1

CISدر حوزه ایران اقتصادی یکپارچگی

الملل دانشگاه فردوسی مشهدانشجوی دکترای بیند -منصور موالیی پور

Email: molaeepour@um.ac.ir

ضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد)نویسنده مسئول(ع -لطفعلی پور رضا محمددکتر

Email: lotfalipour@um.ac.ir

ضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهدع -دلیمحمد حسین مهدوی عا دکتر

Email: mh-mahdavi@um.ac.ir

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد -د صباحیاحم دکتر

Email:sabahi@um.ac.ir

و باازار ای مانند روسیه منطقه هایقدرت و تعامل سازنده و مؤثر با جهان، اندازچشم سند مندرج در آرمان :چکیده

سای در حوزه ایران یکپارچگی اقتصادی تحلیل عوامل مؤثر بر اطالعه حاضر بم. است 1سی آی اسسیصد میلیونی حوزه

تجارت، تولید، جمعیت و فاصله از .استدیتا بر رویکرد پنل مبتنی1992-2015های تلفیقی دوره روش دادهبه آی اس

ار بودن مدل جاذبه است. دمعادله رگرسیونی نشانگر معنیاست. سی آی اسمتغیرهای کلیدی مدل جاذبه ایران در حوزه

کاه نشاانگر ؛اسات -38/0و - 25/3 ، 45/3 :ضرایب زاویه )کشش( سه متغیار مساتقل تولیاد، فاصاله و لینادر باه ترتیاب

به علت غلبه مارز ،ولی متغیر مجازی مرز مشترک آبی دار بودن آنها است.فاصله و معنی حساسیت زیاد دو متغیر تولید و

ر نیست.داخشکی آذربایجان، معنی

JEL :F02، F11، F12، F14، F15،E32 طبقه بندی

قلکشاورهای مسات ،یکساری تاراز تجاار ،مادل جاذباه ،اییکپاارچگی منطقاه ،اقتصادی یکپارچگی :های کلیدی واژه

المنافع مشترک

Key word: Economic Integration ، Regional Integration ،Gravity model

1 Commonwealth of Independent States (CIS)

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

2

Deficit balance of Trade ، Commonwealth of Independent States (CIS)

چندجانبه گرایی و ایجاد مناطق تجارت ترجیحی از محورهای اولویت دار عصر جهانی شادن ،منطقه گرایی :مقدمه

2به تبیین ایان موضاوعات پرداختاه اسات مادل جاذباه الهای اخیر در مقاالت علمی جهاناست. مهمترین مدلی که در س

باه بررسای متغیرهاای جغرافیاایی و تجاارت پویاای به روش پنل دیتابا استفاده از مدل جاذبه 3دوسو وهمکارانکار. است

مادل جاذباه انادون ی باا کشاورهای منطقاه را 4جادی او. [24]محصوالت گلخانه ای بین ایتالیا و اروپا پرداخته اسات

باه بررسای سااختار مادل جاذباه در تحلیال تااثیر متقابال در کالج بوستون ایااالت متحاده 5اندرسون .[40]بررسی کرد

[.21]اقتصادها پرداخت

را باا اساتفاده از (سای آی اس )ایران در حوزه اتحادیه کشورهای مشترک المنافع یکپارچگیبه بررسی مقاله حاضر

صله اسات. اگرچاه تولیاد جمعیت و فا ،تولید ،تجارت :از متغیرهای کلیدی مدل جاذبه عبارتاست. پرداختهمدل جاذبه

بارای یک بازار مصارفی خاو دتوانکه می ،ایران است برابر 2ایران و جمعیت روسیه برابر 4روسیه تقریبا ملی )درآمد(

مرز مشترک فاصله است.متغیر ،که روی آن تأکید ویژه وجود دارد مطالعهاین در تر ولی متغیر مهم ؛ایران محسو شود

باا ناه تنهاا کشاور روسایه . باشاد ایاران توانمندی بستر خلق تجارت و استفاده از از دتوانمی روسیه و بین ایرانارزان آبی

در ایان عناوان پادر با ری سیاسای ه با بلکاه ؛ استتعریف شده 6مشترک المنافعبصورت سی آی اسکشورهای حوزه

همچناین پادر با ری .کنناد اقادا مای نآو پیارو نگااه کنندیت میتبعاز روسیه سایر اعضای اتحادیهکشورها است که

دهاد کاه مطالعاات نشاان مای را در اختیاار دارد. سای آی اس اقتصادی است که بیش از نصف جمعیت و ثروت منطقاه

در .باید صاورت گیارد گیری از مسیر آبی شمال ایران و کانال ولگا برای پیوستن به آبهای آزاد، از مسیر آبی جنو بهره

از مسایر تار کوتااه روز( 22)ه ار کیلومتر 11معادلولگا با ند به هلسنکی از مسیر شمال دریای خ رمسیر ه ،شرایط جاری

[.17] ستو دریای جنو ا کانال سوئ

در ساال ،پترزباوری روسایه تسان در، المللی شمال و جناو بیننقل وحملسند موافقتنامه کریدور ،ر همین راستاد

رسمی در کریدور شمال . هم اکنون تعداد اعضایرسید به امضاایران، روسیه و هند قل نوحملبین وزرای ،میالدی 2000

تارین مهام . باشاند رسامی آن مای یاز مهمترین اعضاکشورهای سی آی اس ایران، روسیه و که استکشور 13 و جنو

در نقال وحمال ندهی سااما وتوساعه شاامل: ،گاررد روسایه مای - که از مرز مشترک آبی بین ایاران اهداف این کریدور

باه بازارهاای جهاانی از طریاق هاا اف ایش دسترسای طارف ،. از م ایای دیگر آناست جنو –المللی شمال کریدور بین

،المللای بیننقل وحملاف ایش حجم از م ایای آن:است. دریایی و مخصوصاً هوایی ،ایریلی، جادهنقل وحملتسهیالت

2 Gravity model

3 Cardoso (2017)

4 Wajdi (2017)

5 Anderson (2016)

6 Commonwealth

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

3

تاأمین شارایط برابار از سوی دیگار است. المللیحیط زیست بر اساس استانداردهای بینحفظ م ،تأمین امنیت سفر، ایمنی

کشورهای با هند اقیانوس حاشیه کشورهای بین کاال مبادالت حجم اف ایش ،خدمات حمل و نقل کنندگان جهت عرضه

آسیا به کانال ساوئ کاهش وابستگی تجارت و تران یت کشورهای جنوبی ،ترین هدفشمهم که مرک ی آسیای و روسیه

.[17]است

ان است.ری منفی ایرتراز تجا ،روسیه در سطح مناسبی قرار ندارد و بدتر از آن - هنوز تجارت ایران ،در عمل اگر چه

،دالر واردات از جهاان میلیارد 358انرژی(و )غالباً تامیلیارد دالر صادر 542میلیارد دالری معادل 900تجارت روسیه با

. باا اسات اد غارایی مو مربوط به از واردات مرکور میلیارد دالر 40که قرار دارد، 2013واردات جهان در سال 5در رتبه

باه یانه ایاران یاک ها ار صاادرات ساال رقام یعنیاست، میلیون دالر 300سهم ایران بسیار اندک و حدود توجه به اینکه

، درصاد میاوه 70روسیه ،یک دهه طی است.ر نگران کننده بسیا ،ارزان داردکه م یت مرز آبی با توجه به وسعت روسیه

کال الی کهحدر .کرده استسو گوشت مرغ مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین درصد لبنیات و بیش از یک 50

40) یهیی کشور همسامواد غرایک قلم از واردات رقم ناچی ی را نشان می دهد. این تنها به روسیهایران صادرات سالیانه

صاادرات کال نسابت همچناین و اسات در این بازار ایران درصد کمتر از یک نشانگر سهم اندک است که(دالر اردمیلی

یچ یاک از ها کاه باا اندک یک ها ار اسات بسیار سهم ( نشان ازدالر اردمیلی300)بیش از روسیهبه کل واردات مرکور

[.17] فعل مرکور هماهنگی ندارد، جمعیت و تولید بالفاصلهمتغیر های مدل جاذبه یعنی

140ته در باازار باوده و ایاران نتوانسا باه زیاان ایاران طی ربع قرن گرشته تراز تجاری دو کشور با همه این اوصاف

زار ایان کشاور را باه از با قابل قبولیو سهم باشد نفوذ موثری داشته سی آی اس میلیونی 300و بازار میلیون نفری روسیه

.دهدخود اختصاص

:مبانی تئوریک و پیشینه تحقیق

ایجادبه آن ؛ که منشأاست گراران سیاست و اقتصاددانان دارای مخالفان و موافقان زیادی بین ،اقتصادی یکپارچگی

منااطق تجاارت ترجیحای کااهش تعرفاه در کاه نخساتین کسای اسات 7رواینا .گاردد مای بر تجارت انحراف یا تجارت

رخ هکاهش تعرفه برای کشاورهای داخال منطقاه خلاق تجاارت و افا ایش رفاا بامطرح کرد. 1950در سال را المللی بین

یکپارچگی بنابراین ،شوندمی مواجه هبا کاهش رفاکه در خارج از منطقه قرار دارند، یولی برای سایر کشورهای ؛دهدمی

اصااله برخوردارنااد امکااان پااریرتر در کشااورهای همسااایه کااه از م ایااای متغیاار فتجااارت ترجیحاای ای و ایجاااد منطقااه

در در سایر مطالعات نی بعنوان یک متغیرکلیدیاین متغیر . است اصلییک متغیردر نظریه واینر فاصله .بنابراین [39]است

هاای مادلی اسات کاه در ساال ترینمهم مدل جاذبه استفاده شده است.ضمنا اقتصادی یکپارچگیبرای تبیین مدل جاذبه

7 Viner (1950)

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

4

باه خلاق ایان تجاارت باا ههمساای کشاورهای ، معتقاد اسات 8گروگمن . جهانی به آن استناد شده است اخیر در مقاالت

ولی تحت تاثیر مسائلی از قبیل جغرافیاا نیا قارار گیردشکل میتجارت بر مبنای م یت نسبی اگرچه ،پردازندمیتجارت

دهاد و همساایگان را کاهش مای نقل وحملنگین های س، ه ینهدر مدل جاذبهمهم بعنوان یک متغیر فاصله کاهشدارد و

.[31 دپردازنمیتجارت ای با یکدیگر به در چنین مناطقی در طیف گسترده

( 1اناد ، نتاایج ذیال را گا ارش کارده مدل جاذبه فاصلهمتغیرکلیدی اندازه اقتصاد و دو و همکاران با تخمین 9استون

( باا 2شاود. گاراری خاارجی در کشاور می باان مای کاهش موجودی سرمایهتر بازار در کشور میهمان باعث اندازه ب ری

داشاته اسات. مناافع حاصال از FDIلحاظ کردن متغیر فاصله در مدل، نتایج دال بر وجود رابطاه مکمال باین تجاارت و

ند، کمتار گراران خارجی دارای در کشورهایی که اقتصاد بسته دارند و موانع بیشتری برای جر سرمایههمگرایی منطقه

.[34]است

باه دو عامال رساد کاه متغیار فاصاله به این نتیجه می ،جهانی سازی در آغاز قرن بیست و یکم با موضوع 10ویتو تان ی

،ملیتی و اطالعات با رشاد اینترنات های چندگراری با رشد شرکتسرمایهگراری و اطالعات پیوند خورده است. سرمایه

باه ارمغاان در فاصاله زیااد را نقال وحمله ینه کاهش نظیرالمللی انع معامالت بینکاهش موو هانی سازی موج جدید ج

های حمل ورود با کاهش ه ینهو مدل جاذبه است که جغرافیایی اقتصادییک متغیرکلیدی در فاصلهمتغیر است. آورده

را باه عناوان « یاایی اقتصاادی جغراف» تاوان هاای مرساو مای شاود.بنابراین طباق مادل به منطقه تجارت ترجیحی آسان می

کاه تشاریح کارده اسات را ارتباطاات در انقال تکنولوژیکی سه 11فرانکیل . [38]نقل الگوسازی کردوهای حمله ینه

رخ داددر قرن نوزدهم انقال اول با ظهور ماشین بخار و کشتی بخار است. در مدل جاذبه فاصلهمتغیرکلیدی نقشمبین

هاای میاانی قارن بیساتم باا پایین آورد. دومین انقال تکنولوژیکی در نیماه های طوالنی را در فاصلهنقل وحمله ینه که

به مقیاس و صرفه جویی ناشی از نسبت ر که بازده ف ایندهکول پیغهای و ساخت کشتی هتولید انبو ،گسترش مقیاس تولید

هاای طاوالنی را تاا ساه چهاار در فاصله مل باره ینه واقعی هر تن ح 1920-1980هایسال طیبطوریکه مقیاس داشت.

تحاول ایان انقاال .باه وقاوع پیوسات در پایان قرن بیساتم نقل وحمل. سومین انقال در فناوری ارتباطات و کاهش داد

. [28]استالملل در سطح بین دانش فنیدستیابی به فناوری و اطالعات و با هافاصلهدر حال کاهش دادن ی شگرف

بیشترین منافع حاصل از جهاانی ساازی و آزادساازی تجااری نصایب عوامال نسابتًا :گویندمی 12و استیرن دیر دروف

توانناد ، مای اسات شود. در کشورهای فقیر که نیروهای کار غیر ماهر بخش نسبتاً فاراوان از افاراد در سان کاار فراوان می

.[25]برندگان اصلی جهانی سازی و آزادسازی تجاری باشند

8 Paul Krugman (1980)

9 Stone (1999)

10 vito tanzi (2000)

11 Frankel (2000)

12 Deardorff and Stern (1999)

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

5

جهت پیشبرد همگرایی در کشورهای عربی، تمرکا بار ،دنکنمیپیشنهاد با استفاده از مدل جاذبه، 13و مسرلینهکمن

دهاه اروپاایی کشاورهای در ساازی یکپارچه اصول آنها نظر از است.نقل وحملهای کاهش ه ینه و فاصلهمتغیر کلیدی

ستد و داد یکدیگر با کمتر خیلی عربی کشورهای .هستند متفاوت مشخص کامالً طور به فعلی عربی کشورهای و شصت

در نتیجه اساتراتژی یکپارچاه ساازی .اد و ستدی در تولید ناخالص داخلی، بسیار متفاوت استد چنین اهمیت و کنند می

. استل تجارت کاال( متفاوت کام آزادسازی) است درآمده اجرا به اروپایی جامعه وسیله به که لیبرالی غالباً شیوة باعربی

[28]

کشاور بانگالدش باا شارکای مدل جاذبه تعمیم یافته را با تکنیک پنل دیتا برای بررسی جریاان تجاارت ، 14رحمان

تجاری این کشور به کار می گیرد نتایج او نشان می دهند که تولید سرانه و درجه باز بودن اقتصادها، تاثیر مثبت اما ه ینه

. [30]تجارت بنگالدش داشته است حمل و نقل تاثیر منفی بر جریان

-2اقتصادی اثر مثبات بار رشاد اقتصاادی دارد. یکپارچگی -1شامل: مطالعات این مهمترین یافته های 15هری، آردین

بسیار ، موانع تجاری با رفاع عمیق یکپارچگی اثرات -3 .منافع زیادی داردجدید پیوستن به اتحادیه اروپا برای کشورهایی

کااهش محادودیتها و مواناع مارزی، -5توسعه موسسات اقتصادی اثرات مهمی بر رشاد اقتصاادی دارد. -4.می شودبیشتر

. [22]اثرات مثبتی بر سطح درآمد ملی و رفاه دارد

به بررسی ایجاد واحد پول آسیایی در اقتصادهای مختلف منافع بالقوه ایجااد یاک واحاد پاول آسایایی 16پلومر ،میشل

و همگان دولتهاای باین در متحدالشاکل بازرگاانی سیاساتهای باا موفاق، رژیم یک ایجاد زمینه امر این .استزیاد بسیار

. [33]د را فراهم می نمایدآزا رژیم یک به مایلمت

بحاث پاردازد. وی باه مای فاصاله به بررسی دو متغیرکلیدی اندازه اقتصاد و با استفاده از مدل جاذبه، 17جاسکوث ملیت

تواناد باه عناوان یاک عامال مشاو در فاصاله مای گوید، وی می .صص در مدل جاذبه معتقد استهای نسبی و تخم یت

.[29]تجارت بین کشورها در نظر گرفته شود

تحقاق ، تجارت آزاد جهانی از مسیر گسترش منطقاه تجاارت ترجیحای که بر طبق آن« اثردومینو»با معرفی 18بالدوین

دهند که تحت پردازد. مطالعات بالدوین نشان میدر مدل جاذبه می فاصلهازه اقتصاد و یابد، به تبیین دو متغیرکلیدی اندمی

باه اتحادیاه « وارد شاوندگان »با گسترش منطقه تجاارت ترجیحای، کشاورهای خاارجی ناخواساته باه جرگا « اثردومینو»

. [23]پیوندندمی

13 Hoekman. B, Messerlin. P, (2002)

14 Rahman(2004)

15 Ardian. Harri (2005)

16 Mchael G. Plummer (2006)

17 Jacques Melitz (2007)

18 Baldwin (2011)

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

6

مای فاصاله دو متغیرکلیدی انادازه اقتصااد و ویتنا با تجارت در به بررسی با استفاده از مدل جاذبه، 19دین تای تانیبین

با استفاده از مدل پنل دیتا انجاا 2010تا 2000های کشور جهان طی سال 60تحلیل تجارت دوجانبه بین ویتنا و پردازد.

. [26]شده است

عوامال دیگاری ، یو اشاتراکات فرهنگا نقال وحمال دهاد عاالوه بار ه یناه مطالعات خود نشان می در 20مشفیگو ایبنی

مباحاث همگرایای ضامنا وی در همگرایی اقتصادی بین دو کشاور اهمیات دارد. نی مشترک چون ترتیبات تجاری و مرز

چند ملیتی و گارایش کشاورها باه اقتصااد بااز تبیاین هایگراری شرکتالملل را با تکیه بر تجارت و سرمایهاقتصاد بین

. [32]کرده است

اگر چه انقاال صانعتی باا تخصصای کاردن . ه استاثیر متقابل اقتصادها با مدل جاذبه پرداختبه بررسی ت 21اندرسون

ولی انچه مکان تولید و تجارت را مشخص می کناد فقاط امور و انتقال دانش فنی آغاز تهاجمی برای جهانی سازی است

ز کشاورهای غیار عضاو ساازمان بسایاری ا 1980در دها 22اس ای تی سای طبق گ ارش یو. [21 های نسبی استم یت

گراری درونگرا باه سامت های تجاری و سرمایههمکاری اقتصاد و توسعه، شامل روسیه، هند و چین آرا آرا از سیاست

باا گساترش بازارهاا، فنااوری و . انها دریافته اند کاه نده اگرا تغییر گرایش دادگراری برونهای تجاری و سرمایهسیاست

کناد و رشاد پیادا مای ، با پیوساتن باه جریاان آزادساازی، نماید. در نتیجه، بازدهی این کشورهایهای جدید رخ مفرصت

.[36]می گردددرآمدشان به سطوح درآمدی سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، همگرا

کلیادی هاای باه بررسای متغیر باا اساتفاده از مادل جاذباه، نیا داخلای پژوهشگران ،یرجاهای خهم مان با پژوهش

ای ایاران و امکاان شارکای منطقاه » ( در مقالاه 1379) حساینی و ب رگای و.... پرداختناد. فاصاله ،اندازه اقتصاد ،تجارت

ز باودن اقتصااد، از قبیل: تولید سرانه، درجه باا یاقتصادیکپارچگی بر های موثر شاخصبه بررسی «ایپیوندی منطقههم

ایهم کشاورها از کال تجاارت منطقااه سااو ، انادازه تجاارت تصاادرا و ته شاده صاانعتی از تولیاد ساهم کاالهاای سااخ

،ترکیبای هاای دهدا روش و یافتاه تعمایم جاذبه الگوی از گیریبهره ( با1381) همکاران و آذربایجانی[. 6]اندپرداخته

ردا ماو ر شادن جهانی و همگرایی هایشاخص اساس بر ،ایران اقتصاد برای ایمنطقه – تجاری ترتیبات ترینمناسب

[. 1]اندداده قرار بررسی

. ماتیااس کارد بارآورد را ( طرح فرضی یکپاارچگی اقتصاادی 1997) 23ماتیاسمدل با استفاده از تصریح اشرف زاده

داد.ضریب ثابت اول)الفا( گرفته بود با لحاظ سه ضریب ثابت پاسخ دیگران و فرانکل به را که (1996) پوالک ایرادات

19 Dinh Thi Thanh Binh(2011)

20 mashfique Ibne Akbar(2013)

21 Anderson (2016)

22 United States International Trade Commission(2017).

22 vito tanzi (2000)

23 Matyas, L.

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

7

مقاومت کشورها را در زمینه واردات نشان می دهاد و انتظاار دارد ،ز نظر ماتیاس این ضریبا. یک متغیر مجازی است،

توان ضریب ماتیاس نظر از. است مجازی متغیر ثابت دو )سیگما(، یکبه همین ترتیب ضریب .این ضریب منفی باشد

فی می نماید. انتظار ماتیااس بار ایان ننده را نشان می دهد و آن را به عنوان اثر کشور هدف معرک صادر کشور صادراتی

است که این ضریب مثبت بوده و برای کشورهایی که توان صادراتی بیشتری دارند، ب رگتر باشاد. ماتیااس بارای نشاان

و این کند می معرفی ضریب ثابت سو )گاما( است را سو که همان ی زدادن اثر زمان در مقاطع )کشورها( متغیر مجا

از نظر ماتیاس کسانی که این مدل را بکار گرفته اند، ن اثر زمان در مقاطع یا کشورها معرفی می نماید.ضریب را به عنوا

الفا مساوی صفر و سیگما مساوی صفر و گاما مساوی به صورت ناخواسته و بدون آزمون، محدودیت های غیر ضروری

هاای همگرایای تااثیر بررسای بارای ماتیااس ترتیب این هب. اند نموده تحمیل مدل بر i ,j , tمقادیر همه برای را صفر،

ثابت مدل را به دو اثر بازار داخلی و اثر کشور هدف تفکیک می نمایاد اثرات کشورها، بین تجارت جریان بر اقتصادی

و تاکید می کند که اعمال چنین محدودیتهایی آن هم بدون آزمون بار مادل عماومی جاذباه، ممکان اسات نتاایج را باا

[2] همراه سازد. تورش

جهانی»طالعات م نهاوندیان و الهی[. 3]ختپردااقتصادی در میان کشورهای اسالمی یکپارچگیاکبری به بررسی

یکپاارچگی به بررسای لیندر نظریه به کارگیری با «منا اسالمی کشورهای مطالعه موردی -ایمنطقه هم پیوندی و شدن

در مقااطع کشورها سایر و اسالمی کنفرانس سازمان کشورهای عضو تجاری تاررف دادند، نشان ختند وپردااقتصادی

[. 4]دارد سازگاری شدن جهانی نظریه از پس و پیش

گرایای و منطقاه « خاارجی مساتقیم گاراری ای و تاثیر آن بر سارمایه منطقه همگرایی»ژوهش همکاران پ و نجارزاده

ایج مطالعاات مارکور دال بار تااثیر مثبات انادازه باازاری و اقتصاادی نتا . کناد مطارح مای را ای های منطقهتشکیل پیمان

[. 19]های تجاری دوطرفه استکننده و واردکننده بر جریانکشورهای صادر

جریاان تجاارت و اقتصاادی یکپاارچگی بر اساس مدل جاذبه باه بررسای عوامال تعیاین کنناده نی و همکارانخیابا

کننده، اثر مثبت ناخالص داخلی کشورها، نرخ ارز واقعی و ذخایر ارزی کشور صادر . بر اساس نتایج آنها تولیدختندپردا

[. 7]و معنادار و جمعیت کشورها اثر منفی بر تجارت دارد

به بررسی اثرات ایجاد و انحراف تجارت در قالب ترتیبات تجارت ترجیحای دو سب واری حسینی ،صادقی یارندی

ای ایاران در نهایات کااهش مازاد تجاری غیار نفتای و درآمادهای تعرفاه بنابراین ردازند.پین ایران و پاکستان میجانبه ب

[.12]خواهد یافت

اثارات ، اقتصادی یکپارچگیبررسی ضمن 2002-2003با استفاده از مدل تعادل ج ئی برای دوره زمانی محرابی

تجاارت اری ایران پس از ایجاد یک موافقت ناماه ای و تراز تجای بر جریانات تجاری، درآمد تعرفهکاهش موانع تعرفه

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

8

[. 16]پردازدبین ایران و کشورهای آسیای مرک ی میترجیحی

جریاناات تجااری دو هاای پنال، با روش داده 2005تا 1994 هایلسا بین جاذبه مدل از استفاده با کریمی هسنیجه

با محاسبه و نصیری ناصری[. 14]را بررسی کرد هند وساقیان کشورهای و فارسخلیج همکاری شورای و بین ایران جانبه

ور سازگاری باین تولیاد کشا و شاخص فهسازگاری جریان تجاری دو طر ،شاخص کلی شامل شدت جریان تجاریسه

ترکیه و ،ن یکشورهای اندومرکور به ترتیب شاخصطبق دست یافتند. یجه ذیلبه نت ،مبدا و کشور طرف موافقت نامه

[.18]قرار دارنداول تا سو های هسوریه در رتب

التاین یریکاا میان ایران و کشورهای آمیکپارچگی اقتصادی بررسی » عنوان با پژوهشی لطفعلی پور و همکاران در

پردازد. هدفمی تینال آمریکای کشورهای و ایران کشور میان اقتصادی همگرایی بررسی به - جاذبه مدل کاربرد -

و ایران شورک بین جانبه دو تجارت اف ایش می ان بر آن تأثیر و تشکیل بلوک موفقیت د ع یا موفقیت بررسی ،اصلی

بلاوک یجااد ااسات. 2001-2009زماانی دوره در کشاور شان ده شامل ،تحقیق این آماری جامعه است. کشورها این

[. 15]دهدمی اف ایش را عضو کشورهای میان درصد تجارت 89 معادل تجاری

دهاد د نشاان مای نتایج برآور پردازند.میبررسی همگرایی اقتصادی دو کشور ایران و ترکیه ران به و همکا کیبائیش

کنند. می ه را توجیههای اقتصادی بین ایران و ترکیمتغیرهای مستقل درآمدسرانه و فاصله بین آنها تا حد زیادی همکاری

بتای داشاته ی منطقه آسایای جناو غربای همگرایای مث توانند با کشورهادهد این دو کشور نمیهمچنین نتایج نشان می

[.11]باشند

گاروه دی کشورهای« طرفه دو خارجی مستقیم گراریسرمایه – اقتصادی همگرایی تحلیل» نیکبخت و همکاران

دتوانا می گراییمنطقه را ندارند، آزاد تجارت به ناگهانی ورود آمادگی اند که این کشورهابه این نتیجه رسیده 24هشت

نکته مهام در ایان مطالعاات .باشد جهانی اقتصاد به کشورها این ملّی اقتصادهای تدریجی حرکت برای راه مؤثرترین

جاذباه مادل همگرایای اقتصاادی در جهات پراکندگی جغرافیاایی و عضو کشورهای اقتصادی ساختار مشابهت عد

[. 20]است

هاای براساس یافتاه است. تر از طریق جهانی شدن بل دسترستر و قاه ینهگرایی کمآزادسازی به شیوه منطقه سوری

گرایای درآمادها ابطاه مثبات باین تجاارت متقابال و هم بر وجود رمبنی 25جریان تجاری ایران از فرضیه لیندر ،مدل جاذبه

م خارجی گراری مستقیسرمایه و اندازه اقتصادی، درآمد سرانه ،دهدکند. همچنین نتایج برآورد مدل نشان میپیروی می

ای ماورد بررسای هاای منطقاه مستقیم و مسافت اثر معنادار اما معکوس بر جریان تجااری ایاران باا بلاوک و آثار معنادار

24 D-8

25 Linder

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

9

[. 10]دارد

کناد. ررسای مای بهمگرایی اقتصادی میان ایران و کشورهای حوزه دریای خ ر را ،مدل جاذبهبا استفاده از سعادت

ران رخ ترین اثر ایجاد تجارت در بازار ایا تجارت آزاد ایجاد کند، ممکن است بیش اگر ایران با کشورهای منطقه، طرح

[. 9]مدت واردات استتر از کشش بلندب ری ،مدت صادراتدهد. همچنین، مشخص گردید کشش بلند

اده از ز باه اساتف هر کشور کاالیی را صادر می کند کاه در تولیاد آن نیاا "بیان می دارد که 1391سالواتوره در سال

یا ز عامل نسبتاً کماستفاده ا عامل نسبتاً فراوان و ارزان دارد و به طور متقابل کاالیی را وارد می کند که تولید آن نیاز به

.[37]"و گران دارد

،نویساد ای و بازارهاای مشاترک مای نتشار کتا همگرایی اقتصادی و ترتیبات تجااری منطقاه با یبروجردرحیمی

پردازناد. ضامناً میاان کشاورها مای 26گرایی اقتصادی باه مسائل همگرایای درآماد یاا نباود همگرایای غالب مطالعات هم

بروجاردی . اقتصاادی نیا کااربرد دارناد 27ی یاا ادغاا گهای یکپارچهای همگرایی درآمد با شبیه سازی برای مدلمدل

که در آن وقوع تجاارت میاان د نداجاذبه میو مدل مشابه فرضی لیندر را یکپارچگیرفع موانع تجارت برای دستیابی به

. [8]شود، محسو میاقتصادی یکپارچگیبه کشورها عامل ایجاد فعل و انفعال در زمینه دستیابی

روند تولید و تجارت -3

جهان در تولید و تجارت روند -1- 3

عااتی و ارتبااطی و حارف مواناع هاای اطال ، کاهش ه ینههای حمل و نقلکاهش در ه ینه 28بر اساس گ ارش آنکتاد

ای در تجارت کاالها و خدمات منجر به تسریع جهانی سازی طی یک قرن گرشته شده اسات. دامناه ای و غیر تعرفهتعرفه

مقایساه باین هاای اساتاندارد ولای یکای از شااخص ،توان در یک آمار واحد به تصویر کشاید شتا جهانی سازی را نمی

هاای باین دو باه جا ساال ،دهاد نشان میذیل همان گونه که جدول .د ناخالص داخلی استصادرات جهانی و رشد تولی

تولیاد جهاانی در حاال حاضار زیاک پانجم تر از تولید رشد کرده است. بایش ا سریع هموارهتجارت کاال ،جنگ جهانی

مساتقیم خاارجی در گاراری سارمایه جریان خروجی سااالنه است. 1950شود که این رقم دو برابر بیشتر از دهه صادر می

برابر رشد کرد که این رشد با نرخی بیشتر از دو برابر سرعت تجارت کااال در دهاه 6از بیش1983-1990هایخالل سال

تجاارت جهاانی یاک ساو تقریبااً 29هاای چنادملیتی های داخلای در میاان شارکت . تجارت شرکت، ادامه پیدا کرد1990

26 Convergence

27 integration

28 UNCTAD (2017)

29. Multinational corporations

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

10

، 1990های چندملیتی با کشاورهای غیروابساته اسات. طای دها گر تجارت شرکتدی یک سو تخمین زده شده است و

، 2000تاا 1991هاای . میاان ساال 30مستقیم خارجی رشد کردگراری سرمایهتر از ، سریعالمللیسبد مالی بینگراری سرمایه

، 2000د کارد. در ساال رشا تولیاد ناخاالص داخلای جهاان برابار 5/2تاا 5/0ارزش ساالنه مبادالت کاالیی بین مارزی از

جریاان چهار پانجم محاسبه شد و به های جهانیمالکیت ها وهمه ادغا یک سو ، تقریباًهای مبادالتی بین مرزیفعالیت

المللی حتی بیشتر اف ایش در معامالت ارزی در سطوح بین. مستقیم خارجی در آن سال ارزش گراری شدگراری سرمایه

با وجود بهبود نسبی وضعیت همچنین ده انفجار ظرفیت جهانی در تجارت الکترونیک است. 1990 از این ارقا بود. ده

مایالدی، کنادترین رشاد 2017تجاارت جهاان در ساال های بحران مالی و اقتصادی جهاان، مجادداً تجارت پس از سال

المللی کندتر سال گرشته تجارت بین 15بار طی و برای نخستینرا دارد میالدی 2009تجارت جهانی از زمان بحران مالی

از تولید ناخالص داخلی جهان رشد خواهد کرد. کااهش رشاد تجاارت جهاانی نسابت باه رشاد تولیاد ناخاالص داخلای

میالدی سرعت رشاد 1990-2006های خورد که بر اساس آمارها طی سالدر حالی رقم می اخیر کشورها در این دو سال

.[35]برابر تولید ناخالص داخلی جهان بوده استدو یانگینحجم تجارت جهانی کاال بطور م

)درصد( 2016تا 1720( و صادرات جهانی طی GDPرشد تولید ناخالص داخلی ) -1جدول

2016-2000 2000-1990 1990-1973 1973-1950 1950-1913 1913-1870 1870-1820 1820-1720 دوره

رشد تولید

رشد صادرات

8/0

4/1

9/1

5/4

5/2

9/3

8/1

5/0

4/5

8/9

7/2

4

2

5/6

3/3

5/5

[37]: ماخر

تجارت ایران با جهان - 2- 3

مطابق جدول . شودتحلیل می 1392منتهی به دهه روند بعد از تبیین بعلت اهمیت 1395منتهی به جدیدترین اطالعات

و 1392به سال مربوط درصد 295/0رقم رها کشو باایران کمترین می ان رابطه مبادله 1379 -1392طی دوره ذیل

من له هشدار اف ایش قابل توجه قیمت شود. این امر بهمربوط می 1385درصد به سال 487/0بیشترین می ان آن با رقم

کاالهای پتروشیمی و درصد 50تجاری حدود و سبد ترکیب کاالهای وارداتی نسبت به قیمت کاالهای صادراتی است.

گازی و پتروشیمی متعلق به گروه میعانات نی واحد صادرات هریشترین ارزش بکه منشأ نفتی دارند. استزی میعانات گا

واحد صادرات و در نتیجه بخش مهمی از رشد رابطه مبادله تجاری غیرنفتی نی وابسته به هر ارزش کل است. به تبع آن

هرد صادرات کشور نسبت به سال قبل کاهش و ارزش واحهر ، ارزش 1392در سال محصوالت نفت و گاز خواهد بود.

تجارت ایران واحد واردات اف ایش یافت که باعث سقوط رابطه مبادله به کمترین می ان خود در دوره مورد بررسی شد.

30 . Craft (2000)

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

11

است که در میعانات گازی و پتروشیمیدهه تشریح شده فو با غلبه نی همانند 1395و 1394در دو سال گرشته یعنی

طبق قاعده مارژنال آخرین تراز بهترین راهنما است. سال گرشته ،ی ایران با جهانرآخرین تراز تجا کنیم.امه تحلیل میاد

میلیون دالر بوده 930میلیارد و 43ه ار تن و به ارزش 648میلیون و 129می ان صادرات غیرنفتی کشور بالغ بر ( 1395)

درصدی در ارزش دالری داشته است. حساسیت 5/3درصدی در وزن و 38که در مقایسه با سال گرشته، اف ایشی

ولی .بوده است 1395یعنی رشد می ان صادرات یازده برابر رشد ارزش آن در سال ،صادرات نسبت به ارزش یازده است

همچنین می ان واردات کشور در این کشش است.یعنی بی ،است -0.96برعکس، حساسیت واردات نسبت به ارزش

33، به ارقا 1394درصدی در ارزش دالری در مقایسه با سال 1/5درصدی در وزن و اف ایش 9/4مدت، با کاهش

[51] میلیون دالر رسیده است. 684میلیارد و 43ه ار تن و 399میلیون و

به ه ار تن 434میلیون و 32از نظر وزنی « محصوالت پتروشیمی»صادرات 1395مطابق آمار گمرک، در سال

درصد از نظر ارزشی را از حجم کل صادرات به خود اختصاص 6/32میلیون دالر، سهمی بالغ بر 340میلیارد و 14ارزش

درصدی مواجه بوده 1/9درصدی و از نظر ارزشی با رشد 41با رشد اند که در مقایسه با سال گرشته به لحاظ وزنی داده

وشیمی سهم باالیی در سبد صادراتی کشور دارند، حجم صادرات آن از که پس از محصوالت پتر« میعانات گازی»است.

میلیون دالر ثبت شده است. سهم میعانات گازی از کل 320میلیارد و 7تن به ارزش ه ار 663میلیون و 18نظر وزنی

گرشته، هم درصد است. درصد تغییر صادراتی این محصول در مقایسه با سال 6/16حجم صادرات کشور از نظر ارزشی

726میلیون و 9، به لحاظ وزنی «گازطبیعی»به لحاظ وزنی و هم ارزشی رشد داشته است. از سوی دیگر، می ان صادرات

سال گرشته،اگرچه به لحاظ وزنی رشد بیش با میلیارد دالر گ ارش شده که در مقایسه 2تن و از نظر ارزشی بیش از ه ار

درصدی مواجه بوده است. براساس آمارها، سهم صادرات 7/2 ظر ارزشی با افتکرده، اما از ندرصدی را تجربه 67از

درصد از نظر ارزشی گ ارش شده است. مطابق آمارها، حجم صادرات 7/4گاز طبیعی از حجم کل صادرات کشور،

دالر ثبت شده که میلیون 192میلیارد و 20ه ار تن و از نظر ارزشی معادل 825میلیون و 68سایر کاالها به لحاظ وزنی

درصد است. صادرات سایر کاالها نسبت به مدت مشابه سال 9/45سهم آن از حجم صادراتی کشور، از نظر ارزشی

آمار گمرکات ایران در سال مطابق رو بوده است. از سوی دیگر، مطابق درصدی روبه 10گرشته، از نظر ارزشی با افت

شریک تجاری)صادرات و واردات ( ایران محسو می 6« و آلمان ، عرا جنوبی، ترکیه ، کره چین، امارات» 1395

ذرت دامی، وسایل نقلیه موتوری، قطعات اتومبیل سواری و شوند که روسیه در آنها حضور ندارد. ضمن اینکه کاالهای

.[51]روندشمار میایران از جهان بهواردات عمده ازجمله برنج

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

12

ارقا به میلیون دالر میلیون تن – 1395و 1394رشته در دو سال گ تجارت ایران با جهان -2جدول

رشد رشد وزنی 94ارزش 94وزن 95ارزش 95وزن تن میلیون ارقا به میلیون دالر و

ارزشی

94قیمت 95قیمت

45 34 3.5 38 42429 93907 43930 129648 میعات گازی صادرات کاال و

45 33 -3.0 33 37749 83412 36610 110985 صادرات کاال

118 131 5.2 -5 41539 35152 43684 33399 واردات کاال

65 54 4.3 26 83968 129059 87614 163047 کل تجارت

0.38 0.25 -0.58 -6.6 0.9 2.4 0.8 3.3 به واردات نسبت صادرات

[51] :ماخر

تجارت روسیه با جهان -3- 3

در 2015تا 2003 هایشاخص صادرات به تولید ناخالص داخلی طی سال 31مطابق اطالعات سایت فدراسیون روسیه

تا 10مدت مرکور در دامنهشاخص واردات به تولید ناخالص داخلی طی اما ؛درصد در نوسان بوده است 35تا 30دامنه

و مازاد تجاری در کشور روسیه در دهه شاخص وارداتبه شاخص صادرات، که غلبه در نوسان بوده استدرصد 25

روسیه روابط تجاری بسیار زیادی با اروپا و ،2015در سال مطابق اطالعات بانک جهانیمیالدی است. 2015منتهی به

طبق سیا وابسته است.آاروپا و شدت به به سبد صادراتی روسیهبطوریکه با آمریکا دارد. کمی روابط تجاری بسیار

سیا به آدرصد صادرات روسیه به 16و درصد صادرات روسیه به اروپا 60 معادل 2015اطالعات بانک جهانی در سال

.[49]صادرات روسیه به آمریکا استدرصد 2تنهادرصد صادرات روسیه به چین است. 10و است ج چین

:دن همسایه یاست فقیر کرس وگذشته یه در ربع قرن بررسی تجارت ایران روس -4- 3

از فروپاشی نظا اقتصادی مبتنی بر قرن ربع روسیه و گرشت 1917انقال اکتبر آستانه صدمین سالگرد 2017سال

در نظا بازار وتجارت بین الملل و کشورهای سی آی اس بودن روسیه که نشانگر نو ظهور برنامه ری ی مرک ی است

حجم تجارت ایران با روسیه از 1393منتهی در دهه چگونه است. نو ظهور هایایران با این کشورا روابط تجاری است. ام

سقوط کرد در حالیکه در همین دهه حجم تجارت 1393حدود دو میلیارد دالر به کمتر از یک میلیارد دالر در سال

روند به روسیه ایران صادرات ،طی دهه گرشتهرد دالر رسید. ایران با عرا از حدود یک میلیارد دالر به باالی ده میلیا

عرا اف ایش برخی از کشورهای همسایه مثل به ایران صادرات طی همین مدت است ولی داشتهدرصدی 50ی کاهش

31 Rosstat

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

13

با وجود م یت مرز آبی که ه ینه حمل آبی یک سی و هفتم مرز خشکی .استحدود ده برابر شده گیری داشته و چشم

[.17]است روسیها بایران روابط تجاریضعف امر خود گواهی بر این ،است

بود که در میلیون دالر 75میلیون تن و 38معادل 1371صادرات ایران به روسیه در سال می ان 4ضمیمه مطابق جدول

ی می ان واردات ول. رسید میلیون دالر 219میلیون تن و 362ایران به روسیه معادل می ان صادرات (1395گرشته) سال

می ان واردات ایران از ،خرین سالآکه در میلیون دالر بود 310میلیون تن و 767معادل 1371ایران از روسیه در سال

تجاری ایران از روسیه که در سال کسریمی ان رسید. میلیون دالر 1544میلیون تن و 2084معادل 1395روسیه در سال

اف ایش 1395در سال میلیون دالر 1325درصد و 75به میلیون دالر بود 235صد و در 61معادل 1371اول فروپاشی

90نیمه اول دهه میلیون دالر بود که در 54میلیون تن و 88معادل 70صادرات ایران به روسیه در دهه میانگینیافت.

میلیون تن و 1036معادل 70در دهه ه ولی می ان واردات ایران از روسی میلیون دالر رسید. 311میلیون تن و 531معادل

می ان کسری تجاری ایران میلیون دالر رسید. 967میلیون تن و 1716معادل 90میلیون دالر بود که در نیمه اول دهه 486

90میلیون دالر در نیمه اول دهه 656درصد و 48میلیون دالر بود به 432درصد و 77معادل 70در دهه از روسیه که

نفع به ایران با روسیه همواره به نفع روسیه بوده و شدت )رشد( آن نی طی روندارزشی تراز تجاری از طرفی رسید.

صادرات به واردات ایران با روسیه همواره به نفع روسیه بوده و شدت )رشد( آن نی طی ارزش نسبت است. روسیه بوده

یاست فقیر کردن . این امر نشانگر سدرصد رسیده است 300درصد به حدود 130نفع روسیه بوده و از حدود به روند

ما را با تراز تجاری منفی در بلند مدت روسیه ؛ زیرا .اجرا شده استطی ربع قرن گرشته همسایه توسط روسیه برای ایران

بابت کسری از فروش نفت به دست آورده )دالر و یورو( را که غالباً های خودور است ارزبمواجه کرده است و ایران مج

گرشته بسیار کمتر از طی ربع قرن می ان روبل بدست آمده از صادرات به روسیه . بعبارت دیگر به روسیه بدهدتجاری

یاست فقیر کردن همسایه توسط روسیه برای س بنابراین می ان روبل مورد نیاز برای تامین واردات از روسیه بوده است.

ای در خصوص صنایع . برای خروج از این سیاست غلط الز است تدابیر ویژهتگرشته اجرا شده اس ربع قرنایران طی

در قالب که اقال عمده تجارت ایران با روسیه است ، و صنایع غرایی ؛ صنایع کشتی سازی فوالدی، صنایع چو

ل امی است که . بنابراین ادو کشور اندیشیده شودو مناطق آزاد مشترک آبی گراری مشترک خارجی در مرزهاسرمایه

نکته .را تحلیل نمائیمسیاست فو ، شناسایی شود تا با دقت بیشتری ،در سالهای اخیر اقال عمده تجارت ایران با روسیه

رابطه مبادله است. دیگر

روسیه نی نامناسب است. قیمت کاالهای نسبت بهرابطه مبادله ایران ،عالوه بر کسری تجاری 4ضمیمه جدول مطابق

نسبت بهرابطه مبادله ایران بودن نامناسب علت .داتی ایران از روسیه سه برابر قیمت کاالهای صادراتی به روسیه استوار

مواد اولیه خا و با قیمت پایین مانند کلنکر ءج ،عمده کاالهای صادراتی ایرانمرتبط است. کاالهای به ترکیب روسیه

کشش درآمدی باکاالهای ضروری االهای صادراتی ایران به روسیه غالباًک. به عبارت دیگر سیمان، شیشه و میوه است

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

14

)هوای بسیار سرد رشد تقاضا کمتر از رشد در آمد است ولی در شرایط جاری و موقعیت جغرافیایی بنابراین اندک است

فروشی با صنایع باید یک قد جلوتر برود و بجای خاایران . بری( کشور روسیه به کاالهای ضروری نیاز دارد یس

بندی مدرن، زنجیره تامین در روسیه را گسترش دهد.تبدیلی و بسته

در حوزه سی آی اسجاذبه ایران تحلیل مدل -4

اقتصاادی و انادازه ،متقابال با محوریات تجاارت در حوزه سی آی اسایران آزمون در مدل جاذبه مورد هایفرضیه

مسافت بشرح ذیل است:

است آن فرضیه این مبانی تئوریک .دارد وجود اقتصادی کشور اندازه و متقابل تجارت بین مثبتی رابطه: اول فرضیه

مقیااس ناشای از باه صارفه دساتیابی در بااالتری نسابی تواناایی تر،اقتصادی ب ری مقیاس و ابعاد دارای کشورهای که

بیشاتر جار در قاوی بازارهاایی ینهمچنا کشورها این دارند. نسبی هایبرحسب م یت صادرات اف ایش و اقتصادی

. ضامناً شاود تجاارت حجم در اف ایش باعث اقتصادی ابعاد و مقیاس در اف ایش رودمی انتظار بنابراین، .دارند واردات

است. شده تأییداندرسون وکاردوسو وهمکاران جدید مطالعات در متقابل تجارت بر اقتصادی صرفه مثبت تأثیر

محساو تجاارت در مهام متغیاری فاصاله . دارد وجاود فاصاله و متقابل تجارت بین یمعکوس رابطه: دو فرضیه

ضمنا اگرچه تولید )درآمد( و جمعیات .است بازار به دسترسی موانع زمان و نقل، و حمل ه ینه دهنده نشان که شودمی

ولای اقتصااد اسات و انادازه ی باازار مصارف اندازه در کلیه مطالعات مرکور از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نشانگر

-، متغیر فاصله است. مرز مشاترک آبای ارزان باین ایاران تر در این مطالعه که روی آن تأکید ویژه وجود داردمتغیر مهم

شر دور باه بلکه یک فرصت بین المللی است که فاصله ،روسیه نه تنها یک فرصت منطقه ای در حمل نقل ارزان است

نسابت باه (روسایه –آبی ایاران فنالند از مسیر نوستراک )مسایر به هلسنکی هند، برای مثال مسیرغر را کاهش می دهد

در متقابال تجاارت فاصاله و باین منفای ارتباط بعالوه است.تر روز(کوتاه 22ه ار کیلومتر) 11معادل، مسیر کانال سوئ

است. شده ، واجدی و اندرسون تأییدکاردوسو وهمکاران مطالعات

و متغیر لیندر، تفاضل درآمد سرانه ایران .دارد وجود متغیر لیندرو متقابل تجارت بین معکوسی رابطه: و س فرضیه

های با درآمد سرانه مشابه بیشتر از ، تجارت دوجانبه بین کشورلیندررابطه ر واقع طبق د است. کشورهای سی آی اس

ها کمتر شود تجارت میان دو کشور رآمد سرانه میان کشوری متفاوت است. هر چه تفاوت دهای با درآمد سرانهکشور

معنادار بین حجم تجارت )صادرات و واردات( و اختالف درآمد سرانه میان منفی وتاثیر بنابراین اف ایش خواهد یافت.

ناًضم . یعنی هر چه شکاف درآمد سرانه کشورها کمتر باشد حجم تجارت بین آن دو اف ایش می یابددو کشور است.

است. شده تأییداندرسون و کاردوسو وهمکاران جدید مطالعات در متقابل تجارت بر اقتصادی صرفه مثبت تأثیر

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

15

حوزه سی آی استحلیل مدل جاذبه ایران در -1- 4

خالصه معادله آن در ذیل ،شده استدرج 2 ضمیمه در جدول 32ایویوزاولین مدل جاذبه بر اساس خروجی نر اف ار

متغیر محاسبه شده است. ی لگاریتم غیرمتغیرهای این مدل . تخمین زده شده است پنل دیتا بصورتمدل این ست.آمده ا

ایران و تولید ناخالص داخلی میانگین اول: مستقلمتغیرت و واردات( است. را)مجموعه صاد وابسته این مدل تجارت

مستقل رمتغی است. کشورهای سی آی اسو های ایران فاصله پایتخت دو : مستقل رمتغی است. کشورهای سی آی اس

سه است. کشورهای سی آی اسو متغیر لیندرکه تفاضل درآمد سرانه ایران چهار مستقل رمتغی است. سو جمعیت

متغیر مجازی این معادله رگرسیون به ترتیب مرز آبی، زبان و فرهنگ است که عدد یک به معنی مرز مشترک آبی، زبان

)الز به مرز مشترک آبی، زبان مشترک و فرهنگ مشترک است نداشتننشانگر مشترک است و عدد صفر و فرهنگ

ولی درج شده است 2 جدول ضمیمهدر سه متغیر مجازی معادله رگرسیون ایویوزخروجی نر اف ار یادآوری است که

احد است که در مقایسه با جدول استاندارد و 25معادل Fآماره بعلت ب ری بودن اعداد در معادله ذیل درج نشده است(.

ضریب زاویه است. درصد 41دار است. ضریب همبستگی معادل نشانگر آن است که این مدل رگرسیونی یک مدل معنی

، تولیداست. متغیرهای 628و 2501، -162268، 001/0به ترتیب ، فاصله ؛ جمعیت و لیندرتولیدچهار متغیر مستقل

متغیرمهم لی دودار است ومعنی درصد 95باالی معادله در سطحاین زبان مشترک و فرهنگ مشترک فاصله ، جمعیت،

اما یکی از مشکالت اصلی . دار نیستندمعنی در دامنه بحرانی قرار دارند و اصالًلیندر و مرز مشترک آبی این معادله یعنی

دار این معادله و متغیرهای معنیبنابراین است. ل نامانا رهای این مدطبق آزمون دیکی فول متغی این مدل آن است که

در ادامه این مشکل را رفع می بنابراین رساند که اعتبار ندارد.ما را به رگرسیون جعلی می ،هاسایر تحلیلو کلیدی آن

نماییم.

+ + 3B + 2B + 1B + A =

B1=0/001 (t=2/90) B2=-162268 (t=-3/3) B3=2/501 (t=2/05) B4=628 (t=0/06)

متغیرهای این مدل . در ذیل آمده است،تخمین زده شده است پنل دیتا بصورت کهمدل جاذبه معادلهدومین

منجر به ت. برآورد ضرایب مدل رگرسیونی با فر لگاریتمی، عالوه بر تخمین مستقیم ضرایب ی محاسبه شده اسلگاریتم

پایایی فر لگاریتمی متغیرهای این مدل به وسیله آزمون دیکی فولر تعمیم یافته [.21]پایایی سریهای زمانی نی می شود

تاندارد نشانگر آن است که این مدل رگرسیونی واحد است که در مقایسه با جدول اس 91معادل Fآمارهتایید شده است.

. ضریب زاویه چهار است درصد است که بسیار باالتر از معادله اول 68دار است. ضریب همبستگی معادل یک مدل معنی

و است. متغیرهای تولید، فاصله 099/0و 21/1، - 1/ 64، 19/1متغیر مستقل تولید، فاصله ؛ جمعیت و لیندر به ترتیب

32 Eveiws

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

16

در دامنه بحرانی قرار دارند و سه متغیر مجازی فو الرکرلیندر ومتغیر دار است ولی درصد معنی 99معیت در سطح ج

بعلت دارا بودن جمعیت که بصورت درآمد 2دار نیستند. بنابراین مدل جاذبه ارایه شده در جدول ضمیمه اصالً معنی

قابل قبول نیست.ا مشکل تورش تصریح مواجه می کند سرانه در متغیر لیندر وجود دارد و تخمین مدل را ب

+ + 3B + 2B + 1B + A =

B1=1/19 (t=3/73) B2=-1/64 (t=-3/9) B3=1/21 (t=11) B4=0/099 (t=0/06)

خالصاه ،سات ا درج شده 2 جدول ضمیمهبر اساس خروجی نر اف ار ایویوز در 4در قالب معادله نهایی مدل جاذبه

فار رگرسیونی با محاسبه شده است. برآورد ضرایب مدللگاریتم نپرمتغیرهای این مدل با . است معادله آن در ذیل آمده

دیکای فاول طباق آزماون [.21]نجر به پایایی سریهای زمانی نیا مای شاود ملگاریتمی، عالوه بر تخمین مستقیم ضرایب

قایساه باا مواحاد اسات کاه در 71معاادل Fآماره مانا است. لگاریتمی تعریف شده است که بصورتمتغیرهای این مدل

صاد در 55دار است. ضریب همبساتگی معاادل جدول استاندارد نشانگر آن است که این مدل رگرسیونی یک مدل معنی

مدل. متغیرهای مجازی است -38/0و - 25/3 ، 45/3به ترتیب متغیر مستقل تولید، فاصله و لیندر سهاست. ضریب زاویه

دار نیستند. در دامنه بحرانی قرار دارند و اصالً معنی

مهام آن متغیرهاای آمده است هم بصورت کلی معنی دار است و هم عالمت 4ای که در معادله بنابراین مدل جاذبه

در ساطح تولید، فاصله و لیندر هایمتغیریعنی ذیل، مدل جاذبه متغیرهای مهم است و کلیه متناسب با انتظارات تیوریک

مجاازی متغیرمعنی بودن بیدالیل مهمترین ی از یکاما ست.اقابل قبول ذیل درصد معنی دار می باشند. بنابراین معادله 99

ن و بصاورت زمینای صادرات ایران به روسیه از طریق کشور ثالث یعنی آذربایجا ینشتربیآن است که ،مرز مشترک آبی

عالمات متغیرهاای مهام ، باالخره هر سه فرضیه مدل جاذباه از لحااظ شود.است که در ادامه با تفصیل بیشتری تحلیل می

اقتصاادی انادازه و 33متقابال تجاارت بین مثبتی رابطه؛اول فرضیهطبق متناسب با انتظارات تیوریک است و تایید می شود.

.دارد وجود 36متغیر لیندرو 35فاصلهو متقابل تجارت بین معکوسی رابطهو سو : دو ضیهفر .دارد وجود 34کشور

+ + + 2B + 1B + A =

B1=3/45 (t=11/5) B2=-3/3 (t=-6/9) B3=-0/38 (t=-0/04) B4=-0/016 (t=-0/043) B5=-0/6 (t=-1/19)

33 Trade 34 GDP 35 DIS 36 DYP

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

17

آزمون دیکی فول اوال براساس آمده است . 5جدول ضمیمهدر معادله جاذبه با مدل رند ایفکت شکل نهایی

به صورت ذیل هاسمنفرضیه در روش آزمون ثانیا مانا است. ست لگاریتمی تعریف شده ا که بصورتمتغیرهای این مدل

است.

Random Effects MODEL IS Appropriate: Nall H

H: fixed Effects MODEL IS Appropriate alt

صد است که ب رگتر از نیم درصد 16زش احتمال در آزمون هاسمن رچون ا مشاهده میشود ، 5جدول ضمیمهمطابق

به ضریب زاویه متغیر مستقل تولید و لیندر . فرضیه نال رد نمی شود.یعنی مدل رند ایفکت مناسب است بنابرایناست

آمده است هم بصورت کلی معنی دار است و هم 5ای که در معادله. بنابراین مدل جاذبه است -26/0و 75/2ترتیب

درصد 95ذیل، در سطح مدل جاذبه و کلیه متغیرهای مهم عالمت متغیرهای مهم آن متناسب با انتظارات تیوریک است

صد است. 5معنی دار است زیرا ارزش احتمال همه انها کمتر از

فاصله در مدل جاذبه از منظر صادرات ایران به روسیه به تفکیک گمرکات: تحلیل -2 -4

در نتیجهایران با روسیه مرز خشکی ندارد المللی است.های اصلی مدل جاذبه در تبیین تجارت بینمتغیرفاصله یکی از

دار نیست مجازی که از لحاظ آماری معنی متغیرولی مفهو این ،مجازی مرز مشترک آبی تعریف شده است متغیرمدل

گمرکات استان گیالن که ن دیکترین های شمالی مخصوصاًطبق مدل جاذبه انتظار داریم که گمرکات استانچیست؟

تائید شده نی 3جدول ضمیمه کشور روسیه دارد بیشترین صادارت به روسیه را داشته باشد. این امر در مرز مشترک را با

ت ایران به روسیه از طریق گمرکات آستارا گیالن انجا شده است. مجموع دو ردیف رادرصد صاد 45بطوریکه ،است

58ه گمرک آستارا و منطقه آزاد بندر ان لی دهد. بطوریکت را پوشش میابا شدت بیشتری انتظار 3جدول ضمیمه اول

گمرک 5بطوریکه ،درصد صادرات ایران به روسیه را دارند. عالوه بر آن سه ردیف بعدی نی موید فرضیه فو است

ن و تهران است که کمترین فاصله را با رامتعلق به گمرکات گیالن، مازند( 1395) اول صادراتی به روسیه در سال گرشته

ی ایران در بگمرکات مرک ی و جنو به این گمرکات است. ضمناً متعلقدرصد این صادرات 75 ارند و مجموعاًروسیه د

ردیف آخر جدول قرار دارند.

شود و آن نقش منطقه آزاد ان لی و منطقه ویژه اقتصادی آستارا است. ستخراج میا 3جدول ضمیمه اما یک نکته دیگر از

اند و توسعه صادرات طراحی شده خارجی جهت صادرات مجدد گراریای جر سرمایهبرآزاد رغم اینکه مناطق علی

صادرات به روسیه داشته است. (1395گرشته )ولی منطقه ویژه اقتصادی آستارا بیش از سه برابر منطقه آزاد ان لی در سال

کشور 3جدول ضمیمه ند. مطابقکمجازی مرز مشترک آبی در مدل جاذبه را تبیین می متغیرمعنی بودن بینکته سو

انتخا شده بوسیله تاجران مسیر ولی ،داردم ر مشترک آبی با ایران از مسیر ان لی با فاصله کمتر و ه ینه کمتر کهروسیه

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

18

بطور سنتی .ثالث آذربایجان و مرز خشکی است که فاصله و ه ینه باالتر دارد از طریق کشور است و آستارا مسیر سنتی

نقل کامیونی نسبت به دریایی وبه حمل ،کشاورزی است و هم صادرکنندگان غالباًایران به روسیه صادراتی هم کاالی

زمینی و ، آبی شاملمنظوره چندنقل وحمل یا ونقلحملتنوع نظر از ایران ،نکته دیگر اینکه چسبندگی بیشتر دارند.

گل بسیار زیاد است میوه و سرمای شدید ه ینه پرورشبعلت ،روسیهدر شرایط مناسبی ندارد. صادرات هوایی برای

ولی متأسفانه به دلیل نبود هواپیمای باری از ایران به ،دناز ایران اشتیا زیادی دار گل میوه وبرای خرید روس ها و

صادرات محصوالت است. سهم 5اطالعات جدول ،دیگر رود. یکی از موضوعات مهمست میروسیه، این فرصت از د

درصد است. 73معادل 2015در سال ی صادراتی ایران به روسیه کاالها ازکل روسیه به ایران یی و کشاورزیغرا

دار نیاز به کانتینر یخچال باشد وت و بسیار حساس میوکاالهای صنعتی بسیار متفا ونقلحملغرایی با مواد ونقلحمل

ونقلحملبلکه ونقل مطابق با استانداردهای جهانی نیست، ونقل ما یک سیستم حملضمن اینکه سیستم حمل وجود دارد.

قیمت بودن باالو ونقل مناسب به دلیل نبود حملدهد. را اف ایش می شدهقیمت تما که محور است رانندهایران

از دست های صادراتیفرصت بسیاری ازخصوص در بعد داخلی عمالً ها بهونقل در باال رفتن ه ینهونقل و اثر حملحمل

د تواننمیاگر ایران از طرفی اقدا کند.باری جهت رفع این نقیصه هواپیماهای باید برای خرید ایرانبنابراین رود. می

مرز مشترک آبی وروی شهرهای مرزی دتوان، ولی میداختیار خود بگیر روسیه را دردور ک امر وبازارهایی مثل مسکو

.دگراری کنری ی و هدف، برنامهو حمل و نقل آبی ی کانتینرهای کشتییا ساخت خریدبا

تحلیل فاصله در مدل جاذبه از منظر واردات ایران از روسیه به تفکیک گمرکات:-3 -4

هفتاد از مرز ارزان دریایی است. به روسیهایران صادارت ؛ برعکس واردات ایران از روسیه 3جدول ضمیمه مطابق

درصد از واردات 91است . مجموعا منطقه آزاد ان لی استان گیالن یعنی مرز دریایی ازدرصد واردات ایران از روسیه

اهمیت موید یشود که این امر نی مانند مبادی صادراتگیالن و مازندارن انجا میاز مرز ارزان دریایی از روسیه از ایران

است.فاصله متغیر

در ابن یعنی سه بندر مهم شمال کشورفاصله است. متغیر ،ل جاذبههای اصلی مدمتغیریکی از ،همانگونه که گفته شد

که با وزنی ایران از روسیه را دارندواردات د درص 95بیش از و یدرصد واردات ارزش 91ان لی، امیر آباد و نوشهر

مهمتر نکتهسازگار است. ،شوددرصد تجارت وزنی جهان از طریق دریاها انجا می 90های جهانی که بیش از شاخص

آن است که این کشتی ها زمان برگشت غالبا خالی برمی گردند . یعنی ایران بصورت بالفعل هیچ کاالیی برای صادرات

ندارد تا کشتی های خالی را پر کند. نکته دیگر اینکه، زمانیکه کشتی فقط از یک طرف بار دارد یعنی واردات کاال به

مناسب گیریبهره درخالف قواعد جهان شمول به روسیه گر چه صادرات ایران اگران تر تما می شود. بنابراین ایران

ری ازحمل نقل گیبهرهجهت است ولی صادرات روسیه به ایران همسو با قواعد جهان شمول حمل و نقل ارزان دریاییاز

و بندر آستارا و مرز زمینی نکته د باید ایران با روسیه همگرا شود و مسیر جهان شمول را طی کند. بنابراین، .استارزان

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

19

،رغم قدرت بسیار زیاد و رتبه اول بودن در صادراتآستارا است که در رتبه ششم این جدول قرار دارد. یعنی آستارا علی

برای یآستارا به عنوان یا یک بندر تخصص بنابراین،درصد از حجم واردات روسیه را دارد. در واردات تنها یک

نکته سو آنکه منطقه آزاد ان لی نه بندر وارداتی از روسیه. ،روسیه است به( 37 کیشنیپورت کالسی ف)صادرات

درصدی حجم واردات از بندر ان لی اگرچه 70تی خود را به خوبی بازی کند ولی تحمل رانتوانسته است نقش صاد

مناطق آزاد است. زیرا ه واردات محور بودنییک میلیارد دالری است ولی موید فرضبسیار ب ری نشانگر عملکرد

قانون برنامه پنجم و 104های ماده بعلت معافیت اتدرواردات برای منطقه آزاد منافع و حقو و عوارض دارد ولی صا

آوری و چه صادرات به علت ارز اگر بنابراین، .هیچ منفعتی برای منطقه آزاد ندارد ،احکا دایمی برنامه 23معافیت ماده

است ولی بعلت معافیت مالیاتی و اقتصاد درکشورهای آلمان و کره جنوبی بوده موتور محرک و یملفرازایی اشتغال

یانستراک اصرار ایران بر کریدور ،ندارد. نکته آخر اینکهوجود آزادی گمرکی در سرزمین مادری نقش مثبت منطقه

و بستر الز است که در مرحله اول این امر توجیه اقتصادیاست. برای بجای کانال سوئی جنو -شمالکریدور

این جایگ ینی ترویج شود.و در مرحله دو یدفراهم آات صادرحمل و تکمیل طرفیت خالی امکانات دریایی جهت

نتایج: -5

رد دالر واردات از میلیاا 358و انارژی( )غالبااً تامیلیارد دالر صاادر 542میلیارد دالری معادل 900تجارت روسیه با

ماواد غارایی هبا مرباوط از واردات مارکور میلیارد دالر 40که قرار دارد؛ 2013واردات جهان در سال 5رتبه جهان در

حادود وسیهربه ایران سالیانه صادراتکل ولی سهم ایران بسیار اندک و حدود یک ه ار است. طی دهه گرشته ،است

ماورد نیااز سو گوشت مرغ د لبنیات و بیش از یکدرص 50درصد میوه و 70روسیه درحالیکه ،است میلیون دالر 300

از یاک ساهم کمتار ،یهروس مواد غراییواردات میلیارد دالر40 این نی با لحاظ .دکند را از طریق واردات تامین میخو

یلیاون م 140ار نسته در بازتراز تجاری دو کشور به زیان ایران منفی بوده و ایران نتوا ،بنابراین .دهدرانشان می ایران درصد

راز تجاری منفی . این تاز بازار مصرفی را به خود اختصاص دهد قابل قبولیسهم میلیونی سی آی اس 300و نفری روسیه

باه ادرات ایاران برابار صا گرشته رخ داده است بطوریکه ارزش کاالهای وارداتی ایران از روسایه ساه ربع قرنتقریباً طی

روسیه است.

ی آی اس یعنیسدر حوزه روسیه - تصادی ایرانهمگرایی اق های اصلی مدل جاذبه ومتغیر ،ثاین مبحنکته کلیدی

فا ار ایویاوز در ابر اساس خروجای نار 4مدل جاذبه نهایی در قالب معادله ، تولید سرانه و جمعیت مصرفی است.فاصله

.درج شده است 2جدول ضمیمه

تولیاد لگاریتم میانگین اول: مستقل رت و واردات( است. متغیراه صاد)مجموع تجارت لگاریتممتغیر وابسته این مدل

کشاورهای وهای ایاران فاصله پایتختلگاریتم دو : مستقل رمتغی است. کشورهای سی آی اسناخالص داخلی ایران و

37 port classifications

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

20

تفاضال درآماد لگاریتم متغیار لیندرکاه چهار مستقل رمتغی است. سو لگاریتم جمعیت مستقل رمتغی است. سی آی اس

سه متغیر مجازی این معادله رگرسیون به ترتیب مارز آبای، زباان و فرهناگ است. کشورهای سی آی اسو سرانه ایران

مارز نباودن نشاانگر است که عدد یک به معنی مرز مشترک آبی، زبان مشترک و فرهنگ مشاترک اسات و عادد صافر

لگااریتمی کاه بصاورت ون دیکی فول متغیرهای این مدل طبق آزم مشترک آبی، زبان مشترک و فرهنگ مشترک است.

باا ایان صد است که ب رگتر از نیم درصد اسات 16آزمون هاسمن ضمنا ارزش احتمال درمانا است. تعریف شده است

واحاد اسات کاه در مقایساه باا 71معاادل Fآماره . فرضیه نال رد نمی شود.یعنی مدل رند ایفکت مناسب است توصیف

درصاد 55دار است. ضریب همبساتگی معاادل دارد نشانگر آن است که این مدل رگرسیونی یک مدل معنیجدول استان

مدل متغیرهای مجازی است. -38/0و - 25/3 ، 45/3به ترتیب متغیر مستقل تولید، فاصله و لیندر سهاست. ضریب زاویه

ای بصورت کلی معنای دار اسات و عالمتهاا مدل جاذبه این دار نیستند. بنابرایندر دامنه بحرانی قرار دارند و اصالً معنی

درصد معنی 99در سطح تولید، فاصله و لیندر هایمتغیرمتناسب با انتظارات تیوریک می باشد و متغیرهای مهم آن یعنی

ریاک اسات و عالمت متغیرهای مهم ، متناساب باا انتظاارات تیو باالخره هر سه فرضیه مدل جاذبه از لحاظدار می باشند.

و ساو ؛ دو ضیه. فردارد وجود اقتصادی کشور اندازه و متقابل تجارت بین مثبتی رابطه ؛اول فرضیهطبق تایید می شود.

.دارد وجود متغیر لیندرو فاصلهو متقابل تجارت بین معکوسی رابطه

:سیاستی توصیه-6

که روسیهبود که نسبت به کل واردات میلیون دالر 300 کمتراز به روسیهطی دهه گرشته،کل صادرات سالیانه ایران

واردات ایران از روسیه نی در اگرچه ضمنا [.17]نشانگر سهم بسیار اندک یک ه ار است ،استدالر اردمیلی300بیش از

-است. در مجموع کل تجارت ایران به روسیه چشمگیر تر از صادرات ایراننیست ولی بسیار قبول قابل جهانی، سطح

منطقه بازار ب ری در روسیه -با هیچ یک از متغیر های مدل جاذبه یعنی فاصله ، جمعیت و تولید بالفعل ایران روسیه

پیشنهاد ، روسیه–بین ایرانجغرافیایی و مرز مشترک آبی ارزان پتانسیلهایبا توجه به بنابراین .سازگار نیست سی آی اس

با رفع ک سازمان تجاری فعال و منسجم عمل نماید تا یمانند همکاری دولتها باروسیه –ایران بازرگانی می شود اتا

و قانون تجارت بعالوه نماید. پتانسیلها رابطه تجاری ایران روسیه را متوازن و متناسب با و بانکی ارزی ،پولی نظا موانع

با وضع تعرفه سنگین آی اس کشورهای سی؛ تبعیت می کند 38تجارت جهانی رژیم سازماناز کشورهای سی آی اس

و یا حداقل به تجارت جهانی،صادرات ما را از م یت نسبی خارج کرده است بنابراین پیشنهاد میشود ، پیوستن گمرکی

بنابراین توصیه میشود اتا بازرگانی و سازمانهای مرتبط با اطالع رسانی پیوستن به اتحادیه اورآسیا در اولویت قرار گیرد.

ازار روسیه کاالهای باکشش مانند خاویار و زعفران و... را در سبد صادراتی ایران تقویت نمایند.و شناخت ب

38. WTO

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

21

منابع و مآخر : -7

، « منطقه ای برای ایران با شاخص همگرایی –تعیین مناسب ترین ترتیب تجاری »(، 1381) همکارانو آذربایجانی، کریم -1

.75-107صص ،13فصلنامه پژوهش های اقتصادی ایران، شماره

اقتصادی کشورهای در حال توسعه؛ کاربرد مدل جاذبه با همگرایی »(، 1382سید حمیدرضا،کاظم یاوری) ،اشرف زاده -2

.28-1، صص 36، پژوهشنامه بازرگانی، شماره « GMM های تلفیقی به روشداده

نقش بر تاکید با ای منطقه ایسرری ه و بررسی اسالمی کشورهاییکپارچگی اقتصادی » (1384) اله نعمت اکبری، -3

.رساله دکتری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس ،« فارس خلیج حوزه کشورهای از منتخبی

شماره مفید، نامه موردی مینا ، ای مطالعه منطقه های همپیوندی و شدن ( جهانی1384نهاوندیان) محمد و ناصر الهی، -4

.78-55صص ، 48

شهید دانشگاه ارشد، نامه کارشناسی پایان،«خ ر دریایی منطقه در همگرایی موانع » (1374) مریم فراهانی، برزآبادی -5

.تهران انسانی، علو دانشکده بهشتی،

فصلنامه پژوهشنامه ،«ای منطقه پیوندی¬هم امکان و ایران ای منطقه شرکای» ( 1381)ب رگیوحید و حسینی، میرعبداهلل -6

. 36 -1صص 23شماره بازرگانی ،

، مجموعه مقاالت «OIC ارزیابی ایجاد ترتیبات تجاری منطقه ای میان اعضای»(، 1378خیابانی، ناصر و دیگران) -7

،موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی.

انتشارات صادی :ترتیبات تجاری منطقه ای و بازارهای مشترک، تهران:( ، همگرایی اقت 1395رحیمی بروجردی،علیرضا) -8

سمت، چاپ سو .

کاربرد -بررسی همگرایی اقتصادی میان ایران و کشورهای حوزه دریای خ ر »( 1393محسنی ) ناهید ،سعادت رحمان -9

.54-29صص ، 73، شماره 19دوره ، بازرگانی نامهپژوهشفصلنامه ،«مدل جاذبه

کاربرد یک مدل -ای منتخب های منطقهگرایی تجاری ایران با بلوکتحلیل عوامل مؤثر بر هم » (1393)امیررضا سوری، -10

،سال چهار ، دانشگاه عالمه طباطبایی.اقتصادینامه پژوهشفصلنامه ، 1393، تابستان52 شماره14دوره ، «جاذبه

،«تحلیل یکپارچگی میان دو کشور ایران و ترکیه » ،( 1390)حیدرآبادیسمیه بطا،، فاطمه کبری شکیبائی،علی رضا -11

.95 - 78 صص 1شماره اقتصاد و توسعه منطقه ای مجله

اصفهان، نقش المللی بین همایش ،«ها چالش و ها اسالمی فرصت مشترک بازار »، (1385) اله سیف یارندی، صادقی -12

و اقتصادی. اداری علو دانشکده اصفهان، دانشگاه

های اتحادیه و ایران بیناقتصادی همگرایی ایجاد اثرهای بررسی »، (1384) طاهری صالح و کمیل سید طیبی، -13

.28-3، صص 91 شماره بودجه، و برنامه مجله ،«ترکیبی های داده بر رویکردی-اقتصادی

تحلیل شدن، یکپارچگی اقتصادی و پتانسیل تجاری: بررسی مدل جاذبه در جهانی »، ( 1386 ) حسین،کریمی هسنیجه -14

.208 - 181صص پژوهشی علمی، 81شماره 1386مستان ز تحقیقات اقتصادی جلهم ،«تجاری ایران

-یکا التین میان ایران و کشورهای آمراقتصادی همگرایی بررسی »، (1390لطفعلی پور،محمد رضا و همکاران) -15

اول. سو ، سال شماره اقتصادی، توسعه و رشد های پژوهش فصلنامه ،«کاربردمدل جاذبه

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

22

آسیای کشورهای و ایران بین ترجیحی تجاری ترتیبات نامه موافقت یک ایجاد اثرات بررسی »( ، 1386) لیال محرابی، -16

.101-29 ص،ص 44 شماره بازرگانی، پژوهشهای فصلنامه ،«مرک ی

گیالن:، «برنامه پنج ساله مرک خدمات سرمایه گراری خارجی –نقشه راه »، (1394موالیی پور ، منصور و همکاران) -17

.124-102 صصی و دارایی گیالن، کل امور اقتصاد اداره

-پتانسیل های ایجاد و انحراف تجارت در تجارت ترجیحی دوجانبه ایران»،( 1388ناصری، سید مهدی، میتری نصیری) -18

.163-97 ص، ص51فصلنامه پژوهشهای بازرگانی، شماره ،«مطالعه موردی سوریه، ترکیه و اندون ی

مطالعه -آن بر سرمایه گراری مستقیم خارجیهمگرایی منطقه ای و تأثیر »،( 1385) ، وحید شقاقی شهریرضا،نجارزاده -19

.337-362، صص 72مجله تحقیقات اقتصادی، شماره ،«موردی کشورهای اسالمی عضو منا

در -طرفه دو خارجی مستقیم گراری سرمایه-اقتصادی همگرایی تحلیل»،( 1390نیکبخت) لیلی زهرا،،نیکبخت -20

اندیشه. راه اقتصادی تحقیقات فصلنامه، «دی هشت گروه کشورهای

21- Anderson , James E, (2016), "The Gravity Model of Economic Interaction", Boston College

and NBER August 17, 2016.

22- Ardian. Harri, (2005)," Theoretical and Empirical Aspects of the Economic Integration and

Trade Liberalization", Albanian Long-Term Expert on the project, Consulting Services for

Macroeconomic and Fiscal Analysis.

23- Baldwin, R (2011),"World Trade and the Doha Round: Setting a Deadline Defining a final

Dead, London, vox.

24- Cardoso, B. F, Rasetti, M, Giampietri, E, Finco, A. and Shikida, P. F. A. (2017) "Trade

Dynamics in the Italian Floriculture Sector within EU Borders: A Gravity Model Analysis"

Vol. 9, No. 2, pp. 23 - 32.

25- Deardorff Alan V. and Robert M. Stern (2000) "What the Public Should Know about

Globalization and the World Trade Organization", The University of Michigan . Delphi,

Greece, May 25-27, 2000.

26- Dinh Thi Thanh Binh (2011),"Applying Gravity Model to Analyze Trade Activities of

vietnam", International Economics, Foreign Trade University, Vietnam.

27- Frankel, j (2000),"Globalization of the Economy. citeseerx.ist.psu.edu, viewdoc, download?

Rep, rep1 Cited by 304.

28- Hoekman. B, Messerlin. P (2002)," Initial Conditions and Incentives for Arab Economic

Integration, Can the European Community's Success Be Emulated? ", Policy Research

Working Paper, 2921.

29- Jacques Melitz, (2007)," North, South and distance in the gravity model", European Economic

Review, No 51, P. 971-991.

30- Rahman (2004), "The Determinaants of Bangladeshs Trade: Evidence from the Generalized

Gravity Model", The Economic Society of Australias 33, Conference of Economists,

University of Sydney, NSW.

31- Krugman, Paul R. (1980) ,"Scale Economies, Product Differentiation, and the Pattern of

Trade", American Economic Review, 70, 950-59

32- Mashfique Ibne Akbar (2013) "Impact of Trade Cost on Bangladesh’s Trade: A Gravity Model

Approach Research Associate- Centre for Policy Dialogue-House":40/C, Road 32,

Dhanmondi R/A, Dhaka, Bangladesh.

33- Mchael G. Plummer (2006),"An ASEAN Customs Union?" Journal of Asian Economics 17,

923-938.

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

23

34- Stone S. F., Jeon B. N. [1999],"Gravity-Model Specification for Foreign Direct Investment: A

Case of Asia-Pacific Economies" The Journal of Business and Economic Studies, Vol. 5, No.

1, pp. 33–42.

35- UNCTAD (2017). United Nations Conference on Trade and Development pp. 10-12.

36- USITC (2017),"Regional Integration and Development" 405 HILGARD AVENUE, LOS

ANGELES, CA 90095.

37- Salvatore Dominick (2016), " International Economics" 12 edition, Publication date: January

13, 2016, Greenwood Press

38- Vito tanzi (2000), "Globalization, Technological Developments", and the Work of Fiscal, IMF,

working paper.

39- Viner. J. (1950),"The customs union issue, New York: The Carnegie Endowment for

International Peace.

40- Wajdi, N, Adioetomo, M, Mul der, H. (2017),"Gravity Models of Interregional Migration In

Indonesia" Bulletin of Indonesian Economic Studies,1-40. DOI:10.1080.

سایتها: -ج41- www.Investingilan.ir

42- www.International trade center

43- www.Irica.gov.ir/Portal/home

44- www.gwu.edu/slavic/golsa/ruble.htm.

45- www.Tccim.ir

46- www.Tsd.cbi.ir

47- www.WTO .Org/Statistics Database

48- www.WITS.Worldbank.org

آمار صادرات و واردات –کشاورزی تهران و نمعاد صنایع، بازرگانی، پورتال اتا -49

اطالعات و آمار -ایران اسالمی جمهوری گمرک پورتال -50

در باره سازمان -پورتال منطقه آزاد تجاری صنعتی ان لی -51

انک اطالعات سری های زمانی اقتصادیب -پورتال بانک مرک ی -52

Economic Integration of Iran in the CIS

Mansour moulaeepour Email: molaeepour@um.ac.ir

Doctor Mohamadreza lotfalipour Email: lotfalipour@um.ac.ir

Doctor Mohamad Hossein Mahdavi Adeli Email: mh-mahdavi@um.ac.ir

Abstract:

The aspiration set out in the Iran's vision document is effective and constructive

interaction with the world and regional powers such as Russia and the 300 million CIS

market. The present study is based on the analysis of the factors affecting the

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

24

economic Integration of Iran in the CIS region, based on the Data Panel approach

during the period 1992-2015. Trade, production, population, and distance are the key

variables of Iran’s gravity model in CIS region. The regression equation indicates the

significance of the gravity model. Coefficients(elasticity) of the three independent

variables including production, distance and Linder are 3.45, -3.25 and -0.38

respectively, which demonstrates the high sensitivity of the two variables of

production, distance, and their significance but the Dummy Variable of the common

boundary water isn’t significant due to the overcoming of the Azerbaijan’s dryland

boundary.

به تفکیک گمرکات گمرک 1395روسیه سال -: آمار صادرات و واردات ایران1جدول ضمیمه جدول ضمیمه3- آمار صادرات و واردات ایران - روسیه سال 1395 به تفکیک گمرکات گمرک

جدول 2- آمار واردات ایران از فدراسیون روسیه سال 1395 به تفکیک گمرکات گمرک جدول1- آمار صادرات ایران به فدراسیون روسیه سال 1395 به تفکیک گمرکات گمرک

نام گمرکردیفنسبی تجمعینسبیصادرات به روسیه )دالر(نام گمرکردیف

واردات از روسیه

نسبی تجمعینسبی)دالر(

107771521869.869.8منطقه ازاد بندر انزلي9736452944.544.51آستارا1

23127619015.084.8امیرآباد2848196213.057.52منطقه ازاد بندر انزلي2

1028832256.791.4منطقه ویژه نوشهر184960548.566.03 فرودگاه امام خمیني3

376282612.493.9بندر امام خمیني113120555.271.24منطقه ویژه نوشهر4

153985911.094.9 فرودگاه امام خمیني73028713.374.55غرب تهران5

133940040.995.7آستارا50536622776تبریز6

125508130.897سرخس44362572797كرمان7

103308320.797معاونت تهران43242082818منطقه ویژه رفسنجان8

80147800.598فریدون كنار41076982839مالیر9

348900572.3100سایر کمرکات 3787489217100سایر کمرکات 10

1544081970100200مجموع دالری21875418810020022مجموع دالری

2083986499135جمع وزنی به کیلو361922640جمع وزنی به کیلو

74قیمت هرکیلو واردات به سنت 60قیمت هرکیلو صادرات به سنت

ماخذ:1- سایت گمرک جمهوری اسالمی ایران- 1396

ماخذ2-- سایت اتاق بازرگانی ؛ صنایع و معادن تهران -1396

حالت 4برای مدل جاذبه در 1992-2015نتایج نرم افزار ایویوز پنل دیتا طی سالهای : 2جدول ضمیمه جدول ضمیمه 2- نتایج نرم افزار ایویوز پنل دیتا طی سال های 2015 - 1992 برای مدل جاذبه در 4 حالت

معادله 2-نتایج مدل جاذبه با لگاریتم نپر 7 متغیرمستقلمعادله 1-نتایج مدل جاذبه بدون لگاریتم نپر 8 متغیرمستقل

Dependent Variable: TRADEDependent Variable: LTRADE

Method: Panel Least SquaresMethod: Panel Least Squares

Sample (adjusted): 1993 2015Sample: 1992 2015

Periods included: 23Periods included: 24

Cross-sections included: 13Cross-sections included: 13

Total panel (balanced) observations: 299Total panel (unbalanced) observations: 304

Convergence achieved after 4 iterationsVariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb.

VariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb. C-22.0746.6664-3.3112770.001

C3190000001240000002.580.010LMGDP1.19440.32023.7296820.0002

MGDP0.0010.0002.900.004LDIS-1.63530.4192-3.9014090.0001

DIS-16226849284-3.290.001LPOP1.20980.108711.126890

POP2.5011.2202.050.041LDYP0.09870.12730.7747120.4391

DYP628110880.060.955D10.40330.33931.1885870.2356

D193328916678171831.380.170D2-0.09920.4439-0.2234360.8234

D2228000000927291162.460.015D31.16210.59211.9627520.0506

D3-319000000119000000-2.680.008R-squared0.6833 Mean dependent var17.143

AR(1)0.0264880.0585670.450.651Adjusted R-squared0.6758 S.D. dependent var2.791

R-squared0.408613 Mean dependent var2.04E+08S.E. of regression1.589 Akaike info criterion3.7901

Adjusted R-squared0.392299 S.D. dependent var4.24E+08Sum squared resid747.42 Schwarz criterion3.8879

S.E. of regression3.30E+08 Akaike info criterion42.09872Log likelihood-568.1 Hannan-Quinn criter.3.8292

Sum squared resid3.16E+19 Schwarz criterion42.21011F-statistic91.246 Durbin-Watson stat0.5027

Log likelihood-6284.759 Hannan-Quinn criter.42.14331Prob(F-statistic)0

F-statistic25.04656 Durbin-Watson stat2.087385

Prob(F-statistic)0

Inverted AR Roots0.03

معادله 4-نتایج مدل جاذبه با لگاریتم نپر سه متغیر مستقل کلیدی و دو متغیر مجازی بهمراه متغیر لیندرمعادله 3-نتایج مدل جاذبه با لگاریتم نپر سه متغیر مستقل کلیدی و دو متغیر مجازی بهمراه جمعیت

Dependent Variable: LTRADEDependent Variable: LTRADE

Method: Panel Least SquaresMethod: Panel Least Squares

Sample: 1992 2015Sample: 1992 2015

Periods included: 24Periods included: 24

Cross-sections included: 13Cross-sections included: 13

Total panel (unbalanced) observations: 304Total panel (unbalanced) observations: 304

VariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb. VariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb.

C-23.370896.327299-3.6936590.0003C-44.9387.5054-5.9873730

LMGDP1.3058150.2856494.5713910LMGDP3.44680.299111.522290

LDIS-1.6674450.41645-4.0039520.0001LDIS-3.24740.4709-6.8965240

LPOP1.1750340.09947111.812890LDYP-0.38030.1415-2.6873390.0076

D10.3232130.2891071.1179710.2645D1-0.01630.3767-0.0433070.9655

D31.089660.4478512.4330860.0156D3-0.6010.5068-1.1857030.2367

R-squared0.682557 Mean dependent var17.14322R-squared0.5449 Mean dependent var17.143

Adjusted R-squared0.677231 S.D. dependent var2.790965Adjusted R-squared0.5373 S.D. dependent var2.791

S.E. of regression1.585625 Akaike info criterion3.779374S.E. of regression1.8985 Akaike info criterion4.1395

Sum squared resid749.2339 Schwarz criterion3.852737Sum squared resid1074 Schwarz criterion4.2129

Log likelihood-568.4649 Hannan-Quinn criter.3.808721Log likelihood-623.21 Hannan-Quinn criter.4.1689

F-statistic128.1501 Durbin-Watson stat0.501638F-statistic71.371 Durbin-Watson stat0.3588

Prob(F-statistic)0Prob(F-statistic)0

ماخذ:1- سایت گمرک جمهوری اسالمی ایران- 1396 ماخذ2-سایت اتاق بازرگانی ؛ صنایع و معادن تهران -1396

www.http://wits.worldbank.org و www.WTO.com ماخذ:3- سایت بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران - دادهای سری زمانی - ماخذ4- سازمان تجارت جهانی

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

25

نتایج معادله جاذبه با مدل رندم ایفکت و آزمون هاسمن -5ادله مع: 3جدول ضمیمه جدول ضمیمه5- معادله 5-نتایج معادله جاذبه با مدل رندم ایفکت و آزمون هاسمن

Nall H: Random Effects MODEL IS Appropriate

Dependent Variable: LTRADEalt H: fixed Effects MODEL IS Appropriate

Method: Panel Least Squares16 صدم است که بزرگتر از نیم درصد چون ازش احتمال در آزمون هاسمن

Sample: 1992 2015.است لذا فرضیه نال رد نمی شود.یعنی مدل رندم ایفکت مناسب است

Periods included: 24Correlated Random Effects - Hausman Test

Cross-sections included: 13Test cross-section random effects

Total panel (unbalanced) observations: 304Test SummaryChi-Sq. StatisticChi-Sq. d.f.Prob.

Cross-section random4.5666920.1019

VariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb. Cross-section random effects test comparisons:

VariableFixed Random Var(Diff.) Prob.

C-44.9387.5054-5.987370LMGDP2.75532.783020.0026340.5892

LMGDP3.44680.2991411.52230LDYP0.26440.235840.0002240.0566

LDIS-3.24740.47088-6.896520Cross-section random effects test equation:

LDYP-0.38030.1415-2.687340.0076Dependent Variable: LTRADE

D1-0.01630.37667-0.043310.9655Method: Panel Least Squares

D3-0.6010.50684-1.18570.2367Date: 08/29/17 Time: 09:50

Sample: 1992 2015

R-squared0.5449 Mean dependent var17.1432Periods included: 24

Adjusted R-squared0.5373 S.D. dependent var2.79097Cross-sections included: 13

S.E. of regression1.8985 Akaike info criterion4.13951Total panel (unbalanced) observations: 304

Sum squared resid1074 Schwarz criterion4.21288VariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb.

Log likelihood-623.21 Hannan-Quinn criter.4.16886C-56.776.91922-8.204080

F-statistic71.371 Durbin-Watson stat0.3588LMGDP2.75530.2749810.020160

Prob(F-statistic)0LDYP0.26440.113212.3352510.0202

Effects Specification

Dependent Variable: LTRADECross-section fixed (dummy variables)

Method: Panel EGLS (Cross-section random effects)R-squared0.825 Mean dependent var17.14322

Date: 08/29/17 Time: 09:49Adjusted R-squared0.8165 S.D. dependent var2.790965

Sample: 1992 2015S.E. of regression1.1955 Akaike info criterion3.243043

Periods included: 24Sum squared resid413.03 Schwarz criterion3.426449

Cross-sections included: 13Log likelihood-477.9 Hannan-Quinn criter.3.31641

Total panel (unbalanced) observations: 304F-statistic97.32 Durbin-Watson stat0.924044

Swamy and Arora estimator of component variancesProb(F-statistic)0

VariableCoefficientStd. Errort-StatisticProb.

C-57.336.82663-8.398010

LMGDP2.7830.2701510.3020

LDYP0.23580.112222.101690.0364

Effects Specification

S.D. Rho

Cross-section random2.069980.7499

Idiosyncratic random1.195470.2501

Weighted Statistics

R-squared0.3147 Mean dependent var2.02785

Adjusted R-squared0.3102 S.D. dependent var1.44067

S.E. of regression1.2011 Sum squared resid434.227

F-statistic69.124 Durbin-Watson stat0.8784

Prob(F-statistic)0

Unweighted Statistics

R-squared0.2033 Mean dependent var17.1432

Sum squared resid1880.4 Durbin-Watson stat0.20284

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020

26

Dow

nloa

ded

from

qje

rp.ir

at 1

:39

+03

30 o

n W

edne

sday

Nov

embe

r 25

th 2

020