура зносЬн.

90

3 РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАУ

3.1.Пытанш да залЬку

1. Прадмет i задачы курса2. Месца курса у сЬстэме гуманЬтарных навук.3. Метады навучання.4. Мова i соцыум.5. Формы беларускай нацыянальнай мовы.6. ФункцыЬ мовы у грамадстве.7. Паходжанне беларускай мовы i асноуныя этапы яе развщця.8. Старабеларуская лЬтаратурная мова ХТУ- ХVI ст.9. Дзяржауны статус беларускай мовы у ВКЛ.10. Нацыянальна-моуная палЬтыка Рэчы ПаспалЬтай i яе вынш.11. Новая (сучасная) беларуская мова Х1Х - пачатку ХХ ст.12. «Беларуская граматыка для школ» Б. ТарашкевЬча.13. ЛексЬка беларускай мовы паводле паходжання ( спрадвечна беларуская i запазычаная)14. Актыуная i пасЬуная лексЬка.15. Агульнаужывальная лексЬка i лексЬка абмежаванага выкарыстання.16. Адрозненне тэрмшалапчнай i прафесЬйнай лексш.17. Паняцце тэрмша. Тэрмшалопя.18. АсаблЬвасцЬ словаутварэння беларускай тэрмшалоги.19. Крынщы фармЬравання беларускай тэрмшалоги.20. Тыпы слоунЬкау.21. Тэрмшалапчныя слоунш i даведнш, Ьх роля i месца у лексЬкаграфЬчнай сЬстэме

беларускай мовы.22. Паняцце бшнгвЬзму.23. ВЬды штэрферэнцыи24. Паняцце моунай нормы.25. Арфаэтчныя нормы беларускай лЬтаратурнай мовы i прычыны Ьх парушэння.26. Марфалапчныя нормы беларускай лЬтаратурнай мовы.27. Назоушк. Несупадзенне у родзе, лЬку i скланенни28. Прыметнш Утварэнне i ужыванне формау ступеней параунання якасных прыметшкау.29. Прыналежныя прыметнш, Ьх утварэнне.30. Займеннш АсаблЬвасцЬ ужывання асабовых, азначальных, адмоуный i няпэуных

займеннЬкау.31. Дзеяслоу. СпецыфЬка спражэння.32. АсаблЬвасцЬ утварэння i ужывання у беларускай мове дзеепрыметшкау i

дзеепрыслоуяу.33. АсаблЬвасцЬ утварэння i ужывання формау ступеней параунання прыслоуяу.34. Адрозненш у будове некаторых словазлучэнняу у беларускай i рускай мовах.35. Паняцце функцыянальнага стылю.36. КласЬфшацыя функцыянальных стыляу.37. Навуковы стыль i яго асноуныя падстыли38. Асноуныя рысы навуковага стылю.39. Моуныя сродкЬ навуковага стылю.40. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.41. Афщыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстыли42. Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю.43. Моуныя сродкЬ афщыйна-справавога стылю.44. ВЬды афщыйна-справавых тэкстау.

91

45. Кампазщыя афщыйна-справавых тэкстау.46. Публщыстычны стыль i яго асноуныя асаблЬвасцЬ.47. Паняцце мовы i маулення.48. Паняцце культуры маулення.49. Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення.50. Правшьнасць маулення i моуныя нормы.51. Тэхшка i выразнасць маулення.52. Узаемадзеянне вербальных i невербальных сродкау мауленчай дзейнасщ.53. Этапы падрыхтоукЬ да публЬчнага выступлення.54. Асноуныя якасщ-паказчып паспяховага выступлення.55. Мауленчы этыкет i культура зносЬн.

3.2 КИруемая самастойная работа студэнтау.

М эты самастойнай работыФармЬраванне здольнасцей да самастойнага пазнання i навучання, пошуку лЬтаратуры, афармленню i прадстауленню атрыманых вынЬкау, умення падрыхтоукЬ да выступлення i правядзення дыскусш. Самастойная работа студэнтау з ’яуляецца важнымЬ кампанентам навучальнага працэсу, якая дапамагае фармЬраваць асобу студэнта яго светапогляд. Самастойная работа студэнатау па дысцыплше “Беларуская мова (прафесЬйная лексЬка) “садзейнЬчае сютэматызацып i паглыбленню ведау студэнтау па беларускай мове, атрыманыя у школе, навучыць свабодна валодаць прафесЬянальнай лексЬкай. Праграма прадугледжвае як вынЬк авалодванне студэнтамЬ вуснай i пЬсьмовай формамЬ беларускай мовы у ступенЬ, дастатковай для выкарыстання атрыманых ведау у будучай прафесп. У аснову яе пакладзены штуацыйна-камушкатыуны прынцып, арыентаваны на перспектыуную запатрабаванасць атрыманых камушкатыуных навыкау. Камушкатыуныя тэмы i неабходны для Ьх забеспячэння моуны матэрыял, на базе якога ажыццяуляюцца усе вЬды мауленчай дзейнасщ, вызначаюцца паводле будучай спецыялЬзацыЬ студэнтау i профилю навучальнай установы. Належная увага надаецца мауленню, асноуным патрабаванням да маулення (дакладнасць ужывання слова, захаванне асноуных этчны х нормау, паслядоунасць, лагЬчнасць i Ьнш.).

КЬруемая самастойная работа па дысцыплше “Беларуская мова (прафесЬйная лексЬка) уключае наступныя вЬды заняткау: практычныя заняты - 6 гадзш.

Тэма 1. Навуковы стыль.Пытанш для вывучэння:

1. Асноуныя рысы навуковага стылю.2. Моуныя сродкЬ навуковага стылю.3. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.4. Кампазщыя тсьмовага навуковага стылю.5. Рубрыкацыя навуковага стылю.6. Абзац як структурная адзшка тэксту.7. Цытаты i спасылкЬ, Ьх афармленне.

Пераклад тэкста з улЬкам прафесЬйнай лексш.

92

Лггаратура.

1. Багамолава, А.М. Стылютыка i культура беларускага маулення : падручнк / А.М. Багамолава, Г.К. Семянькова. - Мшск : Р1ВШ, 2017. - 344 с.

2. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Прыродазнауства : вучэб. дапам. / М. Р. Прыгодзiч [i iнш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кулiковiча. - Мiнск: Р1ВШ, 2015. - 262 с.

3. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Сацыяльна-гуманггарныя навукi : вучэб. дапам. / М. Р. Прыгодзiч [i iнш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кулiковiча. - Мiнск : Р1ВШ, 2015. - 260 с.

4. Буракова, М. У. Беларуская мова. Тэхшчная тэрмшалопя : вучэб. дапаможнк / М.У. Буракова. - Мшск : Р1ВШ, 2016. - 264 с.

5. Смольская, Т. М. Беларуская мова. Юрыдычная лекска : вучэб. дапам. / Т. М.Смольская, Л. У. Хрышчановiч. - 3-е выд. - Мшск : Р1ВШ, 2016. - 240 с.

ДАДАТКОВАЯ Л1ТАРАТУРА

6. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лекска / В.У.Азарка, А.С.Васшеуская, М.М.Круталевiч. - Мшск, 2004.

7. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лекска / Л.А. Антанюк, Б.А.Плотнкау. - Мшск,2004.

8. Арашонкава, Г.У. Тэорыя i практыка беларускай тэрмiналогii / Г.У. Арашонкава .- Мiнск,1999.

9. Бадзевiч, 3.I. Курс беларускай мовы / 3.I. Бадзевiч, Л.1. Сямешка, 1.Р. Шкраба. - Мiнск,1996.

10. Беларуская мова:энцыклапедыя. - Мiнск,1994.11. Каурус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каурус. - Мiнск,1994.12. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрмшалапчная лекска:вучэбны дапаможнк /

В.А. Ляшчынская. - Мшск,2001.13. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесшная лекска / В.А. Ляшчынская. -

Мшск,2003.14. Плотнкау, Б.А.Беларуская мова. Лiнгвiстычны кампендыум / Б.А. Плотнкау, Л.А.

Антанюк. - Мшск, 2003.15. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лекска / Т.М. Смольская, Л.У.

Хрышчановiч. - Мшск, 2006.16. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гюторыя i сучаснасць:вучэбна-метадычны

дапаможнк для нефшалапчных спецыяльнасцей / Н.П. Старавойтава. - Мшск,2006.17. Тэорыя i практыка беларускай тэрмшалоги. - Мшск,1999.18. Цiкоцкi, М.Я. Стылютыка беларускай мовы / М.Я. Цкоцкй - Мшск,1995.

СЛОУН1К1

1. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Каротю слоунiк беларускай мовы: Правапiс. Вымауленне. Нащск. Словазмяненне. Словаужыванне. Мн., 1994.

2. Булыка А.М. Слоунiк шшамоуных слоу. Мн., 1999.3. К аротк эканамiчны слоУнiк. Мн., 1993.4. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских терминов.

Мн., 1994.5. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-белорусский

словарь экономических терминов. Мн., 1993.

93

6. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.7. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-справочник.

Мн., 1993.8. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И. Словарь-

справочник по современной экономике. Мн., 1996.9. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной терминологии.

Мн., 1997.10. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.11. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.12. Словарь менеджера. Мн., 1992.13. Слоушк эканамiчных тэрмшау. Мн., 1992.14. Тлумачальны слоунк беларускай мовы. У 5 т. Мн., 1977-1984.15. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост. Н.Н.Кривко-

Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.16. Мiхневiч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.17. Тлумачальны слоушк беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

Тэма 2. Аф1цыйна-справавы стыль.

Пытанш для вывучэння:

1. Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю.2. Моуныя сродк афщыйна-справавога стылю.3. Вщы афщыйна-справавых тэкстау.4. Правiлы напюання i афармлення асабiстых дакументау.5. Кампазщыя афщыйна-справавых тэкстау.6. Загаловак i шшыя рэквiзiты як элементы тэксту службовага дакумента.

Пераклады афщыйна-справавых тэкстау.

Лггаратура.

1. Багамолава, А.М. Стылютыка i культура беларускага маулення : падручнк / А.М. Багамолава, Г.К. Семянькова. - Мшск : Р1ВШ, 2017. - 344 с.

2. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Прыродазнауства : вучэб. дапам. / М. Р. Прыгодзiч [i шш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кулiковiча. - Мшск: Р1ВШ, 2015. - 262 с.

3. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Сацыяльна-гуманггарныя навук : вучэб. дапам. /М. Р. Прыгодз1ч [i шш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кулiковiча. - Мшск : Р1ВШ, 2015. - 260 с.

4. Буракова, М. У. Беларуская мова. Тэхшчная тэрмшалопя : вучэб. дапаможнк / М. У. Буракова. - Мшск : РЮШ, 2016. - 264 с.

5. Смольская, Т. М. Беларуская мова. Юрыдычная лекска : вучэб. дапам. / Т. М. Смольская, Л. У. Хрышчановiч. - 3-е выд. - Мшск : РЮШ, 2016. - 240 с.

ДАДАТКОВАЯ Л1ТАРАТУРА

6. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лекска / В.У.Азарка, А.С.Васшеуская, М.М.Круталевiч. - Мшск, 2004.

7. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лекска / Л.А. Антанюк, Б.А.Плотнкау. - Мшск,2004.

94

8. Арашонкава, Г.У. Тэорыя i практыка беларускай тэрмшалоги / Г.У. Арашонкава .- Мшск,1999.

9. Бадзевiч, 3.I. Курс беларускай мовы / 3.I. Бадзевiч, Л.I. Сямешка, I.Р. Шкраба. - Мшск,1996.

10. Беларуская мова:энцыклапедыя. - Мшск,1994.11. Каурус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каурус. - Мшск,1994.12. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрмшалапчная лекска:вучэбны дапаможнiк / В.А.

Ляшчынская. - Мшск,2001.13. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесшная лекска / В.А. Ляшчынская. -

Мшск,2003.14. Плотнкау, Б.А.Беларуская мова. Лшгвютычны кампендыум / Б.А. Плотнкау, Л.А.

Антанюк. - Мшск, 2003.15. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лекска / Т.М. Смольская, Л.У.

Хрышчановiч. - Мшск, 2006.16. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гюторыя i сучаснасць:вучэбна-метадычны

дапаможнк для нефшалапчных спецыяльнасцей / Н.П. Старавойтава. - Мшск,2006.17. Тэорыя i практыка беларускай тэрмшалоги. - Мшск,1999.18. Ц к о ц к , М.Я. Стылютыка беларускай мовы / М.Я. Ц коцкг - Мшск,1995.

СЛОУН1К1

19. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Каротк слоунк беларускай мовы: Правапiс. Вымауленне. Нацюк. Словазмяненне. Словаужыванне. Мн., 1994.

20. Булыка А.М. СлоунГк iншамоУных слоу. Мн., 1999.21. К аротк эканамiчны слоунГк. Мн., 1993.22. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских терминов. Мн.,

1994.23. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-белорусский словарь

экономических терминов. Мн., 1993.24. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.25. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-справочник. Мн.,

1993.26. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И. Словарь-справочник

по современной экономике. Мн., 1996.27. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной терминологии. Мн., 1997.28. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению продовольственных

товаров. Мн., 1993.29. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.30. Словарь менеджера. Мн., 1992.31. Слоунк эканамГчных тэрмшау. Мн., 1992.32. Тлумачальны слоунк беларускай мовы. У 5 т. Мн., 1977-1984.33. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост. Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО

«Аверсэв»,1999.34. Мкнев1ч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.35. Тлумачальны слоунк беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

95

Пытанш для вывучэння:

1. Паняцце мовы i маулення.2. Прафесшна арыентаванае мауленне.3. Паняцце культуры маулення.4. Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення.5. Правшьнасць маулення i моуныя нормы.6. Узаемадзеянне вярбальных i невярбальных сродкау мауленчай дзейнасщ.7. Падрыхтоука да публГчнага выступлення.

Прыкладныя тэмы рэфератау.

1. Барбара РадзГвш - чорная дама НясвГжскага замка.2. КазГмГр Лышчынск - выдатны беларуск гумашст3. М калай РадзГвш Чорны - магутны рыцар нашай незалежнасцг4. Кастусь Калш оуск - змагар за Бацькаушчыну.5. Мпрафан Доунар-Запольск - бацька беларускай пстарычнай навук.6. Прысуд выканау невядомы: Iгнат Грынявщк.7. Я укм К арск - бацька беларускай фшшоги.8. Iван ЛуцкевГч - вястун нашашускай пары.9. Вацлау Ластоуск - выдатны палпычны i культурны дзеяч.10. Лёс i трагедыя: Усевалад IгнатоУскi.11. Зыгмунт Мшейка - сын Беларук i нацыянальны герой Грэцыг12. “Залаты век” у псторьп беларускай дзяржавы.13. Славутыя жанчыны Беларуси14. Саламея Русецкая - знакамшая лекарка i падарожнща ХУШ ст.15. кн ат Дамейка - сын Беларук i народны герой Чылг16. Чырвоная кшга Беларуси17. Белавежская пушча.18. Бярэзш ск запаведшк.19. ТапашмГчныя назвы Беларуси20. Старажытны Менск.21. Зам к на зямлГ Беларуси22. Возера Нарач.23. К ветк - жывыя барометры.24. Грыбы Беларук (Гх назвы у беларускай i рускай мовах).25. П туш к Беларук ( Гх найменш у беларускай i рускай мовах).26. Цудоуныя выдумк прыроды.27. У пошуках гармони Сусвету: к а н Якроускг28. Да юцшы - найпрасцейшым шляхам: Васшь Ермакоу.29. Жыпмонт Урублеуск - уладар холаду.30. Аляксандр Садоуск - даследчык таямнщау святла.31. Карл Шыльдэр - “ракетны генерал”.32. КазГмГр Чаркоуск - аутар арыгшальнага праекта падводнай лодк.33. Герман М шкоуск - выдатны нямецк матэматык i фГзГк.34. Еуклщ i яго “П ачатк”.35. Рымская i арабская кстэма лГчбау.36. А длк часу. Псторыя календара.37. Як мы лГчым. З исторыи лкау.38. Геаметрычныя фшуры ( Гх назвы у беларускай i рускай мовах).

Тэма 3. Культура прафесшнага маулення.

96

39. Беларускя назвы метрычных адзiнак.40. З псторьп дробау.41. Венгерсш Ky6iK Py6iKa.42. Арыфметычныя рэбусы.43. “ФГз ш ” i ‘ р ы к ”.44. Крыж Еуфрасшш Полацкай - выдатны помнк старажытнага мастацтва.45. Яустах Тышкевiч - рyплiвец нашай старастветчыны.46. Уладзюлау Сыракомля - вяшчун славы i волi.47. Светлай волi зычны звон:Алесь Гарун.48. Прадвеснк Адраджэння: Францiшак Багyшэвiч.49. Музыка у каменi:Нясвiжскi замак.50. Марыя дэ Кастэлян - заснавальнща Нясвiжскага парку.51. Слyцкiя паясы.52. Мyзеi г.Мiнска.53. Радзiвiлы i тэатр.54. Станюлау Манюшка i яго музыка.55. Загадка смерщ Моцарта.56. Музыка у маiм жыццi.57. Ян Амос Каменск - педагог гyманiст.58. Зкмунд Фрэйд - заснавальнiк псiхааналiзy.59. К.Д. Ушынскi - тэарэтык i рэфарматар педагогiкi.60. Педагапчныя таварыствы на Беларyсi у ХХ ст.61. Эмоцып i эмацыянальны стан чалавека.62. Здольнасцi чалавека.63. Почырк i характар.64. Мова жэстау.65. Узаемаадносшы дзяцей i бацькоу.66. Псiхалогiя пyблiчнага выступлення.67. 1нтэлект i яго развщцё.68. Колер i яго уздзеянне на псiхiкy чалавека.69. Асоба i калектыу:праблема лiдэрства у калектыве.70. Тэмперамент i паводзшы чалавека.

Л1таратура

1. Багамолава, А.М. Стылютыка i культура беларускага маулення : падручнк / А.М. Багамолава, Г.К. Семянькова. - Мшск : Р1ВШ, 2017. - 344 с.

2. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Прыродазнауства : вучэб. дапам. / М. Р. Прыгодзiч [i шш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кyлiковiча. - Мшск: Р1ВШ, 2015. - 262 с.

3. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Сацыяльна-гуманггарныя навук : вучэб. дапам. / М. Р. Прыгодз1ч [i шш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кyлiковiча. - Мшск : Р1ВШ, 2015. - 260 с.

4. Буракова, М. У. Беларуская мова. Тэхшчная тэрмшалопя : вучэб. дапаможнк / М.У. Буракова. - Мшск : Р1ВШ, 2016. - 264 с.

5. Смольская, Т. М. Беларуская мова. Юрыдычная лекска : вучэб. дапам. / Т. М.Смольская, Л. У. Хрышчановiч. - 3-е выд. - Мшск : Р1ВШ, 2016. - 240 с.

ДАДАТКОВАЯ Л1ТАРАТУРА6. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лекска / В.У.Азарка, А.С.Васшеуская,

М.М.Крyталевiч. - Мшск, 2004.

97

7. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексша / Л.А. Антанюк, Б.А.Плотшкау. - Мшск,2004.

8. Арашонкава, Г.У. Тэорыя i практыка беларускай тэрмшалоги / Г.У. Арашонкава .- Мшск,1999.

9. Бадзевiч, 3.I. Курс беларускай мовы / 3.I. Бадзевiч, Л.1. Сямешка, 1.Р. Шкраба. - Мшск,1996.

10. Беларуская мова:энцыклапедыя. - Мшск,1994.11. Каурус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каурус. - Мшск,1994.12. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрмшалапчная лексша:вучэбны дапаможшк /

В.А. Ляшчынская. - Мшск,2001.13. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесшная лексша / В.А. Ляшчынская. -

Мшск,2003.14. Плотшкау, Б.А.Беларуская мова. Лшгвютычны кампендыум / Б.А. ПлотнiкаУ, Л.А.

Антанюк. - Мшск, 2003.15. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лексша / Т.М. Смольская, Л.У.

Хрышчановiч. - Мшск, 2006.16. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: псторыя i сучаснасць:вучэбна-метадычны

дапаможшк для нефшалапчных спецыяльнасцей / Н.П. Старавойтава. - Мшск,2006.17. Тэорыя i практыка беларускай тэрмшалоги. - Мшск,1999.18. Цкоцш, М.Я. Стылiстыка беларускай мовы / М.Я. Цкоцкй - Мшск,1995.

СЛОУН1К1

18. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кароткi слоунГк беларускай мовы: Праватс. Вымауленне. Нацiск. Словазмяненне. Словаужыванне. Мн., 1994.

19. Булыка А.М. Слоушк iншамоУных слоу. Мн., 1999.20. Каротш эканамiчны слоунГк. Мн., 1993.21. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских терминов.

Мн., 1994.22. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-белорусский

словарь экономических терминов. Мн., 1993.23. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.24. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-справочник.

Мн., 1993.25. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И. Словарь-

справочник по современной экономике. Мн., 1996.26. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной терминологии.

Мн., 1997.27. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.28. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.29. Словарь менеджера. Мн., 1992.30. Слоушк эканамГчных тэрмшау. Мн., 1992.31. Тлумачальны слоушк беларускай мовы. У 5 т. Мн., 1977-1984.32. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост. Н.Н.Кривко.-

Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.33. МГхневГч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.34. Тлумачальны слоушк беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

98

4. Дапаможны раздзел.

ЗАЦВЯРДЖАЮ :Рэктар Мшскага шавацыйнага ушверспэта_________________________ М.В. Суша

201 г.Регютрацыйны № УД-_

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

Вучэбная праграм а установы выш эйш ай адукацьн па навучальнай дысцыплш е дляспецыяльнасцяу:

1-23 01 04 Псгхалоггя

2019 г.99

Вучэбная праграма складзена на аснове адукацыйнага стандарта «Вышэйшая адукацыя. Першая ступень. Цыкл сацыяльна-гумаштарных дысцыплш», зацверджанага Мшютрам адукацып Р эсп у б л т Беларусь 15.07.2014, i вучэбных планау падрыхтоуш спецыяльнасцяу: 1-23 01 04 “П ахалопя”.

Складальшк:Л.1. Шпакоуская- старшы выкладчык кафедры гумаштарных дысцыплГн.

РЭКАМЕНДАВАНА ДА ЗАЦВЯРДДЭННЯ:Кафедрай гумаштарных дысцыплш ( пратакол № ад _______________ )Навукова-метадычным саветам Мшскага Гнавацыйнага унГверсГтэта ( пратакол № ад _______________ )

100

I. ТЛУМ АЧАЛЬНАЯ ЗАП1СКАВучэбная праграма па дысцыплше Беларуская мова распрацавана для студэнтау

спецыяльнасщ: 1-23 01 04 “П ахалопя” 1”, прызначана для ажыццяулення атрымання на першай ступеш вышэйшай адукацын у межах цыкла сацыяльна-гумаштарных дысцыплш

Праграма прадугледжвае як вышк авалодванне студэнтамГ вуснай i тсьмовай формам! беларускай мовы у ступеш, дастатковай для выкарыстання атрыманых ведау у будучай прафесн. У аснову яе пакладзены спуацыйна-камушкатыуны прынцып, арыентаваны на перспектыуную запатрабаванасць атрыманых камушкатыуных навыкау. Камушкатыуныя тэмы i неабходны для Гх забеспячэння моуны матэрыял, на базе якога ажыццяуляюцца усе вщы мауленчай дзейнасщ, вызначаюцца паводле будучай спецыялГзацын студэнтау i профглю навучальнай установы. Належная увага надаецца мауленню, асноуным патрабаванням да маулення (дакладнасць ужывання слова, захаванне асноуных этчны х нормау, паслядоунасць, лапчнасць i шш.).

Асноунай мэтай сацыяльна-гумаштарнай падрыхтоуш навучэнцау ва установе вышэйшай адукацын, як вызначана у адукацыйным стандарце «Вышэйшая адукацыя. Першая ступень. Цыкл сацыяльна-гумаштарных дысцыплш», зацверджаным Мшютрам адукацын Р эсп у б л т Беларусь 15.07.2014, выступае фармГраванне i развщцё сацыяльна- асобасных кампетэнцый, заснаваных на гумаштарных ведах, эмацыйна-каштоунасным i сацыяльна-творчым вопыце i яшя забяспечваюць рашэнне i выкананне ГмГ грамадзянсшх, сацыяльна- прафесшных, асобасных задач i функцый.

С ацы яльна-асобасны я кампетэнцын наклраваны на:- фармГраванне у навучэнцау грамадзянскасщ i патрыятызму;- удасканаленне маральна-каштоунасных, штэлектуальных i творчых якасцей

асобы;- развщцё сацыяльна-прафесшнага мыслення i культуры сацыяльнай камушкацын,

адаптацын i мабшьнасщ выпускшка у зменшвых сацыяльна-эканамГчных умовах.

СфармГраванасць у выпускшка сацыяльна-асобасных кампетэнцый спрыяе развщцю сацыяльна-прафесшнай кампетэнтнасщ як штэграванага вышку адукацын ва установе вышэйшай адукацыг

Агульныя патрабаванш да фармГравання сацыяльна-асобасных кампетэнцый выпускшка вы значаю цца наступнымi пры нцы памг

- гуманiзацыi, як прыярытэтным прынцыпе яю забяспечвае асобасна-арыентаваны характар адукацыйнага працэсу i творчую самарэалГзацыю выпускшка;

- навуковасщ , яю спрыяе наюраванасщ зместу дысцыплшы (модуля) сацыяльна- гумаштарнага цыкла на выяуленне сутнасных падставау i сувязяу памГж разнастайнымГ працэсамГ навакольнага свету, прыродазнауча-навуковых i гумаштарных ведау;

- кампетэнтнаснага падыходу, як вызначальнай сютэмы патрабаванняу да аргашзацып адукацыйнага працэсу, наюраванай на узмацненне яго практыка- арыентаванасщ, павышэння ролГ самастойнай працы навучэнцау па вырашэнш задач i спуацый што мадэлююць сацыяльна-прафесшныя праблемы, фармГравання у Гх здольнасщ дзейшчаць у зменшвых жыццёвых умовах;

- сацыяльна-асобаснай падры хтоут, якая забяспечвае фармГраванне у навучэнцау сацыяльна-асобаснай кампетэнтнасщ, заснаванай на адзшстве набытых гумаштарных ведау i уменняу, эмацыйна-каштоунасных адносш i сацыяльна-творчага вопыту з улшам штарэсау, патрэб i Гх магчымасцяу;

- мг/вды сцы плтарнасщ i ш тэграты унасщ сацы яльна-гуманiтарнай адукацын, рэалГзацыя якой забяспечвае цэласнасць гумаштарных ведау i Гх узаемасувязь з будучай сацыяльна-прафесшнай дзейнасцю выпускшка.

101

У адпаведнасщ з вышэйазначанымГ мэтамГ i прынцыпамГ сацыяльна-гуманпарнай падрыхтоук выпускшк установы вышэйшай адукацып, пры падрыхтоуцы па адукацыйнай праграме першай ступеш, павшен набыць наступныя сацыяльна-асобасныя кампетэнцый (САК):САК-1. Валодаць якасцямГ грамадзянскасцг САК-2. Быць здольным да сацыяльнага узаемадзеяння.САК-3. Валодаць здольнасцю да мГжасобасных камушкацый.САК-4. Быць здольным да крытым i самакрытык (крытычнае мысленне).САК-5. Умець працаваць у камандзе.

У працэсе сацыяльна-гумаштарнай падрыхтоую выпускшк павшен развщь наступныя акадэмiчныя кампетэнцый:АК-1. Валодаць i ужываць базавыя навукова-тэарэтычныя веды для вырашэння тэарэтычных i практычных задач.АК-2. Валодаць сютэмным i параунальным анашзам.АК-3. Валодаць даследчымГ навыкамг АК-4. Умець працаваць самастойна.АК-5. Быць здольным генерыраваць новыя ГдэГ (крэатыунасць).АК-6. Валодаць мГждысцыплшарным падыходам пры вырашэнш праблем.АК-7. Умець вучыцца, павышаць сваю квалГфшацыю на працягу жыцця.

Мэта:ФармГраваць у студэнтау свядомае разуменне самабытнасщ i непауторнасщ

беларускай мовы як ушкальнай з ’явы у свеце, якая на працягу стагоддзяу задавальняла патрэбы нацыг Задачы:

Садзейшчаць стварэнню актыунага прафеаянальнага слоушка.Навучыць юравацца асноунымГ законам! перакладу галоуным чынам з рускай мовы

на беларускую з мэтай дакладнага ужывання вузкапрафеаянальных тэрмшау.Выпрацоуваць уменне успрымаць змест i форму чужых выказванняу на слых i пры

чытанш, перадаваць граматна, лапчна, паслядоуна уласныя паведамленнгРазвГваць у студэнтау уменне самастойнага анашзу моуных з ’яу i формау. Выхоуваць павагу да беларускай мовы як сродку духоунага узбагачэння асобы.

Студэнты павшны: ведаць:

ролю мовы i маулення у працэсе сацыялГзацып асобы; месца i ролю беларускай мовы у славянсюм свеце; канцэпцып паходжання i этапы развщця беларускай мовы;сютэму лекачных, граматычных i стылютычных сродкау беларускай мовы, Гх камушкатыуныя крынщы;персаналп заснавальшкау беларускай лшгвютыкг асноуныя лексшаграфГчныя першакрынщы.

умець характары заваць:лекачныя групы;асаблГвасщ тэрмшалапчнай лекаю; асаблГвасщ функцыянальных стыляу;асаблГвасщ навуковага i афщыйна-справавога стылю i сферы Гх функцыянавання; тэксты розных жанрау, свядома карыстаючыся моуным матэрыялам адэкватна стылю, мэце, спуацып i тэме выказвання;

102

стылютычныя нормы адэкватна спуацып прафесшных або справавых зносш.умець аналiзаваць i ш тэрпрэщ раваць:

з ’явы гiстарычнага бiлiнгвiзму, яго прычыны i наступствы; асаблiвасцi беларуска-рускага i руска-беларускага бiлiнгвiзму; моуную палпыку дзяржавы у гiстарычным кантэксце; моуную спуацыю у Рэспублiцы Беларусь на сучасным этапе;спецыяльныя, агульнанавуковыя i сацыяльна-палiтычныя тэксты на беларускай мове.

набыць навыка i уменш:- эфектыуных мауленчых паводзiн у розных спуацыях прафесiйных i

справавых зносш;- карыстацца моунымi сродкамi беларускай мовы у практычнай

дзейнасцi;- адэкватна перакладаць навуковыя, спецыяльныя тэксты з рускай мовы на

беларускую i наадварот, улiчваючы стылютычную прыналежнасць i асаблiвасцi лексiка- граматычнай пабудовы тэкста;

- кампрэсп i разгортвання навуковай iнфармацыi, анатавання i рэферавання;

- пiсьмовага афармлення справавых дакументау i лютоу; падрыхтоую i правядзення публiчных выступленняу, дзелавых гутарак; талерантных моуных паводзiн ва умовах дзяржаунага бiлiнгвiзму.

Сувязь ды сцы плш ы з iншымi вучэбнымi дысцыплш амкЗасваенне палажэнняу дысцыплiны грунтуецца на выкарыстанш ведау, якiя

студэнты атрымлiваюць падчас вывучэння дысцыплiн гуманiтарнага блока. Веды, атрыманыя у вынiку вывучэння курса, будуць выкарыстаны пры вывучэннi курсау гiсторыi Беларусi i асноу щэалогп беларускай дзяржавы.

С труктура дысцыплiны .

Праграма навучальнага курса разлiчана на 54 гадзшы, з якiх 34 гадзшы - аудыторныя, з iх 20 гадзш лекцыi i 14 гадзш - практычныя заняткi. Дысцыплiна вывучаецца у першым семестры

Форма кантролю ведау - ЗАЛ1К у выглядзе тэсцiравання у 1-ым семестры.

Форма атрымання адукацыi - ДЁННАЯ

Размеркаванне аудыторнага часу па вiдах заняткау, курсах i семестрах

Кур

с

анокSк

О

Колькасць аудыторных гадзiн

лекцыi практычныя заняты лабараторныя заняты

1 1 20 14 -Усяго 20 14 -

Ф ормы бягучай атэстацьн па вучэбнай дысцыплше:

1-ы семестр - ЗАЛ1К у выглядзе ТЭСЦ1РАВАННЯ

103

Праграма навучальнага курса разлiчана на 54 гадзшы, з яюх 8 гадзш аудыторныя, з ix 4 гадзшы лекцый i 4 гадзiны - практычныя заняткй Дысцыплiна вывучаецца у першым семестры

Форма кантролю ведау - ЗАЛ1К у выглядзе тэсцiравання у 1-ым семестры.

Форма атрымання адукацып - ЗАВОЧНАЯ

Размеркаванне аудыторнага часу па вщах заняткау, курсах i семестрах

Кур

с

анокSк

и

Колькасць аудыторных гадзiн

лекцыi практычныя занятю лабараторныя заняткi

1 1 4 4 -Усяго 4 4 -

Ф ормы бягучай атэстацын па вучэбнай дысцыплше:

1-ы семестр - ЗАЛ1К у выглядзе ТЭСЦ1РАВАННЯ

Праграма навучальнага курса разлiчана на 54 гадзшый Дысцыплiна вывучаецца у першым семестры

Форма кантролю ведау - ЗАЛ1К у выглядзе тэсщравання у 1-ым семестры.

Форма атрымання адукацып - ДЫСТАНЦЫЙНАЯ

Размеркаванне аудыторнага часу па вщах заняткау, курсах i семестрах

Кур

с

анокSк

и

Колькасць аудыторных гадзiн

лекцыi практычныя занятю лабараторныя занятю

1 1 4 4 -Усяго 4 4 -

Ф ормы бягучай атэстацьн па вучэбнай дысцыплше:

1-ы семестр - ЗАЛ1К у выглядзе ТЭСЦ1РАВАННЯ

104

П.ЗМ ЕСТ НАВУКОВАГА М АТЭРЫ ЯЛУ

Уводз1ны у дысцыплш у “Беларуская мова” Прадмет i задачы курса. Месца курса у сютэме сацыяльна-гуманiтарныx навук, яго сувязь з iншымi дысцыплiнамi. Метады навучання. Роля курса у фармiраваннi i развщщ сацыяльна-асобасных i сацыяльна- прафесiйныx кампенэнцый выпускнiкоУ ВНУ.

Тэма 1. Беларуская мова i яе месца у с1стэме агульначалавечы х i нацы янальны х каштоунасцей. Мова i соцыум. Паняцце соцыуму. Формы беларускай нацыянальнай мовы. Беларуская мова як крынща духоунай i iнтэлектуальнай культуры беларусау. Функцыi мовы у грамадстве. Нацыянальная мова i духоуная культура народа.Гiстарычныя этапы фармiравання i развiцця беларускай мовы. Канцэпцыи паходжання i гiстарычныя караш беларускай мовы. Этапы развiцця беларускай мовы. Дзяржауны статус беларускай мовы у ВКЛ. Старажытныя рукапiсныя i друкаваныя помнiкi на беларускай мове.Прычыны заняпаду беларускай мовы. Набыццё беларускай лгтаратурнай мовай шырокix грамадскix функцый у 20-я гады ХХ ст. Праблемы нармалiзацыi беларускай лiтаратурнай мовы. “Беларуская граматыка для школ” Б.Тарашкевiча. Моуныя рэформы савецкага часу ( 1933 г., 1957 г.). Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Л е е ч н а я сктэм а беларускай лггаратурнай мовы. Лексiка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская i запазычаная). Змены у лексiчнай сiстэме беларускай мовы: актыуная i пасiуная лексша. Агульнаужывальная лексiка i лексiка абмежаванага выкарыстання. Спецыяльная лексша як частка лекачнай сiстэмы сучасный беларускай лггаратурнай мовы. Адрозненне тэрмiналагiчнай i прафесшнай лексiкi.

Паняцце тэрмiна i тэрмшалоги. Тэрмшы вузкаспецыяльныя, агульнанавуковыя, мiжнавуковыя. Iнтэрнацыяналiзмы. З псторып фармiравання i развщця беларускай навуковай тэрмшалоги 14-17 ст. Тэрмшалапчныя працы 20-х гадоу ХХ ст. Беларусшя тэрмшалапчныя слоунш i даведнiкi.Праблемы упарадкавання i удасканалення сучаснай беларускай тэрмiналогii. Асаблiвасцi тэрмшалоги розных галш навукi i вытворчасцг

Сучасны стан развiцця беларускай тэрмшалоги. Слоуншатэрмшалапчныя працы 90-х гадоу ХХ стагоддзя.

Тэма 3. Ф ункцы янаванне беларускай мовы ва умовах бшшгвГзму. БшнгвГзм як аб’ектыуная рэальнасць у крашах свету. Псixалагiчны, педагагiчны, сацыялшгвютычны аспекты бшнгвГзму. Паняцце моунай штэрферэнцыи Вщы iнтэрферэнцыi ( фанетычная, акцэнтная, лекачная, марфалагiчная, сiнтаксiчная, словаутваральная).

Паняцце моунай нормы.Арфаэтчныя нормы беларускай лiтаратурнай мовы i прычыны Гх парушэння.

Асаблiвасцi беларускага лгтаратурнага вымаулення у параунанш з русшм.Марфалапчная нормы беларускай лгтаратурнай мовы. Назоунш. Несупадзенне у

родзе, лшу, скланенш; канчатк - у(-ю), -а(-я) у родным склоне; канчатк назоушкау у месным склоне. Прыметнш. Утварэнне i ужыванне формау ступеней параунання якасных прыметшкау. Выкарыстанне элятыуных формау у беларускай i рускай мовах. Прыналежныя прыметнш, Гх утварэнне. Займеннш. АсаблГвасщ ужывання асабовых, азначальных\. адмоуных i няпаэуных займенншау. ЛГчэбнш. Скланенне лГчэбншау i асаблГвасщ Гх ужывання з назоуншамг Дзеяслоу. Спецыфша спражэння. Ужыванне суфшсау дзеясловау. Дзеепрыметнш i дзеепрыслоуе як формы дзеяслова. АсаблГвасщ Гх утварэння i ужывання у беларускай мове. Спосабы перадачы дзеепрыменшау у складзе тэрмшалапчных словазлучэнняу пры перакладзе на беларускую мовы. Прыслоуе. АсаблГвасщ утварэння i ужывання формау ступеней параунання у адрозненне ад рускай мовы.

Сштакачыя асаблГвасщ беларускай лгтаратурнай мовы. Адрозненш у будове некаторых словазлучэнняу у беларускай i рускай мовах. Каардынацыя дзейнша i выказнша у сказе.

105

Тэма 4. Ф ункцы янальны я стылГ маулення. Паняцце функцыянальнага стылю. Клашфшацыя функцыянальных стыляу ( навуковы, афщыйна-справавы, публщыстычны, мастацкр размоуны).

Навуковы стыль i яго асноуныя падстылГ ( уласна навуковы, (акадэмГчны), навукова-папулярны, вучэбна-навуковы i шш.). Функцып навковага стылю i яго адметныя лекшчныя, марфалапчныя i сштакшчныя асаблГвасцг

Афщыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстылГ (канцылярскр юрыдычны, дыпламатычны). Функцып афщыйна-справавога стылю i яго характэрныя асаблГвасцг

Публщыстычны стыль i яго асноуныя асаблГвасцг Узаемапраншнення стыляу.

Тэма 5. Н авуковы стыль. Асноуныя рысы навуковага стылю ( падрыхтаванасць маулення, пераважна яго тсьмовая форма у выглядзе маналогу, лапчная паслядоунасць выказвання, сщсласць пры шфарматыунай насычанасщ зместу).

Моуныя сродк навуковага стылю (насычанасць тэрмшамр перавага абстактнай лексш, пераважнае ужыванне назоушкау, пашыранасць формы роднага склону, асаблГвая функцыя займеншка мы, шырокае выкарыстанне дзеепрыметшкау i дзеепрыслоуяу, пашыранасць складаназалежных сказау з аднароднымГ членамр пабочнымГ словамГ i устаунымГ кнстукцыямр сродк лапчнай сувязГ памГж сказамГ i шш.).

Паняцце аб падмове навук: эканомш, права. Рэальны слоунш кожнай падмовы. Выкарыстанне невербальных сродкау ( таблщы, графш, схемы).

Жанравая разнастайнасць навуковага стылю ( артыкул, даклад, рэферат, анатацыя, рэзюме i шш.), агульныя патрабаванш да Гх натсання i афармлення.

Кампазщыя тсьмовага навуковага тэксту i вуснага выступлення, Гх афармленне. Рубрыкацыя навуковага тэксту. Абзац як структурная адзшка тэксту. Цытаты i спасылкр Гх афармленне.

Тэма 6. А фщ ы йна-справавы стыль. Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю (пераважна тсьмовая форма функцыянавання, ушфшаванасць i стандартызаванасць мовы дакументау, дакладнасць фармулёвак, лапчнасць, экспрэшуная нейтральнасць, монасемГчнасць лексш).

Моуныя сродк афщыйна-справавога стылю (шырокае выкарыстанненаменклатурных назвау, пашыранасць аддзеяслоуных назоушкау, у тым лшу з прэфшсам не-, ужыванне назвау асобы паводле сацыяльнага становшча i сферы дзейнасщ у форме мужчынскага роду, абмежаванае выкарыстанне займенншау, пашыранасць шфшпыва, спецыфша дзеяслоунага шравання, расшчапленне выказнша, рэгламентацыя парадку слоу у сказе, канстуркцып са складанымГ злучншамГ i адыменнымГ прыназоуншамг Выкарыстанне безасабовых канструкцый).

Вщы афщыйна-справавых тэкстау (заява, даверанасць, аутабГяграфГя, дакладная затска, тлумачальная затска, кантракт, справавыя тсьм ы i шш.), правшы Гх натсання i афармлення.

Кампазщыя афщыйна-справавых тэкстау. Загаловак i шшыя рэквГзпы як элементы тэксту службовага дакумента. Роля клшыраваных выразау у аргашзацып тэксту службовых дакументау.

Тэма7. Культура прафесш нага маулення. Мова i мауленне. Мауленне - мауленчая дзейнасць - агульная культура чалавека. Прафесшна арыентаванае мауленне.

Паняцце культуры маулення. Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення: правшьнасць, дакладнасць, лапчнасць, чысщня i багацце (разнастайнасць) маулення, дарэчнасць, вобразнасць.

Правшьнасць маулення i моуныя нормы ( лекшчныя, арфаэтчныя, акцэнталапчныя, словаутваральныя, марфалапчныя, сштакшчныя). Тыповыя мауленчыя памылкр Гх рпычыны, спосабы выпраулення.

Тэхнша i выразнасць маулення (голас i мауленчае дыханне, дыкцыя, штанацыя iшш.).

Узаемадзеянне вербальных i невербальных (жэсты, мГмша, рухГ) сродкау мауленчай дзейнасщ.

Падрыхтоука да публГчнага выступлення. Асноуныя якасщ-паказчыш паспяховага выступлення. Мауленчы этыкет i культура зносш.

106

III. ВУЧЭБНА-М ЕТАДЫ ЧНАЯ КАРТА ДЫ СЦЫ ПЛ1НЫ (ДЛЯ ДЗЁННАЙ Ф О РМ Ы НАВУЧАННЯ)

2япн2 5^5 к^ еу М *п 22 « а маяяИ

Н азва раздзела, тэмы, заняткау, пералж вывучаемыхпы танняу

К олькасць аудыторных гадзш

* '.ZX v? й *a a IW Ч 5« И вю и се« и К _ " « 5 :<и в ч a2 w « * И з — £ « х5 н |1. a £р S 2се «s s

сеанCSаCSнч

Фор

ма

кант

ролю

ве

дау

ляап

X

ш г. W н2 IА <Я* г>Т К2 ‘3 н 5 ы а се се а с

R2X —а а о н Н Rсе я5- кюсеП

сеноюR а 3Ь 2 R н« 2 5 35 2-.1 з§ £ * S 5се

ясеW7 2 3 4 5 6 7 8 9

I. Уводзш ы у дысцыплш у “Беларуская мова ” Беларуская мова i яе месца у с1стэме агульначалавечы х каш тоунасцей (4) 2 2 - -

1.1. Уводзты у дысцыплшу “Беларуская мова 7.Прадмет i задачы курса2.Месца курса у сiстэме гумаштарных навук3.Метады навучання

1 - - -Камп’ютэрнаяпрэзентацыя№1

[6][12][21]

Канспект

1.2. Беларуская мова i я е месца у Ыстэме агульначалавечых i нацыянальных каштоунасцейМова i соцыумПаходжанне беларускай мовы i асноуныя этапы яе развщця3. Дзяржауны статус беларускай мовы у ВКЛ.4. Лёс беларускай мовы у Рэчы Паспалiтай, прычыны заняпаду.4. Роля асобы Б.Тарашкевiча i яго “Беларускай граматыю для школ” (1918г.)4. Развщцё i функыянаванне беларускай лггаратурнай мовы у ХХ - пачатку ХХ1 ст.

1 2 - -Камп’ютэрнаяпрэзентацыя№1

[6][12]

КанспектКантрольнаяработаТэст

2 Л ексiчная сктэм а беларускай лiтаратурнай мовы (6) 4 2 - -2.1. ЛекЫчная Ыстэма беларускай лШ аратурнай мовы 2 - - - Камп’ютэрная [1] Рознаузроуневыя

1. Л еш ка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская i запазычаная).2. Агульнаужывальная леш ка i леш ка абмежаванага ужывання.3. Спецыяльная леш ка як частка лешчнай сiстэмы сучаснай беларускай лтаратурнай мовы.

прэзентар № 2

[17][18]

кантрольныязаданш

2.2 Л е т н а я с т а беларускай лтаратурнай мовы1.Паняцце тэрмiна i яго асноуныя характарыстыкi2. Асаблiвасцi словаутварэння беларускай тэрмiналогii.3. З псторыи беларускай навуковай тэрмшалоги.4.Крынщы фармiравання беларускай тэрмiналогii.

2 1 - -Камп’ютэрнаяпрэзентацыя№ 3

[1][17][18]

Рознаузроуневыякантрольныязаданш

2.3 Л е т н а я с т а беларускай лтаратурнай мовы1.Тыпы слоункау2. Тэрмiналагiчныя слоунш i даведнiкi, ix роля i месца у лексiкаграфiчнай сiстэме беларускай мовы.3. Звестк з гiсторыi беларускай тэрмшалапчнай лешкаграфш.

- 1 - -

[1][17][18]

КанспектРэферат

3. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б ш н г а зм у (6)t 1 It t t v / 2 4 - 23.1. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б т н г т у

/.Паняцце бш нгазм у2. Моуная штэрферэнцыя як вынк бiлiнгвiзму.3 . В р штэрферэнцын4.Паняцце моунай нормы.

1 2 - 2Камп’ютэрнаяпрэзентацыя№ 4

[3][5][10]

Канспект

3.2. Фунщыянаванне беларускай мовы ва умовах б т н г т у1.Арфаэшчныя нормы беларускай лтаратурнеай мовы i прычыны ix парушэння.2. Марфалапчныя нормы беларускай лтаратурнай мовы.3.Назоунк.Несупадзенне у родзе, лiку i скланенш.4.Прыметнiк. Утварэнне i ужыванне формау ступеней параунання якасных прыметшкау.5.Л чэбнк. Асабшвасщ ужывання з назоунiкамi.6. Сшташчныя асаблiвасцi беларускай лiтаратурнай мовы.

1 2 - Кантрольнаяработа

2

4.4.1

Функцыянальныя с ты л маулення (2)Ф ун щ ы ян ан ы я ст ыл м /.Паняцце функцыянальнага стылю.2.Навуковы стыль i яго асноуныя падстыш.3. Афiцыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстылi.4.Публщыстычны стыль i яго асноуныя асабшвасщ

Камп’ютэрная прэзентац^1я № 5

Канспект

1_5.1.

Навуковы стыль(2)Навуковы стыль/.Асноуныя рысы навуковага стылю.2. Моуныя сродю навуковага стылю.3. Паняцце аб падмове навук.

Камп’ютэрная прэзентар № 6 [18]

йна- структурны i лешка- граматычны анашз тэкстау п спецыяльнасщ

5.2. Навуковы стыльЖанравая разнастайнасць навуковага стылю (артыкул, даклад). Анатацыя i яе вщы.Вщы рэфератау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Напiсанне анатацыi, тэзiсау,

i рэзюмэ

5.3. Навуковы стыльН ампазщыя пiсьмовага навуковага тэксту i вуснага выступлення, ix афармленне.2.Рубрыкацыя навуковага тэксту.3. Абзац як структурная адзшка тэксту.4.Цытаты i спасылкi, ix афармленне.

Перакладнавуковыхтэкстау

Афщыйна-справавы стыль (4)6.1 Щ ы йна-справавы стыль

1.Асноуныя рысы афщыйна-справавога стылю.2. Моуныя сродю афщыйна-справавога стылю3. Паняцщ дакумент i службовы дакумент.

Камп’ютэрная прэзентацыя № 7 Канспект

6.2. Щ ы йна-справавы стыль1. Вщы афщыйна-справавых тэкстау (заява, даверанасць, аутабiяграфiя, дакладная запюка, тлумачальная зашска i Лнш.), правiлы 1х напюання i афармлення.2. Справавыя ш сты ю унае афармленнi i рэдагаванне

Напiсанне асабютых дакументау. Пераклад на беларускую

2

2

2

1

1

2 2

1 1

1 1

3

08122876

3. т7 , я афщыйна-справавых тэкстау.4. Загаловак i шшыя рэквiзiты як элементы тэксту службовага дакумента.5. Роля клiшыраваныx выразау у аргашзацып тэксту службовых дакументау.

афщыйна-справавыхтэкстау.

7.7.1.

Культура маулення. (10)Культура маулення1.Мова i мауленне.2. Прафесiйна арыентаванае мауленне.3. Паняцце культуры маулення.

Камп’ютэрная прэзентар № 8

7.2 Культура маулення1.Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення:правшьнасць, дакладнасць, чысцiня i багацце маулення, дарэчнасць i вобразнасць.2.Правшьнасць маулення i моуныя нормы ( лешчныя, арфаэпiчныя, акцэнталагiчныя, словаутваральныя, марфала сiнтаксiчныя).3.Тыповыя мауленчыя памылкi, ix прычыны, спосабы выпраулення.

Камп’ютэрная прэзентац тя № 9

Вуснаепаведамленне

7.3 Культура маулення1.Тэхнка i выразнасць маулення (голас i мауленчае дыханне, дыкцыя, штанацыя i шш.).2.Узаемадзеянне вербельных i невербальныx(жэсты,мiмiка) сродкау мауленчай дзейнасцi.3.Падрыхтоука да публiчнага выступлення.4.Асноуныя якасщ-паказчыи паспяховага выступлення.5.Мауленчы этыкет i культура зносiн.

20 14

Камп’ютэрная прэзентац тя № 10

РознаузроуневыкантрольныязаданшРэферат

6 4 4

2 2

2 2

2 2 2

6

4

08172827

3

£Т>Н-ся^СЯ<а>« всова<=«св&ГОС«

=3

Назва раздзела, тэмы, заняткау, пералiк вывучаемых пытанняу

Колькасць аудыторных гадзш

алва _ —в л *со _ —ОЛвг ва« « < = >ал toe о л в я -о“ ь - » - - .-о л в а ^ Н св ва ваM ’i—о - ' " -все-®

в з_ = г -3 * 2

. ВЗРОС со “ «вев <“

ся

н-ся

сян-

Фор

ма

кант

ролю

ве

дау

3w<о>

ш<а> -Вн-" оя ея ш3 ся

с=-сяЗ мн- ^ •те

ея3=Е — О» Н-н- сяСЯщА с я •те гг»ся4

сян-ся

■я сявя вя

... вя^

—a s * - 1-а л "

ся

ся

1 2 3 4 5 б 7 8 9I. Уводззны у дысцыплшу “Беларуская мова ” Беларуская мова

i яе месца у а г а м е агульначалавечых каштоунасцей (4)2 - - -

1.1. Уводзны у д ы с ц ы н щ “Беларуская мова1.Прадмет i заданы курса2.Месца курса у сiстэме гуманiтарных навук3.Метады навучання

1 - - -Камп’ютэрнаяпрэзентацыя

[6][12][21]

Канспект

1.2. Беларуская мова i яе месца у скт ж е агульначалавечых i нацыянальных каштоунасцейМова i соцыумПаходжанне беларускай мовы i асноуныя этапы яе развщця3. Дзяржауны статус беларускай мовы у ВКЛ.4. Лёс беларускай мовы у Рэчы Паспалiтай, прычыны заняпаду.4. Роля асобы Б . Т а р н й i яго “Беларускай граматык для школ” (1918г.)4. Развщцё i функыянаванне беларускай лтаратурнай мовы у ХХ - пачатку ХХ1 ст.

1 - - - Камп’ютэрнаяпрэзентацыя

[6][12]

КанспектКантрольнаяработаТэст

5

2 Л ем ч н а я а г а м а беларускай лтаратурнай мовы (6) 2 - -2.1. Л екст ая с т а беларускай лтаратурнай мовы

1. Л еш ка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская i запазычаная).2. Агульнаужывальная леш ка i леш ка абмежаванага ужывання.3. Спецыяльная леш ка як частка лешчнай истэмы сучаснай беларускай лтаратурнай мовы.

- - -Камп’ютэрнаяпрэзентарВМК

[1][17][18]

Рознаузроуневыякантрольныязаданш

2.2 Л ект ная с т э м а беларускай лтаратурнай мовы1.Паняцце тэрмша i яго асноуныя характарыстыи2. Асаблiвасцi словаутварэння беларускай тэрмiналогii.3. З псторыи беларускай навуковай тэрмiналогii.4.Крынiцы ф ^ р а в а н н я беларускай тэрмiналогii.

1 - - ВМК

[1][17][18]

Рознаузроуневыякантрольныязаданш

2.3 Л ект ная с т а беларускай лтаратурнай мовы1.Тыпы слоунiкау2. Тэрмшалапчныя слоунш i даведнiкi, ix роля i месца у лешкаграфлчнай сiстэме беларускай мовы.3. Звести з гiсторыi беларускай тэрмiналагiчнай лешкаграфш.

- 1 - - ВМК

[1][17][18]

КанспектРэферат

3. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б ш н г а зм у (2)t 1 I t t t v /

- 2 - -3.1. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б т н г т у

1. Паняцце бш нгазм у2. Моуная штэрферэнцыя як вынк бш нгазм у.3 . В р iнтэрферэнцыi.4.Паняцце моунай нормы.

- 1 - - ВМК

[3][5][10]

Канспект

3.2. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б т н г т у1.Арфаэшчныя нормы беларускай лтаратурнеай мовы i прычыны ix парушэння.2. Марфалагiчныя нормы беларускай лтаратурнай мовы.3.Назоунк.Несупадзенне у родзе, лiку i скланеннi.4.Прыметнк. Утварэнне i ужыванне формау ступеней параунання якасных прыметшкау.5.Л чэбнк. Асабшвасщ ужывання з назоунiкамi.6. Сшташчныя асаблiвасцi беларускай лiтаратурнай мовы.

- 1 - ВМК Кантрольнаяработа

6

4.4.1

Функцыянальныя с ты л маулення (2)Ф ункцы янаны я ст ыл м /.Паняцце функцыянальнага стылю.2.Навуковы стыль i яго асноуныя падстыш.3. Афiцыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстылi.4.Пубшцыстычны стыль i яго асноуныя асабшвасщ

Камп’ютэрнаяпрэзентац тя

Канспект

1 _5.1.

Навуковы стыль(6))Навуковы стыль/.Асноуныя рысы навуковага стылю.2. Моуныя сродю навуковага стылю.3. Паняцце аб падмове навук. [18]

йна- структурны i лешка- граматычны анашз тэкстау п спецыяльнасщ

5.2. Навуковы стыльЖанравая разнастайнасць навуковага стылю (артыкул, даклад). Анатацыя i яе вщы.Вщы рэфератау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Нашсанне анатацый, тэзюау,

i рэзюмэ

5.3. Навуковы стыльН ампазщыя шсьмовага навуковага тэксту i вуснага выступлення, ix афармленне.2.Рубрыкацыя навуковага тэксту.3. Абзац як структурная адзшка тэксту.4.Цытаты i спасылкi, ix афармленне._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Перакладнавуковыхтэкстау

тина-справавы стыль6.1 Щ ы ш а -сп р а ва вы стыль

1.Асноуныя рысы афiцыйна-справавога стылю.2. Моуныя сродю афщыйна-справавога стылю3. Паняцщ дакумент i службовы дакумент.

Камп’ютэрнаяпрэзентар Канспект

6.2. Щ ы ш а -сп р а ва вы стыль1. Вщы афщыйна-справавых тэкстау (заява, даверанасць, аутабiяграфiя, дакладная запюка, тлумачальная зашска i шш.), правiлы 1х напiсання i афармлення.2. Справавыя ш сты ю унае афармленнi i рэдагаванне3. Tf: я афщыйна-справавых тэкстау._ _ _ _ _ _ _ _ _

Камп’ютэрнаяпрэзентар

Нашсаннеасабютыхдакументау.Пераклад набеларускуюафщыйна-

В

В

В

7

08122876

08172827

4. Загаловак i шшыя рэкш ты як элементы тэксту службовага дакумента.5. Роля клшыраваных выразау у аргашзацып тэксту службовых дакументау.

справавыхтэкстау.

7. Культура прафесшнага маулення. (6) 2 - - -7.1. Культура прафесшнага маулення

1.Мова i мауленне.2. Прафесiйна арыентаванае мауленне.3. Паняцце культуры маулення.

1 - - - ВМК

7.2 Культура прафесшнага маулення1.Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення:правшьнасць, дакладнасць, чысцiня i багацце маулення, дарэчнасць i вобразнасць.2.Правшьнасць маулення i моуныя нормы ( лешчныя, арфаэпiчныя, акцэнталагiчныя, словаутваральныя, марфалапчныя, сшташчныя).3.Тыповыя мауленчыя памылкi, 1х прычыны, спосабы выпраулення.

1 - - - ВМК Вуснаепаведамленне

7.3 Культура прафесшнага маулення1.Тэхнка i выразнасць маулення (голас i мауленчае дыханне, дыкцыя, iнтанацыя i шш.).2.Узаемадзеянне вербельных i невербальныx(жэсты,мiмiка) сродкау мауленчай дзейнасщ.3.Падрыхтоука да публiчнага выступлення.4.Асноуныя якасцi-паказчыкi паспяховага выступлення.5.Мауленчы этыкет i культура зносiн.

- - - ВМК

РознаузроуневыякантрольныязаданшРэферат

4 4

8

3£Т>Н-ся^СЯ<а>« всова<=«св&ГОС«

=3

Назва раздзела, тэмы, заняткау, перал1к вывучаемых пытанняуа

Колькасць аудыторных гадзш

алва _ —в л *со _ —ОЛвг ва« « < = >ал toe о л в я -о“ ь - » - - .-о л в а ^ Н св ва ваM ’i—о - ' " -все-®в з_ = г -3 * 3

. ВЗРОС со “ «вев <“

ся

н-сясян-

Фор

ма

кант

ролю

ве

дау

3w<а>

ш<а> -Вн-" ея ся ш 3 ся

сз-сяЗ мн- ^ •те

ея3=Е — О» Н-н- сяСЯщА с я •те гг»ся4

сян-

сяв я е Й ^ся— ея н- ^ ся вя ... в я ^—a s * - 1-а л "

ся

СЯ

1 2 3 4 5 б 7 8 9I. Уводззны у дысцыплшу “Беларуская мова ” Беларуская

мова i яе месца у а г а м е агульначалавечых каштоунасцей(4) ‘ ' '

2 - - -

1.1. Уводзны у дысцынщ “Беларуская мова1.Прадмет i заданы курса

2.Месца курса у сiстэме гуманiтарных навук3.Метады навучання

1 - - -Камп’ютэрнаяпрэзентацыя

[6][12][21]

Канспект

1.2. Беларуская мова i яе месца у скт ж е агульначалавечых i нацыянальных каштоунасцейМова i соцыумПаходжанне беларускай мовы i асноуныя этапы яе развщця3. Дзяржауны статус беларускай мовы у ВКЛ.4. Лёс беларускай мовы у Рэчы Паспалiтай, прычыны заняпаду.4. Роля асобы Б . Т а р н й i яго “Беларускай граматык для школ” (1918г.)4. Развщцё i функыянаванне беларускай лтаратурнай мовы у ХХ - пачатку ХХ1 ст.

1 - - - Камп’ютэрнаяпрэзентацыя

[6][12]

КанспектКантрольнаяработаТэст

9

2 Л ем ч н а я а г а м а беларускай лтаратурнай мовы (6) 2 - -2.1. Л ект ная с т э м а беларускай лтаратурнай мовы

1. Л еш ка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская i запазычаная).2. Агульнаужывальная леш ка i леш ка абмежаванага ужывання.3. Спецыяльная леш ка як частка лешчнай истэмы сучаснай беларускай лтаратурнай мовы.

- - -Камп’ютэрнаяпрэзентарВМК

[1][17][18]

Рознаузроуневыякантрольныязаданш

2.2 Л ект ная с т э .ш беларускай лтаратурнай мовы1.Паняцце тэрмша i яго асноуныя характарыстыю2. Асаблiвасцi словаутварэння беларускай тэрмiналогii.3. З псторыи беларускай навуковай тэрмiналогii.4.Крынiцы фармiравання беларускай тэрмiналогii.

1 - - ВМК

[1][17][18]

Рознаузроуневыякантрольныязаданш

2.3 Л ект ная с т э .ш беларускай лтаратурнай мовы1.Тыпы слоунiкау2. Тэрмшалапчныя слоунш i даведнiкi, iх роля i месца у лексiкаграфiчнай сiстэме беларускай мовы.3. Звести з гiсторыi беларускай тэрмiналагiчнай лешкаграфш.

- 1 - - ВМК

[1][17][18]

КанспектРэферат

3. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б ш н г а зм у (2)t 1 I t t t v /

- 2 - -3.1. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б т н г т у

1. Паняцце бш нгазм у2. Моуная штэрферэнцыя як вынк бш нгазм у.3.В1ды iнтэрферэнцыi.4.Паняцце моунай нормы.

- 1 - - ВМК

[3][5][10]

Канспект

3.2. Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах б т н г т у1.Арфаэшчныя нормы беларускай лтаратурнеай мовы i прычыны 1х парушэння.2. Марфалагiчныя нормы беларускай лтаратурнай мовы.3.Назоунк.Несупадзенне у родзе, лiку i скланеннi.4.Прыметнк. Утварэнне i ужыванне формау ступеней параунання якасных прыметшкау.5.Л чэбнк. Асабшвасщ ужывання з назоунiкамi.6. Сшташчныя асаблiвасцi беларускай лiтаратурнай мовы.

- 1 - ВМК Кантрольнаяработа

10

4.4.1

Функцыянальныя с ты л маулення (2)Ф ункцы янаны я т ы ш м /.Паняцце функцыянальнага стылю.2.Навуковы стыль i яго асноуныя падстыш.3. Афiцыйна-справавы стыль i яго асноуныя падстылi.4.Публщыстычны стыль i яго асноуныя асабшвасщ

Камп’ютэрнаяпрэзентац^1я

Канспект

1 _5.1.

Навуковы стыль(6))Навуковы стыль/.Асноуныя рысы навуковага стылю.2. Моуныя сродю навуковага стылю.3. Паняцце аб падмове навук.

[20][18]

йна- структурны i лешка- граматычны анашз тэкстау п спецыяльнасщ

5.2. Навуковы стыльЖанравая разнастайнасць навуковага стылю (артыкул, даклад). Анатацыя i яе вщы.Вщы рэфератау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

[2][3]

Нашсанне анатацый, тэзкау,

i рэзюмэ

5.3. Навуковы стыльНампазщыя шсьмовага навуковага тэксту i вуснага выступлення, 1х афармленне.2.Рубрыкацыя навуковага тэксту.3. Абзац як структурная адзiнка тэксту.4.Цытаты i спасылкi, 1х афармленне._ _ _ _ _ _ _ _

[2][3]

Перакладнавуковыхтэкстау

.шна-справавы стыль6.1 Щ ы йна-справавы стыль

1.Асноуныя рысы афiцыйна-справавога стылю.2. Моуныя сродю афщыйна-справавога стылю3. Паняцщ дакумент i службовы дакумент.

Камп’ютэрнаяпрэзентар

[7] Канспект

6.2. Щ ы йна-справавы стыль1. Вщы афщыйна-справавых тэкстау (заява, даверанасць, аутабiяграфiя, дакладная запюка, тлумачальная зашска i in i .) , правiлы iх напiсання i афармлення.2. Справавыя ш сты ю унае афармленш i рэдагаванне3. Tf: я афiцыйна-справавых тэкстау._ _ _ _ _ _ _ _ _

Камп’ютэрнаяпрэзентац^1я

[7]

Нашсаннеасабютыхдакументау.Пераклад набеларускуюафiцыйна-

11

08122876

08172827

4. Загаловак i шшыя рэкш ты як элементы тэксту службовага дакумента.5. Роля клшыраваных выразау у аргашзацып тэксту службовых дакументау.

справавыхтэкстау.

7. Культура прафесшнага маулення. (6) 2 - - -7.1. Культура прафесшнага маулення

1.Мова i мауленне.2. Прафесшна арыентаванае мауленне.3. Паняцце культуры маулення.

1 - - - ВМК

7.2 Культура прафесшнага маулення1.Асноуныя камушкатыуныя якасщ маулення:правшьнасць, дакладнасць, чысщня i багацце маулення, дарэчнасць i вобразнасць.2.Правiльнасць маулення i моуныя нормы ( лешчныя, арфаэпiчныя, акцэнталагiчныя, словаутваральныя, марфалапчныя, сшташчныя).3.Тыповыя мауленчыя намылю, ix прычыны, спосабы выпраулення.

1 - - - ВМК Вуснаепаведамленне

7.3 Культура прафесшнага маулення1.Тэхшка i выразнасць маулення (голас i мауленчае дыханне, дыкцыя, iнтанацыя i Лнш.).2.Узаемадзеянне вербельных i невербальныx(жэсты,мiмiка) сродкау мауленчай дзейнасщ.3.Падрыхтоука да публiчнага выступлення.4.Асноуныя якасцi-паказчыкi паспяховага выступлення.5.Мауленчы этыкет i культура зносiн.

- - - ВМК

РознаузроуневыякантрольныязаданшРэферат

4 4

12

13

IV 1НФАРМ АЦЫ ЙНА-М ЕТАДЫ ЧНАЯ ЧАСТКА

АСНОУНАЯ Л1ТАРАТУРА

1. Багамолава, А.М. Стылiстыка i культура беларускага маулення : падручнк / А.М. Багамолава, Г.К. Семянькова. - Мiнск : Р1ВШ, 2017. - 344 с.

2. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Прыродазнауства : вучэб. дапам. / М. Р. Прыгодзiч[i шш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кулiковiча. - Мшск: Р1ВШ, 2015. - 262 с.

3. Беларуская мова. Прафесшная лекска. Сацыяльна-гуманггарныя навук : вучэб. дапам. /М. Р. ПрыгодзГч [i шш.]; пад рэд. М. Р. Прыгодзiча, У. I. Кулiковiча. - Мшск : Р1ВШ, 2015. - 260 с.

4. Буракова, М. У. Беларуская мова. Тэхшчная тэрмшалопя : вучэб. дапаможнк / М. У. Буракова. - Мшск : Р1ВШ, 2016. - 264 с.

5. Смольская, Т. М. Беларуская мова. Юрыдычная лекска : вучэб. дапам. / Т. М. Смольская,Л. У. Хрышчановiч. - 3-е выд. - Мшск : Р1ВШ, 2016. - 240 с.

ДАДАТКОВАЯ Л1ТАРАТУРА

6. Беларуская мова./ Пад агульнай рэдакцыяй Л.М.Грыгор’евай.-Мн.,1994. - 367с.7. Учебник белорусского языка.Для самообразования.А.А.Кривицкий, А.И.Подлужный. -

Мн.,1993. - 348 стар.8. Беларуская мова.У дзвюх частках./ Пад агульнай рэдакцыяй

Л.М.Грыгор’евай.Мн.,“Вышэйшая школа”,1998. ( 1ч. -329 стар. Пч.-221 стар.)9. Тэорыя i практыка беларускай тэрмшалоги. Г.У.Арашонкава, А.М.Булыка, У.В.Люшцк,

А.1.Падлужны. Мшск “Беларуская навука”, 1999. - 172 стар.10. Беларуская мова.Дапаможнк для абпурыентау./Э.Д.Блшава,Н.В.Гаурош,М.ЦКавалёва i

шшыя-3-е выд.-Мн. Выд. У.М.Скакун,1997. - 223 стар.11. Русско-белорусский словарь.В трёх томах./АН Беларуси,Институт языкознания.-Мн., Бел.

Энц.,1994. (1т.-800 стар., Пт.-735 стар., Шт.-783 стар.)12. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост. Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО

«Аверсэв»,1999. - 238 стар.13. Тлумачальны слоунк беларускай мовы.-Мн.,Парадокс,1998. - 334 стар.14. Беларуская мова. У 2 ч. Я.М.АдамовГч, Н.1.Бурак, Л.М.Грыгор’ева i шш./ 2-е

выд.,перапр.i дап.- Мн.,Выш. Шк.,1998. - 342 стар.15. Беларуская мова.Вучэбны дапаможнiк для пед.ВНУ/ Г.Ф.Андарала, В.А.Бекiш,

С.К.Берднiк i шш. Пад рэд. Л.М.Грыгор’евай.-Мн. Выш. шк.1994. - 276 стар.16. .Беларуская мова. Дапаможнк для абпурыентау.Камароуск Я.М., Мяцельская Е.С.Другое

выданне. Мн.,Ушверктэцкае,1993. - 331 стар.17. Грабчыкау С.М. Беларуска-руск слоун к Трэцяе выданне. Мн.Нар. асвета.1991. - 239

стар.18. Михневич А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991. - 127 стар.19. Сямешка Л. Беларуская мова. Мн., «Сучаснае слова», 1999. - 223 стар.20. Антанюк Л.А. Белорусская научная терминология: (Формирование,структура,

функционирование). Мн., 1987. - 174 р.21. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу С лоунк лкаратуразнаучых тэрмшау. Мн., “Народная асвета”,

1983. - 191 стар.22. Беларуская мова. Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моунай штэрферэнцыи Склад.

А.1.Малько, II, 1.Малько, Горк, 1999. - 98 стар.23. Сучасная беларуская лггаратурная мова. Марфалопя. Пад аг.рэдакцыяй праф.

М.С.ЯуневГча. Мн.,1997. - 324 стар.24. Падлужны АТ. Мова i грамадства. Мшск, 1997. -15 стар.25. Лепешау У.Я. Асновы культуры мовы i стылютык. Практыкум. Мн.,1969. - 89 стар.

13

14

26. МыслщелГ i асветш к Беларусь Энцыклапедычны даведшк. Мн., 1997. - 1098 стар.

СЛОУН1К1

27. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Каротк слоушк беларускай мовы: Правашс. Вымауленне. Нащск. Словазмяненне. Словаужыванне. Мн., 1994.

28. Булыка А.М. Слоунк шшамоуных слоу. Мн., 1999.29. Каротю эканамГчны слоушк. Мн., 1993.30. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских терминов. Мн., 1994.31. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-белорусский словарь экономических

терминов. Мн., 1993.32. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.33. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-справочник. Мн., 1993.34. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И. Словарь-справочник по современной

экономике. Мн., 1996.35. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной терминологии. Мн., 1997.36. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению продовольственных товаров. Мн.,

1993.37. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.38. Словарь менеджера. Мн., 1992.39. Слоушк эканамГчных тэрмшау. Мн., 1992.40. Тлумачальны слоушк беларускай мовы. У 5 т. Мн., 1977-1984.41. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост. Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.42. М1хнев1ч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.43. Тлумачальны слоушк беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

14

П Р А К Т Ы Ч Н Ы Я ЗА Н Я Т К 1, IX З М Е С Т I А Б ’Ё М У ГА Д З1Н А Х

15

№ Н азва тэмыпракты чныхзаняткау

М эта заняткау А б’ём у гадзш ах

1. Беларуская мова i яе месца у сш тэме агульначалавечы х i нацы янальны х каш тоунасцей

Даць аналiз паходж ання беларускай мовы i яе п стары чн ы х каранёу.В ы значы ць ролю беларускай мовы у культурна-астветн iцк iм жыццi усходняга славянства. П расачы ць развiццё i ф ункцы янаванне беларускай л та р ату р н а й мовы у ХХ - ХХ1 стагоддзях.

2

2. Л екш чная сш тэма беларускай мовы

Даць азначэннi лексiкалогii i лексiкаграф ii. В ызначыць ролю агульнауж ы вальнай лекш ш i лексiк i абм еж аванага вы кары стання. Р азгледзець адрозненш тэр м ш ал ап ч н ай i праф есiйнай лексш и В ы явiць асаблiвасц i словаутварэння беларускай тэрм ш алоги .

2

3. Ф ункцы янаванне беларускай мовы ва умовах бiлiнгвiзм у.

Даць паняцщ б iл iнгвiзм у i моунай ш тэрферэнцыи. Разгледзець арф аэпiчны я, м арф алагiчны я, сш такш чны я асаблiвасц i беларускай л iтаратурнай мовы у параунанш з рускай.

2

4. Ф ункцы янальны я ^ b m i маулення.

Даць паняцце ф ункцы янальнага стылю , клаш фш ацы ю стыляу. Разгледзець функцыи навуковага, аф щ ы йна- справавога i публiцы сты чнага стыляу.

2

5. Н авуковы стыль Разгледзець асноуныя рысы навуковага стылю ( падры хтаванасць м аулення, пераваж на яго т с ь м о в а я форма у вы глядзе маналогу, л ап ч н ая паслядоунасць вы казвання, сщ сласць пры ш ф арм аты унай насы чанасщ зместу). М оуныя сродш навуковага стылю. Ж анравую разнастайнасць навуковага стылю ( арты кул, даклад, рэф ерат, анатацыя, рэзю ме i ш ш .), агульны я патрабаванш да iх н аш сання i афармлення. Умець перакладаць навуковы я тэксты з улш ам п раф есш най лексiк i з рускай мовы на беларускую .

2

6. А ф iцы йна-справавыстыль

Засвощ ь асноуны я рысы аф щ ы йна-справавога стылю ( пераваж на ш сьм овая форма ф ункцы янавання, у ш ф ш аванасць i стандарты заванасць мовы дакум ентау, дакладнасць ф арм улёвак, л ап ч н асц ь м аулення, эксп р эп у н ая нейтральнасць). Н авучыць грам атна афармляць i ш саць асабiсты я дакум енты ( заява, расш ска , аутаб iяграф iя, тлум ачальная заш ска). Разгледзець групы справавы х лiстоУ па функцы янальны м пры значэннi. Засвоiць кампазiцыю i моуныя канстуркцы i справавы х лiстоУ на канкрэтны х пры кладах. Н авучы ць грам атна перакладаць на беларускую мову аф щ ы йна- справавы я тэксты.

2

7. К ультурапраф есш нагамаулення

Даць паняццi мова i маулення. Разгледзець асноуныя кам уш каты уны я якасщ маулення: правш ьнасць, дакладнасць, чы сщ ня i багацце м аулення, лагiчнасць, дарэчнасць, вобразнасць. Разгледзець тыповыя м ауленчыя пам ы лш , iх прычыны, спосабы вы праулення. Засвощ ь асноуны я этапы падры хтоуш да п ублiчнага вы ступлення. У заем адзеянне вербальны х i невербальны х (ж эсты , м iм iка, рухi) сродкау м ауленчай дзейнасщ . Засвощ ь мауленчы эты кет i культуру зносш .

2

У сяго 1415

16

V. ПРАТАКОЛ УЗГАДНЕННЯ ВУЧЭБНАЙ ПРАГРАМ Ы ПА ВЫ ВУЧАЕМ АЙ ДЫ СЦЫ ПЛ1НЕ З ДРУГ1М1 ДЫСЦЫПЛ1НАМ1 СП ЕЦ Ы ЯЛ ЬН А С Щ

Назва дысцыплшы, з якой патрэбна

узгадненне

Назвакафедры

Прапановы пра змены у змесце вучэбнай

праграмы па вывучаемай дысцыплiне

Рашэнне, прынятае кафедрай,

распрацаваушай вучэбную праграму (з

указаннем даты i нумара пратакола)

VI. ДАПАУНЕНН1 I ЗМ ЕНЫ У ВУЧЭБНУЮ ПРАГРАМ У ПА ВЫ ВУЧАЕМ АЙ ДЫ С Ц Ы П Л Ш Е

на 20 /20 навучальны год

№№пп

Дадаткi i змены Абаснаванне

Вучэбная праграма перагледжана i адобрана на пасяджэнш кафедры

(пратакол № ад «___ » ____________20 г.)

Загадчык кафедры

Зацвярджаю: Дэкан факультэта

16