OKU IKAI HA UI E MAHU INGA ANGE I HE FAIAKÓ · Ui e Mahu inga Ange i he Faiakó i he founga ko ení, e hoko ai ia ko ha ma u anga tokoni mahu inga i he e-nau feinga ke fakalakalaka

◊OKU ◊IKAI HA UI ◊E MAHU◊INGA ANGE ◊I HE FAIAKÓKo ha Ma◊u◊anga Fakahinohino ki hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí

Pulusi ◊e he Siasi ◊o S∏s° Kalaisi ◊o e Kau Mã◊oni◊oni ◊i he Ngaahi ◊Aho Kimui Ní

Sõleki Siti, ◊Iutã

◊OKU ◊IKAI HA UI ◊E MAHU◊INGA ANGE ◊I HE FAIAKÓKo ha Ma◊u◊anga Fakahinohino ki hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí

Ngaahi Fakamatala mo ha Ngaahi Fokotu◊u

◊E hounga ◊aupito ho◊omou ngaahi fakamatala mo ho◊omou ngaahi fokotu◊u fekau◊aki mo e tohí ni.

Kãtaki kae ◊omi ia ki he:

Curriculum Planning

50 East North Temple Street, Floor 24

Salt Lake City, UT 84150-3200 USA

E-mail: [email protected]

Kãtaki kae fokotu◊u mai ai ho hingoá, tu◊a-silá, uõtí, mo ho siteikí. Fakapapau◊i ◊oku hã mai ai ◊a e

hingoa ◊o e tohí. Hili ia peá ke fakahoko mai ai ho◊o fakamatalá pea mo ho◊o ngaahi fokotu◊u fekau◊aki

mo e mãlohinga ◊o e tohí, kae ◊uma◊ã ◊a e ngaahi tafa◊aki ◊e lava ke fai ai hano toe fakalelei◊i.

© 2000 ◊e he Intellectual Reserve, Inc.

Ma◊u ◊a e totonu fakalao kotoa på

Paaki ◊i he ◊Iunaiteti Siteiti ◊o ◊Ameliká

Fakangofua ◊i he lea faka-Pilitãniá: 8/98

Fakangofua ke liliú: 8/98

Fakangofua ke liliú: Ko hono liliu ◊o e Teaching, No Greater Call

Tongan

Takafí, Peesi 3: Ko S∏s° ◊i he Falelotu Lahi ◊i Nãsaletí, tã ◊e Greg K. Olsen. © by Greg K. Olsen.

Peesi 1: Ko e Malanga ◊i he Mo◊ungá, tã ◊e Carl Bloch. Faka◊aonga◊i ◊i he ngofua mei he

Musiume Hisitõlia Fakafonua ◊i Feletilisipokí ◊i Hilaloiti.

Peesi 5: ◊Oku Lahi Hake Ho◊o ◊Ofa Kiate Aú ◊Iate Kinautolú Ni? tã ◊e David Lindsley.

© by David Lindsley.

Peesi 24: Ngoue Matala◊i ◊akau Paioniá, tã ◊e Valoy Eaton. © by Valoy Eaton.

Peesi 31: Ko S∏s° mo e Fefine Samåliá, tã ◊e Carl Bloch. Faka◊aonga◊i ◊i hono fakangofua

◊e he Musiume Hisitõlia Fakafonua ◊i Feletilisipooki ◊i Hilaloití.

Peesi 33: Taimi Talanoa ◊i Kãlelí, tã ◊e Del Parson. © by Del Parson.

Peesi 35: Ko e Ala ◊a ha Fefine ki he Kapa ◊o e Kofu ◊o e Fakamo◊uí, tã ◊e Judith Mehr.

© by Judith Mehr.

Peesi 37: Ko e Tauhi-sipi Leleí, tã ◊e Del Parson. © by Del Parson.

FOUNGA FAKA◊AONGA◊I ◊O EMA◊U◊ANGA FAKAHINOHINÓ NI

Ko hai ◊oku totonu ke ne faka◊aonga◊i ◊a ema◊u◊anga fakahinohinó ni?

Ko e ma◊u◊anga fakahinohinó ni ◊oku ma◊a kinautolukotoa ◊oku nau ako◊i ◊a e ongoongoleleí, ◊o kau ai mo e: � Mãtu◊á � Kau faiako ◊i he loki akó� Kau taki ◊i he lakanga fakataula◊eikí mo e ngaahi

houalotú. � Kau faiako faka◊apí mo e kau faiako ◊a◊ahí.

Ko e hã ◊oku ◊i he ma◊u◊anga fakahinohinoko ◊ení?

Oku ◊i he ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga Ange ◊i he Faiakóha ngaahi fakahinohino mo ha ngaahi fokotu◊u fekau◊akimo e faiakó, ◊o hangå ko ◊ene hã atu ◊i he ngaahi me◊a ko◊ení:

Konga AKo ho Uiui◊i ke Faiakó

◊Oku fakamatala◊i ◊i he konga ko ◊eni ◊o e tohí honomahu◊inga ◊o hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ◊i he palani ◊a e◊Otuá. ◊Oku toe kau foki ai mo ha ngaahi tokoni ◊i hefounga ◊e lava ke teuteu ai ◊a e fakafo◊ituituí ke ne ako◊i ◊a eongoongoleleí.

Konga ENgaahi Tefito◊i Mo◊oni Mahu◊inga ki Hono Ako◊i ◊o eOngoongoleleí

◊Oku tokoni ◊a e konga ko ◊eni ◊o e tohí ki hono langa ◊oha fakava◊e ki hono ako◊i kotoa på ◊o e ongoongoleleí.

Konga FAko◊i ◊o e Ngaahi To◊ú Takitaha

◊Oku ◊omi ◊e he konga ko ◊ení ha fakamatala mo hangaahi fokotu◊u ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ki hefãnaú, to◊utupú, pea mo e kakai lalahí.

Konga HAko◊i ◊i ◊Apí

◊Oku ◊omai ◊e he konga ko ◊eni ◊o e tohí ha tokoni ki hemãtu◊á ke nau ako◊i ◊a e ongoongoleleí ki he◊enau fãnaú.◊Oku toe kau ai foki mo ha ngaahi fokotu◊u ki he kau fa-iako faka◊apí mo e kau faiako ◊a◊ahí.

Konga I Ako◊í ◊i he Ngaahi Tu◊unga Fakatakimu◊á

◊Oku tokoni ◊a e konga ko ◊eni ◊o e tohí ki he kau taki ◊oe lakanga fakataula◊eikí mo e ngaahi houalotú ke mahinokia kinautolu honau fatongia mãtu◊aki mahu◊inga ko ia keako◊í.

Konga KNgaahi Founga Fakafaiakó

◊Oku fakamatala◊i ◊i he konga ko ◊eni ◊o e tohí ha ngaahifounga kehekehe lahi ◊e lava ke faka◊aonga◊i ◊e he kau fa-iakó ◊i hono fakalelei◊i ange ◊o e founga fakahoko ◊o e lå-soní.

Konga L Ko e Kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí

◊Oku ◊i he konga ko ◊eni ◊o e tohí ha låsoni ◊e hongofulumã ua ke ne teuteu◊i ha taha fakafo◊ituitui ke ne ako◊i ◊a eongoongoleleí. ◊Oku fa◊u ◊a e ngaahi låsoni ko ◊ení ke ako◊i◊o hoko ko ha konga ◊o ha kalasi kuo fokotu◊u. ◊E toe lavapå foki ke ako fakafo◊ituitui på kinautolu pe fakafãmili.

Ko e hã e founga totonu ki hono faka◊aon-ga◊i ◊o e ma◊u◊anga tokoni ko ◊ení?

◊Oku fokotu◊utu◊u ◊a e ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊ingaAnge ◊i he Faiakó ke hoko ko ha ma◊u◊anga fakahino-hino ka ◊oku ◊ikai ko ha tohi ke lau fakalautelau meihe kamata◊angá ki he◊ene ◊osi. ◊Oku fakataumu◊a ia kefaka◊aonga◊i ko ha:� Tohi ako fakafo◊ituitui.

iii

� Ko ha ma◊u◊anga tokoni ki he ngaahi fakataha fa-iako fakalakalaká.

� Ko ha tohi låsoni ma◊á e kalasi Ako◊i ◊o eOngoongoleleí.

� Ko ha ma◊u◊anga tokoni ki he kau takí ◊i he◊enaufengãue◊aki mo e kau faiakó ◊i he◊enau ngaahihoualotú. Koe◊uhí ke ma◊u ◊a e lelei tahá mei he tohí ni, ◊oku

totonu ke hanga ◊e he kau faiakó ◊o:� Toe vakai◊i ◊a e ngaahi me◊a ◊oku hiki atu ◊i he tåpile

ki hono fakahokohoko ◊o e tohí.� Ako ◊a e ngaahi fakamatala ◊oku felãve◊i mo e ngaahi

me◊a ◊oku nau tokanga ki aí pe ngaahi fiema◊u ◊i hetaimi ko iá. Hangå ko ◊ení, mahalo na◊a loto e mãtu◊á ke nau

faka◊aonga◊i lelei ange e ngaahi faingamãlie ako◊í, ketokoni ki he◊enau fãnaú ke nau tupulaki fakalaumãlieai. ◊Oku ◊i he Konga H, “Ako◊i ◊i he ◊Apí,” ha faka-matala ◊oku ◊ulu◊i tohi ◊aki ◊a e “Ngaahi Momeniti keFai Ai e Ako◊í ◊i he Mo◊ui Fakafãmilí,” ◊a ia ◊oku faka-matala◊i ai e founga ke ◊ilo◊i ai ◊a e ngaahi faingamãlieko ◊eni ke fai ai ◊a e ako◊í pea mo ako◊i ◊a e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ko ia ◊oku mateuteu ◊a e fãnaú ke nau akó.◊E ala fie ma◊u ◊a e kau faiakó ke nau faka◊aonga◊i hangaahi founga fakafaiako kehekehe lahi ange ◊i he◊e-nau ngaahi låsoní. Ko e fakamatala ko ia ◊i he Konga E◊oku ◊i he “Ngãue◊aki e Ngaahi Founga ◊Oku Ola Leleí”◊okú ne ◊omi ha ngaahi fakakaukau ◊aonga ki honofounga fili mo faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi founga ke-hekehe ◊o e founga fakafaiakó.

◊I hono faka◊aonga◊i ◊e he kau faiakó ◊a e ◊Oku ◊Ikai haUi ◊e Mahu◊inga Ange ◊i he Faiakó ◊i he founga ko ◊ení, ◊ehoko ai ia ko ha ma◊u◊anga tokoni mahu◊inga ◊i he◊e-nau feinga ke fakalakalaka ◊enau founga fakafaiakó.

Ngaahi Tohi Kuo Fakata◊e◊aonga◊i ◊Oku fetongi ◊e he tohí ni ◊a e ngaahi tohi kehe

ko ◊ení: � Ngaahi liliu kotoa ki mu◊a ◊o e ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e

Mahu◊inga Ange ◊i he Faiakó� The How Book for Teaching Children� Primary Sharing Time Resource Manual

Lisi ◊o e Ngaahi Tohi ◊Oku Ngãue◊akí◊Oku ◊oatu ◊i lalo ha lisi ◊o ha ngaahi nãunau ◊a e

Siasí kuo hiki fakahokohoko faka◊alafapeti atu, ◊a ia◊oku faka◊aonga◊i ◊i he tohí ni. Ko e fika på ◊o e ngaahitohí ◊oku ◊oatu ◊i laló ka ◊oku ◊ikai ke hã ◊i he kakano ◊o e tohí.

Konga ki he “Ngaahi ◊Ekitivitií” ◊oku ◊i he TohiTu◊utu◊uni ◊o e Siasí (35710){2}

Ngaahi Talanoa mei he Tohi ◊a Molomoná(35666 900)

Tohi Hiva ◊a e Fãnaú (35324 and 35395)Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, Tohi Fika 2: Kau Taki

◊o e Lakanga Fakataula◊eikí mo e Ngaahi Houalotú(35209 900)

Church Materials Catalog (◊oku pulusi fakata◊u—fakataha mo e fika ◊o e nãunau fo◊oú)

Tohi Ma◊u◊anga Tokoni ◊o e Efiafi Fakafãmili ◊i ◊Apí(31106 900)

Ngaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí (34730 900)Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí (31110 900)Konga ◊o e “Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí mo e

Tu◊unga Fakatakimu◊á” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí(35903 900)

Ngaahi Himí (vakai ki he Church Materials Catalog◊oku hã kakato atu ai ◊a e ngaahi nãunaú ◊o fakatataumo honau ngaahi fiká)

Fakalakalaka ◊i Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí; Ko haTohi Fakahinohino ma◊á e Takí (35667 900)

Index to Periodicals of The Church of Jesus Christ ofLatter-day Saints (see the Church Materials Catalog forthe current item number)

Konga ki he “M°siká” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí(35714 900)

Ki◊i tohi Ko Hoku Ngaahi ◊Aho Ngãue Lavame◊á(35317 900)

Primary Leader Training videocassette (53008)Primary Video Collection (53179)Scripture Stories (31120)Teaching Guidebook (34595)Teach the Child videocassette (53677)Ngaahi Fakatãtã ke kosí (seti kakató: 08456; ngaahi

seti fakatãutahá: 33239, 33242 ki he 33250)

iv

FAKAHOKOHOKO◊O E TOHÍ

Founga Faka◊aonga◊i ◊o e Ma◊u◊anga Fakahinohinó ni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .iii

Konga A: Ko ho Ui ke Faiakó

Ko e Mahu◊inga ◊o hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí ◊ihe Palani ◊a e ◊Otuá

1 ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga Ange . . . . . . . . . . 32 Fafanga◊i e Laumãlié. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Tufakanga Fakalangi ◊o e Faiakó. . . . . . . . . . . . . 8

Teuteu◊i Fakalaumãlie Koe 4 Ko e Fekumi ki he Me◊afoaki ◊o e ◊Ofa

Faka-Kalaisí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Ko e Fekumi ki he Laumãlié. . . . . . . . . . . . . . . 146 Feinga ke Ma◊u ◊a e Folofolá . . . . . . . . . . . . . . . 157 Fokotu◊u Ha Palani Fakafo◊ituitui ke Ako

ki he Ongoongoleleí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Ko Hono Mo◊ui◊aki e Me◊a ◊Okú ke Ako◊í . . . . . 199 Uiui◊i, Vahe◊i pea Fua Totonu ia . . . . . . . . . . . . 21

Fakalakalaka ◊i ho Ngaahi Talånití 10 Ko e Fekumi ki ha Ngaahi Låsoni ◊i he

Feitu◊u Kotoa på . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2411 Fa◊u Ha Palani Fakalakalaka Ho◊o Faiakó . . . . . 2612 Ko Hono Ma◊u e Poupou ◊a Ho◊o Kau Takí . . . . 30

Konga E: Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni Mahu◊inga Ki Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí

◊Ofa ◊ia Kinautolu ◊Okú ke Ako◊í1 ◊Oku Fakamol° ◊e he ◊Ofá ◊a e Lotó. . . . . . . . . . 332 Ma◊u ha Mahino Ki he Ni◊ihi ◊Okú ke Ako◊í . . 353 Tokoni◊i e Tokotahá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Ko Hono Tokoni◊i e Kãingalotu Fo◊ou mo

Mãmãlohí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Ko Hono Ako◊i ◊a Kinautolu ◊oku Faingata◊a◊ia

Fakaesinó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Faiako ◊aki e Laumãlié6 Ko e Faiako Mo◊oní ◊a e Laumãlié . . . . . . . . . . 457 Faiako ◊i he Fakamo◊oní . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Ko Hono Fakaafe◊i ◊o e Laumãlié ◊i Ho◊o

Faiakó. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 Ko Hono ◊Ilo◊i mo Muimui Ki he Laumãlié

◊i Ho◊o Faiakó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Ako◊i e Tokãteliné 10 Ko e Mãlohi ◊o e Folofolá . . . . . . . . . . . . . . . . . 5411 Ko Hono Tauhi ke Haohaoa e Tokãteliné . . . . 5712 Ko e Faiako mei he Folofolá. . . . . . . . . . . . . . . 60

Fakaafe◊i ke Ako Fakamãtoató 13 Tokoni◊i ◊o e Fakafo◊ituituí ke ne Fatongia◊aki

Hono Ako ◊o e Ongoongoleleí . . . . . . . . . . . . . 6714 Ko Hono Fakahoko e Ngaahi Fealålea◊akí . . . . 7015 Fakafanongó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7316 Faiako ◊aki e Ngaahi Fehu◊í. . . . . . . . . . . . . . . . 7517 Ko Hono Tokoni◊i e Kau Akó ke Tokangá. . . . . 7818 Founga ke ◊Ilo◊i ◊Aki pe ◊Oku Nau Akó . . . . . . . 8119 Tokoni◊i ◊o e Ni◊ihi Kehé ke Mo◊ui◊aki

e Me◊a Kuo Nau Akó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó 20 Ko Hono Teuteu◊i ◊o e Lokiakó . . . . . . . . . . . . . 8521 Ko Hono Ako◊i ◊o e Ni◊ihi Kehé ke Tokoni

ki he ◊Åtakai ◊o e Akó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8722 Founga ◊e Lava ke Tokoni ai e Kau Faiakó

ki ha ◊Åtakai ◊o e Akó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923 Loto ◊Apasiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9324 Ko Hono Tokoni◊i ◊A Kinautolu ◊oku

Fakatupu Fakahoha◊á . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Ngãue◊aki ha Ngaahi Founga ◊Oku Ola Lelei 25 Faiako ◊aki e Founga Kehekehé . . . . . . . . . . . 10226 Fili ◊o e Ngaahi Founga ◊oku Fe◊ungá . . . . . . . 10527 Fili ◊o e Ngaahi Founga ◊oku ◊Aongá. . . . . . . . 10728 Kamata ◊o e Låsoní . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10929 Faka◊osi ◊o e Låsoní. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Teuteu ◊a e Me◊a ◊Aonga Kotoa på 30 Teuteu ki Mu◊a ◊i ha Taimi Lahi . . . . . . . . . . . 11431 Teuteu◊i ◊o e Ngaahi Låsoní . . . . . . . . . . . . . . 11532 Fa◊u ◊o ha Ngaahi Låsoni Mei he Ngaahi

Malanga Konifelenisí mo e Ngaahi Ma◊u◊angaTokoni Kehé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

33 Fulihi ◊o e Låsoní ke Fe◊unga mo Ho◊o kau Akó. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

34 Fakafuofua◊i Hono Fakahoko ◊o e Låsoní . . . . 12135 Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni ◊a e Siasí Ki Hono

Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí . . . . . . . . . . . . . . . . 123

v

Konga F: Ako◊i ‘o e To◊ú Takitaha1 Ako◊i ◊o e Fãnaú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262 Ko e Ngaahi ◊Ulungãanga

Fakato◊u ◊o e Fãnaú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1293 Ko Hono Ako◊i ◊o e Fãnaú ◊i he Ngaahi Kulupu

◊oku Tuifio Ai ◊a e Ngaahi To◊ú . . . . . . . . . . . . 1384 ◊Ilo pea Mo Hono Ako◊i ◊o e To◊utupú . . . . . . 1405 Ako◊i ◊o e To◊utupú ◊o Fakafou ◊i he Ngaahi

◊Ekitivit∏ Fakakulupú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1446 Ko e Ma◊u ◊o ha Mahino Pea Mo Hono

Ako◊i ◊o e Kakai Lalahí . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Konga H: Ako◊í ◊i he ◊Apí

Faiako ◊i he Fãmilí 1 Ko e Fatongia Fakafaiako ◊o e Mãtu◊á . . . . . . . 1532 Ko e Hoko ◊a e Ngaahi Tamaí ko ha

Kau Faiakó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563 Ko e Hoko ◊a e Ngaahi Fa◊eé ko ha

Kau Faiakó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594 Ko e Hoa Ngãue ◊a e Mãtu◊á ◊i He◊enau

Hoko ko e Faiakó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1625 Ako◊i ◊o Fakafou ◊i he Ngaahi S∏pinga

◊o Hono Mo◊ui◊aki ◊o e Ongoongoleleí . . . . . . 1656 Ko e Ngaahi Taimi Tukupau Ke Fai Ai

◊a e Ako◊í ◊i he ◊Apí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1677 Ngaahi Momeniti Ke Fai Ai e Ako◊í

◊i he Mo◊ui Fakafãmilí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1718 Ko e Ivi Takiekina Ako◊i ◊o e Kau Måmipa

Kehe ◊o e Fãmilí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Faiako Faka◊apí mo e Faiako ◊A◊ahí9 Ko e Konga Ako◊i ◊a e Faiako Faka◊apí. . . . . . . 178

10 Ko e Konga Ako◊i ◊a e Faiako ◊A◊ahí. . . . . . . . . 180

Konga I: Ako◊í ◊i he Tu◊unga Fakatakimu◊á 1 Ko e Takí ko e Faiako . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1842 Ko e Faiako ◊i he Ngaahi Fakataha◊anga

Fakatakimu◊á . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1873 Faiako ◊i he Ngaahi ◊Initaviú . . . . . . . . . . . . . 1894 Ko e Taimi ◊oku Ako◊i ai ◊e he Kau Takí

◊a e Kau Faiakó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Konga K: Ngaahi Founga Fakafaiakó Ngaahi La◊i Pepa ◊Ekitivitií . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Ngaahi ◊Ekitivit∏ Lau Mãú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Ngaahi Founga Faka◊aonga◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Ngaahi ◊Ekitivit∏ ke Takiaki◊i ◊aki e Tokangá

(Ngaahi ◊Ekitivit∏ ke Puke◊aki e Tokangá) . . . . . 196

Ngaahi Nãunau ki he Sió mo e Fanongó (Ngaahi Kãsete vitiõ pea mo e Ngaahi Tepi kuo Hikí). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Laku Tavale ◊o e Ngaahi Fakakaukaú. . . . . . . . . . . 196Ngaahi Fealålea◊aki Fakakulupu πkí . . . . . . . . . . . . 197Ngaahi Fakatãtã ke Ako Mei Aí. . . . . . . . . . . . . . . 198Ngaahi Palakipoé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Laukonga Fakatokolahí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200Ngaahi Fakafehoanakí mo e Ngaahi Låsoni

Fakataumu◊á . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200Ngaahi Me◊a ◊oku Fakatãtaa◊í. . . . . . . . . . . . . . . . . 202Fanga ki◊i ◊πmisi Fakatãtã ◊oku Fokotu◊utu◊ú . . . . . 202Ngaahi Fealålea◊akí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Fakatulama◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Ngaahi ◊Ekitivit∏ Tã Fakatãtaá . . . . . . . . . . . . . . . . 204Ngaahi S∏pingá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Ngaahi Papa Tupenu Sipí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206Fanga Ki◊i Va◊inga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Kau Lea ◊oku Fakaafe◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Ngaahi Fakamatala ◊a e Faiakó . . . . . . . . . . . . . . . 209Fakatataú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Ngaahi Mapé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Ako Ma◊ulotó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Ko e Hivá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Ko e Hivá mo e Ngaahi Fakamatalá

(Hiva◊i ha Fo◊i Talanoa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Ngaahi M∏sini Faka◊ata Lahí . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Ngaahi Fealålea◊aki ◊i he Pånoló . . . . . . . . . . . . . . 215Ngaahi Fakatãtã Pepa ◊oku Fokotu◊ú . . . . . . . . . . . 216Ngaahi Fakatãtaá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216Ngaahi Tamapuá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Ngaahi Fehu◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Ngaahi Laukonga Fakatãtaa◊í . . . . . . . . . . . . . . . . 217Lau Ma◊ulotó. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Fakatãtaa◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218Ngaahi Puha Fakatãtã Takaí . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Folofolá, Faka◊ilonga◊í mo Hono Hiki e

Ngaahi Fakamatala ◊i he Tafa◊akí . . . . . . . . . . . 219Folofolá, Ako Ma◊uloto ◊o e . . . . . . . . . . . . . . . 219

Folofolá, Lau le◊olahi ◊o e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Folofolá, Ngaahi Tokoni ki he Akó ◊i he . . . . . . . . 219Folofolá, Faiako mei he. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Hiva◊i ha Fo◊i Talanoá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Ngaahi Tu◊u◊angá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Ngaahi Talanoá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220Ngaahi Nãunau ◊oku Fekau◊aki mo e Sió. . . . . . . . 223Ngaahi Palakipoe Hinehiná . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Ngaahi La◊i Pepa Ngãué . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

vi

Konga L: Ko e Tohi Låsoni ◊a e Faiako ◊o e KalasiAko◊i ◊o e Ongoongoleleí

Ngaahi Tokoni Ma◊á e Faiako ◊o e Kalasí . . . . . . . 228Ako Fakafo◊ituitui mo Fakafãmili ◊o e Kalasí ni . . 231Låsoni 1: Ko e Mahu◊inga ◊o Hono Ako◊i ◊o e

Ongoongoleleí ◊i he Palani ◊a e ◊Otuá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Låsoni 2: ◊Ofa ◊ia Kinautolu ◊Okú ke Ako◊í . . . . 239Låsoni 3: Faiako ◊aki e Laumãlié . . . . . . . . . . . . 244Låsoni 4: Ako◊i e Tokãteliné . . . . . . . . . . . . . . . 249Låsoni 5: Fakaafe◊i e Ako Fakamãtoató . . . . . . . 255Låsoni 6: Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó

(Konga 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

Låsoni 7: Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó (Konga 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

Låsoni 8: Ngãue◊aki e Ngaahi Founga ◊oku Ola Leleí (Konga 1) . . . . . . . . . . . . . . 272

Låsoni 9: Ngãue◊aki e Ngaahi Founga ◊oku Ola Leleí (Konga 2) . . . . . . . . . . . . . . 278

Låsoni 10: Teuteu◊i e Me◊a ◊Aonga Kotoa på . . . . 281Låsoni 11: Fakalakalaka ◊i ho Ngaahi Talånití. . . 286Låsoni 12: Mou ◊Alu atu ◊o Ako◊i . . . . . . . . . . . . 290

Fakahokohoko fakamotu◊aleá . . . . . . . . . . . . . . 292

vii

KO HO UI KE FAIAKÓ

A

KO E MAHU◊INGA ◊O HONO AKO◊I ◊O E ONGOONGOLELEÍ

◊I HE PALANI ◊A E ◊OTUÁ

◊I ho◊omou hoko ko e kau faiakó ◊oku mou tu◊u ai ◊i he tumu◊aki

mã◊olunga taha ◊o e akó, he ◊oku ◊ikai malava ke fakatataua ◊a e ako

fakaemãmaní ki he ako fakalaumãlié, ◊a ia ◊oku felãve◊i mo e mo◊ui

ta◊engata ◊a ha tahá; pea ◊oku ◊ikai ngata på e felãve◊i ◊a e tefito◊i taumu◊a

◊a ha faiako, ◊a ia ko e ongoongoleleí, ki he mo◊uí, ka ◊oku felãve◊i

foki ia mo e ngaahi me◊a ◊oku ta◊engata honau mahu◊ingá.

Palesiteni J. L°peni Kalake ko e Si◊í.

Konga a : KO HO UI KE FAIAKÓ

KO E MAHU ◊ INGA ◊O HONO AKO ◊ I ◊O E ONGOONGOLELEÍ ◊ I HE PALANI ◊A E ◊OTUÁ

◊OKU ◊IKAI HA UI ◊EMAHU◊INGA ANGE

1

◊I he◊ene me◊a ◊i he konifelenisi lahí, nepehå ai ◊e ◊Eletã Sefil∏ R. Hõlani: “◊Oku taufakamãlõ lahi kiate kinautolu ◊oku faiakó.◊Oku mau ◊ofa atu mo fakahounga◊i kimou-tolu ◊o laka ange ◊i he me◊a ◊oku mau lava kelea◊akí. ◊Oku mau falala lahi atu kiatekimoutolu. Ko ha ngãue faingata◊a mo◊onike faiako lelei mo ongo◊i ◊a e ola ho◊omoungãué. Ka ◊oku ◊aonga. He ◊ikai ke tau lava ◊oma◊u “ha ui ◊oku toe mahu◊inga angé” . . .Ko e taumu◊a mã◊olunga taha mo mã◊oni-◊oni taha ◊oku ◊i heni ai ◊a e tangatá, ke tauha◊u fakatãutaha “kia Kalaisi,” pea tauhi kiHe◊ene ngaahi fekaú, muimui ki He◊ene s∏-pinga leleí pea fakafoki atu ai ki he Tamaí.Mahalo ko e ngãue fika ua hake honomahu◊ingá ki aí ◊i he◊etau mo◊uí, ke tautokoni◊i ◊a e kakai kehé ke nau ngãue lelei—ako◊i, faka◊ai◊ai, pea mo tataki kinautolu ◊ihe fa◊a lotu ke nau fou atu ◊i he halá mo ehuhu◊í. Mahalo ko e ◊uhinga ia na◊e pehå ai◊e Palesiteni Tåvita O. Makei, ◊◊Oku ◊ikai hafatongia ◊e mã◊olunga ange kuo tuku ki hatangata [pe fefine] ka ko ha◊ane hoko ko hafaiako ki he fãnau ◊a e ◊Otuá’” (◊i heConference Report, Apr. 1998, 30–31; peT°hulu, Siulai 1998, 28).

Ko e Fatongia ◊o e Faiakó ◊i he Palani ◊a eTamai Håvaní

Ke tau lava ◊o faka◊aonga◊i kakato ◊etautau◊atãina ke filí ◊i he mã◊oni◊oní, kuo pauke tau ◊ilo ki he Fakamo◊uí mo e ngaahitokãteline ◊o ◊Ene ongoongoleleí. ◊I he◊enepeheé leva, kuo hoko ma◊u på ai hono ako◊i◊o e ongoongoleleí ko ha konga mahu◊inga◊i he palani ◊a e Tamai Håvaní ma◊a ◊Enefãnaú.

◊I he maama fakalaumãlié, na◊a tau ma◊uai “[◊etau] ngaahi ◊uluaki låsoní pea teuteu◊iai ◊a kinautolu ke ha◊u ◊i he taimi totonu ◊o

e ◊Eikí ◊o ngãue ◊i he◊ene ngoue vainé, ki hefakamo◊ui ◊o e ngaahi laumãlie ◊o e tangatá”(T&F 138:56). Hili hono kapusi ◊a ◊Åtamamo ◊Ivi mei he Ngoue ko ◊πtení, na◊e fekau◊iatu ◊e he ◊Eikí ha kau ◊ãngelo ke ako◊i kiakinaua ◊a e palani ◊o e huhu◊í (vakai, ◊Alamã12:27–32). Na◊á Ne toki fekau ki mui angekia ◊Åtama mo ◊Ivi ke na “akonaki ◊aki ◊a engaahi me◊á ni” ki he◊ena fãnaú (vakai,Mõsese 6:57–59).

◊I he kuonga fakakõsipeli kotoa på, kuofakahinohino◊i ai ◊e he ◊Eikí ◊a hono ako◊i ◊oe palani ◊o e huhu◊í. Kuó ne fekau◊i mai hakau ◊ãngelo (vakai, Mõsaia 3:1–4; Molonai7:29–32; Hisitõlia ◊o Siosefa Sãmitá2:30–47); uiui◊i ha kau palõfita (vakai,◊Åmosi 3:7); ◊omi ◊a e ngaahi tohitapú(vakai, T&F 33:16); mo tokoni ke ◊ilo◊i ◊e hekakaí ◊a e mo◊oní ◊i he mãlohi ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní (vakai, 1 N∏fai 10:19; Molonai10:5). Kuó ne fekau◊i Hono kau muimuí kenau ako◊i e ongoongoleleí ki honau fãmilí(vakai, Teutalõnome 6:5–7; Mõsaia 4:14–15;T&F 68:25–28), ki he kãingalotu kehe ◊o eSiasí (vakai, T&F 88:77–78, 122), pea ki heni◊ihi ◊oku te◊eki ke nau ma◊u e kakato ◊o eongoongoleleí (vakai, Mãtiu 28:19–20; T&F88:81).

Na◊e lea ◊a ◊Eletã Kõtoni B. Hingikeli ◊ofekau◊aki mo e mahu◊inga hono ako◊i ◊o eongoongoleleí ◊i he Siasí ◊o pehå: “◊Okumatu◊aki mahu◊inga mo◊oni ki he polo-kalama kotoa på ◊o e Siasí ke ako◊i e ongo-ongoleleí ki he kãingalotu kotoa på. ◊I honofakahoko ko ia e tufakanga ne tuku ki heSiasí ◊i he kamata◊angá, kuo fokotu◊u ai ◊i heSiasí ha ngaahi houalotu ◊oku ma◊ongo◊ongahono founga ako◊í—◊a e ngaahi kõlomu ◊o elakanga fakataula◊eikí, ◊o tatau på ki heMelekisåtekí mo e ◊‰loné, ◊a e potungãueako kuo mafola he tapa kehekehe ◊o e mã-maní, pea mo e ngaahi houalotú . . . , ◊a ia◊oku nau fakahoko kotoa ha konga mahu-◊inga ◊i hono ako◊i hotau kakaí” (◊i heConference Report, Oct. 1962, 72–73).

Ko e Måmipa Kotoa på ko e Faiako ◊I hono ako◊i ko ia ◊e he ◊Eiki ne toetu◊ú ◊a

e kau N∏faí, ne Ne folofola ai ◊o pehå: “Hikihake ho◊omou mãmá ke ulo ia ki mãmani.Vakai, ko au ko e maama ke mou hiki haké— ◊a e me◊a kuo mou mamata ki he◊eku faí”(3 N∏fai 18:24). ◊I he fakahinohinó ni ne◊ikai fakafaikehekehe◊i mai ai ◊e he ◊Eikí ia ◊a

3


kinautolu ne nau ongona Hono le◊ó. Na◊efekau◊i ◊a e taha kotoa på ke faiako.

◊Oku kei tatau på he ◊ahó ni. Ko e fato-ngia ke ako◊i ◊a e ongoongoleleí ◊oku ◊ikaifakangatangata på ia kia kinautolu ◊oku ui-ui◊i totonu ke nau hoko ko e kau faiakó. ◊Iho◊o hoko ko e måmipa ◊o e Siasi ◊o S∏s°Kalaisi ◊o e Kau Mã◊oni◊oni ◊i he Ngaahi ◊AhoKimui Ní, ◊okú ke fatongia◊aki ai ke ako◊i ◊a eongoongoleleí. ◊I ho◊omou hoko ko e mã-tu◊a, foha, ◊ofefine, husepãniti, uaifi, tokoua,tuofefine, taki faka-Siasi, faiako ◊i he lokiako, faiako faka◊api, faiako ◊a◊ahi, kaungã-ngãue, kaungã-◊api, pe mahení, ◊oku mouma◊u ai ha ngaahi faingamãlie ke faiakó. ◊E◊i ai ha ngaahi taimi te ke lava ai ke faiakotau◊atãina mo fakahangatonu ◊aki e ngaahime◊a ◊okú ke lea ◊akí mo ho◊o fakamo◊oní.Pea te ke faiako ma◊u på ◊i he fa◊ifa◊itaki-◊anga.

Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí, “Ko ◊eku ngãué◊eni mo hoku nãunaú ke fakahoko ◊a emo◊ui ta◊e maté mo e mo◊ui ta◊engata ◊a etangatá” (Mõsese 1:39). ◊I ho◊o fakakaukauko ia ki he fatongia ◊o hono ako◊i ◊o e ongo-ongoleleí ◊i he fakamo◊ui mo e hakeaki◊i efãnau ◊a e ◊Otuá, te ke lava nai ke fakakau-kau-loto ki ha fatongia ◊oku faka◊ei◊eiki motoputapu ange ai? ◊Oku fie ma◊u ho◊ongaahi ngãue faivelengá ke fakatupulakiho◊o mahinó mo fakalakalaka ho◊o ngaahitaukeí, ◊i ho◊o ◊ilo◊i ko ia ◊e hanga ◊e he ◊Eikí◊o fakalahi ho iví ◊i he taimi ◊okú ke faiakoai he founga kuó Ne fekau◊í. Ko ha ngãue ia◊o e ◊ofá—ko ha faingamãlie ke tokoni◊i eni◊ihi kehé ke faka◊aonga◊i mã◊oni◊oni ◊enautau◊atãina ke filí, ha◊u kia Kalaisi pea ma◊u engaahi tãpuaki ◊o e mo◊ui ta◊engatá.

4


FAFANGA◊I E LAUMÅLIÉ

2

◊I he matãfanga ◊o e Tahi Kãlelí, na◊efehu◊i tu◊o tolu ai ◊e he ◊Eiki kuo toetu◊ú kiaPita, “◊Okú ke ◊ofa kiate au?” Na◊e tali tatauma◊u på ◊a Pita: “◊Okú ke ◊ilo ◊oku ou ◊ofakiate koe.” Na◊e toutou folofola ange ◊a e◊Eikí ki he tali ◊a Pitá: “Fafanga ◊eku fangalamí. . . .Fafanga ◊eku fanga sipí. . . .Fafanga◊eku fanga sipí” (Sione 21:15–17).

◊Oku kaungatonu ki he tokotaha kotoapå kuo ui ki he ngãué ◊a e fakahinohino ◊a e◊Eikí kia Pitá. Na◊e hiki ◊e Palesiteni KõtoniB. Hingikeli ◊o pehå: “◊Oku ◊i ai ha fiekaiamo ha fieinua mo◊oni ◊i he funga ◊o efonuá—ko ha fiekaia mo◊oni ki he folofola◊a e ◊Eikí pea mo ha fieinua ta◊e t°kua ki hengaahi me◊a ◊o e Laumãlié. . . . ◊Oku fiekaia◊a e mãmaní ki ha me◊akai fakalaumãlie. Kohotau fatongiá leva mo hotau faingamãliéke tokoni◊i ◊a e mo◊uí” (“Fafanga ◊a eLaumãlié, Tanumaki ◊a e Mo◊uí,” T°hulu,◊Okatopa 1998, 3; vakai foki, ◊Åmosi8:11–12).

Ko e Ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí: Koha Me◊atokoni ◊Oku Tolonga Ma◊á eLaumãlié

◊Oku tatau på ◊etau fie ma◊u e me◊akaifakatupu iví ke tau mo◊ui fakatu◊asinó mo◊etau fie ma◊u ko ia e ongoongolelei ◊o S∏s°Kalaisí ke tau mo◊ui fakalaumãlié. ◊Oku fafa-nga◊i hotau laumãlié ◊e ha fa◊ahinga me◊a på◊oku lave ◊o kau kia Kalaisi mo ne tatakikitautolu kiate Ia, ◊o tatau ai på pe ◊oku hiki◊i he ngaahi folofolá, lea◊aki ◊e he kau palõ-fita he ngaahi ◊aho kimui ní, pe ako◊i ◊e hekau tamaio◊eiki anga fakatõkilalo ◊a e ◊Otuá.Na◊e folofola tonu ◊a e Fakamo◊uí, “Ko au koe mã ◊o e mo◊uí: ko ia ◊oku ha◊u kiate aú, ◊e◊ikai ◊aupito fiekaia; pea ko ia ◊oku tui kiateaú, ◊e ◊ikai ◊aupito fie inu ia” (Sione 6:35).

◊Oku hanga ◊e he faiako ◊okú ne fafanga◊ie laumãlié ◊o fakaake ◊a e ni◊ihi kehé,langaki ◊enau tuí mo ◊oange kia kinautoluha tui mãlohi mo ha falala ke talia ◊aki engaahi faingata◊a ◊o e mo◊uí. ◊Okú ne faka◊ai-◊ai kinautolu ke si◊aki ◊a e angahalá pea ha◊ukia Kalaisi, ui ki Hono huafá, talangofua kiHe◊ene ngaahi fekaú pea mo nofo ma◊u ◊iHe◊ene ◊ofá (vakai, T&F 93:1; Sione 15:10).

◊Oku ◊I ai Ha Fa◊ahinga Faiako ◊oku◊Ikai Ke ne Fafanga◊i ◊e ia e Laumãlié

◊Oku lahi ha ngaahi tefito ◊oku manakoa,mahu◊inga pea fenãpasi foki mo e mo◊uí ka◊oku ◊ikai fakatupulekina ia ki he laumãlié.◊Oku ◊ikai fakamafai◊i kitautolu ke tau ako◊i efa◊ahinga tefito peheé. Ka ◊oku totonu ketau felanga ◊aki hake mo ako◊i ki he ni◊ihikehé ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku fekau-◊aki mo e pule◊anga ◊o e ◊Otuá pea mo efakamo◊ui ◊o e fa◊ahinga ◊o e tangatá.

He ◊ikai lava ◊a e fa◊ahinga ako◊i ia ◊okú nefaka◊ai◊ai e ◊atamaí kae ◊ikai lave ki he lau-mãlié ◊o fakatupulekina ha taha. Pea pehåfoki ki ha fa◊ahinga me◊a ◊okú ne fakatupuha veiveiua fekau◊aki mo e mo◊oni ◊o eongoongolelei kuo toe fakafoki maí pe ko efie ma◊u ko ia ke fakatukupaa◊i ki ai e kotoahotau lotó, iví, ◊atamaí mo hotau mãlohí.

Na◊e na◊ina◊i mai ◊a ◊Eletã Pulusi R.Makongik∏ ◊o pehå: “ Ako◊i e ngaahi tokã-teline ◊o e fakamo◊uí; foaki ha me◊akai faka-laumãlie; fakamo◊oni◊i e faka-◊otua ◊a e ◊Alóko hotau ◊Eikí—ka ◊i ai ha me◊a ◊oku ◊ikai kene a◊usia e taumu◊a ko iá, ◊oku ta◊e taau iamo ha faifekau mo◊oni kuo uiui◊i tu◊unga ◊ihe fakahaá. ◊Oku toki pukepuke på ◊a e kã-ingalotú he ngaahi hala ◊o e mã◊oni◊oní ◊i hetaimi ◊oku fafanga◊i ◊aki ai e Siasí ◊a e mã ◊o emo◊uí” (Doctrinal New TestamentCommentary, 3 vols. [1966–73], 2:178).

Ko e Tukupã Ke Fafanga◊i e Ni◊ihi Kehé

◊E ◊i ai ha kakai he ◊ikai ke nau fie mahu-◊inga◊ia ◊i he fanongo ki he ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku totonu keke fekumi ◊i he fa◊a lotu ki ha founga keako◊i ai på kia kinautolu ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ko iá. ◊Oku totonu ke ke manatu◊ima◊u på ko e taumu◊a ◊o ◊etau tokoni◊i eni◊ihi kehé ke “fafanga◊i ◊a kinautolu ◊aki ◊a efolofola lelei ◊a e ◊Otuá” (Molonai 6:4).

5

Na◊e fakamatala ◊aPalesiteni Sipenisã W.Kimipolo ◊o pehå:

“ ◊I ha ngaahi ta◊u lahihe kuohilí, ne mau ◊a◊ahiai ki ha fonua na◊e ako◊iai ha ngaahi akonaki nengalikehe peafakamatala◊i he ◊ahokotoa på ◊i he ngaahi◊apiakó mo e kautahaongoongo ne fa◊a pule◊i ◊ehe pule◊angá ha ngaahitokãteline “fakamala◊ia.”Na◊e fanongo e fãnaú he◊aho kotoa på ki hengaahi tokãteline, ngaahifakapoto mo e ngaahime◊a ne fakamatala ◊ehe◊enau kau faiakó ◊opehå ko e lelei tahá.

“Na◊e pehå ◊e ha taha,


Mahalo ◊e tatau ha ni◊ihi ◊okú ke ako◊ímo e fefine Samålia ne fe◊iloaki mo S∏s° heVaikeli ◊o Såkopé. Na◊e ◊ikai ke ne ◊ilo◊i ◊aS∏s° ◊i He◊ene fuofua folofola kiate iá. Kana◊á Ne ◊afio◊i foki ◊a e fefiné. Na◊á ne ◊afio◊i◊ene tokangá, hono ngaahi fatongiá, ngaahime◊a ne ne tãlafili mo hoha◊a ki aí. Na◊á Ne◊afio◊i ◊a ◊ene fie ma◊u ko ia e “vai ◊o e mo◊uí”◊a ia ko Ia på te Ne lava ke foakí. Na◊á Nekamata ◊aki ◊Ene kole ha me◊i vai ke inu.Na◊á Ne folofola ange leva, “Ko ia ◊oku inu ◊ihe vaí ni, ◊e toe fie inu ia: Ka ko ia ◊e inu ◊ihe vai te u foaki kiate iá, ◊e ◊ikai ◊aupito toefie inu ia; ka ko e vai te u foaki kiate iá ◊e◊iate ia ko e matavai mapunopuna hake kihe mo◊ui ta◊engatá.” Na◊e toe tokanga ange◊a e fefiné ni. Na◊á ne mahu◊inga◊ia fakamã-toato ◊i he me◊a kuó Ne ako◊i kiate iá. ◊I hetaimi na◊á Ne fakamo◊oni◊i ai ko Ia ◊a eM∏saiá, na◊á ne tui kiate Ia peá ne ◊alu ◊ofakamo◊oni◊i Ia ki hono kakaí. (vakai, Sione4:1–30.)

Na◊e fakamatala◊i mai ◊e Sisitã S°sana L.Uona, ◊a ia na◊á ne hoko ko ha tokoni ua ◊ihe kau palesitenis∏ lahi ◊o e Palaimelí hame◊a na◊e hoko: “Kuo mau feinga ◊i homaufãmilí ke fai ha ako folofola he pongipongí.Ka na◊a mau fa◊a ◊ita ma◊u på ◊i he taimi nelãunga ai ha taha ◊o homa ngaahi fohá peapau ke feinga◊i ke tu◊u hake mei hemohengá. Ka ◊i he taimi ne ha◊u aí, nepunou på ia he tåpilé ◊o mohe. ◊I he hili hangaahi ta◊u mei ai, ◊i he lolotonga ◊enengãue fakafaifekaú, na◊á ne fai mai ai hatohi, “Mãlõ ◊aupito ho◊omo ako◊i kiate au ◊ae folofolá. ◊Oku ou fie ma◊u ke mo ◊ilo◊i ko etaimi kotoa på na◊e hangå ai ◊oku ou mohé,na◊á ku mãtu◊aki fanongo kuikui på.’”

Na◊e hoko atu ◊a Sisitã Uona ◊o ne pehå:“ ◊E ngaahi mãtu◊a mo e kau faiako, ◊oku◊ikai ke ta◊e ◊aonga ◊etau ngaahi feinga ko iake tokoni◊i ◊etau fãnaú ke nau ma◊u hangaahi manatu fakalaumãlie leleí. He ◊oku ◊iai ◊a e taimi ◊e ni◊ihi ◊oku ◊ikai fa◊a fua ◊a engaahi tenga na◊a tau toó ◊i ha ta◊u lahi, ka◊e lava ke tau ongo◊i nonga ◊i he◊etau ◊a-manaki ◊e manatu◊i ◊e he fãnau ◊oku tauako◊í ◊a e founga na◊a nau “ma◊u mofanongo” ai ki he ngaahi me◊a ◊o eLaumãlié. Te nau manatu◊i ◊a e me◊a ne nau◊ilo◊í pea mo e me◊a ◊oku nau ongo◊í. Pea tenau manatu◊i foki pe ko hai kinautolu, ◊a iako ha fãnau ◊a e Tamai Håvaní pea na◊e

tuku mai ki heni mo ha taumu◊a fakalangi”(◊i he Conference Report, Apr. 1996, 109; peT°hulu, Siulai 1996, 88).

Kapau te mou ako◊i ◊a e to◊utupú, ◊e ◊i aiha ngaahi taimi te mou pehå ai ◊oku ◊ikai kenau fie talanoa ◊o fekau◊aki mo e ngaahitokãteline pea mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí. ◊E ◊ahi◊ahi◊i koe ke kefakamaheni ◊ata◊atã på kia kinautolu, ◊ofakakata◊i på kinautolu mo talanoa ◊o fekau-◊aki mo ◊enau ngaahi ◊ekitivit∏ fakasõsialépea mo e ngaahi me◊a ◊oku hoko kia kinau-tolu ◊i he akó. ◊E hoko ia ko ha fehãlaakilahi mo◊oni. Na◊e pehå ◊e Palesiteni J.L°peni Kalake ko e Si◊í:

“ ◊Oku fiekaia e to◊utupu ◊o e Siasí ki hengaahi me◊a ◊o e Laumãlié; ◊oku nau våke-veke ke ako ki he ongoongoleleí, pea ◊okunau fie ma◊u hangatonu mo ta◊e filio◊iia. . . .

“ ◊I he ha◊u ◊a e fãnau ako ko ◊ení kiakimoutolú, ◊oku nau lolotonga ngãue faka-laumãlie ke a◊u ki ha tu◊unga matu◊otu◊a ◊aia te nau a◊usia vave ia ◊i he◊enau mo◊uí, ◊okapau te ke fafanga◊i kinautolu ◊aki ◊a eme◊akai totonú. . . .

“ . . . ◊Oku ◊ikai fie ma◊u ia ke ke tolotoloatu ◊i mui ◊o fafana ◊aki e me◊a fakalotú ◊ihonau telingá; te ke lava ◊o fehangahangai,femãtaaki mo talanoa mo kinautolu. ◊Oku◊ikai fie ma◊u ke ke fakapuliki e ngaahimo◊oni fakalotú ◊aki hano ◊ufi◊ufi◊i ◊aki engaahi me◊a fakaemãmaní; te ke lava ◊ofakahã tau◊atãina ange ◊a e ngaahi mo◊oniko ◊ení kia kinautolu, ◊i honau angatotonú. . . . ◊Oku ◊ikai fie ma◊u ke fakahãmãmãlie ange pe hangå ha talanoa faka-mohemohe ma◊á e fãnaú pe matu◊aki faka-alaala mo fakakata◊i” (The Charted Course ofthe Church in Education, rev. ed. [ki◊i tohitufa, 1994], 3, 6, 9).

Na◊e ◊i ai ha måmipa na◊e uiui◊i ke faiako◊i he fãnau ta◊u 12 mo e 13 he Lautohi Faka-Sãpaté. Na◊e hiki ki mui ◊e hono husepãnití◊o pehå na◊á na talanoa lõloa fekau◊aki moha “me◊atokoni totonu” ma◊á e fãnau te neako◊í, neongo på “mahalo te nau fie ako kihe ongoongoleleí ◊i ha founga ◊oku fakafie-fia angé.” Na◊á ne hiki e me◊a na◊e a◊usia ◊ehe fefiné ni ◊i he◊ene fafanga◊i e ngaahi lau-mãlie ◊o e to◊utupu ◊i he◊ene kalasí:

“Na◊á ne ako◊i kia kinautolu ◊a e me◊akaifakatupu-ivi mo fakatupulekiná, ◊o fakaloto-

6

‘ko e hokohoko tutulu ko iaha mata tulutulú, te nemaumau◊i ◊o a◊u ki he makafefeka tahá.’ Ne u ◊ilo◊i foki◊eni, ko ia ne u fehu◊i ai ◊ofekau◊aki mo e fãnaú: ‘◊Okunau kei pukepuke ◊enau tuí?◊Oku ikuna◊i nai kinautolu◊e he hokohoko fakahoha◊ako ia ◊a ◊enau kau faiakó?Te mou lava fåfå ◊ofakapapau◊i he ◊ikai ke naumavahe mei he fo◊i tui på koia ki he ◊Otuá?’

“Na◊e iku peheni ◊a e talí‘◊Oku mau monomono ◊a etutulú he põ kotoa på. ◊Okumau ako◊i ki he◊emau fãnaú◊a e ngaahi me◊a ◊oku leleimo mã◊oni◊oní ke ◊oua na◊apukenimã kinautolu ◊e hengaahi fakapoto ◊oku halá.◊Oku tupu hake ◊emaufãnaú ◊i he tui mo emã◊oni◊oni neongo e ngaahiha◊aha◊a ◊i he ◊ãtakaí ◊okumeimei ke ne lõmekinakinautolú.

“ ◊Oku lava på foki kemonomono mo fakahaofi engaahi toka◊anga vai kuomasisí pea ◊e lava ◊e hengaahi tangai ◊one◊oné ◊ota◊ofi ha hoko ha tãfea. Pea◊e lava ◊e he mo◊oni ◊okutoutou lea◊akí, fa◊a lotú,ngaahi akonaki ◊o eongoongoleleí, fakahaa◊i ◊o e◊ofá mo e mahu◊inga◊ia ◊a emãtu◊á ◊o fakamo◊ui ◊a efãnaú mo pukepuke ia ◊i hehala ◊oku totonú” (FaithPrecedes the Miracle [1972],113—14).


7

lahi◊i kinautolu ke omi mo ◊enau folofolá pea fakakaukauki he ngaahi tokãteline faka◊ei◊eiki ◊o e pule◊angá.

“Na◊e fie ma◊u ha taimi lahi ki he fa◊ahinga liliu ko iá kehoko, ka ko e me◊a na◊e mahu◊ingá, na◊e fie ma◊u ki ai hafalala na◊e fie ma◊u mo◊oni ◊e he fãnau akó ◊a e me◊atokonifakatupu-ivi ◊o e ongoongoleleí pea na◊e hanga ◊e honofakamatala◊i e me◊atokoni ko iá ◊o fakafou ◊i he folofolá moe Laumãlié ◊o poupou◊i mo◊oni kinautolu. ◊I he ngaahi mã-hina ne hokó, ne ◊i ai ha liliu mãmãlie ne hoko ◊a ia nekamata ke omi ma◊u på ◊a e fãnau akó mo ◊enau folofolá,kamata ke nau alea◊i tau◊atãina mo våkeveke ange ◊a eongoongoleleí pea kamata ke nau ongo◊i e fakaofo ◊o e põ-poakí.

“Na◊e kamata fehu◊ia ◊e he ngaahi mãtu◊á ki he fefiné nipe ko e hã e me◊a ◊oku hoko ki he kalasí, ko e hã ◊oku vili-taki ai ◊enau fãnaú ke omi mo ◊enau folofolá ki he lotú peanau fakakata ange foki pe ko e hã e founga te nau tali ◊akie ngaahi fehu◊i ◊oku fai ange ◊e he◊enau fãnaú ◊i he taimima◊u me◊atokoni ◊o e efiafi Sãpaté ◊o fekau◊aki mo e ngaahitokãteline mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni na◊e ako◊i ◊i he kalasíhe ◊aho ko iá. Na◊e ◊uakai e fãnaú ki he ongoongoleleí hena◊a nau ma◊u ha faiako na◊e . . . mahino kiate ia . . . ◊a eme◊akai na◊e fakatupu iví pea mo e founga ke tufaki ◊akí”(Jerry A. Wilson, Teaching with Spiritual Power [1996],26–27).

Kapau ◊okú ke ako◊i ha fãnau iiki, ◊okú ke ◊ilo◊i ◊e lava kefaingata◊a hono ako◊i kia kinautolu ◊a e ongoongoleleí. Ka

◊oku fie fanongo mo fie ma◊u ◊e he fãnaú ◊a e ngaahimo◊oni ◊o e ongoongoleleí. Te nau tali ho◊o fai feinga ko iake ako◊i ha ngaahi låsoni ◊o e ongoongoleleí ◊oku fakamã-fana, kehekehe mo fakatupu loto vilitakí. Na◊e fakamatalamai ◊e ha faiako Palaimeli ◊a e me◊a ko ◊ení:

“Ko hono mo◊oní, na◊e ngali fakaofo ◊a e me◊a ne hokó.Ka na◊e fakahaa◊i ai e me◊a ne mahu◊inga taha ki he fãnauta◊u hiva ne u ako◊í. Ne ◊ikai ke nau ◊ilo◊i kuo nau fakalelefakakalasi på ◊e nautolu ◊a e fealålea◊akí. Na◊e kamata ia ◊eKeiti. Na◊á ne tali ha fehu◊i ◊i he tohi låsoní fekau◊aki mo epalani ◊o e fakamo◊uí. Na◊á ne toe hoko atu ◊aki på ha◊anefehu◊i. Na◊e fokotu◊u mai leva ◊e ha toko taha he kalasí hatali ne tokoni ke fakamahino kia Keiti. Na◊e fai leva ◊eSione ha fehu◊i ◊i he tefito tatau på ka na◊e toe loloto angeia ◊i he fehu◊i ◊a Keití. Na◊e ◊omi ha tali pea fai leva ◊e Kaleha fehu◊i hili på ia. ◊I he toenga taimí, na◊e toutou fehu◊i ◊ae fãnaú mo nau fai ha tali ◊i he loto tokanga mo fa◊a faka-kaukau ◊a ia ne mahulu ange ◊i honau ta◊u motu◊á. Na◊e◊ikai ha moveuveu pe lea noa◊ia. Na◊e kãpui ◊e he◊enaungaahi ◊ilo anga-tonu mo tau◊atãiná, mo ◊eku fa◊a tãnakiatu ki aí, ◊a e ngaahi me◊a ◊i he låsoní. Na◊a nau fie ◊ilo, nenau fie ma◊u ha ngaahi tali; ne nau mahu◊inga◊ia mo◊oni;na◊e fie ma◊u hano fakakaukau◊i mo ha mahino ki he me◊ako ia ne nau lea ◊akí. Ne u ◊ilo◊i leva kuo mateuteu movåkeveke e fãnau ko ◊eni ◊a ◊etau Tamai Håvaní ke ako ki hengaahi mo◊oni ◊oku foaki mai ◊e he ongoongoleleí.”


KO E TUFAKANGAFAKALANGI ◊O E FAIAKÓ

3

Ko e fakamatala ◊oku hoko haké ko e to◊o iamei ha lea na◊e fai ◊e ◊Eletã Pulusi R.Makongik∏ ki he Potungãue Lautohi Faka-Sãpate ◊a e Siasí ◊i he 1977. Ko e fakamatalakotoa ko ◊ení ko e lea tonu på ia na◊á ne faí.

“Ko e me◊a kotoa på ◊oku tau akonaki ◊akí◊oku tau fakafofonga◊i ai ◊a e ◊Eikí pea kuofakanofo kitautolu ke ako◊i ◊Ene ongoongo-leleí. Ko e kau fakafofonga kitautolu ◊o e◊Eikí, pea ◊i he◊ene peheé, ◊oku fakaiviakitautolu ke tau lea◊aki på ◊a e me◊a ◊okú Nefinangalo ke tau lea◊akí.

◊Oku fakafofonga◊i ◊e he kau fakafofongá◊a honau takí. ◊Oku ◊ikai hanau mãlohi ◊iatekinautolu på. ◊Oku nau ngãue ◊i ha hingoa◊o ha taha kehe. ◊Oku nau fai e me◊a ◊okutalaange ke faí. ◊Oku nau lea ◊aki e me◊a ◊okufakamafai◊i ke nau lea◊akí—◊o ◊ikai lahi hakepe si◊i hifo ai.

Ko e kau fakafofonga kitautolu ◊o e ◊Eikí.◊Oku tau fakafofonga◊i Ia. ◊Okú Ne folofola◊o pehå, ‘Ko ia, koe◊uhí ko e ongo faka-fofonga ◊a kimoua, ko ia ◊oku mo fai e fekau◊a e ◊Eikí, pea ◊ilonga ha me◊a te mo fai ◊ofakatatau mo e finangalo ◊o e ◊Eikí, ko eme◊a ia ◊a e ◊Eikí’ (T&F 64:29).

Ko ◊etau ngãue ◊i he◊etau hoko ko e kaufaiakó ke ako◊i ◊Ene tokãteliné kae ◊ikai koha toe me◊a kehe. ◊Oku ◊ikai ha toe halakehe ke tau fou ai kapau ◊oku tau fie ma◊uke fakamo◊ui ha ngaahi laumãlie. ◊Oku ◊ikaihatau mãlohi fai fakamo◊ui. He ◊ikai ke taulava ◊o fa◊u ha fono pe ko ha tokãteline tene huhu◊i pe ◊ai ke toetu◊u pe fakamo◊ui hataha kehe. Ko e ◊Eikí på te ne lava ◊o fai engaahi me◊á ni, pea kuo fakanofo kitautoluke ako◊i e me◊a kuó Ne fakahã mai fekau◊akimo e ngaahi me◊á ni pea mo e ngaahi tokã-teline kotoa på ◊o e ongoongoleleí.

Ko e hã leva, ◊oku fakamafai◊i kitautoluke fai ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí? Ko ehã hotau fatongia faka◊otuá? ◊Oku faka-matala◊i fakanounou e fatongia fakalangi ◊oe faiakó ◊i ha ngaahi tefito◊i fakakaukau ◊enima:

1. Kuo fekau◊i kitautolu—ko ha me◊a ◊oku◊ikai ke tau fili ki ai; ◊oku ◊ikai me◊a kehe kefetongi ◊aki—◊oku fekau◊i kitautolu ke ako◊i engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí ◊i he fakahã na◊e uiko e “fono ◊o e Siasí” ◊o pehå, “ ◊E akonaki◊aki ◊e he kaumãtu◊a mo e kau taula◊eiki moe kau akonaki ◊o e siasí ni ◊a e ngaahi [tefi-to◊i] mo◊oni ◊o ◊eku ongoongoleleí” (T&F42:12). ◊Oku lahi ha ngaahi fakahã ◊okupehå: Malanga◊i ◊eku ongoongoleleí mo ◊ekufolofolá, “ ◊o ◊ikai lea ◊aki ha me◊a ka ko eme◊a kuo tohi ◊e he kau palõfitá mo e kau◊aposetoló pea mo ia ◊e akonaki ◊aki kiatekinautolu ◊e he Fakafiemãlié ◊i he lotu ◊o etuí” (T&F 52:9).

◊Oku mahino mai he ◊ikai lava ke tauako◊i ha me◊a ◊oku ◊ikai ke tau ◊ilo◊i. Ko eme◊a ◊oku ◊uluaki fie ma◊u ki mu◊a pea tokiako◊i e ongoongoleleí ko hono ako ◊o eongoongoleleí. Ko e ◊uhinga ia ◊o e ngaahitu◊utu◊uni fakalangi ko ia ke:

“Kumi . . . ◊i he ngaahi tohitapú” (Sione 5:39).

“Fakatotolo ◊i he ngaahi fekaú ni” (T&F 1:37).

“[Makakoloa ◊aki] ◊eku leá” (SiosefaSãmita—1:37)

“Ako ◊eku leá” (T&F 11:22).“Fakatotolo ◊a e . . . kau palõfitá”

(3 N∏fai 23:5).“ ◊Oku totonu ke mou fakatotolo ki he

ngaahi me◊á ni. ◊Io, ◊oku ou fai kiatekimoutolu ◊a e fekau ke mou fakatotolofakamãtoato ki he ngaahi me◊á ni; he ◊okumahu◊inga ◊a e ngaahi lea ◊a ◊πsaiá” (3 N∏fai 23:1).

“ ◊Oua ◊e feinga ke malanga◊aki ◊a ◊ekuleá, kae fuofua feinga ke ma◊u ◊eku leá, pea◊e toki vete ho ◊eleló; pea kapau te ke loto kiai, te ke ma◊u leva ◊a hoku Laumãlié pea mo◊eku leá, ◊io ◊a e mãlohi ◊o e ◊Otuá ke faka-loto◊i ◊a e kakaí ke tui” (T&F 11:21).

Te tau lava ◊o lau ◊a e ngaahi tohi tapukotoa ◊a e Siasí ◊i he ta◊u ◊e taha ◊o kapau te

8

“Ke mo ako◊ifaivelenga, pea ◊e ◊iatekimoutolu ◊a ◊eku ◊ofá,koe◊uhí ke akonekina ◊akimoutolu ◊o kakatoange ◊i he ngaahi tefito◊ime◊a, ◊i he ngaahitefito◊i mo◊oni, ◊i heakonaki, ◊i he fono ◊o eongoongoleleí, ◊i hengaahi me◊a kotoa på◊oku kau ki hepule◊anga ◊o e ◊Otuá, ◊a ia ◊oku ◊aonga kemahino kiatekimoutolú” (T&F 88:78).


tau lau ◊a e peesi ◊e ono ◊i he ◊aho kotoa på. ◊Oku fie ma◊uha taimi ◊oku lahi angé ki he fekumi fakamãtoató mo efifili ◊i he loto mãl°◊iá.

◊Oku ◊i ai ha ◊ilo mo ha ngaahi poto fakalaumãlie kema◊u mei hono lau, fakalaulauloto mo lotua e folofolá, ◊aia ◊oku ◊ikai lava ia ◊i ha toe founga. Neongo ai på ha kã-ingalotu mateaki mo mãlohi ◊i he Siasí ◊oku nau ◊i hetu◊unga fakapulé, ka he ◊ikai på te nau lava ◊o ma◊u hangaahi tãpuaki ma◊ongo◊onga mei hono ako ◊o e folofolákae ◊oua kuo nau ngãue◊i e ako ko iá pea ◊ai ke hoko e folo-fola kuo tohí ko ha konga ◊o ◊enau mo◊uí.

2. ◊Oku fie ma◊u ke tau ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊o hangå ko ◊ene hã ◊i he ngaahi tohi tapu ◊a eSiasí.

◊Oku folofola ◊a e ◊Eikí ◊i he fono ◊o e Siasí: “ ◊E akonaki◊aki ◊e he kaumãtu◊a mo e kau taula◊eiki mo e kau akonaki◊o e siasí ni ◊a e ngaahi [tefito◊i] mo◊oni ◊o ◊eku ongoongo-leleí”—fakatokanga◊i ange ◊a e fakangatangata ko ◊ení— “ ◊aia ◊oku [ma◊u] ◊i he Tohi Tapú mo e Tohi ◊a Molomoná, ◊a ia◊oku ◊i ai ◊a hono kakato ◊o e ongoongoleleí” (T&F 42:12).

Na◊e folofola leva ◊a e ◊Eikí ki he fie ma◊u ko ia ke tataki◊e he Laumãlié, peá Ne toe foki på ki he ma◊u◊anga mo◊oni◊o e ongoongoleleí ◊i he ngaahi lea ko ◊ení: “Pea ke moutokanga ke fai ◊eni kãtoa, ◊o hangå ko ◊eku fekau ◊o kau kiho◊omou faiakó, kae ◊oua ke foaki ◊a hono kakato ◊o ◊ekungaahi tohi tapú” (T&F 42:15).

◊I he taimi na◊e fai mai ai e fakahã ko ◊ení, ko e TohiTapú på mo e Tohi ◊a Molomoná na◊e ngãue◊aki ◊e he kã-ingalotú. ◊Oku tau ma◊u foki he taimí ni ◊a e Tokãteline moe Ngaahi Fuakavá mo e Mata◊itofe Mahu◊ingá, pea ◊oku ◊i aifoki mo ha ngaahi fakahã kehe ◊a ia ◊e toki hoko mai ◊amui ange.

3. ◊Oku fie ma◊u ke tau faiako ◊aki e mãlohi ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní.

Hili hono fekau◊i ◊e he ◊Eikí ◊a e kau faiakó ke ako◊i engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊o hangå ko ◊enehã ◊i he ngaahi tohi tapú, na◊á Ne folofola ◊o pehå: “ ◊Ehoko ◊a e ngaahi me◊á ni ko ◊enau ngaahi akonakí, ◊o faka-tatau ki hono fakahinohino◊i ◊a kinautolu ◊e he Laumãlié.”

Na◊á Ne fai mai leva e fakahinohino ma◊ongo◊onga ko◊ení: “Pea ◊e foaki ◊a e Laumãlié . . . ◊i he lotu ◊o e tuí; peakapau ◊e ◊ikai te mou ma◊u ◊a e Laumãlié ◊oua te mou fai-ako.”

Na◊á Ne ◊omi fakataha mo e fakahinohino ko ◊ení ◊a etala◊ofá ni: “ ◊Pea ◊i ho◊omou hiki hake homou le◊ó ◊i heFakafiemãlié, te mou lea mo kikite ◊o fakatatau mo e me◊a◊oku hã ngali lelei kiate aú: He vakai, ◊oku ◊ilo◊i ◊e heFakafiemãlié ◊a e ngaahi me◊a kotoa på, ◊o ne fakamo◊oni◊i◊a e Tamaí mo e ◊Aló” (T&F 42:13–14, 16–17).

◊Oku totonu ke mahino lelei ki he faiako kotoa på ◊i het°kunga fakafaiako takitaha ◊a e ngaahi me◊á ni:

Kapau na◊e ◊i heni ◊a e ◊Eiki ko S∏suú, ko e hã på te Ne folo-fola ◊aki ◊i he t°kunga ko ◊ení, ◊e lelei ◊aupito ia.

Ka ◊oku ◊ikai ke Ne ◊i heni. He kuó Ne fekau◊i au ke u faka-fofonga◊i Ia.

◊Oku totonu ke u lea ◊aki e me◊a ne Ne mei folofola ◊akí ◊okapau na◊á Ne ◊i heni; ◊oku totonu ke u lea◊aki e me◊a ◊okú Nefinangalo ke u lea◊akí.

Ko e founga på te u lava ke fai ai ◊ení ko ◊eku tuku ke Nefakahã mai e me◊a ke lea ◊akí.

Ko e mãlohi på ◊o Hono Laumãlié ◊e lava ke fakahaa◊i maiai kiate au ◊a e fakahinohino ko ◊ení.

Ko ia ai kuo pau ke fakahinohino◊i au ◊e he Laumãlié ◊okapau te u faiako ◊i hoku tu◊unga ko e fakafofonga ◊o e ◊Eikí.

Na◊e toe fakamatala◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊eni ◊ohono ako◊i ◊o e mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he mãlohi ◊o eLaumãlié, ◊i ha fakahã ◊e taha ko ha ngaahi fehu◊i mo hangaahi tali ◊i he founga ko ◊ení:

Fehu◊í: “Ko au ko e ◊Eikí ◊oku ou fai kiate kimoutolu ◊a efehu◊í ni—na◊e fakanofo ◊a kimoutolu ki he hã?” (T&F50:13).

Ko hono ◊uhingá: “Ko e hã ho lakangá? Ko e hã ne utu◊utu◊uni ke ke faí? Ko e hã ha mafai kuó ke ma◊u meiateau”?

Talí: “Ke malanga◊aki ◊eku ongoongoleleí ◊i he Laumãlié,◊io ◊a e Fakafiemãlié ◊a ia na◊e fekau◊i atu ke akonaki ◊aki ◊a emo◊oní” (T&F 50:14).

Ko hono ◊uhingá: “Ko ho lakangá, ko ho mafaí, ◊a eme◊a kuo fakanofo koe ki aí, ke ako◊i ◊eku ongoongoleleí, ◊o◊ikai ka ho◊o ngaahi fakakaukau fakafo◊ituituí, ◊ikai ko engaahi fakapoto ◊o e mãmaní, ka ko ◊eku ongoongoleleita◊e ngatá, pea ke fai ia ◊i he mãlohi ◊o hoku Laumãlié, ◊ofaitatau mo e fekau kuó u tuku kiate kimoutolú: ‘Kapau ◊e◊ikai te mou ma◊u ◊a e Laumãlié, ◊oua te mou faiako.’”

Fehu◊í: “Ko ia ia ◊oku fakanofo ◊iate aú mo fekau◊i atu kemalanga ◊aki ◊a e folofola ◊o e mo◊oní ◊i he Fakafiemãlié, ◊ihe Laumãlie ◊o e mo◊oní, ◊okú ne malanga ◊aki ia ◊i heLaumãlie ◊o e mo◊oní, pe ◊i ha founga kehe?” (T&F 50:17).

Ki mu◊a pea tau fanongo ki he talí, tau hanga mu◊a ◊ofakatokanga◊i ange ◊oku ◊uhinga heni ◊a e ◊Eikí ki hono ako◊i◊o e ongoongoleleí, ◊a e folofola ◊o e mo◊oní, ◊a e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e fakamo◊uí. ◊Oku ◊ikai ke Ne ◊uhinga ki hengaahi tokãteline ◊o e mãmaní mo e ngaahi fekau ◊a etangatá, ◊a ia ◊oku ta◊e ◊aonga ◊a e muimui ki aí pea ◊oku◊ikai tãkiekina ki he fakamo◊uí.

Ko e fehu◊í leva, ◊i he taimi ◊oku tau malanga◊i ai e ongo-ongoleleí, ◊i he taimi ◊oku tau ako◊i ai e folofola ◊o e mo◊oní,◊i he◊etau ◊oatu e ngaahi tokãteline mo◊oni ◊o e fakamo◊uí,◊oku tau fai nai ia ◊i he mãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní pe◊i ha toe founga kehe? ◊Oku hã mahino ko e “founga kehe”ke ako◊i ◊aki e mo◊oní ◊oku fai ia ◊i he mãlohi ◊o e poto faka-◊atamaí.

9


Ko e talí leva na◊e fakahã maí: “Kapau ◊oku fai ia ◊i hafounga kehe, ◊oku ◊ikai ke tupu ia mei he ◊Otuá” (T&F50:18).

Tau fakamahino ange iá. Neongo ◊oku mo◊oni e me◊a◊oku tau ako◊í, ka ◊oku ◊ikai ha◊u ia mei he ◊Otuá ◊o kapau◊oku ◊ikai ako◊i ◊aki e mãlohi ◊o e Laumãlié. ◊Oku ◊ikai haului pe ha me◊a fakalaumãlie ◊e a◊usia kae ◊oua kuo kau ai eLaumãlie ◊o e ◊Eikí.

Fehu◊í: “Pea ko e tahá, ko ia ia ◊e ma◊u ◊a e folofola ◊o emo◊oní, ◊okú ne ma◊u ia ◊i he Laumãlie ◊o e mo◊oní, pe ◊i hafounga kehe?” (T&F 50:19).

Talí: “Kapau ◊oku fai ia ◊i ha founga kehe, ◊oku ◊ikai ketupu ia mei he ◊Otuá” (T&F 50:20).

Ko e ◊uhinga ◊eni na◊á ku pehå ai he kamata◊angá kapauko hono taumu◊a ◊o ◊eku leá ni ke ma◊u ha mãlohi ke faka-ului, kuo pau ke u fai ia ◊i he mãlohi ◊o e Laumãlié pea kuopau ke mou ongo◊i mo ma◊u ia ◊i he mãlohi tatau på. Ko etoki taimi på ia “ko ia ◊okú ne malangá pea mo ia ◊okú nema◊u ◊oku femahino◊aki ◊a kinaua,” ke na lava ◊o “faka-maama◊i ◊a kinaua fakatou◊osi peá na fiefia fakataha” (T&F50:22).

4. ◊Oku totonu ke tau fakatatau e ngaahi tefito◊i mo◊oni na◊eako◊í ki he ngaahi fie ma◊u mo e ngaahi t°kunga ◊o e kaufanongó.

◊Oku ◊ikai på ha taimi ◊e feliliuaki ai e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku nau tatau he kuongakotoa på. Pea ko hono fakal°kufuá, ◊oku tatau på foki mo engaahi fie ma◊u ia ◊a e kakaí he kuonga kotoa på. Ko engaahi palõpalema ko ia ◊oku hoko mai kia kitautolu hetaimi ní, na◊e ◊osi hoko på ia ki he kakai tokolahi talu meihe kamata◊angá. Ko ia ◊oku ◊ikai faingata◊a ai ke to◊o engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e folofola ta◊e ngatá pea faka◊ao-nga◊i ia ki he◊etau ngaahi fie ma◊u ◊atautolú. Kuo pau kenofo◊ia ◊e he mo◊oní ◊a e mo◊ui ◊a e fa◊ahinga ◊o e tangatákapau ◊oku nau fie tupulaki.

Na◊e lau ◊a N∏fai mei he tohi ◊a Mõsesé mo e ngaahi tohi◊a ◊πsaiá peá ne pehå, “He na◊á ku fakatatau ◊a e ngaahi folo-fola kotoa på kiate kimautolu, koe◊uhí ke ◊aonga ia peamau poto ai” (1 N∏fai 19:23) —ko hono ◊uhingá, na◊á nefakatatau e ngaahi akonaki ◊a Mõsese mo ◊πsaiá ki hengaahi fie ma◊u ◊a e kau N∏faí.

5. Kuo pau ke tau fakamo◊oni◊i ◊oku mo◊oni ◊a e ngaahi me◊a◊oku tau ako◊í.

Ko ha kakai ma◊u fakamo◊oni kitautolu, pea ◊oku totonuke pehå. ◊Oku fai ◊etau ngaahi fakatahá ◊i he founga molu-malu ◊o fakapapau◊i mai ai ◊oku mo◊oni e ngãue ◊oku taufaí. ◊Oku tau fakamo◊oni ◊i he loto fakamãtoato mo e tuimãlohi ko e ◊Eikí ◊a S∏s°, ko Siosefa Sãmitá ko ◊Ene palõfita

pea ko e Siasi ◊o S∏s° Kalaisi ◊o e Kau Mã◊oni◊oni ◊i heNgaahi ◊Aho Kimui Ní ko e “Siasi på ia ◊e taha ◊oku mo◊onimo mo◊ui ◊i he funga ◊o e mãmaní” (T&F 1:30).

◊Oku tau fakahoko lelei kotoa e ngaahi me◊á ni. Ka ◊okufie ma◊u ke fai ia ke lahi ange. Ko e faiako kuo tãkiekinafakalaumãlié, ◊a e tokotaha ◊oku faiako ◊aki e mãlohi ◊o eLaumãlié, ◊oku ◊amanaki te ne fakamo◊oni◊i ◊oku mo◊oni etokãteline ◊okú ne ako◊í.

Na◊e tã ◊e ◊Alamã ha s∏pinga ◊i he me◊á ni. Na◊á ne fai hamalanga mãlohi fekau◊aki mo e fanau◊i fo◊oú. Peá ne pehåkuó ne lea mahino, kuo fakanofo ia ke fai pehå, na◊á nelau mei he ngaahi folofolá pea kuó ne akonaki ◊aki ◊a emo◊oní.

Na◊á ne pehå, “Pea ◊oku ◊ikai ke ngata ai. ◊Ikai ◊oku mou◊amanaki ◊oku ou ◊ilo ◊e au ◊a e ngaahi me◊á ni? Vakai ◊okuou fakamo◊oni kiate kimoutolu ◊oku ou ◊ilo ◊oku mo◊oni ◊a engaahi me◊á ni ◊a ia kuó u lea ki aí” (◊Alamã 5:45).

Ko e tu◊unga fisifisimu◊a taha ◊eni ◊o hono ako◊i ◊o eongoongoleleí—◊a e fakamo◊oni fakafo◊ituitui ◊a e faiakó◊oku mo◊oni ◊a e ngaahi tokãteline kuó ne ako◊í!

Ko hai ◊e lava ◊o fakafekiki mo e fakamo◊oní? ◊E lava ◊ehe kau ta◊e tuí ◊o fakafepaki◊i ◊etau tokãteliné. Te nau lava ◊ofaka◊uhinga hala◊i e folofolá ke nau ◊auha ai. Te nau lava ◊ofakamatala◊i ha fa◊ahinga me◊a på ◊o fakatatau ki he◊enaungaahi fakakaukau fakapotó, ka he ◊ikai ke nau teitei lava◊o ikuna◊i ha fakamo◊oni.

Kapau te u lea ◊aki pe te u pehå na◊e fakahoko heni ◊ahono kikite◊i ◊e ◊πsaia ◊a e M∏saiá pe ◊i he me◊a ko ia na◊ehoko ◊i he mo◊ui ◊a hotau ◊Eikí, kuo lahi ha ngaahi le◊o ◊okutatali ke fakakikihi◊i ◊a e me◊a na◊e hokó pea fakahã ◊oku◊ikai ke fakakaukau pehå ◊a e kau poto ia ◊o mãmaní. Ka ◊okapau te u pehå ◊oku ou ◊ilo mei he ngaahi fakahã ◊a eLaumãlie Mã◊oni◊oní ki he◊eku mo◊uí na◊e ◊uhinga ◊a engaahi kikite ne fakahoko fekau◊aki mo e M∏saiá kia S∏s° ◊oNãsaletí, ◊a ia ko e ◊Alo ◊o e ◊Otuá, ko e hã leva ha me◊a ketoe fakakikihi◊i ai? Kuó u fai leva ha fakamo◊oni fakafo◊itui-tui ◊i he tefito fakatokãteline ko ia kuo ako◊í, pea ko e toko-taha fanongo kotoa på ◊oku fanongo ◊i he Laumãlie tatau,◊okú ne ◊ilo◊i ◊i hono lotó ◊oku mo◊oni e me◊a kuó u lea◊akí.

Hili hono fakamo◊oni◊i ◊e ◊Alamã ◊oku mo◊oni e ngaahime◊a na◊á ne akonaki ◊akí, na◊á ne fehu◊i leva, “Pea ◊okumou pehå ◊oku fåfå ◊eku ◊ilo◊i hono mo◊oní?” Na◊e fokotu◊u◊e he◊ene talí ha s∏pinga ki he kau faiako kotoa på, ◊i he◊enepehå: “Vakai, ◊oku ou pehå kiate kimoutolu kuo fakahã iakiate au ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oni ◊o e ◊Otuá. Vakai, kuó u◊aukai mo lotu ◊i ha ngaahi ◊aho lahi koe◊uhí ke u ◊ilo◊i ◊e au◊a e ngaahi me◊á ni. Pea ko ◊eni ◊oku ou ◊ilo◊i ◊e au ◊okumo◊oni ia; he kuo fakahã ia kiate au ◊e he ◊Eikí, ko e ◊Otuá,◊aki hono Laumãlie Mã◊oni◊oní; pea ko ia ia ◊a e laumãlie ◊oe fakahã ◊oku ◊iate aú” (◊Alamã 5:45–46).

10


Pea ko ia ◊oku tau ma◊u he taimí ni ha fakamatala ◊ohotau tu◊unga ko e kau fakafofonga ◊o e ◊Eikí pea mo e fato-ngia faka◊otua ◊o e faiakó.

Kuo fakanofo kitautolu: 1. Ke ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí 2. Mei he ngaahi tohi tapu ◊a e Siasí 3. ◊I he mãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní, 4. Fakatatau ma◊u på ◊a e ngaahi akonakí ki he◊etau

ngaahi fie ma◊ú, pea mo5. Fakamo◊oni◊i ◊oku mo◊oni e me◊a kuo tau ako◊í. ◊Oku ◊i ai ha me◊a ◊e taha ke u lea ◊aki ◊i he ngaahi me◊á

ni, ◊a ia ko hono fakamo◊oni◊i ◊oku mo◊oni e ngaahi ako-naki ◊oku ◊oatu hení, pea ◊o kapau te tau muimui kia kinau-tolu te tau ma◊u ha mãlohi ke fakaului mo fakahaofi engaahi laumãlie ◊o e fa◊ahinga ◊o e tangatá.

◊Oku ou ◊ilo◊i: Kuo fekau◊i kitautolu ◊e he ◊Eikí ke ako◊i e ngaahi tefito◊i

mo◊oni ◊o ◊Ene ongoongoleleí ◊o hangå ko ia ◊oku hã ◊iHe◊ene ngaahi folofola mã◊oni◊oní;

Kapau he ◊ikai ke tau fai ◊eni ◊i he mãlohi ◊o HonoLaumãlie Mã◊oni◊oní, ta ◊oku ◊ikai mei he ◊Otuá ◊etaungaahi akonakí;

◊Okú Ne ◊amanaki mai te tau fakahoko ◊i he◊etau mo◊uí ◊ae ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e mo◊oni ta◊engatá;

◊Oku totonu ke fai ◊etau fakamo◊oní kia kinautolu kotoapå ◊e fie fanongó ko e ma◊u ◊etau ngaahi akonakí meiate Ia◊a ia ◊oku Ta◊engata pea te Ne tataki e fa◊ahinga ◊o e tangatáki he melinó ◊i he mo◊uí ni pea mo e mo◊ui ta◊engata ◊i hemaama kaha◊ú.

Ko kitautolu kotoa på ◊oku faiakó, te tau lava ke fai ia ◊ofakatatau mo e founga fakalangi ko ◊ení, pea ◊oku ou lotuaia ◊i he huafa ◊o e ◊Eiki ko S∏s° Kalaisí, ◊åmeni.

11

TEUTEU◊I FAKALAUMÅLIE KOE

Pea kuo tupulaki ◊o mãlohi e ngaahi foha ko ◊eni ◊o Mõsaiá . . .

◊i he ◊ilo◊i ◊o e mo◊oní; he ko ha kau tangata fa◊a fakakaukau

lelei ◊a kinautolu, pea kuo nau kumi fakamãtoato ◊i he

ngaahi tohi tapú ke nau ◊ilo◊i ◊a e folofola ◊a e ◊Otuá.

Ka ◊oku ◊ikai ngata ai; ka kuo nau tuku ◊a kinautolu ki he fu◊u

lotu lahi mo e ◊aukai; ko ia na◊a nau ma◊u ◊a e laumãlie ◊o

e kikité pea mo e laumãlie ◊o e fakahã, pea ◊o ka

nau ka akonaki, ◊oku nau akonaki ◊i he mãlohi

mo e mafai mei he ◊Otuá.

◊Alamã 17:2–3


TEUTEU ◊ I FAKALAUMÅLIE KOE

KO E FEKUMI KI HE ME◊A-FOAKI ◊O E ◊OFA FAKA-KALAISÍ

4

◊I he faka◊osinga e ngãue ◊a S∏s° he mã-maní, na◊á Ne folofola ai ki He◊ene kauãkongá, “ ◊Oku ou tuku ◊a e fekau fo◊oukiate kimoutolu. Koe◊uhí ke mou fe◊ofa◊akikiate kimoutolu; pea hangå ko ◊eku ◊ofakiate kimoutolú, ke mou fe◊ofa◊aki foki kiatekimoutolu” (Sione 13:34). Ta ko ha na◊ina◊imahu◊inga ◊eni ki he kau faiako he kuongako iá, pea ◊oku mahu◊inga foki ki he kau fai-ako ◊i he ongoongoleleí he ◊ahó ni.

Na◊e fakamamafa◊i ◊e he ◊Aposetolo koPaulá ◊a e fie ma◊u ke ◊ofa faka-Kalaisí, pe koe ◊ofa haohaoa ◊a Kalaisí: “Ka ne ko ◊eku lea◊aki ◊a e ◊elelo ◊o e kau tangatá mo e kau ◊ãn-geló, ka ◊oku ◊ikai ke u ma◊u ◊a e ◊ofá, kuó utatau mo e ukamea pakihi mo e simipaletatangi. Pea kapau te u fa◊a kikite peá u ◊ilo◊a e ngaahi me◊a fakalilolilo kotoa på, mo e◊ilo kotoa på, pea kapau te u ma◊u ◊a e tuikotoa på, te u fa◊a hiki ai ◊a e ngaahimo◊ungá, pea ◊ikai te u ma◊u mo e ◊ofá, ko eme◊a noa på au. Pea kapau te u ◊atu ◊ekungaahi me◊a kotoa på ke fafanga ◊aki ◊a emasivá, pea kapau te u foaki hoku sinó ketutu pea ◊ikai te u ma◊u mo e ◊ofá, ◊oku ◊ikaihano ◊aonga kiate au” (1 Kolinitõ 13:1–3).

Kapau ◊okú ke ma◊u e ◊ofa faka-Kalaisí, ta◊okú ke toe mateuteu lelei ange ke ako◊i eongoongoleleí. ◊E tataki fakalaumãlie koe ketokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau ◊ilo◊i eFakamo◊uí pea muimui kiate Ia.

Ko e Me◊a Te ke Lava ◊o Fai ke Ma◊u ai◊a e Me◊a-foaki ◊o e ◊Ofa Faka-Kalaisí

Ko e ◊ofa faka-Kalaisí ko ha me◊a-foaki iate ke lava ◊o ma◊u ◊i ho◊o lotua ke fakafonukoe ◊aki ◊a e ◊ofá ◊i ho◊o fai ha ngãue tokonípea ◊i ho◊o vakai ko ia ki he ngaahi lelei ◊ihe ni◊ihi kehé.

Lotua ke fakafonu koe ◊aki e ◊ofá. Na◊e na◊i-na◊i mai e palõfita ko Molomoná: “Ka ko e◊ofa haohaoa ◊a Kalaisí ◊a e ◊ofá, pea ◊okutolonga ia ◊o ta◊engata; pea ko ia ia ◊e hã ◊ihe ◊aho faka◊osí ◊okú ne ma◊u iá, ◊e hokokiate ia ◊a e lelei. Ko ia, . . . lotu ki he Tamaí◊aki ◊a e ivi kotoa ◊o homou lotó, koe◊uhí kefakafonu ◊aki ◊a kimoutolu ◊a e ◊ofá ni”(Molonai 7:47–48). Mahalo he ◊ikai ke keongo◊i leva he taimi på ko iá ◊a e ◊ofa hao-haoa ◊a Kalaisí, ko e tali ki ho◊o ngaahi lotú.Ka ◊i ho◊o mo◊ui mã◊oni◊oni mo hokohokolotu fakamãtoato ◊i he loto fakatõkilalo kema◊u e tãpuaki ko ◊ení, te ke ma◊u ia.

Fai ha ngãue tokoni. ◊Oku fakautuutu ◊etau◊ofa ki he kakaí ◊i he◊etau tokoni◊i kinautolú.◊I he◊etau ki◊i fakatatali e ngaahi me◊a ◊okutau mahu◊inga◊ia aí kae fai ha ngãue leleima◊a ha tahá ◊i he s∏pinga kuo tã ◊e heFakamo◊uí, ◊oku tau mo◊ulaloa ange ai ki heLaumãlié. ◊I ho◊o lotua ko ia ◊a kinautolu◊okú ke ako◊í, fakalaulauloto ki he◊enaungaahi fie ma◊ú pea mo teuteu e ngaahi lå-soní, ◊e toe tupulaki ange ai ho◊o ◊ofa kiakinautolú. (Ki ha ngaahi founga kehe ketokoni◊i ◊aki e kakai ◊okú ke ako◊í, vakai kihe “Tokoni◊i e Tokotahá,” peesi 37–38.)

Vakai ki he lelei ◊i he ni◊ihi kehé. ◊I ho◊o◊ilo◊i ko ia e ngaahi ◊ulungãanga lelei ◊o eni◊ihi kehé, ◊e toe tupulaki ange ai ho◊omahino ko e fãnau kinautolu ◊a e ◊Otuá. ◊Efakapapau◊i atu ◊e he Laumãlié ◊a e ngaahimo◊oni kuó ke ◊ilo◊i ◊o kau kia kinautolúpea te ke fakahounga◊i mo ◊ofa◊i ange aikinautolu.

13


KO E FEKUMI KI HELAUMÅLIÉ

5

Ko e Mo◊ui ◊i ha Founga ◊e Tokoni KeTau Mo◊ulaloa Ai Ki he Laumãlié

Hili ◊etau ma◊u e me◊a-foaki ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní, ko e hã leva te tau fai ke ma◊u aie takaua ◊o e Laumãlié? Na◊e pehå ◊e ◊EletãTãleni H. ◊Oakesi, “Ko e me◊a ◊oku fuofua fiema◊u ki hono faiako ◊aki ◊o e Laumãlié, ketau tauhi ◊a e ngaahi fekaú pea mo tau ma◊a◊i he ◊ao ◊o e ◊Otuá kae lava Hono Laumãlié◊o nofo◊ia hotau ngaahi temipale fakatãu-tahá” (“Faiako mo Ako ◊i he Laumãlié,”T°hulu, Må 1999, 15).

Ke “ma◊a ◊i he ◊ao ◊o e ◊Otuá,” te tau lava◊o manatu◊i e Fakamo◊uí ◊i he me◊a kotoa på◊oku tau faí, pea ngãue ma◊u på ◊o hangå haãkonga mo◊oní. Te tau lava ◊o fakatomalamei he◊etau ngaahi angahalá. Te tau lava ◊ofekumi ki he ngaahi me◊a ◊oku “mã◊oni◊onipe faka◊ofo◊ofa pe ongoongolelei pe fe◊ungamo hono v∏kiviki◊í” (Ngaahi Tefito ◊o e Tuí1:13). Te tau lava ◊o ako faka◊aho e folofolá◊i he loto fakamãtoato mo◊oni, ◊o fekumi ke“fafanga◊i ◊aki [kitautolu] . . . e folofola lelei◊a e ◊Otuá” (Molonai 6:4). Te tau lava ◊o laue ngaahi tohi ◊oku leleí pea mo fakafanongoki he ngaahi hiva ◊oku fakah∏kihiki mofakatupulakí. Te tau lava ◊o tu◊u ◊i he“ngaahi potu toputapú” (T&F 45:32) ◊aki◊etau ◊alu ki he lotú ◊o ma◊u e sãkalamånitípea mo toutou ◊alu foki ki he temipalé. Tetau lava ◊o tokoni◊i hotau fãmilí mo e kau-ngã-◊apí.

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Poiti K. Peka ko e“mo◊ui fakalaumãlié, neongo ◊ene mãlohi

kakató, ◊okú ne feangainga mo e ngaahililiu pelepelengesi ◊i hono ◊ãtakaí” (“I Sayunto You, Be One,” Brigham Young University1990–91 Devotional and Fireside Speeches[1991], 89).

◊Oku totonu ke tau tokanga ke faka◊ehi-◊ehi ◊aupito mei ha fa◊ahinga me◊a te nefakatupu e mole meiate kitautolu e takaua◊a e Laumãlié. ◊Oku kau heni hono si◊aki engaahi fetalanoa◊aki mo e ngaahi fakafiefia◊oku ta◊e taau mo ta◊e ◊aongá. ◊Oku totonuke ◊oua ◊aupito na◊a ta◊e fe◊unga ◊a e ngaahivala ◊oku tau tuí. ◊Oku totonu ke ◊oua na◊a ◊iai ha taimi te tau fakamamahi◊i ai e ni◊ihikehé, ◊o tatau ai på pe ko ha fakakata. ◊Okutotonu ke ◊oua na◊a tau takuanoa e huafa ◊oe ◊Eikí pe faka◊aonga◊i ha ngaahi lea kape-kape mo ta◊e fe◊unga. ◊Oku totonu ke ◊ouana◊a tau angatu◊u pe fakaanga◊i e kautamaio◊eiki kuo fili ◊e he ◊Eikí.

Ko e Ngaahi Tãpuaki ◊o Hono Ma◊u eTakaua ◊o e Laumãlié

◊Oku ◊ikai finangalo e Tamai Håvaní ketau haohaoa ki mu◊a peá Ne toki tuku maiHono Laumãlié. Te ne tãpuekina kitautolu ◊ihe◊etau ngaahi holi mã◊oni◊oní mo ◊etaufeinga faivelenga ke fai e lelei taha te taulavá. Na◊e lea ◊a Palesiteni ◊Eselã TafuPenisoni fekau◊aki mo ha ni◊ihi ◊o e ngaahitãpuakí ni:

“ ◊Oku hanga ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oní◊o toe fakavaivai◊i ange e ngaahi ongo ◊okutau ma◊ú. ◊Oku tau toe ◊ofa faka-Kalaisi momanava◊ofa ange ki he ni◊ihi kehé. ◊Oku taunonga ange ◊i hotau vã mo e ni◊ihi kehé.◊Oku tau ma◊u ha ivi ◊oku lahi angé ke taufe◊ofo◊ofani. ◊Oku loto e kakaí ke feohi mokitautolu koe◊uhí ◊oku malama mei hotaufofongá ◊a e mãlohi ◊o e Laumãlié. ◊Oku tautoe anga faka-◊Otua ange. Ko hono olá, ◊okutau toe mo◊ulaloa ange ki he ngaahi ue◊i ◊a eLaumãlie Mã◊oni◊oni pea lava ai ke mahinolelei ange kia kitautolu ◊a e ngaahi me◊afakalaumãlié” (“Fekumi ki he Laumãlie ◊o e◊Eikí,” T°hulu, Sepitema, 1988, 4).

14

Na◊e pehå ◊e ◊EletãPulusi R. Makongik∏, “◊Oku ◊ikai ha totongi ◊efu◊u mã◊olunga, . . . hafaingata◊a ◊e fu◊ufakamamahi, pe hafeilaulau ◊e fu◊u lahi ◊okapau te tau iku ma◊ukotoa mo fiefia ai ◊i heme◊a-foaki ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní”(A New Witness for theArticles of Faith [1985],253).


FEINGA KE MA◊U ◊A E FOLOFOLÁ

6

◊I Må 1829, hili på hono toe fakafoki maie Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné, na◊e ongo◊iai ◊e Hailame Sãmita, ko e tokoua ◊o ePalõfita ko Siosefa Sãmitá, ha “hoha◊a lahiki he◊ene ngãue ke faí.” Na◊e fehu◊i ◊eHailame kia Siosefa fekau◊aki mo honotu◊unga “ ◊i he ngãue ma◊ongo◊onga ◊o honofakafoki mai ◊o e lakanga fakataula◊eikí”(Pearson H. Corbett, Hyrum Smith—Patriarch[1963], 48). ◊I he◊ene tali ki he kole angavaivai ko ◊ení, na◊e ◊oange ai ◊e he ◊Eikí kiaHailame ha fakahã ◊o fakafou ◊i he Palõfitá.◊Oku kaungatonu ha konga ◊o e fakahã k◊ení ki he◊etau teuteu ke ako◊i e ongoongo-leleí:

“ ◊Oua ◊e feinga malanga◊aki ◊eku leá, kaefuofua feinga ke ma◊u ◊eku leá, pea ◊e tokivete ho ◊eleló; pea kapau te ke loto ki ai, teke ma◊u leva ◊a hoku Laumãlié pea mo ◊ekuleá, ◊io ◊a e mãlohi ◊o e ◊Otuá ke fakaloto◊i ◊ae kakaí ke tui” (T&F 11:21).

Na◊e pehå ◊e Palesiteni ◊Eselã TafuPenisoni, ◊oku hanga ◊e he na◊ina◊i ko ◊ení ◊o◊omi kia kitautolu ◊a e “fakahokohokototonu ki hono ma◊u e mãlohi ◊o e ◊Otuá ◊ihe◊etau faiakó. . . .Tomu◊a fekumi ke ma◊u ◊ae folofolá; pea hoko mai leva ◊a e mahinómo e Laumãlié pea faka◊osi ◊aki e mãlohi kefakaloto◊í” (The Gospel Teacher and HisMessage [lea ki he kau faiako fakalotú, 17Sept. 1976], 5).

Ko e ◊Ilo ◊i he “Akó pea ◊i he Tuí Foki”

Kuo ◊osi fakahã mai ◊e he ◊Eikí ◊a e foungake tau ma◊u ◊aki ◊Ene folofolá: “Fekumi ki he◊iló, ◊io, ◊i he ako pea ◊i he tui foki” (T&F88:118). Te tau muimui ki he fekau ko ◊ení◊aki hono ako fakamãtoato ◊o e folofolá ◊i heloto tui pea mo ha tukupã ke talangofua kihe ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku tau akó. Te

tau lava foki ◊o muimui ki he fekaú ni ◊i hetaimi te tau ako ai e folofolá ◊i he laumãlie◊o e lotu mo e ◊aukaí.

Ako fakamãtoato

Na◊e na◊ina◊i ◊a ◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi ◊opehå:

“ ◊Oku hanga ◊e hono lau ◊o e folofolá ◊o◊ai ke tau feongoongoi mo e Laumãlie ◊o e◊Eikí. . . .

“Koe◊uhí ◊oku tau tui ◊e tokoni◊i kitautolu◊e hono lau ◊o e folofolá ke tau ma◊u faka-haá, ◊oku fakalotolahia ai kitautolu ke tou-tou lau ma◊u på ◊a e folofolá. ◊I he◊etau fai◊ení, te tau ma◊u ha faingamãlie ke ◊ilo◊i eme◊a ◊oku finangalo e Tamai Håvaní ke tau◊ilo◊i mo fai fakatãutaha ◊i he◊etau mo◊uí he◊ahó ni. Ko e ◊uhinga ◊eni ◊e taha ◊oku tui aie Kau Mã◊oni◊oni ◊i he Ngaahi ◊Aho KimuiNí ki hono ako faka◊aho e folofolá”(“Scripture Reading and Revelation,” Ensign,Jan. 1995, 8).

◊I he taimi ◊oku tau ako fakamãtoatoma◊u ai på ◊a e folofolá, mo fekumi fai-velenga ke ma◊u ha fakahinohino mei heLaumãlié, ◊e malava ai ke fakamaama kitau-tolu ◊i he founga ke teuteu◊i ◊aki e ngaahi lå-soní. Te tau toe mateuteu foki ke ma◊u momuimui ki he ngaahi ue◊i ◊a e Laumãlié lolo-tonga ◊etau faiakó. ◊I he◊etau “fa◊oaki ma◊u aipå ◊i [hotau] ngaahi lotó ◊a e ngaahi folofola◊o e mo◊uí, ◊e foaki [kiate kitautolu] ◊i he fei-tu◊ula◊ã på ko iá ◊a e ◊inasi ◊a ia ◊e tufaki ki hetangata takitaha” (T&F 84:85).

Tuí

Na◊e na◊ina◊i mai ◊a Molomona ◊okutotonu ke “ ◊oua ◊e ta◊etui kae tui på”(Molomona 9:27). ◊Oku totonu ke tau ako efolofolá ◊i he laumãlie ko ◊ení. Hangå ko◊ení, na◊e ma◊u ◊e Siosefa Sãmita ha loto tui ◊ihe◊ene lau ◊a e Såmisi 1:5, ◊a ia na◊e fakahãange ai ke kole ki he ◊Otuá ke ma◊u ha potó.Na◊á ne fai ◊a ia ne fakahinohino◊i mai ◊e hefolofolá, ◊o ne fehu◊i ki he ◊Eikí pe ko e fåsiasi ◊oku totonu ke ne kau ki aí. Koe◊uhí ko◊ene loto tui ko ◊ení, na◊á ne ma◊u ai ha taliki he◊ene lotú. (vakai, Hisitõlia ◊o SiosefaSãmitá 2:11–17.)

Talangofuá

◊Oku totonu ke tau fai feinga ke mo◊ui ◊ofakatatau mo e folofolá, ki mu◊a pea

15


mahino kakato kia kitautolu iá. ◊I he◊etau falala ki he me◊akuo folofola ◊aki ◊e he ◊Eikí, ◊e toe tupulaki ange ◊etau tui kihe ongoongoleleí. Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí, “Ko ia ia ◊e fai ki[he finangalo ◊o e Tamaí] te ne ◊ilo ◊a e akonakí” (Sione7:17).

Lotú mo e ◊Aukaí

◊Oku faikehekehe hono lau e folofolá mei hono lau hatohi talanoa, nusipepa, pe tohi fakaakó. ◊Oku totonu ke aulotu ki mu◊a pea tau ako e folofolá he ◊aho kotoa på. ◊Okutotonu ke tau fekumi ke foaki kia kitautolu ◊e he Laumãliéha mahino ◊i he taimi ◊oku ◊oku tau ako ai e ngaahi folo-fola ◊a e ◊Eikí.

◊I he◊etau lotua ke ma◊u ha mahinó, ◊oku totonu ke taufa◊a ◊aukai. Ko e s∏pinga lelei ◊a ◊Alamã ◊o ha taha na◊e fa◊a◊aukai mo lotu ke ◊ilo◊i e ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.Hili ◊ene fakamo◊oni◊i e Fakalelei ◊a S∏s° Kalaisí pea mo e fiema◊u ko ia ke tau a◊usia ha fu◊u liliu lahi ◊o e lotó, na◊á nepehå: “ ◊Ikai ◊oku mou ◊amanaki ◊oku ou ◊ilo◊i ◊e au ◊a engaahi me◊á ni? Vakai, ◊oku ou fakamo◊oni kiate kimoutolu◊oku ou ◊ilo◊i ◊oku mo◊oni ◊a e ngaahi me◊á ni ◊a ia kuó u leaki aí. Pea ◊oku mou pehå ◊oku fåfå ◊eku ◊ilo◊i hono mo◊oní?

Vakai, ◊oku ou pehå kiate kimoutolu kuo fakahã ia kiate au◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oni ◊o e ◊Otuá. Vakai, kuó u ◊aukaimo lotu ◊i he ngaahi ◊aho lahi koe◊uhí ke u ◊ilo◊i ◊e au ◊a engaahi me◊á ni. Pea ko ◊eni, ◊oku ou ◊ilo◊i ◊e au ◊oku mo◊oniia; he kuo fakahã ia kiate au ◊e he ◊Eiki ko e ◊Otuá, ◊akihono Laumãlie Mã◊oni◊oní” (◊Alamã 5:45–46). (Vakai foki,“Ko e Fekumi ki he Laumãlié,” peesi 14.)

Ko Hono Toe Fakatukupaa◊i Kitautolu ke Ako eFolofolá

Na◊e na◊ina◊i ◊a Palesiteni Penisoni ◊o pehå: “ ◊Oua mu◊ana◊a tau fakama◊ama◊a◊i e ngaahi me◊a ma◊ongo◊onga kuotau ma◊u mei he to◊ukupu ◊o e ◊Eikí! ◊Oku hoko ◊Ene folo-folá ko e taha ia ◊o e ngaahi me◊a◊ofa mahu◊inga taha kuóNe foaki maí. ◊Oku ou fakalotolahi◊i kimoutolu ke toe faka-tukupaa◊i kimoutolu ki hono ako ◊o e folofolá.Fakafemo◊uekina◊i kimoutolu ◊i hono ako faka◊aho kinau-tolú ke mou ma◊u e mãlohi ◊o e Laumãlié ke ne nofo◊iakimoutolu ◊i homou ngaahi uiui◊í. Lau kinautolu ki homoungaahi fãmilí pea ako◊i ho◊omou fãnaú ke nau ◊ofa mofakamahu◊inga◊i kinautolu” (“The Power of the Word,”Ensign, May 1986, 82).

16


“FOKOTU◊U HA PALANI FAKAFO◊ITUITUIKE AKO KI HE ONGOONGOLELEÍ

7

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã M. Lãsolo Pãlati: “Koia ◊oku hoko ai ko hotau fatongia taki tahake tau fai ◊a e me◊a kotoa på te tau lava ◊o faíke fakatupulaki ◊a hotau poto mo e ◊ilo faka-laumãlié ◊i he◊etau ako ki he ngaahi folofolámo e ngaahi lea ◊a e kau palõfita mo◊uí. Koe taimi ko ia ‘oku tau lau ai mo ako ki hengaahi fakahaá, ◊oku lava leva ke hanga ◊ehe Laumãlié ◊o fakapapau◊i mai ki hotaulotó ◊a e mo◊oni ◊o e me◊a kuo tau akó; ko efounga ia ◊oku folofola mai ai ◊a e le◊o ◊o e◊Eikí kia kitautolú takitaha” (◊i heConference Report, Apr. 1998, 40–41; peT°hulu, Siulai 1998, 37).

◊E lava ◊o tokoni atu e ngaahi fokotu◊u ko◊ení ◊i ho◊o fa◊ufa◊u ha palani ke “fakatupu-laki [ho◊o] ◊ilo mo ho◊o mahino fakalaumã-lié,” ◊o hangå ko e na◊ina◊i ◊a ◊Eletã Pãlatí.◊Oku ◊ikai totonu ke fu◊u tõtu◊a ho◊o palaní,ka ◊oku totonu ke tokoni ke faitatau ma◊u aipå ho◊o ako ki he ongoongoleleí. Te ke lava◊o hiki ho◊o palaní ki ho◊o tohinoá pe ko hatohi fakamatala ke ◊oua na◊a vave ◊enengaló.

Me◊a ke Akó

Fakatefito ◊i he folofolá ho◊o ako ki heongooongoleleí. Te ke lava ◊o fili ke akokakato ki ha tohi tapu, pe te ke fakatefito ◊iha taumu◊a ◊e taha pe lahi ange, ◊o laukongape ko e hã e lave ◊a e ngaahi tohi tapu ◊a eSiasí kia kinautolú. Te ke lava ◊o fakataha◊i eongo founga ko ◊ení, ◊o ako ha tohi folofolamo fakatefito ◊i ha ngaahi taumu◊a pe kave-inga ◊i ho◊o ◊ilo◊i kinautolú. ◊Oku totonu keke ako foki ki he ngaahi akonaki ◊a e kaupalõfita he ngaahi ◊aho ki mui ní ◊i hengaahi lea he ngaahi konifelenisi lahí mo eLiahoná.

Kapau ◊oku ◊i ai hao uiui◊i ke faiako, ◊okuhoko ho◊o tohi låsoní ko ha konga mahu-◊inga ◊o ho◊o palani akó.

◊Oku totonu ke ke fakakaukau ke fakakau◊eni ◊i ho◊o ako ki he ongoongoleleí: (1) nãu-nau fakalåsoni ma◊á e Lakanga Taula◊eikiFaka-Melekisåtekí mo e Fine◊ofá, (2) ngaahipotu folofola kuo vahe mai ◊i he kalasiTokãteline ◊o e Ongoongoleleí ◊i he LautohiFaka-Sãpaté, pea mo e (3) ngaahi faka-matala ◊i he Liahoná.

Taimi Ke Ako Aí

Kapau ◊e lava, peá ke hanga ◊o fokotu◊uha taimi pau ke ke fakahoko ma◊u på aiho◊o akó ◊a ia he ◊ikai fakahoha◊asi ai koé.Na◊e na◊ina◊i mai ◊a ◊Eletã Hauati W. Hanitã◊o pehå:

“ ◊Oku tokolahi ha ni◊ihi kuo nau ◊ilo◊i koe taimi lelei taha ke ako ai e folofolá ko epongipongí, hili hono hanga ◊e ha mãlõlõlelei he po◊ulí ◊o faka◊ata◊atã e fakakaukaumei he me◊a ◊okú ne fakahoha◊asi e ◊atamaí.◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi ◊oku nau sai◊ia ange på ◊ihe ngaahi houa fakalongolongo he ◊osi ◊a engãué mo hono tuku ki he tafa◊akí e ngaahihoha◊a ◊o e ◊ahó, ◊o faka◊osi ◊aki e ◊ahó hanonga mo ha fiemãlie ◊e ma◊u mei he fetala-noa◊aki mo e folofolá.

“Mahalo ko e me◊a ◊oku mahu◊inga angehe houa ◊o e ◊ahó ko hono fokotu◊u ko ia hataimi pau ke ako aí. ◊E lelei ◊aupito kapau ◊efaka◊aonga◊i ha houa ◊e taha he ◊aho kotoapå; ka ◊o ka fu◊u lahi ia, ◊e lelei ◊aupito haminiti ◊e tolungofulu he ◊aho kotoa på. ◊Okusi◊isi◊i e miniti ia ◊e hongofulu mã nimá ka ◊efakaofo ◊aupito e fakamaama mo e ◊ilo ◊elava ke ma◊u ◊i ha taumu◊a ◊oku fu◊u mahu-◊ingamãlié” (◊i he Conference Report, Oct.1979, 91–92; pe Ensign, Nov. 1979, 64).

Founga Akó

Ki mu◊a pea kamata ho◊o akó, lotua kema◊u ha ◊ilo mo ha mahino. Fakalaulauloto

17


ki he me◊a ◊okú ke laú pea fekumi ki ha ngaahi founga teke lava ke fakahoko ia ◊i ho◊o mo◊uí. Ako ke ke ◊ilo◊i mo peamuimui ki he ngaahi ue◊i ◊a e Laumãlié.

Fakakaukau ke ke faka◊aonga◊i ha konga pe ngaahi faka-kaukau kotoa ko ◊ení ke fakatupulekina ◊aki ho◊o akó: � ◊I ho◊o laukongá, fehu◊i kiate koe, “Ko e hã ha tefito◊i

mo◊oni ◊oku ako◊i mai ◊i he potu folofola ko ◊ení? Te uhanga fåfå ◊o fakahoko ◊eni ◊i he◊eku mo◊uí?”

� ◊Ai ha tohi fakamatala pe tohinoa ke hiki ki ai ho◊ongaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongo ◊okú ke ma◊ú.Fakatukupaa◊i koe ◊i ho◊o hiki iá ke ke fakahoko e me◊akuó ke akó. Toutou vakai◊i e ngaahi fakakaukau kuó kehikí.

� Ki mu◊a peá ke lau ha vahe ◊i he folofolá, hanga ◊o vakai◊ie ◊ulu◊i tohi pe talateu ◊o e vahe takitaha. ◊E ◊oatu ai heniha ngaahi me◊a ke ke fekumi ki ai ◊i he vahe ko iá.

� Faka◊ilonga◊i mo fakamatala◊i ho◊o folofolá. Hiki ◊i hetafa◊aki ◊o e tohí ha ngaahi potu folofola ◊okú ne faka-ma◊ala◊ala e ngaahi potu folofola ◊okú ke lolotonga akó.

� Ako ma◊uloto e ngaahi potu folofola ◊oku mahu◊ingamãlie makehe kia koé.

� Fetongi ho hingoá ◊aki ha hingoa ◊i ha potu folofola kefaka◊uhinga◊i fakatãutaha ia kia koe.

� Hili ho◊o akó, fai ha lotu ke fakahaa◊i ho◊o fakamãlõ koe-◊uhí ko e ngaahi me◊a kuó ke akó.

� Vahevahe ◊a e me◊a kuó ke akó. ◊I ho◊o fai ◊ení, ◊e toemaama ange ai ho◊o ngaahi fakakaukaú pea ◊e tupulakiho mãlohi ke puke ma◊u e ngaahi me◊a kuó ke akó.

Fai ◊A ia Te ke Lavá

Na◊e tu◊o lahi e feinga ha måmipa ◊e taha ◊o e Siasí kemuimui ki ha ngaahi polokalama pau ◊o hono ako ◊o efolofolá ka na◊e faingata◊a ma◊u på kiate ia. Na◊á ne tokifakamatala ki mui ◊o pehå:

“Ne hangå ne ◊ikai på ke u a◊usia kakato ◊e au e taumu◊á◊i he◊eku feinga ko ia ke lehilehi◊i hake ha fãmilí mo faka-hoko hoku ngaahi fatongia faka-Siasí. Te u vahe ha taimimo ha feitu◊u pau ke ako ai e folofolá he ◊aho kotoa på kana◊e fakahoha◊asi ma◊u på ◊eku taimi tåpilé ◊e he ngaahi fiema◊u ◊a ha fãnau ne puke pe ko ha ngaahi palõpalema ◊okualãanga ki ai ha fãmili ◊oku kei tupu haké. ◊I he taimi ko ia◊o ◊eku mo◊uí, ne ◊ikai på ke u lau ◊e au ko ha taha lelei auhe ako folofolá.

“Ne ◊i ai ha ◊aho ◊e taha ne ◊i hoku ◊apí ai ◊eku fine◊eikí.Na◊á ne mamata ki ha tåpile lahi na◊e fonu ai e ngaahi nãu-nau ◊a e Siasí—kau ai ◊eku ngaahi folofolá—peá ne pehåmai, ‘◊Oku ou sai◊ia ◊i he founga ◊okú ke lau ma◊u ◊aki påho◊o folofolá. Hangå ◊oku folahi ma◊u på kinautolu ia ◊i hafunga tåpilé.’

“Fokifã ne u ma◊u ha fakakaukau fo◊ou ◊o kau kiate aupå. Na◊á ne mo◊oni. Na◊á ku lau mo ako ma◊u på ◊eku folo-folá, neongo na◊e ◊ikai ko ha konga ia ◊o ha polokalama akototonu. ◊Oku ou ◊ofa ◊i he folofolá. Ne nau fafanga◊i au.Na◊e ◊i ai ha ngaahi potu folofola na◊e fakapipiki ki heholisi ◊o hoku peitó ne nau fakalotolahi◊i au lolotonga ◊ekungãué, ko ha ngaahi potu folofola ne u tokoni ke lau ma◊uloto ◊e he◊eku fãnaú koe◊uhí ko ha ngaahi lea te nau fai.Na◊á ku mo◊ui ◊i ha maama ◊o e lau folofolá pea na◊á kufakatokanga◊i kuo tõtu◊a hono fafanga◊i aú.”

18


KO HONO MO◊UI◊AKI EME◊A ◊OKÚ KE AKO◊Í

8

Ko e fa◊ifa◊itaki◊anga fakafo◊ituituí ko etaha ia ◊o e ngaahi founga fakafaiako mã-lohi taha ◊oku tau ma◊ú. ◊I he taimi ◊oku tauului mo◊oni aí, ◊oku tataki ◊etau ngaahi faka-kaukaú mo hotau loto vilitakí ◊e he ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku taufakamo◊oni◊i ◊a e mo◊oní ◊i he me◊a kotoa på◊oku tau faí.

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Pulusi R.Makongik∏ ◊oku kau ◊i he fakamo◊oní ◊a engaahi tõ◊onga mã◊oni◊oní:

“Ke loto-to◊a ◊i he fakamo◊oni kia S∏suú,ko e tui ia ◊i he loto fakapapau mo ta◊e toeveiveiua kia Kalaisi mo ◊ene ongoongoleleí.Ko e ◊ilo◊i ia ◊a hono mo◊oni mo hono faka-◊otua ◊o e ngãue ◊a e ◊Eikí ◊i he mãmaní.

“Ka ◊oku ◊ikai ko ◊eni kotoa ia. ◊Okumahulu hake ia ◊i he tuí mo e ◊ilo◊í. Kuo pauke tau hoko ko ha kau fai ki he folofolá kae◊ikai ko ha kau fanongo på. ◊Oku mahuluhake ia ◊i he leá på; ◊oku ◊ikai ko e fakahaa◊ipå ◊e he loungutú ◊a e faka◊otua e hoko ◊a eFakamo◊uí ko e ◊Aló. Ko e talangofua, faipau ki ai mo e mã◊oni◊oni fakafo◊ituituí ia”(◊i he Conference Report, Oct. 1974, 45–46;pe Ensign, Nov. 1974, 35).

Ko e Mãlohi ◊o e Fa◊ifa◊itaki◊angá

◊E lava ◊e he◊etau angafaí ◊o tãkiekina leleie ngaahi ◊ulungãanga ◊o kinautolu ◊oku tauako◊í. Na◊e vahevahe mai ◊e PalesiteniTõmasi S. Monisoni e me◊a ko ◊ení:

“ ◊I he ouau me◊a-faka◊eiki ◊o ha TakiMã◊olunga faka◊ei◊eiki ko H. Vålani◊Enitasoní, na◊e fai ai ◊e hano foha ha leafakalãngilangi. ◊Oku kaungatonu ia ki hafeitu◊u på ◊oku tau ◊i ai pea mo ha me◊a på◊oku tau fai. . . .

“Na◊e fakamatala ◊e he foha ◊o ◊Eletã◊Enitasoní ◊o pehå ◊i he ngaahi ta◊u ki mu◊á,

na◊e ◊i ai ha polokalama makehe ◊a e akóna◊e fai ◊i ha põ Tokonaki. Na◊á ne kole kihe tangata◊eikí ◊a e kã ◊a honau fãmilí. ◊Ihe◊ene ma◊u e kií pea kamata ke ne h° hematapaá, na◊e pehå ange ◊e he◊ene tangata-◊eikí, ‘◊E fie ma◊u ha penisini ki he kaá kimu◊a ◊a pongipongi. Fakapapau◊i ◊okú ke◊utu fonu ia ki mu◊a peá ke foki mai ki ◊apí.’

“Na◊e pehå leva ◊e he foha ◊o ◊Eletã◊Enitasoní na◊e faka◊ofo◊ofa ◊aupito e ◊ekitiv-it∏ he efiafi ko iá. . . . Kae kehe, koe◊uhí ko efu◊u hulu ◊ene fiefiá, na◊e ◊ikai ke ne muimuiai ki he fakahinohino ◊a e tangata◊eikí ke◊utu fonu e kaá ki mu◊a pea foki ki ◊apí.

“Na◊e mafoa mai e ata ◊o e pongipongiSãpaté. Na◊e ◊ilo◊i ◊e ◊Eletã ◊Enitasoni ◊okutu◊u e hui ◊okú ne tala e lahi ◊o e penisiní ◊ihe mahá. Na◊e mamata e fohá ki hono hili◊e he tangata◊eikí e k∏ ◊o e kaá ◊i he funga tå-pilé. ◊I he fãmili ◊Enitasoní, ko e ◊aho Sãpatéko ha ◊aho ia ◊o e lotu mo e fakafeta◊i, kae◊ikai ko ha ◊aho ◊o e fakatau.

“ ◊I he hokohoko atu e põpoaki ◊o e me◊a-faka◊eikí, na◊e pehå ◊e he foha ◊o ◊Eletã◊Enitasoní, ‘Na◊á ku mamata ki hono tui ◊ehe tangata◊eikí ◊a hono koté, lea fakamãvaemai kia kimautolu pea lue ◊i he hala lõloako ia ki he falelotú ke ne kau ki ha fakatahapongipongia.’ Kuo hokosia e taimi ki hefatongiá. Na◊e ◊ikai ke fakaongoongo emo◊oní ia ki ha◊ane toki faingamãlie peatoki fakahoko.

“ ◊I he faka◊osinga ◊o ◊ene põpoaki heme◊a-faka◊eikí, na◊e pehå ai ◊e he foha ◊o◊Eletã ◊Enitasoní, ‘Na◊e ◊ikai ha foha ◊e ako◊ilelei ange ◊e he◊ene tangata◊eikí ka ko au heme◊a ko ia ne hokó. Na◊e ◊ikai ngata ◊i hono◊ilo◊i ◊e he◊eku tangata◊eikí ◊a e mo◊oní, kana◊á ne mo◊ui◊aki foki ia.’” (◊i he ConferenceReport, Oct. 1997, 22; pe Ensign, Nov. 1997,18).

◊E lava foki ke ma◊u ◊e he◊etau angafaí hamãlohi ◊oku ◊ikai lelei. Hangå ko ◊ení, ◊i hetaimi na◊e ◊alu ai e foha ◊o ◊Alamã koKolianitoní ◊o ngãue fakafaifekau ke ako◊i ekau Sõlamí, na◊á ne si◊aki e ngãué ka nefakahoko ha ngaahi faiangahala faka-mamahi (vakai, ◊Alamã 39:3). Na◊e pehå ◊e◊Alamã na◊e tataki ha kakai tokolahi ◊e hetõ◊onga ◊a Kolianitoní ke nau hå. Na◊á nefakahã kia Kolianitoni, ‘◊Oku lahi fau ◊a eangahala na◊á ke langaki ◊i he kau Sõlamí,he ◊i he◊enau sio ki ho◊o angafaí, na◊e ◊ikai te

19

◊I ha◊ane lea ki ha kaufaiako ◊o eongoongoleleí, na◊ena◊ina◊i mai ai ◊aPalesiteni Sipenisã W.Kimipolo ◊o pehå, “ Teke fai ◊a e me◊a kotoa på◊okú ke ako◊i ho◊o kauakó ke faí: ke ◊aukai, kefai ha fakamo◊oni, ketotongivahehongofulu, ke ◊aluki he ngaahi fakataha◊oku totonu ke nau kauki aí, ke toutou ◊alu kihe ngaahi såsini hetemipalé, ke tauhi eSãpaté ke mã◊oni◊oni,ke fai loto tau◊atãina hangãue tokoni faka-Siasi,ke fai e efiafi fakafãmili◊i ◊apí mo e ngaahi lotufakafãmilí, ke totongiho ngaahi mo◊uá, peamo faitotonu mo fonufoki ◊i he ngeiá” (Men ofExample [lea ki ha kaufaiako fakalotu, 12 Sept. 1975], 7).


nau fie tui ki he◊eku ngaahi leá” (◊Alamã 39:11).Na◊e pehå ◊e Palesiteni Hipa J. Kalãnite, “ ◊Oku ou kole ki

he tangata mo e fefine kotoa på ◊oku nau fua ha fatongia ◊aia ko ◊ene ngãué ke ako◊i e ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí, kene mo◊ui◊aki ia pea tauhi e ngaahi fekau ◊a e ◊Otuá kehanga ◊e he◊enau fa◊ifa◊itaki◊angá ◊o ako◊i ia” (GospelStandards [1941], 72).

◊I ho◊o tã ko ia ha s∏pinga ◊aki ho◊o mo◊ui◊aki e me◊a ◊okúke ako◊í:� ◊E ◊ai ◊e he Laumãlié ke ongo ho◊o leá, ◊o ne fakah° ho◊o

fakamo◊oní ki he loto ◊o kinautolu ◊okú ke ako◊í (vakai, 2N∏fai 33:1). Na◊e tohi ◊e Palesiteni Siosefa Filitingi Sãmita◊o pehå, “He ◊ikai lava ha tangata pe ko ha fefine ◊o ako◊i◊i he Laumãlié ◊a e me◊a ◊oku ◊ikai ke ne faí” (ChurchHistory and Modern Revelation, 2 vols. [1953], 1:184).

� Te ke tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau ◊ilo◊i ◊e lava ke naumuimui ki he ngaahi folofola ◊a Kalaisí ◊i he mo◊ui faka-◊ahó.

� ◊E hã mahino e nonga mo e fiefia ◊okú ke ma◊u meihono mo◊ui◊aki e ongoongoleleí. ◊E hã ia ◊i ho fofongá, ◊iho◊o ngaahi leá pea ◊i he mãlohi ◊o ho◊o fakamo◊oní.

� ◊E falala atu e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í pea te nau tui mãlohiange ai ki he me◊a ◊okú ke ako◊í.

� ◊E tupulaki ho◊o fakamo◊oní. Na◊e ako◊i mai ◊e heFakamo◊uí ◊o pehå, “Pea ko ia ia ◊e fai ki he [finangalo ◊o◊eku Tamaí], te ne ◊ilo ◊a e akonakí” (Sione 7:17). Mahalote ke ongo◊i ◊oku ◊ikai lahi ho◊o mahino ki ha tefito◊imo◊oni pau ◊okú ke teuteu ke ako◊i. Ka ◊i ho◊o ako ia ◊i he

fa◊a lotú, feinga ke mo◊ui◊akí, mateuteu ke ako◊i peavahevahe ia mo e ni◊ihi kehé, ◊e fakamãlohia mo tupu-laki ai ho◊o fakamo◊oní.

Ko e Feinga ke Mo◊ui◊aki e Ongoongoleleí

◊Oku mahulu hake ◊i he teuteú mo hono fakahokó på ◊ae ako◊i ◊o e ongoongoleleí. Na◊e fakamatala ◊a ◊Eletã LisiateG. Sikoti ◊o pehå:

“Ko ho◊o tukupã ke ako◊i e fãnau pelepelengesi ◊a ◊etauTamai Håvaní ◊oku ◊ikai ko e ngaahi houa lõloa på ia ◊okúke fakamoleki ◊i he teuteu ki he kalasi takitaha, pe ko engaahi houa lahi ◊okú ke ◊aukai mo lotu ai ke ke hoko koha faiako leleí. Ko e tukupã ia ki he mo◊uí ◊i he houa kotoapå, ◊a ia ko e mo◊ui ◊o fakataumu◊a ke fenãpasi mo e ngaahiakonaki mo e s∏pinga ◊a e Fakamo◊uí mo ◊ene kau tamaio-◊eikí. Ko ha tukupã ia ke fai feinga ma◊u på ke toe mo◊uifakalaumãlie, l∏◊oa pea mo mo◊ui taau ange ke hoko ko ◊Eneme◊a ngãue ◊o fakafou ◊i he Laumãlie ◊o e ◊Eikí ke tokoni◊i engaahi loto ◊oku fakafalala kia koé ke ◊omi kia kinautolu hamahino ◊oku lahi angé ki he◊ene ngaahi akonakí” (“FourFundamentals for Those Who Teach and Inspire Youth,” ◊ihe Old Testament Symposium Speeches, 1987, 1).

Neongo he ◊ikai ke ke haohaoa ◊i he me◊a kotoa på, ka teke lava ◊o feinga ke toe haohaoa ange ◊i ho◊o mo◊ui◊aki engaahi mo◊oni ◊okú ke ako◊í. Te ke ma◊u ha ivi mo ha mã-lohi lahi ◊i hono ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ◊i ho◊o hokohoko fai feinga ko ia ke mo◊ui ◊ofakatatau mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko iá.

20


UIUI◊I, VAHE◊I PEA FUA TOTONU IA

9

◊Oku ◊omi ◊e he ongo foha ◊o L∏hai koSåkope mo Siosefá ha s∏pinga ◊o ha kakaikuo uiui◊i ke faiakó. Na◊e pehå ◊e Såkopena◊á ne “ma◊u ◊a [◊ene] fekaú mei he ◊Eikí.”Na◊e fakatapui ia mo Siosefa, pe vahe◊i kehoko ko ha “ongo taula◊eiki mo ha ongoakonaki ki [he] kakaí.” Na◊á na toki “tauhi◊apasia” hona lakangá ◊i he ◊ao ◊o e ◊Eikí”(Såkope 1:17–19).

Ko Hono Ma◊u e Uiui◊i ke Faiakó

Kapau ◊okú ke ma◊u ha uiui◊i ke hoko koha faiako pe taki ◊i he Siasí, ko e ha◊u meihe ◊Eikí ◊a e uiui◊i ko iá. Na◊e fakahoko maiia ◊i ha taha ◊o ◊Ene kau tamaio◊eiki kuo filíhe na◊á Ne folofola, “Neongo pe ko e fai ia ◊ihoku le◊o på ◊o◊okú, pe ◊i he le◊o ◊o ◊eku kautamaio◊eikí, ◊oku tatau ai på” (T&F 1:38).

Ko e uiui◊í ko ha faingamãlie toputapu iake ngãue. ◊Oku õ fakataha ia mo ha ha◊isiaki he ◊Eikí. ◊Oku totonu ke ne tãkiekina ho◊otõ◊onga mo◊uí, pule◊i ho◊o ngaahi filí peafaka◊ai◊ai koe ke ke hoko ko ha tamaio◊eikifaivelenga mo fakapotopoto.

◊I he taimi ◊okú ke ma◊u ai ho uiui◊i kefaiakó, mahalo te ke pehå hifo på kia koe,“Ka kuo te◊eki ako◊i au ke faiako. ◊Oku ◊ikaike u lava ◊o fai ha låsoni pe tataki ha fealå-lea◊aki. ◊Oku tokolahi ha ni◊ihi te nau leleiange ◊iate au.” Mahalo ◊oku ma◊u ◊e he ni◊ihikehé ha taukei fakafaiako ◊oku lahi angé pelahi ange me◊a te nau lavá ◊ia koe. Kaneongo ia, ko koe ◊a e tokotaha kuo uiui◊í.◊E hanga ◊e he ◊Eikí ◊o ngaohi koe ke kehoko ko ha me◊angãue ◊i Hono to◊ukupú ◊o

kapau te ke anga fakatõkilalo, faivelengamo ngãue mãlohi. Na◊e akonaki ◊a PalesiteniTõmasi S. Monisoni ◊o pehå:

“Kapau ◊oku ongo◊i ta◊e mateuteu hatangata pe ko ha fefine—pe ongo◊i he ◊ikaike ne lava—ke tali ha uiui◊i ke ngãue, ke fei-laulau, pe ke tãpuekina e mo◊ui ◊a e ni◊ihikehé, peá ke manatu◊i e fo◊i mo◊oni ko ◊ení:“Ko ia ◊oku uiui◊i ◊e he ◊Otuá, ◊oku faka-fe◊unga◊i ia ◊e he ◊Otuá.” Ko ia ◊okú ne faka-tokanga◊i e tõ ◊a e fo◊i manupuná, he ◊ikai kene ta◊e tokanga ki he fie ma◊u ◊a e tamaio-◊eikí” (“Tears, Trials, Trust, Testimony,”Ensign, Sept. 1997, 5).

Ko Hono Hikinima◊i mo Vahe◊í

Te ke ma◊u ha ivi ◊oku lahi angé ◊i hetaimi ◊oku hikinima◊i ai koe ◊e he kãingalotúpea vahe◊í. ◊I he vahe◊í, ◊oku hilifaki ai ◊e hekau taki lakanga fakataula◊eikí honau nimáki ho ◊ulú pea fakamafai◊i koe ke ke ngãue ◊iho uiui◊í. ◊Oku ◊oatu foki ha ngaahi tãpuakike fakamãlohi mo tataki koe. Na◊e pehå ◊ePalesiteni Sipenisã W. Kimipolo, “E lava kelau ◊oku mo◊oni ◊aupito ◊a e vahe◊í; ko havahe◊i ia mei he angahalá, mei he holi faka-ekakanó; mei he me◊a kotoa på ◊oku ta◊efe◊ungá, mã◊ulaló, ta◊e◊ofá, ta◊e mahu◊inga pefulikivanú; ko ha vahe◊i mei he mãmaní kiha t°kunga fakakaukau mo ha ngãue ◊okumã◊olunga angé” (The Teachings of SpencerW. Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982],478).

◊Oku ◊ikai ha uiui◊i totonu ke faiako ◊ekakato kapau kuo ◊ikai vahe◊i ◊e he ma◊u

21


mafai fakataula◊eiki totonú. Kapau kuo uiui◊i pea fakanofokoe ko ha faiako ka kuo te◊eki vahe◊i koe, fetu◊utaki ki ho◊otaki fakakõlomu pe fakahoualotú ke fai e fokotu◊utu◊u ◊e fiema◊ú ke vahe◊i koe.

Ko hono Fuatotonu ho Uiui◊í Pea mo HonoFakatupulekina ◊e he ◊Eikí

Hangå ko ia ◊oku hã ◊i ◊olungá, na◊e fua totonu ◊e Såkopemo Siosefa hona uiui◊i ke ako◊i e kakaí. Na◊á na ako◊i e folo-fola ◊a e ◊Otuá ◊i he “faivelenga kakato . . . , ◊o ngãue◊aki[hona] t°kuingatá” (Såkope 1:19).

◊I ho◊o fuatotonu ko ia ho uiui◊i ke faiakó, ◊e hanga ◊e he◊Otuá ◊o fakatupulekina koe. Na◊e akonaki ◊a Palesiteni

◊Eselã Tafu Penisoni ◊o pehå: “He ◊ikai lava ke tõnounou engãue ◊a e ◊Eikí ◊i he taimi ◊oku fai ai hotau lelei tahá. Ko hame◊angãue på kitautolu ia; ko e ngãue ◊eni ◊a e ◊Eikí. KoHono Siasí ◊eni, mo e palani ◊o ◊Ene ongoongoleleí. Ko ◊Enefãnaú ◊eni ◊oku tau ngãue ki aí. He ◊ikai ke ne tuku ke tautõnounou ◊o kapau te tau fai hotau fatongiá. Te ne faka-tupulekina kitautolu ◊o mahulu ange hotau ngaahi talånitímo hotau iví ◊o ka fie ma◊u. ◊Oku ou ◊ilo◊i ◊eni. ◊Oku ou ◊ilo◊ifakapapau ◊oku tokolahi ha ni◊ihi ◊o kimoutolu kuo a◊usiaia ◊o hangå ko aú. Ko e taha ia ◊o e ngaahi me◊a faka◊ofo◊ofataha ◊e lava ke hoko ki ha tangata” (The Teachings of EzraTaft Benson [1988], 372).

22


FAKALAKALAKA ◊I HO NGAAHI TAL‰NITÍ

◊Oku ◊i ai ha ngãue ma◊ongo◊onga ◊a e ◊Eikí kiate kitautolu

fakatãutaha ke fakahoko. Mahalo te mou fifili pe ◊e anga

fåfå hono fakahoko ◊ení. Mahalo te mou pehå ◊oku ◊ikai ha

me◊a makehe ia pe mã◊olunga ange fekau◊aki mo koe pe

ko e me◊a ko ia te ke lava ke fakahokó. . . .

◊E lava ◊e he ◊Eikí ◊o fakahoko ha ngaahi mana lahi ◊i ha

fa◊ahinga tangata på ◊oku anga fakatõkilalo, faitotonu mo

faivelenga ◊i he tauhi ki he ◊Eikí pea mo faifeinga ke fakalakalaka

◊ene mo◊uí. ◊Oku lava ◊eni koe◊uhí ko e ◊Otuá ko e ma◊u◊anga

tokoni pe ko e ma◊u◊anga mãlohi taupotu tahá ia.

Palesiteni Såmisi E. Fausi


KO E FEKUMI KI HA NGAAHI L‰SONI ◊I HE FEITU◊U KOTOA P‰

10

Lolotonga ha ngãue ◊a ha palesiteni site-iki ◊i he◊ene ngoue matala◊i ◊akaú, na◊á nefakakaukau ai ki ha lea ke ne fai ◊i ha koni-felenisi fakasiteiki ne ◊amanaki fakahoko.Na◊á ne palani ke lea fekau◊aki mo honofakamãlohia ◊o e ngaahi fãmilí.

Na◊e ngãue mai ◊a hono kaungã◊apí, ◊a iana◊á ne ma◊u ha taukei makehe ki honofakaili e ngaahi matala◊i ◊akau faka◊ofo◊ofáke tupu ◊o matalá, ◊i he◊ene ngoue matala◊i◊akaú. Na◊á ne ui kiate ia ◊o pehå ange, “Ko ehã e fakapulipuli ki ho◊o ngoue matala◊i◊akaú?”

Na◊e faingofua på ◊a ◊ene talí. Na◊á nepehå mai: “ ◊Okú ou vã ofi mo e ngouematala◊i ◊akaú. ◊Oku ou ◊alu ki he◊eku ngouematala◊i ◊akaú he ◊aho kotoa på, neongo◊eku femo◊uekiná. Pea ◊i he lolotonga ◊eku ◊ihení, ◊oku ou kumi ki he fanga ki◊i me◊a iiki◊okú ne faka◊ilonga◊i mai ha palopalemá,hangå ko e vaó, ◊inisåkité mo e t°kunga ◊o ekelekelé ◊a ia ◊e faingofua ke fakalelei◊i keitaimí ka ◊e fakatupu maumau lahi ◊o katuku ta◊e vakai◊í.”

Na◊e ue◊i fakalaumãlie e palesiteni siteikíke ne fakatatau e tokanga◊i ◊e hono kaungã-◊apí ◊a ◊ene ngoue matala◊i ◊akaú, ki hetokanga ko ia ◊oku totonu ke ◊oange kihotau ngaahi fãmilí. ◊I he◊ene lea he koni-felenisi fakasiteikí, na◊á ne lea fekau◊aki moe tokanga◊i ◊e hono kaungã-◊apí ◊a ◊enaungoue matala◊i ◊akaú. Na◊á ne pehå kapau◊oku tau fie ma◊u hotau vã mo e kau må-mipa ◊o hotau fãmilí ke tupulaki peamatalá, ◊oku fie ma◊u ke tau “vã ofi mo engoue matala◊i ◊akaú” — ke vahe ha taimike feohi ai he ◊aho kotoa på mo e kau må-mipa ◊o e fãmilí, ◊o talanoa mo nautolu,fakahaa◊i ha fakamãlõ kia kinautolu pea mofekumi ki he fanga ki◊i faka◊ilonga iiki ◊o e

me◊a ◊e lava ke hoko ko ha palopalemá, ◊a ia◊e lava ke fakalelei◊i ki mu◊a pea hoko ◊o fu◊ulahí.

Na◊e manatu◊i ◊e ha fefine e lea ◊a epalesiteni siteikí ◊i he taimi na◊á ne mamataai kuo kamata ke mae ha ni◊ihi ◊o ◊ene fangaki◊i fu◊u ◊akaú. Na◊e ◊ikai ke ne fakamoleki hataimi ke vakai◊i faka◊aho ma◊u på ◊enautupú. Na◊e hanga ◊e he me◊á ni ◊o faka-manatu kiate ia ◊oku tupu hake ◊ene fãnaúpea ◊oku ◊ikai totonu ke ne fakamoleki noa engaahi ta◊u si◊i ◊okú ne ma◊u mo nautolú.Koe◊uhí ko e akonaki ◊a ◊ene palesiteni faka-siteikí, na◊á ne hoko ai ko ha mãtu◊a ◊okulelei angé.

Na◊e muimui ◊a e palesiteni fakasiteikí kihe s∏pinga ◊a e Fakamo◊uí, ◊a ia na◊á ne fa◊afakatatau e ngaahi mo◊oni fakalaumãlié kiha ngaahi me◊a pe ngaahi ngãue ◊oku taumaheni faka◊aho mo ia. Te ke lava ◊o fai moe me◊a tatau på. Te ke lava ◊o ma◊u hangaahi låsoni ◊o e mo◊uí ◊i he ngaahi me◊a◊okú ke fai pe mamata faka◊aho ki aí. ◊I ho◊ofakalaulauloto mo lotua ko ia ha låsoni peamo e kakai ◊okú ke ako◊í, ◊e lava ke hoko hongaahi ◊ãtakaí ko ha ngaahi tali ki hangaahi fehu◊i pea pehå foki ki he ngaahi s∏-pinga ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí.

◊Oku hanga ◊e he ongo s∏pinga ko ◊eni ◊ilaló ◊o fakahaa◊i e founga kuo ma◊u ai ◊e hakau faiako kehe ha ngaahi låsoni ◊i he◊enauvakavakai◊i ko ia e mo◊ui faka◊ahó:

Na◊e fakatokanga◊i ◊e ha faiako Palaimeliha fãmili ne ha◊u ki he lotú ◊i he ◊aho Sãpate◊e taha. Na◊á ne siofi ha ki◊i tamasi◊i ◊i he fã-milí, ◊a ia ko ha måmipa ◊o ◊ene kalasí peana◊e fa◊a anga ta◊e faka◊atu◊i ki ha ni◊ihi ◊o ekalasí, ◊okú ne tokoni◊i hono ki◊i tuofefiné.Na◊á ne pehå loto på, “Ko e fa◊ifa◊itaki◊anga

24

“Pea ko ◊eni, ko e me◊a ◊iho◊o kamata ke ako◊i ◊a efolofolá, ko ia ◊oku ou lotoai ke ke fai pehå atu ho◊ofaiakó; pea ◊oku oufaka◊amu ke ke ngãuefaivelenga, pea faifakafe◊unga på ◊i he me◊akotoa på” (◊Alamã 38:10).

FAKALAKALAKA ◊ I HO NGAAHI TAL‰NITÍ

å ◊oku ou fie ma◊ú. Te ne ako◊i e tefito◊i mo◊oní mo tokoni◊ie ki◊i tamasi◊í.” Na◊á ne vahevahe leva ki mui mo e kalasí ◊ae s∏pinga ko iá ◊i ha◊anau låsoni fekau◊aki mo e anga-leleí.Na◊e ako e fãnaú mei he s∏pinga ko iá pea kamata leva kefakalelei◊i ◊e he ki◊i tamasi◊í ◊a hono ◊ulungãanga ki he ni◊ihikehe he kalasí.

Na◊e va◊inga fokotu◊utu◊u kongokonga papa ha tamaimo hano foha. ◊I he taimi ne toutou feinga ai e ki◊i tamasi◊íke langa ha fokotu◊unga papa lahi ◊i ha ki◊i fakava◊e ◊okusi◊isi◊í kae ◊ikai lavá, na◊e ◊ilo◊i leva ◊e he tamaí ko ha fainga-mãlie ia ke ako◊i ai. Na◊á ne fakamatala◊i e mahu◊inga ke ◊iai ha fakava◊e ◊oku mãlohi mo fefeká. Ki mu◊a lea ke hokoatu ◊ena va◊ingá, na◊á ne lau ange ◊a e Hilamani 5:12, ◊a ia◊oku pehå ai, “ ◊oku totonu ke mou langa hamou tu◊ungaki he maka ◊o hotau Huhu◊í, ◊a ia ko S∏s° Kalaisi, ko e ◊Alo◊o e ◊Otuá.” Ne ako fakataha ◊e he fãmilí ◊a e folofolá ki muiange he ◊aho ko iá. ◊I he låsoni nounou ne ne poupou◊i epotu folofola ne na laú, na◊e faka◊ali◊ali ai ◊e he tamaí mo efohá ◊a e ngaahi kongokonga papá peá na talanoa fekau◊akimo e mahu◊inga ke langa ◊ia Kalaisi ◊a e fakava◊é.

Fakatupulaki e Malava Ko Ia ke ◊Ilo◊i ◊i he Feitu◊uKotoa på ◊a e Ngaahi Fakakaukau Fakafaiakó

◊E lava ke tokoni atu e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ke ke ◊ilo◊i◊i he feitu◊u kotoa på ◊a e ngaahi fakakaukau fakafaiakó.

Ako ki mu◊a ◊i ha ngaahi ◊aho lahi ◊a e låsoní. ◊I he taimi◊okú ke maheni ai mo e låsoni te ke ako◊í, te ke toe faka-tokanga◊i lelei ange ai e ngaahi me◊a ◊oku hoko faka◊ahó ◊aia ◊e lava ke ke faka◊aonga◊i ◊i hono ako◊i e ngaahi låsoni koiá. Kapau ◊okú ke ako◊i ha kalasi ◊oku ◊i ai hano tohi låsoni,◊oku lelei ke ke ◊ilo◊i e hokohoko ◊o e ngaahi låsoni ◊i hetohi låsoní kakato. Te ke lava leva ai ke fakatokanga◊i etaimi ◊e kaungatonu ai ki ha låsoni ha me◊a na◊á kemamata ki ai pea te ke fakahoko ia ◊i ha låsoni te ke ako◊i ◊iha ngaahi uike si◊i he kaha◊ú.

Lotu he ◊aho kotoa på ke ma◊u ha tokoni ◊i ho◊o teuteú. Koleki he Tamai Håvaní ke ne tokoni◊i koe ke ke ◊ilo◊i e ngaahime◊a te ne ◊ai ke ongo mahino, fakangalongata◊a mo faka-laumãlie ho◊o ngaahi låsoní ki he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í.

Manatu◊i ma◊u på ◊a e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í mo e låsoni ◊okú keteuteú. Fakakaukau ki he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í. Fakakaukau◊i

◊enau mo◊uí, ngaahi fili ◊oku ◊amanaki ke nau faí pea mo ehala ◊oku nau fou aí. Mateuteu ki he ngaahi fakakaukau keako◊í ◊i he taimi ◊okú ke fai ai ha me◊a hangå ko hono ako efolofolá, pe vakavakai◊i e ngaahi faka◊ofo◊ofa ◊o natulá. Teke lava ◊o ma◊u ha ngaahi fakakaukau ke ako◊i ◊i he ngaahingãue hangå ko hono fakama◊a ho ◊apí, ◊alu ki he ngãué pe◊alu ki falekoloá. ◊E lava mo◊oni ◊e ha fa◊ahinga me◊a nehoko ◊o ◊oatu kia koe ha s∏pinga, fakatupulaki pe faka-ma◊ala◊ala ◊okú ke fie ma◊u ki ha låsoni ◊i he ongoongoleleí.

Fakatokanga◊i e Ngaahi Fakakaukau ◊e Hoko Maí

◊I ho◊o toe fakatokanga◊i ange ko ia e ngaahi fakakaukaufakafaiako ◊i ho ◊ãtakaí, ◊e tokoni foki ke ke fakatokanga◊i pelekooti e ngaahi fakakaukau ◊okú ke ma◊ú. ◊Ave holo på haki◊i tohi fakamatala peá ke hiki e ngaahi me◊a ◊okú ke pehåko ha ngaahi fakakaukau fakafaiako leleí. Hiki ha ngaahi◊ilo mei ha lea na◊á ke fanongo ai pe ngaahi låsoni na◊á kekau ki ai. Hiki ha fakamatala fekau◊aki mo ha ngaahi me◊ane hoko ◊okú ne fakatupulaki e tuí. ◊I ho◊o fakatupulaki e◊ulungaanga ko ia ko hono hiki e ngaahi me◊á ni, te ke toe◊ilo◊i mo fakatokanga◊i ange ai e ngaahi ma◊u◊anga tokonifakafaiako lelei ◊oku nau takatakai◊i koé.

◊Oua te ke hoha◊a ki he ngaahi founga te ke faka◊aonga◊iai e ngaahi fakakaukau ko ◊ení. Hiki på ◊e koe kinautolu. ◊Ihe taimi ◊e ni◊ihi ◊e kaungatonu e me◊a na◊á ke mamata kiaí ki ha låsoni ◊e vavé ni ha◊o ako◊i, ka ◊i ha ngaahi taimikehe, te ke mamata ai ki he ngaahi s∏pinga pe ngaahi faka-tãtã faka◊ofo◊ofa ◊o ha ngaahi tefito◊i mo◊oni he ◊ikai ke keako◊i ◊i ha ngaahi uike pe ta◊u lahi mei ai. ◊E ngalo ia ◊iatekoe ◊o kapau he ◊ikai ke ke hiki kinautolu.

Te ke lava foki ◊o fa◊u ha ki◊i sila fa◊o◊anga pepa ki he lå-soni takitaha te ke ako◊i ◊i he ngaahi mãhina si◊i ka hokó. ◊Iho◊o ◊ilo◊i ko ia ha ngaahi låsoni fakataumu◊a, ngaahi faka-fehoanaki, pe ngaahi fakakaukau kehé, hanga ◊o tohi◊i haki◊i fakamatala ◊o fa◊o he ki◊i sila totonú. ◊O ka hokosia etaimi ke teuteu◊i ai ha låsoni tukupaú, te ke ◊ilo◊i ai kuó ketãnaki ha ma◊u◊anga tokoni lahi ◊o e ngaahi fakakaukau moe ngaahi ◊ekitivit∏ ke ne fakatupulekina e låsoní.

25


FA◊U HA PALANI FAKALAKALAKA HO◊O FAIAKÓ

11

◊I he taimi na◊e hiki fakanounou◊i ai ◊eMolonai e lekooti ◊o e kau Såletí, na◊á nehoha◊a ai ki hono vaivai ◊i he fai tohí. Na◊áne fakakaukau ◊e hanga ◊e he kau Senitailete nau lau ◊ene ngaahi leá ◊o manuki◊i mofaka◊ikai◊i kinautolu. Na◊á ne lotua ke ma◊u◊e he kau Senitailé ha ◊ofa faka-Kalaisi pea◊oua na◊a nau fakas∏tu◊a◊i e folofola ◊a e◊Otuá. Na◊e tala◊ofa ange leva ◊e he ◊Eikí ◊opehå: “Pea kapau ◊e ha◊u kiate au ◊a etangatá, te u fakahã kiate kinautolu ◊ahonau vaivaí. ◊Oku ou foaki ki he tangatá◊a e vaivaí koe◊uhí ke nau loto mã◊ulalo;pea ◊oku fe◊unga ◊eku ◊ofa ki he tangatakotoa på ◊oku nau fakavaivai◊i ◊a kinautolu◊i hoku ◊aó; he kapau te nau fakavaivai◊i ◊akinautolu ◊i hoku ◊aó, pea tui kiate au, te uliliu ma◊anautolu ◊a e ngaahi vaivaí ke mã-lohi” (◊Eta 12:27).

◊I ho◊o fai feinga ko ia ke ako◊i e ongo-ongoleleí, ◊e ◊i ai ha ngaahi taimi te keongo◊i ta◊e fe◊unga ai. Ka te ke lava ◊o ma◊uha loto-to◊a ◊i he tala◊ofa ko ◊eni mei he◊Eikí. ◊I ho◊o fakavaivai◊i koé, ◊ilo◊i e ngaahitafa◊aki ◊okú ke fie ma◊u ai ◊Ene tokoní, peangãue◊aki ho◊o tui kiate Iá, te Ne fakamãlohimo tokoni◊i koe ke ke faiako ◊i ha founga◊oku fakahõifua kiate Iá.

Ko Hono Fakafuofua◊i Ho NgaahiMãlohingá mo Ho Ngaahi Vaivaí

Te ke lava ◊o kamata fa◊u ha palani ke kefakalakalaka ai ◊aki ha◊o fakapapau◊i etu◊unga ho◊o faiako he taimi ní. Te ke lava◊o vahevahe e fakafuofua◊i ko ◊ení ke kongaua: ko ho mãlohinga fakafaiakó pea mo hovaivai fakafaiakó.

Ko e hã Hoku Ngaahi MãlohingaFakafaiakó?

Kamata ◊aki ha◊o fakakaukau◊i ha ni◊ihi ◊oe ngaahi me◊a-foaki kuo ◊osi ◊oatu ◊e he ◊Eikí

ma◊aú ◊a ia ◊okú ne tokoni◊i koe ◊i ho◊o fai-akó. Hiki e ngaahi mãlohinga ko ◊ení ◊i ho◊otohinoá pe tohi fakamatalá pe saati ◊i hepeesi 27. ◊I ho◊o fai iá, te ke lava ◊o fakakau-kau ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni fakafaiako◊oku fakamamafa◊i ◊i he tohí ni, hangå ko e◊ofa ◊ia kinautolu ◊okú ke ako◊í, faiako ◊aki eLaumãlié, ako◊i e tokãteliné, fakaafe◊i e akofakamãtoato, fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó,ngãue◊aki e ngaahi founga ◊oku ola leleí peko hono teuteu◊i e ngaahi låsoní.

Mahalo ◊e lava ◊e ho◊o fa◊a kãtakí ◊o toko-ni◊i koe ◊i ho◊o faiakó. Pe ko ho◊o fofongamalimali ma◊u peé, tokanga ki he kakaí,malava ke tã fakatãtaá, ◊ilo folofolá, loto◊akike fakafanongó, laumãlie nongá, anga◊aki emateuteu leleí pe ko ho◊o holi fakamãtoatoke faiako leleí.

◊Oku ◊ikai fie ma◊u ke ke fakalau ke lahiho ngaahi mãlohingá; ◊e lelei ke ke kamata◊aki ha ni◊ihi på. Ko e taumu◊a ◊o e fakatefitoko ia ho◊o tokangá ◊i ha ni◊ihi ◊o ho ngaahimãlohingá, ke ke fakatupulekina kinautolu◊i ho◊o fakalakalaka ◊i he ngaahi tafa◊aki ◊oku◊ikai ke ke mãlohi aí.

Ko e hã Hoku Ngaahi Vaivai Fakafaiakó?

Hili ho◊o fakakaukau◊i ho ngaahi mã-lohingá, hanga leva ◊o fakamanatu hangaahi me◊a ne hoko lolotonga ho◊o fai-akó. Fakakaukau ki he ngaahi tafa◊aki te kelava ◊o fakalelei◊í. Te ke lava foki ◊o toefakakaukau ki he ngaahi tefito◊i mo◊onifakafaiako ◊oku fakamamafa◊i ◊i he tohí ni.Te ke lava ◊o hiki ha ngaahi me◊a te ke lava◊o fai ke toe lelei ange, kae mahalo ko elelei tahá ke fakangatangata på ho◊o ngãueki ha me◊a ◊e taha pe ua he taimi ◊e taha.Ko hono mo◊oní, ◊oku tau tupulaki “ ◊i he◊otu lea ki he ◊otu lea, pea ◊i he fekau ki hefekau” (2 N∏fai 28:30). ◊Oku totonu ke tau

26

“Tokanga koe ki he lautohí,mo e ekinakí mo e akonakíkae ◊oua ke u ◊alu atu. ◊Ouana◊á ke ta◊e tokanga◊i ◊a eme◊a-foaki ◊oku ◊iate koé, ◊aia na◊e foaki kiate koe ◊i hekikite mo e hilifaki ◊o enima . . . Fakalaulauloto kihe ngaahi me◊á ni; ke kemo◊ua koe ki ai; koe◊uhí kehã mai ho◊o faka◊a◊au kimu◊a ◊i he me◊a kotoa på. Keke vakai kiate koe pea ki heakonakí; pea faifai ma◊u påki ai: koe◊uhí ◊i ho◊o fai iá teke fakamo◊ui koe, mokinautolu ◊oku fanongokiate koé” (1 T∏mote4:13–16).


ngãue ◊i he “fakapotopoto mo maau . . . he ◊oku ◊ikai◊aonga ke lele ◊a e tangatá ◊o vave ange ◊i he mãlohi ◊okúne ma◊ú” (Mõsaia 4:27).

◊I he taimi te ke fili ai ha tafa◊aki ◊e taha pe ua ◊i hengaahi me◊a ◊okú ke loto ke fakalelei◊í, hanga ◊o hiki kinau-tolu ki ho◊o tohinoá pe tohi fakamatalá.

Ko Hono Fa◊u ha Palani ki he Fakalakalaká

Ke fili e founga ke ke fakalakalaka ai ◊i he ngaahi tafa◊akikuó ke filí, hanga ◊o fakakaukau◊i e ngaahi fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e hã te u lava ◊o fai he taimí ni ke fakalakalaka ai◊eku faiakó?

� Ko e hã ha ngaahi taukei ◊oku fie ma◊u ke fakatupu-lekiná?

� Ko hai ◊e lava ◊o tokoní? � Ko e hã e ngaahi nãunau ◊e lava ◊o ma◊ú?

◊Oku hoko hake heni ha s∏pinga ◊o e founga te ke lavake faka◊aonga◊i ai e ngaahi fehu◊i ko ◊ení. ◊I he fakatãtã ko◊ení, na◊e fakapapau◊i ai ◊e ha faiako Fine◊ofa ◊oku fie ma◊uke fakalakalaka ◊ene malava ko ia ke ◊ilo◊i pe ◊oku mahinoki he kalasí e ngaahi låsoni ◊okú ne ako◊í.

Ko e hã te u Lava ◊o Fai he Taimí ni ke Fakalakalaka ai◊Eku Faiakó?

◊Oku fili ◊e he faiakó ke ne vakai◊i e tohí ni ke ma◊u ai hangaahi fakakaukau ki he me◊a te ne lava ke fai he taimí ni◊o lelei angé. ◊I he◊ene lau ko ia e “Founga ke ‘Ilo ‘i ‘aki pe◊Oku Nau Akó” (peesi 81), ◊okú ne ◊ilo◊i ai ko e founga ◊e

taha ke fakafuofua◊i ◊aki e mahino ◊a e kalasí ko hono fehu◊iange ke nau toe fakalau mai e ngaahi tefito◊i mo◊oní ◊i hefakalea på ◊anautolú. ◊Okú ne fili ke faka◊aonga◊i e fakakau-kau ko ◊ení ◊i he låsoni hoko te ne ako◊í. ◊Okú ne hiki epalani ko ◊ení ki he◊ene tohinoá.

Ko e hã e Ngaahi Taukei ◊oku Fie ma◊u Ke uFakatupulekiná?

◊Oku toe lau foki ai ◊e he faiakó ◊oku totonu ke ne siofi ekau måmipa ◊o e kalasí lolotonga e låsoní. ◊Okú ne pehåkiate ia, “Ko ha taukei ◊eni ◊oku fie ma◊u ke u fakatupulaki,ka ◊e fie ma◊u ke toutou fakahoko.” Na◊á ne hiki e palani ko◊ení ◊i he◊ene tohinoá.

◊I he◊ene fakakaukau◊i ◊ene palaní, ◊okú ne fakatokanga◊iai kuó ne ◊osi ma◊u ha mãlohinga ◊e taha ke tupulaki ai:◊okú ne teuteu faivelenga ◊ene ngaahi låsoní. Koe◊uhí ◊okúne maheni ma◊u på mo e ngaahi nãunau ◊o e låsoní, te nelava lelei leva ke siofi e kau måmipa ◊o e kalasí kae ◊ikai lahi◊ene tokanga ki he tohi låsoní pe ko ◊ene ngaahi faka-matalá.

Ko Hai ◊e Lava ◊o Tokoní? Ko e Hã ha Ngaahi Nãunau ◊eAla Ma◊ú?

Faka◊osí, ◊oku fehu◊i ◊e he faiakó kiate ia på pe ◊oku ◊i aiha ma◊u◊anga tokoni kehe te ne lava ◊o faka◊aonga◊i. Kuó ne◊osi faka◊aonga◊i e tohi ko ◊ení ke hoko ko ha ma◊u◊angatokoni. ◊Okú ne fakakaukau◊i e ngaahi ma◊u◊anga tokonikehe ◊e lava ke faka◊aonga◊í. “ Fåfå e kau faiako kehé? Te ulava nai ◊o talanoa mo e kou◊õtineita faiako fakalakalaká peko ha faiako ◊e taha ◊oku fu◊u taukei ◊i hono fakafuofua◊i e

27

◊Oku Fåfå ◊Eku Faiakó he Taimí Ni?

� Ko e hã hoku ngaahi mãlohinga fakafaiakó?

� Ko e hã hoku ngaahi vaivaí?

Ko e Hã Te u Lava ◊o Fai ke u Fakalakalaka Aí?

� Ko e hã ha me◊a te u lava ◊o fai he taimí ni ke fakalaka-laka ai ◊eku faiakó?

� Ko e hã ha ngaahi taukei ◊oku fie ma◊u ke u fakatupu-laki?

Ko e hã Ha Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni Te uFaka◊aonga◊í?

� Ko hai ◊e lava ◊o tokoní?

� Ko e hã e ngaahi nãunau ◊e lava ◊o ma◊ú?

Faka◊aonga◊i e saati ko ◊ení (pe ko ha◊o saati på a◊au) ke fokotu◊u ◊aki ha palani ki hono fakalakalakaho◊o faiakó. ◊I he ngaahi feitu◊u ◊oku ◊ikai tohi ai ha me◊á, hanga ◊o hiki ai ho◊o ngaahi tali ki he ngaahi fehu◊í.

aKonga a : KO HO UI KE FAIAKÓ

tu◊unga mahino ◊a e kalasí? ◊E lava nai ◊e ha taha ◊o ◊ekukau takí ◊o vakai◊i ha låsoni ◊oku ou ako◊i pea fai mai hangaahi fokotu◊u? ◊E lava nai ◊e he kau måmipa ◊o e kalasí kefai mai ha ngaahi fokotu◊u?”

Ko Hono Fokotu◊u ha Taumu◊á mo Hono Hiki Ho◊oFakalakalaká

Hili ho◊o fa◊u e palani ki ho◊o fakalakalaká, hanga ◊ofokotu◊u ha ◊aho ◊okú ke ◊amanaki ke a◊usia ai ho◊o tau-mu◊á. Te ke lava ◊o hiki ◊i ha tohinoa pe tohi fakamatala ◊aho◊o fakalakalaká. Kapau ◊oku fie ma◊u ke ke liliu ho◊o tau-mu◊á ◊i he lolotonga ko ia ho◊o fakalakalaká, peá ke hanga◊o fai ia.

◊I he taimi ◊okú ke ongo◊i ai kuó ke fai e fakalakalakana◊á ke palani ki aí, kamata leva ke ngãue ki ha tafa◊akifakafaiako ◊e taha.

Ko e Ngaahi Tefito◊i ◊Ulungaanga Lelei Mahu◊ingaTahá

◊I ho◊o hokohoko feinga ko ia ke fakalakalaka ho◊o fai-akó, hanga ◊o manatu◊i ◊a e ngaahi tefito◊i ◊ulungãangamahu◊inga tahá.

Na◊e fakamatala◊i ◊e Palesiteni Hãloti B. L∏ ha faiako na◊áne ma◊u ha mãlohi lahi ke takiekina ia ◊i he◊ene kei si◊í. Teke lava ◊o faka◊aonga◊i e fakamatala ko ◊ení ke tataki koe ◊iho◊o fakafuofua◊i e lelei fakal°kufua ho◊o faiakó mo faka-tupulaki e ngaahi palani ki ho◊o fakalakalaká:

“ ◊I he◊eku kei si◊í, ko e ngaahi låsoni fakalotu lelei tahakuó u akó na◊e ma◊u ia ◊i he ngaahi kalasi Lautohi Faka-Sãpaté. Kaekehe, ◊oku tokolahi ha kau faiako Lautohi Faka-Sãpate ◊oku ou manatu lelei ki ai he taimí ni he na◊a naufai ha tokoni ma◊ongo◊onga ki he◊eku ako fakalotú. Ko etaha ◊o kinautolu . . na◊á ne ma◊u ha ivi makehe ke ◊ai hokulotó ke u mahu◊inga◊ia ◊i he ngaahi låsoni ki he hisitõlia ◊oe Siasí, anga-ma◊á, mo e mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i hafa◊ahinga founga ◊oku ou kei manatu◊i ai på he taimí ni,hili ◊eni ha ta◊u ◊e fãngofulu mei ai, pea kei tãkiekina au ◊ehe◊ene ngaahi låsoní.

“Ko e hã koã e me◊a na◊á ne fakatupu ◊ene ma◊u e ngaahitefito◊i ◊ulungaanga ◊o ha faiako Lautohi Faka-Sãpate leleimo mahu◊ingá? Na◊e ◊ikai ke ne ma◊u ha ◊ilo fakaemãmani◊oku lahi pea na◊e ◊ikai ke ne ako ki he ngaahi ◊ilo mo engaahi founga ◊o e ako fakaeonopõní. Na◊á ne fõtungatatau på mo ha toe taha—ko e fõtunga ◊o ha uaifi pe fa◊å ◊iha ki◊i kolo ◊oku fie ma◊u ai ha ngãue laulauhoua mei hekau måmipa kotoa ◊o e fãmilí. ◊I he lau ◊a◊akú, na◊e ◊i ai hangaahi talåniti pe ngaahi me◊a-foaki ◊e tolu na◊e lelei ai ◊enefaiakó: ◊uluakí, na◊á ne malava ke ◊ai e ki◊i tokotaha akokotoa på ke ne ongo◊i ◊okú ne mahu◊inga◊ia ◊iate ia; uá, na◊áne ma◊u ha ◊ilo mo ha ◊ofa ki he ongoongoleleí peá nema◊u mo e mãlohi ke fakatãtaa◊i lelei e låsoni takitaha ◊ofakatatau ia ki he◊etau mo◊uí; pea ko hono tolú, na◊á ne

ma◊u ha tui haohaoa ki he ◊Otuá pea mo ha fakamo◊onita◊e toe veiveiua ki hono faka◊otua ◊o e ongoongolelei ◊oS∏s° Kalaisi kuo toe fakafoki maí.

“Na◊e ◊i ai mo ha me◊a ◊e taha, na◊e ◊ikai hã mai ka . . . koe me◊a mahu◊inga mo lelei tahá ia ki he tokotahá ni mo etokotaha kotoa på ◊e hoko ko ha faiako ◊o e ongoongolelei◊o S∏s° Kalaisí. Kuo fakahã mai ◊e he ◊Eikí ◊a e fono ◊o e fai-akó ◊i he ngaahi leá ni: ‘Pea ◊e foaki ◊a e Laumãlié kiatekimoutolu ◊i he lotu ◊o e tuí; pea kapau ◊e ◊ikai te mou ma◊u◊a e Laumãlié, ◊oua te mou faiako’ (T&F 42:14). . . .

“Ka ◊i ai ha taha ◊e lotu ke ma◊u ha tokoni ◊i he◊ene fai-akó, te ne ma◊u e mãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní pea ◊ehangå ◊ene faiakó ko e lau ◊a N∏faí, ‘◊o fakah° ◊e heLaumãlie Mã◊oni◊oní . . . ki he loto ◊o e fãnau ◊a e tangatá’”(The Teachings of Harold B. Lee, ed. Clyde J. Williams[1996], 444).

◊I ho◊o fakafuofua◊i ko ia ho ngaahi mãlohingá mo hongaahi vaivai fakafaiakó, hanga ◊o fakakaukau◊i lelei efounga te ke faka◊aonga◊i ai e ngaahi “ ◊ulungãanga lelei momahu◊inga” ko ◊ení. Te ke lava ◊o fakalaulauloto ki hengaahi fehu◊i ko ◊ení:

� ◊Oku ou fakahaa◊i nai ki he ni◊ihi ◊oku ou ako◊í ◊oku ou◊ofa kia kinautolu? ◊Oku ou fakahaa◊i nai ◊a ◊eku tokangafakatãutaha ki he tokotaha kotoa på ◊o kinautolu?

� Te nau lava nai ◊o ongo◊i ◊eku ◊ofa ki he ◊Eikí mo ◊Enengaahi akonakí? ◊Oku ou tokoni nai ke nau ◊ilo◊i honofakahoko e ngaahi akonaki ko iá ◊i he◊enau mo◊uí?

� ◊E lava nai ◊e he ni◊ihi ◊oku ou ako◊í ◊o ◊ongo◊i ◊eku faka-mo◊oni ki he ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisi kuo toe faka-foki maí? Te nau lava nai ◊o ongo◊i ◊eku tui kakato ki he◊Otuá?

� ◊Oku ou lotu nai ◊i he tui ke faiako ◊aki e mãlohi ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní?Neongo ◊oku ◊ikai ke ke taukei ◊i ha ngaahi tafa◊aki faka-

faiako lahi, ka te ke lava ◊o fakatefito ho◊o tokangá ◊i hengaahi tefito◊i ◊ulungãanga mahu◊inga tahá. Te ke lava ◊o◊ofa ◊ia kinautolu ◊okú ke ako◊í. Te ke lava ◊o fakahaa◊i ma◊upå ho◊o ◊ofa ki he ◊Eikí mo ◊Ene ngaahi akonakí. Pea te kelava ◊o vahevahe fakamãtoato ho◊o tui ki he ◊Otuá mo ho◊ofakamo◊oni ki he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Te kelava ◊o ikuna ◊i he ngaahi tefito◊i ◊ulungaanga mahu◊ingatahá, ◊o a◊u på ki he lolotonga ho◊o fakatupulaki ho ngaahipoto fakafaiakó.

Te ke Lava ◊o Fakalakalaka ◊Aki e Tokoni ◊a e ◊Eikí

◊I ho◊o feinga ko ia ke ke fakalakalaká, ◊e fa◊a hoko mai etokoni ◊a e ◊Eikí ◊o fakafou ◊i ha kakai kehe. ◊Oku hanga ◊ehe talanoa ko ◊eni na◊e fai ◊e ha tangata ne hoko ko hapalesiteni fakamisiona ◊i ◊Iulope Hahake ◊o fakatãtaa◊i mai etefito◊i mo◊oni ko ◊ení:

28


29

“Lolotonga e fa◊ahita◊u mãfana ◊o e 1993, ne u ◊a◊ahi aiki ha taha ◊o e ngaahi kolo fo◊ou ◊o e Siasí ke toki fokotu◊ú.Na◊e faiako he Lautohi Faka-Sãpaté ha måmipa ne tokipapi. Na◊e hã mahino ◊ene ongo◊i manavasi◊i ke tu◊u ◊i mu◊ahe kalasí. ◊I he◊ene feinga ko ia ke ◊oua na◊á ne fai hafehalaakí, na◊á ne lau ai e låsoní ko e fo◊i lea ki he fo◊i lea. ◊Ihe◊ene siofi ko ia e tohi låsoní, na◊e ongo◊i ta◊e fiemãlie ekalasí.

“Hili e låsoní ne u fakamãlõ ki he faiakó ◊i he totonufakatokãteline ◊o ◊ene ngaahi fakamatalá pea ne u fehu◊iange ◊i he founga faka◊atu◊i taha te u lavá, pe ◊okú ne faka-kaukau ke fai ha ngaahi fehu◊i fakatupu fakakaukau ke taki-aki◊i ◊aki ha fealålea◊aki fakakalasi. Na◊á ne tali mai ◊oku ◊ikaifai ◊e he kau faiako ia ◊i ◊Iulopé ha ngaahi fehu◊i. Ne umavahe mei ai, ◊o u fifili pe ko e hã te mau lava ◊o fai ketokoni◊i ◊aki ia mo ha kau faiako fo◊ou kehe ◊i ha fonua kuota◊u si◊i på hono fokotu◊u ai e Siasí.

“ ◊I ◊Aokosi ◊o e ta◊u tatau på, na◊e vahe mai ai ha ongo-mãtu◊a ke na kamata e ngaahi polokalama ◊a e PotungãueAko ◊a e Siasí ◊i homau feitu◊ú. Ne mau kole ange ai ke nakamata mu◊a ha ngaahi fakataha◊anga ako ne ui he taimiko iá ko e faiako ◊o e kalasi ako fakafaiakó. Ko e taha ◊o ekau faiakó ke na tokoni◊í ko e kalasi ko ia ne u ◊a◊ahi ki aí.

“ ◊I ha mãhina ◊e fã mei ai ne u toe foki ki hono koló.Na◊e ◊i ai ha mana kuo hoko ai. Na◊á ne tu◊u lelei ◊i mu◊a hekalasí ko ha tokotaha kuo liliu pea loto-to◊a foki. Na◊ehanga ◊e he◊ene ngaahi fehu◊i kuo teuteu leleí ◊o fakalotola-hia hano ◊omi ha ngaahi tali mahu◊inga. Na◊á ne fakamãlõ-◊ia◊i lelei e tokoni ◊a e tokotaha kotoa på he kalasí. Na◊á ne◊osi fokotu◊utu◊u ke vahevahe ◊e ha taha he kalasí ha me◊ane hoko fakatãutaha kiate ia ne felãve◊i mo e taumu◊a ◊o elåsoní peá ne fakaafe◊i leva ◊a e ni◊ihi kehé ke kau mai. ◊I heofi ke tuku e kalasí, na◊e hanga ◊e ha måmipa fo◊ou ◊o fai◊ene fakamo◊oní. Na◊e tu◊u e faiakó mo ne fehu◊i mai, ‘Na◊amou fakatokanga◊i e Laumãlié ◊i he taimi na◊e lea ai ◊a SisitãMolineá? Ko e Laumãlie ia ◊o e ◊Eikí.’ ◊I he◊emau fiefia ko iahe fa◊ahinga ongo fakanonga mo fakatupulaki ne mau a◊u-sia fakataha ◊i he lokiako totongi ko iá, ne u fakamãlõ ai kihe Tamai Håvaní koe◊uhí ko e ongomãtu◊a ne na ako◊i engaahi tefito◊i mo◊oni ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí kiha måmipa fo◊ou ne ilifiá pea mo tokoni◊i ia ke ne hoko koe taha ◊o e kau faiako ne taau mo◊oni ke ui ko ha faiako ◊oe ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí.”


KO HONO MA◊U E POUPOU ◊A HO◊OKau TAKÍ

12

Ko e konga ia ◊o e fatongia ◊o ha takilakanga fakataula◊eiki pe houalotu ke tokonimo poupou◊i e kau faiakó. ◊E toe lelei ange etu◊unga fakafaiako ◊i he Siasí ◊i he taimi ◊efokotu◊u ai ◊e he kau takí mo e kau faiakóha fengãue◊aki ◊oku poupouá mo leleí.

◊I he lakanga fakataula◊eikí mo e ngaahihoualotú, ◊oku vahe ai ki he kau takí ke naungãue mo ha kau faiako pau. Hangå ko ◊ení,◊oku vahe ki ha måmipa ◊o e kau palesitenis∏◊o e Palaimelí ke ngãue fakataha mo e kaufaiako ◊oku ako◊i e ta◊u 8 ki he 11. ◊E vahe kiha måmipa ◊o e kau palesitenis∏ fakakõlomu◊o e kaumãtu◊á ke ngãue mo e kau faiakofakakõlomú.

Fakataukei Ma◊á e Kau Faiako Fo◊oú

Kapau ko ha faiako fo◊ou koe ne tokiuiui◊i, ◊oku totonu ke ke fakataha mo hotakí ki mu◊a ho◊o ◊uluaki kalasí. Te mo ta-lanoa fekau◊aki mo e mahu◊inga ◊o ho uiui◊ímo ◊oatu ha ngaahi nãunau ki he kalasí.Hili ho◊o ako◊i e ◊uluaki låsoní, ◊oku totonuke mo alea◊i nounou mo ho takí e me◊a na◊áke a◊usiá.

Ko e Fetu◊utaki mo e Kau Takí ke Faiha Talatalaifalé

Toutou fetu◊utaki ki ho takí ke vahevaheha ngaahi me◊a ne a◊usia, alea◊i ha ngaahifie ma◊u ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í, fakalelei◊iha ngaahi palopalema mo kumi fale◊í. ◊E◊oatu heni ha faingamãlie ke mo vakai◊iho◊o ngaahi palani ke hokohoko atu ho◊ofakalakalaka fakafaiakó.

◊Oku lelei taha hono fakahoko fakatãu-taha e ngaahi fetu◊utaki peheé, ka ◊o ka fiema◊u ◊e lava ke fakahoko ia ◊i he telefoní,meilí pe ko ha ngaahi founga kehe. ◊Oku

totonu ke ke kamata e fetu◊utaki ko iá ◊i hafa◊ahinga taimi på ◊okú ke fie ma◊u ai kae◊oua na◊a toe si◊i hifo he tu◊o taha he mã-hina ◊e tolu kotoa peé.

◊I he taimi ◊oku fakataha ai ha taki fefinemo ha faiako tangatá, pe ko ha taki tangatamo ha faiako fefiné, ◊oku totonu ke fakaava◊a e matapaá pe kole ki ha taha lahi ke nofohe loki hoko maí, fakafaletoló pe holó. ◊Okutotonu ke na faka◊ehi◊ehi mei e ngaahi t°-kunga ◊e lava ke ◊ave hala◊í.

◊I ho◊o hanganaki atu ko ia ke fai ha tala-talaifale mo ho takí, mateuteu ke mo tala-noa ki:

� He fa◊ahinga ongo ◊okú ke ma◊u fekau◊akimo ho uiui◊i fakafaiakó.

� He ngaahi me◊a ne ke a◊usia mo ho◊okalasí.

� He ngaahi s∏pinga ◊o e founga ◊oku tali◊aki ◊e he kalasí e ngaahi låsoni ◊okú keako◊í.

� He ngaahi fie ma◊u makehe ◊a e kau må-mipa fakafo◊ituitui ◊o e kalasí.

� Ho◊o ngaahi taumu◊a ◊i ho◊o hoko ko efaiakó.

� He me◊a ◊e lava ke fai ◊e ho takí ke tokonike ke ikuna◊i ho◊o ngaahi taumu◊á.

� Ngaahi tefito ◊okú ke ongo◊i ◊oku totonuke alea◊i ◊i he ngaahi fakataha faiakofakalakalaká.

Ngaahi ◊A◊ahi ki he Lokiakó

◊Oku ◊i ai ha kau taki ◊e ni◊ihi ◊oku nau◊alu ki he kalasi tatau på he uike kotoa koha konga ◊o honau uiui◊í. ◊Oku ◊i ai ha kautaki kehe ia, hangå ko e kau palesitenis∏ ◊o ePalaimelí mo e Lautohi Faka-Sãpaté ◊okufakahinohino◊i ke nau palani mo ◊enau kaufaiakó ke nau ◊a◊ahi ki he kalasí mei hetaimi ki he taimi. (vakai, Fakalakalaka HonoAko◊i e Ongoongoleleí: Ko ha FakahinohinoMa◊á e Takí, peesi 5–7). Kapau ◊e fokotu◊utu◊u◊e ha taki ke ◊a◊ahi ki ho◊o kalasí, te ke lava◊o kole ange ke ne vakai◊i e kalasí pe tokoni◊i ha ngaahi founga kehe. Hangå ko ◊ení, ◊elava ◊e ha taki ◊o fai ha konga ◊o e låsoní,tokoni◊i ha måmipa pau ◊o e kalasí petokoni ◊i he ngaahi ◊ekitivitií.

30

NGAAHI TEFITO◊I MO◊ONI MAHU◊INGAKI HONO AKO◊I ◊O E ONGOONGOLELEÍ

E

◊OFA ◊IA KINAUTOLU ◊OKÚ KE AKO◊Í

◊Oku ◊ikai ha me◊a te ne tãkiekina lahi taha e kakaí ke

nau si◊aki e angahalá ka ko hono tataki kinautolu ◊i he nimá pea toka-

nga◊i kinautolu ◊i he ◊ofá. ◊I he taimi ◊oku fakahaa◊i ai ◊e ha

ni◊ihi ha ki◊i anga-lelei mo ha ◊ofa kiate aú, ko ha mãlohi lahi

mo◊oni ia ◊okú ne ma◊u ki he◊eku fakakaukaú, lolotonga ko iá ◊oku

ma◊u ◊e he filí ha mãlohi ke langaki hake e ngaahi ongo◊i loto

mamahi mo faingata◊a◊ia ◊i he fakakaukau ◊a e fa◊ahinga ◊o e tangatá.

Ko e Palõfita ko Siosefa Sãmitá

Konga e : NGAAHI TEFITO ◊ I MO ◊ONI MAHU ◊ INGA KI HONO AKO ◊ I ◊O E ONGOONGOLELEÍ

◊OFA ◊ IA KINAUTOLU ◊OKÚ KE AKO ◊ Í

◊OKU FAKAMOLÒ ◊E HE◊OFÁ ◊A E LOTÓ

1

Na◊e ◊i ai ha faiako fo◊ou na◊e palõpale-ma◊ia koe◊uhí ko e talangata◊a ha ni◊ihi ◊o ekalasí. Na◊á ne kumi fale◊i mei ha taha ◊o ekau palesitenis∏ ◊o e Lautohi Faka-Sãpaté,peá ne fokotu◊u ange ai ke ne ◊ahi◊ahi hafounga. Na◊e fekau◊i ai ke ne fili ha måmipapau◊u he kalasí pea fakahaa◊i ki he tokotahako iá ◊a e founga kehekehe ◊e nima ◊o ◊ene◊ofa kiate iá. ◊I ha ngaahi uike si◊i mei ai,na◊e fehu◊i ange ◊e he takí pe ko e hã etu◊unga ◊oku ◊i aí. Na◊e lipooti ◊e he faiakó niko e tokotaha ko ia na◊á ne filí kuo tuku◊ene pau◊ú, ko ia ◊okú ne kei fili ai ha tahakehe. Hili ha uike ◊e ua mei ai, na◊e toe faka-fehu◊i ia ◊e he takí. Na◊e pehå ◊e he faiakó◊oku kei faingata◊a ke ne kumi ha taha ke nengãue ki ai. ◊I he◊ene fehu◊i hono tolú, na◊efakahã ange ◊e he faiakó kuó ne fili ha kaumåmipa kehekehe ◊e tolu ◊i he kalasí, ke nautaufetongi, pea ◊i he taimi na◊á ne kamatafakahaa◊i ai ◊okú ne tokanga kia kinautolú,ne kamata leva ke tuku ◊enau pau◊ú. ◊I hetaimi takitaha, na◊e hanga ai ◊e he ◊ofá ◊ofakamol° ha loto.

Ko e Mãlohi ◊o e ◊Ofa ◊a ha Faiakó

◊I he◊etau fakahaa◊i ko ia ◊etau ◊ofá kiakinautolu ◊oku tau ako◊í, ◊oku nau toe faka-ongoongo ange ai ki he Laumãlié. ◊Oku nautoe vilitaki ange ke ako pea fakahaa◊i tau-◊atãina kia kitautolu mo e ni◊ihi kehé ◊a engaahi ongo ◊oku nau ma◊ú. ◊Oku nau fa◊a ◊ãhake foki ◊o ma◊u ha ◊ilo fo◊ou ki honaumahu◊inga ta◊engatá pea mo ha holi ◊okulahi angé ki he mã◊oni◊oní.

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Tãlasi N. ◊Asipolo ◊o ekau Fitungofulú:

“ ◊Oku hanga ◊e he founga fakafaiakototonú ◊o fakatupulekina e laumãlié.

“Hangå ko ◊ení, tau fakatatau ha ki◊itamasi◊i ki ha ipu sio◊ata ◊oku ◊ikai ◊i ai havai. Pea ko kitautolu ki ha kane vai fonu, hengaahi ◊ilo mo e poto kuo tau ma◊u hengaahi ta◊u ◊o ◊etau mo◊uí. . . .He ◊ikai ke taulava ◊o lingi ◊a e fu◊u kane fonú ki he ki◊iipú. Ka neongo iá, ◊i he faka◊aonga◊i ◊o engaahi tefito◊i mo◊oni totonu ◊o e ◊oatu moe foaki ◊o e ◊iló, ◊oku lava ke fakalahi ◊a e ki◊iipu sio◊atá.

“Ko e ngaahi tefito◊i mo◊oní ko e feifei-nga◊í, kãtaki fuoloá, anga maluú mo e angavaivaí, ◊ofa ta◊e mãlualoí, ◊ofa mo e ◊ilo hao-haoá. ◊E lava ai ◊o ngaohi ke lahi ange ◊a eipú, ◊a ia ko e laumãlie ia ◊o e tamasi◊í, pealava ai ◊e he tamasi◊í ke ma◊u ◊o lahi ange ◊ihe fu◊u kane fonú.” (◊i he ConferenceReport, Oct. 1992, 34–35; pe T°hulu,Sãnuali 1993, 31).

Na◊e hanga ◊e ha faiako Palaimeli ◊o faka-matala◊i ha ni◊ihi ◊o e ngaahi me◊a ◊aongataha kuo hoko kiate ia mo ◊ene kau akó hili◊ene ◊a◊ahi kia kinautolu ◊i honau ◊apí mofakahaa◊i ◊ene mahu◊inga◊ia ◊i he◊enau mo◊uí.Na◊e ◊i ai ha ki◊i tamasi◊i ne ◊ikai fie nofo iahe kalasí, ka ◊i he◊ene nofo he kalasí, ne ◊ikaifie kau ia ki ai. Ka ◊i he hili e ◊a◊ahi nounou◊a e faiakó ki hono ◊apí ◊o talanoa mo ia kihe ngaahi me◊a ◊okú ne manako taha aí,na◊e kamata ke ne hanganaki atu ke ha◊u kihe Palaimelí. Na◊e ◊i ai ha taha ia ne ◊ikai tei-tei lea ia he kalasí ka na◊e talanoa fiefia he◊a◊ahi ange e faiakó ki hono ◊apí. Hili e ◊a◊ahiko ◊ení, na◊e kamata ke kau mai e fãnaú kihe kalasí. (See Norda D. Casaus, “One onOne,” Ensign, Feb. 1994, 59.)

Founga ◊Oku Tokoni◊i Ai ◊Etau Faiakó◊e He ◊Ofa Faka-Kalaisí

Na◊e hiki ◊e he ◊Aposetolo ko Paulá ◊opehå: “ Ka ne ko ◊eku lea ◊aki ◊a e ◊elelo ◊o ekau tangatá mo e kau ◊ãngeló, ka ◊oku ◊ikaite u ma◊u ◊a e ◊ofá, kuó u tatau mo e uka-mea pakihi mo e simipale tatangi. Peakapau te u fa◊a kikite peá u ◊ilo ◊a e ngaahime◊a fakalilolilo kotoa på mo e ◊ilo kotoapå; pea kapau te u ma◊u ◊a e tui kotoa på, teu fa◊a hiki ai ◊a e ngaahi mo◊ungá, pea ◊ikaite u ma◊u mo e ◊ofá, ◊oku ◊ikai hano ◊aongakiate au” (1 Kolinitõ 13:1–2). ◊I he kuongafakakõsipeli ko ◊ení, kuo folofola ai ◊a e ◊Eikí

33

“◊E ◊ikai lava ◊e ha tahake tokoni ◊i he ngãué ni ◊okapau ◊e ◊ikai te ne lotomã◊ulalo pea fonu ◊i he◊ofá” (T&F 12:8).


he ◊ikai “lava ◊e ha taha ke tokoni ◊i he ngãué ni ◊o kapau ◊e◊ikai te ne loto mã◊ulalo pea fonu ◊i he ◊ofá, ◊o ma◊u ◊a e tuí,mo e ◊amanaki leleí, mo e manava◊ofá” (T&F 12:8).

Kapau ◊oku tau fie tãkiekina e kau akó ke fai lelei, ◊okutotonu ke ◊oua na◊a tau manako ◊ata◊atã på he faiakó; ◊okutotonu ke tau ◊ofa◊i e tokotaha kotoa på ◊oku tau ako◊í. ◊Okutotonu ke tau fakafuofua◊i ◊etau lavame◊á ◊i he fakalakalaka◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í, kae ◊ikai ◊i he tu◊ukimu◊a ◊o ◊etaungãué.

◊Oku hanga ◊e he ◊ofá ◊o ue◊i kitautolu ke tau mateuteumo faiako lelei. ◊I he taimi ◊oku tau ◊ofa◊i ai ◊a kinautolu◊oku tau ako◊í, ◊oku tau lotua kinautolu. ◊Oku tau fai ◊a iakotoa på te tau lavá ke ◊ilo◊i e ngaahi me◊a ◊oku nau mahu-◊inga◊ia aí, ◊enau ngaahi lavame◊á, ngaahi fie ma◊ú pea mo engaahi me◊a ◊oku nau tokanga ki aí (vakai, “Ma◊u haMahino Ki he Ni◊ihi ◊Okú ke Ako◊í,” ◊i he peesi 35–36). ◊Okutau liliu ◊etau founga fakafaiakó ke feau ◊enau ngaahi fiema◊ú, neongo ◊e fie ma◊u ki ai ha taimi mo ha ngãue lahi.◊Oku tau fakatokanga◊i ◊e taimi ◊oku nau pulia ai mei hekalasí pea mo e taimi ◊oku nau ha◊u aí. ◊Oku tau fie tokoni◊i he taimi ◊e fie ma◊u aí. ◊Oku fakatefito ◊etau tokangá ◊ihe◊enau lelei ta◊engatá, ◊o fai ◊a e me◊a kotoa på ◊e lavá kefakatupulekina ia pea ◊oua na◊a fai ha me◊a ke uesia ia.

Ko e ngaahi ◊ulungãanga lelei mahu◊inga taha ◊o e kaufaiako faivelenga mo lelei taha ◊i he ongoongoleleí, ◊oku

fakafehokotaki kinautolu mo e ◊ofá. Na◊e akonaki e palõfitako Molomoná ◊o pehå:

“Pea ◊oku kãtaki fuoloa ◊a e ◊ofá, pea ◊oku anga-lelei ia,pea ◊oku ◊ikai meheka ia, pea ◊oku ◊ikai ke hikisia, ◊oku ◊ikaike kumi ◊ene me◊a ◊a◊aná, ◊oku ◊ikai ke ◊itangofua, ◊oku ◊ikaike mahalo kovi, pea ◊oku ◊ikai ke fiefia ◊i he angahalá, ka◊oku fiefia ◊i he mo◊oní, pea ◊okú ne kãtaki◊i ◊a e me◊a kotoapå, ◊oku tui ia ki he me◊a kotoa på, ◊oku ◊amanaki ki heme◊a kotoa på, ◊oku kãtaki ◊a e me◊a kotoa på.

“Ko ia, . . . kapau ◊oku ◊ikai ke ◊iate kimoutolu ◊a e ◊ofá,ko e me◊a noa på ◊a kimoutolu, he ◊oku ◊ikai faka◊au ◊ongata ◊a e ◊ofá. Ko ia, mou piki ki he ◊ofá, ◊a ia ◊oku mahu-◊inga taha ◊i he me◊a kotoa på, he kuo pau ke ngata ◊a eme◊a kotoa på—

“Ka ko e ◊ofa haohaoa ◊a Kalaisí ◊a e ◊ofá, pea ◊oku tolongaia ◊o ta◊engata; pea ko ia ia ◊e hã ◊i he ◊aho faka◊osí ◊okú nema◊u iá, ◊e hoko kiate ia ◊a e lelei” (Molonai 7:45–47).

Toe Ngaahi Fakamatalá

Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi angé fekau◊aki mohono mahu◊inga ke ◊ofa ◊ia kinautolu ◊okú ke ako◊í, vakaiki he låsoni ua ◊i he Kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí (peesi239–44).

34


MA◊U HA MAHINO KI HE NI◊IHI ◊OKÚ KE AKO◊Í

2

Fakakaukau angé ki he låsoni fakamui-muitaha na◊á ke ako◊í. ◊I ho◊o teuteu mofakahoko ko ia e låsoní, ko e hã e me◊a na◊áke fakakaukau ki aí? Na◊á ke fakakaukau naiki he nãunau fakalåsoní? Na◊á ke fakakau-kau nai ki he ni◊ihi ne ke ako◊í? Ko e hã elahi ◊o e ◊ilo na◊á ke ma◊u ki he ni◊ihi faka-fo◊ituitui ◊okú ke ako◊í? Kapau na◊e ◊ikai keke ◊ilo◊i kinautolu, ko e hã ha faikehekehena◊e mei fakatupu ◊e ho◊o låsoní kapau na◊áke ◊ilo◊i på ha ki◊i me◊a si◊i kia kinautolu?

Na◊e fakamatala◊i ◊e ha ◊etivaisa heLakanga Taula◊eiki Faka-◊‰lone ◊a e ◊ilo ko◊ení:

“ ◊I he◊eku hoko ko ia ko ha ◊etivaisa kihe kõlomu ◊a e kau t∏koní, kuó u ako ai hangaahi me◊a fekau◊aki mo e kau talavou ta◊u12 mo e 13. ◊Oku mahino kiate au ◊a engaahi faingata◊a pe ngaahi tukupã, ngaahifaingamãlie, ngaahi me◊a ne a◊usia pea mo engaahi fehu◊i ◊oku ◊inasi tatau ai ◊a e kautalavou he to◊u ko iá. ◊Oku mahino kiate auna◊e toki ma◊u ◊e he kau talavou kotoa ko◊ení ◊a e lakanga fakataula◊eikí pea ◊oku nauako ke ◊ilo◊i pe ◊oku ◊uhinga ki he hã honofaka◊aonga◊i ia ◊i he mo◊ui tãú.

“Ne u ◊ilo◊i fakatãutaha foki ◊a e tokotahakotoa ◊i he kau t∏koni ko ◊ení—◊a e ngaahime◊a ◊oku nau manako aí, ngaahi me◊a ◊oku◊ikai ke nau manako aí, honau ngaahi talå-nití, ngaahi me◊a ◊oku nau tokanga ki aí peamo e me◊a ◊oku lolotonga hoko ◊i he◊enaumo◊uí.

“ ◊I he◊eku teuteu◊i ko ia e ngaahi låsonímo ako◊i e fãnau tangatá ni, ne u feinga aike ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ◊i ha founga ◊e fehokotaki mo◊enau mahinó mo e ngaahi me◊a ◊oku hokokia kinautolú. Ke fakakau ha tamasi◊i ◊e taha◊i he låsoní, ne u fai ange ha fehu◊i ne

fekau◊aki mo e va◊inga soká. Ke tokoni◊i hatalavou ◊e taha ke kau mai, ne u fakamata-la◊i ange ha me◊a ne hoko ◊i ha kemi ne tokifakahoko ◊a ia ne tokoni ke fakatãtaa◊i honofakahoko ◊o ha tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí. ◊I he mahino kiate au e fãnaú ni,ne u lava lelei ange ai ◊o ma◊u ha ngaahifounga ke fakafekau◊aki kinautolu mo e lå-soni takitaha.

Ko hono ◊Ilo◊i e Ngaahi ◊Ulungãangamo e Ngaahi Me◊a ◊Oku Faitatau ai eNi◊ihi ◊Okú ke Ako◊í

Neongo ◊oku makehe e tokotaha fakafo◊i-tuitui kotoa på, ka ◊oku lahi e ngaahi me◊a◊oku faitatau ai e kakai ◊okú ke ako◊í, ◊o tatauai på pe ko e kakai lalahi, to◊utupu pefãnau. Ko e ◊uluaki mo e mu◊omu◊a tahá, koe tokotaha kotoa på ko e fãnau ia ◊a e TamaiHåvaní. ◊Okú ne ma◊u ha ivi fakalangi. ◊Okúne fie ma◊u ke ◊ofa◊i. ◊Okú ne fie ma◊u keongo◊i e poupou ◊a e ni◊ihi kehé pea faka-hounga◊i ◊ene ngaahi tokoní.

Fakalahi atu ki he ngaahi ◊ulungãangako ◊eni ◊oku nau faitatau aí, mahalo kuoa◊usia foki ◊e he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í hangaahi me◊a tatau på. Hangå ko ◊ení, ko etokolahi ◊o ha kau måmipa ◊o e kalasiTokãteline ◊o e Ongoongoleleí ma◊á e kakailalahí ko ha ngaahi mãtu◊a kuo nau a◊usiaha ngaahi me◊a mahu◊inga mo ha ngaahi◊ilo ◊o fakafou ◊i hono lehilehi◊i hake ◊enaufãnaú. ◊I he kõlomu ◊a e kaumãtu◊á, kuotokolahi ha ni◊ihi kuo nau ngãue fakafai-fekau taimi kakato. ◊Oku tokolahi ha kautaula◊eiki lahi kuo nau ngãue ◊i ha ngaahitu◊unga fakataki he uõtí pe siteikí. ◊Okutokolahi ha kau talavou mo e finemui ◊okuako ◊i he ◊apiako tatau på.

35


◊E ◊i ai ma◊u på ha me◊a ◊e faitatau ai e ni◊ihi ◊okú keako◊í. ◊Oku totonu ke ke ◊ilo ki he ngaahi ◊ulungãanga pengaahi me◊a ◊oku nau faitatau aí pea ◊ilo◊i ha ngaahi foungake faka◊aonga◊i ai e ngaahi me◊a ◊oku nau faitatau aí kehoko ko ha ma◊u◊anga tokoni. ◊I ho◊o fai ◊ení, ◊e ongo◊i ◊e heni◊ihi ◊okú ke ako◊í ◊a e totonu mo e mahu◊inga ho◊o ngaahilåsoní ki he◊enau ngaahi fie ma◊ú mo e me◊a ◊oku naumahu◊inga◊ia aí. Te nau kau kakato mo toe loto fie tokoniange ai ki he kalasí.

Ke ma◊u ha fakamatala fekau◊aki mo e ngaahi ◊u-lungãanga ◊oku fai tatau ai ha ngaahi to◊u kehekehé, vakaiki he konga F, “Ako◊i ‘o e To◊ú Takitaha” (peesi 125–47).

Ko Hono ◊Ilo◊i e Tokotaha Kotoa på ◊Okú ke Ako◊í

Neongo ◊oku ma◊u ◊e he kakai ◊okú ke ako◊í ha ngaahi ◊u-lungãanga ◊oku nau fai tatau ai, ka ◊oku nau ha◊u mei hangaahi feitu◊u pe tupu◊anga kehekehe. ◊Oku ◊ikai ke faitatauha toko ua. ◊Oku kehekehe honau iví, me◊a ◊oku naumanako mo fehi◊a aí. Kuo nau a◊usia ha fiefia, ngaahifaingamãlie mo ha ngaahi faingata◊a pe tukupã kehekehe.

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Nila A. Mekisuale ◊i he◊ene kei faka-fofonga fakavahelahí:

“ ◊E lava ke ◊i he kulupu, kõlomu pe lokiako ◊o e Siasí hani◊ihi ◊oku nau ta◊e oli◊ia he me◊a ◊oku faí; ha ni◊ihi ◊oku naufai fakapulipuli ha fakafuofua◊i honau vã mo e Siasí ◊i ha◊a-nau mamahi; ni◊ihi ko ha◊anau ◊a◊ahi tu◊o taha mai på peatu◊unga ha◊anau toe ha◊u he kaha◊ú ko e tupu mei he lelei◊o e Sãpate ko iá; ni◊ihi ko ha◊anau fakahãhaa◊i ◊enau faka-fepaki ki he◊enau mãtu◊á pe Siasí; ni◊ihi kuo mamahi mosiva ◊enau fakakaukaú pea mo ha tokolahi foki . . . ko hakakai ◊ilo lahi he Siasí.

“Kuo pau ke te nofo taha leva ◊i he låsoní ◊o ◊oua ◊e faifakahangatonu ki ha ni◊ihi . . . ◊ete faiakó ◊i hono ako◊i ◊o efa◊ahinga kehekehe ko ◊eni he kalasí. ◊Oku ◊uhinga ◊a e fai-ako på ke lavá, ko ha◊atau fakakaukau ko ha me◊angãue på

kitautolu kuo pau ke fou mai ai ◊a e kãingalotú. Ko e fa◊a-hinga faiako peheé ◊oku ◊ikai fai ai hano tokanga◊i ◊o engaahi faikehekehe fakafo◊ituituí pea ◊e ◊ikai ha ongo◊i lotomãfana ai” (“ . . . A More Excellent Way” [1973], 56–57).

◊I ho◊o ◊ilo◊i mo mahino kia koe e tokotaha kotoa peé, teke toe teuteu lelei ange ai ke ako◊i e ngaahi låsoni ◊okufe◊unga mo honau ngaahi tu◊unga fakafo◊ituituí. ◊E tokoni emahino ko ◊ení ke ke ◊ilo◊i e ngaahi founga ke tokoni◊i ◊akie tokotaha kotoa på ke kau mai ki he fealålea◊akí mo engaahi ◊ekitivit∏ ako kehé (vakai, “Tokoni◊i ◊o e Tokotahá,”peesi 37–38). Te ke ◊ilo◊i ko hai te ne lava ◊o tali lelei hangaahi fehu◊i pau, ko hai te ne lava ◊o fai ha talanoa ◊okúne fakatupulaki e tuí pe ko ha me◊a fakatãutaha ne a◊usia,pe ko hai ◊oku ◊i ai ha◊ane taukei ◊oku poupou◊i e taumu◊a ◊oha låsoni tukupau. Te ke lava ◊o fakafuofua◊i lelei ange ai engaahi tali ◊oku fai he ngaahi fealålea◊akí pea liliu foki ki aiho◊o låsoní.

Ko Hono Fakakaukau◊i e Ngaahi Faitataú mo eNgaahi Faikehekehé ◊i Ho◊o Teuteu e Ngaahi Låsoní

Fakakaukau angé ki he låsoni hoko ◊oku ◊amanaki ke keako◊í. Feinga angé ke fakakaukau-loto ki he feitu◊u mo etokotaha kotoa på ◊e ◊i aí. Mahalo ◊e ha◊u ki ho◊o fakakau-kaú ha taha ◊oku tangutu he feitu◊u tatau he uike kotoa på.Ko e hã ha me◊a ◊okú ke ◊ilo fekau◊aki mo e tokotaha ko iá◊e tokoni ke ke ◊ilo◊i e me◊a mahu◊inga ke fakamamafa◊i ◊i helåsoní? Ko e hã ha me◊a kuo hoko kiate ia ◊e tokoni kemahino lelei ange ai ha tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleíki ha taha kehe? ◊E hanga ◊e ho◊o ◊ilo◊i e ngaahi me◊á ni ◊otãkiekina ho◊o ngaahi filí ◊i ho◊o teuteu mo fakahoko ko iae låsoní. Ko e ◊uhinga ◊eni ◊oku fie ma◊u ai ke ke fai ◊omahulu hake ◊i hono ◊ai ke mahino på kia koe e nãunaufakalåsoní; ◊e fie ma◊u ke mahino kia koe e kakai ◊okú keako◊í—ko e fãnau ◊a e ◊Otuá, mo ◊enau ◊i he to◊u ◊oku nau ◊iaí pea ◊i he fakafo◊ituituí foki.

36


TOKONI◊I E TOKOTAHÁ

3

Na◊e fakamatala◊i ◊e ha kou◊õtineita faiakofakalakalaka ◊a e me◊a ko ◊ení:

“Ne kole mai ke u hoko ko ha faiako kiha kalasi ◊a e kau faiako kotoa he LautohiFaka-Sãpaté. Na◊á ku ◊ilo◊i te u ako◊i ha kakai◊oku kehekehe honau ◊ulungãangá, tupu-◊angá mo ◊enau ngaahi fie ma◊ú. Na◊e kau aiha faiako ne taukei pea na◊e fa◊a ngãue mo eto◊u tupú. Na◊e ◊i ai ha taha na◊e ◊ikai ma◊uha loto to◊a ki he◊ene faiakó, pea na◊á ne fa◊aongo◊i ◊ene ta◊e tãú. Na◊e mã ha tangata ia ◊etaha ke ha◊u koe◊uhí na◊e ◊ikai lahi ◊ene ◊iloki he folofolá.

“Ne u pehå ai te u kumi ha founga ketokoni◊i fakatãutaha ai kinautolu. Ki mu◊apea kamata e ◊uluaki låsoní, ne u vahe ki hetangata ne ongo◊i manavasi◊i he faiako ◊aki efolofolá, ke ne fakamatala nounou ange kihono fokotu◊u ◊o ha palani fakafo◊ituitui keako ◊a e ongoongoleleí. Na◊e ma◊u heni hafaingamãlie ke u fe◊iloaki mo ia ◊i tu◊a hekalasí pea fakahaa◊i ◊eku falala kiate iá.Lolotonga e låsoní, ne u fakalotolahi◊i e fai-ako ne taukeí ke vahevahe mai ha ngaahi◊ilo fakafaiako. Ne u ma◊u foki ha faingamã-lie ke fakamãlõ ki he fine◊ofa ne ongo◊i loto-si◊í ◊i he fakamo◊oni anga fakatõkilalo na◊áne fai he kalasí ◊i ha ngaahi uike si◊i ki mu◊aangé. Na◊e tali lelei ia ◊e he toko tolú ni.

“Lolotonga e låsoni ko iá, ne u fakatoka-nga◊i ha faiako ◊oku tangutu mavahe mei hetoengá. Ne u pehå ke ◊a◊ahi kiate ia hili ekalasí peá u fakahaa◊i ange ◊eku mahu◊inga-◊ia ◊iate iá mo kole ange pe te u lava ◊otokoni ange ◊i ha ngãue ne u vahe ange. Neu fekumi he uike kotoa på ki ha faingamãlieke tokoni◊i ai e tokotaha kotoa på ◊i hekalasí.

“ ◊I he hokohoko atu ko ia e kalasí, ne

hã mahino kiate au ko ha kulupu makehe◊eni. Ne nau kau longomo◊ui kotoa hengaahi fealålea◊akí mo hono vahevahe maie ngaahi me◊a ne nau a◊usiá. Hangå ne naufaaitaha ◊i he ◊ofá. N e lava ◊o mamata ko elahi ange ko ia ◊eku feinga ke tokoni◊i faka-tãutaha kinautolú, ko e fakautuutu ange ia◊enau fie fanongo mo fevahevahe◊akí. ◊Ihe◊eku toe manatu ki aí, ◊oku ou fakatoka-nga◊i ai mahalo ko e ki◊i ngãue faingofuataha ke u tokoni◊i fakatãutaha kinautolúko e me◊a mahu◊inga taha ia ne u fai ◊ihe◊eku hoko ko ha faiako he kalasi ko iá.Hangå ne ue◊i ai kinautolu ke nau fefai ◊akie me◊a tatau ◊iate kinautolú.”

Ko e konga ◊o ho fatongia ko e faiako ◊o eongoongoleleí ke tokoni ke mahino ki hekau akó mo nau ongo◊i e ◊ofa ◊a e TamaiHåvaní ma◊anautolú. He ◊ikai lava ◊e he leá◊ata◊atã på ◊o fai ◊eni. ◊Oku fie ma◊u ki aihono tokoni◊i e fakafo◊ituituí—◊a kinautolu◊okú ke fa◊a mamata ki ai, ◊a kinautolu ◊okutãtãtaha ho◊o mamata ki ai, pea mo kinau-tolu ◊okú ke toki sio på ki ai ◊o ka ke feingamãlohí. ◊Oku fie ma◊u ke tokoni◊i kinautoluneongo ai på pe ◊oku nau fetokoni◊aki, ta◊emahu◊inga◊ia pe anga mãlohi. Kuo na◊ina◊imai e ◊Eikí ke tau manatu◊i “ ◊oku mahu-◊inga lahi ◊a e ngaahi laumãlié ◊i he ◊ao ◊o e◊Otuá” (T&F 18:10).

Ko hono Tokoni◊i e Ni◊ihiFakafo◊ituituí he Taimi ◊Oku MouFakataha Kotoa Aí

Te ke kei lava på ◊o tokoni◊i e fakafo◊itui-tuí, neongo ◊okú ke ako◊i ha kakai tokolahihe taimi på ◊e taha. Hangå ko ◊ení, te ke lava◊o tokoni◊i e ni◊ihi fakafo◊ituituí ◊i ho◊o fe◊i-loaki fakatãutaha mo nautolu ◊i he kamata-◊anga ◊o e kalasí. ◊Oku hanga ◊e he fanga ki◊ingãue iiki pehení ◊o fakatupu ha faikehe-kehe ◊oku mahu◊ingá.

Te ke lava foki ◊o tokoni ◊i he taimi teke ◊ai ai ke fakamãnako mo malu e kaumai ki he kalasí. ◊I he efiafi fakafãmili ◊i◊apí mo e ngaahi kalasi faka-Siasí, te kelava ◊o tokoni◊i e kau akó ke nau teuteu hakonga ◊o e låsoní. Te ke lava ◊o palani kefai ha ngaahi lipooti makehe, ngaahi fo◊ihiva, pe ngaahi fehu◊i ◊okú ne fakatupu efealålea◊akí ◊a ia te ke ◊ilo◊i pe fakatokanga◊i

37


ai e ngaahi talåniti ◊o ha toko taha fakafo◊ituitui tukupau.Hangå ko ◊ení, ◊e lava ke foki mãmãlie mai ha tangata◊oku mãmãlohi ka ◊oku le◊o lelei koe◊uhí he ◊oku toutoufakaafe◊i ia ke hiva ◊i he ngaahi kalasí pe ngaahi polo-kalama kehe ◊a e uõtí ◊oku faí.

◊Oku ongo ki he fakafo◊ituitui ◊a e taimi ◊oku fakamãlõ-◊ia◊i mo fakahaa◊i ai ◊enau ngaahi tokoní. Te ke lava ◊o faiha feinga makehe ke fakamãlõ◊ia◊i e tali ◊a e tokotahakotoa på pea kapau ◊e lava, ◊ai e tali ko iá ke hoko ko hakonga ◊o e fealålea◊aki fakakalasí. ◊E ◊i ai ha ngaahi taimi◊e tokoni ai ke toe fakalea ha fehu◊i pe tali ◊a ha taha kelava ◊o ongo◊i mo mahino ki he tokotaha kotoa på.

Ko Hono Tokoni◊i he Ngaahi Taimi Kehé

◊Oku totonu ke ke fekumi ki ha ngaahi founga ketokoni◊i ◊aki kinautolu ◊okú ke ako◊í. ◊E lava ◊e he ngaahime◊a ◊okú ke fai ki he kakaí makehe mei he taimi kalasí ◊ofakatupu ha fu◊u faikehekehe ◊i he◊enau fakakaukau kihono ako ◊o e ongoongoleleí. Te ke lava ◊o fakamoleki hataimi mo e kau måmipa fakafo◊ituitui ◊o e fãmilí. Te kelava ◊o ki◊i tu◊u si◊i hifo ◊o talanoa mo e kau måmipa ◊o ekalasí ◊i ha◊amou fetaulaki. Te ke lava ◊o fakalotolahia motokoni◊i kinautolu ◊i honau ngaahi taimi faingata◊a◊iá,manatu◊i ha ngaahi me◊a mahu◊inga◊ia ◊i he◊enau mo◊uí,◊a◊ahi ki honau ngaahi ◊apí, pea mo kau ki he ngaahi ◊eki-tivit∏ ◊oku nau kau ki aí.

Na◊e fai ◊e Palesiteni Tõmasi S. Monisoni e talanoa ko◊ení:

“Ko Luisi Sekopesoní . . . ko ha foha ia ◊o ha uitoumasiva mei Tenima◊ake. Na◊á ne sino si◊isi◊i pea ◊ikai hãmatamatalelei—◊o fa◊a fakakata ◊aki ia ◊e hono kaungã akó◊i ha ngaahi fakakata ne ta◊e faka◊atu◊i. ◊I he Lautohi Faka-Sãpaté he pongipongi Sãpate ◊e taha, na◊e fakakata ◊aki ◊ehe fãnaú ◊a hono talausese ne monomonó mo hono sotene motu◊á. Koe◊uhí na◊á ne mã ke tangi, ko ia na◊e hola ai◊a Luisi mei he falelotú, ◊o toki tu◊u på ke fakatau ◊enemãnavá peá ne tangutu ai ◊i ha ve◊ehala. . . . Na◊e ◊i ai havai ma◊a ne tafe ◊i he fakatafe◊anga vai ko ia ne tangutu ◊aLuisi ◊o ofi ki aí. Na◊á ne to◊o leva mei hono kató ha lau◊ipepa na◊e hã ai e låsoni Lautohi Faka-Sãpaté peá nehanga ◊o fa◊u ◊aki ha ki◊i vaka pepa ◊a ia na◊á ne fakatåtåhe vai ne tafe he ve◊e halá. Na◊e ongo mai leva mei heloto-mamahi ◊o e ki◊i tamasi◊i ko ◊ení ◊a e kupu◊i lea, ‘He◊ikai på ke u toe foki.’

“Fokifã ◊i he lolotonga ◊o ◊ene tangí, ne mamata ai haLuisi he vaí ki he ◊ata ◊o ha tangata lahi ne teunga lelei.Na◊e hanga hake ◊a Luisi peá ne fakatokanga◊i ◊a SiaosiPeapisi, ko e palesiteni Lautohi Faka-Sãpaté.

“Na◊e fehu◊i ange ◊e he taki anga-◊ofa ko ◊ení, ‘◊E lelei påke u tangutu mo koe?◊

“Na◊e kamokamo ange på ◊a Luisi. . . Na◊e lahi ha fangaki◊i vaka pepa ne fa◊u pea fakatåtå lolotonga e fetalanoa◊akiko ◊ení. Faifai ne tu◊u hake e taki ko ◊ení ◊okú ne puke ma◊ue nima ◊o ha ki◊i tamasi◊i ◊o na foki atu ki he Lautohi Faka-Sãpaté” (◊i he Conference Report, Apr. 1977, 106; pe Ensign,May 1977, 72).

38


KO HONO TOKONI◊I E KÅINGALOTUFO◊OU MO MÅMÅLOHÍ

4

Na◊e na◊ina◊i ◊a Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli ◊o pehå: “ ◊Oku ◊ikai ko ha me◊a faingofua ke te hoko ko ha må-

mipa ◊o e Siasí. ◊Oku kau ki ai ◊i he taimi lahi hono li◊aki◊o e ngaahi ◊ulungãanga motu◊á, tuku ◊o e ngaahi kaume◊amo e ngaahi feohi fuoloá, ka tau h° atu ki ha sõsaietifo◊ou ◊a ia ◊oku kehe ia pea lahi ◊ene fie ma◊u meiatekitautolú.

“Koe◊uhí ko e tupulaki fakautuutu ◊a e tokolahi ◊o ekau papi uluí, kuo pau ai ke tau feinga lahi ange ◊aupitoke tokoni kiate kinautolu ◊i he◊enau ◊ilo◊i honau halá.◊Oku fie ma◊u ◊e kinautolu takitaha ha me◊a ◊e tolu: ko hakaume◊a, mo ha fatongia, mo hono ‘fafanga◊i ◊aki e folo-fola lelei ◊a e ◊Otuá’ (Molonai 6:4). Ko hotau fatongiá moe faingamãlié ke foaki e ngaahi me◊á ni. . . .

“Ko ha ngãue ◊eni ma◊á e tokotaha kotoa på. . . . “ ◊Oku ou kole kiate kimoutolu taki taha ke mou kã-

taki ◊o tokoni ◊i he ngãue ko ◊ení. ◊Oku fie ma◊u ◊aupitoho◊omou ngaahi founga fakakaume◊á. ◊Oku fie ma◊u ho◊o-mou tokangá” (◊i he Conference Report, Apr. 1997, 66,68; pe T°hulu, Siulai 1997, 56-57).

◊I ho◊o hoko ko ha faiako ◊o e ongoongoleleí, te ke lava◊o tokoni◊i e kakai ne toki kau mai ki he Siasí pe toki fokimai ◊o mãlohi he Siasí. Te ke lava ◊o muimui ki he na◊i-na◊i ◊a Palesiteni Hingikelí ◊aki ha◊o fakakaume◊a kiakinautolu, ◊oange ha ngaahi faingamãlie ke kau ai he lå-soní pea fakapapau◊i ◊oku fafanga◊i kinautolu ◊aki e folo-fola ◊a e ◊Otuá. ◊Oku ◊oatu heni ha ngaahi fokotu◊u ketokoni ◊i ho◊o fai ◊ení.

“Ko ha Kaume◊a”

Kuo ◊osi na◊ina◊i mai e Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí ke tau“tokoni ◊o fakafeohi ki he kau fie fanongó mo e kau kã-ingalotu fo◊oú, ‘o foaki hã fengãue◊aki ◊o e ◊ofá ◊a ia ◊etokoni◊i ai kinautolu ke nau fai ha liliu fakasõsiale ki hangaahi kaume◊a pea mo ha s∏pinga fo◊ou ◊o e mo◊uí”(“Helping New Members,” attachment to First Presidencyletter, 15 May 1997).

Te ke lava ◊o tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau fai e liliu ko◊ení ◊aki ha◊o fakaafe◊i kinautolu ki he kalasí, talitali lelei

kinautolu ◊aki honau hingoá ◊i he◊enau ha◊ú pea fakafe◊i-loaki kinautolu ki he kau måmipa kehe ◊o e kalasí.

“Ko ha Fatongia”

◊I he ngaahi kalasi ◊a e Siasí, ko e fatongia ia ◊o e kaumåmipá ke tokoni ke fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e feako◊akí(vakai ki he peesi 87–88). Ka neongo ia, mahalo na◊a fiema◊u ◊e he kãingalotu fo◊oú mo e kãingalotu mãmãlohíha poupou makehe ke ne tali e fatongia ko ◊ení. ◊Oku◊oatu heni ha ngaahi fakakaukau ke tokoni ke nau kaumai ki he kalasí:

� ◊I he ngaahi fealålea◊aki fakakalasí, fai kia kinautolu hangaahi fehu◊i ◊okú ke ◊ilo◊i te nau lava ◊o talí.

� Fakalotolahi◊i kinautolu ke vahevahe mai ◊enau ngaahifakamo◊oní mo e ngaahi me◊a ne nau a◊usia fakataau-taha ◊i he◊enau ako ki he mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

� Fakaafe◊i ke nau laukonga le◊o lahi. Ke ◊oange ha taimike nau teuteu ai, talanoa ki mu◊a kia kinautolu ◊ofekau◊aki mo ha potu folofola pe nãunau kehe ◊okú keloto ke nau laú.

� Fakaafe◊i ke nau lotu. Ke faka◊ehi◊ehi mei hono ◊ai kenau ongo◊i manavasi◊í, fai ki mu◊a e fakaafe ko ◊ení.

� Kapau ◊okú ke vahe ha ngaahi ngãue ke fai, fai ia kimu◊a ke ◊i ai ha taimi fe◊unga ke nau teuteu ai. Fai hatokoni kapau ◊oku ◊i ai ha◊anau ngaahi fehu◊i.

◊I he kau mai ko ia e kãingalotu fo◊oú mo e kãingalotumãmãlohí ki he ngaahi fealålea◊aki fakakalasí pe ngaahi◊ekitivit∏ ako kehé, ◊e tupulaki ◊o mãlohi ange ai ◊enaumahino ki he ongoongoleleí mo ◊enau tukupã ki he ◊Eikímo Hono Siasí. Te nau fakamãlohia foki koe mo e kaumåmipa kehe ◊o e kalasí.

“Fafanga◊i ◊aki e ‘Folofola Lelei ◊a e ◊Otuá’”

◊Oku fa◊a våkeveke ha kau ului fo◊ou mo ha kãingalotu◊oku toe foki mai ◊o mãlohí, ke nau ako ki he ongoongo-leleí. Te ke lava ◊o tokoni◊i kinautolu ke nau pukepuke eloto vilitaki ko ◊ení mo fakatupulaki ◊enau ◊ilo ◊i he ongo-ongoleleí. Hanga ◊o fakakaukau◊i e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení:

39


� Fakahaa◊i ho◊o loto vilitaki ki he ongoongoleleí. � Fai ho◊o fakamo◊oní. � Vahevahe ho◊o ◊ofa ki he folofolá. � ◊Ai ha ki◊i taimi mavahe mei he kalasí ke ke talanoa ai

mo nautolu—ke fakamaheni kia kinautolu mo faka-

papau◊i ◊oku mahino kia kinautolu e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊okú ke ako◊í.

� Fakahã kia kinautolu e ngaahi me◊a kuó ke a◊usia ◊iho◊o mo◊ui◊aki e ongoongoleleí.

� Fakalotolahi◊i kinautolu ke ako ◊iate kinautolu på ◊a efolofolá.

40


KO HONO AKO◊I ◊A KINAUTOLU ◊OKU FAINGATA◊A◊IA FAKAESINÓ

5

Na◊e vahevahe mai ◊e ◊Eletã Poiti K. Peeka◊a e me◊a ko ◊eni ne ne ako mei he ◊uluakita◊u ◊o ◊ene hoko ko ha faiako seminelí:

“Na◊e ◊i he◊eku kalasí ha finemui na◊efakahoha◊asi lahi au ◊e hono ◊ulungãangamãlohí. Na◊e ◊ikai fie kau ai ki ha me◊a peana◊á ne hokohoko fakahoha◊asi e kalasí. ◊Iha taimi ◊e taha, ne u kole ange ai ke ne faiha tali ta◊e tomu◊a ◊oange ha faingamãlie kene teuteu ai. Na◊á ne pehå le◊o-lahi mai, ‘He◊ikai ke u fai ia.’

“Ne u vilitaki mãlohi atu ai ke ne fai iaka na◊e toe lahi ange ◊ene tali faka◊ita mai he◊ikai ke ne fai iá. Ne u lea◊aki ha me◊a nengali fakavalevale ◊o pehå, ‘ko e fãnau akoko ia ◊oku ◊ikai ke fie talí, he ◊ikai ◊oangehanau tu◊unga pe maaka.’ Peá u pehå le◊osi◊i ange leva, ‘Ta toki vakai. Ko e me◊a ní he◊ikai ke ke liliu.’

“ ◊I ha ngaahi uike si◊i mei ai, lolotongaha fakataha ◊a e mãtu◊á mo e faiakó, na◊efakamatala◊i ai ia ◊e he◊ene fine◊eikí ko hatokotaha mã, fakalongolongo, pea momouke kau ki ha me◊a. He ◊ikai fakahoha◊asi auia ◊e he maá pe ko e fakalongolongó; ko◊ene anga ta◊e faka◊apa◊apá mo e anga mã-lohí na◊á ku hoha◊a ki aí.

“Kae me◊a mãlié, ki mu◊a peá u fakamata-la◊i ◊ene anga mãlohí ki he◊ene fine◊eikí, na◊áne tãnaki mai, ‘◊Oku hoko ia koe◊uhí ko efaingata◊a ◊ene leá.’

“Ne u ofo ◊o fehu◊i ange pe ko e hã ko ãia. Na◊e pehå mai ◊a e fine◊eikí, ‘◊Io, ◊okute◊eki ai ke ke fakatokanga◊i ia? ‘◊Oku te◊ekike u fakatokanga◊i ia! ‘Te ne fai ha fa◊ahingame◊a på ke ◊oua na◊á ne kau ai ki ha fa◊a-hinga me◊a fakatokolahi,’ ko e fakahã mai ia◊e he◊ene fine◊eikí. ‘◊Okú ne matu◊aki mã◊aupito ◊i he faingata◊a ◊o ◊ene leá.’

“Hili ◊eku talanoa mo ◊ene fine◊eikí, ne uongo◊i ngalivale mo◊oni. Na◊e totonu ke uongo◊i na◊e ◊i ai ha fa◊ahinga ◊uhinga na◊e ◊u-lungãanga pehå aí. Ne u fakamoleki e ta◊uko iá ◊i hono ◊ai ke kakato ◊eku fakatomalá.Ne u talanoa mo e finemui ko iá peá utokoni◊i ia. Na◊á ku fakahã ange, ‘Te tangãue fakataha ki he me◊á ni?

“Ki mu◊a pea ◊osi e ta◊ú, kuó ne tali mo fa◊a kau mai ki he kalasí, fakataha moe tokoni mo e poupou ◊a e fãnau akokehé” (Teach Ye Diligently, rev. ed. [1991],92–93).

Lolotonga e ngãue ◊a e Fakamo◊uí he mã-maní, na◊á Ne fakahaa◊i ha manava◊ofa lahiki he kakai ne faingata◊a◊ia fakaesino faka-◊atamaí. Na◊á ne foaki ange kia kinautolu ha◊amanaki lelei, mahino pea mo ha ◊ofa. ◊Iho◊o ako◊i ha fa◊ahinga kakai peheé, ◊okutotonu ke ke muimui ki He◊ene s∏pingá.Feinga ke ◊oua na◊á ke ongo◊i manavasi◊ikoe◊uhí ko honau faingata◊a◊iá. Hanga ◊o◊ilo◊i ◊oku lahi e ngaahi founga ◊oku faikehe-kehe ai e kakaí.

◊I he ◊ofa mo e faka◊atu◊i mo◊oni, te kelava ◊o tokoni◊i e ni◊ihi ◊oku faingata◊a◊iafakaesinó ke nau kau he låsoní. Mahalo efie ma◊u ke ke ngãue fakataha mo e ni◊ihi◊okú ke ako◊í ke mahino kia kinautolu peanau tali e ni◊ihi ◊oku faingata◊a◊ia faka-esinó.

◊Oku ◊oatu ◊i lalo e fa◊ahinga kehekehe ◊oe ngaahi faingata◊a◊ia fakaesinó pea mo hangaahi founga te ke lava ke tokoni◊i ◊aki eni◊ihi ◊oku nau mo◊ua aí.

Mole e Fanongó

◊Oku kehekehe på e tu◊unga ◊o e mole ◊oe fanongó mei he mole si◊isi◊i peé ki he tuli

41


◊aupitó. ◊E ◊i ai ha kakai ◊e ni◊ihi te nau fanongo lelei ◊omahino e leá ◊aki ha◊anau faka◊aonga◊i ha ngaahi me◊a ketokoni ki he◊enau fanongó, ka ◊oku ◊i ai ha ni◊ihi ia ◊e faka-◊aonga◊i e faka◊ilonga nimá pe siofi e loungutú kae tokimahino kia kinautolu.

◊I he taimi te ke ◊ilo◊i ai ◊oku ◊i ai ha taha ho◊o kalasí◊oku palopalema ◊ene fanongó, matu◊aki tokanga ◊aupitoki ai peá ke ongo◊ingofua ia. Kapau ◊e fie ma◊u, fakatahamo e tokotaha ko iá ke fakapapau◊i e feitu◊u lelei taha kenofo ai he kalasí ke lava ◊o mahino lelei ki ai e ngaahifealålea◊akí mo e ngaahi ◊ekitivitií. Mahalo ◊e mahu◊ingaki he tokotahá ke tangutu ◊i ha feitu◊u te ne lava ◊o siolelei ai ki ho◊o leá. Mahalo na◊a sai◊ia ange ia ke nofo ◊i hatafa◊aki pau ◊o e lokí. Feinga ke ◊ilo◊i e ngaahi me◊a ko ◊ení◊i he laumãlie ◊o e fietokoni mo e fakakaume◊a pea ◊i hafounga ◊oku fakahaa◊i ai ho◊o holi ke kau mai e tokotahako iá ki he kalasí.

Faingata◊a e Leá

◊Oku hanga ◊e he faingata◊a ◊a e leá ◊o uesia e lava ◊a hataha ◊o fengãue◊aki pe fetu◊utaki mo e ni◊ihi kehé. Mahalo◊oku ki◊i saisai på pe kovi ◊aupito e tu◊unga ◊oku ◊i aí pea ◊elava ke ma◊u ia ◊e ha fa◊ahinga ta◊u motu◊a på. Ko e ni◊ihiko ia ◊oku faingata◊a ke leá, he ◊ikai mahino lelei e ngaahilea ◊oku lea◊aki pe hikí. ◊E faingata◊a ke nau fa◊u ha ngaahilea pe ngaahi såtesi ke fakahaa◊i ◊aki ◊enau ngaahi fakakau-kaú. ◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi ◊oku feinga ke fakapuliki ia, ka ◊oku◊i ai ha ni◊ihi, tautefito ki he fãnaú, ◊oku ◊ikai ke nautokanga ki ai pe ◊ilo◊i ia.

Kapau ◊okú ke tui ◊oku mo◊ua ha taha he kalasí ◊i hepalopalema ko iá, tokanga ◊i ha◊o fakaafe◊i ia ke ne fai hame◊a mei mu◊a he kalasí. Fakahaa◊i ha tokanga makehe peaako ke lahi ange ◊o kau ki he me◊a te ne lava ◊o akó. Te kelava ◊o teuteu ha ngaahi ◊ekitivit∏ ako, ◊a ia ◊e tokoni◊i ai etokotahá ni ke kau mai ◊o ◊ikai ke mã, hangå ko ha ngaahifealålea◊aki fakakulupu, ◊a ia te ne ngãue fakataha ai mo hani◊ihi he kalasí ◊oku manava◊ofa mo fa◊a kãtakí. ◊I ho◊omaheni lelei ange mo e tokotaha ko iá pea tupulaki ◊enefalalá, feinga ke ◊ilo◊i ha ngaahi faingamãlie makehe ◊e lavake tokoni ai e tokotaha ko iá ki he kalasí. Tokoni◊i e toko-tahá ke ne fakahaa◊i atu e ngaahi me◊a te ne fie fai keongo◊i nonga ai he◊ene kau ki he kalasí.

Ngaahi Faingata◊a◊ia Fakae◊atamaí

◊E tuai ange e fakalakalaka ◊a ha taha ◊oku faingata◊a◊iafakae◊atamai ◊i he◊ene feinga ko ia ke fetu◊utaki, fengãue◊aki,ako, ngãue mo fakafalala på kiate iá. ◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi fai-ngata◊a◊ia faka◊atamai ◊oku nau fie ma◊u ke poupou◊i kinau-tolu ◊i he ngaahi tafa◊aki lahi ◊o e mo◊uí, lolotonga ko iá◊oku ◊i ai ha ni◊ihi ia ◊oku fie ma◊u tokoni på ◊i ha ngaahitafa◊aki ◊e ni◊ihi.

Ongo◊ingofua mo ke fakakaume◊a ki ha måmipa ◊o ekalasí ◊oku faingata◊a◊ia faka◊atamai. Talanoa kiate ia ◊i hefounga anga-mahení ◊o fekau◊aki mo e ngaahi me◊a anga-mahení. Fakaafe◊i e tokotahá ke kau ◊i he kalasí ◊i he ngaahifounga ◊e fakafiemãlie kiate iá. Te ke lava ◊o tokoni◊i e toko-taha ko iá ke teuteu ki mu◊a. Te ke lava foki ◊o fa◊a vahe-vahe e kalasí ki ha fanga ki◊i kulupu pe fakatauhoa ◊a ia ◊elava ke feohi ai e tokotaha ko iá mo ha kau måmipa ◊o ekalasí ◊oku fa◊a kãtaki mo fie tokoní.

Faingata◊a◊ia ◊i he Laukongá

◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi ◊oku faingata◊a ke nau laukonga.Mahalo ◊oku nau mo◊ua ◊i ha fa◊ahinga puke pe palopalemafakalaukonga kehe. Mahalo ◊oku nau feinga ke laukonga ◊iha lea ◊oku ◊ikai ko ◊enau lea fakafonuá. Mahalo ◊oku ◊ikailelei ◊enau vakaí. Pe mahalo ◊oku ◊ikai på ke nau poto helaukongá.

◊I he taimi te ke ◊ilo◊i ai ◊oku faingata◊a ke laukonga hamåmipa ◊o e kalasí, matu◊aki tokanga ◊aupito ◊i ho◊o hanga◊o fakaafe◊i ia ke kau mai ki he låsoní. ◊Oua na◊á ke faka-maa◊i ia ◊i ha◊o kole ange ke ne lau le◊o lahi mai ha me◊akapau na◊e ◊ikai ke hikinima ◊okú ne loto ki ai. Feinga ke kemaheni lelei ange mo e tokotaha ko iá. Ako ke lahi ange kihe me◊a te ne lava ◊o lau pe ◊okú ne fie laú. Kapau ◊oku ◊i aiha taha ◊oku fie laukonga ka ◊oku fie ma◊u ha taimi fe◊ungake teuteu ai, te ke lava ◊o tokoni◊i ia ke ne teuteu ke lau hangaahi potu folofola pau ◊i ha låsoni he kaha◊ú. ◊I hangaahi me◊a kehe, mahalo te ke fekumi ke fakakau e toko-taha ko iá ◊i ha ngaahi founga kehe kae ◊oua na◊a kole angeke laukonga. Alea◊i ◊eni mo e tokotaha ko iá. Ngãue faka-taha mo ia ke ◊ilo◊i e founga lelei taha ke ne kau mai ai kihe kalasí.

Palopalema ◊o e Sió

◊E lava ke kamata på ◊a e palopalema ◊o e sió mei hemata vaivaí ki he kui ◊aupitó. ◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi mata vai-vai te nau lava på ◊o sio lelei ◊o kapau te nau nofo ofi kimu◊a he kalasí pe tui mata-sio◊ata. ◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi te naufakafalala ki he◊enau fanongó pea mo e mata◊itohi ma◊á ekakai kuí (braille) ke nau ako ai. Tokoni ki he ni◊ihi ◊okuvaivai ◊enau sió ke nau nofo ◊i ha feitu◊u ◊e lelei taha ai◊enau akó mo ◊enau kau ki he kalasí. ◊I he laumãlie ◊o eanga fakakaume◊a, talanoa mo kinautolu ◊o fekau◊aki mo◊enau ngaahi fiema◊ú pea mo e ngaahi me◊a te ke lava ◊o faike tokoni aí.

Toe Fakamatala ◊Oku Lahi Angé

Ko e fakamatala ◊i ◊olungá ko ha to◊o kongokongalalahi på ia. Kapau ◊okú ke ◊ilo◊i ◊oku ◊i ai ha måmipa ◊o e kalasí ◊oku faingata◊a◊ia fakaesinó, talanoa mo e toko-taha ko iá pe ko hono fãmilí mo e kaungã-me◊á ki he

42


founga te ke lava ke tokoni aí. Fakamaheni ki he toko-taha ko iá. Te ke lava ◊o talanoa ki ai mo e kau takí.Fekumi ke ma◊u e tataki ◊a e Laumãlié ke ke ◊ilo◊i e foungake tokoni◊i ◊aki e tokotaha ko iá ke lavame◊a mo ne fiefia◊i ho◊o kalasí.

Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi angé fekau◊aki mo engãue ki he ni◊ihi ◊oku faingata◊a◊ia fakaesinó, vakai ki hepeesi 310–14 ◊i he konga ko e “Ako◊i ◊o e Ongoongoleleímo e Tu◊unga Fakatakimu◊á” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí.

Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni Ma◊á e Kau Måmipa ◊okuFaingata◊a◊ia Fakaesinó

◊Oku hiki atu e ngaahi nãunau ma◊á e kau måmipa ◊okufaingata◊a◊ia fakaesinó ◊i he Church Materials Catalog faka-ta◊ú.

◊E lava ke ◊ave ha ngaahi fehu◊i fekau◊aki mo e ngaahinãunau ma◊á e kau måmipa ◊oku faingata◊a◊ia fakaesinó ◊ofakatu◊asila ki he:

Members with DisabilitiesFloor 2450 East North Temple StreetSalt Lake City, UT 84150-3200Telefoni: 1-801-240-2477

43

FAIAKO ◊AKI E LAUMÅLIÉ

Kapau ◊oku tau ma◊u ◊a e Laumãlie ◊o e ◊Eikí ke ne tataki kitautolu, te

tau lava ◊o ako◊i ha fa◊ahinga taha på, neongo pe ko e hã e lahi ◊o e

taukei fakaako ◊oku nau ma◊ú, ◊i ha fa◊ahinga feitu◊u på he mãmaní.

◊Oku lahi ange e me◊a ◊oku ◊afio◊i ◊e he ◊Eikí ◊i ha taha ◊iate kitautolu,

pea kapau ko ◊Ene kau tamaio◊eikí kitautolu ◊oku tau ngãue ◊o faka-

tatau mo Hono Laumãlié, te Ne lava ◊o fakahã ◊Ene põpoaki ◊o e faka-

mo◊uí ki he laumãlie kotoa på.

◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi



KO E FAIAKO MO◊ONÍ ◊A E LAUMÅLIÉ

6

“ ◊O ka lea ha tangata ◊i he ivi ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní, ◊oku fakah° ia ◊e he ivi◊o e laumãlie Mã◊oni◊oní ki he loto ◊o efãnau ◊a e tangatá” (2 N∏fai 33:1). He ◊ikaiha faiako fakamatelie, neongo pe ko e hã elahi ◊o e taukei pe põto◊i ngãue ◊okú nema◊ú, te ne lava ◊o ◊omi e ngaahi tãpuaki ◊oe fakamo◊oní mo e fakauluí ki ha taha kehe.Ko e fatongia ia ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní,pe ko e Laumãlié. ◊Oku ◊ilo◊i ◊e he kakaí ◊okumo◊oni ◊a e ongoongoleleí ◊i he mãlohi ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní (vakai, Molonai 10:5;T&F 50:13–14).

Ko e Fatongia ◊o e Laumãlié ◊i he Ako◊i◊o e Ongoongoleleí

◊I he◊etau ako◊i e ongoongoleleí, ◊okutotonu ke tau ◊ilo◊i ◊i he loto fakatõkilalo koe faiako mo◊oní ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní.Ko ha faingamãlie lelei ia ke tau hoko ko hangaahi me◊angãue ◊o fakafou ◊i ha taha ◊okulava ke ako◊i, fakamo◊oni◊i, mo tataki faka-laumãlie ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oní. Ko ia ai◊oku totonu ke tau mo◊ui taau ke ma◊u eLaumãlié (vakai, “Ko e Fekumi ki heLaumãlié,” peesi 14). ◊Oku totonu ke taulotua e tataki ◊a e Laumãlié ◊i he◊etau teuteumo ako◊i e ngaahi låsoní (vakai, Ko Hono◊Ilo◊i mo Muimui Ki he Laumãlié ◊i Ho◊oFaiakó,” peesi 51–52). ◊Oku totonu ke taufai ◊a ia kotoa på te tau lavá ke fakatupu ha◊ãtakai ◊o e feako◊akí ◊ia kinautolu ◊oku tauako◊í ke nau ongo◊i e mãlohi ◊o e Laumãlié(vakai, “Ko Hono Fakaafe◊i ◊o e Laumãlié ◊iHo◊o Faiakó,” peesi 49–50).

Na◊e na◊ina◊i ◊a ◊Eletã Sini R. Kuki ◊o e KauFitungofulú ◊o pehå: “Ko hai te ne fai e fai-akó? Ko e Fakafiemãlié. Fakapapau◊i ◊oku◊ikai ke ke tui ko koe ◊a e ‘faiako mo◊oní’. Koha fehãlaaki lahi mo◊oni ia. . . . Fakapapau◊i

◊oku ◊ikai ke ke fakafe◊ãtungia◊i ia. Ko ekonga lahi e fatongia ◊o ha faiako ko honoteuteu◊i e halá ke a◊usia ◊e he kakaí hangaahi me◊a fakalaumãlie mo e ◊Eikí. Ko hame◊angãue på koe, kae ◊ikai ko e faiakó. Koe ◊Eikí ◊a e Tokotaha ◊okú Ne ◊afio◊i e ngaahifie ma◊u ◊a kinautolu ◊oku ako◊í. Ko Ia ◊a eTokotaha te Ne ue◊i e loto ◊o ha taha ◊o faka-tupu ha◊anau liliú” (lea ki he kau faiakofakalotú, 1 Sept. 1989).

Ngãue ◊i he Loto Fakatõkilalo ◊o HokoKo Ha Me◊angãue ◊i he To◊ukupu ◊o e◊Eikí

Mahalo ◊e ◊i ai ha taimi ◊e ◊ahi◊ahi◊i aikitautolu ke tau fakakaukau ◊e ofi ange ◊a ekakaí ki he Tamai Håvaní koe◊uhí på ko◊etau ngaahi ngãué ◊ata◊atã på. Mahalo tetau pehå ko ◊etau fakaloto◊í ◊okú ne faka-papau◊i kia kinautolu ◊a e mo◊oní. Pe te taufakakaukau-loto ◊e hanga ◊e he◊etau le◊oafeámo ◊etau ◊ilo ki ha tefito◊i mo◊oni pau ◊o eongoongoleleí ◊o tataki fakalaumãlie mofakamaama kinautolu. Kapau te tau kamatatui ki he fa◊ahinga me◊a peheé, te tau “faka-fe◊ãtungia◊i” ai e mãlohi ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní ke fakaloto◊i e tangatá. ◊Okutotonu ke tau manatu◊i ma◊u på e fekau ◊a e◊Eikí ke “fakahã ◊a e ongoongo fakafiefiá . . .◊i he loto mã◊ulalo ◊aupito, ◊o falala kiate[Ia]” (T&F 19:29–30).

◊I ho◊o teuteu◊i fakalaumãlie koe mo faka-haa◊i e ◊Eikí ◊i ho◊o faiakó, te ke hoko ai koha me◊angãue ◊i Hono to◊ukupú. ◊E hanga ◊ehe Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊o fakaongoongo-lelei◊i ◊i he mãlohi ◊a ho◊o ngaahi leá.

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Lisiate G. Sikoti ◊o eKõlomu ◊o e Kau ◊Aposetolo ◊e TokoHongofulu Mã Uá ◊o fekau◊aki mo e faikehe-kehe ◊a ha tokotaha anga fakatõkilalo ◊a ia‘okú ne tuku ke faiako ◊a e LaumãlieMã◊oni◊oní, pea mo ha taha ◊oku hikisia◊okú ne fakafalala ki hono ivi på ◊o◊oná:

“ ◊I he ngaahi ta◊u kuohili angé, ne vahemai ai ha ngãue ke u fakahoko ◊i Mekisikoumo ◊Amelika Lotoloto ◊a ia na◊e tatau mo haPalesiteni Faka◊åliá. . . .

“ ◊I he Sãpate ◊e taha, . . . ne u ◊a◊ahi ai kiha fakataha lakanga fakataula◊eiki ◊a ha kolo◊a ia na◊e fai feinga ai ha taki lakanga faka-taula◊eiki Mekisikou ta◊e ako ke fakahokomai e ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.Na◊e hã mahino e ongo mo◊oni ◊o e ngaahi

45

“ ◊Oku ma◊u ◊e heLaumãlie ◊o e ◊Otuá, ◊a ia◊oku lea ki he laumãlie ◊oe tangatá, ha mãlohi kefakaa◊u atu e mo◊oní ◊iha mãlohi mo hamahino ◊oku mahuluange ia ◊i he mo◊oni ◊elava ke fakahoko mai ◊eha tangata pe ngaahisino fakalangi. ◊Okulalanga ◊e he LaumãlieMã◊oni◊oní ◊a e mo◊oní kihe konga mo e uouakotoa på ◊o e sinó ke ◊ouana◊a lava ke toe ngalo”(Doctrines of Salvation,comp. Bruce R.McConkie, 3 vols.[1954–56], 1:47–48).


me◊á ni ki he◊ene mo◊uí. Ne u fakatokanga◊i◊ene holi fakamãtoato ke fakahoko mai engaahi tefito◊i mo◊oni ko iá. Na◊á ne ◊ilo◊ina◊e mahu◊inga fau ia ki hono ngaahitokoua ◊okú ne ◊ofa aí. Na◊á ne laukongamei he tohi låsoní, ka ko hono ◊ulungãangána◊e tatau mo e ◊ofa haohaoa ◊a e Fakamo◊uípea mo kinautolu na◊á ne ako◊í. Na◊e hanga◊e he ◊ofa, fakamãtoato mo e haohaoa ◊o evilitaki ko iá, ◊o faka◊atã e mãlohi ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní ke ne fakafonu elokí. . . .

“Hili iá ne u ◊a◊ahi ki ha kalasi LautohiFaka-Sãpate ◊i he uooti ne lotu ki ai hoku fã-milí. Na◊e fakahoko e låsoní ◊e ha palõfesapoto ◊o ha ◊univåsiti. Na◊e hã mahino e fai-kehekehe ◊o e kalasi ko iá mei he kalasifakafiefia ◊o e lakanga fakataula◊eiki he ki◊ikoló. Hangå kiate au ne fili ◊e he faiakó, ◊ihe ◊ilo◊ilopau, ha ngaahi fakamo◊oni faka-folofola ne ta◊e mahino mo ha ngaahi s∏-pinga ne anga-kehe ke langomaki ◊aki etefito ne vahe angé—ko e mo◊ui ◊a SiosefaSãmitá. Ne u fakakaukau ai na◊á ne feingake faka◊aonga◊i e faingamãlie ako◊í ni ke ◊ilo◊iai ◊e he kalasí ◊ene ◊ilo lahí . . . Hangå ne◊ikai feinga ia ke fakahoko mai e ngaahi tefi-to◊i mo◊oní ◊o hangå ko e taki lakanga faka-taula◊eiki anga fakatõkilaló. . . .

“ . . . Na◊e ◊aonga ◊a e ◊ulungaanga fakatõ-kilalo ◊o e taki lakanga fakataula◊eikiMekisikoú ki hono faka◊aonga◊i ia ko hame◊angãue ke fakahoko mai ai ◊e heLaumãlié ◊a e mo◊oní.” (Helping Others to BeSpiritually Led [lea ki he kau faiako fakalotú,11 Aug. 1998], 10–12).

Toe Fakamatala Lahi Angé

Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi angéfekau◊aki mo e faiako ◊aki e Laumãlié, vakaiki he låsoni 3 ◊i he kalasi Ako◊i ◊o eOngoongoleleí (peesi 244–248).Ko e tãkiekina ◊oku fai ◊e he mãlohi ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní ki ha laumãlie ◊okufanongo ki he folofola ◊a e ◊Otuá, ko e“mãlohi [ia] ◊o e ◊Otuá ke fakaloto◊i ◊a e kakaíke tui” (T&F 11:21). Na◊e akonaki ◊aPalesiteni Siosefa Filitingi Sãmita ◊o pehå:

46


FAIAKO ◊I HEFAKAMO◊ONÍ

7

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Pulusi R. Makongik∏, “◊Oku fakahaa◊i e tumutumu ◊o e mãlohihono ako◊i e ongoongoleleí ke fakaloto◊i mofakauluí ◊i he taimi ◊oku pehå ai ◊e ha faiakokuo tataki fakalaumãlie, ‘◊oku ou ◊ilo◊i ◊i hemãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní, ◊i hengaahi fakahã ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní kihoku laumãlié, ◊oku mo◊oni ◊a e ngaahitokãteline kuó u ako◊i atú’” (The PromisedMessiah [1978], 516–17).

Na◊e ◊ilo ◊e Palesiteni Pilikihami ◊Iongi emo◊oni ko ◊ení ki mu◊a peá ne papitaiso kehoko ko ha måmipa ◊o e Siasí. Na◊e tokoni◊iia ◊e ha fakamo◊oni ◊a ha faifekau anga faka-tõkilalo ke ne ongo◊i e mãlohi fakaului ◊o eLaumãlie Mã◊oni◊oní. Na◊á ne manatu ◊opehå, “ ◊I he taimi na◊á ku mamata ai ki hatangata na◊e ◊ikai ke põto◊i lea pe talåniti kelea ki ha kakai tokolahi pea ko e me◊a på◊eni na◊á ne lava ke lea◊akí, “ ◊Oku ou ◊ilo◊i ◊ihe mãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊okumo◊oni ◊a e Tohi ◊a Molomoná pea koSiosefa Sãmitá ko e Palõfita ia ◊a e ◊Eikí, na◊eha◊u mei he tangatá ni ◊a e LaumãlieMã◊oni◊oní ◊o ne fakamaamangia ◊a emahino na◊á ku ma◊ú, pea na◊e ◊i hoku ◊aó ◊ae maama, nãunaú pea mo e mo◊ui ta◊efa◊amaté” (◊i he Journal of Discourses, 1:88).

Na◊e fakamanatu kia Palesiteni ◊Iongi ◊a emãlohi ◊o e fakamo◊oní ◊i he ngaahi fuofua◊aho ◊o ◊ene ngãue fakafaifekaú. Na◊á nepehå: “Ne taimi nounou på ◊eku fononga kefakamo◊oni◊i ki he kakaí, kuó u ◊ilo◊i ◊a e fo◊imo◊oni ko ◊ení, te mou lava ke fakamo◊oni◊iha fo◊i tokãteline mei he Tohi Tapú ◊o a◊u kihe ◊aho fakamuí, te ne fakaloto◊i si◊isi◊i på hakakai, ka he ◊ikai ke ne fakaului ◊e ia kinau-tolu. Mahalo te ke lava ◊o lau ◊a e Tohi Tapúmeia Sånesi kia Fakahã, mo fakamo◊oni◊i ◊a ekihi◊i me◊a kotoa på kuó ke fouá, ka he◊ikai

lava ◊e he me◊a på ko iá ◊o ma◊u ha ivi faka-ului ki he kakaí. He ◊ikai lava ◊e ha me◊a ia◊oku toe si◊i hifo ◊i ha fakamo◊oni ◊i he mã-lohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊o ◊omai ◊a emãmá mo e ◊iló kia kinautolu—◊o fakahã iaki honau lotó ke nau fakatomala. He ◊ikaiha me◊a ia ◊oku si◊i ange ai te ne teitei lava◊o fakahoko ◊eni.” (in Journal of Discourses,5:327).

Ko e Hã ◊a e Fakamo◊oni?

◊Oku mahu◊inga ke ◊ilo◊i pe ko e hã ◊okuui ko e fakamo◊oni pea mo e me◊a ◊oku ◊ikaiko e fakamo◊oní. ◊Uluakí, ◊oku ◊ikai ko haekinaki, ui ke fakatomala, fakamatala folau,malanga pe ko ha fakahinohino. Ko hafakahaa◊i faingofua mo fakahangatonu ia ◊oha◊ate tui —ko ha ongo, ◊ilo◊i mo◊oni mo ha◊ilo◊ilopau. ◊Oku fa◊a fai ia ◊e he tokotaha◊okú ne lea ◊akí, ◊Oku ou , pea hoko atu ◊akiha lea ngãue mãlohí ◊a ia ◊okú ne fakahaa◊i etui ko iá, hangå ko e “ ◊Oku ou ◊ilo◊i ◊oku. . .,” “ ◊Oku ou fakamo◊oni◊i ko e . . .,” “◊Oku ou fakamo◊oni . . . ,” pe “ ◊Oku ou ◊ilo◊ifakapapau ◊oku . . .” Mahalo kuó ke ◊osifanongo ki ha kau fakamo◊oni makehe ◊oS∏s° Kalaisi kuo nau faka◊aonga◊i e ngaahilea ko ◊ení “ ◊Oku ou fai kia kimoutolu ◊ekufakamo◊oni ko e . . .” pe “ ◊Oku ou faka-mo◊oni ki he . . .” ◊Oku fa◊a mãlohi fau efakamo◊oní ◊i he taimi ◊oku nounou, totonumo fakahangatonu aí.

Fakakaukau◊i ange e ngaahi s∏pinga ko◊eni mei he folofolá. Fakatokanga◊i ange◊oku hã e ngaahi fakamo◊oni ko ◊ení ◊i hangaahi põpoaki kehe—◊i he kamata◊angá, ◊iloto pe ◊i he ngata◊angá.

“Ko e fakamo◊oni fakamuimui taha ◊eni◊oku ma fai ◊o kau kiate iá: ◊Okú ne mo◊ui!He ne ma mamata kiate ia, ◊io ‘i he nimato◊omata◊u ◊o e ◊Otuá; peá ma fanongo ki hele◊o ◊oku fakamo◊oni◊i ko e ◊Alo på taha iana◊e fakatupu ◊e he Tamaí—Pea kuo faka-tupu pea na◊e fakatupu ◊a e ngaahi mãmá ◊eia, pea ◊iate ia, pea meiate ia, pea ◊oku faka-tupu ◊a hono kakai ◊o iá ko e ngaahi fohamo e ngaahi ◊ofefine ki he ◊Otuá” (T&F76:22–24; toe fakamamafa◊i).

“ ◊Oku ou ◊ilo◊i ◊e au ◊oku mo◊oni ◊a e me◊akotoa på te u lea ◊aki kiate kimoutolu ◊i hengaahi me◊a ◊e hokó; pea ◊oku ou pehå kiatekimoutolu, ◊oku ou ◊ilo◊i ◊e hã◊ele mai ◊a S∏s°Kalaisi ko e ◊Alo Tofu på Taha na◊e Fakatupu

47


◊e he Tamaí, ◊oku fonu ◊i he ◊alo◊ofa mo e manava◊ofa mo emo◊oni” (◊Alamã 5:48; toe fakamamafa◊i).

“Pea ko ◊eni, vakai, te u fakamo◊oni ◊e au kiate kimoutolu◊oku mo◊oni ◊a e ngaahi me◊á ni. Vakai, ◊oku ou tala atukiate kimoutolu, ◊oku ou ◊ilo pau ◊e hã◊ele mai ◊a Kalaisi kihe fãnau ◊a e tangatá ke fua ◊iate ia ◊a e ngaahi angahala ◊ahono kakaí, pea te ne totongi ki he ngaahi angahala ◊a mã-maní; he kuo folofola ◊aki ia ◊e he ◊Eiki, ko ◊e ◊Otuá” (◊Alamã34:8; toe fakamamafa◊i).

“He ◊oku ou ◊ilo, ◊ilonga ◊a kinautolu ◊e falala ki he ◊Otuá,◊e tokoni◊i ◊a kinautolu ◊i honau ngaahi faingata◊á mo ◊enaungaahi tu◊utãmakí mo ◊enau ngaahi mamahí, pea ◊e hikihake ◊a kinautolu ◊i he ◊aho faka◊osí” (◊Alamã 36:3; toe faka-mamafa◊i).

◊Oku ma◊u ha ngaahi s∏pinga kehe ◊i he Såkope 7:12,◊Alamã 7:8 mo e 36:30, mo e Hisitõlia ◊o Siosefa Sãmita2:25.

◊Ai ke Hoko e Fakamo◊oní ko ha Konga ◊o Ho◊oFaiakó

Ke ke lava ◊o faiako ◊aki e mãlohi ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní ke fakaloto◊i mo fakauluí, kuo pau ke ke ma◊uha fakamo◊oni ki he me◊a ◊okú ke ako◊í. Na◊e pehå ◊ePalesiteni Tåvita O. Makei: “Ko ho fatongiá ke ako◊i ko S∏s°Kalaisí ko e Huhu◊i ia ◊o e mãmaní, ko Siosefa Sãmitá ko haPalõfita ia ◊a e ◊Otuá pea na◊e hã fakatãutaha kiate ia ◊i hekuonga faka◊osí ni ◊a e ◊Otua ko e Tamaí mo Hono ◊Aló.◊Okú ke tui ki ai? ◊Okú ke ongo◊i ia? ◊Oku hã nai meiate koe◊a e mãlohi ◊o e fakamo◊oni ko iá? . . . Kapau ◊oku pehå,kuo pau ke hanga ◊e he mãlohi ko iá ◊o foaki ha mo◊ui kihe kakai ko ia ◊okú ke ◊alu ke ako◊í. Kapau ◊oku ◊ikai, pea◊oku ◊ikai leva ke ma◊u ◊a e fa◊ahinga ◊ãtakai fakalaumãlielelei ia ko å ◊e lava ke tupulaki ai e Kãingalotú. . . .Te ketoki lava på ◊o ako◊i lelei ◊a e me◊a ko ia ◊okú ke ongo◊imo◊oni ◊i ho lotó” (Gospel Ideals [1953], 190).

Te ke lava ◊o ma◊u ha fakamo◊oni mo hokohoko atuhono fakamãlohia iá ◊aki (1) hono ako e folofolá mo engaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní,(2) ha◊o lotu, (3) ◊aukai, mo (4) talangofua ki he ngaahifekau ◊a e ◊Otuá. Te ke lava foki ◊o ◊ilo◊i ◊oku mãlohi angeho◊o fakamo◊oní ◊i ho◊o hokohoko vahevahe atu iá.

◊I ho◊o teuteu ke ako◊i e låsoni takitaha, lotua e Laumãliéke ne tokoni◊i koe ke ke ◊ilo◊i e taimi ke vahevahe ai engaahi ongo ◊oku toputapu taha kia koé. Mahalo ◊e ue◊i koeke ke toutou fai tu◊o lahi ho◊o fakamo◊oní lolotonga ha lå-soní, kae ◊ikai ◊i he ngata◊angá på.

◊Oku Ue◊i Hake ◊e he Fakamo◊oní ◊a e Fakamo◊oní

◊I ho◊o fai ko ia ho◊o fakamo◊oní ◊o fakafou ◊i he me◊a◊okú ke lea◊aki mo faí, te ke tokoni ai ke faka◊ai◊ai e ni◊ihikehé ke nau fakamãlohia foki mo ◊enau fakamo◊oní. Na◊efai ◊e ha faifekau taimi kakato ◊a e tohi ko ◊ení ki ha tangatana◊e hoko ko ha◊ane faiako ◊i he ta◊u ki mu◊a pea kamata◊ene ngãue fakafaifekaú:

“ ◊Oku ou ◊ilo◊i ko ha tangata koe ◊oku ◊ikai ke ke kumi kiha fa◊ahinga fakah∏kihiki, lãngilangi pe ◊iloa. Ka ◊oku ou ◊a-manaki på te ke tuku ke u fakahaa◊i ha fakamãlõ ◊aufuatõkoe◊uhí ko e kalasi ne tau ako ai ki he Tohi ◊a Molomoná.◊Oku ou manatu ki he ngaahi taimi ne ke toutou faka-mo◊oni ai neongo ◊oku fakata◊e◊aonga◊i ◊e ha ni◊ihi tokolahi◊a e Tohi ◊a Molomoná koe◊uhí ko ◊enau pehå na◊e kovihono hikí pe ko hono ngaahi fakakaukaú, ka ◊oku ta◊ehano tatau hono faka◊ofo◊ofá mo hono lolotó. ◊I he lolo-tonga ◊o e kalasí mo ◊eku ako fakatãutaha iá, ne u hoko ◊omanako ai he tohí ni. ◊Oku ou manatu◊i ◊eku tangutu ◊iho◊o kalasí ◊o talitali ke ke fakamo◊oni◊i ha fo◊i mo◊onimahino ngofua mo faingofua. ◊Oku ou manatu◊i e taimina◊a tau ako ai ◊a e ◊Alamã 32, na◊á ke fakamo◊oni◊i e founga◊e lava ke tupulaki ai ◊iate kitautolu ◊a e tenga◊i ◊akau ◊o emo◊oní. ◊I he taimi na◊á ke fai ai ho◊o fakamo◊oní, na◊á kefaka◊atã ◊a e Laumãlié ke ne fakamo◊oni◊i kiate au ◊a emo◊oni ◊o e tefito◊i mo◊oni ko iá.

“Pea ko au ◊eni ◊i he ◊uluaki mãhina ◊o ◊eku ngãue faka-faifekaú, ◊oku ou ma◊u ha fakamo◊oni ◊oku vela ◊i hoku lotó◊o kau ki he Tohi ◊a Molomoná. Ko e me◊a ne u ma◊ú na◊e◊ikai ko ha ma◊u◊anga tokoni fakalaumãlie på ◊e vave ha◊anemole atu. Ka na◊á ke tataki au ki he ◊akau ◊o e mo◊uí. Hangåko L∏haí, na◊e ◊ikai ha me◊a te ke fie ma◊u ◊o mahulu ange ◊iho◊o loto ke tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau kai mei ai. Ko eme◊a ia ne ongo mo◊oni kiate aú—◊oku lava ke u mamata kihe ngaahi tãpuaki ◊o e fua ◊o e ◊akaú ◊i ho◊o mo◊uí.”

48


KO HONO FAKAAFE◊I ◊O E LAUMÅLIÉ ◊I HO◊O FAIAKÓ

8

◊I ho◊o hoko ko ha faiakó, te ke lava ◊oteuteu ha ◊ãtakai ◊okú ne fakaafe◊i mai eLaumãlié ki ho◊o faiakó. ◊E lava leva ◊e heLaumãlié ◊o fakamo◊oni◊i e mo◊oni ◊o engaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í. ◊Etokoni e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ke kefakaafe◊i e Laumãlié ◊i ho◊o faiakó.

Lotu

Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí ◊o pehå, “ Lotuma◊u ai på pea te u lilingi hifo hokuLaumãlié kiate koe, pea ◊e lahi ◊a ho tãpu-akí—◊io, ◊o lahi hake ◊i he me◊a te ke ma◊ú ◊okapau te ke ma◊u ◊a e ngaahi koloa mahu-◊inga ◊o e mãmaní mo e me◊a ◊e mole vavé ◊ofakatatau mo hono lahi ◊o iá” (T&F 19:38).◊Oku hanga ◊e he lotú ◊o poupou◊i ◊a e loto◊apasiá mo tokoni ke tau teuteu ke ako ki heongoongoleleí. ◊Oku totonu ke taufetongi ◊akinautolu ◊okú ke ako◊í ◊i hono fai e ngaahilotu kamata mo e lotu tuku ◊i he kalasí. ◊Ihe◊enau lotú, te nau lava ◊o kole ke ma◊u etataki ◊a e Laumãlié lolotonga ◊a e låsoní pea◊i he◊enau fakahoko e ngaahi mo◊oni kuonau akó.

◊I ho◊o faiakó, lotu loto ki he Laumãlié kene tataki koe, ke fakaava e loto ◊o e kau akópea mo fakamo◊oni◊i pea tataki fakalaumãliekinautolu. Te ke lava ◊o fakaafe◊i e kau akó,mei he taimi ki he taimi, ke nau lotu lotopå ma◊au faiakó pea ma◊anautolu mo eni◊ihi kehe ◊oku feinga ke akó (vakai, 3 N∏fai20:1).

Kapau ◊okú ke faiako ki he fãnau ∏kí, teke lava ◊o fai ha me◊a lahi ke tokoni ke nauongo◊i loto ◊apasia ai ◊i he◊enau teuteu ke faiha lotú. Te ke lava ◊o fakamanatu kia kinau-tolu ke nau tangutu fakalongolongo. Te kelava ◊o k°nima ke tã ha s∏pinga kia kinau-tolu. Te ke lava ◊o ako◊i e ngaahi fakalea ◊o e

lotú, tokoni ke nau faka◊aonga◊i e ngaahi leako ◊ení, ◊Afioná, ◊E Ho◊o ◊Afio, mo e Hofinangaló ke fetongi ◊aki e koé mo e ◊a◊aú. Teke lava ◊o ako◊i kinautolu ke lotu kae ◊ouakuo nau lava ◊o ako ke faka◊aonga◊i ◊enaufakalea på ◊anautolú. Te ke lava ◊o fakamãlõki he fãnaú ◊i he ngaahi lotu kuo nau faka-hokó pea fakahikihiki◊i nounou kinautolu ◊ihe me◊a kuo nau lea ◊akí.

Faiako Mei he Folofolá mo e NgaahiLea ◊a e Kau Palõfita he Ngaahi ◊AhoKimui Ní

◊Oku ma◊u ◊e he ngaahi akonaki ◊i hefolofolá mo e ngaahi lea ◊a e kau palõfita hengaahi ◊aho ki mui ní ha mãlohi lahi ketokoni◊i kitautolu ke tau ongo◊i e mãlohi ◊oe Laumãlié (vakai, “Ko e Mãlohi ◊o eFolofolá,” ◊i he peesi 54–56). Na◊e folofola ◊ae ◊Eikí:

“ ◊Oku ◊ikai tupu e ngaahi leá ni mei hakau tangata pe ko e tangatá, ka ◊oku tupu iameiate au; ko ia, ke mou fakamo◊oni kuotupu ia meiate au kae ◊ikai mei he tangatá;

“He ko hoku le◊ó ko ia ia ◊oku lea ◊aki iakiate kimoutolú; he ◊oku ◊omi ia kiatekimoutolu ◊e hoku Laumãlié, pea ◊oku moulava ke felau◊aki ia ko e tokotaha ki he tokotaha ◊i hoku mãlohí; pea ◊e ◊ikai te mou lavama◊u ia ka ◊i hoku mãlohí på;

“Ko ia, ◊oku mou lava ke fakamo◊oni◊i ◊aho◊omou fanongo ki hoku le◊ó mo ho◊omou◊ilo◊i ◊a ◊eku ngaahi leá” (T&F 18:34–36).

Fai ha Fakamo◊oni

◊I ho◊o fai ko ia ha fakamo◊oni ki hengaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í, ◊ehanga ◊e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊o fakamo◊o-ni◊i ki he tokotaha kotoa på ◊a hono mo◊oni◊o e me◊a ◊okú ke lea ◊akí (vakai, “Faiako ◊i

49


he Fakamo◊oní,” peesi 47–48). Fai ho◊o fakamo◊oní ◊i hafa◊ahinga taimi på ◊e ue◊i ai koe ◊e he Laumãlié, kae ◊ikai ◊ihe faka◊osinga på ◊o e låsoní. ◊Oange ha ngaahi faingamã-lie kia kinautolu ◊okú ke ako◊í ke fai ◊enau fakamo◊oní.

Vahevahe Ha Ngaahi Me◊a ne A◊usia

◊Oku fa◊a fakamãlohia ◊etau fakamo◊oní koe◊uhí ko hangaahi me◊a kuo tau a◊usia. Mahalo kuó ke ◊osi a◊usia hame◊a ne fakamãlohia ai ho◊o fakamo◊oni ◊oku tali ◊e heTamai Håvaní ◊a e ngaahi lotú. Pe kuo tãpuekina koe ◊i ha◊otalangofua ki ha fekau pau. ◊I he taimi te ke vahevahe ai engaahi me◊a pehå kuo hokó, ◊okú ke hoko ai ko ha faka-mo◊oni ◊oku mo◊ui ki he ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleípea ◊e fakamo◊oni◊i ◊e he Laumãlié ki he ni◊ihi kehé ◊okumo◊oni e me◊a ◊okú ke lea ◊akí. ◊Oku ◊ikai totonu ke ngatapå ho◊o vahevahé ◊i he ngaahi me◊a kuo hoko kiate koé, ka◊oku totonu ke ke fakalotolahi◊i e kau akó ke nau vahevahemai e ngaahi me◊a kuo nau a◊usiá ◊o ka nau ka ongo◊i fie-mãlie ke fai ia (vakai, “Ngaahi Talanoá,” peesi 220–22).

Faka◊aonga◊i e Hivá

◊Oku ◊ai ◊e he hivá ke tau malava ◊o fakahaa◊i ha ngaahiongo fakalaumãlie ◊e fa◊a faingata◊a ke lea◊aki. Na◊e pehå ◊e◊Eletã Poiti K. Peeka, “ ◊oku tau lava ◊o ongo◊i pea vave ange◊etau ako ◊o fakafou ◊i he hivá . . . ha ngaahi me◊a fakalau-mãlie ne mei tuai ange ◊etau ako ◊i ha founga kehé” (“TheArts and the Spirit of the Lord,” Ensign, Aug. 1976, 61).

◊Oku hanga ◊e he ngaahi himi ◊a e Siasí mo e ngaahihiva ◊a e Palaimelí ◊o ako◊i mai ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oe ongoongoleleí. Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i kinautolu ◊i hafa◊ahinga låsoni på ke talateu pe fakanounou◊i ◊aki ha faka-kaukau. ◊Oku lava e fãnaú ◊o fai ◊enau ngaahi fakamo◊oní ◊iha founga faingofua mo faka◊ofo◊ofa ◊o fakafou ◊i he ngaahihiva ◊a e Palaimelí. (Vakai, “Ko e Hivá,” peesi 211–13.)

Ke ma◊u ha ngaahi fakakaukau ki he founga ke faka◊ao-nga◊i ai e ngaahi hiva toputapú ◊i he ngaahi fakataha◊anga◊a e Siasí, ◊apí mo ho◊o mo◊ui fakatãutahá, lau e talamu◊akiki he tohi himí (vakai, Ngaahi Himí, peesi vii).

Fakahaa◊i Ho◊o ◊Ofa ki he ◊Eikí mo e Ni◊ihi Kehé

Te ke lava ◊o fakahaa◊i ho◊o ◊ofa ki he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í◊aki ha◊o fakafanongo lelei kia kinautolu mo mahu◊inga◊iafakamãtoato ◊i he◊enau mo◊uí. ◊Oku ma◊u ◊e he ◊ofa faka-Kalaisí ha mãlohi ke fakamol° e lotó mo tokoni◊i e kakaí kenau fakaongoongo pea talangofua ki he ngaahi fanafana ◊ae Laumãlié (vakai, “ ◊Oku Fakamol° ◊e he ◊Ofá ◊a e Lotó,”peesi 33–34).

Fakamatala Lahi Angé

Ke ma◊u ha fakamatala lahi ange ki he faiako ◊aki eLaumãlié, vakai ki he låsoni 3 ◊i he kalasi Ako◊i ◊o eOngoongoleleí (peesi 244–48).

50


KO HONO ◊ILO◊I MO MUIMUI KI HE LAUMÅLIÉ ◊I HO◊O FAIAKÓ

9

Kapau kuó ke ◊osi mateuteu lelei, ◊ehanga ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊o faka-maama mo tataki koe ◊i ho◊o faiakó. Mahalote ke ma◊u ha ngaahi fakakaukau ◊o kau kihe ni◊ihi ◊okú ke ako◊í, me◊a ◊oku totonu keke fakamamafa◊i ◊i hono ako◊i kinautolú, peamo e founga te ke lava ◊o ako◊i lelei aikinautolú. ◊E fakalahi ho ivi ke ngãue fai-velengá ◊i ho◊o talangofua ◊i he loto fakatõ-kilalo ki he ngaahi fanafana ◊a e Laumãlié.Te ke lava foki ◊o tokoni◊i ◊a kinautolu ◊okúke ako◊í ke nau ◊ilo◊i e mãlohi ◊o e Laumãlié.Te ke mateuteu ke a◊usia hono fakahoko efolofola ◊a e ◊Eikí: “Ko ia, ko ia ◊okú nemalangá mo ia ◊okú ne ma◊ú ◊okufemahino◊aki kiate kinaua, pea ◊oku fakamã-ma◊i ◊a kinaua fakatou◊osi peá na fiefia faka-taha” (T&F 50:22).

Ko Hono ◊Ilo◊i ◊o e Laumãlié

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi ◊opehå:

“ ◊Oku totonu ke tau fakatokanga◊i ◊efolofola mai ◊a e ◊Eikí kiate kitautolu ◊o faka-fou ◊i he Laumãlié ◊i Hono taimi ◊O◊ona pea◊i He◊ene founga ◊A◊ana . . . .He ◊ikai lava ketau fakamãlohi◊i ◊a e ngaahi me◊a fakalau-mãlié.

“ ◊I ha ngaahi t°kunga lahi, ◊oku ◊ikai◊uhinga ◊a e “founga ◊a◊aná” ki he ◊u◊ulu ◊aha mana pe tapa ha fatulisí, ka ko e me◊a ia◊oku ui ◊e he folofolá ko e ‘kihi◊i le◊o mãlié’(1 Ngaahi Tu◊i 19:12; 1 N∏fai 17:45; T&F85:6). . . . ◊Oku fie ma◊u ke tau ◊ilo◊i ◊oku hã-hãmolofia ke folofola le◊o lahi ◊a e ◊Eikí.◊Oku fa◊a ◊omi ma◊u på ◊Ene põpoakí ◊i hefanafana” (“Faiako mo Ako ◊i he Laumãlié,”T°hulu, Må 1999, 15–21).

◊I he taimi ◊oku folofola mai ai e ◊Eikí kiakitautolu ◊o fakafou ◊i he Laumãlié, te Ne

“ngaohi ke mãfana ◊a [hotau] lotó ◊iate[kitautolu]” (T&F 9:8). Na◊e fakamatala◊i ◊e◊Eletã ◊Oakesi, ◊oku hanga ◊e he mãfana ko◊ení ◊o fakahaa◊i mai ha ‘ongo◊i fiemãlie moha ongo◊i nonga” (Ensign, Mar. 1997,10–12). ◊Oku lahi ha taimi te tau ongo◊i fie-fia, nåkeneka mo nonga ai (vakai, Loma15:13; Kalåtia 5:22–23; T&F 6:23; 11:13).

Na◊e fakamatala◊i ◊e Palesiteni Hauati W.Hanitã ◊a e founga te tau lava ◊o ◊ilo◊i ai engaahi founga kehekehe ◊oku hãsino ai eLaumãlié:

“ ◊Oku ou hoha◊a ◊i he taimi ◊oku faka-tatau ai e ongo◊i fakaeloto ◊oku mãlohí mo elo◊imata◊iá ki he nofo◊ia ◊e he Laumãlié. Kohono mo◊oní ◊e lava ◊e he Laumãlie ◊o e ◊Eikí◊o ◊omi ha ngaahi ongo◊i fakaeloto mãlohi,kau ai e lo◊imatá, ka ◊oku ◊ikai totonu kema◊u hala e hãsino ki tu◊a ko iá mo e nofo-◊ia mo◊oni ◊e he Laumãlié ◊a e tokotaha koiá.

“Kuó u mamata ki ha ni◊ihi tokolahi ◊ohoku ngaahi tokouá ◊i he ngaahi ta◊u kuo-hilí pea kuo mau vahevahe ha ngaahi me◊afakalaumãlie ◊oku hãhãmolofia ◊ene hokópea ◊ikai lava ke mau lea ◊aki. Kuo kehekehekotoa e ngaahi me◊a ko iá, ◊o makehe ◊ihe◊ene founga på ◊a◊ana taki taha, peamahalo på na◊e ◊ikai ke hoko mai e ngaahimomeniti toputapu ko iá fakataha mo halo◊imata. ◊Oku fa◊a hoko på ◊eni ka ◊oku fa◊a◊alu fakataha ia he taimi ◊e ni◊ihi mo e faka-longolongo mo◊oni. ◊I he taimi ◊e ni◊ihi koha fiefia. Ka ◊oku fa◊a ◊alu fakataha ma◊u påia mo hono fakahã mai ◊o e mo◊oní, ko hafakahã ki he lotó. . . .

“Fakafanongo ki he mo◊oní, muimui kihe tokãteliné pea tuku ke hãsino mai ◊a eLaumãlié ◊i ha fa◊ahinga founga pe tõ◊ongapå ◊e hoko mai aí. Nofotaha ◊i he ngaahi

51


tefito◊i mo◊oni ◊oku mãlohí; faiako ◊aki ◊a e loto haohaoa.◊E toki h° atu leva ◊a e Laumãlié ki ho ◊atamaí mo ho lotópea pehå ki he ◊atamai mo e loto ◊o ho◊o fãnau akó”(Eternal Investments [lea ki he kau faiako fakalotu, 10 Feb.1989], 3).

◊E Lava ◊e he Laumãlié ◊o Tataki Koe ◊i Ho◊o Teuteuke Faiakó

◊I ho◊o teuteu ko ia ◊i he fa◊a lotu ke faiakó, ◊i ho◊o ako efolofolá pea ◊i ho◊o fakahoko ho◊o ngaahi ngãue faka◊ahó,fakaava ho ◊atamaí mo ho lotó ki he tãkiekina ◊a eLaumãlié. Te ke lava ◊o ma◊u fakafokifã ha “ngaahi faka-kaukau” mei he Laumãlié (Teachings of the Prophet JosephSmith, sel. Joseph Fielding Smith [1976], 151). ◊E lava ketãkiekina koe ke ke fakamamafa◊i ha ngaahi tefito◊i mo◊onipau. Te ke lava ◊o ma◊u ha mahino ki he founga lelei tahake fakahoko ◊aki ha ngaahi fakakaukau pau. Te ke lava ◊o◊ilo◊i ha ngaahi s∏pinga, ngaahi låsoni fakataumu◊a mo hangaahi talanoa fakalaumãlie ◊i he ngaahi ◊ekitivit∏ pengãue faingofua ◊o e mo◊uí (vakai, “Ko e Fekumi ki haNgaahi Låsoní ◊i he Feitu◊u Kotoa på,” ◊i he peesi 24–25).Te ke ongo◊i mãlohi ke fakaafe◊i ha tokotaha makehe ketokoni atu ◊i he låsoní. ◊E fakamanatu kia koe ha me◊afakatãutaha te ke lava ◊o vahevahe. Hiki e ngaahi fakakau-kau ko ◊ení peá ke muimui kia kinautolu ◊i he fa◊a lotu.

Na◊e vahevahe mai ◊e ◊Eletã C. Meki Koloueli ◊a e me◊ako ◊ení: “ ◊I ha ngaahi ta◊u lahi he kuohilí, ne u teuteu ai keako◊i ha kalasi fekau◊aki mo ha taumu◊a ne u ongo◊i ◊e fu◊ufaingata◊a. ◊I he põ ki mu◊a pea fakahoko e kalasí ni, ne ulotua ai ke ma◊u ha fakahinohino peá u mohe ◊oku te◊ekipå ke fiemãlie ◊eku fakakaukaú. ◊I he◊eku ◊ã haké, ne ◊i ai hafo◊i fakakaukau makehe ne h° ki hoku ◊atamaí pea ne uvahevahe ia ki he kalasí he pongipongi ko iá. ◊I he ◊osi ◊a ekalasí, ne ◊i ai ha talavou ne ha◊u ◊o ma talanoa toko ua påpeá ne pehå mai, ‘Na◊e fakataumu◊a e låsoní kiate au. ◊Okuou ◊ilo◊i he taimí ni e me◊a kuo pau ke u faí.’ Ne u toki ◊ilo◊iki mui na◊e hoko ◊ene ha◊u ki he kalasí ko ◊ene fuofuafetu◊utaki ia mo e Siasí ◊i ha ngaahi ta◊u lahi. Na◊á ne hokoatu leva ke fakamã◊opo◊opo ◊ene mo◊uí pea faifai på ◊o nehoko ko ha faifekau faivelenga. ◊Okú ne lolotonga a◊usia hetaimí ni ha fiefia ◊oku felãve◊i mo hono tauhi e ngaahi fua-kava ◊o e fãmili ta◊engatá” (◊i he Conference Report, Oct.1992, 40; pe Ensign, Nov. 1992, 29–30).

◊E Lava ◊E he Laumãlié ◊o Tataki Koe Lolotonga Ho◊oFaiakó

Ko hono fakal°kufuá, ◊e ako◊i koe ◊e he Laumãlié ◊i hetaimi te ke muimui ai ki he me◊a kuó ke teuteu lelei ◊i he

fa◊a lotú. ◊Ikai ngata aí, ◊e ue◊i koe ◊e he Laumãlie, mei hetaimi ki he taimi, lolotonga ho◊o faiakó. Hangå ko ia netala◊ofa ◊aki ◊e he ◊Eikí ◊e foaki kiate koe ◊i he “feitu◊ula◊ã påko iá, ◊io, ◊i he fo◊i momeniti på ko iá ◊a e me◊a ke mou lea-◊akí” (T&F 100:6). Mahalo te ke fa◊a ongo◊i ha ue◊i ke tukuha konga ◊o e låsoní pe tãnaki atu ha me◊a na◊e ◊ikai ke keteuteu. Te ke ongo◊i ◊oku fie ma◊u ke fai ho◊o fakamo◊oní pefakaafe◊i e ni◊ihi kehé ke vahevahe ◊enau fakamo◊oní. ◊I hetaimi ◊oku fai ai ◊e he kau akó ha ngaahi fehu◊í, mahalo ◊eue◊i koe ke tuku ki he tafa◊akí e me◊a na◊á ke teuteu ka moualea◊i lelei e ngaahi fehu◊i ko iá. Fakapapau◊i ko e ha◊u meihe Laumãlié e ngaahi ue◊i ko ◊ení kae ◊ikai mei he ngaahifehu◊i ◊a e kalasí. Muimui ki he ngaahi ongo ko ◊ení ◊i heloto fakatõkilalo. Faka◊atã e Laumãlié ke ngãue ◊iate koe keke tokoni◊i e loto ◊o kinautolu ◊okú ke ako◊í.

Te ke lava ◊o Tokoni ki he Ni◊ihi Kehé ke Nau ◊Ilo◊i eLaumãlié

◊I ho◊o maheni ko ia mo e le◊o ◊o e Laumãlié, te ke lavaai ◊o tokoni◊i ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊i ke nau ◊ilo◊i e mã-lohi ◊o e Laumãlié. Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Lisiate G. Sikoti,“Kapau he ◊ikai ke ke lava◊i ha toe me◊a ◊i ho vã mo ho◊ofãnaú akó ka ◊okú ke tokoni ke nau ◊ilo◊i mo muimui ki hengaahi ue◊i ◊a e Laumãlié, ◊e ta◊e fakatataua mo ta◊engataho◊o tãpuekina ◊enau mo◊uí” (Helping Others to Be SpirituallyLed [lea ki he kau faiako fakalotú, 11 Aug. 1998], 3).

Na◊e ◊alu ◊a e ki◊i ta◊ahine ta◊u valu ko Kulisitií mo ◊enetangata◊eikí ki ha fakataha makehe ◊a e kau faifekaú. Na◊ekau he fakatahá hano faka◊ali◊ali ◊e he tangata◊eikí hangaahi fakatãtã ◊o S∏s° Kalaisi mo ne fakamo◊oni◊i eFakamo◊uí. ◊I he tuku ◊a e fakatahá, na◊e tafoki ◊a Kulisit∏ kihe◊ene tangata◊eikí ◊o pehå ange, “ ◊Oku ou ongo◊i ◊e tau teu tangi.” Na◊e ◊ilo◊i ◊e he◊ene tangata◊eikí ◊okú ne ongo◊i emãlohi ◊o e Laumãlié. Na◊á ne punou ki lalo ◊o fã◊ofua kiateia mo fakahã ange ko e ngaahi ongo◊i manava◊ofa ko iá koe ngaahi ue◊i ia ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊oku tokoni ke ne◊ilo◊i na◊e mo◊oni e ngaahi me◊a na◊á ne fanongo ki ai he põko iá. Na◊á ne fakamo◊oni◊i ange te ne ◊ilo◊i ma◊u på e taimi◊oku mo◊oni ai ha me◊a ◊aki ◊ene fakatokanga◊i e fa◊ahingaongo mãfana mo lelei ko ia ◊okú ne ongo◊i he taimi ní.

Faka◊aonga◊i lelei e faingamãlie kotoa på ◊okú ke ma◊u ketokoni◊i ai e ni◊ihi kehé ke nau ◊ilo◊i mo hounga◊ia ◊i henonga mo e fiefia ◊oku nau ma◊u ◊i he◊enau talangofua kihe ngaahi fanafana ◊a e Laumãlié.

52

AKO◊I E TOKÅTELINÉ

He ◊ikai ke u lava ◊o fakamo◊ui koe; he ◊ikai ke ke lava

◊o fakamo◊ui au; he ◊ikai ke ta lava ◊o fefakamo◊ui◊aki, ka te ta

lava ◊o fefakaloto◊i ◊aki ke ta tali e mo◊oní, ◊aki ◊etau ako◊i iá.

◊I hano ma◊u ◊e ha tangata ◊a e mo◊oní, ◊e fakamo◊ui ai ia. He ◊ikai

fakamo◊ui ia koe◊uhí på na◊e ako◊i ange ia ◊e ha taha,

ka koe◊uhí na◊á ne ma◊u peá ne ngãue◊i ia.

Palesiteni Siosefa F. Sãmita



KO E MÅLOHI ◊O E FOLOFOLÁ

10

◊I he taimi na◊e ◊ilo◊i ai ◊e ◊Alamã ko etaula◊eiki lahi ◊o e kau N∏faí, kuo fakamava-he◊i ◊e he kau Sõlamí ◊a kinautolu mei hekau N∏faí pea ◊oku nau fakahoko ha ngaahitõ◊onga angahalá, “na◊e faka◊au ke fakalili◊a◊a hono lotó ◊i he angahala ◊a e kakaí. He koe tefito ◊o e fu◊u loto mamahi lahi kia◊Alamaá ko ◊ene ◊ilo◊i ◊oku ◊i hono kakaí ◊a eangahala.” ◊Ikai ngata aí, na◊e hoko e kauSõlamí ko ha fakamanamana lahi fakakau-tau ki he kau N∏faí. Na◊e “fu◊u manavahå◊aupito ◊a e kau N∏faí telia na◊a felõngoaki ◊ae kau Sõlamí mo e kau Leimaná, ◊o hoko iako ha fu◊u mole◊anga lahi ki he kau N∏faí”(Vakai, ◊Alamã 31:1–4.)

◊I he hoko ha ngaahi me◊a tatau mo ◊eni,◊e tokolahi ha kau taki te nau fie to◊o me◊a-tau pea ◊alu atu ke tau. Ka ◊i he◊ene tokangaki hono kãinga Sõlamí, na◊e fokotu◊u angeai ◊e ◊Alamã ha founga lelei ange: “Pea ko◊eni, koe◊uhí kuo ◊i ai ha fu◊u ◊aonga ◊o emalanga ◊aki ◊a e folofolá ki he ue◊i ◊a e kakaíke fai ◊a ia ◊oku totonú—◊io, kuo lahi ange◊ene ngãue ◊i he loto ◊o e kakaí ◊i he heletaá,pe ko ha toe me◊a kehe kuo hoko kiatekinautolu—ko ia, na◊e fakakaukau ai ◊e◊Alamã ◊oku ◊aonga ke nau ngãue◊aki ◊a e ivi◊o e folofola ◊a e ◊Otuá” (◊Alamã 31:5).

◊E lava ke ma◊u ◊e he folofola ◊a e ◊Otuáha tãkiekina mãlohi ◊aupito. Mahalo ◊e ◊i aiha taimi ◊e ◊ahi◊ahi◊i ai kitautolu ke tau faka-kaukau ◊oku fie talanoa ange ◊a e ni◊ihi ia◊oku tau ako◊í ki ha me◊a kehe pe ◊ai ha me◊ake nau fiefia ai. Ka ◊oku ◊ilo◊i ◊e he ngaahimãtu◊a, kau faiako, kau faiako faka◊api, kaufaiako ◊a◊ahi mo e kau faiako lelei ◊i he loki-ako ◊o e Siasí, ko e taimi ◊oku tau ako◊i ai etokãteliné ◊i he Laumãlié, ◊oku fakaake ◊a eni◊ihi ◊oku ako◊í ke nau ma◊u ha holi ki hengaahi me◊a ◊o e ◊Otuá.

Ko Hono ◊Uhinga ◊Oku Totonu ke TauAko◊i Ai e Folofola ◊a e ◊Otuá

◊I he taimi na◊e malanga ai ◊a ◊Alamã kihe kau Sõlamí, na◊á ne lea ai ki ha falu-kunga kakai kuo ◊osi hanga ◊e honau ngaahimamahí ◊o teuteu◊i kinautolu ke nau ma◊u efolofola ◊a e ◊Otuá. Na◊á ne akonaki kiakinautolu ◊o fekau◊aki mo e mãlohi ◊o e folo-folá. ◊O ka tau ka ako ◊ene leá, ◊e toe mahinolelei ange kia kitautolu e ◊uhinga ◊okutotonu ke tau faka◊aonga◊i ai e folofola ◊a e◊Otuá ko ha ma◊u◊anga tokoni ki he◊etauako◊i kotoa på ◊o e ongoongoleleí.

Na◊á ne fakafehoanaki e folofolá ki hatenga◊i ◊akau ◊e lava ke tõ ◊i hotau lotó.Kapau kuó ke ◊osi tauhi mo tokanga◊i hangoue matala◊i ◊akau, kuó ke ◊osi mamata kihe tupu e fanga ki◊i tenga◊i ◊akau kuó ke toó,neongo ◊enau si◊isi◊í, ◊i ha ki◊i taimi nounoupå hili hano ki◊i fu◊ifu◊i vai kinautolu. ◊Okumãlohi fau e ivi ◊i ha fo◊i tenga◊i ◊akau he tene lava ◊o teke◊i ki he tafa◊akí e kelekelefefeká kae teke◊i hake hono fuofua hulí. Koe me◊a ia ◊oku hoko ◊i he taimi ◊oku tau“faka◊atã” ai e folofola ◊a e ◊Otuá ke tõ ◊ihotau lotó. Kapau he ◊ikai ke tau si◊aki etenga◊i ◊akaú—pe, ko hono fakalea ◊e tahá,kapau he ◊ikai ke tau fakafepaki◊i e Laumãlie◊o e ◊Eikí—◊e kamata leva ke pupula ◊o tupu◊a e tenga◊i ◊akaú. Na◊e pehå ◊e ◊Alamã, “ ◊ekamata ia ke tupu ◊i homou lotó; pea ◊o kamou ka ongo◊i ◊a e ngãue ◊o e tupu ko iá, temou kamata ke pehå ◊i homou lotó—Kuopau ko ha tenga lelei ◊eni, pe ◊oku lelei ◊a efolofolá, he ◊oku kamata ke langa◊i hake ◊e ia◊a hoku laumãlié; ◊io, ◊o kamata ◊e ia ke faka-maama hoku ◊atamaí, ◊io, ◊oku faka◊au kemãlie ia kiate au” (◊Alamã 32:28).

◊I he taimi ◊oku hoko ai ◊eni kia kitautolú,◊oku tau ◊ilo◊i ◊oku lelei e tenga◊i ◊akaú, pe koe folofola ◊a e ◊Otuá: “ Kae vakai, ◊i hepupula ◊a e tenga◊i ◊akaú ◊o huli haké, ◊o nekamata ke tupú, ◊oku pau ke mou toki pehå,◊oku lelei ◊a e tengá . . .Pea ko ◊eni vakai, koe me◊a ◊i ho◊omou fai ◊a e ◊ahi◊ahi◊í ni, ◊o tõ ◊ae tengá, ◊o pupula ia, ◊o huli hake mokamata ke tupú, kuo pau ◊oku mou ◊ilo ◊okulelei ◊a e tengá” (◊Alamã 32:30, 33). Na◊e toehoko atu ◊a ◊Alamã ◊o pehå, “ Ka kapau temou tauhi ◊a e folofolá, ◊io, tauhi ◊a e ◊akaú ◊ihe◊ene kamata ke tupu ◊i ho◊omou tuí mo efeinga lahi pea mo e fa◊a kãtaki, ◊o ◊amanakiki hono fuá, ◊e tupu hono aká; pea vakai, ◊e

54

◊I he faka◊osinga ◊o ◊enengãue fakafaifekau ta◊u ◊e14 ki he kau Leimaná,na◊e pehå ai ◊e ◊Åmoni,“Vakai, hono ◊ikai tokolaui afe hotau kãinga ◊aia kuó ne fakahaofi meihe ngaahi mamahi ◊ohelí; pea kuo langaki◊enau hivá ◊aki ◊a e◊alo◊ofa ◊o e huhu◊í, pea◊oku tupunga ◊eni koe◊uhíko e ivi ◊o ◊ene folofola◊oku ◊iate kitautolú”(◊Alamã 26:13).

AKO ◊ I E TOKÅTELINÉ

hoko ia ko ha ◊akau ◊oku tupu hake ki he mo◊ui ta◊engatá”pea te ne laku mai ha fua ◊oku “fungani mahu◊inga”(◊Alamã 32:41–42).

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Poiti K. Peka: “ ◊Oku hanga ◊e hetokãteline mo◊oní, ◊i he taimi ◊oku mahino aí, ◊o liliu efakakaukaú mo e ◊ulungãangá. ◊E vave ange hano liliu ◊oe ◊ulungãangá ◊e he ako ki he ngaahi tokãteline ◊o eongoongoleleí ◊i ha fa◊ahinga ako fekau◊aki mo e ◊u-lungãangá” (◊i he Conference Report, Oct. 1986, 20; peEnsign, Nov. 1986, 17). ◊Oku ◊ikai ha ngaahi fakakaukaupe tefito◊i mo◊oni fakaemãmani te ne ma◊u e mãlohi ko◊ení. ◊Oku ◊ikai ha akonaki fakafiemãlie pe ngaahi faka-fiefia lelei te ne lava ◊o ongo mãlohi ange ki he fakafo◊i-tuituí ke fakatafoki ai honau lotó kia Kalaisi. Ko honofakatefito ko ia ◊etau mo◊uí ◊i he ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí, ko e founga på ia te tau lava ke hoko aiko ha me◊angãue ◊i he to◊ukupu ◊o e ◊Otuá ke tokoni kihono fakatu◊uma◊u◊i e tui te ne tãkiekina e ni◊ihi kehé kefakatomala mo ha◊u kiate Iá.

◊Oku hanga ◊e he akonaki ◊aki ◊o e tokãteliné ◊o malu◊ikitautolu mei he hå fakalaumãlié. Te ne lava ◊o ui fakafokimai kitautolu ◊i he taimi ◊oku tau ◊alu kehe aí. Na◊e faka-matala ◊a ◊Eletã Lãsolo M. Nalesoni ◊o pehå:

“ ◊I he◊eku hoko ko ha tokotaha ako ki he me◊a fakafai-to◊ó ◊i he ngaahi ta◊u lahi kuohilí, na◊á ku mamata tonu ◊iha kau mahaki ne tofanga ◊i ha ngaahi mahaki ◊oku lavanoa på ◊o ta◊ofi ◊i he ◊ahó ni. ◊Oku lava ◊i he ◊ahó ni ia ◊ohuhu malu◊i ha taha på mei he ngaahi mahaki ko å na◊efakatu◊utãmakí—◊o a◊u på ki he maté. Ko ha taha ◊o engaahi founga na◊e ma◊u ai ha malu◊i ◊o ha taha ko honohuhu ki he loto sinó ◊a e tupu◊anga ◊o e mahaki ko iá(inoculation). ◊Oku [mãlie e ◊uhinga ◊o e fo◊i lea ko e]inoculate. ◊Oku ha◊u ia mei ha tefito◊i lea faka-Latina ◊e ua:in, ◊oku ◊uhinga ia ki he ‘◊i loto’; pea mo e oculus, ◊oku◊uhinga ia ki ‘ha mata.’ ◊Oku ◊uhinga leva ◊a e lea ngãue koe inoculate, ke ‘◊ai ha mata ki loto’—ke ne tokoni ◊o malu◊iha fakatu◊utãmaki.

“ ◊E lava ◊e he mahaki ko e polioó ◊o maumau◊i pe faka-◊auha ◊a e sinó. ◊E lava ◊e he mahaki hangå ko e angahalá ◊omaumau◊i pe faka◊auha ◊a e laumãlié. ◊E lava ◊o ta◊ofi hetaimí ni ◊a e ngaahi maumau ◊oku fakatupu ◊e he polioó ◊ihano huhu malu◊i, ka ◊e fie ma◊u ha ngaahi founga malu◊iia ◊e ni◊ihi ◊o e ngaahi maumau ◊oku fakatupu ◊e he anga-halá. ◊Oku ◊ikai lava ◊e he kau toketaá ◊o huhu malu◊i hataha mei he fai angahalá. Ko e ◊Eikí ◊oku tupu mei ai ◊a emalu◊i fakalaumãlié—pea ◊i He◊ene founga på ◊A◊ana . ◊Okufinangalo ◊a S∏s° ia ke ◊oua ◊e huhu ta◊ofi, ka ke ako◊i ◊a etokãteliné. ◊Oku ◊ikai kau ◊i He◊ene foungá ha huhu ◊aki hafaito◊o; ka ◊okú Ne faka◊aonga◊i ◊a hono ako◊i ◊o e tokãtelinefakalangí—◊a ia ko ha ‘fofonga ◊i loto’ ke ne pule◊i —kemalu◊i ◊a e ngaahi laumãlie ta◊engata ◊o ◊Ene fãnaú (◊i heConference Report, Apr. 1995, 41–42; pe T°hulu, Siulai1995, 40).

Faiako mei he Folofolá mo e Ngaahi Lea ◊a e KauPalõfita he Ngaahi ◊Aho Kimui Ní

◊I he taimi ◊oku tau faka◊aonga◊i ai e folofolá mo e lea ◊ae kau palõfitá ke hoko ko e ma◊u◊anga tokoni ◊o ◊etau faiakokotoa på, ◊oku tau fakaafe◊i ai e Laumãlié ke ne hoko ko hafakamo◊oni. ◊Oku ◊omi heni ki he◊etau faiakó ◊a e “mãlohi◊o e ◊Otuá ke fakaloto◊i e kakaí ke tuí” (T&F 11:21).

Na◊e hanga ◊e ha p∏sope ◊i ha fakataha takimu◊a faka-siteiki ◊o fakamatala◊i e me◊a ko ◊eni ne hoko:

“Fakafuofua ki he ta◊u ◊e 30 kuohilí, ne u hoko ai ko ha◊etivaisa ki he kõlomu ◊o e kau taula◊eikí ◊i homau uõtí. ◊Ihe◊emau ngaahi låsoni fakakõlomú, ne mau fakapapau◊i ai◊oku lau e folofolá mo e ngaahi lea ◊a e kau palõfita mo◊uípea mo fakamamafa◊i e ngaahi tokãteliné. Koe◊uhí na◊e ◊i aie Laumãlié, na◊e fakangalongata◊a mo lelei mo◊oni ai ◊emaungaahi fakatahá.

“Na◊e kau ◊i he kõlomú ha taula◊eiki kei talavou koPaula, ◊a ia ne tãtãtaha ◊ene ha◊ú; na◊e ◊ikai fa◊a ◊ilo◊i ◊ehe◊ene mãtu◊á e feitu◊u ke kumi ia ki aí. Ne u fa◊a lava ◊ofetu◊utaki kiate ia pea na◊á ne fa◊a ha◊u ki he fakataha faka-kõlomú ◊i he taimi ki he taimi. Ne mau feinga ◊i he kõlomúke ma◊u ha mahino ◊oku lelei angé ki he ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí pea ne mau tokanga ki honoako ◊emau ngaahi låsoní mei he folofolá. ◊I he taimi na◊eha◊u ai ◊a Paulá, ne tataki fakalaumãlie au ke u ◊ilo◊i na◊eongo e ngaahi mo◊oni ko ◊ení ki hono lotó neongo te nefa◊a puli mei he koló ◊o lau uike.

“ ◊I he pongipongi Sãpate ◊e taha ne ha◊u ai ◊a Paulo kihe lotú, ◊osi tele hono kavá, tui mo hano suti, sote hinamo ha håkesi. Ne mau fiefia mo ofo heni. Ne mau toki ◊iloki mui na◊e ◊i ai ha me◊a ne hoko kiate ia ◊i he põ ki mu◊á, ◊iha feitu◊u mama◊o mei ◊api. Na◊á ne ongo◊i loto-fo◊i ◊aupito.Na◊e faka◊ã hono ◊atamaí ◊o fakafuofua ki he tu◊uapoó ◊o ne◊ilo◊i pe a◊usia ha me◊a fakalaumãlie, na◊e fefãinga e ◊Otuámo Såtane ke ma◊u ◊a hono laumãlié. pea na◊e mãlohi ◊aSåtane. ◊I he taimi på ko iá he tu◊uapoó, na◊á ne tu◊u hakemei he feitu◊u na◊á ne ◊i aí ◊o lue ◊i ha ngaahi maile lahi kae◊oua kuó ne a◊u ki ◊api, ◊o ne fafangu ◊ene mãtu◊á peafakahã ange e me◊a kuo hokó, pea ◊i he mafoa mai e atá,na◊á ne teuteu ma◊a leva pea ha◊u ki he lotú.

“Na◊e ◊ikai ke ne toe sio ki mui. Na◊á ne fakatomala meihe ngaahi fehalaaki kuó ne faí peá na fe◊ofa◊aki ki mui angeai mali mo ha taha ◊o e kau finemui anga faka◊ei◊eiki taha ◊ihomau uõtí ◊o na mali. ◊I he ◊aho ní, ◊okú he hoko ko hatamai, ma◊u lakanga fakataula◊eiki mo ha tangata◊i fonuaanga-tonu.

“Ne u fa◊a fakakaukau na◊e hoko e ngaahi me◊a ne fa◊afanongo ◊a Paula ki ai ◊i he ngaahi fakataha fakakõlomu koiá ko ha konga lahi ◊o e ngaahi me◊a ne ne liliu ◊ene mo◊uí.Na◊á ku ◊ilo◊i na◊e ongo kiate ia e taimi ne mau talanoa ai kihe ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he kõlomú. ◊Oku oufakakaukau na◊e toutou hanga ◊e he ngaahi mo◊oni ko iá ◊ofakamanatu kiate ia pe ko hai mo◊oni ia pea mo e me◊a

55


◊oku finangalo e ◊Otuá ke ne faí. ◊Oku ou tui ne nau ue◊ihono ◊atamaí mo hono lotó pea ◊ai ke ne ongo◊i ta◊e fie-mãlie ◊i he tõ◊onga mo◊ui na◊á ne lolotonga filí. Na◊e faka-fou ◊i he mãlohi ko ia ◊o e mo◊oni ne tõ ki hono lolotofefeká, ◊a e lava e Laumãlié ◊o lea mo fai ha fakatokanga kiaí. ◊Oku ou fakafeta◊i na◊e ◊ikai ke fakamoleki homau taimi◊i he kõlomú he talanoa ki he ngaahi kaá pe sipotí pe kihe◊eku fakakaukau ki he founga ne totonu ke mo◊ui ai efãnau tangatá ni! ◊Oku ou tui na◊e fanongo ◊a Paula ki honoui ia ◊e he ◊Eikí ◊o fakafou ◊i he ngaahi mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ne mau ako fakatahá.”

Te tau lava ◊o fakahaa◊i ki he ni◊ihi ◊oku tau ako◊í ◊a efounga ke ◊ilo◊i ◊aki e mãlohi ◊o e folofolá. Na◊e pehå ◊e◊Eletã Poiti K. Peka: “ ◊Oku totonu ke mou ako◊i e folo-folá. . . .Kapau ◊oku feangainga ho◊o fãnau akó mo e ngaahifakahaá, he ◊ikai ha toe fehu◊i—fakafo◊ituitui, fakasõsiale,fakapolitikale pe fakangãue—◊e ta◊e lava ke tali. ◊Oku ◊i ai ekakato ◊o e ongoongolelei ta◊engatá. ◊Oku tau ma◊u ai engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e mo◊oní ◊a ia te nau fakalelei◊i epuputu◊u, palopalema mo e faingata◊a kotoa på ◊e fehanga-hangai mo e fãmili ◊o e tangatá pe ko ha fa◊ahinga tahafakafo◊ituitui på ai” (Teach the Scriptures [lea ki he kau fai-ako fakalotú, 14 Oct. 1977], 5).

56


KO HONO TAUHI KE HAOHAOA E TOKÅTELINÉ

11

◊Oku fakatupu loto-fakatõkilalo mo faka-laumãlie ke tau fakalaulauloto ki he ngaahifeilaulau kuo fai ◊e he kakaí koe◊uhí ko emo◊oní. Kuo tokolahi ha ni◊ihi kuo papi-taiso neongo hono fakas∏tua◊i kinautolu ◊ehonau ngaahi fãmilí koe◊uhí ko ◊enau filí.Kuo ◊i ai ha kau palõfita mo ha ni◊ihi kehetokolahi kuo laka ange ke nau mate ◊i ha◊a-nau fakafisinga◊i ◊enau fakamo◊oní. ◊I ha lea◊a ◊Eletã Sione Teila ki hono fakapoongi ◊oSiosefa mo Hailame Sãmitá, na◊á ne fakahãai ko e Tohi ◊a Molomoná mo e Tokãtelinemo e Ngaahi Fuakavá “ ko e me◊a [ia] na◊efakamoleki ai ◊a e toto lelei taha ◊o e senitulihono hongofulu mã hivá ◊i hono ◊omí”(T&F 135:6).

◊Oku fie ma◊u ki he tokotaha kotoa på◊okú ne ako◊i e ongoongoleleí ke ne ◊oatu iaki he ni◊ihi kehé, ◊i he tu◊unga haohaoa mota◊e filio◊i, ◊a e ngaahi mo◊oni ko ia kuo faiki ai ha ngaahi feilaulau ma◊ongo◊ongá.Na◊e pehå ◊e Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli:“Kuó u ◊osi lea ki mu◊a ◊o fekau◊aki mo emahu◊inga ◊o hono tauhi ko ia ke haohaoa◊a e tokãteliné mo fakapapau◊i ◊oku ako◊i ia ◊ihe◊etau ngaahi fakataha◊angá. ◊Oku ouhoha◊a ki he me◊á ni. ◊E lava ◊e ha◊ate ki◊imavahe si◊i mei hono ako◊i e tokãteliné ◊otãkiekina kitautolu ki ha ngaahi fehalaaki◊oku lahi mo kovi angé” (Teachings ofGordon B. Hinckley [1997], 620).

Ko Ho Ngaahi Fatongia Fakafaiakó

◊I ho◊o teuteu ko ia mo fakahoko engaahi låsoní, ◊oku totonu ke ke ◊ilo◊i engaahi fakatokanga ko ◊ení ke fakapapau◊i◊okú ke ako◊i e mo◊oní ◊o hangå ko ia kuofakahã mai ◊e he ◊Eikí.

Faiako ◊aki e Laumãlié mei he Folofolá mo eNgaahi Lea ◊a e Kau Palõfita he Ngaahi◊Aho Kimui Ní

Na◊e akonaki ◊a Palesiteni ◊Eselã TafuPenisoni ◊o pehå: “Ko e hã e me◊a ◊okutotonu ke hoko ko e ma◊u◊anga tokoni ◊o◊etau ako◊i e palani lahi ◊a e ◊Otua Ta◊engatá?Ko e folofolá—tautautefito ki he Tohi ◊aMolomoná. ◊Oku totonu ke kau heni mo engaahi fakahã fakaonopooni kehé. ◊Okutotonu ke faka◊aonga◊i fakataha ia mo engaahi lea ◊a e kau ◊Aposetoló mo e kaupalõfitá pea pehå ki he ngaahi ue◊i ◊a eLaumãlié” (◊i he Conference Report, Apr.1987, 107; pe Ensign, May 1987, 85).

Faka◊aonga◊i e Ngaahi Nãunau Fakalåsoni◊a e Siasí

Kuo hanga ◊e he Siasí ◊o fa◊u ha ngaahitohi låsoni mo ha ngaahi nãunau kehe ketokoni ki he◊etau faiako mei he folofolá moe ngaahi lea ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊ahokimui ní. ◊Oku ◊ikai fu◊u fie ma◊u ha ngaahilea pe nãunau kehe ke toe fai ki ai ha vakai.◊Oku totonu ke tau matu◊aki ako fakalelei efolofolá, ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita hengaahi ◊aho kimui ní, mo e ngaahi nãunaufakalåsoní ke fakapapau◊i ◊oku mahinototonu kia kitautolu ◊a e tokãteliné ki mu◊apea tau ako◊i iá.

Ako◊i e Ngaahi Mo◊oni ◊o e OngoongoleleíKae ◊Ikai ko ha Toe Ngaahi Me◊a Kehe

◊I he taimi na◊e fakanofo ai ◊e ◊Alamã hakau taula◊eikí ke nau ako◊i e ni◊ihi na◊á nepapitaiso ◊i he ngaahi Vai ko Molomoná,“na◊á ne fekau kiate kinautolu ke ◊oua na◊anau akonaki ◊aki ha me◊a ka ko e ngaahi

57


me◊a på kuó ne akonaki ◊akí pea ko e ngaahi me◊a kuo lea◊aki ◊e he ngutu ◊o e kau palõfita mã◊oni◊oní” (Mõsaia18:19). ◊I he taimi na◊e ako◊i ai ◊a e kakaí ◊e he kau ãkongaN∏fai ◊e toko Hongofulu Mã Ua ne ui ◊e he Fakamo◊uí, na◊anau “malanga ◊aki ◊a e ngaahi folofola på ko ia ◊a ia kuofolofola ◊aki ◊e S∏suú—◊o ◊ikai momo◊i liliu ha me◊a ◊e taha ◊ihe ngaahi folofola kuo folofola ◊aki ◊e S∏suú” (3 N∏fai 19:8).◊I ho◊o ako◊i e ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí, ◊oku totonu keke muimui ki he ngaahi s∏pinga ko ◊ení.

Ako◊i e Ngaahi Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí ke Mahino ke◊Oua na◊a Ta◊e Mahino Ki Ha Taha

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Hãloti B. L∏, “ ◊Oku totonu kemou ako◊i e ngaahi tokãteline motu◊á, ◊o ◊ikai ◊ai på kemahino kia kinautolu, ka kuo pau ke ke ako◊i e ngaahi tokã-teline ◊o e Siasí ke mahino ngofua ◊aupito ke ◊oua na◊a ta◊emahino ia ki ha taha” (“Loyalty,” in Charge to ReligiousEducators, 2nd ed. [1982], 64).

Ngaahi Fakatokanga ki he Kau Faiako ◊o eOngoongoleleí

◊I ho◊o fai feinga ke tauhi ke haohaoa e tokãteliné, ◊okutotonu ke ke faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi palõpalema ko◊ení:

Fakamahaló

“ ◊Oku ◊i ai ha ngaahi founga lahi ◊e lava ai ◊e ha faiako◊oku ◊ikai ke ne mapule◊i ia ◊o hå mei he hala ◊oku fakatauki he◊ene ngaahi taumu◊á. Ko e taha ◊o e ngaahi ◊ahi◊ahi◊oku lahi ◊ene hokó ko e fakamahamahalo ◊i he ngaahime◊a ko ia ◊oku si◊isi◊i ke folofola ki ai ◊a e ◊Eikí. ◊Oku ma◊u ◊ehe faiako ◊okú ne mapule◊i lelei iá ha loto-to◊a ke ne pehå,◊◊Oku ◊ikai ke u ◊ilo◊i,” pea ngata ai. Hangå ko ia ne lea◊aki ◊ePalesiteni Siosefa F. Sãmitá, “ ◊Oku ◊ikai kovi ia ki he◊etau◊iló pe ki hotau ngeiá ke tau lea mahino ◊aki ki ha ngaahifehu◊i fakamahamahalo ◊e laungeau ◊o pehå ange, “ ◊Oku◊ikai ke u ◊ilo◊i.”‘ [Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 9]”(Joseph F. McConkie, “The Disciplined Teacher,” Instructor,Sept. 1969, 334–35).

Lea Hala ◊Akí

“ ◊E fakapapau◊i ◊e he faiako ◊oku leleí ◊a ◊ene ngaahima◊u◊anga tokoní pea te ne fai e feinga kotoa på ke ne faka-papau◊i pe ◊oku fakafofonga◊i totonu e tokãteline ◊o e Siasí◊e ha kupu◊i lea, ka ◊oku ◊ikai ko ha fakakaukau på ia ◊a etokotaha fa◊utohí” (Instructor, Sept. 1969, 334–35).

◊Oku totonu ke ◊oua te tau lea fakamahamahalo ◊aki hangaahi lea ◊a ha kau taki ◊o e Siasí ta◊e te tau tomu◊a faka-papau◊i e feitu◊u ◊oku ma◊u ai e ngaahi lea ko iá. ◊I he taimi

◊oku tau lea◊aki ai e ngaahi potu folofolá, ◊oku totonu ketau fakapapau◊i ◊oku tatau ◊etau faka◊aonga◊i pe lea◊akikinautolú mo ◊enau tu◊u totonu he folofolá (vakai, “Ko eFaiako mei he Folofolá,” peesi 60–66).

Ngaahi Mamana ◊o e Ongoongoleleí

“ ◊Oku totonu ke faka◊ehi◊ehi e kau faiakó mei he ngaahimamana ◊o e ongoongoleleí—◊a hono fakamamafa◊imakehe ◊o ha fo◊i tefito◊i mo◊oni på ◊e taha ◊o e ongoongo-leleí” (Instructor, Sept. 1969, 334–35).

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Siosefa F. Sãmita: “ ◊Oku hanga ◊ehono fakamamafa◊i e ngaahi mamana ◊o e ongoongoleleí ◊o◊oange ki he ni◊ihi ◊oku nau poupou◊i iá ha ma◊u hala ki heongoongolelei ◊o e Huhu◊í; ◊oku nau filio◊i pea ◊ai ke ◊ouana◊a fenãpasi hono ngaahi tefito◊i mo◊oní mo hono ngaahiakonakí. ◊Oku ◊ikai fakanatula ◊a e vakai pehå ki aí. ◊Okumahu◊inga ◊e tefito◊i mo◊oni mo e founga kotoa på kuofakahã mai ◊e he ◊Otuá, ki he fakamo◊ui ◊o e tangatá, pea kefakamu◊omu◊a ta◊e totonu ha taha ◊o kinautolu ke nefufuu◊i pe fakamalumalu◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni kehé,◊oku ta◊e fakapotopoto mo fakatu◊utãmaki ia ki hotau faka-mo◊uí he ◊okú ne ◊ai ke fakapo◊uli hotau ◊atamaí mo låvei◊etau mahinó” (Gospel Doctrine, 116–17).

Ngaahi Talanoa Fakaofó

“Mahalo ko e ◊ahi◊ahi lahi taha ki he faiakó ko ◊enefeinga ke ma◊u ◊a e tokanga ◊a ◊ene kalasí ◊i ha◊ane fai hatalanoa fakaofó. ◊Oku lahi ha ngaahi talanoa peheni ◊oku◊ikai fakapapau◊i hono kamata◊angá, ◊a ia ◊oku lahi honongãue◊akí ◊i he Siasí. . . .◊Oku ◊ikai ko ha ngaahi me◊angãuefakafaiako ◊eni: pea ◊oku ◊ikai makatu◊unga ◊a e fakamo◊onímo e tauhi ma◊u ◊o e tu◊unga fakalaumãlié ◊i he ngaahi tala-noa ki ha ngaahi me◊a fakaofo na◊e hoko. ◊Oku fakahokomai ◊a e ngaahi fakahinohino mei he Palõfitá kiate kitau-tolú ◊i he laine ◊o e mafai ◊o e lakanga fakataula◊eikí. ◊Okutotonu ke fai ha tokanga lelei ki he ngaahi põpoaki mei heKau Taki Mã◊olungá ◊i he ngaahi konifelenisi fakasiteikí moe konifelenisi lahí, pea ◊oku totonu ke lau ma◊u på ◊a engaahi makasini ◊a e Siasí. ◊Oku lahi ange ◊a e tokangá ki hefaiako ko ia ◊oku ◊ilo◊i ◊okú ne ako◊i på ◊a e ngaahi tefito◊itokãteline totonú. (Instructor, Sept. 1969, 334–35).

Ko Hono Toe Fakalahi e Hisitõlia ◊o e Siasí

Na◊e ◊omai ◊e Palesiteni ◊Eselã Tafu Penisoni ha faka-tokanga ◊o pehå: “ Kuo ◊i ai pea ◊oku kei hokohoko atu hangaahi feinga ke fakakau mai ha ngaahi fakakaukau faka-poto ◊a e tangatá ki he◊etau hisitõlia ◊o e Siasí. . . . Ko efakamamafá ke tu◊utu◊u e fakahã mo e fetu◊utaki ◊a e ◊Otuá◊i ha ngaahi me◊a mahu◊inga kuo hokó pea mo ◊ai ke toe

58


lahi ange e lau ki he ngaahi ◊ulungãanga fakaetangata ◊o ekau palõfita ◊a e ◊Otuá koe◊uhí ke hã lahi ange ki tu◊amahulu ange honau ngaahi ◊ulungãanga fakaetangatá ◊ihe◊enau ngaahi lelei fakalaumãlié” (“God’s Hand in OurNation’s History,” in 1976 Devotional Speeches of the Year[1977], 310).

◊I ha lea ◊a Palesiteni Penisoni fekau◊aki mo e ngaahifeinga ko ◊ení, na◊á ne pehå ai, “ ◊Oku mau fie fakatokangaatu kiate kimoutolu kau faiakó ◊i he me◊á ni, ◊a ia ◊okuhangå ko ha feinga ke toe faka◊uhinga◊i e hisitõlia ◊o e Siasíka hã fakamãnako ange ki he mãmaní” (The Gospel Teacherand His Message [lea ki he kau faiako fakalotú, 17 Sept.1976], 11).

Ko e Ngaahi Faka◊uhinga Fakafo◊ituituí mo e Ngaahi VakaiTa◊e Fakalotú

Na◊e pehå ◊e Palesiteni J. L°peni Kalake ko e Si◊í, “ Ko ePalesiteni på ◊o e Siasí, ◊a e Taula◊eiki Lahi Pulé, ◊oku faka-nofo ko e Palõfita, Tangata Kikite mo e Tangata Ma◊uFakahã ki he Siasí, pea ko ia tokotaha på ◊oku ◊i ai ◊enetotonu ke ma◊u ha ngaahi fakahã ki he Siasí, ◊o tatau på peko ha ngaahi fakahã fo◊ou pe ko hanau fakalelei◊i, pe faka-mafai◊i hano faka◊uhinga◊i ◊o e folofolá ◊a ia ◊e ha◊isia ki ai eSiasí, pe liliu ◊i ha fa◊ahinga founga ◊a e ngaahi tokãtelinelolotonga ◊o e Siasí” (◊i he Church News, 31 July 1954, 10).

◊Oku ◊ikai totonu ke tau ako◊i ◊etau faka◊uhinga◊i fakafo◊itui-tui ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí pe ko efolofolá.

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Sipenisã W. Kimipolo: “ ◊Oku ◊i ai hani◊ihi he ◊ahó ni ◊oku hangå ◊oku nau põlepole ◊i hono faka-anga◊i e ngaahi akonaki fakalotu ◊o e Siasí pea nau faka-hoko ◊enau ngaahi fakakaukau på ◊anautolu ◊a ia ◊okukehekehe mo e mo◊oni kuo fakahaa◊i maí. Mahalo ◊oku ◊i aiha ni◊ihi ◊oku fai ta◊e◊ilo ia; ◊oku ◊i ai ha ni◊ihi ia ko ha◊anaufai på ko honau lãngilangí; pea hangå ◊oku fai ia ◊e ha ni◊ihi◊i he ◊ilo◊ilopaú. ◊E fa◊iteliha på ◊a e tangatá ki he anga ◊o◊enau fakakaukaú, ka ◊oku ◊ikai ha◊anau totonu ke nau foakifakamãlohi ki he ni◊ihi kehé ◊enau ngaahi fakakaukau ta◊efakalotú. ◊Oku totonu ke ◊ilo◊i ◊e he ni◊ihi peheé ◊oku tu◊uhonau laumãlié ◊i he tu◊unga fakatu◊utãmaki” (◊i heConference Report, Apr. 1948, 109).

◊Oku hã ◊i he vahe 8 ◊o e tohi ◊a Molonaí ha tohi na◊e fai◊e Molomona ki hono foha ko Molonaí. Ko e taumu◊a ◊o etohí ko e papitaiso ◊o e fãnau valevalé, ◊a ia na◊e fai ◊e hani◊ihi he Siasí. Ke tokoni ki hono fohá ◊i hono fakatonu-tonu e akonaki hala ko ◊ení, na◊e toe fakamatala◊i ai ◊eMolomona ◊a e tokãteline totonu ◊e fakamaau◊i ai kitá mona fakahinohino◊i ◊a Molonai ke ako◊i ia ki he kotoa ◊o efonuá. Lau ◊a e Molonai 8 ko ha s∏pinga ◊o e fie ma◊u ko iake tauhi e ngaahi tokãteline mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oe Siasí ke haohaoa mo totonú.

59


KO E FAIAKO MEI HE FOLOFOLÁ

12

Kuo ◊osi fakahinohino◊i kitautolu ◊e hekau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní ke taufaka◊aonga◊i e folofolá ◊i hono ako◊i e ngaahitokãteline ◊o e ongoongoleleí. Na◊e pehå ◊ePalesiteni ◊Eselã Tafu Penisoni: “Manatu◊ima◊u på, ◊oku ◊ikai ha me◊a te ne toe fetongilelei ange ◊a e folofolá mo e ngaahi lea ◊a ekau palõfita mo◊uí. ◊Oku totonu ke hoko◊eni ko ho◊o ngaahi ma◊u◊anga tokonitotonú. Lau mo toe fifili ange ki he me◊akuo folofola ◊aki ◊e he ◊Eikí, kae si◊isi◊i angeki he me◊a kuo hiki ◊e he ni◊ihi kehé ◊ofekau◊aki mo e me◊a kuo folofola ◊aki ◊e he◊Eikí” (The Gospel Teacher and His Message[lea ki he kau faiako fakalotú, 17 Sept.1976], 6).

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Kõtoni B.Hingikeli: “ Ko e ma◊u◊anga tokoni totonutaha ki he poto faka◊otuá ko e folofola ◊a e◊Eikí ◊i he ngaahi tohi toputapú ni, ◊a engaahi tohi tapu ◊a e Siasí. ◊Oku ma◊u heni etokãteline ◊a ia kuo pau ke tau p∏kitai ki aíke laka ki mu◊a ai e ngãué ni ki hono iku-◊anga faka◊otua kuo fokotu◊ú” (◊i heConference Report, Apr. 1982, 67–68; peEnsign, May 1982, 45).

◊E lava ke tokoni◊i koe ◊e he ngaahi foko-tu◊u ko ◊ení ke ke faiako mei he folofolá.

“Feinga ke ma◊u [◊a e Folofolá]”

Ki mu◊a pea tau lava ◊o faiako mei hefolofolá, kuo pau ke tau ako ◊iate kitautolupå ◊a e folofolá (vakai, “Feinga ke Ma◊u eFolofolá” peesi 15–16; “Fokotu◊u ◊o HaPalani Fakafo◊ituitui ke Ako ki heOngoongoleleí,” peesi 17–18).

Fai ha Ngaahi Fealålea◊aki peaFaka◊aonga◊i ha Ngaahi Fehu◊i

◊I ho◊o faiako mei he folofolá, ◊oku matu-◊aki mahu◊inga ke fakahoko ha ngaahi fealå-

lea◊aki mo faka◊aonga◊i ha ngaahi fehu◊i,koe◊uhí he ◊oku hanga ◊e he ongo foungá ni◊o fakalotolahi◊i e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ke naufakakaukau ki he folofolá mo vahevahe hangaahi ◊ilo. ◊I he taimi ◊oku alea◊i ai ◊e hekau akó e ngaahi tefito◊i mo◊oní mei hefolofolá, ◊oku nau fakatupulaki ai e ngaahitaukei ◊oku nau fie ma◊u ki he◊enau akofakafo◊ituitui ◊o e folofolá. (Ke ma◊u hatokoni ki hono fakahoko e ngaahi fealålea-◊akí mo faka◊aonga◊i e ngaahi fehu◊í, vakai kihe peesi 70–72 mo e 75–77.)

◊Omi Hono Fakaikiikí

Ko e feitu◊u ◊oku hoko ai pe hisitõlia ◊oha potu folofola ◊oku ui ia ko hono fakaiki-ikí. ◊E toe mahino lelei ange ki he kau akó ◊ae me◊a ◊oku hoko pe lea◊aki ◊i ha potu folo-folá ◊i he taimi te nau ◊ilo◊i ai hono fakaiki-ikí.

Ke kamata kumi ki hono fakaikiikí, fai engaahi fehu◊i ko ◊ení:� Ko hai ◊oku leá? � Ko hai ◊oku lea ki ai e tokotaha ko iá? � Ko e hã e me◊a ◊oku lea ki aí? � Ko e hã e me◊a ◊oku tali ki aí? � Ko e hã hono ◊uhinga ◊okú ne lea ◊aki ai

◊ení? Hangå ko ◊ení, ◊oku ◊i he Luke 15:11–32

◊a e talanoa fakatãtã ◊a e Fakamo◊uí ki hefoha maumau-koloá. Na◊e pehå ◊e hePalõfita ko Siosefa Sãmitá na◊á ne ma◊u hamahino ki he talanoa fakatãtã ko ◊ení ◊ihe◊ene vakai ki hono fakaikiikí.

“ ◊Oku ou ma◊u ha founga ◊okú ne faka-mahino kiate au e folofolá. ◊Oku ou faka-fehu◊i, ko e hã nai e fehu◊i na◊á ne ◊omi etali ko ◊ení, pe fakatupu hono folofola ◊aki ◊eS∏s° e talanoa fakatãtã ko ◊ení? . . .Lolotonga hono ako◊i ◊e S∏s° ◊a e kakaí, na◊e◊unu◊unu mai kiate Ia ◊a e kau tãnaki tuku-haú mo e kau angahalá; ‘pea na◊e lãunga ekau Fãlesí mo e kau tangata tohí ◊o pehå,◊oku ma◊u ◊e he tangatá ni ◊a e kau angahalá,◊o kai mo kinautolu.’ Ko e fo◊i lea mahu-◊inga ◊eni ◊okú ne fakahaa◊i mai e talanoafakatãtã ◊o e foha maumau-koloá. Na◊e fai iako ha tali ki he lãunga mo e ngaahi fehu◊i ◊ae kau Sãtusi mo e kau Fãlesí, ◊a ia ne naufehu◊ia, tukuaki◊i, ◊i he◊enau pehå, ‘◊Oku lahifåfå ◊a e tangatá ni ◊o hangå ko ◊Ene talá, he◊okú Ne kai fakataha mo e kau tãnaki tuku-haú mo e kau angahalá?’” (Teachings of the

60


Prophet Joseph Smith, sel. Joseph Fielding Smith [1976],276–77).

Hangå ko ia ne fakamahino mai ◊e he Palõfita koSiosefá, ◊oku kamata e fakaikiiki ◊o e talanoa fakatãtã ki hefoha maumau-koloá ◊i he Luke 15:1–2, ko ha ngaahi veesilahi ia ki mu◊a pea toki kamata e talanoa fakatãtaá. Ko efounga ◊e taha ke ◊ilo◊i ◊aki e fakaikiikí ko hono lau e ngaahiveesi ki mu◊á mo e ngaahi veesi ki mui ◊i he potu folofola◊okú ke akó.

◊Oku tokoni e founga ko ◊ení foki ◊i he taimi ◊oku lea aiha taha he folofolá ko ha◊ane tali, ◊o ◊ikai fai ki he kakaí kaki he ngaahi me◊a mahu◊inga ◊oku hoko he kuonga ní.◊Oku fakanounou◊i ha s∏pinga ◊o e me◊á ni ◊i he kamata-◊anga ◊o e “Ko e Mãlohi ◊o e Folofolá” (peesi 54–56). ◊I hetaimi ◊oku mahino ai kia kitautolu pe ko hai ◊a e kauSõlamí, ◊a e tu◊unga fakamamahi fakalaumãlie ne nau ◊i aípea mo ◊enau tu◊u fakatu◊utãmaki ki he kau N∏faí, ◊e lava kemahino lelei ange kia kitautolu e mahu◊inga ◊o e lea ◊a◊Alamã ki hono kãingá ◊oku totonu ke nau ngãue◊aki “e ivi◊o e folofola ◊a e ◊Otuá” ◊i he◊enau feinga ke fakatafoki e kauSõlamí mei honau ngaahi halá (◊Alamã 31:5).

◊Oku fa◊a tokoni foki he taimi ◊e ni◊ihi ke ako e hisitõliafakapolitikale, fakasõsiale pe faka◊ekonõmika ◊o e kuongana◊e hoko ai ha potu folofolá. Hangå ko ◊ení, ke ma◊u hamahino ki he fakafiemãlie mo e ngaahi tala◊ofa ◊a e ◊Eikí ◊ihe Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 121 mo e 122, ◊okutokoni ke ◊ilo fekau◊aki mo e ngaahi faingata◊a ne fekukimo e kãingalotú ◊i M∏suli he taimi ko iá pea mo e fa◊ahingat°kunga ne fefa◊uhi mo Palõfita ko Siosefá mo e ni◊ihi nefakah° fakataha kinautolu ◊i he Pil∏sone ko Lipetií. Ke faka-tupulaki ◊etau mahino ki he ngaahi ◊ipiseli ◊a Paulá, ◊e leleike tau ◊ilo ki he ngaahi feitu◊u na◊á ne fononga ki aí mo et°kunga foki ◊o e ngaahi kolo ◊o e Siasi na◊á ne tohi ki aí.

◊I hono ma◊u ko ia e fakaikiikí, ◊oku mahu◊inga ke ◊ouana◊a mole hono taumu◊á, ◊a ia ◊oku tokoni ke ◊omi hamahino ◊oku toe lelei ange ki ha potu folofola pau.Tokanga ke ◊oua na◊á ke fulihi e fakaikiikí—hangå ko e hisi-tõlia, ngaahi me◊a fakapolitikale, faka◊ekonõmika pe leafakafonua ◊o e kakaí—ke fakatefito ai e låsoní.

Vahevahe ha Ngaahi Talanoa Fakafolofola

◊Oku fa◊a faingofua ange ke mahino kia kita ha tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he taimi ◊oku fakahaa◊i ai ia koha talanoa fakafolofolá. ◊Oku hanga ◊e he ngaahi talanoá ◊opukema◊u e mahu◊inga◊ia ◊a e kakaí mo fakahaa◊i e foungahono fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí◊i he mo◊ui faka◊ahó. ◊Ikai ngata aí, ◊oku fa◊a faingofua angeke manatu◊i ha ngaahi talanoa ◊i hano fai ha ngaahi faka-matala mahino ngata◊a kau ki he ngaahi tefito◊i mo◊oní. (Kiha ngaahi fokotu◊u fekau◊aki mo hono fai e ngaahi talanoá,vakai ki he “Ngaahi Talanoá,” peesi 220–22.)

◊Oku ◊i he talanoa fakafolofolá ha ngaahi tefito◊i mo◊onipea mo ha ngaahi founga lahi ◊o hono faka◊aonga◊i iá (ko e

s∏pinga ◊e taha ◊a e tohi ◊a ◊πnosí, ◊a ia ◊oku veesi på ◊e 27 ka◊okú ne fakatãtaa◊i mai ha ngaahi tefito◊i mo◊oni lahi ◊o eongoongoleleí). ◊E fie ma◊u ke ke fili pe ko e få he ngaahifakamamafa ko ◊eni he ngaahi talanoá te ke faka◊aonga◊í.

◊Oku fa◊a tokoni foki ki he kau akó ke nau lau le◊o-lahifakataha ha talanoa, ◊o taufetongi hono laú (vakai,“Laukonga Le◊o-lahí,” ◊i he peesi 62). Kapau ◊oku lõloa ◊a etalanoá, ◊oku fa◊a lelei ke to◊o kongokonga lalahi ◊o faka-nounou◊i ia, pea ◊ai e kau akó ke nau lau ha ngaahi veesimahu◊inga ◊e ni◊ihi ◊i he talanoá. ◊E tokoni foki e ngaahi ◊u-lu◊i tohi he ◊° vahé ◊i he taimi te ke teuteu mo fakahoko aihono fakanounou◊í.

Vahevahe ha Ngaahi Fakamatala Fakapiokãlafi

◊I he taimi ◊oku tau ako ai ki he mo◊ui ◊a ha ni◊ihi faka-fo◊ituitui ◊i he folofolá, ◊oku tau fa◊a ◊ilo◊i ai e ngãue ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i ha vaha◊a taimí.Hangå ko ◊ení, ko e talanoa kakato ko ia ◊o Sisolome ◊i heTohi ◊a Molomoná, ◊oku fakahaa◊i ai ◊e lava ha taha ◊o faka-tomala pea ◊alu ◊o ngãue ma◊á e ◊Eikí ◊i he mã◊oni◊oni.Kapau ◊okú ke lau e ngaahi veesi ◊oku hã ◊i he fakahoko-hoko fakamotu◊alea ◊o ho◊o folofolá ◊i he taumu◊a ko e“Sisolomé,” te ke lava ◊o muimui ai ki he talanoa ◊oSisolomé ◊i he◊ene angatu◊u ki he Siasí, ◊ene uluí pea faka◊osi◊aki ◊ene hoko ko ha fakafaifekau loto-to◊a mo ha faiako ◊o eongoongoleleí. ◊Oku ◊i ai foki mo ha ngaahi fakamatalafakapiokãlafi langaki mo◊ui ◊o kau ai ◊a Lute, Tu◊i ko Tåvitá,Samuela, ◊‰seta, ◊Aposetolo ko Paulá, ◊Alamã ko e Lahí, Tu◊iko Penisimaní, ◊Alamã ko e Si◊í, Kolianitoni, Molomonapea mo Molonai.

Faka◊aonga◊i e Founga Fakafaiako ko e “Fekumi kihe” mo e “Fakafanongo ki he”

◊I he taimi ◊okú ke faiako ai mei he folofolá, ◊oku fa◊atokoni kapau te ke fekau e kau akó ke nau fekumi pe faka-fanongo ki ha ngaahi me◊a pau. ◊Oku ◊oatu heni ha ngaahis∏pinga ◊o e ngaahi me◊a te ke lava ◊o kole ange ke nau“fekumi” pe “fakafanongo” ki aí.

Ngaahi Tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊oku hãsino hemo◊ui ◊a e kakaí: S∏pinga: “ ◊I he◊etau lau e Mõsese 5:4–9,fekumi ki ha ngaahi kupu◊i lea ◊oku nau fakahaa◊i mai etalangofua ◊a ◊Åtamá neongo ne te◊eki ke fu◊u mahinokakato ki ai e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku kau ki aí.”

Ngaahi Fehu◊í: S∏pinga: “ ◊I he◊etau lau ◊a e ◊Alamã5:14–32, fakafanongo ki he ngaahi fehu◊i na◊e fai ◊e◊Alamaá.”

Ngaahi lisí: S∏pinga: “ ◊I he◊etau ako e Tokãteline mo eNgaahi Fuakava 25, fekumi ki he ngaahi lelei ◊oku ma◊u ◊eha ‘fefine kuo fili.’

◊Uhinga ◊o e ngaahi leá pe fakakaukaú: S∏pinga: “Fekumi kihe faka◊uhinga ◊o e Saioné ◊i he Tokãteline mo e NgaahiFuakava 97:21 mo e Mõsese 7:18.”

Ngaahi Fakatãtã mo e Ngaahi Faka◊ilongá: S∏pinga: “ ◊Ihe Sione 15:1–6, fekumi ki he fakafehoanaki na◊e fai ◊e he

61


◊Eikí kiate Ia ko ha fu◊u vainé pea ko ◊Ene kau ãkongá ◊a e ngaahi va◊á.”

Lea ◊a ha Palõfita fekau◊aki mo ha tefito◊i mo◊oni pe me◊a nehoko: S∏pinga: “ ◊I he◊eku lau ◊a e ◊Alamã 30:60, fakafanongoki he lea ◊a Molomona fekau◊aki mo e iku◊anga ◊oKoliholá.”

Ngaahi fengãue◊aki ◊a e “Kapaú mo e ◊e toki.” S∏pinga:“Fakafanongo ki he ngaahi tala◊ofa ◊a ◊πsaia kia kitautolu ◊okapau te tau tauhi ke mã◊oni◊oni ◊a e ◊aho Sãpaté.” (Vakai,◊πsaia 58:13–14.)

Anga ◊oku fakahõifua pe ◊ikai fakahõifua ki he ◊Eikí.S∏pingá: “ ◊I he◊etau lau ◊a e ◊Alamã 39:1–9, fekumi ki hena◊ina◊i makehe na◊e fai ◊e ◊Alamã ki hono foha koKolianitoní.”

Ngaahi s∏pinga ◊o e me◊a ne hoko, ngaahi ◊ulungãanga pengaahi tõ◊onga. S∏pinga: “ ◊I he◊etau ako e ngaahi potu folo-fola ko ◊ení, fekumi ki he ngaahi s∏pinga ◊oku fakahaa◊i ai efie ma◊u ke ◊i ai ha ngaahi holi mã◊oni◊oní ◊i he◊etau fekumiki he mo◊oní.” (Vakai, 1 N∏fai 10:17–22; 11:1–23; T&F 11.)

◊I ho◊o fekumi mo fakafanongo ki he ngaahi me◊á ni ◊iho◊o teuteu mo ako fakatãutahá, te ke lava ◊o fakahokolelei ange ai mo e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ko e “fekumi ki” mo e “fakafanongo ki he.”

“Fakatatau e Folofola Kotoa På Kiate Kitautolu”

Vakai ki he, “Fakatataú,” peesi 209.

Laukonga Le◊o-lahí

◊Oku hanga ◊e hono lau le◊o-lahi e folofolá ◊o pukepuke etokanga ◊a e kalasí, fakatupulaki ◊enau tokanga ki ha potufolofola paú pea mo tokoni ke nau fakaongoongo pea mui-mui ki he tãkiekina ◊a e Laumãlié. ◊I he taimi ◊oku laukongale◊o-lahi ai ha taha, ◊oku totonu ke ke fakalotolahi◊i e ni◊ihikehé ke nau muimui ki ai ◊i he◊enau folofolá. Fakaafe◊i kenau fekumi mo fakafanongo ki ha ngaahi tefito◊i mo◊onipe ngaahi fakakaukau pau. ◊Oange ha taimi ke nau vakai aiki he potu folofola takitaha ki mu◊a pea toki lau iá. Kapau◊oku ◊i ai ha ngaahi fo◊i lea pe kupu◊i lea faingata◊a ◊i hapotu folofola, hanga ◊o fakamatala◊i ◊eni ki mu◊a pea tokilau e potu folofola ko iá. Kapau ◊oku ◊i ai ha taha he kalasí◊oku faingata◊a ke laukonga, fehu◊i ange pe ◊oku ◊i ai hataha te ne loto ke lau mai ia, kae ◊oua te nau taufetongí.Ngãue fakatãutaha mo e ni◊ihi ◊oku faingata◊a ke nau lau-konga ke nau lava ◊o ha◊u mateuteu ke lau lelei ha potufolofola.

Faka◊aonga◊i e Ngaahi Tokoni Fakaako ◊i he Folofolá

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Hauati W. Hanitã: “ ◊Oku totonuke tau ma◊u ha Siasi ◊oku fonu he kakai tangata mo fefine◊oku nau ◊ilo◊i kãnokato e folofolá, ◊a ia ◊oku nau faka◊ilo-nga◊i mo fefakamo◊oni◊aki kinautolu pea fakatupulaki hangaahi låsoni mo ha ngaahi lea mei he FakahinohinoFakatu◊unga leá, pea kuo nau ◊ilo◊i lelei e ngaahi mapé, ◊a e

Tikisinale ◊o e Tohi Tapú, mo e ngaahi tokoni kehe ◊oku hã◊i he ngaahi tohi folofola faka◊ofo◊ofa ko ◊ení. Ko e mo◊oni◊oku hulu e ngaahi me◊a aí ◊i he me◊a ko ia te tau lava ke◊ilo◊i leleí. Ko hono mo◊oní, kuo ◊osi “hina e ngoue [◊angafolofolá] ki he utu-ta◊ú” (Eternal Investments [lea ki he kaufaiako fakalotú, 10 Feb. 1989], 2–3).

Fakahinohino ki he Folofolá

◊Oku ◊i he Fakahinohino ki he Folofolá ha ngaahi potufolofola mahu◊inga mo ha ngaahi fakamatala. ◊Oku foko-tu◊utu◊u e nãunau ko ◊ení ◊i ha fanga ki◊i fakamatala nou-nou ◊o ◊ikai toe laka hake he taumu◊a fakafolofola ◊e 1,000,pea ◊oku hiki fakamotu◊alea kinautolu. ◊Oku kau ◊i hengaahi taumu◊á ha ngaahi tokãteline, ngaahi tefito◊imo◊oni, kakai mo ha ngaahi feitu◊u ◊oku ma◊u ◊i he ngaahitohi tapu ◊a e Siasí. Ko ha ma◊u◊anga tokoni fisifisimu◊a ◊eniki hono tali ha ngaahi fehu◊i, teuteu mo fokotu◊utu◊u hangaahi lea mo ha ngaahi låsoni pea mo hono ako fakatãu-taha mo fakafãmili ◊o e folofolá.

Ngaahi Futinoutí mo e Fefakamo◊oni◊akí

◊Oku fa◊a hã ◊i ha ngaahi peesi fakafolofola ha ngaahifutinouti. ◊I he ngaahi pulusinga ◊o e folofolá ◊oku ngãue-◊aki ◊e he Siasí ha ngaahi futinouti ◊oku hã ai ha fa◊ahingafakamatala kehekehe. Hangå ko ◊ení, ◊oku hã ai ha liliu kihe lea faka-Kaliki pe lea faka-Hepel° ◊o ha ngaahi fo◊i leakuo filifili. ◊Oku hã ai foki ha ngaahi potu folofola ◊okufefakamo◊oni ◊aki mo e Fakahinohino Fakatu◊unga Leá.◊Oku hã foki ai ha ngaahi fakamatala ki ha ngaahi tõ◊ongalea pe ngaahi fo◊i lea ◊oku faingata◊a (ie). Ko e ngaahi futi-nouti ko ia ◊oku hã ai ◊a e “jst” ko e to◊o ia mei he liliufakalaumãlie ◊e Siosefa Sãmita ◊a e Tohi Tapú. ◊Oku hã eLiliu ◊a Siosefa Sãmitá ◊i ha konga makehe he NgaahiFakahinohino ki he Folofolá [◊i he Tohi Tapu lea faka-Pilitãniá].

Ko e futinouti ◊oku tau anga maheni taha ki aí, ko hafefakamo◊oni ◊aki ia ◊a ha ngaahi potu folofola kehe ◊e taha◊i he ngaahi tohi tapu ◊a e Siasí. ◊Oku fa◊a hanga ◊e hengaahi potu folofola ko ◊eni ◊o fakama◊ala◊ala pe tãnaki maiha ngaahi ◊ilo ki he potu folofola ◊okú ke lolotonga laú.Hangå ko ◊ení, kumi hake ◊a e Tokãteline mo e NgaahiFuakava 11:21. Lau ◊a e våsí peá ke lau e ngaahi potu folo-fola ◊oku hiki ◊i he futinouti a. ◊Oku hanga fåfå ◊e he ngaahipotu folofola ko ◊ení ◊o fakatupulaki ho◊o mahino ki hevåsí?

◊I he taimi ◊okú ke ako◊i ai ha potu folofola, te ke lava ◊ofaka◊aonga◊i e ngaahi futinoutí mo e ngaahi fakamo◊onifakafolofolá ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó epotu folofola ko ◊ení.

Ngaahi ◊Ulu◊i tohi ◊o e Ngaahi Vahé

◊Oku hanga ◊e he ngaahi ◊ulu◊i tohí ◊o ◊omi ha vakai faka-l°kufua ki he vahe ko ia ◊oku hoko haké. Mahalo ◊e kau ai

62


63

ha fakamatala ki ha tokãteline, fakahisitõlia pe ki ha kakai.Hangå ko ◊ení, ◊oku hanga ◊e he ◊ulu◊i tohi ◊o e 2 N∏fai 27 ◊ofakamatala◊i mai ◊oku tatau e vahe ko iá mo e ◊πsaia 29 pea◊oku hã ai ha kikite fekau◊aki mo hono ◊omi ◊o e Tohi ◊aMolomoná.

Te ke lava ◊o fakaafe◊i e kau akó ke nau faka◊ilonga◊i engaahi potu folofolá ◊o fakatatau mo e ngaahi fakamatalakongokonga lalahi ◊oku hã ◊i he ◊ulu◊i tohi ◊o e vahé. Hangåko ◊ení, ◊oku fakamatala◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu-◊inga ◊o e Lea ◊o e Potó ◊i he ◊ulu◊i tohi ◊o e Tokãteline mo eNgaahi Fuakava 89. Te ke lava ◊o ◊ai e kau akó ke nau lau engaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊eni ◊i he ◊ulu◊i tohí pea faka◊ilo-nga◊i hono fakamatala ◊i he folofolá.

Te ke lava ◊o kole ki he kau akó ke nau lau fakalongo-longo e ngaahi ◊ulu◊i tohí ki mu◊a pea nau fakamatala◊i engaahi potu folofola kuo filifilí. ◊E tokoni ◊eni ke mahinolelei ange kia kinautolu e fakaikiiki ◊o e potu folofolá.

Ngaahi Peesi Talateú

◊Oku ◊i he tohi tapu kotoa på ◊a e Siasí ha ngaahi peesitalateu, ◊a ia ◊oku hã ai ha fakamatala fakahisitõlia mahu-◊inga fekau◊aki mo e taumu◊a pea mo e tupu◊anga ◊o e tohí.Hangå ko ◊ení, ◊oku ◊i he ngaahi peesi talamu◊aki ◊o e Tohi◊a Molomoná ha ngaahi fakamo◊oni ◊a Siosefa Sãmita moha ni◊ihi kehe pea mo ha fakamatala fekau◊aki mo e tupu-◊anga ◊o e tohí. ◊Oku fakamatala◊i ◊e he peesi talateu ◊o e

Tokãteline mo e Ngaahi Fuakavá ◊a e founga na◊e ma◊u mofakatahataha◊i ai e ngaahi fakahã ◊i he tohí.

◊E lava ke faka◊aonga◊i e nãunau ko ◊ení ke ako◊i ◊aki hatupu◊anga, hisitõlia, fakahokohoko fakata◊u pea mo honofokotu◊utu◊u ◊o e folofolá. ◊E lava ke fokotu◊utu◊u e ngaahilåsoni kakato ◊aki hano faka◊aonga◊i e nãunau mei hengaahi peesi ko ◊ení. Hangå ko ◊ení, ◊oku ◊i he fakamatalatalateu ◊o e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakavá ha vakai nou-nou ki hono Toe Fakafoki mai ◊o e Ongoongoleleí pea ◊okuhã ai ha ngaahi potu folofola ◊oku fekau◊aki mo e taumu◊ako iá.

Ngaahi Mapé

◊Oku hã ◊i he Fakahinohino ki he Folofolá ha ngaahimape ◊o ha ngaahi feitu◊u fakafolofola ◊oku mahu◊inga kihe hisitõlia ◊o e Siasí. ◊I hono ◊ilo◊i e ngaahi siokãlafi ◊o engaahi fonua ◊oku alea◊í, ◊e lava ke toe mahino lelei ange aiki he kau akó ◊a e ngaahi me◊a ◊oku fakamatala◊i ◊i he folo-folá.

Faka◊ilonga◊i e Folofolá mo e Ngaahi Fakamatala heTafa◊akí

◊Oku tokoni ke faka◊ilonga◊i e ngaahi potu folofolá,ngaahi talanoa, ngaahi kaveinga mo ha ngaahi tefito◊imo◊oni ke faingofua hono ◊ilo◊í. ◊E lava ke fakatatau ◊eni kiha founga faile fakataautaha. ◊I ho◊o faiakó, te ke lava ◊o

Hala Fakahihifo ◊o e Kãingalotú

N

Ko e ◊Iu

naiteti Siteiti ◊o ◊Am

eliká ◊i he 1847

M E K I S I K O U

FEITU◊U ◊O E

KAU ◊INITIÁ

I◊AIOUÁ

MπSULI

◊ILINOISI

◊INITIANA

◊ÕHAIÕ

NIU◊IOAKE

PENISILIV‰NIA

VEAMONITI

◊ÕseniPasifikí

Atlantic◊Õseni

K Å N A T AA

1 2 3 4 5 6

B

C

D

7 5

4

3

21

6

0 1000KM

200 400 600 800

1. Kolesivile ◊i Niu ◊Ioake2. Feieiti ◊i Niu ◊Ioake3. Ketilani ◊i ◊Õhaiõ4. Tau◊atãina ◊i M∏suli5. Nãv° ◊i ◊Illinoisi6. Nofo◊anga Fakafa◊ahita◊u Momokó7. Sõleki Siti


fakalotolahi◊i e kau akó ke nau faka◊ilonga◊i ◊enau folofolá◊aki ha◊o pehå ange, “ ◊Oku ◊i he veesi ko ◊ení ha tefito◊imo◊oni mahu◊inga. Te ka lava ◊o faka◊ilonga◊i ia.”

◊Oku ◊ikai taha på e founga ke faka◊ilonga◊i ◊aki e folo-folá. ◊Oku totonu ke hã mei he founga faka◊ilonga◊i ◊a hataha ◊a ◊ene fakakaukau ki he ako ◊o e folofolá. Kapau ◊okúke ako◊i ha kakai lalahi pe to◊u tupu, te ke lava ◊o kole ki hani◊ihi ◊o e kau akó ke vahevahe mai e ngaahi founga ◊okunau faka◊aonga◊í.

◊Oku kau e ngaahi me◊á ni ◊i he founga ke faka◊ilonga◊i◊aki e folofolá, ka ◊oku ◊ikai fakangatangata på ki ai: � Valivali, laine◊i, ha◊i pe faka◊ilonga◊i ha fo◊i veesi kakato

◊aki ha peni vahevahe pe ko ha peni lanu kehe. � Laine◊i på ha ngaahi fo◊i lea mahu◊inga ◊i he veesi folo-

fola taki taha. ◊Oku tupu heni hano faka◊ilonga◊i hakonga ◊o e vahé ke ke lava ◊o vakai vave ki ai ◊i ha◊o filiha ngaahi akonaki mahu◊ingá.

� Ko hano siakale◊i pe laine◊i ha ngaahi fo◊i lea mahu◊ingamo laine◊i hangatonu ◊o fakafehokotaki kinautolu engaahi fo◊i lea ◊oku vãofi honau ◊uhingá.

� Faka◊ilonga◊i e fo◊i våsí kakato pe ko ha konga ◊o e våsípea fakafehokotaki e ngaahi fo◊i lea mahu◊inga ◊i hepotu folofola ko iá.

� Fakatokanga◊i e taimi ◊oku felãve◊i ai ha ngaahi me◊amahu◊inga pea mo hono fakafikefika e ngaahi me◊amahu◊inga ko iá ◊i he folofolá pe ◊i he tafa◊akí.

Fakafehokotaki ◊o e Folofolá

◊Oku lahi ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí◊oku fakahaa◊i ◊i he ngaahi potu folofola kehekehe., ◊o nautakitaha ◊omi ◊e ◊ene ngaahi ◊ilo. Te ke lava ◊o ma◊u hamahino ◊oku kakato angé ki ha tefito◊i mo◊oni ◊i he taimi teke ako ai e ngaahi potu folofola kehekehe fekau◊aki mo iá.Ko e founga ◊e taha ke fai ai ◊ení, ko hano fakatahataha◊i halisi ◊o e ngaahi potu folofola fekau◊aki mo ha taumu◊a peahiki e ngaahi lisi ko iá ◊i ho◊o folofolá. ◊E lava ke lõloa halisi pe nounou ◊o veesi på ◊e ua pe tolu, ka ◊e makatu◊ungapå ◊i he taumu◊á. ◊Oku fa◊a ui he taimi ◊e ni◊ihi e founga ko◊ení ko hono fakafehokotaki e folofolá, ◊a ia ◊e lava ke hokoko ha me◊angãue mahu◊inga ◊i hono ako e folofolá mo efaiako meia kinautolú. Te ke lava ◊o fakafehokotaki ha lisi◊o ha ngaahi potu folofola ◊i he founga ko ◊ení:

◊I he tafa◊aki ◊o e potu folofola takitaha, hanga ◊o hiki efakamo◊oni fakafolofola ki aí ◊i he ve◊e potu folofola he lisí.Hokohoko fai ◊eni kae ◊oua kuó ke a◊u ki he potu folofolafaka◊osí. ◊I he tafa◊aki ◊o e potu folofola faka◊osí, hanga ◊ihiki◊i ai e fakamo◊oni fakafolofola ki he potu folofola ◊ulu-akí. Te ke lava leva ◊o kamata ◊i ha fa◊ahinga feitu◊u på helisí pea hokohoko atu ia kae ◊oua kuó ke lau kotoa e ngaahipotu folofolá.

Te ke lava ◊o fa◊ufa◊u ha ngaahi lisi ◊oku fie ma◊u ke foko-tu◊utu◊u ◊i ha founga pau ke ◊omi ha mahino ◊oku lelei angé◊o fekau◊aki mo honau ngaahi taumu◊á. Ke ◊ilo◊i ma◊u på ◊a efeitu◊u ke kamata ai e fa◊ahinga hokohoko ko iá, te ke lava◊o ha◊i e fakamo◊oni faka-folofola ki he fika ◊uluakí ◊i lalo he

64


ngaahi fakamo◊oni fakafolofola kehe takitaha. Pe te ke lava◊o hiki på ◊a e fakamo◊oni fakafolofola ◊uluakí ◊i he tafa◊aki◊o e ngaahi potu folofola kehe, pea te ke lava ◊o hiki e lisíkakato ◊i he peesi ◊oku hã ai e ◊uluaki potu folofolá.

Ngaahi Fakamatala he Tafa◊akí

◊E mahu◊inga hono hiki ha ngaahi fakamatala ◊i he tafa-◊aki ho◊o folofolá ki hono ◊ai ke ongo◊i ko e ngaahi folofola◊a◊au. ◊Oku hanga ◊e he fa◊ahinga fakamatala peheé ◊o ◊omiha founga ha ke hiki ◊aki ha ngaahi ◊ilo, faka◊ilonga◊i hangaahi fefakamo◊oni◊aki fakafolofola ◊oku mahu◊inga kiakoe, mo hiki ai ha ngaahi founga te ke lava ke fakahoko aie ngaahi potu folofola ko iá ◊i ho◊o mo◊uí.

Te ke lava ◊o fakalotolahi◊i e kau akó ke nau hiki engaahi fakamatala he tafa◊akí. Te ke lava ◊o pehå ange, “◊Oku ou fie vahevahe atu ha fakakaukau fekau◊aki mo evahe ko ◊ení. Kuó u ◊osi hiki ia ◊i he tafa◊akí.” pe “Ko hapotu folofola lelei mo◊oni ◊eni fekau◊aki mo e fakatomalá.Te ke lava ◊o hiki e fo◊i lea ko e fakatomalá ◊i he tafa◊akí.

Ngaahi Fokotu◊u ki Hono Faka◊aonga◊i ◊o e Folofoláke Ako◊i e Fãnaú

Te ke lava ◊o tãpuekina e mo◊ui ◊a e fãnaú ◊aki ha◊o toko-ni◊i kinautolu ke nau ongo◊i fiemãlie ◊i he fakalea ◊o e folo-folá. ◊I he taimi ◊okú ke ako◊i ai e fãnaú, ◊oku totonu ke ketoutou faka◊aonga◊i e folofolá mo kumi ha ngaahi foungake fiemãlie ai e fãnaú ◊i hono faka◊aonga◊i ◊o e folofolá.◊Oku ◊oatu ha ngaahi s∏pinga ◊o e me◊a te ke lava ke faí:� Tokoni◊i e fãnaú ke nau maheni mo e ngaahi hingoa

pea mo e fakahokohoko ◊o e ngaahi tohi he folofolá. � Tokoni◊i e fãnaú ke mahino kia kinautolu e fakalea ◊o e

folofolá. ◊I he taimi te mou lau fakataha ai e folofolá,hanga ◊o fakamatala◊i ange e ◊uhinga ◊o ha ngaahi fo◊i leamahu◊inga. Tokoni◊i e fãnaú ke nau pu◊aki ha ngaahi fo◊ilea pe hingoa faingata◊a. Fekau ke nau fakafanongo kiha ngaahi fo◊i lea, ngaahi kupu◊i lea pe ngaahi fakakau-kau pau.

� ◊I he taimi te ke loto ai ke kumi ◊e he fãnaú ha ngaahipotu folofola makehé, ◊oange kia kinautolu e potu folo-folá mo e peesi ◊oku tu◊u aí.

� Vahevahe ha talanoa fakafolofola ◊i ho◊o fakalea på ◊a◊aú.Tokoni ke fakakaukau-loto e kau akó ki he ngaahi me◊amo e kakai ko iá lolotonga ho◊o fakamatala◊i e me◊a nehokó (vakai, “Ngaahi Talanoá,” peesi 220–22). Lau le◊olahi leva ha ngaahi potu folofola mahu◊inga.

� Fekau e fãnaú ke nau laukonga le◊o lahi mei he folofolá.Tokanga ke ke ◊ilo◊i e me◊a ◊e lava ◊e he ki◊i fãnau taki-taha, pea tokoni ke kau lelei mai e tokotaha kotoa på kihe låsoní.

� Kapau ◊oku kei iiki e fãnaú ke nau laukonga, fakaafe◊ikinautolu ke nau sio ka ke lau ha potu folofola mo ketuhu ki he ngaahi leá. Te ke lava foki ◊o ◊ai ke tokoni efãnau lalahi angé ki he fãnau iiki angé ◊i hono kumi molau ha ngaahi potu folofolá.

� Fekau e fãnaú ke nau lau ha ngaahi talanoa fakafolofolamei he ngaahi tohi fakatãtã ◊o e ngaahi talanoa faka-folofola ◊oku paaki ◊e he Siasí, hangå ko e NgaahiTalanoa Mei he Tohi ◊a Molomoná.

� Tokoni◊i e fãnaú ke nau alea◊i ha ngaahi talanoa faka-folofola. Ako◊i kinautolu ke nau fai ha ngaahi fehu◊i ◊ihe◊enau laukongá, ◊o hangå ko e “Ko e hã e me◊a ◊okuhokó? Ko e hã hono ◊uhinga ◊oku hoko ai ◊ení? Ko hai◊oku leá? ◊Oku kaungatonu fåfå ◊eni kiate au?”

� Faka◊aonga◊i e ngaahi s∏pinga ◊oku fakamatala◊i ◊i hekonga K ◊o e tohi ko ◊ení (peesi 195–227). Hangå ko ◊ení,◊i hano fai ha talanoa mei he folofolá, te ke lava ◊o faka-◊aonga◊i ha pepa tupenu sipi, fanga ki◊i fakatãtã fai-ngofua he palakipoé, pe ngaahi fakatãtã ne tã ◊e hefãnaú. Te ke lava ◊o ◊ai ke toe fakamatala◊i ◊e he fãnaú ◊ae folofolá pe hiva◊i ha ngaahi hiva ◊oku felãve◊i mo hangaahi potu folofola pau.

� ◊I he faka◊osinga ◊o e ngaahi låsoni ◊a e Palaimelí, ◊oku ◊iai ha konga ai ko e “Laukonga ke Fai mei ◊Apí.” Fakaafe◊ie fãnaú ke nau lau mo honau ngaahi fãmilí ◊a e ngaahipotu folofola ◊oku hã aí.

65

FAKAAFE◊I E AKO FAKAMÅTOATÓ

◊Oku tau takitaha ha◊isia ke ako e ongoongoleleí ◊o fakafou ◊i he ngãue

faivelenga. ◊Oku tau ma◊u foki ha ngaahi faingamãlie lelei ◊i ha taimi

kehekehe ke hoko ai ko ha faiako—ke ue◊i fakalaumãlie mo tokoni◊i e

ni◊ihi kehé ◊i honau fatongia ko e ako e ongoongoleleí.

◊Oku tau fakahoko e ngãue tokoni mahu◊inga ko ◊ení

◊i he◊etau fai e me◊a kotoa te tau lavá ke:

1. Fakatupu mo pukepuke e tokanga ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í.

2. Poupou◊i ◊enau kau kakato mai ki he ngaahi låsoní.

3. Fakahaa◊i kia kinautolu e founga ke mo◊ui

◊aki e ngaahi mo◊oni ◊oku nau akó.

◊Oku totonu ke tau fai e ngaahi me◊á ni ◊i he ◊ofa mo e mãlohi ◊o e

Laumãlié. Ko hono ◊uhingá, ◊oku totonu ke ◊oua na◊a fu◊u tukutaha

◊etau tokangá ◊i he◊etau faiakó, kae fakatefito he founga te tau lava ke

tokoni◊i lelei ai e ni◊ihi kehé ke nau ako fakamãtoato ki he ongoongo-

leleí mo mo◊ui faivelenga ◊aki iá.


FAKAAFE ◊ I E AKO FAKAMÅTOATÓ

TOKONI◊I E FAKAFO◊ITUITUÍ KE NE FATONGIA◊AKI HONO AKO E ONGOONGOLELEÍ

13

Ko e Fatongia ia ◊o e TokotahaFakafo◊ituitui Kotoa på ke Ako ki heOngoongoleleí

◊I ha tohi fekau◊aki mo hono ako ◊o eongoongoleleí, na◊e hiki ai ◊e ◊Eletã Pulusi R.Makongik∏ ◊o pehå: “Tau fakapapau◊i mu◊aha . . . aofangatuku ◊e ◊i ai ◊ene felãve◊imahu◊inga mo hotau fakamo◊ui ta◊engatá. ◊Aia kuo pau ke ako ◊e he tokotaha kotoa på◊iate ia ◊a e ngaahi tokãteline ◊o e ongoongo-leleí. He ◊ikai lava ◊e taha ◊o fai ia ma◊ana.◊Oku tu◊u toko taha ◊a e tokotaha kotoa på ◊ihe taimi ◊oku tau talanoa ai ki hono ako ◊oe ongoongoleleí; ◊oku ◊atã ki he tokotahakotoa på ◊a e folofola tatau pea ◊oku ◊i ai ◊enetotonu ki he tataki ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊onítatau; kuo pau ke totongi ◊e he tokotahakotoa på ◊a e mahu◊inga ◊e fokotu◊u mai ◊ehe Tauhi◊ofa Fakalangí, ◊o kapau ◊okú ne fiema◊u e mata◊itofe mahu◊ingá.

“Ko e tefito◊i mo◊oni tatau på ◊okú nepule◊i fakatou◊osi hono ako ◊o e mo◊oní moe mo◊ui fakatatau mo hono ngaahi tu◊unga◊ulungãangá. He ◊ikai lava ha taha ◊o faka-tomala ma◊a ha taha kehe; he ◊ikai lava ◊e hataha ◊o tauhi e ngaahi fekaú ma◊a ha tahakehe; he ◊ikai lava ke fakamo◊ui ha taha ◊i hehingoa ◊o ha taha kehe. Pea he ◊ikai lava kema◊u ha fakamo◊oni pe tuiaki atu ◊i hemãmá mo e mo◊oní ki he nãunau ta◊engatáma◊a ha taha kehe ka ma◊ana på. Ko e ◊ilo kihe mo◊oní mo e ngaahi tãpuaki ◊oku ma◊u ◊ekinautolu ◊oku talangofua ki he ngaahi tefi-to◊i mo◊oni totonú, ko ha ngaahi me◊a faka-tãutaha ia. Pea ◊i hono foaki mai ko ia ◊e ha◊Otua anga-tonu ◊a e fakamo◊ui tatau på kihe laumãlie kotoa på ◊oku mo◊ui ◊aki engaahi fono tatau peé, ◊oku pehå på mo◊ene ◊omi e mahino tatau ki he◊ene ngaahi

mo◊oni ta◊engatá kai kinautolu kotoa på tenau fie totongi e mahu◊inga ◊a ha taha ◊okufekumi ki he mo◊oní.

“ ◊Oku peheni e founga ◊a e Siasí ki honoma◊u e ◊ilo ki he ongoongoleleí:

“a. Ko e fatongia ia ◊o e tokotaha takitaha ke ne ma◊u ha ◊ilo ki he mo◊oní ◊o faka-fou ◊i he◊ene ngaahi ngãué.

“e. Hokó, ◊oku totonu ke ako◊i ◊e hengaahi fãmilí ◊a honau kau måmipá. ◊Okufekau◊i e ngaahi mãtu◊á ke akonekina efãnaú ◊i he mãmá mo e tuí. ◊Oku totonu kehoko ◊a e ◊apí ko e senitã ako◊anga pulé ia ◊ihe mo◊ui ◊a e Kãingalotú.

“f. Ke tokoni◊i e ngaahi fãmilí mo e faka-fo◊ituituí, ◊oku ◊omi ◊e he Siasí, ◊i he◊enehoko ko ha tokoní, ha ngaahi faingamãlielahi ke faiako mo ako ai. ◊Oku fekau◊i kitau-tolu ke tau “feako◊i◊aki e akonaki ◊o epule◊angá’ (T&F 88:77). ◊Oku fakahoko ◊eni◊i he ngaahi houalotu sãkalamånití, ngaahifakataha◊anga konifelenisí mo e ngaahifakataha kehé, ◊e he kau faiako faka◊apí, ◊ihe ngaahi kalasi lakanga fakataula◊eikí mofakahoualotú, ◊i he ngaahi seminelí mo e◊inisititiutí pea ◊i he potungãue ako ◊a eSiasí” (“Finding Answers to GospelQuestions,” ◊i he Charge to ReligiousEducators, 3rd ed. [1994], 80).

Ko e Fatongia ◊o e Faiakó ◊i HonoTokoni◊i e Fakafo◊ituituí ke Ako eOngoongoleleí

◊I he◊etau ◊ilo◊i ko ia ko e fatongia ◊o efakafo◊ituituí ke ako ki he ongoongoleleí, tetau lava ◊o fehu◊i, Ko e hã e ngaahi fatongia◊o e kau faiakó? Ke tokoni◊i e fakafo◊ituituí ◊ihono fatongia ko e ako ki he ongoongo-leleí—ke langaki ◊ia kinautolu ha holi ke

67


ako, mahino mo mo◊ui◊aki e ongoongoleleí pea fakahaa◊iange foki mo e founga ke fai ai iá.

Na◊e pehå ◊e Sisitã Veisinia H. Piesi, ◊a ia na◊e hoko ko etokoni ◊uluaki ◊i he kau palesitenis∏ lahi ◊o e Kau Finemuí:

“ ◊Oku mahulu ange e taumu◊a ◊a e faiakó ◊i hono fai påha akonaki fekau◊aki mo e mo◊oní. Ko e taumu◊á kefakaafe◊i e Laumãlié mo faka◊aonga◊i ha ngaahi foungafakafaiako te ne fakatupulekina e lava ko ia ◊e he tokotahaakó ◊o ◊ilo◊i e mo◊oní pea vilitaki ke fakahoko iá. . . .

“ . . . Fakakaukau-loto angé ki ha ngaahi lokiako ◊e laui-afe he Sãpate kotoa på, ◊oku tu◊u ai ha faiako mo hamahino ko e ‘akó ◊e fai på ia ◊e he fãnau akó. Ko ia ai, ko efãnau akó ◊oku fie ma◊u ke fakangãue◊í. ◊I he taimi ◊okufakatefito ai e tokangá ◊i ha faiakó, peá ne hoko ko e toko-taha mahu◊inga taha he likiakó, fai kotoa e talanoá mo nepule◊i kotoa e ngaahi ◊ekitivitií, ◊oku meimei fakapapau◊i ai◊okú ne fakafe◊atungia◊i e ako ◊a e kau måmipa ◊o e kalasí’[Asahel D. Woodruff, Teaching the Gospel (1962), 37].

“ ◊Oku ◊ikai fakakaukau ha faiako ia ◊oku taukei ◊opeheni, ‘Ko e hã e me◊a ◊oku totonu ke u fai ◊i he kalasí he◊ahó ni?’ ka ◊okú ne fehu◊i, ‘Ko e hã ha me◊a ◊e fai ◊e he◊ekukalasí he ◊ahó ni?; ◊o ◊ikai ke ne fakakaukau, ‘Ko e hã hame◊a te u ako◊i he ◊ahó ni? ka ke ne fakakaukau, ‘Te u toko-ni◊i fåfå ◊eku kau akó ke nau ◊ilo◊i e me◊a ◊oku fie ma◊u kenau ◊iló?’ [Teaching the Gospel: A Handbook for CES Teachersand Leaders (1994), 13]. ◊Oku ◊ikai fie ma◊u ◊e he faiako ◊okutaukeí ke mavahe ◊ene fãnau akó ◊oku nau talanoa fekau◊akimo e tõtõatu pe makehe ◊o e faiakó. ◊Oku fie ma◊u ◊e he fai-akó ha fãnau ako ◊oku nau mavahe atú ◊o talanoa ki hefaka◊ofo◊ofa pe tõtõatu ◊o e ongoongoleleí!” (◊i heConference Report, Oct. 1996, 13–14; pe Ensign, Nov.1996, 12).

Ko e kau faiako ko ia ◊oku mahino mo◊oni kia kinautoluhonau fatongiá, te nau faka◊apa◊apa◊i e tau◊atãina ke fili ◊a etokotaha kotoa på ◊oku nau ako◊í. ◊Oku nau fiefia ◊i hetaimi ◊oku ako ai på ◊e he ni◊ihi ◊oku nau akó ◊iate kinautolu◊a e folofolá, ◊ilo◊i ◊ia kinautolu på ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí mo fai ha ngaahi tokoni ki he ngaahifealålea◊akí. ◊Oku ola lelei ange ◊a e kau faiakó ◊i he taimi◊oku ako fakamãtoato ai e kau akó mo tupulaki ◊i he ongo-ongoleleí pea nau ma◊u ivi mei he ◊Otuá.

◊Oku ◊ikai ma◊u ◊e he kau faiako tu◊ukimu◊á ha faka-h∏kihiki koe◊uhí ko e ◊ilo mo e tupulaki ◊a kinautolu ◊okunau ako◊í. ◊Oku nau hangå ko e kau tauhi ngoue ◊oku tõmo tokanga◊i e ngoué, ◊oku nau feinga ke ngaohi e ◊ãtakailelei taha ◊o e akó ◊e lavá. Pea nau fakafeta◊i leva ki he◊Otuá ◊i he taimi ◊oku nau mamata ai ki he fakalakalaka ◊akinautolu ◊oku nau ako◊í. Na◊e hiki ◊e Paula ◊o pehå, “ Koia ◊oku ◊ikai ko ha me◊a ◊a ia ◊oku toó, pe ko ia ◊oku faka-vivikú, ka ko e ◊Otuá ◊okú ne foaki hono tupú” (1Kolinitõ 3:7).

Poupou◊i e Fakafalala Kiate Kitá ◊i He Ako ki heOngoongoleleí

◊E lava ◊e he ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ◊o tokoni◊i koe ◊iho◊o poupou◊i e ni◊ihi kehé ke nau fatongia ◊aki hono ako eongoongoleleí:� Tanumaki ho◊o vilitaki ki hono ako e ongoongoleleí mo

e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita ◊i he ngaahi ◊ahokimui ní. ◊E lava ◊e ho◊o loto vilitakí ke tataki fakalaumã-lie ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í ke muimui ki ho◊o s∏pingá.

� ◊I ho◊o faiakó, hanga ma◊u på ◊o takiaki◊i e tokangá ki hefolofolá mo e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi◊aho kimui ní. ◊E tokoni ◊eni ki hono fakahounga◊i ◊e hekau måmipá e fakatupulekina mo e ◊uhinga mãlie ◊o efolofola ◊a e ◊Otuá.

� Fai ha ngaahi fehu◊i ◊oku fie ma◊u ai e kau akó ke naukumi e talí ◊i he folofolá mo e ngaahi akonaki ◊a e kaupalõfita he ngaahi ◊aho kimui ní. Neongo ◊oku fa◊a leleike fehu◊i ki he kau akó pe ko e hã ◊enau ngaahi fakakau-kau ki ha ngaahi taumu◊a paú, ka ◊oku toe lelei ange kefehu◊i kia kinautolu pe ko e hã ◊oku ako◊i mai ◊e hengaahi potu folofolá mo e kau palõfita he ngaahi ◊ahokimui ní.

� Fakahaa◊i ki he kau akó e anga hono faka◊aonga◊i etokoni ◊i he folofolá ki hono akó. ◊E hã ngali fu◊u tõtu◊aia ki ha ni◊ihi, tautautefito kia kinautolu ◊oku ◊ikai fu◊utaukei ◊i he Siasí. Te ke lava ◊o tokoni ◊aki ha◊o ako◊i kiakinautolu e anga hono faka◊aonga◊i ◊o e futinoutí,Fakahinohino ki he Folofolá, ngaahi fakamatala mei heLiliu ◊a Siosefa Sãmitá pea mo e ngaahi mapé (vakai, “Koe Faiako mei he Folofolá,” peesi 60–66, ke ma◊u mei aiha ngaahi fakakaukau makehe). ◊E toe loto-to◊a mofalala ange e ni◊ihi fakafo◊ituitui ◊oku nau faka◊aonga◊i etokoni ko ◊ení, ki honau ivi mo ◊enau malava ke ako efolofolá.

� Vahe ha ngaahi ngãue ◊oku fie ma◊u ki ai hono ako efolofolá mo e akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊ahokimui ní. Fakakaukau ke faka◊osi ha låsoni ◊aki hano faiha fehu◊i pe vahe ha ngãue ◊e fie ma◊u ai e kau akó kenau fakatotolo ◊i he folofolá mo e ngaahi akonaki ◊a ekau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní. ◊E lava på foki kevahe ki he fãnau ∏kí e fa◊ahinga ngãue ko ◊ení. Hangå ko◊ení, hili ha låsoni fekau◊aki mo e lotú, te ke lava ◊o koleki he fãnaú ke nau lau mo ◊enau mãtu◊á ha fo◊i talanoahe folofolá pe ko ha lea ◊i ha konifelenisi lahi fekau◊akimo e lotú.

� Tokoni ke mahino ki he kau akó ko ha kakai mo◊oni ekakai ko ia he folofolá, ne nau a◊usia ha ngaahi fai-ngata◊a mo ha fiefia ◊i he◊enau fai feinga ke tauhi ki he◊Eikí. ◊E hã mo◊ui e folofolá ◊i he◊etau manatu◊i na◊e a◊usia

68


◊e he kau palõfita mo ha kakai kehe he folofolá hangaahi me◊a tatau mo ia ◊oku tau a◊usiá.

� Faka◊ali◊ali ki he kau akó e founga ke ma◊u◊aki e ngaahitali ki he ngaahi faingata◊a ◊o e mo◊uí ◊i he folofolá mo engaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊aho kimuiní. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o tokoni◊i kinautolu ke naufaka◊aonga◊i e “Ngaahi Fakahinohino ki he Folofolá” pefakahokohoko fakamotu◊alea ◊i he ngaahi makasini ◊o ekonifelenisi lahi ◊a e Siasí ke nau kumi ai ki ha ngaahitaumu◊a hangå ko e fakafiemãlié, fakatomalá, fa◊a faka-molemolé, fakahaá pe ko e lotú.

� Poupou◊i tau◊atãina e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ke nau ako efolofolá mo e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi◊aho kimui ní. ◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi kuo te◊eki ai på kemahino kia kinautolu honau fatongia ke ako ki heongoongoleleí. Kuo ngalo ia ◊i he ni◊ihi. Na◊e pehå ◊e hap∏sope ne kau ki ha fakataha ako fakatakimu◊a ◊a ePalaimelí ◊a ia ne fai ai ha tukupã ke ako e folofolá he◊aho kotoa på. Ko e ola leva ◊o e me◊á ni, ne tu◊o taha på

ha ◊ikai ke ne fakahoko e ako folofolá ni ◊i he ta◊u ◊e 13na◊e hoko aí. Na◊á ne pehå na◊e hanga ◊e he ako ko ◊ení◊o liliu ◊ene mo◊uí.

� Fai ha◊o fakamo◊oni ki he Fakamo◊uí ko e uho ia ◊o eakonaki kotoa på ◊oku fai ◊e he folofolá mo e kau palõ-fita he ngaahi ◊aho kimui ní. Fakamo◊oni◊i mãlohi ◊a eFakamo◊uí. ◊I he mamata ko ia e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ki heFakamo◊uí ◊i he folofolá mo e ngaahi akonaki ◊a e kaupalõfita he ngaahi ◊aho kimui ní, ◊e toe fakalahi ange ai◊enau holi ke ako e folofolá pea fakamãlohia foki mo◊enau fakamo◊oní.

Toe Ngaahi Fakamatala

Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi ange fekau◊aki mohono tokoni◊i e fakafo◊ituituí ◊i honau fatongia ko e ako eongoongoleleí, vakai ki he låsoni 5 ◊i he kalasi Ako◊i ◊o eOngoongoleleí (peesi 255–60).

69


KO HONO TATAKI ENGAAHI FEAL‰LEA◊AKÍ

14

◊Oku mahu◊inga ◊aupito e ngaahi fealålea-◊aki ◊oku mahu◊ingamãlié ki he konga lahi ◊ohono ako◊i e ongoongoleleí. ◊Oku taufakaafe◊i e mãlohi ◊o e Laumãlié ◊i he taimi◊oku tau feako◊i◊aki ai e ongoongoleleí mofetauhi◊aki ◊i he faka◊apa◊apá.

◊E lava ◊e he ngaahi fealålea◊akí ◊o ◊omi hangaahi ola ◊oku tãtãtaha ke hoko ta◊e te naukau ai. Hangå ko ◊ení, te nau lava ◊o:� Fakatupulaki e ako fakamãtoató. ◊Oku

fakatupulaki e mahu◊inga◊ia mo etokanga ◊a e kau akó ◊e he ngaahi fealå-lea◊aki ◊oku fakahoko leleí. ◊E lava kefakalotolahia e tokotaha kotoa på hekalasí ke kau ki he ako ◊oku fakahokó. ◊Iho◊o fakahoko ko ia mo e kau akó hangaahi fehu◊í, mou fekumi fakataha ◊i hefolofolá, fefanongo ◊akí, ◊e lava ke ma◊u ◊ekinautolu kotoa ◊oku ◊i aí ha ngaahitaukei mo ha faka◊ai◊ai ◊e lava ◊o tokoni ◊ihono ako fakatãutaha ◊o e ongoongo-leleí.

� Fakalotolahia e faaitahá ◊i he ni◊ihi ◊okúke ako◊í. ◊I he◊enau vahevahe mai ◊enaungaahi fakakaukau mo e ngaahi me◊akuo nau a◊usiá pea nau fakafanongo mofetali ◊aki ◊i he anga faka◊apa◊apá, ◊okunau toe faaitaha ange ai pea nau faka-tupu ha ◊ãtakai lelei ki he akó.

� Fakatupulaki e mahinó. ◊Oku mahuluhake e ngaahi fealålea◊aki leleí ◊i hengaahi fetalanoa◊aki fakakaungãme◊á, ◊aia ◊oku fel∏ngiaki ai e ngaahi fakakaukaú.◊Oku nau fakalahi mo fakatupulaki emahino ◊a e tokotaha kotoa på ◊oku kaúki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí.

� Fakasi◊isi◊i e ta◊e femahino◊akí. ◊Okuhanga ◊e he ngaahi tali pe fokotu◊u ◊a e

kau akó ◊o fakahaa◊i mai e tu◊ungamahino ◊oku nau ma◊u ki he ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊oku ako◊í. ◊E tokoni ◊eni ke ke◊ilo◊i e taimi ke fakatupulekina, faka-mamafa◊i pe toe vakai◊i ai ha ngaahi tefi-to◊i mo◊oni pau.

Ngaahi Fokotu◊u ki Hono Fakahoko eFealålea◊akí

Faka◊aonga◊i ha Ngaahi Fehu◊i

◊E lava ◊e he ngaahi fehu◊í ◊o fakalotolahia◊a e ni◊ihi he kalasí ke nau kau he ngaahifealålea◊akí. Te nau lava foki ◊o tokoni◊i ekau akó ke fakamahino ha tefito◊i mo◊oni,fakakaukau lahi ange ki ai pea mo faka-fekau◊aki ia ki he◊enau mo◊uí. Te nau lava ◊otãkiekina e kau akó ke nau tafoki ki he folo-folá ke ma◊u mei ai ha ngaahi tali.

◊Oku ◊omi ◊i ha ngaahi tohi låsoni lahiha ngaahi fehu◊i ke kamata ◊aki e fealålea-◊akí mo hokohoko atu iá. Te ke lava ◊o faka-◊aonga◊i e ngaahi fehu◊i ko ◊ení pea moteuteu ha◊o ngaahi fehu◊i på ◊a◊au. Fai hangaahi fehu◊i te nau poupou◊i ha ngaahitali ◊oku fakakaukau◊i leleí pea mo tokoni◊ie fakafo◊ituituí ke nau fifili mo◊oni ki heongoongoleleí. (Ki ha tokoni ◊oku lahiangé, vakai ki he, “Faiako ◊aki e NgaahiFehu◊í,” peesi 75–77.)

Fili e Ngaahi Founga Fakafaiako ◊okú neFakafekau◊aki e Ngaahi Fealålea◊akí ki heLåsoní.

Hili ho◊o palani e ngaahi fehu◊í, peá kefehu◊i på kiate koe, “Ko e hã mo ha tpeme◊a te u lava ◊o fai? Ko e hã ha ngaahifounga te u lava ◊o faka◊aonga◊i ke fakatupu-lekina ◊aki e fealålea◊akí?” Te ke lava ◊o faka-◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiakokehekehe ke kamata ◊aki e ngaahi fealålea-◊akí pea mo hokohoko atu iá. Hangå ko ◊ení,te ke lava ◊o kamata ha låsoni ◊aki ha◊o faiha talanoa, faka◊aonga◊i ha låsoni fakatau-mu◊a, pe hiva◊i fakataha ha fo◊i himi pe ◊ai ekalasí ke nau vakai ki he himí ke ma◊u meiai ha tali ki ha fehu◊i.

Ongo◊ingofua Hono Tãkiekina ◊e heLaumãlié ◊a Kinautolu ◊Oku ◊i he Kalasí

◊E lava ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊o ue◊iha taha pe lahi ange ◊o kinautolu ◊okú keako◊í ke nau fel∏ngiaki mai ha ngaahi faka-kaukau ◊oku fie fanongo ki ai e ni◊ihi kehé.

70


Mateuteu ki he ngaahi ue◊i te ke ma◊u ke ui ha kakai paú.Te ke lava på foki ◊o ma◊u ha ongo ke kole ki ha taha na◊e◊ikai fie kau mai ke ne fakahaa◊i ◊ene ngaahi fakakaukaú.

Kumi Ha Ngaahi Founga Ke Kau Kotoa Ai

◊E ma◊u ◊e kinautolu ◊oku mou ako◊í ha lelei mei he◊enaukau maí. Ka neongo ia, mahalo ko e ni◊ihi på te ke tuku kenau talí ◊a e ni◊ihi ko ia ne hiki honau nimá. ◊Oku ◊i ai hataimi ◊oku fili e kakai ke ◊oua na◊a nau kau koe◊uhí ◊oku◊ikai ha◊anau fakakaukau ki he taumu◊á pe ◊oku nau loto påke foaki e faingamãlié ke lea ai e ni◊ihi kehé. Pe ◊oku naumanavasi◊i na◊a hala ◊enau talí pe fakakaukau ◊oku ◊ikai kenau lava ke fakamatala◊i lelei ia ◊o hangå koe ni◊ihi kehé.Mahalo te nau ongo◊i ◊oku ◊ikai tali lelei kinautolu ◊e hekalasí.

◊Ai ke ke ongo◊ingofua mo fakakaukau◊i ◊i he fa◊a lotu ◊a eni◊ihi fakafo◊ituitui kotoa på. Te ke lava ◊o fili ke ◊oatu hafakakaukau ◊a ha taha fekau◊aki mo ha taumu◊a kae ◊ikai faiha fehu◊i fakahangatonu he ◊ikai ke ne lava ◊o tali. Hangåko ◊ení, ◊e lelei ke ◊oua na◊á ke fehu◊i, “Ko e hã e ngaahime◊a-foaki ◊o e Laumãlié ◊oku hiki ◊e Paula ◊i he 1Kolinitoó?” ka ke fehu◊i ange, “ ◊Okú ke pehå ko e hã naihono ◊uhinga ◊oku hoko ai e ◊ofá ko e me◊a-foaki mahu-◊inga taha ia ◊i he kotoa ◊o e ngaahi me◊a-foaki ◊a eLaumãlié?” Te ke lava ◊o kole ki ha taha ke ne teuteu ha ki◊ifakamatala nounou ki he kalasí; pea te ke lava ◊o tokoni kene teuteu◊i ia. Te ke lava ◊o tomu◊a fakamaheni ki ha ni◊ihi◊o ◊ai ke nau ◊ilo◊i ◊okú ke mahu◊inga◊ia ◊i he me◊a te nau lea◊akí.

Pukepuke e Taumu◊a ◊o e Ngaahi Låsoní

◊Oku fa◊a vahevahe ◊e he kau akó ha ngaahi fakakaukau◊oku ◊ikai ke felãve◊i mo e låsoní. Kapau ◊okú ke ongo◊i ◊oku◊i ai ha tali ◊oku mavahe mei he låsoní, te ke lava ◊o tatakifakafoki e fealålea◊akí ki he ngaahi me◊a mahu◊inga ◊i he lå-soní ◊aki ha◊o fakahã ange, “Ko ha fakakaukau mahu◊ingaia, ka ◊oku ou tui ◊oku tau mavahe atu ki ha feitu◊u kehe. ◊Elava nai ke tau tuku e fealålea◊aki ko iá ki ha taimi kehe katau foki ki he ◊uluaki fehu◊í?” Pe te ke pehå ange, “ ◊Oku◊ikai ke u tui ◊oku ou mateuteu ke talanoa fekau◊aki mo ◊enahe ◊ahó ni. Mahalo te tau lava ◊o alea◊i ia ◊i ha taimi kehe.”

◊E ◊i ai foki mo ha taimi he ◊ikai ke ke ◊ilo◊i ai ha tali kiha fehu◊i. Kapau ◊e hoko ◊eni, peá ke pehå ange på ◊oku ◊ikaike ke ◊ilo◊i. Te ke lava ◊o fakahã ange te ke feinga ke ma◊u etalí. Pe te ke lava ◊o fakaafe◊i e kalasí ke nau kumi e talí, ◊o◊oange kia kinautolu ha taimi ◊i ha låsoni kehe ke nau faka-matala◊i ai e me◊a kuo nau ◊iló.

Pukepuke e Mãú

◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊e hoha◊a ha ni◊ihi ◊o e kau akó ke◊omi ha◊anau tali fekau◊aki mo ha fo◊i fakakaukau. Poupou◊ikinautolu ke hiki honau nimá ◊o ka nau ka fie tali peatatali kae ◊oua kuó ke faka◊atã ange. Fakamamafa◊i ange ◊e

lahi e me◊a te nau lava ◊o feako◊i◊akí, pea fakaafe◊i kinautoluke nau fakafanongo lelei ◊i he anga faka◊apa◊apa ki hengaahi fakakaukau ◊a e ni◊ihi kehé.

◊E ◊i ai ha taimi ◊e ta◊ofi ai ◊e ha taha e låsoní ◊aki ha◊anefakakikihi mo koe pea mo ha ni◊ihi kehe, ◊o lea ta◊e ◊apasiape te ne ◊ohake ha ngaahi fakakaukau ◊oku fehangahangaimo e låsoní. ◊Oku hanga ◊e he fa◊ahinga toko taha peheé ◊o◊omai e laumãlie ◊o e feke◊ike◊í, ◊a ia ◊okú ne ◊ai ke faingata◊ae faiakó mo ne fakavaivai◊i ha tui ◊a ha ni◊ihi kehe. Ke ma◊uha ngaahi fokotu◊u fekau◊aki mo e founga ke tali ◊aki eni◊ihi peheé, vakai ki he “Ko Hono Tokoni ◊a Kinautolu◊Oku Fakatupu Fakahoha◊á,” ◊i he peesi 96–100.

◊Oua ◊e Fu◊u Lahi e Leá

◊Oku hanga ◊e he kau faiako ◊oku lahi ange honau taimiakonakí mo ◊enau tali e fehu◊i kotoa peé ◊o ◊ai ke loto-si◊i ekau akó mei he kau mai ki he kalasí. ◊Oku totonu ke ketokanga ke ◊oua na◊á ke lea ◊o lahi ange ◊i he fie ma◊ú pe fa◊afakahaa◊i ho◊o fakakaukaú. ◊E lava ◊e he ngaahi tõ◊onga ko◊ení ke ne fakatupu ha mõlia atu e tokanga ◊a e kalasí.Fakakaukau ko koé ko ha fai fakahinohino på ◊i hafononga akoako ◊a ia ◊okú ke toki fakah° på ha ngaahi talike pukepuke ◊aki e kau akó ◊i he hala ◊oku totonú.

Ko e me◊a ◊okú ke tokanga taha ki aí ko hono tokoni◊i eni◊ihi kehé ke ako e ongoongoleleí, kae ◊ikai ke ke ◊ai kenau mãlie◊ia ◊i ho◊o fai låsoní. ◊Oku kau heni hano ◊oangeha ngaahi faingamãlie ki he kau akó ke nau feako◊i◊aki. ◊Ihe taimi ◊oku fai ai ◊e ha taha ha fehu◊i, fakakaukau ke kefakaafe◊i ha taha ke ne tali ia kae ◊ikai ko koe. Hangå ko◊ení, te ke lava ◊o pehå ange, “Ko ha fehu◊i mahu◊inga ia.Ko e hã ho◊omou fakakaukau ki aí?” pe “ ◊E lava nai ◊e hataha ◊o tokoni he fehu◊i ko ◊ení?”

◊Oua Na◊á ke Fakangata Leva ◊a e Fealålea◊akí

Tokanga ke ◊oua na◊á ke fakangata vave ha fealålea◊akilelei koe◊uhí ka ke fakahoko kotoa e ngaahi me◊a kuó keteuteú. Neongo ◊oku mahu◊inga ke fakahoko kotoa e lå-soní, ka ◊oku mahu◊inga ange ke tokoni◊i e kau akó ke nauongo◊i e mãlohi ◊o e Laumãlié, tali ◊enau ngaahi fehu◊í,fakatupulaki ◊enau mahino ki he ongoongoleleí pea mofakamãlohia ◊enau tukupã ke tauhi e ngaahi fekaú.

Fakafanongo

Fai e me◊a kotoa på ◊e lavá ke ke fakafanongo fakamã-toato ai ki he tali ◊a e kau akó. ◊E hanga ◊e ho◊o fa◊ifa◊itaki-◊angá ◊o fakalotolahi◊i kinautolu ke nau fakafanongo lelei kihe ni◊ihi kehé. Kapau ◊oku ◊ikai mahino kia koe ha tali pefakamatala ◊a ha taha, fai ange ha fehu◊i. Te ke lava ◊o pehåange, “ ◊Oku ◊ikai ke fu◊u mahino kiate au. Te ke lava ◊o toefakamatala◊i ange ia?” pe “Te ke lava ◊o ◊omai ha fakatãtã ◊oe me◊a ◊okú ke ◊uhinga ki aí?” (Ki ha tokoni ◊oku lahi angé,vakai ki he Fakafanongó,” ◊i he peesi 73–74.)

71


Fakamãlõ◊ia◊i e Tokoni Kotoa på

Te ke lava ◊o tokoni◊i ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nauongo◊i falala ange te nau lava ◊o kau ki ha fealålea◊aki he lå-soní ◊o kapau te ke tali lelei ki he◊enau tali fakamãtoatokotoa på. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o pehå ange, “Fakamãlõatu ki ho◊o talí. ◊Oku lelei ia” pe “Ko ha fakakaukau leleimo◊oni ia! Ne te◊eki ke u fakakaukau ki ai” pe “Ko ha s∏-pinga lelei ia” pe ◊◊Oku ou hounga◊ia ◊i he me◊a kotoa påkuo mou lea ◊aki he ◊aho ní.”

◊Oua na◊á ke teitei manuki◊i pe fakaanga◊i ha fehu◊i pe koha tali, ka ke fakahaa◊i ho◊o anga faka◊apa◊apa mo ho◊o ◊ofá◊i hono ho◊o tali lelei tahá. ◊I he taimi ◊oku ongo◊i ai ◊e hekakaí ◊oku fakamahu◊inga◊i ◊enau ngaahi talí, te nau vahe-vahe tau◊atãina mai leva ha ngaahi me◊a ne nau a◊usia,ngaahi ongo ◊oku nau ma◊ú pea mo ◊enau fakamo◊oní(vakai, “Ko Hono Ako◊i ◊o e Ni◊ihi Kehé ke Tokoni Ki He◊Åtakai ◊o e Akó,” peesi 87–88; “Founga ◊e Lava ke Tokoni aie Kau Faiakó ki ha ◊Åtakai ◊o e Akó,” peesi 89–92).

Tokoni◊i e Kau Ako ◊oku Hala ◊Enau Ngaahi Talí

◊E ◊i ai ha taimi ◊e hala ai ha tali ◊a ha taha. Te ke lava ◊ofakahaofi pe tokoni◊i e tokotaha ko iá ◊aki ha◊o pehå ange,“Na◊e te◊eki ke u fakakaukau ki he founga ko iá.” Pe ko ha◊opehå ange, “Mahalo ◊okú ke fakakaukau koe ki ha me◊akehe” pe “ ◊Oku ou fiefia ◊i ho◊o ◊ohake iá.” ◊I ha ngaahi t°-kunga ◊e ni◊ihi, te ke lava ◊o tukuaki◊i koe ◊i ha tali hala.Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o pehå ange, “Kãtaki. Mahalona◊e ◊ikai ke mahino atu ◊eku fakamatalá.”

Ko Hono Fakangata ha Fealålea◊akí

◊Oku mahu◊inga ke faka◊osi ha fealålea◊aki ◊i he taimitotonú. ◊Oku fa◊a mole e laumãlie ◊o ha fealålea◊aki lelei ◊ihe taimi ◊oku fu◊u lõloa aí. ◊E lava ke tokoni atu e ngaahifokotu◊u ko ◊ení:� Pule◊i e taimí. ◊Ilo◊i e taimi ◊oku totonu ke ◊osi ai e låsoní.

Tuku ha taimi fe◊unga ke ke fakamã◊opo◊opo ai e me◊akuo alea◊í pea fai ho◊o fakamo◊oní.

� Fakangatangata e taimi ◊oku tuku ki he kau akó. Te kelava ◊o pehå ange, “Ko e taimi ◊oku toé ◊e fe◊unga på iamo ha fo◊i tali ◊e ua.” Pe ko ha◊o pehå ange, “Te taufanongo ki ha tali ◊e taha pea te u faka◊osi ◊aki ha faka-kaukau faka◊osi.”Ke tãnaki atu ki hono faka◊osi he taimi totonu ha fealå-

lea◊akí, ◊oku mahu◊inga ke faka◊osi e ngaahi fealålea◊akí ◊i hefounga totonú. ◊I he taimi te ke fakangata ai ha fealålea◊akí,fakamãlõ ki he kau akó ◊i he◊enau kau maí. Hanga leva ◊ofakamã◊opo◊opo e ngaahi me◊a mahu◊inga kuo mou lau kiai lolotonga e fealålea◊akí pe fakaafe◊i ha taha ke ne fai ia.Fakamamafa◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleíne alea◊í. Mou vakai◊i ha ngaahi ◊ilo fo◊ou ne ma◊u mei hengaahi fealålea◊akí pea fakalotolahi◊i ◊a kinautolu ◊okú keako◊í ke faka◊aonga◊i ◊enau mahinó ke fakahoko ◊aki engaahi tefito◊i mo◊oní ◊i he◊enau mo◊uí. Fai ho◊o fakamo◊onípe fakaafe◊i ha taha ke fai ia, ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a eLaumãlié.

72


FAKAFANONGÓ

15

Ko e fakafanongó ko hano fakahaa◊i ia ◊oe ◊ofá. ◊Oku fa◊a fiema◊u ki ai ha feilaulau. ◊Ihe taimi ◊oku tau fakafanongo lelei ai ki heni◊ihi kehé, ◊oku tau fa◊a tuku ai e me◊a ◊okutau fie lea ◊akí kae lava ke nau fakamatala◊ilelei ◊a e me◊a ◊oku nau fie lea ◊akí.

Founga ◊e Lava ke Tokoni ai eFakafanongo Lelei ki he Ni◊ihi ◊Okú ke Ako◊í

◊I ho◊o hoko ko e faiakó, te ke lava ◊o faiha lelei lahi ◊i ha◊o fakafanongo. ◊I he taimi◊okú ke fakafanongo aí, ◊oku fakatefito levaho◊o faiakó ◊i he ngaahi fie ma◊u mo engaahi mãnako ◊o e fakafo◊ituituí. Te ke lava◊o fakahaa◊i ho◊o faka◊apa◊apa ki he◊enaungaahi fakakaukaú mo e ngaahi me◊a kuonau a◊usiá. Te ke lava ◊o fakahaa◊i ◊okú ketokanga fakatãutaha kia kinautolu. ◊I hetaimi te nau ◊ilo◊i ◊okú ke mahu◊inga◊ia ◊ihe◊enau ngaahi fakakaukaú, ◊e lava leva kenau:� Fakaongoongo mo vilitaki. � Vahevahe ha ngaahi fakakaukau mo ha

ngaahi me◊a ne nau a◊usia. � Ako fakamãtoato. � Mo◊ui◊aki e me◊a ◊oku nau akó.

Mahalo ◊e pehå ◊e ha ni◊ihi ◊oku ◊uhinga efakafanongo lelei ki ha fo◊i tokotaha ◊i hafalukunga kakaí ko hano ta◊e tokanga◊i eni◊ihi kehé pe ◊ikai fie tokoni kia kinautolu.◊Oku ◊ikai mo◊oni ◊eni. ◊Oku hanga ◊e hefakafanongo lelei ki ha tokotahá ◊o tokoni◊ie ni◊ihi kehé ke nau ◊ilo◊i ◊okú ke tokangafakatãutaha ki he kakaí. Pea ◊i ho◊o faka-fanongo taha taha ki he kau måmipa ◊o efãmilí pe kalasí, ◊okú ke tã ai ha s∏pinga kenau fai mo e me◊a tatau.

Founga ◊e Lava ke Tokoni◊i ai Ho◊oFaiakó ◊e he Fakafanongo Leleí

◊E hanga ◊e ho◊o fakafanongo leleí ◊otokoni◊i ho◊o faiakó. ◊I ho◊o fakafanongo koia ◊i he ◊ofa mo e faka◊apa◊apa ki he tali ◊aho◊o kau akó, te ke lava ◊o:� Fakapapau◊i e kau kakato mai e kau akó

ki he akó.� Fakapapau◊i e lahi ◊o e me◊a ◊oku nau akó. � Mahino lelei ange ki he◊enau ngaahi fie

ma◊ú. � ◊Ilo◊i pea to◊o ha ngaahi me◊a ◊okú ne

fakafe◊atungia◊i ◊enau akó, hangå ko eloto-fo◊í pe ko ha◊anau mo◊ua ◊i hono faiha me◊a kehe.

� Mahino lelei ange kia koe ◊a e ngaahifehu◊i ◊oku nau puputu◊u aí ke ke lava ◊otataki kinautolu ki he ngaahi talí.

� ◊Ilo◊i e taimi ke hokohoko atu ai ◊i hame◊a ◊oku mahu◊inga kia kinautolú.

� ◊Ilo◊i e taimi ◊oku nau fie ma◊u ai hafaingamãlie ke leá.

� ◊Ilo◊i e taimi ke ke toe lea ◊aki ha ngaahitefito◊i mo◊oni pau pe fakamatala◊i kelahi ange.

� ◊Ilo◊i e taimi ke liliu ai hano fakahoko ◊oha låsoni.

◊E hanga foki ◊e he fakafanongó ◊o ◊omiha ngaahi lelei lahi fakatãutaha kia koe. ◊Iho◊o fakafanongo ko ia ki he ni◊ihi ◊okú keako◊í, te ke lava ◊o ◊ilo◊i ai ◊oku lahi hangaahi me◊a ke nau ako◊i atu.

Ngaahi Fokotu◊u ki he Fakafanongo◊oku Lelei Angé

◊E ◊ilo◊i fåfå ◊e he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ◊okúke fakafanongo ange? Te ke lava ◊o fakahaa◊i◊okú ke fakafanongo ◊aki ha◊o fakafõtungamai ho◊o tokangá. Te ke lava ◊o sio ki hetokotaha leá kae ◊ikai ki ho◊o nãunau fakalå-soní pe ko ha ngaahi me◊a kehe ◊i he lokí.Te ke lava ◊o fakalotolahi◊i e tokotaha leá kefakakakato ◊ene ngaahi fakakaukaú ta◊e faka-hoha◊asi ia. Te ke lava ◊o faka◊ehi◊ehi meiha◊o feinga ke mo fetalanoa◊aki ◊oku te◊ekike ◊osi ◊ene talí ◊aki ha◊o fai ange ha fale◊i pefakamãu◊i ia. ◊I he taimi ◊oku mahino ai kiakoe ◊a e me◊a ◊oku lea ◊akí, te ke lava ◊o faiha fakamatala ke fakahaa◊i ◊oku mahino ia.◊I he taimi ◊oku ◊ikai mahino aí, te ke lava ◊ofai ha ngaahi fehu◊i.

73


Fakakaukau◊i e ngaahi fakakaukau ko ◊ení ◊i ho◊o feingake fakatupulaki ho◊o lava ke fakafanongó.

Fai ha Ngaahi Fehu◊i

◊E lava ◊e he ngaahi fehu◊i hangå ko ia ◊oku hã atú ◊ofakahaa◊i ◊okú ke tokanga mo◊oni ki he ngaahi fakakaukaumo e ngaahi ongo ◊oku ma◊u ◊e he fakafo◊ituituí.� Te ke lava ◊o toe fakahã mai ha me◊a kau ki ai? � Ko e hã e fa◊ahinga ongo ne ke ma◊u ◊i he hoko e me◊a

ko iá? � ◊Oku ◊ikai ke u fakapapau◊i pe ◊oku mahino kiate au. Ko

ho◊o ◊uhingá nai ki he . . .?� Te ke lava nai ke fakamatala◊i mai ia kiate au?

Fakalongolongo

◊Oua na◊á ke manavasi◊i he fakalongolongó. ◊Oku fa◊a fiema◊u ◊e he kakaí ha taimi ke nau fakakaukau mo tali ai engaahi fehu◊í pe fakahaa◊i e ongo ◊oku nau ma◊ú. Te ke lava◊o ki◊i fakalongolongo hili ha◊o fai ha fehu◊i, hili ha◊o vahe-vahe ha me◊a ne ke a◊usia, pe ◊i he taimi ◊oku faingata◊a aiki ha taha ke fakamatala◊i ◊ene fakakaukaú. Fakapapau◊i◊okú ke tuku ha taimi ki he tokotaha leá ke faka◊osi ai ◊enefakakaukaú kimu◊a peá ke talí. Ko e mo◊oni, ◊oku ◊ikaitotonu ke ke fu◊u fakalongolongo fuoloa, tautefito kapau◊oku ongo◊i faingata◊a◊ia ke lea pe fie ma◊u ke lea fakavave-vave ha tahá.

Tokanga ki he Lea ◊a e Tokotahá

◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fa◊a fakakaukau◊i ai ◊e he kakaí ◊ae me◊a ke nau lea ◊akí kae ◊ikai ke nau fakafanongo ki he lea◊a e ni◊ihi kehé. Fakapapau◊i ◊okú ke tokanga mo◊oni ki hetokotaha leá, kae ◊ikai ki hono palani ho◊o talí.

Tokanga ki he Ngaahi Põpoaki ◊oku ◊Ikai Lea ◊Aki ◊e heTokotahá

◊Oku fa◊a fakafetu◊utaki ◊e he kakaí ◊enau ngaahi ongó ◊ihe anga ◊o ◊enau tangutú, honau fofongá, me◊a ◊oku fai ◊ehonau nimá, ongo honau le◊ó, mo e hanga holo honaumatá. ◊E lava ke tokoni◊i koe ◊e he ngaahi fakakaukau ko◊eni ◊oku ◊ikai lea ◊akí ke fakamahino kia koe e ngaahi ongo◊oku ma◊u ◊e kinautolu ◊okú ke ako◊í.

Toe Lea ◊aki e Me◊a ne Toki Fakamatala ◊e he Tokotaha ne Leá

Hili ha◊o fakafanongo ki he ngaahi põpoaki ◊oku lea ◊akimo ◊ikai lea mai ◊akí, te ke lava ◊o toe lea◊aki e me◊a ◊okumahino kia koé. Fakanounou e põpoakí ◊i ho◊o fakalea på◊a◊aú ke ◊ilo◊i pe ◊oku tonu ho◊o mahinó. Hili ho◊o fai iá, teke lava ◊o vakai◊i ki he tokotaha ne leá ◊aki ha◊o pehå ange,“Ko e me◊a koã ia na◊á ke lave ki aí?” pe “ ◊Oku fie ma◊u ketau toe talanoa◊i nai ia?” ◊I he taimi te ke fai ai ◊ení, faka-papau◊i ◊oku ◊ikai ke ke lea ◊i ha founga ta◊etokanga pe faka-kata.

Ako◊i e Kau Akó ke nau Fefakafanongo ◊aki

Fakamanatu ki he kau akó ko e fakafanongó ko efounga ia ◊e taha ◊oku fakahaa◊i ◊aki ◊etau ◊ofá. ◊E tokoni ◊engaahi fokotu◊u ko ◊ení ki ho◊o fakalotolahi◊i ho◊o kau akóke nau fefakafanongo ◊akí:� Hili hano tali ◊e ha taha ha fehu◊i pe ◊omi ha fakakau-

kaú, fakaafe◊i e ni◊ihi kehé ke nau tãnaki atu ki he talí pefakahaa◊i ha fakakaukau ◊oku kehé.

� ◊I he taimi ◊oku fai ai ◊e ha taha ha fehu◊i, toe fakaongoia ki he ni◊ihi kehé kae ◊oua na◊á ke tali på ia ◊e koe.Hangå ko ◊ení, “ ◊E fie tali ◊e ha taha ◊a e fehu◊i ko iá?”

� Kole ki mu◊a ki ha taha pe toko lahi ange ke nau teuteuke fakamatala◊i fakanounou e ngaahi fakakaukau ◊okuvahevahe lolotonga ha fealålea◊akí.Na◊e toutou siofi mo fakafanongo e Fakamo◊uí ki he

ni◊ihi na◊á Ne ako◊í, ◊o fulihi ◊Ene akonakí ki he ngaahi fiema◊u ◊okú Ne ◊afio◊í. Hangå ko ◊ení, hili ◊ene ako◊i e kauN∏faí, na◊á Ne folofola ange, “ Mou foki atu ki homoungaahi ◊apí pea fakalaulauloto ki he ngaahi me◊a ◊a ia kuó ulea ◊akí” (3 N∏fai 17:3). Ka ◊i he ◊amanaki ke Ne mavahé,“na◊á ne toe fofonga holo hono fofongá ki he kakaí, peá ne◊afio◊i ◊oku nau tangi, mo nau sio fakamama◊u kiate ia ◊ohangå ◊oku nau fie kole kiate ia ke ne nofo mo kinautolu ◊oki◊i fuofuoloa angé” (3 N∏fai 17:5). Na◊á Ne ◊afio◊i ◊enaungaahi fie ma◊ú peá ne nofo fuoloa mo kinautolu ◊omalanga mo ako◊i kinautolu. ◊I ho◊o fakafanongo mo talilelei ki he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í, te ke lava ◊o tokoni ke feau◊enau ngaahi fie ma◊u ki hono ako ◊o e ongoongoleleí.

74


FAIAKO ◊AKI E NGAAHI FEHU◊Í

16

Na◊e fa◊a fai ◊e S∏s° Kalaisi ko e FaiakoTu◊ukimu◊á, ha ngaahi fehu◊i ke fakaloto-lahi◊i e kakaí ke nau fakalaulauloto mo faka-hoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni na◊á Ne ako◊í(hangå ko ◊ení, vakai ki he Mãtiu 16:13–15;Luke 7:41–42; 3 N∏fai 27:27). Na◊e fakatupu-lekina ◊e he◊ene ngaahi fehu◊í ◊enau fakakau-kaú, ◊enau fakafuofua◊i e me◊a ◊oku naumahu◊inga◊ia mo fie faí pea mo ◊enau tuku-paá.

Ngaahi Fakahinohino Fakal°kufua kiHono Teuteu◊i e Ngaahi Fehu◊í

◊Oku hanga ◊e he ngaahi tohi låsoni kuofa◊ufa◊u ◊e he Siasí ◊o fokotu◊u mai ha ngaahifehu◊i lahi te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊i he lå-soní. Lau fakalelei kinautolu ke ke ◊ilo◊i engaahi fehu◊i ◊e tokoni taha ki ho◊o kauakó.Te ke lava foki teuteu◊i ha◊o ngaahi fehu◊i på◊a◊au. ◊I ho◊o fakakaukau◊i e ngaahi fehu◊i kefaka◊aonga◊i ◊i he låsoní, hanga ◊o fehu◊i kiakoe, “Te nau tokoni nai ke mahino kihe◊eku kau akó ◊a e ngaahi tefito◊i fakakau-kau ◊o e låsoní? ◊E tokoni nai e ngaahi fehu◊iko ◊ení ki he◊eku kau akó ke nau fakahoko engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleíkuo ako◊í?”

◊E lava e ngaahi fakakaukau ko ◊ení ◊otokoni◊i koe ◊i ho◊o teuteu◊i ho◊o ngaahifehu◊i på ◊a◊aú:

Ngaahi Fehu◊i ◊e Tali ◊Io pe ◊Ikaí

◊Oku fakangatangata på hono faka◊ao-nga◊i e ngaahi fehu◊i ◊e lava ke tali ◊io pe◊ikaí he taimi ◊oku ako◊i ai e ongoongoleleí.◊Oku totonu ke ke faka◊aonga◊i på kinautoluke pukema◊u e ngaahi tukupaá pe fakapapa-u◊i ◊oku loto pe ta◊e loto ha taha ki ha me◊á.

Ngaahi Fehu◊i Fekau◊aki mo Ha NgaahiMo◊oni◊i Me◊a

◊Oku faka◊aonga◊i e ngaahi fehu◊i fekau-◊aki mo ha ngaahi mo◊oni◊i me◊á ke fokotu◊u◊aki ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊i ha potu folo-fola, me◊a ne hoko pe ko ha tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí. ◊Oku ◊i ai hano ngaahitali pau. Te nau lava ◊o tokoni◊i e kau akó kenau kamata ako e ngaahi potu folofolá, ◊aike mahino kia kinautolu ha ngaahi me◊amahu◊inga, toe vakai◊i ha ngaahi fakakau-kau pea mo ikuna◊i ◊aki ha ngaahi ma◊uhala.Hangå ko ◊ení: � ◊I he taimi ne kole ai ◊e he ongo tokoua

◊o N∏faí ke fakamolemole◊i kinaua ◊i honoha◊i iá, ko e hã ◊ene tali ne fai ange hetaimi på ko iá?

� Ko e få taimi mo e feitu◊u ne fokotu◊u aie Siasí?

Fakapapau◊i ◊oku ◊ikai ke ke fai på hangaahi fehu◊i pehå. ◊Oku ◊ikai fie ma◊u ki aiha fakakaukau lahi pea ◊e fakalotosi◊i kiakinautolu ◊oku ◊ikai ke nau ◊ilo e talí. ◊I hetaimi te ke faka◊aonga◊i ai kinautolú, ◊okutotonu ke ke fakapapau◊i ◊oku ma◊u ◊e hekau akó ◊a e fakamatala ◊oku hã ai e ngaahitalí.

◊I he ngaahi fehu◊i pehení, te ke lava ◊otokoni◊i e tokotaha kotoa på ke kamata hafealålea◊aki ◊i he me◊a tatau på. Te ke lavaleva ◊o hiki ki he ngaahi fehu◊i ◊oku faka-tupu fakakaukaú mo tokoni◊i e kau akó kenau ◊ilo◊i e founga ke fakahoko ◊aki e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he◊enaumo◊uí.

Ngaahi Fehu◊i ◊oku Fakatupu Fakakaukaú

◊Oku ◊i ai ha ngaahi fehu◊i ◊oku nau pou-pou◊i e kau akó ke nau fakakaukau lahi kihe ◊uhinga ◊o ha potu folofola pe ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku fa◊akamata e ngaahi fehu◊i ko ◊ení ◊aki e ngaahifo◊i lea ko e ko e hã, na◊e anga fåfå, pe ko e hãhono ◊uhingá. He ◊ikai lava ke tali ◊io pe ◊ikaikinautolu, pea ◊oku fa◊a laka hake he tahá etali tonu ki aí. Hangå ko ◊ení:� ◊Okú ke pehå ko e hã e ◊uhinga ne hoko

mai ai e fakahã ko ◊ení he taimi ko ◊eníhe hisitõlia ◊o e Siasí?

� Ko e hã ha me◊a ◊e lava ◊e he talanoá ni ◊oako◊i mai fekau◊aki mo hono tokoni◊i ◊ehe ◊Eikí ◊a kinautolu ◊oku faingata◊a◊iá?

75


� Te ke faka◊uhinga◊i fåfå ◊a e tuí? � ◊Oku ◊uhinga ki he hã ke anga-maluú? � Ko e hã ha founga ◊oku faitatau ai e me◊a ko ◊ení mo e

tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊oku tau alea◊í? (Ko hafehu◊i lelei ◊eni ke fai ki ha låsoni fakataumu◊a.)

� Na◊e kehe fåfå e tali ◊a Leimana mo Låmiuelá mei he tali◊a N∏faí? ◊I he taimi te ke fai ai ha ngaahi fehu◊i pehení, ◊ai ke ke

loto tau◊atãina ki he tali kotoa på (vakai, “Fakafanongó” ◊ihe peesi 73–74). Fakalotolahi◊i e kau akó ke nau fakalaulau-loto ki he ngaahi potu folofola mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni◊oku alea◊í pea fakahã mai ◊enau ngaahi fakakaukaú. ◊Ouana◊á ke feinga ke fai ha ngaahi tali pau ki ha ngaahi fehu◊i;◊e vave på ha◊anau ◊ilo◊i e me◊a ◊okú ke faí pea he ◊ikai ke nautoe fie kau mai pe kamata ke fakamahamahalo ◊enau talíkae ◊ikai ke nau fakakaukau◊i ia. ◊I he taimi te ke fie ma◊u aiha tali pau, ◊e lelei ange ke ke fai ha fehu◊i fekau◊aki mo hamo◊oni◊i me◊a pe fakahoko e fakamatalá ◊i he founga kehe.

Ngaahi Fehu◊i ◊Oku Tokoni ke Fakahoko ◊e he Kau Akó eNgaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí

◊Oku mahu◊inga ke fai ha ngaahi fehu◊i ◊e tokoni ki hekau akó ke nau fakahoko ◊i he◊enau mo◊uí ◊a e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. Hangå ko ◊ení:� Ko e hã ha founga kuo fakahoko ai ◊i ho◊o mo◊uí ◊a e

tala◊ofa ko ◊eni mei he ◊Eikí? � Ko e hã ha founga ◊oku tau fa◊a fakahoko ai he taimi ◊e

ni◊ihi ◊a e hala tatau ◊o hangå ko e kakai he talanoa ko◊ení?

� Ko e hã ha founga ◊e lava ke hoko ai e fakatonutonu ◊a e◊Eikí ko ha tãpuaki kia kitautolú?

� Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊oku hoko he ◊ahó ni ◊oku fai-tatau mo e ngaahi me◊a ne hoko he talanoa fakafolofoláni?

� Kapau ko koe ◊a e tokotaha ko ◊ení, ko e hã e me◊a te kefaí? Kole ki he kau akó ke nau vahevahe mai ha ngaahi s∏-

pinga ◊o ha founga kuo nau fakahoko ai pe ko ha ni◊ihikehe, ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku alea◊í. Fakalotolahi◊ikinautolu ke fai ◊enau ngaahi fakamo◊oni ki he ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊oku alea◊í ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié.

Ngaahi Fakahinohino Fakal°kufua ki Hono Fai e

Ngaahi Fehu◊í

Fai ha Ngaahi Fehu◊i ◊e Lava ◊e he Kau Akó ◊o Talí

◊Oua na◊á ke faka◊aonga◊i e ngaahi fehu◊í ke fakahaa◊i ◊akiho◊o ◊iló. Fai ha ngaahi fehu◊i te ne ◊omi ha ngaahi talifakatupu fakakaukau mei he kau akó.

Tali ki he Ngaahi Tali Halá ◊i he Faka◊apa◊apa mo e Anga-lelei

◊E ◊i ai ha taimi ◊e fai atu ai ◊e ha taha ha tali ◊oku hala petali ◊oku fakahaa◊i e si◊isi◊i ◊o ◊ene mahinó. ◊E ◊i ai ha ni◊ihihe kalasí te nau kata ◊i he fa◊ahinga tali ko iá. ◊E lava ke mãheni e tokotaha ko iá pea tupu ai ha ◊ikai ke ne toe fie kaumai he kaha◊ú. ◊E lava ke ne fakafe◊atungia◊i foki ◊ene akó.

Tali ki he ngaahi tali halá ◊i he faka◊apa◊apa mo e anga-lelei. Fakapapau◊i ◊oku kei ongo◊i ◊e he tokotaha fakafo◊itui-tui kotoa på ha fiemãlie ke fie kau mai. Te ke lava ◊ofakahaa◊i ko koe ◊oku halá ◊aki ha◊o pehå ange, “ Kãtaki.◊Oku ◊ikai ke u tui ne mahino ◊eku fehu◊í. Tuku ke u toe ◊aiatu.” Pe ko ha◊o fakahaofi e tokotaha ko iá ◊aki ha◊o pehåange, “Mahalo na◊á ke ◊uhinga koe ki ha me◊a kehe” pe“Mãlõ ◊aupito ho◊o ◊ohake iá, ka ◊oku ◊ikai ke u tui na◊emahino lelei atu ◊eku fehu◊í.” ◊E hanga ◊e he fa◊ahinga talipeheé ◊o tokoni◊i ho◊o kau akó ke nau ongo◊i fiemãlie kekau mai, neongo ◊oku nau fakakaukau ◊e hala ◊enau talí.

Tatali ki he Ngaahi Talí

◊Oua na◊á ke hoha◊a ◊o kapau ◊oku fakalongolongo e kauakó ◊i ha ki◊i taimi si◊i hili ho◊o fai ha fehu◊í. ◊Oua na◊á ketali ho◊o fehu◊i på ◊a◊aú; ◊oange ha taimi ki he kau akó kenau fakakaukau ai ki he ngaahi talí. Ka neongo ia, ◊e hanga◊e he longo fuoloá ◊o fakahaa◊i mai ◊oku ◊ikai mahino kiakinautolu e fehu◊í pea ◊oku fie ma◊u ke ke toe fakalea ia.

Fai ha Ngaahi Fehu◊i Vakai◊i

◊E lava e ngaahi fehu◊i vakai◊í ◊o tokoni◊i e kau akó kenau fakakaukau lahi ange ki ha tefito◊i mo◊oni ◊oku naualea◊i. Hangå ko ◊ení, kapau ◊oku fokotu◊u mai ◊e he kau akóha founga ◊e taha ◊e lava ke fakatatau ai e folofolá kia kitau-tolu, te ke lava ◊o fehu◊i ange, “Ko e hã mo ha toe me◊a tetau lava ◊o ako mei he talanoa ko ◊ení?”

◊Oange ki he Tokotaha Kotoa på Ha Faingamãlie ke Lea

Ke fakalotolahi◊i e kau akó ke nau kau maí, te ke lava ◊otoe fai ha ngaahi fehu◊i vakai◊i ki he ni◊ihi ne te◊eki ke naufai ha tali he låsoní.

Kapau ◊oku fie tali pe fakamatala ha ni◊ihi tokolahi

76


fekau◊aki mo ha taumu◊a, te ke lava ◊o pehå ange, “Te tau◊uluaki fanongo ki ho◊o talí pea toki hoko mai koe.” ◊Emaau leva e kau akó he ◊oku nau ◊ilo◊i te nau ma◊u hafaingamãlie ke lea ai.

Tokoni◊i e Kau Akó ke Nau Teuteu ke Tali ha Ngaahi Fehu◊i

Ke teuteu◊i e kau akó ke tali ha ngaahi fehu◊í, te ke lava◊o fakahã kia kinautolu ki mu◊a pea lau pe fakamatala◊i hame◊á, te ke fai ange ha ngaahi fehu◊i hili ia ( vakai ki hefounga fakafaiako ko e “fekumi ki he” mo e “fakafanongoki he” ◊i he peesi 61–62). Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o pehåange, “Fakafanongo ◊i he◊eku lau e potu folofola ko ◊ení keke lava ◊o vahevahe mai e me◊a ◊okú ke mahu◊inga◊ia tahaaí.” pe “ ◊I hono lau e potu folofola ko ◊ení, vakai angé pe◊oku mahino kia koe e me◊a ◊oku fakahã mai ◊e he ◊Eikífekau◊aki mo e tuí.”

Faka◊ehi◊ehi mei he Ngaahi Fehu◊i ◊oku FakatupuFakakikihi pe Aleá

Na◊e folofola ◊a e Fakamo◊uí, “Ko ia ia ◊oku ◊iate ia ◊a eloto fakakikihí, ◊oku ◊ikai ◊a◊aku ia” (3 N∏fai 11:29; vakaifoki ki he veesi 28 mo e 30). Tokanga ke ◊oua na◊á ke fai hangaahi fehu◊i ◊e fakatupu ai ha alea pe faka◊ilonga◊i hangaahi me◊a ◊oku fu◊u tõtu◊á. ◊Oua na◊á ke fai ha fehu◊i ◊efakatupu veiveiua pe te ne ta◊ofi e fealålea◊akí mei he◊enefakatupulakí. Fakapapau◊i ◊oku laka ki mu◊a ho◊o kau akó keuouangataha ◊enau tuí mo ◊enau ◊ofá (vakai, Mõsaia 18:21).◊I he taimi ◊oku fai ai ha feta◊emahino ◊akí, feinga ke faka-mamafa◊i e ngaahi me◊a ◊oku nau loto taha aí pea mo etokãteline totonú.

Toutou Fai ha Ngaahi Fehu◊i ◊oku Fie ma◊u Ki ai haFakalaulaulotó

Te ke lava ◊o fa◊a fili ke fai ha fehu◊i ◊e lava ke fakalaulau-loto fakalongolongo ki ai e kau akó kae ◊ikai alea◊i faka-tokolahí. Hangå ko ◊ení:� Ko e hã ha me◊a kuó ke fai he ◊ahó ni ◊okú ne teke koe

ki mu◊a ki he mo◊ui ta◊engatá?� Kuo ◊ikai nai ke ke fai ha me◊a he ◊ahó ni te ne teke koe

ki mu◊a ki he mo◊ui ta◊engatá?

Mohu Founga ◊i Hono Faka◊aonga◊i ◊o e NgaahiFehu◊í

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i e ngaahi fehu◊í ◊i ha ni◊ihi ◊o engaahi founga ko ◊ení:� Hiki e ngaahi fehu◊í ◊i ha ngaahi kaati fo◊i lea pea faka-

pipiki e ngaahi kaati fo◊i leá ki he tafa◊aki ki lalo ◊o hã ◊°sea. ◊I he taimi totonu lolotonga e fealålea◊akí, kole ki hetokotaha takitaha ke ne to◊o hake e fehu◊í mei hono seá.Fekau leva ke ne lau mai e fehu◊í pea fai mai ha◊ane taliki ai.

� Kole ki he tokotaha ako kotoa på ke ne tohi◊i ha fo◊ifehu◊i ◊oku fakatefito ◊i ha tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí pe ko ha potu folofola. Tãnaki e ngaahi fehu◊í peamou alea◊i kinautolu.

� Kole ki ha ni◊ihi he kalasí ke nau fakafaiva◊i e taha tenau fili mei he låsoní, pea tuku ke fai ange ◊e he ni◊ihikehé ha ngaahi fehu◊i (vakai, “Fakafaiva◊í,” peesi 218).◊Oku ngãue lelei ◊aupito ◊eni ◊i he fãnaú.

� ◊I he lolotonga ◊o e uike ki mu◊a pea fai e låsoní, ◊oangeha ngaahi fehu◊i ki ha ni◊ihi ◊o e kau akó. Kole ange kenau teuteu ke tali e ngaahi fehu◊i ko iá ke hoko ko hakonga ◊o e låsoni ka hokó.

� Faka◊aonga◊i e ngaahi fehu◊i ko ◊ení ke alea◊i ◊aki ha tefi-to◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí: “Ko e hã ha me◊a kuo tau◊osi ◊ilo◊i fekau◊aki mo e tefito◊i mo◊oni ko ◊ení?” ”Ko e hãe me◊a ◊oku tau fie ◊ilo◊í?” ”Ko e hã ha me◊a kuo tau akohe ◊ahó ni?” Te ke lava ◊o fokotu◊u e uho ◊o e låsoní ◊akiha◊o ◊ai e kau akó ke nau tali e ngaahi fehu◊i ko ◊ení peahiki ◊enau ngaahi talí ◊i he kõlomu ◊e tolu he palakipoé.

� Hiki ha fehu◊i he palakipoé ki mu◊a pea kamata ◊a ekalasí ke nau lava ◊o kamata fakalaulauloto ki ai ◊i he◊e-nau a◊u atú på.

� ◊Ai e kau akó ke tali e ngaahi fehu◊í ◊aki ha◊anau kumimo lau e ngaahi potu folofola pe ngaahi himi ◊okufe◊unga mo iá. Kole ki he kau akó ke nau tali e ngaahifehu◊í ◊aki ha◊anau vahevahe mai ha ngaahi s∏pinga meihe◊enau mo◊uí.

� Vahevahe e kalasí ki ha fanga ki◊i kulupu iiki. ◊Oange kihe kulupu takitaha ha ngaahi fehu◊i ke nau fakakau-kau◊i. ◊Ai leva ke lipooti ◊e he kulupu takitaha ◊enaungaahi talí ki he kalasí.


Ke ma◊u ha tokoni ◊oku lahi angé, vakai ki he “Palanimo Fakahoko Ha Ngaahi Fealålea◊aki ◊oku ◊Uhinga mãlié,”◊i he peesi 00 [303–4] ◊i he konga ko e “Ako◊i ◊o eOngoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni◊o e Siasí.

77


KO HONO TOKONI◊I E KAU AKÓ KE TOKANGÁ

17

Na◊e hanga ◊e ha faiako Lautohi Faka-Sãpate ◊o vahevahe mai e fakakaukau ko◊ení fekau◊aki mo ha låsoni na◊á ne ako◊i:

“Ne u ongo◊i hangå ne u ◊ave e kalasí ◊omau lue lalo he loto vaotaá. ◊I he kamata kemau lue fakataha hifo ha ki◊i halá, ne ufakamamafa◊i ange ha ngaahi ◊ilo fakafolo-fola mahu◊inga ◊i he◊emau fou mai ◊ia kinau-tolú. Ne u fakamatala◊i fakalelei ange ◊a engaahi fakakaukau ◊o e låsoní, hangå kohano fakamatala◊i ◊e ha tokotaha fai faka-hinohino e ngaahi fa◊ahinga kehekehe ◊o elau◊i ◊akaú ◊i he hala makini ko ◊eni he vao-taá.

“ ◊I ha feitu◊u ◊e taha, ne u tafoki ◊o ◊aike hangå ◊oku ou kumi ◊eku kalasí. Ne u◊ilo◊i ◊oku nau fu◊u tõ ◊aupito ki mui ◊i hehala fakafolofolá. Ne ◊ikai ha taha ◊e luefakataha mo au. Ne ◊i ai ha ni◊ihi ne toetatali; ni◊ihi ne ◊efihia; ne ◊i ai ha ni◊ihi nenau mavahe mei he halá pea hå. Ne hangåkuo pau ke u toe foki ki mui ◊o tãnakifakataha mai e kalasí pea feinga ke mautoe laka ki mu◊á.”

Hangå ko ia ◊oku fakatãtaa◊i mai ◊e heme◊á ni, ◊i he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fa◊a“mavahevahe” e kau akó mo e faiakó lolo-tonga e låsoní. ◊Oku ◊i ai ha taimi ◊e ni◊ihi◊oku mole e tokanga ◊a e kau akó pe takiaki◊i◊enau tokangá ◊e ha me◊a.

Ko e hã ha founga ◊e lava ke tokoni◊i ai ◊ehe kau faiakó ◊a e kau akó ke hokohoko atu◊enau tokangá? ◊Oku ◊ikai taha på e tali ki hefehu◊í ni, ka ◊oku ◊i ai ha ngaahi me◊a te kelava ◊o fai ke fakatupu ◊aki ha faikehekehe.

Siofi mo Fakafanongo ki he Ni◊ihi◊Okú ke Ako◊í

Te ke fa◊a lava på ◊o tala pe ◊okú ke“mavahevahe” mo e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í. Te

ke lava ◊o fakatokanga◊i ◊oku ◊i ai ha ni◊ihi◊oku lahi ange ◊enau hoha◊á, ◊oku ◊ikai kenau lau fakataha mo e ni◊ihi kehé ◊i hetaimi ◊oku lau le◊o-lahi ai e folofolá, pe ◊okunau talanoa mo ha ni◊ihi kehe fekau◊aki moha ngaahi me◊a ◊oku ◊ikai felãve◊i mo e lå-soní. Te ke lava ◊o ongo◊i mei he◊enaungaahi tali ki he fehu◊i ◊okú ke faí ◊a e ◊ikaike nau fakakaukaú pe ongo◊i fie kau maí.

Tokanga ◊i he taimi ◊okú ke faka◊uhinga◊iai e ngaahi faka◊ilonga ◊o e tu◊unga tokanga◊a e kalasí. ◊E ◊i ai ha ni◊ihi te nau hã ngali“mavahe” ka ◊oku nau muimui ofi påkinautolu ia ki he låsoní. Hangå ko ◊ení,mahalo ◊oku fakakaukau ha måmipa ia ◊oku◊ikai hanga atu kia koe ki ha me◊a na◊e lea-◊aki he kalasí pe fakalaulauloto ki ha ue◊ina◊á ne ma◊u mei he Laumãlie Mã◊oni◊oní.

◊I he taimi ◊okú ke faiako ◊aki ai eLaumãlié, ◊oku fa◊a tãpuekina koe ke ke ◊ilo◊ie tu◊unga tokanga ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í.◊E ◊i ai ha ngaahi taimi ◊e ue◊i ai koe ke ke faiha ngaahi liliu ◊i ha låsoni ke tokoni kihono takiaki◊i e tokanga ◊a e kau akó.

Founga Ke Tokoni◊i ◊Aki e Kau Akó keNau Tokangá

◊E lava ◊e he ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ◊otokoni◊i koe ◊i ho◊o tokoni◊i e kau akó kenau tokangá:� ◊Ai e nãunaú ke fe◊unga mo e kalasí.

Tokoni◊i e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ke nau ◊ilo◊ie founga ◊oku kaungatonu ai e låsoní kihe◊enau mo◊uí. Kapau he ◊ikai ke naulava ◊o ◊ilo◊i e founga ◊oku kaungatonu aikia kinautolu ◊a e låsoní, ◊e si◊isi◊i leva kenau mahu◊inga◊ia pe tokanga.

� Feliliuaki ho le◊o fakafaiakó. ◊Okú ke leamãmãlie, fu◊u vave, fu◊u le◊o-si◊i pe fu◊ule◊o-lahi? ◊Okú ke faka◊aonga◊i e fa◊a-

78


79

hinga le◊o ongo tatau på, ◊o si◊isi◊i ke feliliuaki? ◊Okumahino nai ho◊o leá? ◊Okú ke loto◊aki nai e me◊a ◊okúke ako◊í? ◊E lava ◊e he founga ◊okú ke faka◊aonga◊i ai hole◊ó ke ne tãkiekina e tu◊unga tokanga ◊a kinautolu◊okú ke ako◊í.

� Pukepuke e fetu◊utaki mata ki he matá. Faka◊aonga◊i efetu◊utaki mata ki he matá ke takiaki◊i ◊aki e tokanga ◊a ekalasí ki he låsoní. ◊I he taimi ◊okú ke faiako mata ki hemata aí, ◊oku fakatefito leva ho◊o tokangá ◊i ho◊o kauakó, kae ◊ikai ko e ngaahi nãunau fakalåsoní. ◊Okuhanga ◊e ho◊o fetu◊utaki mata mo nautolu lolotongaho◊o fakafanongo ki he◊enau ngaahi talí mo e ngaahifehu◊í ◊o tokoni ke nau ◊ilo◊i ◊okú ke mahu◊inga◊ia ◊i heme◊a ◊oku nau lea ◊akí. Tokanga ke ◊oua na◊á ke sio takaihe lokiakó lolotonga ho◊o leá. Fokotu◊utu◊u e sea he lokíke ke lava ◊o mamata ki he fofonga ◊o e tokotaha kotoapå pea lava e tokotaha kotoa ◊o mamata kia koe. ◊E toetokanga ange e fãnau ∏kí ◊o kapau te ke tangutu pea tala-noa vãofi mo nautolu.

� Faka◊aonga◊i e ngaue holó. Feinga ke ke laka holo helokí ◊i ho◊o faiakó, kae ◊oua na◊á ke laka på ki mu◊a momui. ◊E hanga ◊e ha◊o ◊unu ◊o ofi ki he kau akó ◊i he taimi◊oku fai ai ha fehu◊í ◊o fakahaa◊i ho◊o tokanga angé peafakaafe◊i ai ia ke ne fai ha tali. ◊E tokoni hano ngaue◊iholo ho nimá mo e umá ke fakamamafa◊i ha kongamahu◊inga ◊i he låsoní. Ngaue holo ◊i ha founga faka-natula ◊oku fenãpasi mo ho ◊ulungãangá. Kapau ◊okú ketoki ngaue på ◊i hano fakahaa◊i atu ◊e he låsoní, ◊ikai keke anga ki ai pe fu◊u tõtu◊a, te ke lava ◊o to◊o atu etokanga ◊a e kau akó pea ◊ai ke mole ◊enau mahu◊inga◊iahe låsoní.

� ◊Ai ke kehekehe e vave ◊oku fai ◊aki e låsoní. ◊E lava ◊e hevave ◊okú ke fakahoko ◊aki e låsoní ◊o tãkiekina etokanga ◊a e kau akó. Kapau ◊oku fu◊u vave hono faka-hoko e låsoní, ◊e lava ke puputu◊u e kau akó. Kapau ◊okufu◊u tuai, ◊e lava foki ke mole ai ◊enau tokangá. ◊Oku ◊i aiha ngaahi konga ◊o e låsoní ◊e lava ke hã ngali tuai petu◊u koe◊uhí ko ha ngaahi fealålea◊aki pe ngaahi talanoa.


◊E ◊i ai ha nãunau ◊e mahu◊inga ka he ◊ikai fe◊unga ia moe kalasí ◊o e hangå ko ha nãunau kehe. ◊Oku totonu keke fakahoko på ke vave e fa◊ahinga nãunau peheé ka kelava ◊o hoko atu ki he ngaahi konga mahu◊inga ◊o e lå-soní.

� Faka◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiako kehekehe. ◊Elava ◊e he ngaahi founga kehekehé ◊o tokoni◊i koe kekehekehe e vave ◊oku fakahoko ◊aki ha låsoní, takiaki◊i etokanga ◊a e kalasí he kamata◊anga ◊o e låsoní, toe puke◊imai ◊enau tokangá lolotonga e låsoní, pe hiki mei hakonga ◊e taha ◊o e låsoní ki ha konga kehe. Hangå ko◊ení, ◊e lava ◊e he ngaahi fealålea◊aki fakakulupu ∏kí ◊ofakakau mai leva ◊a kinautolu ◊oku hangå kuo mole◊enau mahu◊inga◊iá mo ◊enau tokangá. (vakai, “Faiako◊aki e Founga Kehekehé,” peesi 102–104.)

Fatongia Fakafo◊ituitui ke Kaú

◊I ho◊o feinga ko ia ke toe tokanga ange e kau akó,manatu◊i ko honau fatongia taupotu tahá ia ke nau kaumai he låsoní. Kapau ◊oku ◊ikai fie kau mai ha taha, ◊ouana◊á ke fakahoha◊asi ia ke kau mai. Ka kei hokohoko atu påho◊o tokangá, faka◊apa◊apá, mo e fie tokoní peá ke manatu◊ie na◊ina◊i ko ◊eni ◊a e ◊Eikí ki he kau ma◊u lakanga fakataula-◊eikí: “ ◊Oku ◊ikai lava, pe ◊oku ◊ikai totonu, ke ngãue◊aki hamãlohi pe ivi . . . kae ngata på ◊i he feifeinga◊i ◊i he fa◊a kã-taki fuoloa, ◊i he anga vaivai mo e anga-mal° pea mo e ◊ofata◊e mãlualoi” (T&F 121:41).

80


FOUNGA KE ◊ILO◊I ◊AKI PE ◊OKU NAU AKÓ

18

Na◊e fai ◊e ha faiako Palaimeli ha låsoni ki ha fãnau ta◊uhiva. Ko e ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ◊o e låsoní,◊oku ma◊u ◊e he Palesiteni ◊o e Siasí ◊a e fakahã ki he Siasífakakãtoa pea ◊e lava ◊e he ni◊ihi fakafo◊ituituí ◊o ma◊u hafakahã fakafo◊ituitui ke tataki kinautolu ◊i he◊enau mo◊uí.Na◊e palani lelei e låsoní. Na◊e kau ai hano faka◊ilonga◊i efolofolá, fealålea◊aki he palakipoé, ngaahi ◊ekitivit∏ ne foko-tu◊u mai he tohi låsoní pea mo hano toe vakai◊i.

◊I he fakaa◊ua◊u ki he ngata◊anga ◊o e låsoní, na◊e fai ◊e hefaiakó ha fehu◊i ke toe vakai◊i e låsoní: “Ko hai ◊okú nema◊u e mafai ke ma◊u fakahã ma◊á e Siasí?” Na◊e hiki kotoa◊e he fãnaú honau nimá. Ne nau ◊ilo◊i ◊a e talí: ko ePalesiteni ◊o e Siasí.

Na◊e fehu◊i ange leva ◊a e faiakó, “Ko e hã ha ngaahime◊a te ke lava ◊o ma◊u ha fakahã ki aí?” Na◊e ◊ikai ha tali.Koe◊uhí ne nau alea◊i e tefito ko ◊ení lolotonga e låsoní,na◊e ofo e faiakó he ◊ikai tali mai ◊e ha taha e fehu◊i honouá. Na◊e toe hanga ◊e he faiakó ◊o ki◊i fakalea kehe◊i e fehu◊í,ka na◊e ◊ikai på he tali ia. Na◊e hiki nima hake leva ha ki◊ita◊ahine ko Sela he kalasí peá ne fehu◊i ange, “Ko e hã ko ãe ◊uhinga ◊o e fo◊i lea ko e fakahaá?”

Koe◊uhí na◊e fakalau mai ◊e he kalasí e ngaahi tali tonú,na◊e ◊ikai fakatokanga◊i ai ◊e he faiakó ne te◊eki mahino kiakinautolu e ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ◊o e låsoní.Kapau na◊e ◊ikai fai ◊e Sela ha fehu◊i, ne mei ta◊e kakato e lå-soní kiate ia pea mahalo mo ha ni◊ihi kehe ◊o e kalasí. Nenau mei ako ha me◊a si◊isi◊i ◊a ia ne ◊ikai fu◊u ◊uhinga mãliekia kinautolu. Ko e hã ha founga ne mei fakapapau◊i ai ◊ehe faiakó he konga ki mu◊á ◊oku mahino ki he tokotahakotoa e låsoní?

Founga ke Fakapapau◊i ◊aki pe ◊Oku Mahino ki heKau Akó

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Poiti K. Peka ◊o pehå: “ ◊Oku vaka-vakai holo ◊i he kalasí e fofonga ◊o e faiako “OKU tokangá,◊o ne fakatokanga◊i e ki◊i ngaue holo mo e fakafõtungakotoa på, pea ngãue leva ki ha taha ◊oku ◊ikai tokanga maipe puputu◊u. ◊Oku vave hono ◊ilo◊i ◊e he mata ◊o e faiakotokangá ha fõtunga puputu◊u pe ongo◊i leva e taimi kuofakahoko ai ha akó” (Teach Ye Diligently, rev. ed. [1991],164–65).

◊I ho◊o siofi ko ia e fakalakalaka ◊a ho◊o kau akó, te kelava ◊o fai ha ngaahi liliu ◊okú ke ongo◊i ◊oku fe◊ungá kihono fakahoko e låsoní. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o toefakamatala◊i pe fakamamafa◊i ha ngaahi fakakaukau, ki◊itatali kae fai ha fealålea◊aki, vahevahe ha talanoa pe fai hafakamo◊oni. Te ke lava foki ◊i ◊ilo◊i e taimi ke tokoni◊i ai hataha fakafo◊ituituí. Ke ke tokanga mo nofo taha ki he kauakó, kuo pau ke ke teuteu lelei ke ◊oua na◊a fu◊u lahi ho◊ofakafalala ki ho◊o ngaahi fakamatalá pe tohi låsoní.

◊E lava ha ngaahi founga fakafaiako ◊o tokoni◊i koe ke ke◊ilo◊i pe ◊oku mahino ki he kau akó ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊okú ke ako◊í. Fakakaukau◊i e ngaahi fokotu◊u ko◊ení:

� Kole ki he kau akó ke nau toe fakamatala◊i atu hangaahi tefito◊i mo◊oni ◊i he fakalea på ◊anautolu. ◊Etokoni ◊eni ke ke ◊ilo◊i ki mu◊a he låsoní pe ◊oku mahinokia kinautolu ha ngaahi fo◊i lea pe fakakaukau pau.Kapau ◊oku ◊ikai mahino, te ke lava ◊o fai ha ngaahi faka-matala te ne ◊ai ke mahu◊inga mãlie ange ai e låsoní kiakinautolu.

� Faka◊aonga◊i ha fanga ki◊i fakatãtã nounou ke ako mei ai.Palani e fanga ki◊i fakatãtã ko ia ke ako mei aí ke lava ◊eha ni◊ihi ◊o fakatãtaa◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú keako◊í pea ni◊ihi ◊oku ◊ikai ke nau lava. Kole ange ke naufakahaa◊i atu pe ko e få fanga ki◊i fakatãtã ◊oku nau faka-hoko totonu e ngaahi tefito◊i mo◊oní. (Vakai, “NgaahiFakatãtã ke Ako mei Aí,” peesi 198–99.)

� Fai ha ngaahi fehu◊i ◊e fie ma◊u ai ke fakahaa◊i ◊e he kauakó ◊enau mahino ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni kuo ako◊í.◊E lava ◊e he ngaahi tali ◊a e kau akó ◊o fakahaa◊i mai e fiema◊u ke toe vakai◊i ha ngaahi konga pau ◊i he låsoní peamo liliu e fokotu◊utu◊u ◊o e låsoní.

� Fai ha fealålea◊aki. ◊I ho◊o fakafanongo lelei ko ia ki hengaahi tali ◊a e kau akó, te ke ◊ilo◊i ai pe ◊oku nau ma◊uha mahino totonu ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú keako◊í. Vakai ki he folofolá, ngaahi akonaki ◊a e kau palõ-fita he ngaahi ◊aho kimui ní, pe ko ha tohi låsoni kefakatonutonu, fakama◊ala◊ala mo fakamãlohia ha ngaahikonga mahu◊inga. (Vakai “Tataki ◊o e NgaahiFealålea◊akí,” peesi 70–72).

81


TOKONI◊I ◊O E NI◊IHI KEHÉ KE MO◊UI◊AKI E ME◊A KUO NAU AKÓ

19

Na◊e akonaki ◊a S∏s°, “ ◊E ◊ikai h° ki hepule◊anga ◊o e langí ◊a kinautolu kotoa på◊oku pehå mai kiate au, ◊Eiki, ◊Eikí, ka ko ia◊okú ne fai ◊a e finangalo ◊o ◊eku Tamai ◊oku◊i he langí” (Mãtiu 7:21). ◊Oku ◊ikai fe◊ungapå hono ◊ilo◊i e ongoongoleleí; kuo pau ketau mo◊ui ◊aki ia.

Na◊e vahevahe mai ◊e ha faiako e tala-noa fakatãtã ko ◊ení: “ Kuó u ako ha låsonima◊ongo◊onga mei he hokohoko faka-motu◊aleá. . . . Te mau lava ◊o lau kinau-tolu mei mu◊a ki mui pea lau mei mui kimu◊a, ka ◊i he◊etau fai iá ◊oku ◊ikai fu◊umahu◊ingamãlie leva he na◊e ◊ikai fakatau-mu◊a hono fokotu◊utu◊u ai kinautolú. ◊I hetaimi ◊oku tau fokotu◊utu◊u kinautolu ◊ofakataumu◊a pe tãkiekina ki ha me◊á, kohono olá ko e ngaahi himi toputapú, folo-folá, ngaahi maau mo e ngaahi leatu◊ufonuá, ngaahi hiva faka◊ofo◊ofá mo ealã me◊a pehå. Hangå ko ia ◊i he ngaahimata◊itohi fakamotu◊aleá, ◊oku pehå på◊etau mo◊uí. . . . ◊Oku mahu◊inga e ngãué,ka ◊oku fie ma◊u ke tau ma◊u e fa◊ahingangãue totonú—◊a e ngãue ◊oku ◊i ai hanotaumu◊á” (William H. Bennett, inConference Report, Tonga AreaConference 1976, 15).

◊I ho◊o hoko ko ha faiakó, te ke lava ◊otokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau “fai ki hefolofolá, kae ◊ikai ko ha kau fanongo” på(Såmisi 1:22). Ke fakahoko ◊eni, kuo pauke ke faiako ◊i ha founga ◊e tokoni ki hekau akó ke nau fakahoko ◊i he◊enau mo◊uí◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí.

Fakapapau◊i ◊oku Mahino ki he KauAkó ◊a e Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊Okúke Ako◊í

Te ke lava ◊o tokoni ke mahino ki he kauakó ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ◊i ha founga te nau lava ke faka-hoko ai ia ◊i he◊enau mo◊uí. Hangå ko ◊ení, ◊ihe taimi ◊oku ngãue◊i pe foaki ai ki ha ki◊itamasi◊i ha pa◊angá, ◊e lava ◊e he tangata◊eikí◊o fakamatala◊i e akonaki ◊a e folofolá mo ekau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní ◊ofekau◊aki mo e totongi vahehongofulú peamo e anga hono faka◊aonga◊í. Te ne lavaleva ◊o tokoni◊i e ki◊i tamasi◊í ke ne to◊o hapeseti ◊e 10 ◊o e pa◊anga ko iá, fakafonu halau◊i pepa foaki, fa◊o e pa◊angá mo e lau◊itali-totongí ◊i ha sila vahehongofulu pea◊oange e silá ki he p∏sopé.

Tokoni◊i e Ni◊ihi Kehé ke Nau Ako ◊i heLaumãlié

◊Oku ◊ikai fe◊unga ke mahino på e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. Kuo pauke ma◊u ◊e he kakaí ha fakamo◊oni ◊okumo◊oni ia ka nau lava ◊o mo◊ui ◊aki mo◊oni eme◊a kuo nau akó. ◊E hoko på ◊eni ◊i hetaimi ◊okú ke faiako ◊aki ai e Laumãlié peanau ako ◊i he Laumãlié (vakai, “Ko HonoFakaafe◊i ◊o e Laumãlié ◊i Ho◊o Faiakó,” peesi49–50).

◊Oku lahi ha ngaahi founga kehekehe ◊elava ke faka◊aonga◊i ke tokoni ki he ni◊ihikehé ke nau ako ◊i he Laumãlié. Hangå ko◊ení, ◊i he taimi ◊okú ke vahevahe ai, pe fai ◊eho◊o kau akó, ha ngaahi talanoa mo◊onifekau◊aki mo hono ikuna◊i e ngaahi fai-ngata◊á, ◊e hanga ◊e he Laumãlié ◊o tokoni◊i e

82


kau akó ke nau loto-to◊a ◊o mo◊ui◊aki e ongoongoleleí. ◊I hakalasi Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰lone ◊e taha na◊e faka-matala fiefia ai ◊a e faiakó ◊o kau ki hano tokoua ne tuku◊ene ifi tapaká pea kuó ne ma◊u ha ngaahi tãpuaki lahi ◊ihe◊ene fai iá. Na◊e ongo e talanoa ko ◊ení ki ha talavou hekalasí pea ue◊i fakalaumãlie ai ia ke tuku ◊ene ifi tapaká.

Fakalotolahi◊i e Kau Akó ke Nau “ ◊Alu, . . . Pea keFai Pehå”

Hili hono fai ◊e he Fakamo◊uí e talanoa fakatãtã ki heSamålia leleí, na◊á Ne fekau◊i ai ◊Ene kau fanongó ke nau “

◊Alu. . . pea ke fai pehå” (Luke 10:37). ◊Oku totonu ke ketoutou fakaafe◊i e kau akó ke nau fakahoko e ngaahi tefito◊imo◊oni kuo nau akó. Ko e fa◊ahinga ngãue peheé ◊okutotonu ke mahino pea te nau lava ke fakahoko ia. Hangåko ◊ení, ◊i ha låsoni fekau◊aki mo e lotú, te ke lava ◊o faka-lotolahia e kau måmipa ◊o e kalasí pe fãmilí ke nau lotu hepongipongi mo e efiafi kotoa på. ◊I ha låsoni fekau◊aki mo engãue tokoní, te ke lava ◊o fakalotolahia kinautolu ke nautokoni◊i ha fie ma◊u ◊a ha kaungã-◊api.

◊Oku totonu ke ke toe vakai◊i lelei e ngaahi fakaafe na◊áke fakahokó; ◊e tokoni ◊eni ke fakahounga◊i ◊e he kau akó emahu◊inga ◊o e me◊a ◊oku kole ange kia kinautolú.

83

FAKATUPU HA ◊ÅTAKAI ◊O E AKÓ

◊Oku mahu◊inga ki he akó ◊a e mãú mo e mapule◊i kitá.

◊Oku lava ke fokotu◊u lelei e ngaahi ◊ulungãanga lelei ko ◊ení

◊i he taimi ◊oku tau fe◊ofa◊aki mo fie tokoni ai ke tupulaki

e ni◊ihi kehé. ◊I he taimi ◊oku tau fa◊a faka◊atu◊i, anga faka◊apa◊apa

mo loto ◊apasia aí, ◊oku tukutaha ange ai ◊etau tokangá ki hono

ako ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku lahi ange ai ◊etau feohi mo

e Laumãlié. Pea ◊oku si◊isi◊i ange foki ai mo e fakahoha◊á.

◊I he◊etau hoko ko ha kau faiakó, te tau lava ◊o fai ha ngãue

lahi ke fakatupu ai ha ◊ãtakai ◊o e loto tahá. ◊Oku totonu foki

ke tau ako◊i e ni◊ihi kehé ke nau fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó.

◊I he foungá ni, ◊oku tau ako◊i ai kinautolu ke nau hoko ko ha

kau ãkonga lelei ange ◊a e Fakamo◊uí, pea mo kitautolu foki.



KO HONO TEUTEU◊I E LOKIAKÓ

20

◊E lava ha ◊ãtakai ◊oku fakalata mo faka-mãnako ki he akó, ◊o tokoni ki hono mapu-le◊i ◊o e kau akó, ki he◊enau vilitaki ketokanga ki he låsoní pea pehå ki he◊enaufakaongoongo ki he Laumãlié. ◊Oku totonuke ke fai e me◊a kotoa på te ke lavá ke faka-lelei◊i ◊aki e ◊ãtakai fakatu◊asino ◊okú ke fai-ako aí, ◊o tatau ai på pe ko ha faiako koe ◊ilokiako pe ko ha mãtu◊a ◊oku teuteu ki heefiafi fakafãmili ◊i ◊apí.

Ngaahi Fokotu◊u ki Hono Teuteu◊i eLokiakó

Ma◊á

Fakapapau◊i ◊oku ma◊a e feitu◊ú. Mahalona◊a fie ma◊u ke ke tafi, hiko e vevé petãmate◊i e palakipoé. Fakapapau◊i foki ◊okuma◊a mo taau ho fõtungá.

Mãfaná

Kapau ◊e lava, fakapapau◊i ◊oku ◊ikai fu◊umãfana pe fu◊u momoko e lokí. Kapau ◊okúke faiako ◊i ha lokiako ◊o e Siasí, mahalo ◊efie ma◊u ke ke ngãue fakataha mo ho◊o kautakí ke ◊ai ke fakafiemãlie e fua mãfana ◊o elokí.

Mãmá

Fakapapau◊i ◊oku ◊i ai ha maama fe◊unga ◊ihe lokí. Fokotu◊utu◊u e ◊° seá ke ◊oua na◊afu◊u popongi e la◊aá ki ha fofonga ◊o hataha.

Ngaahi Tãnaki Kehé

Fakatupu ha mãfana mo ha loto tokanga◊aki ha◊o toutou ◊omi ha me◊a ke fakalele◊i

◊aki e lokí. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o ◊omiha ngaahi matala◊i ◊akau pe faka◊ali◊ali hangaahi fakatãtã pe ngaahi me◊a ◊oku felãve◊imo e låsoní.

Ngaahi Nãunau ◊o e Låsoní

Fakapapau◊i ◊okú ke ma◊u e ngaahi nãu-nau fakalåsoni kotoa på ◊okú ke fie ma◊ú,hangå ko ha fo◊i sioka, lapa, kala, seloteipipe ngaahi ma◊u◊anga tokoni ki he vakaí.Kapau ◊okú ke faka◊aonga◊i ha fa◊ahingame◊angãue, ◊ahi◊ahi◊i ia ki mu◊a pea tokifaka◊aonga◊i ◊i ha låsoní. ◊E ◊oatu heni kiatekoe ha taimi fe◊unga ke liliu ho◊o ngaahipalaní ◊o kapau ◊oku ◊ikai ngãue lelei e me◊a-ngãué.

Fakanofonofó

Fakanofonofo ke lava ◊e he kau akó ◊ofesiofaki mo fefanongo ◊aki. ◊Ai ke faingofuake ke femãtaaki mo e tokotaha fakafo◊ituituikotoa på. Fakapapau◊i foki ◊oku hanga ◊e hefokotu◊utu◊u ◊o e nofo◊angá ◊o faka◊atã etokotaha kotoa på ke sio ki he palakipoémo ha ngaahi nãunau kehe ◊oku fie ma◊u kefaka◊ali◊alí.

Kapau ◊e lava, vakai◊i pe ◊oku lelei e ◊°seá. ◊Oku fa◊a fiemãlie ange e fãnaú ◊i hengaahi sea ◊oku a◊u ai honau va◊é ki hefalikí. Mahalo te nau fa◊a fiefia ke tangutuhe falikí. ◊Oku totonu ke lalahi fe◊unga e seaki he kakai lalahí mo e to◊utupú pea lava kema◊u ngofua kinautolu mo fokotu◊utu◊u ke◊atã.

◊O ka fie ma◊u, fokotu◊utu◊u e nofó ◊i hafounga ◊e mavahevahe ai e fãnau pau◊ú.Fakakaukau ke ke hiki e hingoa ◊o e fãnaú ◊i

85


ha ◊° lau◊i pepa pea fakapipiki e ◊° lau◊i pepá ◊i he tu◊a seápe ◊i he falikí ◊i mu◊a he seá ki mu◊a pea kamata e kalasí.

Kapau ◊oku lahi hake he kalasi ◊e taha ◊oku fakataha ◊i heloki tatau på, hanga ◊o fokotu◊utu◊u e ◊° seá ke fes∏tu◊a◊aki eongo kalasí ◊i he lokí. Kapau ◊e lava ◊o ma◊u ha me◊a kevahevahe ◊aki e lokiakó, pea faka◊aonga◊i kinautolu.

◊Ataá

Faka◊atã ha feitu◊u ◊oku ◊ataá ki he ngaahi ◊ekitivit∏ ◊okúke palaní. Hangå ko ◊ení, kapau ◊okú ke palani ke faka-faiva◊i ha me◊a, fakapapau◊i ◊oku ◊i ai ha feitu◊u ◊atã ki he

ni◊ihi ◊oku kau ki aí ke nau lava ◊o tu◊u mo ngaue holo ai.Mahalo te ke fie ma◊u ke fokotu◊utu◊u lelei e nãunau falé ◊okapau ◊okú ke fakahoko e fa◊ahinga ◊ekitivit∏ ko iá ◊i ◊api.

Ko Hono Kole ◊o e Kau Akó ke Tokoni Atú

◊I ho◊o hoko ko e faiakó, ko ho fatongia ia ke tokanga◊i e◊ãtakai ◊o e feitu◊u ◊okú ke faiako aí. Ka ◊oku ◊ikai fie ma◊u keke fai tokotaha e teuteu ko iá. Faka◊atã ki he kau akó kenau kau ◊i hono fakalelei◊i e ◊ãtakai ki he feako◊akí. Te kelava ◊o ◊oange ha ngaahi ngãue pau ke fai ma◊u på pe meihe taimi ki he taimi.

86


KO HONO AKO◊I ◊O E NI◊IHI KEHÉ KE TOKONI KI HE ◊ÅTAKAI ◊O E AKÓ

21

Ngaahi ◊Ulungãanga ◊o ha ◊Åtakai ◊o eAkó

◊I he taimi ◊oku tau fakataha ai ke ako kihe ongoongoleleí, ◊oku ◊ikai ke tau fakatahamai på ko ha kau faiako, fãnau ako pengaahi kaungã-me◊a. ◊Oku tau fakataha koha ngaahi tokoua mo e tuonga◊ane—ko efãnau ◊a e Tamai Håvaní. ◊Oku hanga ◊e he◊e-tau fuakava ◊i he papitaisó ◊o fakafã◊°taha◊ikitautolu he ◊oku tau vahevahe e ngaahifatongia na◊e fakamatala◊i ◊e ◊Alamã ki he kã-ingalotu ne toki papitaiso he vai koMolomoná: ◊oku totonu ke tau “sio atu påki mu◊a ◊i he loto taha ◊o ma◊u ◊a e tui påtaha mo e papitaiso på ◊e taha, pea ke taha[hotau] lotó ◊i he uouangataha mo e fe◊ofo-◊ofani” (Mõsaia 18:21).

◊Oku totonu ke hanga ◊e he mahino ko◊eni ◊o ◊etau fuakava ◊i he papitaisó ◊o ue◊ifakalaumãlie kitautolu ke tau fetokoni◊aki ◊ofeako◊aki pea mo mo◊ui◊aki e ongoongoleleíke tau lava ◊o foki ki he◊etau Tamai Håvaní.Ko ha founga ◊e taha ◊e lava ke fai ai ◊eni ◊ehe kau akó mo e kau faiakó fakatou◊osi koha◊ana fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e feako◊akí.

◊I ha ◊ãtakai ◊o e akó, ◊oku tau (1) felanga-hake ◊aki ◊o fakafou ◊i he◊etau kau ki he lå-soní, (2) fe◊ofa◊aki mo fetokoni◊aki pea (3)mo holi ke fekumi fakataha ki he mo◊oní.

◊E lava e kau faiakó mo e kau akó ke naufelangaki hake ◊aki ◊o fakafou ◊i he◊ena kau kihe låsoní. ◊Oku tau felanga hake ◊aki ◊i hetaimi ◊oku tau fakafanongo lelei ai ki hengaahi tali pe fakakaukau ◊a e ni◊ihi kehé, ◊ofakafou ◊i he ngaahi fealålea◊akí mo engaahi ◊ekitivit∏ ako kehé, fai ◊o e ngaahifehu◊i fakatupu fakakaukaú, lotu fakatahá,fakamatala◊i ha ngaahi ◊ilo pe ngaahi me◊akuo a◊usia fakatãutahá pea mo hono fai ◊o efakamo◊oní (vakai, T&F 88:122).

◊Oku fe◊ofa◊aki mo fetokoni◊aki e kau faiakómo e kau akó. ◊E lava e kakaí ◊o ako leleiange ◊o kapau te nau ongo◊i ◊oku nau ◊i halotolotonga ◊o ha ngaahi kaungã-me◊a ◊okutokanga ange kia kinautolu. Kapau ◊oku nauongo◊i ◊e manuki◊i pe fakamaa◊i kinautolu,he ◊ikai lava ke nau tokoni ki he ngaahi lå-soní mo tupulaki ◊i he ongoongoleleí. Te taulava ◊o fakahaa◊i ◊o fakafou ◊i he◊etau ngaahileá mo e ngãué ◊oku tau tokanga kia kinau-tolu pea ◊oku tau loto ke nau fakalakalaka.◊Oku felãve◊i e na◊ina◊i ko ◊eni meia ◊EletãHenel∏ B. ◊Aealingí mo e ◊ofa ◊oku totonu ketau ongo◊i ◊i he taimi ◊oku tau fakataha ai keako ki he ongoongoleleí: “ ◊Oku finangalo◊etau Tamai Håvaní ke fakataha◊i hotau lotó.◊Oku ◊ikai ko ha fo◊i fakakaukau på ◊a e tahako ia ◊i he ◊ofá. Ko e me◊a ia kuo pau ke fai”(◊i he Conference Report, Apr. 1998, 85; peT°hulu, Siulai 1998, 79).

◊Oku holi e kau faiako mo e kau ako kotoapå ke fekumi ki he mo◊oní. ◊I he◊etau kau faka-taha ◊i he taumu◊a fisifisimu◊a ko ia ko e akoke mahino mo mo◊ui◊aki e ongoongoleleí,◊oku fakatupulaki ai hotau ngaahi faingamã-lie ke akó. ◊I he taimi ◊oku tau toe faaitahaange ai ◊i he◊etau fekumi ki he mo◊oní, ◊okutau fakaafe◊i ai e Laumãlie ◊o e ◊Eikí ke nenofo◊ia kitautolu.

Ko Hono Ako◊i e Ni◊ihi Kehé Fekau◊akimo ha ◊Åtakai ◊o e Akó

Ko e konga ia ho fatongia ko e faiakó keke tokoni◊i e kau akó ke mahino kia kinau-tolu e me◊a te nau lava ◊o fai ke fakatupu aiha ◊ãtakai ◊oku fakamãnako ki he akó. Ko efatongia ia ◊o e tokotaha ako kotoa på ketokoni ki he ni◊ihi kehé ke nau a◊usia hangaahi me◊a ◊oku ako mei ai. ◊I ho◊o feingako ia ke fokotu◊u ha ◊ãtakai ◊o e akó ◊i ho◊o

87

“Mou fakanofo ◊iatekimoutolu ha faiako, pea◊oua ◊e tuku ke lea kotoafakataha; kae tuku ke leatokotaha på ha taha, peatuku ke fanongo kotoa på kihe◊ene ngaahi leá, koe◊uhíka ◊osi lea kotoa på kefelanga◊aki hake kotoa”(T&F 88:122).


kalasí, ◊oku ◊ikai ke ke fakatonutonu på ha ◊ulungãanga pefakapapau◊i ◊oku ◊ikai ke fakahoha◊asi ho◊o faiakó. ◊Okú kefakahoko ho fatongia fakalangi ko ia ke tokoni ki he ni◊ihikehé ke nau hoko ko ha kau ãkonga lelei ange ◊a eFakamo◊uí.

Ke ako◊i e kau måmipa ◊o e fãmilí pe kalasí ke nautokoni ki hono fokotu◊u ha ◊ãtakai ◊o e akó, fakakaukau◊i keke fai ha fealålea◊aki ◊o faka◊aonga◊i e ngaahi fokotu◊u ko◊ení:� Fakahaa◊i e ngaahi ongo ◊okú ke ma◊u ki he ongoongo-

leleí pea fakamatala◊i ◊okú ke loto ke tokoni◊i e ni◊ihikehé ke nau ako e ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

� Mou alea◊i e fatongia ◊oku tau ma◊u ke fetokoni◊aki ◊ihono ako e ongoongoleleí (vakai ki he peesi 87).

� Talanoa fekau◊aki mo e mahu◊inga ◊o e kau mai ki hengaahi låsoní.

� Kole ki he kau akó ke nau fokotu◊u mai ha ngaahi me◊ate nau lava ◊o fai ke fakatupu ◊aki ha ◊ãtakai ◊o e akó. Na◊e fakahoko ◊e ha faiako ne uiui◊i ke faiako ki he fãnau

ta◊u fitu mo valu he Palaimelí, ha fealålea◊aki pehå ◊i he◊enefuofua fe◊iloaki mo e kalasí. Na◊á ne pehå ange he pongi-pongi Sãpate ko iá, “Si◊oku ngaahi kaume◊a ◊ofeina, kuo ui-ui◊i au ◊e he p∏sopé ke u hoko ko ho◊omou faiakó. Na◊á nehilifaki hono ongo nimá ◊i hoku ◊ulú pea tãpuaki◊i au ke ulava ◊o ma◊u ha mahino fekau◊aki mo kimoutolu, ◊ofa◊ikimoutolu pea mo ako◊i kia kimoutolu ◊a e ngaahi me◊a◊oku mo◊oní. ◊Oku ou fiefia mo◊oni ai. ◊I he◊etau kalasí, te ufeinga ke teuteu e ngaahi låsoni ◊oku mahu◊inga momo◊oní. Te u hanga ◊o ◊oatu ha ngaahi faingamãlie lahi kemou fehu◊i mo fai ha ngaahi tali, ke hiva, fakafanongo kihe ngaahi talanoá pea mo fakahã mai ◊a e ngaahi me◊a ◊okumou ◊ilo ◊oku mo◊oní.”

Na◊e hoko atu e faiakó: “ Ki mu◊a pea fanau◊i kitautolú,na◊a tau nofo kotoa på mo ◊etau Tamai Håvaní. Ko ◊Enefãnau kitautolu pea ko ha ngaahi tokoua mo ha ngaahituonga◊ane kitautolu. ◊I he◊etau kalasí, ◊oku tau loto ke

tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau ako ke nau lava ke foki ◊o toenofo fakataha mo e Tamai håvaní. Ko e hã ha ngaahi me◊ate tau lava ◊o fai ke tokoni◊i ai e ni◊ihi kehé ke nau ◊ilo◊i engaahi me◊a mahu◊inga te tau talanoa ki aí? Tau takitahafakakaukau angé ki he me◊a te tau lava ◊o faí.”

Na◊e hiki ◊e he faiakó e ngaahi fakakaukau ◊a e kalasí hepalakipoé. Na◊e kau he lisí ha ngaahi me◊a hangå ko efeangalelei ◊aki, kau ◊i he låsoní, vahevahe ha ngaahi me◊ane a◊usia mo ha ngaahi fakamo◊oni, fakafanongo pea mofeinga mãlohi ke mahino e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

Na◊e pehå ange leva ◊a e faiakó, “Te mou lava ◊o fakakau-kau ki ha me◊a te ne ta◊ofi ◊etau akó?” Na◊á ne toe fa◊u halisi ◊e taha he palakipoé. Na◊e kau heni e ngaahi me◊ahangå ko ha, fakakata ◊aki ha taha, mo e talanoa lolotonga◊oku lea ha tahá.

Mei he ongo lisi ko ◊ení, na◊e fa◊u ai ◊e he faiakó mo ekau akó ha ngaahi tu◊utu◊uni ke fakamatala◊i e ngaahi me◊a◊oku nau ◊amanaki te nau takitaha fakahokó.

Na◊e ◊ikai ko e taimi på ◊eni na◊e talanoa ai e faiakófekau◊aki mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊ení. Na◊á ne alea◊ifakatãutaha kinautolu mo e kalasí mei he taimi ki he taimi◊o ka fie ma◊u, pea fakakãtoa foki.

◊I ho◊o teuteu ko ia ke faiakó, fakakaukau◊i e founga teke lava ◊o fakahoko ai e founga fakafaiako ko ◊ení pe faka-◊aonga◊i ha ngaahi fakakaukau kehe ke tokoni ki he ni◊ihikehé ◊i he◊enau tokoni ki he ◊ãtakai ◊o e akó. Kapau ◊okú kefakatokanga◊i me◊a mo fa◊a lotu, te ke ma◊u ha ngaahifaingamãlie lahi ke ako◊i ◊oku tau ako lelei taha ange ◊i hetaimi ◊oku tau (1) felanga hake ◊aki ai ◊o fakafou ◊i he◊etaukau ki he låsoní, (2) fe◊ofo◊ofani mo fetokoni◊akí pea mo (3)holi ke fekumi fakataha ki he mo◊oní.


Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi ange fekau◊aki mohono fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó, vakai ki he låsoni 6 moe 7 ◊i he kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí (peesi 261–71).

88


FOUNGA ◊E LAVA KE TOKONI AI E KAUFAIAKÓ KI HA ◊ÅTAKAI ◊O E AKÓ

22

◊Oku ◊ikai ngata på ◊i hono tokoni◊i e kauakó ke mahino kia kinautolu e founga tenau lava ke tokoni ai ki he ◊ãtakai ◊o e akó(vakai ki he peesi 87–88), ka ◊oku lahi fokimo ha ngaahi me◊a ◊e lava ke ke fai ◊e koefaiakó ke tokoni ◊aki ki ha ◊ãtakai peheé.

Teuteu◊i Fakalaumãlie Koe

◊E lava ho◊o teuteu fakalaumãlié ◊o tokonilahi ki he ◊ãtakai ◊o e akó ◊i ◊api pe ◊i he loki-akó. ◊I he taimi ◊okú ke mateuteu fakalau-mãlie aí, te ke lava ◊o ohi mai e laumãlie ◊oe nongá, ◊ofá mo e ◊apasiá. ◊E ongo◊i maluange ho◊o kau akó ◊i he◊enau fakalaulaulotomo alea◊i e ngaahi me◊a ◊oku ta◊engatahonau mahu◊ingá. ◊I he taimi ◊okú ke ◊ite◊ita,femo◊uekina, pe fakapo◊uli ai mo ◊ikai ke kemateuteu fakalaumãlié, ◊e si◊i ange ai ◊enaulava ke ako ◊i he Laumãlié. (Ki ha ngaahifokotu◊u ◊i he mateuteu fakalaumãlié, vakaiki he peesi 12–22.)

◊Ofa mo Tokoni◊i e Ni◊ihi Fakafo◊ituituí

Na◊e folofola ◊a S∏s°, “ ◊Oku ou tuku ◊a efekau fo◊ou kiate kimoutolu, koe◊uhí kemou fe◊ofa◊aki kiate kimoutolu” (Sione13:34). ◊Oku totonu ke ke feinga ke ◊ofa ◊iakinautolu ◊okú ke ako◊í—◊o ◊ikai ◊i he taimipå ◊oku faingofua ai ke ◊ofa◊i kinautolú, ka ◊ihe taimi foki ◊oku nau feinga ai ke ◊ahi◊ahi◊iho◊o kãtakí (vakai, “Ko e Fekumi ki heMe◊a-foaki ◊o e ◊Ofa Faka-Kalaisí,” peesi 13).

◊Oku pelepelengesi ◊i he ◊ao ◊o e ◊Eikí ◊a etokotaha kotoa på ◊okú ke ako◊í, pea ◊okutotonu ke pelepelengesi e tokotaha kotoapå foki ki ho◊o vakaí. Kumi ha ngaahifounga te ke lava ◊o tokoni◊i ai e tokotahakotoa på ◊okú ke ako◊í (vakai, “Tokoni◊i ◊a eTokotahá,” peesi 37–38). ◊I hono fakatoka-nga◊i ko ia ◊e ho◊o kau akó ◊okú ke ◊ofa mo

tokanga kia kinautolú, te nau ako leva kefalala atu. Te nau hoko ◊o ako◊i ngofuaange pea si◊isi◊i ange ke nau pau◊u (vakai, “◊Oku fakamol° ◊e he ◊Ofá ◊a e Lotó,” peesi33–34).

Teuteu Lelei

◊Oku totonu ke ◊oua hanga ◊e ho valá pefõtungá ◊o tohoaki◊i e tokangá mei he lå-soní. Kapau ◊okú ke ako◊i ha to◊u tupu, ◊oku◊ikai fie ma◊u ia ke ke teunga tatau mo nau-tolu ke ke ma◊u ◊enau falalá.

Talitali Lelei e Kau Akó

Kapau ko ha faiako koe ◊i lokiako, mali-mali ki he kalasí ◊i he◊enau h° atu ki helokí. Fakafe◊iloaki ki he fakafo◊ituitui ◊o lulu-lulu mo nautolu. Fakahã ange ◊okú ke fiefiake mamata kia kinautolu. Fakahaa◊i ho◊ohounga◊iá koe◊uhí ko kinautolu. ◊E lava ◊e hasåtesi ◊e taha pe ua ◊o ho◊o talitali leleikinautolu ke ne ◊ai ke nau ongo◊i lata motokoni ke nau mateuteu ke ako.

Te ke lava foki ◊o ◊ai e efiafi fakafãmili ◊i◊apí mo e ako fakafãmili ◊o e folofolá ko hangaahi me◊a makehe ◊aki ha◊o talitali lelei emåmipa kotoa på ◊o e fãmilí ◊i ho◊o kamatá.

Kamata ◊i ha Founga ◊Okú ne Takiaki◊ie Tokangá

◊E fa◊a ◊i ai ha ngaahi fetalanoa◊aki pe ◊eki-tivit∏ fakatãutaha på ki mu◊a peá ke kamataako◊i ha låsoní. Koe taha ◊o ho ngaahi fato-ngiá ke fakangata e ◊ekitivit∏ ko iá pea toko-ni◊i e tokotaha kotoa på ke tukutaha ◊enautokangá ◊i he akó. ◊E lava ke kau heni hanotataki e kau måmipá ki honau nofo◊angá petã ha fo◊i himi. Mahalo na◊a fie ma◊u på keke sio fakahangatonu ki honau fofongákimu◊a peá ke kole ange ki ha taha ke ne fai

89

“Na◊e ◊ikai ke lau ◊e hetaula◊eikí ◊oku lelei ange ia◊iate kinautolu ◊oku fanongokiate iá, he na◊e ◊ikai ke leleiange ◊a e malangá ◊i hefanongó, pea ◊ikai foki kelelei ange ◊a e faiakó ◊i hetokotaha ◊oku akó; pea ko iana◊a nau tu◊unga tataukotoa på ◊o nau ngãue kotoa, ko e tangata taki taha ◊ofakatatau ki hono ivi”(◊Alamã 1:26).


ha lotu kamata. ◊E ◊i ai på ha taimi te ke filike ke fai ai e lotu kamatá. (Vakai, “ Kamata◊o e Låsoní,” peesi 109–10.)

Poupou◊i e Fefaka◊apa◊apa ◊akí

Fakaafe◊i e kau akó ke nau fakakaukau kiha ngaahi me◊a te nau lava ◊o fai ke tokoni◊iai e toko taha kehé ke ne ongo◊i ◊oku ◊ofa◊imo fakahounga◊i ia. ◊E lava ◊e ho◊o kau akó◊o ako ke fakahaa◊i ◊enau fefaka◊apa◊apa ◊akímei he ngaahi me◊a okú ke fai mo lea◊akí. ◊Ehanga ◊e ho◊o ngaahi tali ki he ngaahi fehu◊í◊o fakahaa◊i ange e founga te nau lava ◊o taliai e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi fehu◊i◊a e ni◊ihi kehé ◊i he anga faka◊apa◊apá(vakai, “Fakafanongó,” peesi 73–74).Fakapapau◊i ange ◊e tali lelei e ngaahi fehu◊ifakamãtoato kotoa på. ◊E lava ◊e ha ngaahifehu◊i ◊a ha taha ke ne tokoni◊i koe ke kefakama◊ala◊ala ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku◊ikai mahino ki he ni◊ihi kehé.

Fakalotolahi◊i e Vilitaki ke Ako ki heOngoongoleleí

◊E ◊i ai ha kau ako te nau ha◊u ki he kalasí◊i ha ngaahi ◊uhinga kehekehe. Ka ◊i hetaimi te nau a◊u atu aí, ◊oku totonu ke ketokoni ke takiaki◊i ◊enau tokangá ki he tau-mu◊a på ◊e taha: ako ki he ongoongoleleí. Teke lava ◊o fai ◊eni ◊aki ha◊o tokoni◊i ke nau◊ilo◊i ◊e hanga ◊e ongoongoleleí ◊o fakalelei◊i◊enau ngaahi palopalemá, fakatupulaki◊enau mo◊uí mo fakalahi ◊enau fiefiá.

Fakalotolahi◊i ho◊o kau akó ke nau ha◊umateuteu ki he kalasí ke ako mo kau he lå-soní. ◊I he taimi ◊oku nau feinga fakafo◊itui-tui ai ke ako ki he ongoongoleleí, ◊e lavaange ai ke nau tokoni ki he laumãlie ◊o efeako◊akí lolotonga e låsoní (vakai, “Tokoni◊i ◊o e Fakafo◊ituituí ke ne Fatongia◊aki Hono Ako ◊o e Ongoongoleleí,” peesi67–69).

◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊e fa◊a tokoni e fangaki◊i ngãue ma◊ama◊a ◊oku vahe ke fai he ◊osi◊a e kalasí, tautefito ki he taimi ◊oku naufakalotolahi◊i ai e kau akó ke nau fakahoko◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí ◊i he◊enau mo◊ui faka◊ahó (vakai,“Tokoni◊i ◊o e Ni◊ihi Kehé ke Mo◊ui◊aki eMe◊a Kuo Nau Akó,” peesi 82). ◊I he taimi◊okú ke tufotufa ai e ngaahi ngãue ke faimei tu◊á, ◊oku totonu ke ke fa◊a ◊oange ki hekau måmipa ◊o e kalasí ha faingamãlie ke

fakamatala fekau◊aki mo ia ◊a mui ange. ◊Etokoni ◊eni ke mahino kia kinautolu ◊a ho◊omahu◊inga◊ia ◊i he me◊a kuo nau ako mofakahokó.

Faiako Fekau◊aki mo Kalaisi

Ko e me◊a kotoa på ◊oku tau akó, ◊okutotonu ke ne tataki e kau måmipa ◊o e kalasípe fãmilí kia Kalaisi— ki He◊ene misionahuhu◊í, ki He◊ene s∏pinga haohaoá, kiHe◊ene ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavápea mo ◊Ene ngaahi fekaú. Manatu◊i ◊eni ◊iho◊o teuteu mo fakahoko ho◊o låsoní. Te ne◊omi ha laumãlie ◊o e uouangatahá mo ◊a-manaki lelei ki he ◊ãtakai ◊o e akó.

Faka◊aonga◊i ha Ngaahi FoungaFakafaiako Kehekehe ◊Okú neFakaafe◊i e Kau Mai Ki he Låsoní

◊Oku fakatupulekina e ◊ãtakai ◊o e akó ◊ihe taimi ◊oku tokanga ai e tokotaha kotoa ◊ihe låsoní mo kau ki he ngaahi fealålea◊akímo e ngaahi ◊ekitivit∏ kehé. Ke tokoni kihono pukepuke ha tu◊unga mã◊olunga ◊o etokangá mo e kau mai ki he kalasí, hanga ◊ofaka◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiakokehekehe (vakai, “Faiako ◊aki e FoungaKehekehé,” peesi 102–103).

Vahevahe ho◊o Ngaahi Ongó, NgaahiMe◊a Kuó ke A◊usiá mo Ho◊oFakamo◊oní

◊I ho◊o vahevahe ko ia ho◊o ngaahi ongó,ngaahi me◊a kuó ke a◊usiá pea mo ho◊o faka-mo◊oní mo e ni◊ihi kehé, ◊e lava ke ue◊i faka-laumãlie ai e ni◊ihi kehé ke fai mo e me◊atatau. ◊E fakamãlohia heni ◊a kinautolu ◊okunau fai e vahevahé kae pehå foki kia kinau-tolu ◊oku fanongó. ◊E fu◊u fie ma◊u mo◊oni ◊ehe kau papi uluí ke nau mamata ◊oku taufeako◊aki kotoa på ◊i he Siasí, neongo pe koe hã e tu◊unga taukei ◊oku tau ma◊ú. ◊Okuma◊u ◊e he tokotaha kotoa på ha me◊a kefoaki. ◊Oku tau fakafanongo ki he ngaahitokoni ◊a e ni◊ihi kehé ke tau lava ◊o“felanga hake ◊aki kotoa på” (T&F 88:122).

Ngaahi Fokotu◊u Ke Tãnaki atu Ki heNi◊ihi ◊Oku faiako ki he Fãnaú

Fakahaa◊i ki he Fãnaú ha Ngaahi Ongo ◊okuLeleí

◊I he taimi ◊oku fakaanga◊i pe tukuhifo aie fãnaú, ◊oku nau ongo◊i ta◊e fe◊unga mo

90

◊Oku fa◊a mo◊ui e fãnaú kea◊u ki he tu◊unga ◊oku fiema◊u ◊e he ni◊ihi kehé. ◊I hetaimi te ke fakahaa◊i ai hangaahi ongo lelei kiakinautolú, ◊okú ke tokoniai ke pukepuke ha ◊ãtakailelei ◊o e akó. ◊Oku ◊oatuheni ha ngaahi lea lelei teke lava ke fakahoko:

� ◊Oku makehe ◊a e toko-taha kotoa på ◊o kimou-tolu. Ko e tokotaha kotoapå ◊o kimoutolu ko efãnau mo◊oni ia ◊a e◊Otuá. ◊Oku ◊ikai ha taha◊e tatau mo kimoutolu ◊iha feitu◊u på he mãmaní.

� Kuó ke tokoni ke fakamã-nako ◊etau låsoní ◊aki ho◊o fakamatala ki hengaahi me◊a ne ke a◊usiá.

� ◊Oku ou fiefia ◊i he taimi◊oku tau ngãue lelei faka-taha aí.

� ◊Oku ou ◊ilo◊i ◊oku hõifuae Tamai Håvaní kiatekitautolu kotoa på he ◊ahó ni.

� ◊Oku ou hounga◊ia ◊i hengaahi me◊a lelei ◊okumou faí. ◊Oku tau feingakotoa på ke fai ◊a e me◊a◊oku totonú.

� ◊Oku totonu ke tau tau-fetongi he leá. ◊Oku ma◊u◊e he tokotaha kotoa påha ngaahi fakakaukaulelei, pea ◊oku fie ma◊u ketau fanongo kiate kinau-tolu taki taha.

Tafulú

◊Okú ke fakahoha◊asi ma◊u på e kalasí. ◊Oku fakapãhia ia.

Ko e hã ◊oku ◊ikai ke ke lava ai ◊o ta◊ofi ho nimá mei he

fãnau ko eé?

Anga fåfå ho◊o ta◊e faka◊atu◊i e ni◊ihi kehé?

◊Oku ◊ikai ke ke teitei tokanga mai kia au. Hanga mai he

taimí ni!

Tuku e anga kovi ko ◊ení! He ◊ikai ke u toe tali ia!

Mahinó

◊Oku ou ◊ilo ◊oku fa◊a faingata◊a ke te tangutu ma◊u, ka

kuo pau ke fai ho◊o lelei tahá ke ki◊i fuoloa ange.

◊E tokoni kapau te ke tangutu ofi mai kia au? ◊Oku faka-

oli ke fakamatalili◊i e kakai kehé ka he ◊ikai ke tau fai ia.

◊Okú ne ta◊ofi kotoa kitautolu mei he◊etau akó.

Mahalo ◊okú ke ongo◊i he taimi ◊e ni◊ihi ke ke lea ta◊e ◊ofa ki

he ni◊ihi kehé, ka ◊oku tau feinga mãlohi ◊i he◊etau kalasí

ke anga-lelei mo fa◊a faka◊atu◊i. Tau feinga ke tokoni◊i e

ni◊ihi kehé ke nau ma◊u e fa◊ahinga ongo ◊oku tau fie ma◊ú.

◊Oku faingata◊a ke u faiako ◊i he taimi ◊oku ◊ikai ke u sio ai

ki ho matá, ko ia ◊oku ou loto ke ke tokoni ◊aki ha◊o

tokanga lelei mai.

Hangå ◊oku ongosia mo hoha◊a e tokotaha kotoa på. Tau

tu◊u mu◊a ki ◊olunga ◊o ki◊i faofao.


◊ikai fiema◊ua. Te nau feinga ke ma◊u ◊etau tokangá ◊aki◊enau fakahoha◊asi e fãnau kehé pe te nau pau◊u. ◊Ikai ngataaí, ◊e tokoni ha ngaahi lea fakah∏kihiki ke mahino kiakinautolu ◊okú ke fie ma◊u honau lelei tahá. ◊Ilo◊i mo faka-mãlõ kia kinautolu ◊i he ngaahi me◊a lelei ◊oku nau faí, peatukunoa◊i ha fanga ki◊i palopalema iiki. ◊I ho◊o fai iá, ◊ekamata ke nau ongo◊i ◊oku tali, ◊ofa◊i mo mahino kinautolukia kitautolu. (Ki ha fokotu◊u ◊oku lahi angé, vakai ki he kã-sete vitiõ ko e “Primary Leader Training mo e Teach theChild.)

Fokotu◊u mo Tauhi Ma◊u ha Ngaahi Tu◊unga ◊UlungãangaPau

◊Oku fie ma◊u mo fakahounga◊i ◊e he fãnaú ◊a e ngaahitu◊utu◊uní mo e fakangatangatá. Ngãue mo ho◊o kau akó kefokotu◊u ha fanga ki◊i tu◊utu◊uni faingofua mo mahino (◊o◊ikai lahi ange he tolú pe ko e faá). ◊E tokoni ◊eni ke naupule◊i lelei kinautolu. Fakamatala◊i ange ◊oku tokoni engaahi tu◊utu◊uni ko ◊ení ke fiefia e tokotaha kotoa på heako fakatahá. Mou alea◊i foki e me◊a ◊e hoko ◊i he taimi ◊okumaumau◊i ai e ngaahi tu◊utu◊uní. Te mou lava ◊o fili faka-taha ha faka◊ilonga ki he mãú, hangå ko ha tu◊u k°nima ◊ae faiakó.

Hili ho◊omou fokotu◊u mo e fãnaú e ngaahi lao pe tu◊u-tu◊uni ko ◊ení, hanga ◊o fa◊u ha ki◊i saati ◊o hiki ai e ngaahilao ko iá. Kapau he ◊ikai lava e fãnaú ◊o laukonga, faka◊ao-nga◊i ha ngaahi tã fakatãtã ke fakahaa◊i ai e tõ◊onga ◊oku

totonu ke nau faí. ◊I he taimi på ◊oku maumau◊i ai ◊e ha ki◊itamasi◊i ha taha ◊o e ngaahi tu◊utu◊uní, ki◊i fakatatali e lå-soní ka ke fehu◊i lelei ange, “Ko e hã e tu◊utu◊uní?” Tatali ◊ihe fa◊a kãtaki kae ◊oua kuo lea ◊aki ◊e he ki◊i tamasi◊í e laó petu◊utu◊uní. Kole ange ke ne fakahaa◊i e founga ke muimuiai ki he tu◊utu◊uni pe lao ko iá. Hoko atu leva ◊a e låsoní.

Tokoni ke Kau e Fãnaú

◊Ai ke femo◊uekina mo mahu◊inga◊ia e fãnaú ◊i hanofakahoko ha låsoni ◊oku kau ai ha ngaahi ◊ekitivit∏ kehe-kehe. Mahalo ko e founga lelei taha ◊eni ke ta◊ofi ◊aki epau◊ú. ◊I he taimi te ke faiako aí, siofi e mata ◊o e fãnaú;kapau ◊okú ke lau mei he tohi låsoní, ◊e mole ◊enautokangá. Kapau ◊e ta◊e manonga e fãnaú, pehå ange “ ◊Okutau fie ma◊u ho◊omou fakakaukau lelei tahá ke tali ◊aki efehu◊i ko ◊ení” pe “Te ke lava nai ◊o pukepuke e fakatãtaá kelava e tokotaha kotoa på ◊o mamata ki ai?” Tukunoa◊i hafanga ki◊i fakahoha◊a iiki, pea feinga ke takiaki◊i e tokanga◊a e fãnaú ki ha me◊a kehe. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o pehåange, “Te mou sai◊ia he me◊a ko ◊eni te tau hoko ki aí” pe“Kãtaki kae hiki ho nimá kapau ◊okú ke ◊ilo◊i e talí.”

Loto Mahino

Fakapapau◊i ◊oku ◊ilo◊i ◊e he fãnaú ◊oku mahino kiate koepeá ke ◊ofa◊i kinautolu, ◊o a◊u på ki he ngaahi taimi fai-ngata◊á. Manatu◊i ◊oku nau fie ma◊u lahi ange ◊a e mahinó ◊ihe tafulú, ko ia ke ke fa◊a kãtaki mo anga-lelei kia kinau-tolu. ◊I ho◊o fai e ngaahi me◊á ni, te ke lava ◊o tokoni ke

91


liliu ha ngaahi t°kunga faingata◊a ke hoko ko ha ngaahifaingamãlie ke nau ako ai. ◊Oku fakatãtaa◊i ◊e he saati ◊i hepeesi ko ◊ení ◊a e faikehekehe ◊i he tafulú mo e mahinó.

◊Oua na◊á ke ◊amanaki te ke haohaoa pe ◊e haohaoa efãnaú. Ma◊u ha loto fiefia mo lelei ke tokoni ki hono ◊ilo◊i ◊ehe fãnaú ◊okú ke ◊ofa◊i kinautolu. Tokoni ke ◊ilo◊i ◊e hefãnaú ◊e lava ke mou fakalelei◊i fakataha e ngaahipalopalemá.


Ki ha toe fakamatala fekau◊aki mo hono fakatupu ha ◊ã-takai ◊o e akó, vakai ki he låsoni 6 mo e 7 ◊i he kalasi Ako◊i◊o e Ongoongoleleí (peesi 261–71).

92


◊APASIÁ

23

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Poiti K. Peka ◊opehå:

“ ◊I he taimi ◊oku tau fakataha ai ke akoki he ngaahi tokãteline ◊o e ongoongoleleí,◊oku totonu ke fai ia ◊i he laumãlie ◊o e loto◊apasia. . . .

“ ◊Oku fakautuutu e longoa◊a ◊a e mã-maní. . . .

“ ◊Oku ◊ikai fakatu◊upakå, tau◊atãina peta◊e fakatu◊utãmaki e fakautuutu ko ◊eni ◊o elongoa◊á, våkeveké, fakafekikí, si◊isi◊i ange ◊oe mapule◊i kitá, ngeiá mo e fakahoko faka-lelei ◊o ha me◊á.

“Ko e fuofua tu◊utu◊uni na◊e fai ◊e ha ◊eik-itau ne teuteu ki ha ◊ohofi fakakautaú kohono maumau◊i pe fakafe◊atungia◊i e ngaahifounga fetu◊utaki ◊a kinautolu ◊okú ne teuliuá.

“ ◊Oku taau på ◊a e ta◊e ◊apasiá mo engaahi taumu◊a ◊a e filí ◊aki ◊ene fakafe◊atu-ngia◊i e ngaahi founga pelepelengesi ki hema◊u fakahã ◊i he ◊atamaí mo e laumãliefakatou◊osi. . . .

“ . . . ◊Oku hanga ◊e he loto ◊apasiá ◊ofakaafe◊i mai e fakahaá” (in ConferenceReport, Oct. 1991, 27–28; pe Ensign, Nov.1991, 21–22).

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Tåvita O. Makeiko e “ ◊apasiá ko e tuifio ia ◊a e faka◊apa◊apamo◊oní mo e ◊ofá” (in Conference Report,Apr. 1967, 86; pe Improvement Era, June1967, 82).

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã L. Tomu Peuli, “ ◊Okuha◊u e loto ◊apasiá mei he◊etau ◊ofa mo faka-◊apa◊apa◊i e ◊Otuá” (◊i he Conference Report,Oct. 1990, 90; pe Ensign, Nov. 1990, 70).

Na◊e na◊ina◊i ◊a Palesiteni Sipenisã W.Kimipolo ◊o pehå: “Ko e ◊apasia mo◊oní koha ◊ulungãanga mahu◊inga ia, ka ◊oku vave◊ene mõlia ◊i he mãmaní, ◊i hono fakalahi ◊e

he ngaahi mãlohi ◊o e tåvoló honau ngaahimãlohí. ◊Oku ◊ikai lava ke mahino lelei kiakitautolu e mãlohi ◊e lava ke ma◊u ◊e he◊etaufai leleí ◊o kapau ◊e hoko e kau måmipa ◊elaui miliona ◊o e Siasi mo◊oni ◊o Kalaisí koha kau fa◊ifa◊itaki◊anga ◊o e anga ◊apasiá. He◊ikai ke tau lava ◊o fakakaukau-loto ki hengaahi mo◊ui te tau lava ◊o tokoni◊í. Mahaloko e me◊a ◊oku mahu◊inga angé, ko e ◊ikailava ke tau tomu◊a mamata ki he mãlohifakalaumãlie ◊e hoko ki hotau ngaahi fãmilí◊o kapau te tau hoko ko e kakai ◊apasia ◊okutotonu ke tau a◊u ki aí” (The Teachings ofSpencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball[1982], 224–25).

◊Oku fakahaa◊i ◊e he ngaahi lea ◊a e kaupalõfita, kau tangata kikite mo e kautangata ma◊u fakahã ko ‘ení ◊oku mahuluange ◊a e ◊apasiá ◊i he tangutu ma◊u mo faka-longolongo på lolotonga ha låsoní. Ko ha◊ulungaanga ia ◊okú ne fakatupulaki engaahi ◊ulungãanga mã◊oni◊oni kotoa på.◊Oku fakamo◊oni◊i ia ◊i he◊etau faka◊apa◊apamo e ◊ofa ki he ◊Otuá mo e ni◊ihi kehé. ◊Okuako mai ha fo◊i hiva Palaimeli ◊o pehå:

◊Apasiá ◊oku mahulu hake he tangutufakalongolongo peé:

Ko e fakakaukau ia ki he Tamai ◊i ◊olungá, Ko ha ongo ◊oku ou ma◊u ◊i he◊eku faka-

kaukau ki he◊ene ngaahi tãpuakí◊Oku ou ◊apasia, he ko e ◊apasiá ko e ◊ofa. [Children’s Songbook, 31]

Ko Hono Tã e S∏pinga ◊o e ◊Apasiá

Kuo pau ke tau ◊apasia kae lava ◊o ako◊i eni◊ihi kehé ke nau ◊apasia. Kuo pau ke taufakakaukau ki he faka◊uhinga◊i ◊e PalesiteniMakei ◊a e ◊apasiá: ko e “tuifio ia ◊a e faka-◊apa◊apa mo◊oní mo e ◊ofá.” ◊E lava ke tokonie ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ki ho◊o fakakau-kau◊i ho◊o fãifeinga ke ◊apasiá. � Tauhi e ngaahi fuakava ◊o e sãkalamånití

ke manatu◊i ma◊u på ◊a e ◊Eikí mo ◊ai kiatekoe Hono huafá (vakai, T&F 20:77, 79).Feinga ke fakakaukau ma◊u på kiate Iamo ◊Ene ngaahi leleí pea ke “tu◊u ko [hafakamo◊oni] ◊o e ◊Otuá ◊i he kuonga kotoapå, ◊i he me◊a kotoa på pea ◊i he feitu◊ukotoa på” (Mõsaia 18:9).

� Faka◊aonga◊i totonu mo molumalu engaahi huafa ◊o e ◊Otuá. Na◊e akonaki ◊a◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi ◊o pehå: “ ◊I hetaimi ◊oku faka◊aonga◊i ai e huafa ◊o e

93


◊Otua ko e Tamaí mo Hono ◊Alo ko S∏s° Kalaisí ◊i he ◊a-pasia mo e mafaí, ◊oku nau takua ai ha mãlohi ◊oku ◊ikailava ke a◊usia ◊e he tangata fakamatelié. ◊Oku totonu kemahino ki he tokotaha tui kotoa på ko e ongo huafama◊ongo◊onga ko ◊ení—◊a ia ◊oku fou mai ai e ngaahimaná, fakatupu ai e mãmaní, fa◊u ai e tangatá pea ko ia◊e fakamo◊ui ai kitautolú—◊oku mã◊oni◊oni pea kuo pauke faka◊aonga◊i ia ◊i he ◊apasia mo e molumalu taupotutahá” (◊i he Conference Report, Apr. 1986, 67; or Ensign,May 1986, 51).

� Fakahã ◊a e faka◊apa◊apa totonu ki he Kau TakiMã◊olungá, Kau Fitungofulu Taki Faka◊åliá, kau måmipa◊o e kau palesitenis∏ lahi ◊o e ngaahi houalotú, mo e kautaki lakanga fakataula◊eiki mo fakahoualotu ◊i homoufeitu◊ú. Faka◊aonga◊i ma◊u på honau lakangá, hangå ko e“Palesiteni,” “ ◊Eletã,” “P∏sope,” pe “Sisitã,” ◊i he taimi◊okú ke ui pe talanoa ai ◊o kau kia kinautolú. Lea mo uie kakai lalahi kehe ◊i he Siasí ko e “Tokoua” mo e“Tuofefine.”

� Faka◊ehi◊ehi mei hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi lea fefekape ta◊e fe◊unga pe ngaahi lea ◊okú ne fakamaa◊i, fakasi◊iape fakaanga◊i e ni◊ihi kehé. Faka◊aonga◊i ha ngaahi leafaka◊apa◊apa hangå ko e “kãtaki,” “mãlõ,” mo e “tuloú,”ki he kau måmipa ◊o e fãmilí pea pehå foki ki he ni◊ihikehé.

� Fakahã ◊a e faka◊apa◊apa totonú ◊i he taimi ◊okú ke ala peto◊o ai e folofolá mo faka◊aonga◊i e koloa ◊a e ◊Eikí (hangåko ha ngaahi fale pe kelekele, ngaahi nãunau pe ngaahitohi).

Ngaahi Founga Pau ke Ako◊i ◊aki e ◊Apasiá

Neongo ko ho◊o s∏pingá ko e meimei me◊a kotoa på ia ◊efie ma◊u ke tokoni◊i ◊aki e ni◊ihi kehe ke nau ◊apasia angé,ka ◊e ◊i ai ha taimi ◊e fie ma◊u ke ke ako◊i pau ai e anga ◊a-pasiá. ◊E meimei ke fakatefito e fie ma◊u ko ◊eni ◊i he fãnaúmo e to◊utupú.

Na◊e ako ◊e ha faiako ki ha fãnau fefine ta◊u 10 mo e ta◊u11 ◊a e mahu◊inga ko ia ke fai ha ngaahi fakahinohino paufekau◊aki mo e ◊apasiá. Lolotonga ha låsoni fekau◊aki mo engãue pea mo hono fakapoongi ◊o e Palõfita ko SiosefaSãmitá, ne va◊inga pea anga ta◊e faka◊apa◊apa ai e fãnaufefiné. Na◊e fakafanongo e faiakó ◊i he loto mamahi ki hengaahi lea ta◊e ◊apasiá peá ne fakakaukau fakalongolongo kihe me◊a ke faí. Pea ◊i he le◊o ◊o e loto mamahi na◊á nefakahã mãlohi ange ia kia kinautolu ◊oku ta◊e fe◊unga ◊enautalanoá mo ◊enau kakatá pea na◊e hanga ◊e he◊enau ngaahileá ◊o maumau◊i e ongo◊i ◊apasia na◊á ne ma◊u kia SiosefaSãmita mo e ngaahi me◊a ne ne a◊usiá. Ne vave leva ◊enaufakalongolongo. Na◊á ne fakahã ange ◊okú ne ◊ofa ◊ia kinau-tolu pea ◊okú ne fiefia ◊i hono ako◊i ◊enau kalasí ka he ◊ikai

ke ne fakangofua ha fa◊ahinga ◊ulungãanga pehå. Ko hame◊a fakamamahi ia ki he faiakó mo e kau akó foki.

◊E lava e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ke tokoni ki ho◊o faka-lotolahia e ni◊ihi kehé ke nau ◊apasiá.

� Fokotu◊u ha ngaahi fakangatangata. Fakahaa◊i e ◊u-lungãanga ◊oku tali leleí mo ia ◊oku ◊ikai tali leleí. Hangåko ◊ení, ◊oua na◊a fakangofua e ngaahi lea ◊okú ne faka-ma◊ama◊a◊i e ngaahi me◊a toputapú pe ngaahi lea ◊okukoví, kapekape pe ta◊e◊ofá. ◊Oua ◊e poupou◊i e ◊u-lungãanga ta◊e faka◊apa◊apá, hangå ko e kaí pe feh°◊akiholo lolotonga e låsoní. ◊I ho◊o feako◊aki ko ia mo ho◊okau akó, hanga ◊o fakalotolahi◊i kinautolu ke nau faka-fanongo ki he ni◊ihi kehé pea ◊oua ◊e fakahoha◊asi ekalasí. Fakalotolahi◊i foki kinautolu ke nau faka◊aonga◊i engaahi lea faka◊apa◊apa hangå ko e, “kãtaki,” “mãlõ,”mo e “tuloú.”

� Fokotu◊utu◊u mo teuteu ke ◊oua na◊a lahi ha puputu◊u.Kapau ko ha faiako koe ◊i lokiako, ◊alu ki mu◊a ki he loki-akó.

� Kamata mo faka◊osi ◊i he taimi totonú. ◊E fakahaa◊i heniho◊o faka◊apa◊apa ki ho◊o kau akó.

� Lea ◊i ha founga lelei mo faka◊apa◊apa. Fakafe◊iloaki ma◊upå ki ho◊o kau akó ◊i he malimali.

� Faka◊atu◊i e ngaahi tokoni ◊a e kau akó ki he ngaahifealålea◊akí.

� Kapau ◊okú ke ako◊i e fãnaú, palani ki mu◊a ha fanga ki◊ime◊a faingofua te mou fai ke fakamanatu kia kinautoluke nau ◊apasia. Te ke lava ◊o fakafoki mai e laumãlie ◊o e◊apasiá ◊aki ha◊amou hiva le◊o-si◊i pe ng°ng° ha fo◊i hivaki he ◊apasiá, faka◊ali◊ali ha fakatãtã, faka◊aonga◊i ha faka-◊ilonga nima ◊e ◊ilo◊i ◊e he fãnaú ko ha fakamanatu kenau ◊apasiá.

� Manatu◊i ◊oku fu◊u faingata◊a ◊aupito ki he fãnaú ke nautangutu ma◊u ◊i ha vaha◊a taimi lõloa. Tokoni◊i e fãnaúke nau fakafanongo lelei mo kau kakato mai. Fa◊a ◊oangeha ki◊i taimi ke nau mãlõlõ ai.

� Fakamoleki ha taimi ke fakamatala◊i ai e mahu◊inga ◊o e◊apasiá, tautefito ki he fãnaú. Fakamatala◊i e ◊uhinga ◊o ehiva ki mu◊a pea kamata e kalasí. Mou talanoa fekau◊akimo e ◊uhinga ◊oku mahu◊inga ai ke fakafanongo mo kau◊i he hivá pea talanoa le◊o si◊í. Tokoni ke mahino ki hefãnaú ◊oku hõifua ◊a e Tamai Håvaní ki he ◊apasiá.Fakamatala◊i ange ◊i he◊enau loto ◊apasiá, te nau ongo◊ifiemãlie ai pea ◊e tupulaki ◊enau ngaahi fakamo◊oní.

� ◊Oua na◊á ke fakapale◊i e anga ◊apasiá ◊aki ha pale pe koha me◊atokoni. ◊Oua ◊e fai ha fe◊au◊auhi pe ko hai ◊e lahitaha ◊ene loto ◊apasiá. ◊Oku fakatefito leva ia ◊i he ngaahime◊a ◊oku halá. Ako◊i e ngaahi fakapale totonu ◊o e ◊a-

94


pasiá, hangå ko e tupulaki ◊a e mahinó pea mo e mãlohi◊o e Laumãlié.

� Faka◊aonga◊i e hivá. Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Poiti K. Peeka: “◊E lava ◊e he hivá ◊o fokotu◊u ha ◊ãtakai ◊o e lotú ◊a ia ◊okúne fakaafe◊i mai e laumãlie ◊o e fakahaá mo e faka-mo◊oní” (◊i he Conference Report, Oct. 1991, 28; peEnsign, Nov. 1991, 22). Ngãue◊aki hono tã ha hiva kimu◊a pea kamata e kalasí ke ne ◊omi e laumãlie ◊o e ◊a-

pasiá. Faka◊aonga◊i e hivá ◊i he ngaahi låsoni ◊okú keako◊í.

� Tokoni◊i e kau akó ke nau fakatokanga◊i e mãlohi ◊o eLaumãlié. Fai ho◊o fakamo◊oní ◊o fakatatau mo e ue◊i teke ma◊ú.

� Fakatefito kotoa ho◊o ngaahi akonakí ◊i he Fakamo◊uí.Faka◊ali◊ali ha fakatãtã ◊o e Fakamo◊uí ◊i he lokiakó.

95


KO HONO TOKONI◊I ◊A KINAUTOLU◊OKU FAKATUPU HOHA◊Á

24

◊I ha◊ane lea fekau◊aki mo e ◊ãtakai ◊o e◊apí, na◊e pehå ai ◊e Palesiteni Kõtoni B.Hingikeli: “ ◊I he taimi ◊oku hoko ai e fangaki◊i palopalema ∏kí, pea ◊e hoko ia, mapule◊ikoe. Manatu◊i e lea fakatãtã fakakuongamu◊a ko ia ko e: ‘◊Oku teke◊i atu ◊a e houhaú◊e he tali fakavaivaí’ (Lea Fakatãtã 15:1.)◊Oku ◊ikai ha founga fakatonutonu ◊i he mã-maní ◊e tatau mo e fakatonutonu ◊o e ◊ofá.◊Oku ◊i ai hano fakaofo på ia ◊o◊ona” (“TheEnvironment of Our Homes,” Ensign, June1985, 6).

Hangå ko e lau ◊a Palesiteni Hingikelí, ◊ehoko ha fanga ki◊i palopalema iiki. Tatau aipå pe ◊okú ke faiako ◊i ◊api pe ◊i ◊api siasi, ◊e ◊iai ha taimi ◊e fakahoha◊asi ai ho◊o ngaahi lå-soní ◊e he ngaahi ◊ulungaanga ◊a ho◊o kauakó. ◊I ho◊o feinga ko ia ke tokoni◊i ◊a kinau-tolu ◊oku nau fakatupu ha fakahoha◊á,manatu◊i ◊oku totonu ke ◊oua na◊á ke feingapå ke fakatonutonu ha ◊ulungãanga ◊okuta◊e fe◊unga pe ◊ai ke fakalongolongo ◊a etokotaha kotoa på; ◊oku totonu ke ke tokoniki he kau akó ke nau hoko ko ha kauãkonga lelei ange ◊a e Fakamo◊uí. ◊E tokoni efakamatala ko ◊ení ki ho◊o fakatonutonu engaahi fakahoha◊á ◊i ha founga faka-Kalaisi.

Manatu◊i e Mahu◊inga ◊o e NgaahiLaumãlié

Na◊e na◊ina◊i ◊a e ◊Eikí, “Manatu, ◊okumahu◊inga lahi ◊a e ngaahi laumãlié ◊i he ◊ao◊o e ◊Otuá” (T&F 18:10). ◊Oku ma◊u ◊e ho◊okau akó ha ngaahi ◊ulungãanga mo hangaahi iku◊anga faka◊otua pau. Ko ho◊o taliko ia ki he◊enau tõ◊ongá, ◊e tokoni ia ke naumanatu◊i honau mahu◊inga ta◊e fakangata-ngata ko e ngaahi foha mo e ngaahi ◊ofefine◊o e ◊Otuá. Fakafou ◊i ho◊o ngaahi s∏pingá, teke lava ◊o tokoni◊i kinautolu ke fakatupulaki

◊enau holi ke fetokoni◊aki ◊i hono ako ◊o eongoongoleleí pea mo◊ui ◊o fakatatau mohono ngaahi tefito◊i mo◊oní.

Feinga ke Mahino kia Koe ◊a Ho◊o KauAkó

◊I ho◊o fakakaukau ko ia ki he ngaahifounga ke tokoni◊i ◊aki kinautolu ◊oku faka-tupu hoha◊á, hanga ◊o fakakaukau◊i e ngaahi◊uhinga kotoa på ◊e ala ma◊u fekau◊aki mohonau ◊ulungãangá, ◊o kau ai e ◊ãtakai ◊o elokiakó. Lotu ke ke ma◊u e fakahinohino ◊ae Laumãlié. ◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fai ◊e hekakaí ha fakahoha◊a koe◊uhí ko ha me◊a ◊okúke fai pe ko ha me◊a ne fai ◊e ha taha kehe.◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku nau lea mo angakovi koe◊uhí ◊oku nau puputu◊u, ◊ita, ongo-sia pe loto mamahi. ◊Oku totonu ke kevakai◊i fakalelei e ngaahi ◊uhinga ko ◊ení ◊iho◊o fakakaukau◊i ko ia e tupu◊anga ◊o engaahi palopalemá. ◊I he taimi ◊oku mahinoai kia koe ◊a ho◊o kau akó, te ke lava leleileva ◊o tokoni◊i kinautolu ke nau tokonilelei ki he ngaahi låsoní. (Vakai, “Ma◊u HaMahino ki he Ni◊ihi ◊Okú ke Ako◊í,” peesi35–36. Ke vakai◊i e ngaahi fie ma◊u ◊a e kauako ◊i he ngaahi to◊u kehekehé, vakai ki he“Ako◊i ◊o e Fãnaú,” peesi 126–28; “Ko eNgaahi ◊Ulungãanga Fakato◊u ◊o e Fãnaú,”peesi 129–37; “ ◊Ilo◊i Pea mo Hono Ako◊i ◊o eTo◊utupú,” peesi 140–43; “Ko e Ma◊u haMahino Pea Mo Hono Ako◊i ◊o e KakaiLalahí,” peesi 147–48)

Fakafuofua◊i Ho◊o Ngaahi Ngãué

◊I he taimi ◊oku fakahoha◊a ai ho◊o kauakó, ◊oku faingofua ange ke ke tokanga tahaki honau ◊ulungãangá kae ◊ikai ke ke vakai◊iho ◊ulungãanga ◊o◊oú. Ka na◊e folofola ◊a eFakamo◊uí ◊o pehå: “Pea ◊e fåfå ho◊o fa◊a

96

Na◊e akonaki ◊a ◊EletãPoiti K. Peeka ◊o pehå:

“ ◊Oku mahu◊inga ki hafaiako ke mahino kiate ia◊oku ◊ikai ha kakai ◊e kovi.◊Oku mahu◊inga ke ne ◊ilo◊i◊oku nau fie fai e me◊a ◊okutotonú. ◊Oku fakatupu ◊ehe fa◊ahinga fakakaukaupeheé ◊a e tuí. ◊I he taimi◊oku tau tu◊u ai ◊i mu◊a ◊ihe◊etau fãnaú pe ◊i hakalasi ◊a e to◊u tupú keako◊i kinautolú, ko efaikehekehe lahi ◊oku hoko aí.

“ . . . Kapau te tau faiako,kuo pau ke tau manatu◊ima◊u på ◊oku taufengãue◊aki mo e ngaahifoha pea mo e ngaahi◊ofefine ◊o e ◊Otuá pea ◊okuma◊u ◊e he tokotaha kotoapå ◊i He◊ene fãnaú ha ivi kehoko ai ◊o hangå ko Iá”(Teach Ye Diligently, rev.ed. [1991], 89).


97

pehå ki ho kãingá: Tuku ke u to◊o mai ◊a e malamala◊i ◊akaumei ho matá—kae vakai ◊oku ◊i ho mata ◊o◊oú ◊a e fu◊ukonga ◊akau? . . .Tomu◊a l∏ ◊a e fu◊u ◊akau mei ho mata ◊o◊oúpea te ke toki mamata totonu ke to◊o ◊a e malamala◊i ◊akaumei he mata ho kãingá” (3 N∏fai 14:4–5).

◊I ho◊o feinga ko ia ke fakalelei◊i e ngaahi palopalemafekau◊aki mo e ngaahi tõ◊onga fakahoha◊a ko ◊ení, tomu◊afakakaukau◊i na◊a ko e tupu◊anga mo◊oni ◊o e palopalemáko ha me◊a na◊á ke fai. Fehu◊i kiate koe, “ ◊Oku ou fakatefitonai ◊eku akonakí ◊i he Fakamo◊uí mo ◊Ene tokãteliné? ◊Okuou fai nai ◊a e me◊a kotoa på ◊oku ou lavá ke faiako ◊aki eLaumãlié? Kuó u tokoni◊i nai ◊eku kau akó ke nau fatongia◊aki ◊enau akó? Kuó u tokoni nai ki he laumãlie ◊o e akó?◊Oku ou ◊oange nai ha faingamãlie ke nau feako◊aki ai? Te ulava nai ◊o fakalelei◊i ◊eku teuteu låsoní? ◊Oku ou hokohokofekumi nai ke fakalakalaka ◊eku faiakó?”

Vakai◊i e ngaahi founga fakafaiako ◊okú ke faka◊aonga◊í.Fehu◊i kiate koe, “ ◊Oku nau tokoni◊i nai ◊eku kau akó kemahino kia kinautolu mo nau fakahoko e ngaahi mo◊oni◊o e ongoongoleleí? ◊Oku ou faka◊aonga◊i nai ha ngaahifounga kehekehe ke tokoni◊i ◊aki ◊eku kau akó ke nau hoko-hoko mahu◊inga◊ia mo kau kakato mai?”

Fakafuofua◊i ho◊o Ngaahi Taumu◊á

Na◊e akonaki ◊a e ◊Eikí ko kinautolu ◊oku ma◊u ha holi ketokoni ◊i He◊ene ngãué kuo pau ke “loto mã◊ulalo pea fonu◊i he ◊ofá, ◊o ma◊u ◊a e tui mo e ◊amanaki lelei, mo emanava◊ofa” (T&F 12:8). Ko kinautolu på ◊oku faka◊ai◊ai ◊ehe ◊ofá te nau ma◊u ha tãkiekina ◊oku lelei mo mãlohi ki he

ni◊ihi ◊oku nau ako◊í. Lotu ke fakafonu koe ◊aki e ◊ofa faka-Kalaisí ki he tokotaha kotoa på ◊okú ke ako◊í, tautefito kiakinautolu ◊oku fa◊a anga ta◊e fe◊ungá. (Vakai, “Ko e Fekumiki he Me◊a-foaki ◊o e ◊Ofa Faka-Kalaisí,” peesi 18; “ ◊OkuFakamol° ◊e he ◊Ofá ◊a e Lotó,” a e Lotó,” peesi 33–34.)

Fehu◊i hifo kiate koe: “ ◊Oku ou tokanga nai ke tokoni◊ie ni◊ihi kehé ke nau ako ki he ongoongoleleí pe ◊oku outokanga nai ki hono fakahoko ◊eku låsoní ta◊e toe ◊i ai hafakahoha◊á?” Fakakaukau ki he ngaahi me◊a ◊oku a◊usia ◊ehe kau akó kae ◊ikai ko e me◊a ◊okú ke a◊usiá. ◊I ho◊o toutoutokoni ko ia ◊o mahulu ange ◊i ho◊o fie ma◊ú ki he loto ◊oho◊o kau akó, te nau ongo◊i fiemãlie ange ke kau mai ◊i hangaahi founga ◊oku fakatupulakí.

Tokoni ki he Kau Måmipa Kotoa på ke Tokoni ki he◊Åtakai ◊o e Akó

Mei he taimi ki he taimi, te ke fie vakai◊i mo e kau akó◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊e tokoni ke nau fakatupu ◊aki ha◊ãtakai ◊o e akó (vakai, “Ko Hono Ako◊i ◊o e Ni◊ihi Kehé keTokoni ki he ◊Åtakai ◊o e Akó” peesi 87–88). Fakamanatuange honau fatongia ke kau ki he ngaahi fealålea◊akí, peatuku ke nau fel∏ngiaki mai ◊enau ngaahi fakakaukaú,fanongo ki he ni◊ihi kehé pea ◊omi ◊enau folofolá. Fakahãange foki e me◊a te ke fai ◊e koe faiakó ke tokoni ki he ◊ã-takai ko ◊eni ◊o e akó. Fakapapau◊i ange te ke teuteu lelei keako◊i kinautolu pea te ke fakahoko ha ngaahi fealålea◊akimo ha ngaahi ◊ekitivit∏ kehe ◊a ia ◊e ma◊u hanau ngaahifaingamãlie ke kau ki ai.


Tali ◊i ha Ngaahi Founga Faingofua ki he NgaahiFakahoha◊a ◊oku Toutou Hokó

◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fa◊a lelei taha på ke tukunoa◊i efanga ki◊i fakahoha◊a ∏kí ka ke tokanga taha på ki he ngaahi◊ulungaanga leleí. ◊I he taimi te ke fie ma◊u ke ngãue ai kiha toutou fakahoha◊a ◊oku hokó, hanga ◊o fakakaukau◊i engaahi fokotu◊u ko ◊ení:

� Fakalongolongo. Talitali fakalongolongo kae ◊oua kuolongo e tokotaha ko iá pe tuku ◊ene pau◊ú.

� ◊Unu ke ofi ange ki he tokotaha ◊oku pau◊ú. ◊E hoko ◊eniko ha fakamanatu fakalongolongo ke toe tokanga ange.

� Faka◊aonga◊i ha fanga ki◊i hua ma◊ama◊a. ◊I ho◊o angafakafaingofuá, te ke lava ◊o fakatafoki mai e tokotahá kihe låsoní. Ka neongo ia, ◊oku totonu ke ◊oua na◊á kefakaanga◊i pe fai ha hua ke mã pe pule◊i ◊aki e tokotahako iá.

� Tokoni◊i e tokotahá ke kau mai ◊i ha ngaahi founga lelei.Fakakaukau ke ke kole ange ke ne lau pe toe fakalau maiha me◊a, ◊omi ha s∏pinga pe fai mai ha tali ◊i ha foungakehe. ◊Oku ◊ikai ko e taumu◊a ◊o e fakakaukau ko ◊ení kefakamaa◊i ha taha ka ke fakaafe◊i ia ke kau mai.

� Tokoni◊i e tokotaha kotoa ke kau mai. Kapau ◊e meimeipule◊i på ◊a e fealålea◊akí ◊e ha tokotaha, feinga ke ui eni◊ihi kuo te◊eki ke kau maí. ◊Oange kia kinautolu e ◊ulu-aki faingamãlie ke tali e ngaahi fehu◊í. Kapau he ◊ikaingãue ◊eni peá ke feinga ke tataki fakalelei e tokangámei he tokotahá ◊o fakafoki ki he kalasí ◊aki ha◊o pehåange, “Tau fanongo angé ki ha taha kehe” pe “Kuó kefai ha ngaahi fokotu◊u mahu◊inga. ◊Oku ◊i ai ha taha ◊efie tãnaki mai?” (Ke ma◊u ha ngaahi fokotu◊u pau fekau-◊aki mo hono fakahoko e fealålea◊akí, vakai ki he “KoHono Fakahoko e Ngaahi Fealålea◊akí,” ◊i he peesi70–72; “Faiako ◊aki e Ngaahi Fehu◊í,” peesi 75–77.)

� Fetongi e ngaahi fealålea◊aki ◊oku ◊ikai ke ne fakaafe◊imai e Laumãlié. Kapau ◊oku fakakikihi ha taha mo koe pe ko e ni◊ihi kehé ◊o lea ta◊e ◊apasia pe ◊ohake hangaahi me◊a ◊oku fakatupu puputu◊u, faka◊aonga◊i e ◊ofámo e anga-maluú ◊i he taimi te ke fili ai e anga honotalí. Te ke lava ◊o pehå ange, “Ko ha tali mahu◊inga ia,kae mahalo te ke tohoaki◊i kitautolu mei he låsoni ◊o e◊aho ní.”

� Fakafe◊iloaki ha ◊ekitivit∏ kehe. ◊Ai ha ki◊i mãlõlõ faka-tu◊upakå ◊aki ha fetongi ki ha ◊ekitivit∏ ◊oku fie ma◊u ki aiha founga kehe.

Fai Ha Ngaahi Feinga Makehe ke Tokoni◊i ◊aKinautolu ◊oku Toutou Fakahoha◊á

Neongo ho◊o feinga ko ia ke fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó,◊e ◊i ai på ha taha ia te ne k∏k∏voi ke fakahoha◊asi e låsoni◊okú ke ako◊í. Kapau ◊oku feinga fakamãtoato ha taha ke

fakahoha◊asi e ako ◊a e ni◊ihi kehé, ◊oku totonu ke ke feingake tukunoa◊i e palopalemá pea ◊oua na◊á ke fai ha tõ◊ongata◊e◊ofa. ◊I he taimi peheé, manatu◊i e fakahinohino ◊a e◊Eikí ke pukepuke på e mãlohí ◊i he “feifeinga◊i ◊i he fa◊a kã-taki fuoloa, ◊i he anga-vaivai mo e anga-mal° pea mo e ◊ofata◊e mãlualoi;

“ ◊I he anga-◊ofa, mo e ◊ilo haohaoa, ◊a ia ◊e fu◊u fakafuo-fuolahi ◊a e laumãlié ta◊e ◊i ai ha mãlualoi pea ta◊e hakãkã—

“Pea valoki◊i ◊i hono taimí ◊i he lea mãsila, ◊o ka ue◊i kefai pehå ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oní; pea hili ia ke tokifakahã ange ◊a e ◊ofa lahi ange kiate ia kuó ke valoki◊í, teliana◊á ne lau koe ko hono fili;

“Koe◊uhí ke ne ◊ilo◊i ◊oku mãlohi ange ◊a ho◊o anga-tonú◊i he ngaahi afo ◊o e maté” (T&F 121:41–44).

◊I hono fakahoko ◊o e na◊ina◊i ko ◊ení, ◊oku tokoni kemahino kia kitautolu e fo◊i lea ko e hono taimí mo e lea mã-silá. ◊Oku ◊uhinga e hono taimí ki he taimi totonu pe taimilelei. ◊I he potu folofola ko ◊ení, ◊oku ◊uhinga e lea mãsilá kihono fai ha ngaahi fakahinohino ◊oku mahino mo ◊ilo◊ileleí.

◊Oku totonu ke ke anga-vaivai mo anga-mal° ◊i he taimite ke fai ai ha fakatonutonú. Fakatokanga◊i ai ◊oku totonuke toki fai på ha valoki◊i ◊o ka “ue◊i ke fai pehå ◊e heLaumãlie Mã◊oni◊oní” pea ◊oku totonu ke hoko atu ai moha ◊ofa ◊oku lahi angé.

◊E tokoni e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ◊o kapau ◊oku hoko-hoko makaka pe hoha◊a ha taha ◊okú ke ako◊i. Te ke lava ◊o◊ilo◊i ha ngaahi founga ke liliu ai ha ni◊ihi ◊o e ngaahi foko-tu◊u ko ◊ení ke faka◊aonga◊i ◊i ◊api.

Lea Fakatãutaha Ki he Tokotahá

◊Oku fa◊a tokoni he taimi ◊e ni◊ihi ke talanoa fakatãutahamo ha taha ◊oku hokohoko hoha◊a pe fakahoha◊asi e kalasí.◊Oku totonu ke ke fai ia ◊i he faka◊atu◊i mo e ◊ofa.Fakamatala◊i hono ◊ulungãanga ◊oku hoha◊á ka ◊i he taimitatau hanga ◊o fakamahino ange ◊okú ke ◊ofa mo faka◊apa-◊apa◊i ia. Kole ange ◊ene tokoní pea mo feinga fakataha kema◊u ha founga ke fakalelei◊i ◊aki. Pea ko e me◊a på ke ke faíke fakahaa◊i ha ◊ofa ◊oku lahi angé. Na◊e na◊ina◊i ◊aPilikihami ◊Iongi ◊o pehå: “ ◊Oua na◊a ◊i ai ha taimi te kefakatonutonu ai ha taha ◊o laka ange ◊i he lelei ◊okú kema◊u ke fakamo◊ui ai iá” (◊i he Discourses of Brigham Young,sel. John A. Widtsoe [1941], 278).

Kumi Tokoni mei he Ni◊ihi Kehé

◊Oku fie tokoni◊i koe ◊e ho◊o kau takí ◊i ho ngaahi fai-ngata◊a◊ia fakafaiakó. Te ke lava ◊o ma◊u ha ngaahi lelei meihe◊enau ngaahi fakakaukaú mo ◊enau tokoní. Hangå ko◊ení, te nau lava ◊o kole ki ha taha ke tokoni ◊i ha ◊ekitivit∏pau pe tangutu ofi ki ha ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine ◊oku pau◊u.◊I ho◊o fetu◊utaki ma◊u på mo e kau taki ◊i ho◊o houalotú, temou lava ◊o alea◊i ha ngaahi founga ke tokoni◊i ◊aki e faka-

98


99

fo◊ituitui ◊i ho◊o kalasí (vakai, “Ko Hono Ma◊u e Poupou ◊aHo◊o Kau Takí,” peesi 30).

Te ke lava ◊o kole ki ha taha ◊i ho◊o kau takí ke ha◊u kiho◊o kalasí pea tukutaha ◊ene tokangá ki he ◊ãtakai ◊o e akólolotonga e låsoní. Hili e kalasí, mo alea◊i fakataha e ngaahipalopalemá pea mo ha ngaahi founga ke fakalelei◊i ◊akí.Hokohoko atu ho◊o talanoa mo ho◊o kau takí ◊i ho◊okamata ko ia ke fakahoko ha ngaahi founga fakalelei◊í.

Kapau ◊oku ◊i ai ha fãnau pe to◊utupu ◊oku hokohoko ◊iai hano ◊ulungãanga hoha◊a pe makaka, kumi tokoni meihe◊ene mãtu◊á. ◊Oku fie ◊ilo e mãtu◊á ki he ◊ulungãanga ◊o◊enau fãnaú pea te nau loto fiemãlie ke tokoni. Kapau ◊elava, fakakau e tokotaha ko iá ◊i he ngaahi fetalanoa◊aki koení; ◊e fakahaa◊i heni ho◊o faka◊apa◊apa ki hono tu◊ungamatu◊otu◊á pea mo ◊ene tau◊atãina ke filí. Te mou lava ◊opalani fakataha pea vakai◊i ki mui ◊ene fakalakalaká.

Kapau ◊oku ◊i ai ha ngaahi fie ma◊u makehe ◊a e tokotaha◊oku fakahoha◊a mo makaká, ako ke ke ◊ilo◊i e me◊a te kelava ke tokoni◊i ai ia ke lelei ange ◊ene akó pea mo ◊u-lungãanga lelei ange (vakai, “Ko Hono Ako◊i ◊a Kinautolu◊oku Faingata◊a◊ia Fakaesinó,” peesi 41–44; vakai foki, “KoHono Tokoni◊i ◊o e Kãingalotu ◊oku Faingata◊a◊ia Fakasinó,”peesi 00 [310–14] ◊i he konga ko e “Ako◊i e Ongoongoleleímo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí.)

Fa◊a Kãtaki

Manatu◊i ◊e fie ma◊u ha taimi ki he liliú. Hokohokongãue på ◊i he fa◊a kãtaki, pea ◊oua na◊á ke teitei pãhia ◊i hataha ◊oku ◊i ai ha◊ane ngaahi palopalema. Hokohoko anga

lelei ◊i ho◊o feangainga mo e tokotaha ko iá. ◊Oua na◊á keloto fo◊i kapau ◊oku ◊ulungãanga kovi ◊i he kalasí. Tatau aipå kapau ◊oku si◊isi◊i ke ma◊u ◊e he tokotahá ha me◊a mei helåsoni ◊okú ke ako◊í, ◊okú ne kei ma◊u på ◊a e faingamãlie keako ki he ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí mo ongo◊i e mãlohi◊o e Laumãlié. ◊Okú ne ma◊u foki e faingamãlie ke feohi moha faiako ◊ofa pea mo ha kau taki mo ha ngaahi kaungã-me◊a tokanga.

Ngaahi Fokotu◊u Pau ki he Kau Faiako Palaimelí

Kapau ◊oku ◊i ai ha taha ◊oku fakatupu hoha◊a peá kekole ange kiate ia ◊i he anga-lelei ke tuku. Hangå ko ◊ení,kapau ◊oku hoha◊asi ◊e Linitã ha taha kehe, te ke lava ◊opehå ange, “ ◊E Linitã, kãtaki ◊oua te ke fai pehå.” Fakamãlõange ◊o kapau te ne talangofua. Kapau he ◊ikai talangofua,toe ki◊i fakaongo mãlohi atu ho◊o kolé, ka ◊i he anga-◊ofa: “◊E Linitã, ◊oku fie ma◊u ke tuku ia he taimí ni.” Fakamãlõange ◊o ka talangofua.

Kapau ◊oku ◊ikai på talangofua, peá ke palani ke talanoafakatãutaha mo ia ◊o fekau◊aki mo e me◊a ◊oku fie ma◊u kene fai he kalasí. Fakahã ange e me◊a ◊okú ke tokanga ki aípea mo hono ◊uhingá. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o pehåange, “ ◊E Linitã, ne u hoha◊a he me◊a ne hoko he ◊ahó ni ◊ihe kalasí. He ◊ikai ke tau lava ◊o ako ◊i he taimi ◊oku ◊ikai ◊a-pasia ai e kalasí.” Te ke lava leva ◊o fehu◊i ange pe ko e hã◊ene fakakaukaú. Hili ha◊o fakafanongo ki he◊ene talí te kelava ◊o fakahã ange ◊oku mahino kiate koe e ngaahi ongo◊okú ne ma◊ú. Mahalo te ke pehå ange, “ ◊Oku mahinokiate au ◊okú ke ongo◊i ta◊e fiemãlie pea ◊oku faingata◊a ke


ke tangutu ma◊u.” Peá ke kole ange leva, “Ko e hã e foungate ta lava ke fakalele◊i fakataha ai ◊ení? Ko e hã te u lava ◊ofai ke tokoní? Ko e hã e me◊a te ke faí?” Mo alea◊i fakatahae founga ke fakalelei◊i ai iá.

Hili ho◊o talanoa mo Linitaá, ◊e fie ma◊u ke ke fa◊ufa◊uha◊o palani på ◊a◊au ke tokoni kiate ia mo e kalasí ◊o kapau◊e hokohoko atu på ◊ene hoha◊á. ◊E lava ke kau he palaní engaahi me◊a ko ◊ení:� ◊Unuaki◊i ha sea ke mama◊o mei he fãnau kehé. ◊Ai ◊a

Linitã ke tangutu fakalongolongo ai ◊i ha ki◊i taimi,hangå ko ha miniti ◊e ua. Lolotonga e taimi ko ◊ení, ◊ouana◊á ke fengãue◊aki mo ia. Fakaafe◊i ia ki he kulupú ◊i hetaimi kuo fakalongolongo ai he taimi ne tuku angé.

� Kole ki ha måmipa ◊o e kau palesitenis∏ ◊o e Palaimelí petaki kehe ke ne ◊ave e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ki ha loki◊oku ◊ataá pe feitu◊u ◊oku fakalongolongo he ◊api siasí ◊aia ◊e leva ke tokoni ai e mãtu◊á. Te ke lava ◊o pehå ange,“ ◊E Linitã, kãtaki ◊oku ◊ikai ke ke tauhi e tu◊utu◊uni ◊o ekalasí. ◊E ◊ave koe ◊e Sisitã Tonga ke ke talanoa mo ho◊omãtu◊á. ◊Ofa på ke ke vave mai. ◊I he taimi te ke fili ai ketauhi e ngaahi tu◊utu◊uní, te ke lava leva ◊o foki mai kihe kalasí.” ◊Oku totonu ke nofo e taki ◊e tahá mo e ki◊itamasi◊í pe ta◊ahiné. ◊I he taimi ◊oku anga-lelei aí, ◊e lavake fakaafe◊i ia ke foki mai ki he kulupú. ◊Ai ke ne ◊ilo◊i◊oku ◊ofa◊i ia pea ko ha konga mahu◊inga ia ◊o e kalasí.

100


NGÅUE◊AKI E NGAAHI FOUNGA ◊OKU OLA LELEÍ

Ke tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau fie akó, kuo pau ke fakamãnako ◊etau

founga faiakó. Ke tokoni ke mahino kia kinautolú, kuo pau ke

mahino ◊enau faiakó. Ke tokoni ke nau pukema◊u mo fakalaulauloto

ki he me◊a ◊oku nau akó, kuo pau ke fakangalongata◊a ◊etau faiakó. Ko

e ngaahi ◊uhinga ◊eni ki hono fili fakalelei e ngaahi founga fakafaiakó

pea ki hono faka◊aonga◊i lelei kinautolú: ke ne ◊ai ke fakamãnako,

mahino mo fakangalongata◊a e ngaahi låsoní.


FAIAKO ◊AKI E FOUNGAKEHEKEHÉ

25

Ko Hono Faka◊aonga◊i ◊o ha NgaahiFounga Kehekehe Mei he Låsoni ki heLåsoní

◊I he taimi ◊oku palani ai ha taha tauhi◊api ◊a ◊ene me◊atokoni fakaefiafi ki he uiké,he ◊ikai ke ne fili ke teuteu◊i ha me◊atokonitatau på ◊i ha põ hohoko ◊e fitu. Neongo efakangatangata ◊o ◊ene patisetí ◊o pau ai kene teuteu◊i på ha pateta ◊i he põ kotoa peé,◊e vave på ◊ene ◊ilo◊i ◊oku ◊i ai ha ngaahifounga lahi ke ngaohi mo teuteu◊i ◊aki epatetá.

◊Oku tatau på foki ia mo hono ako◊i ◊o eongoongoleleí ◊i ha ngaahi founga kehe-kehé. He ◊ikai fakahehema ha faiako kefakahoko ◊i he founga tatau på ha låsoni ◊ihe uike ki he uike. ◊I he taimi ◊okú ke faka-◊aonga◊i ai ha ngaahi ◊ekitivit∏ ako kehekehé,◊e lava leva ke mahino lelei ange ◊a e ongo-ongoleleí ki he kau akó pea lahi ange e me◊ate nau pukepuké. ◊E lava ◊e ha founga kuofilifili leleí ke ne fakamahino, ◊ai ke fakamã-nako mo fakangalongata◊a ange ha fo◊i tefi-to◊i mo◊oní.

◊I ho◊o teuteu ke faiakó, fakapapau◊i ◊okúke faka◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiakokehekehe mei he låsoni ki he låsoni. ◊E lavake ◊uhinga ◊eni ki ha◊o faka◊aonga◊i ha ki◊ime◊a faingofua hangå ko ha fakatãtã faka-◊ofo◊ofa, pe saati he holisí ◊i ha låsoni ◊e tahapea lisi ◊o ha ngaahi fehu◊i ◊i he palakipoé ◊ihe låsoni ◊e taha.

Ko Hono Faka◊aonga◊i ◊o ha NgaahiFounga Kehekehe ◊i he LåsoniTakitahá

◊I he tãnaki atu ki hono faka◊aonga◊i hangaahi founga kehekehe mei he låsoni ki

he låsoní, ◊oku totonu ke ke filio◊i honoako◊i e låsoni takitaha. Ko e fãnaú, tautefitoki honau anga fie◊iló, ◊oku meimei ke nautali lelei ange e ngaahi ◊ekitivit∏ ako kehe-kehé—meimei he ◊ekitivit∏ ◊e nima ki he fituhe låsoni takitaha. ◊Oku pehå på foki mo eto◊utupú. Tatau ai på pe ◊okú ke ako◊i hakakai lalahi, ◊oku totonu ke ke fakakaukauke faka◊aonga◊i ◊o ◊oua na◊a si◊i ange he ◊eki-tivit∏ ◊e tolu he låsoni kotoa på.

Ko Hono Fili mo Teuteu◊i Ha NgaahiFounga Fakafaiako Kehekehé

◊Oku lahi ha ngaahi ma◊u◊anga tokoni ketokoni◊i koe ◊i he taimi ◊okú ke teuteu aiho◊o ngaahi låsoní. Fakakaukau ange ki hengaahi fakakaukau ko ◊ení ◊i ho◊o palani peko e få ngaahi founga te ke faka◊aonga◊i ◊iha låsoni tukupaú:� Tomu◊a fakakaukau◊i e ngaahi fokotu◊u

◊oku ◊oatu ◊i he tohi låsoní. Kapau ◊e fiema◊u, hanga ◊o fulihi kitautolu ki he fiema◊u ◊a ho◊o kau akó.

� ◊Ai ha taumu◊a pau ki hono faka◊aonga◊i◊o ha foungá. Fili e ngaahi founga ◊okúne poupou◊i mo fakamãlohia e tefito◊itaumu◊a ◊o e låsoní. ◊Oku totonu kemo◊oni ia ki he mo◊uí mo ne fakamama-fa◊i e mo◊oní, leleí mo e faka◊ofo◊ofá. ◊Ouana◊á ke faka◊aonga◊i e ngaahi founga påko å ◊oku fakakata pe ke to◊o tau ai etaimí.

� Filifili e ngaahi founga ◊oku fe◊unga mo◊aongá. ◊Oku ◊i ai ha ngaahi founga,hangå ko ha ngaahi talanoa pea mohono faka◊aonga◊i e palakipoé, ◊e toutoufaka◊aonga◊i lahi ange kinaua, ◊i hengaahi fealålea◊aki fakapånoló mo engaahi va◊ingá. (Vakai, “ Fili ◊o e NgaahiFounga ◊oku Fe◊ungá,” peesi 105–106;“Fili e Ngaahi Founga ◊oku ◊Aongá,” peesi107–108.)

� ◊I he taimi ◊e fe◊unga aí, fili ha ngaahifounga te ne fakakau kakato mai e kauakó. ◊Oku mahu◊inga ◊eni ki he kau akokotoa på, tautautefito ki he fãnaú.

� Akoako faka◊aonga◊i e ngaahi foungá kimu◊a pea toki ako◊i e låsoní. ◊Oku matu-◊aki mahu◊inga ◊eni kapau kuo te◊eki keke faka◊aonga◊i ha founga pau ki mu◊a.

102

Na◊e pehå ◊e PalesiteniTåvita O. Makei, “ ◊Okuma◊u ◊e he faiako kotoapå ha fatongia kefakapapau◊i e founga leleitaha ke ako◊i ◊aki ◊enekalasí ke fakahoko hafounga ◊e tolonga ◊enefakamãnakó” (GospelIdeals [1953], 439).

NGÅUE ◊AKI E NGAAHI FOUNGA ◊OKU OLA LELEÍ

Ko Hono Tauhi ke Kehekehe Ho◊o Ngaahi Låsoní

◊E lava e saati he peesi 104 ke tokoni ki ho◊o fakapapau◊ipe ◊oku fe◊unga e ngaahi founga kehekehé ki ho◊o låsoní.Te ke lava ◊o ◊ai mo ha saati tatau ◊i ho◊o tohinoá pe tohifakamatalá. ◊I he konga ki ◊olunga ◊o e ngaahi kõlomu ◊oku◊ikai hiki ai ha me◊á, hiki ai e tefito ◊o ho◊o låsoni ◊e nimaka hokó. ◊I ho◊o teuteu ko ia e ngaahi låsoní, hanga ◊o faka-◊ilonga◊i e kõlomu ◊o e “låsoni” ◊a ia ◊oku fehangahangaimo e founga takitaha ◊okú ke faka◊aonga◊í.

◊Oku fa◊a lahi ange hono faka◊aonga◊i ki hono ako◊i eongoongoleleí, ◊a e ngaahi founga ko ia ◊oku hiki ◊i hekonga ki ◊olunga ◊o e saatí. Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i hani◊ihi ◊o e ngaahi founga ko ◊ení ◊i ho◊o meimei låsonikotoa på. ◊E lava foki ke ◊aonga e ngaahi founga kehé ◊omakatu◊unga ◊i he me◊a ◊okú ke ako◊í pea mo e ngaahi fiema◊u ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í.

◊I ho◊o faka◊aonga◊i e saatí ni, ◊e kamata ke ke fakatoka-nga◊i e ngaahi s∏pinga ◊oku hã ◊i ho◊o faiakó. ◊E ◊i ai hangaahi founga ◊e ni◊ihi te ke faka◊aonga◊i ◊i he låsoni kotoapå pea ni◊ihi he ◊ikai på ke ke faka◊aonga◊i.

103

Palakipoé

Ngaahi Fakafehoanakí mo e Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á

Ngaahi fealålea◊akí

Ngaahi s∏pingá

Ngaahi akonakí

Fakatataú

Hivá

Ngaahi fehu◊í

Folofolá

Ngaahi talanoá

Ngaahi nãunau ◊oku tau mamata ki aí

Ngaahi ◊ekitivit∏ maau.

Ngaahi Founga Fakahokó

Ngaahi ◊Ekitivit∏ ke Takiaki◊i ◊aki e Tokangá

Ngaahi nãunau tokoni fakafaiakó

Laku Tavale e Ngaahi Fakakaukaú

Fanga ki◊i Kulupu tokosi◊í

Ngaahi Fakatãtã ke Ako mei Aí

Ngaahi Faka◊ali◊alí

Ngaahi fakatãtã he tupenú

Fakatulama◊í

Ngaahi ◊Ekitivit∏ Tã Fakatãtaá

Ngaahi Papa Tupenu Sipí

Ngaahi Va◊ingá

Kau Fakaafe ke Leá

Ngaahi Mapé

Ako ma◊ulotó

Ngaahi M∏sini Hulu

Ngaahi Fealålea◊aki Fakapånoló

Ngaahi ◊πmisi Pepá

Ngaahi Fakatãtaá

Fakafaiva◊í

Fakatãtaa◊í

Ngaahi puha ◊oku vilo◊i

Ngaahi Lipooti Makehé

Ngaahi Tu◊u◊angá

Ngaahi La◊i pepa ngãue


104

NGAAHI FOUNGA TE U LAVA ◊O FAKA◊AONGA◊Í Låsoni Låsoni Låsoni Låsoni Låsoni

Ngaahi Founga Kehé

Founga ◊oku Lahi Hono Faka◊aonga◊í


FILI ◊O E NGAAHIFOUNGA ◊OKU FE◊UNGÁ

26

◊I ho◊o hoko ko ha faiako ◊o e ongoongoleleí, ◊okú ketu◊u ai ko ha fakafofonga ◊o e ◊Eikí, ◊i mu◊a ◊i ho◊o kau akó.◊Oku totonu ke ke fakapapau◊i ◊oku fenãpasi e me◊a kotoapå ◊okú ke faí mo Hono finangaló pea ◊okú ke fakahaa◊i ◊ihe låsoni kotoa på ha faka◊apa◊apa ki he ngaahi mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

Kuo folofola ◊a e ◊Eikí, “Manatu ko e me◊a ◊oku ha◊u mei◊olungá ◊oku toputapu pea ◊oku totonu ke tokanga ◊i honolea◊akí, pea ke lea ◊i he ue◊i ◊a e Laumãlié” (T&F 63:64). ◊Etokoni e ngaahi founga ◊okú ke faka◊aonga◊i ke ako◊i ◊aki engaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ki hono fakatupulaki e◊a◊apa ◊a e kau akó ki he ngaahi me◊a ◊oku toputapú. Ko iaai, ◊oku totonu ke ke fakapapau◊i ◊oku fenãpasi e ngaahifoungá mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ako◊í pea taau fokimo e ngaahi tu◊unga ◊ulungãanga ◊o e Siasí. Lolotonga ◊e ◊iai ha ngaahi founga kehekehe te ne tokoni◊i koe ke kefakahoko ha põpoaki paú, mahalo ◊e fe◊unga ha ni◊ihi ◊o engaahi founga ko ◊ení mo ha låsoni pau koe◊uhí ko e tau-mu◊á, ta◊u motu◊á pe ngaahi taukei ◊a kinautolu ◊okú keako◊í.

Ka ◊i ai ha fa◊ahinga taimi ◊okú ke fie faka◊aonga◊i ai hafounga pau, fai e ngaahi fehu◊i ko ◊ení kiate koe ke faka-papau◊i ◊oku fe◊unga ◊a e foungá.

◊E hanga nai ◊e he founga ko iá ◊o fakaafe◊i mai eLaumãlié?

Kuo pau ke ◊i ai e Laumãlié kae lava ◊o fakah° ha põ-poaki ◊o e ongoongoleleí ki he loto ◊o ho◊o kau akó. Ko iaai, ◊oku totonu ke ke faka◊aonga◊i e ngaahi founga te nefokotu◊u e laumãlie totonu ki he låsoní mo fakaafe◊i mai eLaumãlié (vakai, 2 N∏fai 33:1; T&F 42:14). Hangå ko ◊ení,na◊e faka◊aonga◊i ◊e he faiako Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí◊a e hivá ke fakamatala◊i ◊aki hono fakapoongi ◊o e Palõfitako Siosefa Sãmitá. ◊I he◊ene teuteu ko ia ki he låsoní, na◊efakaafe◊i ◊e he faiakó ha måmipa he uõtí ke teuteu mai kene hiva◊i e “Ko ha Tangata Fononga Fonu he Loto

Mamahi”(Ngaahi Himí, fika 17). ◊I he kalasí, na◊e hanga ◊efo◊i himí ◊o tataki ◊enau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahiongo ne nau ma◊ú ki he momeniti si◊i ko ia ki mu◊a pea◊oho e kau fakatangá, ◊i he taimi ne hiva◊i ai ◊e Sione Teila ◊ae fo◊i hivá ni ki hono ngaahi tokouá ◊i he Pil∏sone Kãtesí.Na◊e hanga ◊e he Laumãlié ◊o ◊ave e faka◊ofo◊ofa mo e faka-mãtoato ◊o e fo◊i momeniti ko iá ki he loto ◊o e kau akó.

◊Oku fenãpasi nai e foungá mo e toputapu ◊o engaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ou ako◊í?

◊Oku ◊i ai ha ngaahi founga fakafaiako ◊oku ◊ikai fu◊ufakamãtoato mo fakahangatonu hangå ko e toengá pea koia ◊e fe◊unga på ke faka◊aonga◊i kinautolu ◊i ha ngaahi låsonipau. Hangå ko ◊ení, he ◊ikai fe◊unga ke fakafaiva◊i hanofakamatala◊i ◊o e Toetu◊ú. Ka neongo ia, ◊e lava ke hoko efakafaiva◊í ia ko ha founga lelei ke ako◊i ◊aki e hoko ko hakaungã-◊api leleí.

◊E hanga nai ◊e he foungá ◊o langaki mofakamãlohia ◊a kinautolu ◊oku ou ako◊í?

◊Oku totonu ke hoko e ako ki he ongoongoleleí ko hame◊a lelei mo fakafiefia ke tokoni◊i ai e kau akó ke nau ◊ilo◊ihonau natula faka◊otuá. ◊Oku totonu ke ongo◊i ◊e kinautolu◊okú ke ako◊í ◊a ho◊o ◊ofa mo ho◊o faka◊apa◊apa kia kinau-tolú.

◊Oku ◊ikai hanga ◊e he nãunau ◊oku faka◊alongaua mofakaemãmaní ◊o langaki e tuí mo e fakamo◊oní pea ◊oku◊ikai totonu ke faka◊aonga◊i ia. ◊Oua na◊á ke faka◊aonga◊i hafa◊ahinga founga te ne fakamaa◊i pe fakasi◊ia ha taha.

◊Oku fakangofua nai ◊e he Siasí ◊a e nãunau ko iá?

Faka◊aonga◊i e ngaahi tohitapu pe nãunau fakalåsonilolotonga na◊e paaki ◊e he Siasí. Fakakaukau◊i e ngaahifounga ◊oku fokotu◊u mai ◊i he tohi låsoní ki mu◊a peá kevakai ki ha ngaahi ma◊u◊anga tokoni kehe ki ha ngaahifakakaukaú. ◊Oku totonu ke hanga ◊e ha fa◊ahinga nãunau

105


pe fakakaukau på ◊okú ke faka◊aonga◊i ◊oku ◊ikai ma◊u ◊i hetohi låsoní, ◊o fakamamafa◊i e mo◊oní mo e leleí. Ke faka-lahi ki he nãunau fakalåsoní mo e folofolá, te ke lava ◊ofaka◊aonga◊i e ngaahi lea he konifelenisi lahí, ngaahi maka-sini ◊a e Siasí mo e ngaahi nãunau tokoni fakafaiako pefakatãtã kuo fokotu◊utu◊u ◊e he Siasí.

Kuó u muimui nai ki he ngaahi founga ngãuetotonú ◊i he◊eku teuteu ke faka◊aonga◊i e foungá?

◊Oku fie ma◊u ki ha ngaahi founga ◊e ni◊ihi ha teuteumakehe. Hangå ko ◊ení, kuo pau ke fakangofua ◊e he p∏sopéhano fakaafe◊i mai ha taha ke lea pea kuo pau ke faka-

ngofua ◊e he palesiteni siteikí ke fakaafe◊i mai ha kaufakaafe ke lea ◊i he ngaahi fakataha◊anga ◊a e siteikí (vakai,Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, Tohi Fika 2: Kau Taki LakangaFakataula◊eikí mo e Ngaahi Houalotú [1998], 325).


Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi ange fekau◊aki mohono fili ◊o e ngaahi foungá, vakai ki he låsoni 8 mo e 9 ◊ihe kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí (peesi 272–80).

106


FILI ◊O E NGAAHI FOUNGA ◊OKU ◊AONGÁ

27

◊Oku hanga ◊e he ngaahi founga fakafai-ako ◊oku lelei mo ◊aongá ◊o ◊ai e låsoní kemahino, mahu◊inga pea mo fakangalo-ngata◊a. Ka ◊i ai ha taimi te ke fakakaukau kefaka◊aonga◊i ai ha founga tu◊upau, peá ke faie ngaahi fehu◊i ko ◊ení kiate koe ke faka-papau◊i ◊e ◊aonga mo lelei ia.

◊E tokoni nai e founga ko iá kefakamahino◊i lelei ange ki he kau akó◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ouako◊í?

◊E lava ke faka◊aonga◊i e ngaahi founga◊oku ola leleí ke fakamatala◊i ◊aki ha ngaahitefito◊i mo◊oni mo fakamãlohia ha ngaahilåsoni. Hangå ko ◊ení, na◊e ako◊i ◊e ha fai-fekau kei talavou ha taha fie fanongo ◊ofekau◊aki mo e fie ma◊u ke toe fakafoki maie ongoongoleleí ki he mãmaní. Na◊e fakahãange ◊e he fie fanongó kuo ako◊i kiate ia ◊ehono siasí ha ngaahi mo◊oni mahu◊inga peakuo lelei fe◊unga på ia mo hono fãmilí. Ketokoni◊i e fie-fanongó ke mahino lelei kiateia e ◊uhinga ◊o e Hå mei he Mo◊oní pea mo efie ma◊u ke toe Fakafoki mai e ongoongo-leleí, na◊e ◊omi ai ◊e he faifekaú ha va◊akaune ◊iate ◊e taha hono lõloá. Kapau ◊e to◊o hangaahi ◊inisi si◊i mei ai, ◊e kei ◊aonga på ◊a etoenga ◊o e va◊akaú ki hono fua ◊aki hangaahi lõloa pau, ka he◊ikai ke ne kei lava ◊eia ◊o fua ha ◊iate kakato ◊e taha. Hili e pekia◊a e kau ◊Aposetoló, ne ◊i ai ha ngaahi konga◊o e mo◊oní ne mole ◊i ha ngaahi foungakehekehe. Ne hoko mai ha ngaahi liliu kihe tokãteliné he taimi na◊e ◊ikai ha palõfitake fakafofonga◊i ◊a e ◊Eikí. Ne kei toe på hangaahi konga ia ◊o e mo◊oní, pea ne naulelei, ka na◊e ◊ikai ke nau fakafofonga◊i ekakato ◊o e mo◊oní. Ke hoko ha siasi ko e

Siasi ◊o S∏s° Kalaisí, kuo pau ke ne ma◊u engaahi mo◊oni kotoa na◊á Ne ako◊í. Ka ◊ikai,te ne ako◊i på ha ki◊i konga si◊i ◊o e me◊a na◊etotonu ke ne ako◊í.

◊E faka◊aonga◊i lelei nai e taimí ki hefounga ko iá?

◊Oku tokolahi ha kau faiako ◊oku nauongo◊i ◊oku lahi e taimí he kamata◊anga ◊oha låsoni. Hili iá, te nau faka◊aonga◊i ta◊efakapotopoto e ngaahi miniti ki mu◊á ◊akiha◊anau fakamoleki ha taimi lahi ◊i hafounga fakafaiako ◊oku fakafiefiá. Hili iá, ◊ihe a◊u ki he vaeua ◊o e taimi låsoní, ◊okunau ◊ilo◊i ai ◊oku kei fie ma◊u ke nau ako◊i hakonga lahi ◊o e låsoní. Ke fetongi ◊aki etaimi kuo molé, ◊oku nau feinga leva kefakavave◊i pea nau hiki fakalaka mei hangaahi konga mahu◊inga ◊o e låsoní. ◊Okunau fa◊a fakavavevave◊i e konga faka◊osí kae◊ikai faka◊aonga◊i e faingamãlié ke fakamã-◊opo◊opo ai e ngaahi fakakaukaú mo toko-ni◊i e kau akó ke nau ◊ilo◊i e founga kefakahoko ◊aki ◊e ngaahi tefito◊i mo◊oni kuonau ako◊í.

Palani fakalelei ha ngaahi founga te kefaka◊aonga◊i ◊i he låsoní pea mo e taimi te kefakamoleki ki aí. ◊E tokoni ◊eni ke ke faka◊ao-nga◊i ha ngaahi founga kehekehe ka ◊oku◊ikai tuku ke fakatefito ai e låsoní.

Fakapapau◊i ◊oku ◊ikai fu◊u lõloa e ngaahifoungá ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú keako◊í. Hangå ko ◊ení, ◊e ◊aonga mo lelei engãue fakakulupú ke ako◊i ◊aki ha tefito◊imo◊oni ◊oku lahi, ka koe◊uhí ko e lahi etaimi ◊e fakamoleki aí, he ◊ikai leva ko efounga lelei taha ia ke ako◊i ◊aki ha fo◊i tefi-to◊i mo◊oni faingofua.

107

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã PoitiK. Peeka ◊o pehå: “ ◊I hetaimi ◊oku tau ako◊i ai engaahi tu◊unga ◊ulungãangamahu◊inga totonu mofakalaumãlié, ◊oku tau ako◊iai ha ngaahi me◊a ◊okumãlohi. Mahalo ◊oku ◊ikaiha ako◊i ia ◊e faingata◊a kefakahoko, pe toefakamãlohia ange ka ko etaimi ◊oku fakahoko lelei aiiá. ◊Oku ◊i ai ha ngaahifounga mo ha ngaahime◊angãue ke faka◊aonga◊i.◊Oku ◊i ai ha ngaahi me◊a ◊elava ke fai ◊e he kau faiakóke teuteu◊i ai kinautolu mo◊enau låsoní ke lava ◊o ako◊i◊aki ◊enau kau akó. . .pealava ke fevahevahe ◊aki ai◊enau fakamo◊oní” (TeachYe Diligently, rev. ed.[1991], 62).


◊E hanga nai ◊e he foungá ◊o feau e ngaahi fiema◊u ◊a◊eku kau akó?

◊Oku totonu ke tokoni e ngaahi founga ◊okú ke faka◊ao-nga◊í ke mahino ki he kau akó ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊okú keako◊í pea fakatupulaki ‘enau holi ke mo◊ui◊aki iá. Ako ki hetupu◊anga, ngaahi lavame◊a, ngaahi taumu◊a pea mo e alãme◊a pehå ◊a ho◊o kau akó ke ke lava ◊o fili ha ngaahifounga ◊e tokoni, fakangalongata◊a mo fakalaumãlie kiakinautolú. ◊I he taimi ◊oku mahino ai kia koe ◊a ho◊o kauakó, te ke lava leva ◊o faka◊ehi◊ehi ai mei he ngaahi founga◊oku fakatupu loto-mamahi pe puputu◊u kia kinautolú.

◊Oku fu◊u lahi nai ◊eku faka◊aonga◊i e founga tataupeé?

◊E lava foki ke fakapiko ha founga fakafaiako ◊oku faka-◊ai◊aí ◊o kapau ◊e tõtu◊a hono faka◊aonga◊í. Fakapapau◊i ◊okúke faka◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiako kehekehe.


Ke ma◊u ha fakamatala ◊oku lahi angé ◊i hono fili ◊o engaahi foungá, vakai ki he låsoni 8 mo e 9 ◊i he kalasi Ako◊i◊o e Ongoongoleleí (peesi 272–280).

108


KAMATA ◊O E L‰SONÍ

28

Ki mu◊a pea kamata ha kau ifi, ◊oku fa◊afanongo e matangá ki ha ngaahi ongokehekehe. ◊Oku teuteu fakataha ◊a e kau tãme◊a leá ni ki he konisetí, ◊aki ha◊anau faka-tonutonu ◊enau ngaahi me◊aleá mo akoakofakatãutaha ◊enau hivá. Ka neongo ia, ◊i hetaimi ◊oku lue mai ai ki loto e tokotaha tãhivá ◊o hiki e va◊akau tã hivá, ◊oku nau faka-longolongo, tokanga mo teuteu kotoa kengãue fakataha ◊o ifi◊i ha hiva faka◊ofo◊ofa.

Hangå ko e tokotaha tã hiva ◊okú nefakatahataha◊i ◊e kau hivá ◊i he kamata ◊anga◊o ha konisetí, ◊oku totonu ke ke fakataha◊imai e kau måmipa ◊o e fãmilí pe kalasí ◊i hekamata◊anga ◊o ha låsoni. Ki mu◊a peakamata ha låsoní, ◊e laukonga ha ni◊ihi,tangutu fakalongolongo ha ni◊ihi pea tala-noa ha ni◊ihi. Te ke lava ◊o ongo◊i ha tala-noa kehekehe he taimi tatau på. ◊E a◊u påfoki ki he ◊osi e lotu kamatá he ◊ikai tuku-taha e tokanga kakato ◊a kinautolu he kalasíke tokoni mai ki he låsoní. Pea neongo ◊e fiema◊u ki ai ha me◊a ia ◊oku mahulu ange ◊ihono to◊o hake ◊o e va◊akau tã hivá, ka ◊oku◊i ai på ha ngaahi founga faingofua ke taki-aki◊i a e tokanga ◊a e tokotaha kotoa på kihe låsoní.

Ngaahi Fakahinohino ki he Kamata ◊oha Låsoni

◊Oku totonu ke mahulu hake e ngaahitalateu ◊o e ngaahi låsoní mei hono takiaki◊ipå e tokanga ◊a e kau akó. Kapau ◊oku ◊i aiha talateu ◊oku ◊ikai felãve◊i ia mo e låsoní,mahalo ◊e lahi ange ◊ene holoki e tokangá ◊i

he◊ene tokoní. Hangå ko ◊ení, kapau ◊okufakamatala◊i ◊e ha faiako Lautohi Faka-Sãpate ha fo◊i me◊a fakaoli he kamata◊anga◊o ha låsoni, ◊e lava ke tokanga e kalasí ka ◊etataki kinautolu ia ke nau fakakaukau ki hangaahi me◊a te ne ta◊ofi ◊enau tokanga tahaki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ako◊í. ◊Okutotonu ke ke faka◊ehi◊ehi mei he ngaahikole fakamolemolé (hangå ko e “ ◊Oku ouongo◊i ta◊e mateuteu”) pe ko ha ngaahifakamatala kehe he ◊ikai tãkiekina faka-hangatonu ki he låsoní.

◊I ho◊o ako◊i e ngaahi låsoni kehekehé,◊oua na◊á ke kamata ◊aki e founga tatau hetaimi kotoa på. ◊Oku hanga ◊e hono filio◊i engaahi foungá ◊o tãnaki mai e fakamãnakómo ha me◊a fo◊ou ki he kalasí. Te ke lava ◊ofakakaukau◊i e ngaahi founga ◊oku faka-matala◊i ◊i he tohí ni he peesi 195–224. Kema◊u e ngaahi fakahinohino ki hono fili engaahi founga lelei mo ◊aonga ◊oku fe◊ungá,vakai ki he peesi 105–08.

Ngaahi S∏pinga ◊o ha NgaahiKamata◊anga ki ha Låsoni Leleí

Faka◊aonga◊i ◊o ha Låsoni Fakataumu◊á

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ha ngaahi me◊ake ako◊i ◊aki e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí (vakai, “NgaahiFakafehoanakí mo e Ngaahi LåsoniFakataumu◊á,” peesi 200–02). Hangå ko ◊ení,ke kamata ha låsoni fekau◊aki mo hono fili◊o e ngaahi me◊a ◊oku mahu◊inga taha ki helaumãlié, te ke lava ◊o faka◊ali◊ali ha pa◊angamo◊oni mo ha pa◊anga loi pe lau◊i pepa◊ata◊atã ◊oku lahi tatau mo e pa◊angá. Fehu◊ileva ki he kau akó pe ko e få te nau loto ketotongi ◊aki e ngãue ◊oku nau faí. ◊E lava ketãkiekina ◊eni ki ha fealålea◊aki pe ko e fångaahi akonaki ◊oku mo◊oní mo e ngaahiakonaki ◊oku loí.

Hiki e Ngaahi Fehu◊i ◊i he Palakipoé

◊E tokoni hono hiki e ngaahi fehu◊í ◊i hepalakipoé ki mu◊a pea kamata e kalasí kekamata fakakaukau e kau akó ki he ngaahi

109


taumu◊á ◊oku te◊eki ai kamata e låsoní. Hangå ko ◊ení, te kelava ◊o hiki e ngaahi fehu◊i ko ◊ení ◊i he palakipoé ◊i ha lå-soni fekau◊aki mo hono to◊o kia kitautolu e huafa ◊o Kalaisí:

� Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊okú ke fai koe◊uhí kuó ke to◊okiate koe ◊a e huafa ◊o Kalaisí?

� Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊oku ◊ikai ke ke fai koe◊uhí kuóke to◊o kiate koe ◊a e huafa ◊o Kalaisí?

Vahevahe ha Talanoa

◊E lava ◊e he ngaahi talanoá ◊o langaki e tokanga ◊a e kauakó. Te tau lava ◊o fa◊a ako◊i lelei ange ha tefito◊i mo◊oni ◊ihe taimi ◊oku tau tomu◊a fai ai ha talanoa ke ne fakatãtaa◊í.◊Oku tokoni ◊eni ke mahino ki he kau akó ◊a e tefito◊imo◊oní ◊i he ngaahi me◊a ◊oku tau a◊usia faka◊ahó.

110


FAKA◊OSI ◊O E L‰SONÍ

29

“ ◊Oiauå, kuo ◊osi e taimí, ka ◊oku te◊ekike ◊osi e låsoní. Tatali angé. Te u fakavave◊ipå konga faka◊osi ko ◊ení.” Kuo meimei kefanongo e tokotaha kotoa på ki ha leapeheni mei ha faiako. ◊Oku hanga ◊e he fa◊a-hinga lea peheé ◊o fakahaa◊i mai kuo molemei he faiakó ha faingamãlie fakafaiakomahu◊inga: ko e faingamãlie ke fakamã◊opo-◊opo mo faka◊osi lelei e låsoní.

Ngaahi Lelei ◊o ha Faka◊osinga Leleí

◊Oku ◊ikai ke hoko fakatu◊upakå på ◊a engaahi faka◊osinga leleí; kuo pau ke teuteu◊ikinautolu ko ha konga ◊o e låsoní. ◊Oku olalelei ange ◊a e ngaahi fakamã◊opo◊opó ◊i hetaimi ◊oku nau ma◊u ai ha ni◊ihi ◊o e ngaahime◊a ko ◊ení:� ◊Oku nounou, fakahangatonu mo tuku-

taha ◊i he låsoní. Ko hono fakal°kufuá,◊oku ◊ikai totonu ke kau ai ha me◊a na◊e◊ikai ako◊i ◊i he låsoní.

� ◊Oku nau fakamatala◊i kongokonga lalahifakanounou mo ha◊i fakataha e ngaahitefito◊i mo◊oni kuo mou alea◊í.

� ◊Oku nau faka◊ilonga◊i ha ngaahi kongamahu◊inga ne fakamatala◊i ◊e ha ni◊ihi ◊oe kau akó.

� ◊Oku nau tokoni ki he kau akó ke naufaka◊aonga◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊i he◊enau mo◊uí.

� ◊Oku nau langaki mo◊ui, faka◊ai◊ai molelei.

� ◊Oku nau fakakau ha taimi ke fai ai hafakamo◊oni.

◊Oku ◊oatu heni ha s∏pinga ◊o e ngaahifounga ke ke faka◊osi ◊aki ha låsoní:

� Toe lave ki he taumu◊a ◊o e låsoní. Fehu◊iki he kau akó pe ko e hã ha founga tenau lava ◊o fakahoko ai ia ◊i he◊enaumo◊uí he uike hono hokó.

� Kimu◊a pea kamata e låsoní, vahe ki hataha pe toko ua ke na fakafanongo leleipea tokoni ke fakamã◊opo◊opo e ngaahikonga mahu◊inga pe ko hono kotoa ◊o elåsoní.

� Fehu◊i ki ho◊o kau akó pe ko e hã ◊enaufakamatala kapau ◊e fie ◊ilo ha taha ki heme◊a kuo nau ako mei he låsoní.

� Faka◊aonga◊i ha ◊ekitivit∏ kuo hiki ◊i halau◊i pepa ke tokoni◊i ◊aki ho◊o kau akóke nau fakamatala fakanounou◊i engaahi fakakaukau mahu◊inga ◊o e lå-soní (vakai, “Ngaahi La◊i pepa Ngãue,”peesi 225–26).

Tuku ha Taimi ke Faka◊osi Ai

Ke fai ha faka◊osi pe fakamã◊opo◊opolelei, ◊oku fie ma◊u ke ke tokanga mo faka-◊aonga◊i lelei e taimí. ◊Oku a◊u på ki hengaahi låsoni kuo teuteu leleí ◊oku ◊ikai kefa◊a fakahokohoko lelei kinautolu ◊o hangåko ia ne palaní. ◊E lava ◊e he ngaahi fiema◊u ◊a ho◊o kau akó ke ne tataki koe ke kefakamoleki ha taimi ◊i ha konga mahu◊inga◊o lahi ange he taimi na◊á ke ◊amanaki ki aí.

◊I he taimi ka hoko ai ◊ení, ◊oku fie ma◊uke ke tokanga ki he taimí. Faka◊osi e fealå-lea◊akí ki mu◊a pea ◊osi e taimí. Fai e me◊akotoa te ke lavá ke hiki lelei på mei he tau-mu◊a ne alea◊í ◊aki ha◊o fakakau ia ◊i hanofakamã◊opo◊opo ◊o e låsoní. Faka◊osi leva ◊a elåsoní.

Liliu ◊o e Fakamã◊opo◊opo Na◊á keTeuteú

◊E ◊i ai ha ngaahi taimi te ke fie ma◊u keliliu ai e ngaahi fakamã◊opo◊opo na◊á ke teu-teú koe◊uhí ko ha fealålea◊aki makehe pe talipe ko ha ue◊i mei he Laumãlié. Ko e talanoako ◊ení ko ha s∏pinga ia ◊o ha faiako na◊á nefaka◊aonga◊i lelei e faingamãlie makehe kefakamã◊opo◊opo ai ha låsoní:

◊I he ofi ki he faka◊osinga ◊o ha kalasisemineli pongipongi, na◊e loto ai e faiakó kene faka◊osi ha fealålea◊aki. Ko e tefito◊i faka-kaukau ◊o e låsoní ◊oku tau ha◊u kia Kalaisi ◊i

111


he◊etau tauhi e ngaahi fekaú. Na◊e talanoa ekalasí ◊o fekau◊aki mo e ngaahi me◊a ◊e fai ◊eha ni◊ihi ◊o e to◊utupú ke fakafe◊atungia◊i ◊aki◊enau ha◊u ki he Fakamo◊uí ◊o ma◊u kakato engaahi tãpuaki ◊o ◊Ene Fakaleleí.

Na◊e palani e faiakó ke fakamã◊opo◊opo◊aki ha◊ane lave ki ha lisi ne hiki he palaki-poé. Ka na◊á ne fakatokanga◊i ha tã valivalina◊e fakakakato ◊e ha taha ◊o e fãnau akó kiha ngãue fakaako. Ko ha fakatãtã ia ◊o halami ◊oku fakasiosio mai ◊i ha ◊ã papa. Na◊ekole ◊e he faiakó ke ne faka◊ali◊ali mu◊a e tãvalivalí ki he kalasí pea na◊á ne fakamatala◊ileva ◊ene faka◊uhinga◊i ◊o e tã valivalí. Na◊áne pehå ange, “ ◊I he◊etau fealålea◊aki hekalasí, ko e Fakamo◊uí e Lami ◊a e ◊Otuá, ◊aia na◊á Ne foaki ◊Ene mo◊uí ka tau lava ◊oha◊u kiate Ia pea fakafou ◊iate Ia ◊etau ma◊u emo◊ui ta◊engatá. ◊Oku hangå ◊a e ◊ã ◊i he tãvalivalí ko e ngaahi ◊ã vahevahe ◊i hotauvaha◊a mo Iá.”

Na◊e fakahaa◊i ◊e he faiakó ha ◊amanakilelei ◊e hanga ◊e he fãnau akó ◊o to◊o e“ngaahi ◊ã” ◊okú ne ta◊ofi kinautolu meihe◊enau ofi ange ki he Fakamo◊uí. Na◊á nefakamo◊oni ki he fakaafe ◊a e Fakamo◊uí:“Ha◊u kiate au . . . pea te u foaki ◊a e fie-mãlié kiate kimoutolu” (Mãtiu 11:28). Na◊e◊osi e kalasí pea fakafoki ◊e he faiakó e tãvalivalí. Na◊e kei ◊i ai på e Laumãlié ◊i hemavahe atu e fãnau akó mei he falé.

112


TEUTEU◊I E ME◊A KOTOA P‰ ◊E ◊AONGÁ

◊I he◊etau l∏◊oa ◊etau mo◊uí ki he ngãue ◊a e ◊Eikí, kuo pau ke

tau kau ◊i he ngãue lahi ko ia ◊oku ou ui ko e teuteú. . . .◊Oku ◊ikai

ke hanga ◊e he fakahinohino ◊a e ◊Eikí ke faiako ◊aki ◊a

e Laumãlié ◊o teitei faka◊atã kitautolu mei he fie ma◊u

ko ia ke fakahoko ◊etau teuteu fakafo◊ituituí. . . .

Kuo pau ke tau ako ◊a e folofolá. Kuo pau ke tau ako

◊a e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita mo◊uí. Kuo pau ke tau

ako ◊a ia kotoa på te tau lavá ke tau mo◊ui taau mo mahino . . .

Ko e teuteú ko e talamu◊aki ia ki he faiako ◊aki ◊a e Laumãlié.

◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi


TEUTEU KI MU◊A ◊I HA TAIMI LAHI

30

Hili e faka◊aonga◊i ◊e he Fakamo◊ui kuo toetu◊ú ha ◊aho ◊etaha ◊i hono akonaki◊i e kau N∏faí, na◊á Ne fekau◊i kinautoluke nau teuteu ki he◊ene akonaki he ◊aho hono hokó. Na◊áne folofola, “Mou teuteu◊i homou lotó ki he ◊apongipongípea te u toe ha◊u kiate kimoutolu” (3 N∏fai 17:3). Te ke lava◊o faka◊aonga◊i e tefito◊i mo◊oni ko ◊ení ◊i ho◊o teuteu fakafai-akó. ◊I ho◊o fakamoleki ko ia ha taimi fakakaukau mo teu-teu ke lelei ◊i he fa◊a lotú, ◊e tãpuekina koe ◊aki ha mahino◊oku lahi angé. Te ke toe fakaongoongo ange ai ki he tataki◊a e Laumãlié.

Kamata Ki mu◊a Ho◊o Teuteu Låsoní

◊E ◊i ai ha taimi ◊e fa◊a vahe atu ai ha ngaahi ngãue faka-faiako ◊e fie ma◊u ai ke ke teuteu he miniti faka◊osí. Ka teke fa◊a lava ◊o teuteu ◊aupito ki mu◊a. Ko ha konga mahu-◊inga ◊eni ◊o e faiakó. Ko e taimi lahi ange ko ia ki mu◊aho◊o lotua, fakalaulauloto mo teuteu ho◊o låsoni hokó, koe lahi ange ia e taimi te ke ma◊u ke tãkiekina ai koe ◊e heLaumãlié pea mo ke kumi ha ngaahi s∏pinga, ngaahi faka-fehoanaki mo ha ngaahi fakakaukau kehe ke fakalahi kihe låsoní (vakai, “Ko Hono ◊Ilo◊i Mo Muimui ki heLaumãlié ◊i Ho◊o Faiakó,” peesi 51–53; “Ko e Fekumi ki heNgaahi Låsoní ◊i he Feitu◊u Kotoa på,” peesi 24–25;“Ngaahi Fakafehoanakí mo e Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á,”peesi 71). Te ke ma◊u ha taimi ke kole kia kinautolu ◊okúke ako◊í ha ngaahi ngãue makehe ke nau fai, hangå ko hafai ◊o ha ngaahi hiva (vakai, ki peesi 211–13). Te ke ma◊ufoki ha taimi ke ◊ilo◊i mo teuteu ai ke faka◊aonga◊i e ngaahima◊u◊anga tokoni ◊oku ◊i he laipeli ◊o e falelotú (vakai,“Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni ◊a e Siasí ki Hono Ako◊i ◊o eOngoongoleleí,” peesi 123).

◊Oku fa◊a tokoni ke kamata fakakaukau ki he låsonihokó hili på ho◊o ako◊i e låsoni ki mu◊á. Mahalo kuó ke ◊osi◊ilo◊i lelei ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í mo ◊enau ngaahi fiema◊ú pea mo e me◊a ◊oku nau manako aí hili på ho◊o feohimo nautolú. Te ke ◊osi ◊ilo◊i lelei foki mo e anga ◊o ◊enau taliho◊o faiakó. Te ke lava ◊o fakafuofua◊i ho◊o founga fakafai-akó lolotonga ho◊o kei manatu◊i leleí.

Ma◊u ◊o ha Fiefia ◊i he Teuteú

Na◊e fakamatala◊i ◊e ha faiako ◊e taha ◊a e fiefia ◊oku tauma◊u ◊i he◊etau teuteu ki mu◊á:

“Kuo tokolahi ha fa◊ahinga kuo nau ◊ilo◊i ◊a e fiefia ◊okuma◊u ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí, ka ◊oku toe ◊i ai mo efiefia kehe ia ◊e taha ◊e lava ke ma◊u fekau◊aki mo hono fai◊o e faiakó—ko e fiefia ◊oku ma◊u ◊i he teuteú. Ko e taimilahi ◊oku tau fa◊a pehå på ◊e kitautolu ia ko e teuteu låsoníko ha ngãue ia ke fakatatali ◊o toki fai miniti faka◊osi på.Hangå på ko ha lotu ◊oku fai fakavavevavé, ◊oku fa◊a si◊i ◊a eme◊a ◊oku fai ◊i he teuteu he miniti faka◊osí pea ◊ikai foki kefu◊u ◊aonga.

“Kuó u ◊osi fai ◊e au ◊a e founga teuteu låsoni ko iá. Kakuó u toe a◊usia foki ha fiefia lahi ◊i he taimi ◊oku ou teuteuai ke u faiakó. ◊E lava ke hoko ◊a e taimi ko ◊ení ko ha taimi◊o e lotu fakamãtoato pea ma◊u ai mo ha ngaahi fakakau-kau ◊oku loloto. Kuó u a◊usia ◊o u ◊ilo◊i ko ha taimi fakafiefia◊eni ◊o e lotu mo e h°, vakavakai◊i mo e ngaahi ongo ◊okuou ma◊ú, ◊a e mahino pea mo e ma◊u ◊o ha ue◊i fakalaumã-lie. . . .

“ . . . [◊I he◊eku a◊usia ko ia e fiefia ◊o e teuteú, kuó u ◊ilo◊iai ha ngaahi me◊a mahu◊inga ◊o e potó mo e ◊iló. ◊Oku ou◊ilo◊i ai ◊oku lahi ange e me◊a ◊oku ou ako ◊i he◊eku teuteú, ◊ihe me◊a ko ia te u lava ◊o ako◊í. . . .

“Neongo pe ko e få på ha feitu◊u ◊oku ako◊i ai e mo◊oní,◊oku kei tatau på ◊a e fie ma◊u ia ki he teuteú. Ko kinautolu◊oku nau fakatupulaki e founga ki he teuteu leleí, te naua◊usia ha fiefia ◊oku fakatatali mai kia kinautolu”] (“Teuteuke Faiakó,” T°hulu, Sepitema 1996, 26).

Teuteu Fakafo◊ituitui ki Mu◊á

Manatu◊i ko ho◊o ngaahi feinga ko ia ke ako◊i e ongo-ongolelei ◊o S∏s° Kalaisí, he ◊ikai pehå ◊oku fe◊unga ho◊o teu-teu låsoni ◊ata◊atã peé. ◊Oku fie ma◊u ke ke teuteu◊i koe.Teuteu ki mu◊a ◊o ako e na◊ina◊i ◊i he tohí ni fekau◊aki mo eme◊a te ke lava ◊o fai ke ke teuteu fakalaumãlie ai ke ako◊i eongoongoleleí (vakai, peesi 13–22). ◊Ikai ngata aí, palani keke kau ki he ngaahi fakataha faiako fakalakalaká. Te ke kaufakataha mo ha kau taki mo ha kau faiako kehe ki he faka-tahá ni ke mou ako ki ha ngaahi founga ke ako◊i ◊aki eongoongoleleí ◊a ia ◊e tokoni ke fakatupulaki ho◊o taukeímo ho◊o loto-to◊á.

114

TEUTEU ◊ I E ME ◊A KOTOA P‰ ◊ E ◊ AONGÁ

TEUTEU◊I ◊O E NGAAHI L‰SONÍ

31

◊E lava ◊e he ki◊i taimi nounou ◊okú kefakamoleki ke ako◊i ◊aki ha låsoni ◊i ◊api pe ◊ihe lotú ◊o ◊oange ha mãlohi ta◊engata kiho◊o kau akó. ◊E lava ◊e he låsoni kotoa på ◊otokoni ke nau ongo◊i e mãlohi ◊o eLaumãlié, tupulaki ◊i he◊enau ◊ofa ki heTamai Håvaní mo S∏s° Kalaisi pea mo faka-tupulaki ◊enau l∏◊oa ke mo◊ui ◊aki e ongo-ongoleleí. Manatu◊i ma◊u på ◊eni ◊i ho◊oteuteu låsoní. ◊E tãkiekina ◊e ho◊o lava lelei◊o fakafofonga◊i e ◊Eikí mo faiako ◊aki eLaumãlié ◊e he tokanga ◊okú ke tuku ki ho◊oteuteu låsoní.

Kamata Ki mu◊a ◊o e Teuteu Låsoní

◊Oku fie ma◊u ha taimi mo ha tokangalahi ki hano palani ◊o ha låsoni. Hili på ho◊ofakahoko ha låsoni ◊e taha, kamata teuteuleva ki he låsoni hokó. Te ke lava ke ◊ilo◊ilelei ange ho◊o kau akó mo ◊enau ngaahi fiema◊ú hili på ho◊o feohi mo nautolú. ◊E fiema◊u foki ke ke tokanga ◊aupito ki hefounga ◊oku nau tali ◊aki ho◊o faiakó.

Ngaahi Fehu◊i ◊e Tolu Ke Tataki Ho◊oTeuteu Låsoní

◊I he kamata ke ke teuteu låsoní, vakai◊i ◊ihe fa◊a lotu e ngaahi nãunau fakalåsoní,fakakaukau◊i e ngaahi fie ma◊u mo e me◊a◊oku manako ai ho◊o kau akó. Peá ke faka-laulauloto leva ki he ngaahi fehu◊i ◊e tolu ◊ilaló. ◊Oku totonu ke tataki koe ◊e he ngaahifehu◊i ko ◊ení ◊i he kotoa ◊o ho◊o ngaahi teu-teu låsoní. � Ko e hã ha me◊a ◊oku totonu ke hoko ◊i

he mo◊ui ◊a kinautolu ◊oku ou ako◊í ko haola ◊o e låsoni ko ◊ení?

� Ko e få ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okutotonu ke ako◊í?

� Ko e hã e founga ◊oku totonu ke ako◊i◊aki e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊ení?

◊Oku ◊oatu heni ha ngaahi founga pau keke faka◊aonga◊i ai e ngaahi fehu◊i ko ◊ení ◊ihono kamata ho◊o teuteu låsoní. ◊I ho◊ovakai◊i ko ia ha låsoni he founga ko ◊ení,hiki e ngaahi fakakaukau ◊okú ke ma◊ú. ◊E◊oatu ai ha makatu◊unga ho◊o hokohokofakalaulauloto ◊i he fa◊a lotu ki he låsoní.

1. Ko e hã ha me◊a ◊oku totonu ke hoko ◊i hemo◊ui ◊a kinautolu ◊oku ou ako◊í, ko ha ola◊o e låsoni ko ◊ení?

Ako mo fakalaulauloto ki he nãunaufakalåsoní mo hono ngaahi potu folofolá.Fakakaukau◊i e me◊a ◊oku totonu ke mahino,ongo◊i pe fai ko ha ola ◊o e låsoní, ◊e ho◊okau akó. Hangå ko ◊ení, ◊i ho◊o teuteu ha lå-soni fekau◊aki mo e lotú, te ke lava ◊o pehå◊oku totonu ke mahino ki he kau akó ◊a emahu◊inga ◊o e lotú pea ◊oku totonu ke naufakapapau ke lotu he pongipongi mo e efi-afi kotoa på. ◊I ho◊o teuteu ha låsoni ki hefatongia fakafãmilí, te ke lava ke pehå, kehoko ko ha ola ◊o e låsoni ko ◊ení, ◊okutotonu ke fakahoko faivelenga ange ◊e hekau måmipa ◊o e fãmilí ◊a honau ngaahifatongia faka◊apí. ◊I ho◊o ako◊i ha låsonifekau◊aki mo e ako folofolá, te ke lava ◊opehå ◊oku totonu ke ue◊i fakalaumãlie ◊e helåsoní ◊a e kau akó ke nau ako faka◊aho ◊a efolofolá.

◊Oku lahi ha ngaahi låsoni ◊i he ngaahitohi låsoni ◊a e Siasí ◊oku hã ai ha ngaahifakamatala fakataumu◊a. ◊E lava e ngaahifakamatala ko ◊ení ke tokoni◊i koe ke kefakapapau◊i e founga ◊oku totonu ke tãki-ekina ai ho◊o kau akó ◊e he låsoni takitaha.

2. Ko e få ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku totonuke ako◊í?

Manatu◊i ma◊u på ◊a e ngaahi fie ma◊u moe hisitõlia ◊o ho◊o kau akó. Fehu◊i kiate koe:“Ko e få ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊i he låsoní ◊etokoni ki he kau akó ke nau lava◊i e ngaahifaingata◊a ◊oku nau fehangahangaí?”

◊Oku fa◊a hã ◊i ha låsoni ha ngaahi nãu-nau ◊oku lahi ange he me◊a te ke lava keako◊i he taimi ◊oku tuku atú. ◊I he ngaahime◊a peheé, ◊oku totonu ke ke filifili e nãu-nau ◊e tokoni taha ki ho◊o kau akó.

◊Oku ◊ikai ke fu◊u mahu◊inga e lahi ◊o enãunau ◊okú ke ako◊í, ka ◊oku mahu◊ingaange ◊ene tãkiekina e mo◊ui ◊a ho◊o kau akó.Koe◊uhí ◊e lava ◊e ha taulõfu◊u e ngaahi ako-nakí ke ne fakatupu ha puputu◊u pe faka-

115


ongosia◊i e kau akó, ◊oku fa◊a lelei ange ai kenofotaha på ◊i ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊etaha på pe ua. Pea te ke toki lava leva ◊o◊ilo◊i mei he tohi låsoní ha ngaahi fakakau-kau ke fakalahi mo poupou atu.

Faka◊ehi◊ehi mei he feinga ke ako◊i e me◊akotoa på ◊e lava ke fakamatala◊i ◊i ha fo◊i tau-mu◊a paú. Mahalo kuo ◊osi ma◊u ◊e ho◊o kauakó ha mahino ki he taumu◊á. ◊Oku totonuke hanga på ◊e ho◊o låsoní ◊o fakalahi, faka-ma◊ala◊ala mo fakapapau◊i e me◊a kuo nau◊iló. Manatu◊i ko ho◊o låsoní ◊oku ◊ikai ko etaimi på ia te nau ako ai ◊o fekau◊aki mo etaumu◊á.

3. Ko e hã e founga ◊oku totonu ke ako◊i ◊akie ngaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊ení?

◊Oku totonu ke ke filifili ha ngaahifounga fakafaiako ◊e tokoni ke mahino kiho◊o kau akó mo nau fakahoko e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í (ke ma◊u hafakamatala fekau◊aki mo hono filifili engaahi founga lelei ◊oku fe◊ungá, vakai ki hepeesi 65–108).

◊I hono filifili ◊o e ngaahi foungá, ◊okutotonu ke ke tomu◊a vakai◊i e ngaahi fehu◊i,ngaahi talanoa mo e ngaahi ◊ekitivit∏ ako ◊efai ai ha fealålea◊akí, ◊a ia ◊oku fokotu◊u atu ◊ihe tohi låsoní. Kapau ◊okú ke ongo◊i ◊etokoni e ngaahi foungá ni ke feau e ngaahifie ma◊u ◊a ho◊o kau akó, pea ◊ai ke ke alã-anga mo e ngaahi founga ko iá. Kapau ◊okúke ongo◊i ◊oku totonu ke ke faka◊aonga◊i hangaahi founga kehe, kamata leva ke faka-papau◊i ki mu◊a e founga ke ako◊i ◊aki engaahi tefito◊i mo◊oní. Fakakaukau ke kefaka◊aonga◊i ha ngaahi s∏pinga, ngaahi faka-tãtã, ngaahi fakafehoanaki pe ngaahi me◊afakatãutaha kuo a◊usiá, ◊a ia ◊e tokoni ki hengaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ◊o e låsoní.

Mahalo ◊e fie ma◊u ki he ngaahi founga◊okú ke fili ke faka◊aonga◊í, ha ngaahi nãu-nau mei he laipeli ◊o e falelotú, hangå ko hangaahi fakatãtã, ngaahi me◊a kehe, ngaahitohi himí pe ngaahi kãsete vitiõ.

Tanumaki Ho◊o Ngaahi Fakakaukaú

Hili ho◊o ma◊u e ngaahi fakakaukau ki hefounga ke ako◊i ◊aki e låsoní, ◊oku totonu keke fakatupulaki mo fakalelei◊i kinautolu.Kapau kuó ke ◊osi teuteu ki mu◊a, te ke toefakatokanga◊i lelei ange ai ha ngaahi me◊a ◊ehoko, ngaahi talanoa mo ha folofola ◊etokoni ki ho◊o kau akó. ◊E ha◊u kia koe hangaahi fakakaukau ◊i ho◊o fakalaulauloto ki

he ngaahi tefito◊i mo◊oni ke ako◊í pea mo engaahi fie ma◊u ◊a ho◊o kau akó. Ko hafounga ◊eni ◊e taha ◊e lava ke tataki ai koe ◊ehe Laumãlié ◊i ho◊o teuteú. Te ke fie to◊oto◊oholo ho◊o tohi fakamatalá ke ke hiki ki ai engaahi fakakaukau ko ◊ení ◊i he◊ene hokomai på kia koé.

◊Oku tokoni he konga ko ◊eni ◊o ho◊opalaní ke ke toe ako ◊a e ngaahi fakamo◊onifakafolofola ◊e faka◊aonga◊i ◊i he låsoní. ◊Etokoni ◊eni ke toe mahino lelei ange ai kiakoe mo ke fakatatau ki nautolu ki ho◊o kauakó.

Liliu mo Vakai◊i ◊o ka Fie ma◊u

◊I he faka◊au ke ofi ange mai e taimi keako◊i ai e låsoní, ngalingali ◊e ◊i ai ha ngaahililiu faka◊osi te ke fakahoko. ◊Oku meimeihangå tofu på ◊eni ko e ◊auhani ko ia ◊okufai ◊e ha taha tauhi ngoue ke fakafõtungalelei◊i ◊aki ha fu◊u ◊akau pe ◊akau iiki. ◊I hetu◊unga ko ◊ení ◊oku totonu ke ke:� ◊Ilo◊i lelei ◊i ho◊o fakakaukaú ◊a e me◊a

◊oku totonu ke hoko ◊i he mo◊ui ho◊o kauakó ko ha ola ◊o e låsoni ko ◊ení. Fehu◊iloto på, “ ◊E ◊omi nai ◊e he låsoní engaahi ola ko ◊ení?”

� Toe vakai◊i e ngaahi fakakaukau mahu-◊inga ◊okú ke fie ako◊i mei he tohi låsoní:◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊ingá moe ngaahi fakakaukau ◊oku poupou ki aí.Fokotu◊utu◊u ha fakamatala mahino.Fakapapau◊i ◊okú ke palani ha kamata-◊anga mahino pea mo ha fakamã◊opo-◊opo pe faka◊osi mãlohi ◊oku fakatefitohe låsoní (vakai, “Kamata ◊o e Låsoní,”peesi 109–110; “Faka◊osi ◊o e Låsoní,”peesi 111–13).

� Fakapapau◊i faka◊osi e ngaahi foungafakafaiako te ke faka◊aonga◊í. Fakapapau◊i◊e tokoni ki he kau akó ◊a e founga ◊okúke filí ki he◊enau fakahoko e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊oku ako◊í.

� Fakapapau◊i faka◊osi e ngaahi nãunau◊okú ke fili ke faka◊aonga◊í.Mahalo na◊a ue◊i koe ◊e he Laumãlié ke

ke fai ha ngaahi liliu ◊o a◊u ki he momenitifaka◊osí. ◊E lava på foki ke ue◊i koe ke kefakahoko ha ngaahi liliu ◊i he momenitikotoa på ◊okú ke faiako aí. Ongo◊ingofua engaahi ue◊i ko ◊ení, pea fakatokanga◊i ◊okutupu mei ho◊o teuteu leleí ◊a e lava ke kema◊u e hokohoko ue◊i ◊a e Laumãlié.

116

Vakai◊i e ongo fakatãtã ko◊ení. Ko e fakatãtã få ◊okú ne◊oatu ha fakakaukaumahino ange ki he fõtunga◊o ha pató? Fakatokanga◊iange ◊oku lahi ha ngaahifakaikiiki ki he pató ◊i hefakatãtã ◊uluakí pea ◊oku◊ikai kau ai ha me◊a te nekaiha◊asi e tokangá mei hepató. ◊I ho◊o fili ke fakatefito◊i ha tefito◊i mo◊oni ◊e tahape ua ◊o ha låsoni,fakapapau◊i ◊oku ◊ikai ke kefakakau ai ha ngaahifakakaukau te ne to◊o etokangá mei he ngaahitefito◊i mo◊oni ko iá. Teuteue låsoni ◊oku hangå ko efakatãtã ◊uluakí: faingofua,mahino pea fakatefito hetaumu◊á.


FA◊U ◊O HA L‰SONI MEI HE NGAAHIMALANGA KONIFELENISÍ MO ENGAAHI MA◊U◊ANGA TOKONI KEHÉ

32

◊Oku ◊ikai fokotu◊utu◊u atu ha tohi låsoniki he me◊a fakafaiako kotoa på ◊i he Siasí. ◊E◊i ai ha ngaahi taimi te ke faiako ai mei hengaahi fakamatala ◊i he makasini ◊a e Siasípe ngaahi lea he ngaahi konifelenisi lahí. ◊E◊i ai ha taimi kehe te ke faiako ai mei hatohi ◊oku kau ai ha ngaahi fehu◊i ke ako ka◊oku ◊ikai hano fokotu◊utu◊u.

◊I he taimi te ke teuteu låsoni ai mei hengaahi ma◊u◊anga tokoni ko ◊ení, ◊okutotonu ke ke muimui ki he ngaahi fokotu◊u◊i he “Teuteu◊i ◊o e Ngaahi Låsoní” (peesi115–16). ◊I ho◊o fai iá, ◊e tataki koe ◊e heLaumãlié ◊i ho◊o fili e ngaahi me◊a ke ako◊i kiho◊o kau akó pea mo e founga ke ako◊i ◊akí.

S∏pinga ◊o e Founga ke Palani ◊aki haLåsoni mei ha Malanga KonifelenisiLahi

Fakakaukau angé ki he fakamatala ko◊eni mei ha malanga konifelenisi na◊e fai ◊e◊Eletã Siosefa B. Uefilini:

“ ◊Oku pehå ◊i he konga ki mui ◊o e tefito◊o e tui hono hongofulu mã tolú, “Kapau◊oku ai ha me◊a ◊oku mã◊oni◊oni pe faka◊ofo-◊ofa pe ongoongolelei pe fe◊unga mo honov∏kiviki◊í, ko e ngaahi me◊a ia ◊oku maufekumi ki aí.’

“Ko hono ◊uhinga ◊o e fo◊i lea fekumí ko e◊alu ◊o kumi ha me◊a, pe feinga ke ◊ilo◊i, pefeinga ke ma◊u mai ha me◊a. ◊Oku fie ma◊uai ◊a e tõ◊onga mo◊ui ngãue mãlohí. Hangåko ◊ení, na◊e “kumi ◊a ◊‰palahame ki hengaahi tãpuaki ◊o e ngaahi tamaí . . . peahoko ko e tokotaha ◊oku muimui ◊o lahiange ki he mã◊oni◊oní’ (◊‰palahame 1:2). Ko hono fehangahangai ia ◊o e nofo på ◊otatali fiemãlie ki ha me◊a lelei ke hoko maikiate kitautolú, pea ◊ikai te tau ngãue◊i hame◊a ◊e taha.

“Te tau lava ◊o fakafonu ◊etau mo◊uí ◊akiha ngaahi lelei, pea ◊ikai faka◊atã ha toeme◊a kehe ke h° mai ki ai. ◊Oku lahi fau ◊a elelei ke tau fili mei aí, pea ◊ikai toe fie ma◊uke tau ma◊u ha kovi” (◊i he ConferenceReport, Apr. 1992, 120; pe T°hulu, Siulai1992, 112).

◊Oku fakahaa◊i ◊e he s∏pinga ko ◊ení hafounga ◊e taha ki he teuteu låsoní ◊o maka-tu◊unga ◊i he lea ko ◊ení:

1. Lau e lea ◊a ◊Eletã Uefiliní.

Fakakaukau ◊i he fa◊a lotu ki ho◊o kauakó, ◊o fakalaulauloto ki he founga ◊okukaungatonu ai ◊eni kia kinautolú.

2. Fakapapau◊i e me◊a ◊oku totonu ke hoko ◊ihe mo◊ui ◊a ho◊o kau akó ko ha ola ◊o elåsoni ko ◊ení.

Hangå ko ◊ení, kapau ◊okú ke ako◊i e to◊u-tupú, te ke lava ◊o fokotu◊u ha ngaahi tau-mu◊a ◊e tokoni ke nau fekumi ai ki hengaahi me◊a ◊oku leleí. ◊Oku totonu ke faka-kau heni ha ngaahi taumu◊a fekau◊aki mohono ako ◊o e folofolá, ngaahi fakafiefia◊oku langaki mo◊uí pe ngaahi ◊ekitivit∏ mo engaahi kaungã-me◊a ◊oku fakatupulakí.

3. Fakapapau◊i e ngaahi tefito◊i mo◊onimahu◊inga ◊okú ke ako◊í, fakataha mo hangaahi fakakaukau ◊oku nau poupou ki ai.

Ko e me◊a ◊okú ke fili ke fakamamafa◊í,◊oku totonu ke makatu◊unga ia ◊i he ngaahifie ma◊u ◊a ho◊o kau akó. ◊I ho◊o faivelengamo fa◊a lotú, te ke ma◊u ai ha fakahinohinomei he Laumãlié ◊i hono fai e ngaahi fili ko◊ení.

Hangå ko ◊ení, ke ako◊i e to◊utupú ki hemahu◊inga ◊o e fekumi ki he ngaahi me◊a◊oku leleí, te ke lava ◊o fakatefito ◊i he lea ◊a

117


◊Eletã Uefiliní, “ ◊oku lahi fau e lelei ke tau fili mei aí, pea◊oku ◊ikai ke tau toe fie ma◊u ha kovi.” ◊E lava ke kau hengaahi fakakaukau ◊oku poupou ki aí, ◊a e pau ke taufekumi mo◊oni ki he ngaahi me◊a ◊oku lelei pea te tau lava◊o fekumi ki he tokoni ◊a e ◊Eikí ◊i he◊etau fai iá.

◊I ho◊o teuteu ko ia ke ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko◊ení, te ke lava ◊o vakai ki he Tokãteline mo e NgaahiFuakava 6:7, ◊a ai ◊oku pehå ai ke “ ◊oua na◊á [ke] kumi kihe ngaahi koloá, ka ki he potó,” mo e Tokãteline mo eNgaahi Fuakava 46:8, ◊a ia ◊oku pehå ai ke “fekumi fakamã-toato ki he ngaahi me◊a-foaki lelei tahá.” ◊I he lolotongaho◊o ako e ongo potu folofola ko ◊ení, te ke lava ke ◊ilo◊i ai◊a kinautolu ◊e ◊aonga taha hano ako◊i ki ai e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊i he låsoní.

4. Fakakaukau ki he founga ◊okú ke fie ako◊i ◊aki e ngaahitefito◊i fakakaukaú mo e ngaahi fakakaukau ◊oku poupou kiho◊o filí.

Fekumi lelei ◊i he ngaahi founga fakafaiako ◊oku faka-matala◊i mai he peesi 195–226. ◊E hoko mai e ngaahi faka-kaukaú kia koe ◊i ho◊o fakakaukau-loto ki he ngaahi foungake ako◊i ◊aki ho◊o kalasí.

Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o fakahoko ha ◊ekitivit∏ hepalakipoé ◊a ia ◊e hiki ai ◊e he kau akó e ngaahi foungakehekehe ke faka◊aonga◊i ai honau taimí. ◊E lava ke tãki-

ekina ◊eni ki ha fealålea◊aki pe ◊oku nau fakahoko nai e ako-naki ◊a ◊Eletã Uefiliní ke “fakafonu ◊aki ◊etau mo◊uí hangaahi lelei pea ◊oua ◊e faka◊atã ha me◊a kehe ke toe h° maiki ai.”

◊I ho◊o fakakaukau◊i ko ia ke fakahoko ha ngaahi fealå-lea◊aki peheé, kamata fakakaukau ki ha ngaahi fehu◊i ke fai(vakai, “Faiako ◊aki e Ngaahi Fehu◊í,” peesi 75–77). Hangåko ◊ení, ◊i ho◊o fakamatala ko ia fekau◊aki mo e mo◊ui faka-tatau mo e na◊ina◊i ◊a ◊Eletã Uefiliní, te ke lava ◊o fehu◊iange, “Ko e hã ha ngaahi liliu te tau lava ◊o fai ◊e tokoni kihono fakafonu ◊etau mo◊uí ◊aki ha ngaahi leleí?”

Ko e lahi ange ko ia ho◊o fakalaulauloto fakalelei ki hengaahi fie ma◊u makehe ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í, pea lahiange mo ho◊o ako e ngaahi founga fakafaiako ◊oku hã hetohi ko ◊ení, ko e fakautuutu ange ia ho◊o falala mo mohufounga ◊i hono fakatupulaki e ngaahi fakakaukau ke ako◊í.

◊E fie ma◊u ke ke toe mohu founga ange ◊i hono teuteuha ngaahi låsoni mei he ngaahi malanga ◊o e konifelenisilahí mo e ngaahi ma◊u◊anga tokoni kehé. ◊I ho◊o teuteu mofekumi faivelenga ki he Laumãlié, ◊e tataki koe ◊i ho◊o teu-teu e fa◊ahinga låsoni peheé. ◊E tãpuekina koe mo ho◊o kauakó ko ha ola ◊o ho◊o teuteú.

118


FULIHI ◊O E L‰SONÍ KE FE◊UNGA MO HO◊O KAU AKÓ

33

Kuo ◊osi teuteu◊i lelei e ngaahi tohi lå-soni ◊a e Siasí ke fakapapau◊i ◊oku tauhi ehaohaoa ◊o e ngaahi tokãteline ◊o e Siasí.◊Oku nau fokotu◊u ha ngaahi fakahino-hino ki he faiako ◊i he ngaahi me◊a faka-siasi pea ◊oku nau fakapapau◊i mai hafounga lelei ke fakahoko ◊aki hono ako◊i ◊oe ngaahi taumu◊a mo e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku totonu keke tauhi totonu ki he ngaahi akonaki moe ngaahi fakahinohino ◊i he ngaahi tohilåsoni ko ◊ení. Ka neongo ia, ◊oku ◊ikai fiema◊u ke ke fakahoko e låsoní ◊o hangå tofu på ko ◊ene hã ◊i he tohi låsoní. Te kelava ◊o fulihi e ngaahi låsoní ◊o fakatataumo e ngaahi fie ma◊u pe t°kunga ◊a ho◊okau akó.

Neongo pe ko e hã ha me◊a te ke fai kefulihi ◊aki e låsoní, manatu◊i ◊oku totonu ketokoni ho◊o liliú ke mahino ki he kau akópea nau mo◊ui ◊aki e ngaahi tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí. Ko ia ai, ◊oku totonu kefakahoko på ◊a e ngaahi liliú hili hano ako ◊ihe fa◊a lotu ◊a e nãunau fakalåsoní pea mohono fakakaukau◊i e tokotaha kotoa på ◊okúke ako◊í. ◊I ho◊o fekumi ko ia ke fulihi ha lå-soní, ◊oku totonu ke tataki koe ◊e he (1) tohilåsoni kuo ◊oatú; (2) ngaahi fehu◊i mahu-◊inga ◊e tolu ne alea◊i ◊i he peesi 115–16 ◊o etohí ni; pea (3) mo e ngaahi tu◊unga ◊u-lungãanga fakafaiako ◊oku fakamatala◊i ◊i hetohí ni, hangå ko e ◊ofa ◊ia kinautolu ◊okú keako◊í, faiako ◊aki e Laumãlié pea mo e ako◊i etokãteliné.

Ngaahi S∏pinga ◊o Hano Fulihi ◊o haLåsoni

◊E fakahaa◊i atu ◊e he ngaahi me◊a ko ◊eníha ngaahi founga te ke lava ke liliu ◊aki engaahi låsoní ke fe◊unga mo kinautolu ◊okúke ako◊í.

Faka◊aonga◊i e Nãunau mei he NgaahiMakasini ki mui mai ◊a e Siasí

◊I ho◊o lau ko ia ha talanoa ◊i he låsonifekau◊aki mo e ngãue tokoní, ◊oku faka-manatu atu ai kiate koe ha talanoa ◊i hamakasini ◊a e Siasí ki muí ni mai på. ◊Okú keongo◊i ◊e felãve◊i lelei ange e kau finemui ◊iho uõtí mo e talanoa ◊i he makasiní, ko ia teke faka◊aonga◊i ai e talanoa ◊i he makasiníkae ◊ikai ko e tohi låsoní.

Fa◊ufa◊u Ha◊o Ngaahi ◊Ekitivit∏ Ako på ◊A◊au

◊I ho◊o teuteu ko ia ha låsoni ki ha fãnauPalaimelí, te ke lau e ◊ekitivit∏ ke takiaki◊i◊aki e tokangá ◊i he kamata◊anga ◊o e låsoní.◊Okú ke ongo◊i he ◊ikai tokoni e fo◊i ◊ekitivit∏ko ◊ení ki he fãnau ◊i ho◊o kalasí. ◊Okú kefakalaulauloto ki he ngaahi fie ma◊u ◊a efãnaú pea fa◊u ha ◊ekitivit∏ ◊e tokoni ke tuku-taha ◊enau tokangá ◊i he ngaahi tefito◊imo◊oni te ke ako◊í.

Mavahe mei he Fokotu◊u ki he Founga Fai ◊o e Låsoní

◊Okú ke lolotonga teuteu ke ako◊i ha kaut∏koni ◊i ho uõtí. ◊Oku fokotu◊u mai ◊e hetohi låsoni ◊a e Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné ke nau fakafaiva◊i ha me◊a ke tokonike nau fakahoko ◊aki ha tefito◊i mo◊oni ◊o e

119


ongoongoleleí. ◊I ho◊o fakakaukau ki he kau talavou ◊okú keako◊í, ◊okú ke manatu ai ki he ngaahi me◊a ne toki hoko kimui mai kia kinautolu. ◊Okú ke ongo◊i ◊e lava ◊e ha fealålea-◊aki faingofua ki he ngaahi me◊a ko ia ne hokó ◊o fakahokolelei ange e taumu◊á ◊i hano fakafaiva◊i.

Fulihi ◊o e Ngaahi Låsoní ki he Ngaahi To◊úKehekehe

Ke ma◊u ha ngaahi fakakaukau ki hono liliu e ngaahi lå-soní ki he ngaahi to◊u kehekehé, vakai ki he konga ◊o e tohíni ko e “Ako◊i ◊o e Ngaahi To◊ú Takitaha,” peesi 126–49.

120


FAKAFUOFUA◊I HONO FAKAHOKO ◊O E L‰SONÍ

34

Hili hano ako◊i ◊o ha låsoni, na◊e pupu-tu◊u ha faiako Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí◊i he me◊a ne hoko ◊i he◊ene faiakó. Na◊e leleipå ha ngaahi konga ia ◊o e låsoní, ka na◊efakamamahi ha ngaahi konga kehe. Na◊ápehå loto på, “Ko e hã hono ◊uhinga ne lelelelei ai ha ni◊ihi pea ◊ikai lelei ha ni◊ihi iá?”“Ko e hã ha me◊a te u toe fai ◊i hano faka-hoko ◊o e låsoní? Ko e hã ha me◊a te uliliu?” Na◊á ne nofo mo e ngaahi fehu◊i ko◊ení ◊i he◊ene fakalaulauloto ki ha founga ketokoni ai ki he kau akó ◊i hono ako ◊o eongoongoleleí. ◊Oku meimei ke tõfuhia efaiako kotoa på ◊i he ngaahi fehu◊i ko ◊enina◊e fai ◊e he faiako ko ◊ení.

Ke tãnaki atu ki hono fakafuofua◊i e ◊ilo◊a ho◊o kau akó (vakai, “Founga ke ◊Ilo◊i ◊Akipe ◊Oku nau Akó,” peesi 81), ◊oku mahu-◊inga foki ke fakafuofua◊i ◊etau lavame◊á ◊ihono fakahoko ◊o e låsoní. Na◊e akonaki ◊aPalesiteni Sipenisã W. Kimipolo ki hemahu◊inga ◊o hono fakafuofua◊i kitautolúmo fekumi ke fakalakalaká: “ ◊Oku tau faka-papau◊i mo fokotu◊u ha ngaahi tu◊unga pau◊o e lelei tahá. . . pea fakafuofua◊i ◊etaungãué ◊o fakatatau ki ai. ◊Oku totonu ke ◊ouate tau fu◊u mahu◊inga◊ia ◊i hono fakalelei◊i eni◊ihi kehé ka tau tokanga ange ki honofakalelei◊i ◊etau ngaahi taukei fakafaiako kimu◊á” (The Teachings of Spencer W. Kimball,ed. Edward L. Kimball [1982], 488).

◊Oku totonu ke tau faka◊aonga◊i ha taimihili e låsoni takitaha ke muimui ki he na◊i-na◊i ◊a Palesiteni Kimipoló ◊o “fakafuofua◊i◊etau ngãué.” ◊E tokoni ◊eni ki he◊etau teuteuki he låsoni hokó pea mo hokohoko atu◊etau fakalakalaka fakafaiakó.

Neongo pe ko e hã ha fa◊ahinga liliu ◊okuue◊i koe ke fakahoko, manatu◊i ◊oku totonu

ke hoko hono fakafuofua◊i ho◊o ngãué koha ngaahi me◊a lelei ia ke a◊usia, kae ◊ikai kefakatupu loto-si◊i. Ko e taimi kotoa på te ke◊ilo◊i ai ha founga ke fakalelei◊i ◊aki ho◊o fai-akó, ◊okú ke ◊ilo◊i ai ha founga fo◊ou ki honotokoni◊i ◊o e ni◊ihi kehé ke nau ako ki heongoongoleleí pea mo◊ui ◊o fakatatau mohono ngaahi tefito◊i mo◊oní.

Ngaahi Fehu◊i ke Tokoni Ki HonoFakafuofua◊i ◊o e Fai Låsoní

◊Oku fakafuofua◊i e ola lelei ◊o ha låsonimei he◊ene tãkiekina ho◊o kau akó. ◊I ho◊ofakafuofua◊i ko ia e låsoni takitaha ◊okú keako◊í, feinga ke fakamanatu e ngaahi tali ◊ae kau akó ◊i ha ngaahi konga kehekehe ◊o elåsoní. Te ke lava ◊o manatu◊i lelei ange◊enau ngaahi talí ◊o kapau te ke toe vakai◊i engaahi fakamatala na◊á ke faka◊aonga◊i ◊i helåsoní.

◊E tokoni e ngaahi fehu◊i ◊oku hã atu ◊ilaló ki ho◊o fakafuofua◊i e ngaahi låsoní.Fakatokanga◊i ange ◊oku tokoni e ◊uluakifehu◊í ki ho◊o fakafuofua◊i e me◊a kuó ke fai◊o leleí. Te ke lava ◊o ako lahi ange ki hefounga ke fakalakalaka aí ◊aki ha◊o tomu◊atokanga taha ki ho◊o ngaahi lavame◊á kae◊ikai ko e ngaahi tõnounoú. ◊I ho◊o fakahaa◊iko ia ◊i he anga fakatõkilalo ◊a ho ngaahimãlohingá, te ke lava ◊o fakatupulekina mofaka◊aonga◊i kinautolu ke fakalakalaka ◊akiho◊o faiakó. Hili hono fakakaukau◊i e me◊akuó ke fai ◊o leleí, te ke lava ◊o fakapapau◊ike ke fai ia ◊o toe lelei ange.

� Ko e hã ha ngaahi konga he låsoní ne fiekau lahi taha mai ki ai ◊eku kau akó? Koe få taimi ne hangå ne ◊ikai ke nau fiekau mai aí?

� Ko e ngaahi konga få ◊i he låsoní ne mã-lohi taha ai ◊enau ongo◊i e ivi tãkiekina ◊ae Laumãlié? Ko e få taimi ne hangå ◊oku◊ikai mãlohi ai e tãkiekina ◊a e Laumãlié?

� Ko e hã ha ngaahi konga ◊o e låsoní nehangå ne nau fa◊a fakakaukau taha aí?Ko e få taimi ne hangå ne ◊ikai ke naufakakaukau fakamãtoato aí?

� Ko e hã ha ngaahi konga he låsoní nelahi taha ◊ene kaungatonu ki he◊enaumo◊uí? Ko e få taimi na◊e hangå ◊oku ◊ikaikaungatonu ai e låsoní ki he◊enau mo◊uí?◊I ho◊o fakakaukau ki he ngaahi fehu◊i

121


takitaha ◊oku hiki ◊i ◊olungá, hanga ◊o faka-kaukau◊i e ngaahi fehu◊i foki ko ◊ení: � Ko e hã ha tafa◊aki ◊i hono fakahoko ◊o e

låsoní ne hangå ne tokoni ki he ngaahitali ne ◊omí?

� Ko e hã ha me◊a ◊okú ne fakahã maifekau◊aki mo ◊eku kau akó?

� ◊E tokoni fåfå e mahino ko ◊ení ki he◊ekuteuteu e låsoni hokó?◊I ho◊o fai e ngaahi fehu◊i ko ◊ení kiate

koé, fakakaukau ke hiki ho◊o ngaahi talí ke◊oua na◊a ngalo e ngaahi ◊ilo mo e ngaahiue◊i ◊okú ke ma◊ú. Te ke ofo ◊i he lahi ◊o eme◊a kuó ke akó.

◊I ho◊o fakalaulauloto ◊i he fa◊a lotu ki hengaahi founga te ke tokoni ai ki ho◊o kauakó, ◊e lava ke tokoni◊i koe ◊e he Laumãliéke ke ◊ilo◊i e ngaahi tafa◊aki ke fakalelei◊í. Teke lava ◊o ako ha ngaahi konga pau ◊i hetohí ni. Hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o vakai◊iha ngaahi fakamatala fekau◊aki mo hono fai◊o ha ngaahi fehu◊i ◊okú ne fakatupu hafealålea◊akí (vakai, “Ko Hono Fakahoko eNgaahi Fealålea◊akí,” peesi 70–72; “Faiako◊aki e Ngaahi Fehu◊í,” peesi 75–77). Te kelava ◊o ongo◊i ◊oku mahu◊inga ke ◊ilo ki hefounga ke kamata ai e låsoní ◊i ha founga ◊efakamãnako angé (vakai, “Kamata ◊o eLåsoní,” peesi 109–110) pe fa◊ufa◊u ha faka-◊osi pe fakamã◊opo◊opo ◊oku mãlohí (vakai,“Faka◊osi ◊o e Låsoní,” peesi 111–13).

Ki ha ngaahi fokotu◊u fekau◊aki mo honofa◊u ◊o ha palani fakalakalaká, vakai ki he◊Fa◊u Ha Palani Fakalakalaka Ho◊o Faiakó”(peesi 26–29).

122


NGAAHI MA◊U◊ANGA TOKONI ◊A E SIASÍKI HONO AKO◊I ◊O E ONGOONGOLELEÍ

35

◊Oku ◊omi ◊e he Siasí ha ngaahi ma◊u◊angatokoni lahi ke tokoni ki he mãtu◊á, kau fai-akó mo e kau takí ◊i hono ako◊i ◊o e ongo-ongoleleí. Ko e folofolá ko e nãunaufakalåsoni ia ◊o e Siasí pea ko e mahu◊ingatahá ia ◊i he ngaahi ma◊u◊anga tokoni ko◊ení. ◊Oku kau ◊i he ngaahi ma◊u◊anga tokonikehé ◊a e:� ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga ange ◊i he

Faiakó

� Teaching Guidebook

� Konga ko e “Ako◊i ◊o e Ongoongoleleímo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he TohiTu◊utu◊uni ◊o e Siasí

� Ma◊u◊anga Tokoni ki he Efiafi Fakafãmili ◊i◊Apí

� Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí

� Ngaahi Talanoa mei he Folofolá

� Ngaahi tohi låsoní � Ngaahi makasini ◊a e Siasí (toutou vakai◊i

e ngaahi makasini ko ◊ení ki ha ngaahitalanoa pe ngaahi fakakaukau kehe)

� Ngaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí (koha ngaahi fakatãtã kuo fakataha◊i ◊o kauai hano fakamatala◊i ◊o ha ngaahi talanoape me◊a ne hoko fakafolofola, KauPalesiteni ◊o e Siasí pea mo hono ngãue◊i◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí.

� Ngaahi fakatãtã pe saati kehe. � Tohi himi ◊a e Siasí � Tohi Hiva ◊a e Fãnaú

� Ngaahi kãsete vitiõ ne fa◊ufa◊u ◊e he Siasí.

Laipeli ◊o e Falelotú

Kapau ◊oku ◊i ai ha laipeli ◊i homou fale-lotú, ◊oku totonu ke ◊i ai ha konga lahi peko e kotoa ◊o e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ko◊ení. Ke ke ◊ilo lahi ange ki he ngaahi nãu-nau ◊e ala ma◊u ◊i he laipeli homou falelotú,talanoa mo e tauhi laipeli ◊o e falelotú.

◊Oku totonu ke ma◊u ◊e he tauhi laipeli ◊ohomou falelotú pe kalake fakauõtí ha tatau◊o e Church Materials Catalog te ke lava kefaka◊aonga◊í. Ko e katiloka ko ◊ení ◊oku paakifakata◊u ai e ngaahi me◊a ◊e lava ke ma◊u meihe senitã tufaki◊anga nãunau ◊o e Siasí.Tãnaki atu ki he lisi ◊i ◊olungá, ◊oku ◊i hekatiloká foki ha ngaahi nãunau kehe kepoupou◊i ◊aki e kãingalotu ◊o e Siasí.

123

AKO◊I ◊O E TO◊Ú TAKITAHA

F

Konga f : AKO ◊ I ◊O E TO ◊Ú TAKITAHA

AKO◊I ◊O E FÅNAÚ

1

◊I he taimi na◊e ngãue ai ◊a e Fakamo◊uikuo toetu◊ú ki he kakai N∏faí, na◊á Nefakahã ◊a e lahi ◊o ◊Ene ◊ofa ki he fãnau ∏kí:

“Na◊á ne fua hake ◊a ◊enau tamaiki ∏kítaki taha, ◊o ne tãpuaki◊i ◊a kinautolu, moh°faki ◊a kinautolu ki he Tamaí. . . .

“Pea folofola ◊e ia ki he kakaí, ◊o pehåange kiate kinautolu: Vakai, ki ho◊omoufãnau ∏kí.

“Pea ◊i he◊enau hanga hake ke vakaí, na◊anau tangaki hake honau matá ki he langí,◊o nau mamata ki he matangaki ◊o e langí,pea na◊a nau vakai ki he kau ◊ãngeló ◊oku◊alu hifo mei he loto langí ◊o hangå ◊okunau ◊i he lotolotonga ◊o e afí; pea nau ◊aluhifo ◊o ha◊oha◊o takatakai ◊a e fãnau iiki koiá, pea na◊e takatakai ◊iate kinautolu ◊a e afi;pea na◊e tauhi ◊a kinautolu ◊e he kau ◊ãngeló(3 N∏fai 17:21, 23–24).

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã M. Lãsolo M. Palate ◊ihe◊ene lave ki he fakamatala ko ◊ení, “◊Oku◊osi mahino lelei, kuo tuku mai kia kitau-tolu kuo foaki mai ki ai ha fãnaú ha fato-ngia toputapu ◊a ia ko hono tokanga◊i ◊a efãnau mahu◊ingá ni, ko ha fatongia topu-tapu mo faka◊ei◊eiki, ne vahe◊i kitautolu ◊ehe ◊Otuá ke tau tokanga◊i ◊a e fãnau ◊i he◊ahó ni ◊aki ◊a e ◊ofa mo e tui ◊oku mãlohipea ◊ilo◊i ko hai ◊akinautolu” (“Great ShallBe the Peace of Thy Children,” Ensign, Apr.1994, 60). ◊Oku ◊omi ◊e he ngaahi fa◊ifa◊itaki-◊anga ◊a e Fakamo◊uí ha s∏pinga kiate kitau-tolu ◊i he◊etau ako◊í, tokanga◊í pea mo ◊etautãkiekina ◊a e fãnaú.

Ko ha fatongia toputapu ia ko hono ako◊iki he fãnaú ◊a e ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisípea tokoni ke nau ako ke mo◊ui◊aki ia. ◊Okutotonu ke ke ako◊i kiate kinautolu ◊a e tokã-teline mo◊oní, ◊o hangå ko ia na◊e fai ◊e hepalõfita ko N∏faí, ◊i he◊ene pehå, “Pea ◊oku

mau lea ◊ia Kalaisi, ◊oku mau fiefia ◊iaKalaisi, ◊oku mau malanga◊aki ◊a Kalaisi, ◊okumau kikite ◊ia Kalaisi, pea ◊oku mau tohi ◊ofakatatau mo ◊emau ngaahi kikité koe◊uhí ke◊ilo◊i ◊e he◊emau fãnaú ki he tupu◊anga ◊a aite nau lava ke sio ki aí koe◊uhí ke ma◊u ai hafakamolemole ◊o ◊enau ngaahi angahalá” (2N∏fai 25:26).

◊I ho◊o ako◊i ◊a e fãnaú, te ke ◊ilo◊i ◊okú kema◊u ◊a e ngaahi tãpuaki makehe. ◊E ◊omi ◊ehe fãnaú ◊a e fiefiá ki ho laumãlié pea moue◊i koe ke ke hoko ko ha fa◊ifa◊itaki◊angalelei. ◊I he faka◊au ke ke fakatokanga◊i ◊a efaivelenga, ◊ofa, falala pea mo e ◊amanakilelei ◊a e fãnaú, te ke toe ofi ange ai ki he◊Eikí pea mahino lelei ange ◊Ene ngaahifekaú ke “tatau mo e tamaiki ∏kí” (Mãtiu18:3). ◊I ho◊o ma◊u ◊a e Laumãlié ke ne tatakikoé, te ke lava ◊o ◊ofa pea mo ako◊i ◊a efãnaú ◊i ha founga faka-Kalaisi. Te ke lava ◊otokoni ki he ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine takitaha ke ne ◊ilo ◊a e nonga na◊e tala◊ofa ange◊aki kia kinautolu te nau muimui ◊i heFakamo◊uí: “Pea ◊e ako◊i ◊e he ◊Eikí ◊a ho◊ofãnau kotoa på; pea ◊e lahi ◊a e fiemãlie ◊aho◊o fãnaú” (3 N∏fai 22:13).

Ngaahi Fakahinohino ki hono ◊Ilo◊iMo Hono Ako◊i ◊o e Fãnaú

◊E lava ◊a e ngaahi fakahinohino ko ◊eníke tokoni lelei ange ke toe mahino ◊a engaahi ◊ulungãanga ◊o e fãnau ◊okú ke ako◊í(toe vakai ki he “Ko e Ngaahi ◊UlungãangaFakato◊u ◊o e Fãnaú,” peesi 129-37, mo engaahi peesi talateu ◊o ho◊o tohi låsoniPalaimelí, kapau ◊okú ke faiako ◊i hePalaimelí.

◊Oku tui ◊a e fãnaú. ◊Oku nau tui ki heme◊a ◊okú ke lea◊akí. ◊Oku nau fie fanongo kihe mo◊oní. ◊Okú ke ma◊u ◊a e ngafa ke ako◊ikia kinautolu ◊a e tokãteline totonú ◊i hafounga ◊oku faingofua mo mahino, ◊aki ◊a elea pea mo e ngaahi fa◊ifa◊itaki◊anga ◊e lavake mahino kia kinautolú.

◊Oku lava ◊a e fãnaú ◊o fakatokanga◊i e tãki-ekina ◊a e Laumãlié. Ako◊i kiate kinautolu koe ongo◊i nonga, ◊ofa pea mo mãfana ◊okuma◊u he taimi ◊oku nau talanoa pe hiva ai ◊okau kia S∏s° Kalaisi mo ◊Ene ongoongoleleí,ko e ha◊u ia mei he Laumãlie Mã◊oni◊oní.Tokoni ke mahino kia kinautolu ko engaahi ongo ko ◊ení ko e konga på ia ◊o hafakamo◊oni.

126


◊Oku fakamãtoato ◊a e fãnaú ◊i he◊enau tali◊a e ngaahi me◊á. ◊Oku mo◊oni ◊a e me◊akotoa på kia kinautolu. Kapau te ke faka◊ao-nga◊i ha ngaahi lea ◊uhinga mamafa ke ako◊i◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni toputapu ◊o eongoongoleleí, te nau puputu◊u ai. Tokoni◊i◊a e fãnaú ke nau ako ◊a e ongoongoleleí ◊akiha◊amou alea◊i ha ngaahi me◊a ◊oku hokopea mo ha ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku nau an-ga∑maheni ki ai: ◊i ◊api, fãmilí, pea mo emãmani ◊okú ne ◊çãtakaiçi kinautolú.Fakapapau◊i ◊oku ◊ikai ke nau ma◊u hala◊i ◊a eme◊a ◊okú ke ako◊í.

◊Oku fie◊ilo mo våkeveke ◊a e fãnaú ke nauako: ◊Oku nau fiefia ke nau ako ◊i he ngaahime◊a kehekehe pea mo ha ngaahi me◊afo◊ou ◊oku nau a◊usia. ◊Oku nau loto ke naungaue takai holo, faka◊aonga◊i kotoa ◊a engaahi ongo ◊oku nau ma◊ú, fakatotoló, peamo ◊ahi◊ahi◊i ha ngaahi me◊a fo◊ou. ◊Okumanako ◊a e fãnau lalahi angé ◊i he ◊ahi◊ahi◊ihono tali ◊o e ngaahi fehu◊í pea mo vetekiha ngaahi palõpalema. ◊E toe tokanga mofiefia ange ◊a e fãnau ◊i ho◊o kalasí ki he akókapau te ke faka◊aonga◊i ha ngaahi foungafakafaiako mo ha ngaahi ◊ekitivit∏ kehekeheke ako◊i ◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí (vakai, “Faiako ◊Aki e FoungaKehekehé,” peesi 102–04).

◊Oku ◊ofa ◊a e fãnaú pea ◊oku nau loto ke◊ofá◊i pea mo tali lelei kinautolu. Vakai ki hangaahi faingamãlie ke fakamãlohia ai ◊a eanga-leleí mo e ◊ulungãanga ◊ofa ◊oku ha◊ufakanatula på mei he fãnaú. Koe◊uhí ◊okuloto ◊a e fãnaú ke fakafiemãlie◊i koe mo fie-fia ◊i he tokoni ki he ni◊ihi kehé, tuku angeha ngaahi faingamãlie ke nau tokoni ai.Kole ange ke nau to◊o ho◊o ◊° tohí, to◊o ◊a engaahi fakatãtaá, pe tali ha ngaahi fehu◊i.Poupou◊i kinautolu ke nau fetokoni◊aki.Fakahã ange ho◊o ◊ofa kia kinautolú. Langahake ◊enau falalá ◊aki ho◊o tala ange ho◊ohounga◊ia ◊i he◊enau ngãué ◊i he taimi på ◊elava aí. Fanongo lelei ki he me◊a ◊oku naulea◊akí.

◊Oku kamata ke teuteu ◊a e fãnaú ki hekaha◊ú: Neongo ◊oku kei tau mama◊o ◊a etu◊unga ◊o e kakai lalahí ki he fãnaú, ka ◊okunau teuteu ◊i he taimí ni ki hanau ngaahifatongia fakafãmili ◊i he ngaahi fãmili tenau ma◊u ◊i he kaha◊ú, ◊i he Siasí pea mo engãue◊angá. Te ke lava ◊o tokoni◊i kinautoluke nau fakatokanga◊i ◊a e founga hono toko-ni◊i kinautolu ◊i he ngaahi me◊a ◊oku nau

a◊usia he taimi lolotonga ní. Hangå ko ◊ení,◊e lava på ke ke tala ange, “Mele, na◊á kusiofi ho◊o tokoni kia Keli ke ne ◊ilo ◊a efounga ◊o e kumi folofolá. Na◊á ke fa◊a kã-taki mo anga∑lelei ◊aupito. ◊Oku ou tui ko etaimi ko å te ke hoko ai ko ha fa◊eé, ◊e lahiha ngaahi me◊a faka◊ofo◊ofa te ke ako◊i kiho◊o fãnaú.” Pe ko ha◊o pehå ange, “Mãtiu,te ke hoko ◊i ha ◊aho ko ha faifekauma◊ongo◊onga koe◊uhí ◊okú ke ako ke kefokotu◊u ha ngaahi taumu◊a pea mo faka-kakato kinautolu. ◊Oku ou laukau◊aki koe!”

◊E muimui ◊a e fãnaú ◊i ho◊o tã s∏pingá.◊Okú ke hoko ma◊u pe ko e faiako, neongo◊oku ◊ikai te ke fakatokanga◊i. ◊Oku lahi angeho◊o faiakó ◊i ho◊o tõ◊ongá pea mo ho ◊u-lungãangá ◊i ho◊o ngaahi leá. ◊O hangå ko◊ení, ◊e mamata e fãnaú ki ho◊o faka◊apa◊apaki he folofolá. Te nau vakai◊i ◊a e foungaho◊o fakataufolofola ki he Tamai Håvaní moS∏s° Kalaisí. Te nau vakai ki ho◊o mo◊ui◊aki ◊ae ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í. ◊Etokoni ho◊o ngaahi fa◊ifa◊itaki◊anga mã◊oni-◊oní ke nau fakatupulaki ◊a e ◊ofa pea mo efaka◊apa◊apa lahi ange ki he Tamai Håvanípea mo Hono ◊Aló.

◊Oku nounou ◊a e taimi ◊oku tokanga ◊ai ◊a efãnaú, pea mo ◊ikai te nau lava ◊o tangutuma◊u fuoloa. ◊Oua te ke fakakaukau ◊e lahi hame◊a te ke ma◊u meiate kinautolu.Fakatokanga◊i angé na◊a ◊oku◊ uhinga ◊enau◊ulungãanga ta◊etokangá ko ◊enau hela◊iá pefiekaiá, pea ◊oku ◊ikai mahino kia kinautoluha me◊a na◊á ke lea◊aki, ◊oku nau fiema◊u kengaue holo, pe ◊oku nau ta◊eoli◊ia. Ko efounga lelei taha ki hono ma◊u ◊enautokangá pea mo tokoni◊i kinautolu ke nauakó ko ho◊o poupou◊i kinautolu ke nau kau◊i he ngaahi låsoní. Koe◊uhí ◊oku longomo◊ui◊a e fãnaú, palani ha ngaahi founga ke naulava ai ◊o ngaue pe mamata, fanongo,nanamu pe ko ha◊anau ala ki ha fa◊ahingame◊a ko e konga ia ◊o e låsoní taki taha.◊Oku nau fiefia ke ako ◊o makatu◊unga ◊ihano toutou fai ha me◊a, fanga ki◊i talanoafaingofua, ngaahi hiva, pea mo e ngaahi◊ekitivit∏.

Fakamãlohia e Ngaahi Fãmilí

Kapau ko e faiako pe ko e taki koe, te kelava ◊o tokoni ki he ngaahi mãtu◊á ◊i he◊e-nau feinga ke ako◊i ◊a e ongoongoleleí kihe◊enau fãnaú. Tala ange ki he ngaahi mã-tu◊á ◊a e ngaahi me◊a ◊okú ke ako◊i ◊i ho◊o

127


kalasí, koe◊uhí ke nau fakamamafa◊i ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ko ia ◊o e ongoongoleleí ◊i honau ◊apí (vakai, “Ko eNgaahi Taimi Tukupau Ke Fai ai ◊a e Ako◊í ◊i he ◊Apí,” peesi167–70). Fakalotolahia ◊a e fãnaú ke nau vahevahe pea mohonau fãmilí ◊a e ngaahi me◊a ◊oku nau akó. Te nau lava ◊ovahevahe ◊i he ngaahi efiafi fakafãmilí ha ngaahi hiva,ngaahi potu folofola, ngaahi va◊inga pea mo e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊oku nau ako ◊i he ngaahi kalasí pe ngaahi ◊eki-tivit∏ ◊a e Palaimelí. ◊Ai mo ke ◊oange ke nau õ ki honaungaahi ◊apí mo ha lipooti ◊o e ngaahi låsoni pe ngaahi ◊eki-tivit∏ na◊a nau kau ki aí, ke tokoni ke fakamãlohia ◊a e me◊ana◊e ako ◊e he ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné. Te ke toe lava foki ◊o

◊ai ke ◊ilo◊i ◊e he mãtu◊á ◊a e taimi ne fu◊u ◊aonga pe ko etaimi ◊oku vahe◊i ai ia ke lotu pe fai ha leá. Te ke lava ◊ofakaafe◊i ◊a e ngaahi mãtu◊á ke nau vahevahe ◊a e ngaahime◊a na◊e hoko kia kinautolú pe ko ◊enau ngaahi faka-mo◊oní ko ha konga ◊o e låsoní.

Manatu◊i ko e taimi ko å ◊okú ke tokoni ai ki he fãnaúke nau ma◊u ha fakamo◊oni pea mo mo◊ui◊aki ◊a e ongo-ongoleleí, te nau lava ◊o fakalotoa honau ngaahi fãmilí kefai lelei. ◊I ho◊o ako◊i ◊a e ongoongoleleí ki he fãnaú pea motokoni◊i kinautolu ke nau ako ke mo◊ui◊aki iá, ◊okú ketokoni ke fakamãlohi honau ngaahi fãmilí.

128


KO E NGAAHI ◊ULUNGÅANGAFAKATO◊U ◊O E FÅNAÚ

2

◊Oku hokohoko ma◊u på ◊a e liliu fakaesino, faka◊atamai,fakasõsiale, fakaeloto pea mo fakalaumãlie ◊a e fãnaú. ◊Okunau muimui ◊i ha s∏pinga pau fakal°kufua ◊o e tupú mo efakalakalaká. Ko e ngaahi mãtu◊a mo e kau faiako ko ia◊oku nau ◊ilo◊i ◊a e ngaahi ◊ulungãanga anga∑maheni ◊o eto◊u kehekehé, te nau lava ◊o feohi lelei ange mo e ◊u-lungãanga ◊o e fãnaú pea toe ako◊i lelei ange kinautolu.

◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi ◊i he fãnaú ◊oku vave ange ◊enau faka-lakalaká pe tuai ange ◊i ha ni◊ihi ◊i honau to◊ú. ◊O hangå ko◊ení, ◊e vãofi ange ha ki◊i ta◊u ono mo e ◊ulungãanga faka-to◊u ◊o ha ta◊u nimá pe ta◊u fitu. Toe manatu◊i ange ◊okulava på ◊a e fãnaú ia ◊o liliu fakataimi ki ha ◊ulungãanga ◊o efãnau ◊oku toe kei si◊i ange ◊i he taimi ◊oku nau loto∑-mamahi pe mafasia aí.

Kuo ◊osi teuteu◊i ◊a e ngaahi tohi låsoni ◊a e Siasí ◊o faka-tatau på mo e ngaahi ◊ulungãanga ◊o e fãnaú ◊i he◊enautupu haké. ◊I ho◊o ako mo teuteu ◊a e låsoní taki taha, faka-tokanga◊i ke ke ◊ilo◊i ◊a e founga ◊oku lava ai ◊e he kongataki taha ◊o e låsoní ◊o tokoni◊i koe ke ke a◊usia ◊a e ngaahifiema◊u ◊a e fãnaú.

Tatau ai på pe ko e hã ◊a e to◊u ◊okú ke ako◊í, fakapapau◊i◊okú ke ma◊u ◊a e fa◊a kãtakí, faka◊apa◊apá, ◊ofá pea mahinokiate koe ◊a e ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine taki taha. ◊Oua na◊á ke◊amanaki ◊e lahi ha ngãue e fai ◊e he fãnaú ◊i he me◊a te naulavá.

◊E tokoni ◊a e ngaahi fakamatala mo e ngaahi fokotu◊uko ◊ení ke toe lelei ange ai ◊a ho◊o ◊ilo ki ho◊o kalasí.

Ko e Ta◊u Taha Mãhina Onó

Ngaahi ◊Ulungãanga ◊o e Fãnaú

� Luelue, kaka, totolo mo lele. ◊Oku fiefia ke ne teke motoho ha ngaahi me◊a. ◊Oku faingofua ange ke ne vetekiha ngaahi me◊a ◊i ha◊ane lava ke toe fokotu◊u. ◊Oku ◊ikailava ◊o fengãue◊aki lelei e ngaahi kupu ◊o hono sinó.Hela◊ia vave. ◊Oku te◊eki ai poto he ◊alu ki he falemã-lõloó.

� Lahi ◊ene longoa◊á. Kamata ke fakatupulaki ◊ene ◊ilo kihe leá. Lea◊aki ◊a e kupu◊i lea ◊e taha, tautautefito ki he

“ ◊a◊akú” mo e “ ◊ikaí. Tãnaki ◊ene ◊iló ◊o makatu◊unga ◊i he sió, ongó, alá, nanamú mo e kaí. ◊Oku lahi ange◊a e me◊a ◊okú ne ◊iló ◊i he me◊a ◊okú ne lava ◊o fakahãmaí.

� ◊Oku fiefia ke va◊inga fakataha mo e fãnau kehé, ka ◊okulahi ange ◊a e taimi ◊oku ◊ikai te ne fengãue◊aki ai mokinautolú. ◊Oku ◊ikai te ne fie vahevahe ◊a e me◊a ◊okú nema◊ú.

� Matatangi, ka ◊oku vave på ◊ene loto leleí.

Ngaahi Fokotu◊u ki he Mãtu◊á mo e Kau Faiakó

� ◊Ai e ngaahi ◊ekitivitií ke kehekehe ke ne ma◊u ◊a etokanga ◊a e fãnaú. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊okukau ai ◊a e lue laló, toho mo teke ha ngaahi me◊a.Faka◊aonga◊i e fanga ki◊i va◊inga louhi◊i nimá pea mo engaahi ◊ekitivit∏ hivá.

� ◊Oange ha ngaahi faingamãlie ki he talanoá mo e ngãuefakatahá. Ako◊i ◊a e founga ◊o e loto-◊apasia ◊i he lolo-tonga ◊o e lotú. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fakatãtaá ◊i hengaahi talanoá. ◊Oange ◊a e ngaahi me◊ava◊inga ◊e lava keto◊o mo ako mei aí, ◊o hangå ko e me◊ava◊inga ke foko-tu◊utu◊u, ngaahi fo◊i pulu, fanga ki◊i pãsolo faingofua,fanga ki◊i tamapua pea mo e ngaahi ◊∏misi ◊o e kakaí moe fanga monumanú.

� ◊Oange ha ngaahi me◊a va◊inga mo ha ngaahi ◊ekitivit∏ ◊elava ke va◊inga toko taha pe ai ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné. Tokoni◊i ia ke lava ◊o vahevahe mo feohi mo eni◊ihi kehé.

� Fua ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ◊i he taimi ◊oku loto∑-mamahi pe ta◊efiemãlie aí.

Ko e Ta◊u Uá


� ◊Oku fu◊u longomo◊ui. Puna, luelue mo lele. ◊Oku lava ◊opasipasi mo ◊aka e fo◊i pulú. ◊Oku lava ◊o to◊o ha fangaki◊i me◊a iiki, ka ◊oku ◊ikai te ne lava ◊o fakama◊u pe toho

129


ha sipa ◊o ha kofu pe tokanga◊i ia ◊i ha toe ngaahifounga kehe. ◊Oku ◊ite◊ita pea mo ta◊efiemãlie ◊i he◊enehela◊iá.

� ◊Oku lava ke ne lea◊aki ha fo◊i lea ◊e ua pe tolu ◊i he fo◊isåtesi. ◊Oku lava ◊o lea “ ◊ikai” ma◊u pe, neongo ◊oku ◊ikai◊uhinga pehå. ◊Oku faingofua mo mo◊oni ◊ene ngaahifakakaukaú. ◊Oku ◊ikai lava ke ne faka◊uhinga◊i ha me◊a.◊Oku lava på ke ne fai ha fanga ki◊i fili faingofua . Fiefia◊i hono toutou fai ha me◊a. ◊Oku taimi nounou ◊enetokangá (◊oku miniti på ◊e ua pe tolu). ◊Oku fu◊u fie◊ilo.◊Oku hiki mei he ◊ekitivit∏ ◊e tahá ki he ◊ekitivit∏ hokó.◊Oku manako ◊i he ngaahi me◊ava◊inga faingofuá, ngaahinãunau tã valivalí, ngaahi tohí, fanga ki◊i talanoa nou-noú mo e ngaahi ◊ekitivit∏ hivá.

� ◊Oku manako ke va◊inga toko taha. ◊Oku feinga kemanako ke va◊inga mo e ni◊ihi kehé, ka ◊oku fa◊a lahiange ◊ene manako ke va◊inga ofi holo på ◊iate kinautolukae ◊ikai mo kinautolu. ◊Oku fa◊a fakakikihi ◊i he me◊a-va◊ingá. ◊Oku faingata◊a ke fie vahevahe pea mo ngãuefakataha. Kole ki he kakai lalahí ha ngaahi me◊a ◊okú nefiema◊u mei he ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine kehé.

� ◊Oku ◊ofa mo manava◊ofa. ◊Oku manako ke huki pea mofep∏kinima. ◊Oku manako ke ofi ki he◊ene fa◊eé.Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ongo fakaelotó ke fakahaa◊i ◊aki◊ene loto mamahí, ke ma◊u ◊a e me◊a ◊oku loto ki aí, peamo fakahã ◊ene ◊itá mo e ta◊efiemãlié. ◊Oku liliu vavehono lotó. Manako ke fa◊iteliha.

� Manako ke lotu. ◊Okú ne ◊ilo◊i ◊oku ◊ofa ◊a e TamaiHåvaní pea mo S∏s° ◊iate kitautolu, ka ◊oku fu◊u fai-ngata◊a ke ne ◊ilo◊i ◊a e ngaahi fakakaukau fakalaumãlielahi.

Ngaahi Fokotu◊u ki he Ngaahi Mãtu◊á mo e Kau Faiakó

� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ fakamãlõloó ◊o hangåko e fanga ki◊i va◊inga louhi◊i nimá pea mo e hivá.Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ hangå ko e l∏ ◊o e ki◊itangai p∏ní, laka takaí pea mo e puná. Faka◊ehi◊ehi meihe ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku fiema◊u ki ai ha poto fakataukeipea mo e poto he fakafuofuá, hangå ko e kosi fakatãtaápe pepá pea mo e fakapipiki ha me◊a.

� ◊Ai ke faingofua ◊a e ngaahi fealålea◊akí. Tokoni ki he kihe ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke kau ◊i he fealålea◊akí.Faka◊aonga◊i hono toutou fai ◊a e me◊a tatau. ◊Oua na◊atuku tokotaha ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné; ko e fãnau ◊ihe to◊u ko ◊ení ◊e faingofua ◊enau fai ha fa◊ahinga me◊a tenau lavea ai. ◊Oange ha ngaahi faingamãlie ki he ki◊itamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne fai ha ngaahi fili.

� ◊Oange ha ngaahi faingamãlie ki he ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke ngãue fakataha mo e ni◊ihi kehé, kae ◊oua te kefakamãlohi◊i iá. ◊Oange ke fili ki he ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku

fie kau ki aí. ◊Oange ha fakahinohino ◊oku fai ◊i he ◊ofamo e tokangá. Taki ◊ene tokangá ki ha me◊a kehe kemama◊o ai mei ha ◊ulungãanga ◊oku ta◊e fe◊ungá.

� Fakahã ◊a e ◊ofá mo e manava◊ofá. Toe tataki e tokanga ◊a e fãnaú ki ha me◊a kehe ke ta◊ofi ◊aki ha ◊ulungãanga◊oku ◊ikai fe◊unga. Fakalotolohia ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke ngãue ◊iate ia på, kae ◊oange ◊a e tokoní ◊i hetaimi ◊oku fiema◊u aí. Tuku ange ke ne ako ke ngãue◊akihono fai ◊ene ngaahi filí.

� Tuku ange ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke lotu. Fakatefito◊a e ngaahi fakakaukau fakalaumãlié ◊i he fãmilí pea moe ◊ofa ki he Tamai Håvaní pea mo S∏s°.

Ko e Ta◊u Tolú


� Luelue mo lele, ka ◊oku te◊eki ai ke fengãue◊aki lelei engaahi kupu hono sinó mo ◊ene ngaahi ongó. ◊Okumanako ke ngãue◊aki hono nimá ka ◊oku te◊eki ai ke fu◊upoto.

� Lahi ange ◊ene ◊ilo leá. Manako ke talanoa pea mo akoha ngaahi lea fo◊ou. ◊Oku taimi si◊i pe ◊ene tokangá. Fu◊ufie◊ilo mo fa◊a ◊eke. ◊Oku lahi ange ◊ene ma◊u halá pea faimo ha ngaahi fakamatala ◊oku ◊ikai felave◊i mo e tau-mu◊á. Manako ke fakamuna. ◊Oku manako he fanga ki◊iva◊inga louhi◊i nimá, fanga ki◊i talanoá mo e ngaahi ◊eki-tivit∏ hivá. ◊Oku faingata◊a ke ne fakafaikehekehe◊i ◊a eme◊a ◊oku ◊i he◊ene fakakaukaú mei he mo◊oní.

� Manako ke ngãue toko taha. ◊Oku ◊ikai manako keva◊inga mo e ni◊ihi kehé, ka ◊oku manako ke ◊i ai honongaahi kaungãme◊á. ◊Oku siokita. ◊Oku faingata◊a ke fievahevahe ha◊ane me◊a. ◊Oku manako ke feohi mo ekakai lalahí, tautautefito ki he fãmilí koe◊uhí ◊oku nau◊omi ◊a e ongo◊i malú.

� Loto ke fakafiemãlie◊i ◊a e kakai lalahí. Fiema◊u ke nautali lelei ia, ◊ofa pea mo fakah∏kihiki◊i ia. ◊Oku kåkå ◊i hetaimi ◊oku ilifia pe hoha◊a aí. Matatangi. Tokanga ki heongo ◊oku ma◊u ◊e he ni◊ihi kehé. ◊Oku kamata ke ne faiha me◊a ◊iate ia på. ◊Oku mata-tangi mo ◊ita vave ka ◊okuna◊a mo loto lelei vave.

� Manako ◊i he ngaahi tefito◊i mo◊oni faingofua ◊o e ongo-ongoleleí ◊o hangå ko e lotú pea mo e talangofuá. ◊Okulahi ange ◊ene ◊ilo◊i ◊a e Tamai Håvaní pea mo S∏s°Kalaisí, pea ◊oku tui ngofua kia Kinaua.


� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku kau ai ◊a e puná,tãfué, luelué pea mo e punoú. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi◊ekitivit∏ tã fakatãtã faingofuá ◊o hangå ko e fakapipikiha ngaahi me◊a, ngaohi ha me◊a mei he ◊°meá pea mo e valivalí. Faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku fie-

130


131

ma◊u ki ai ◊a e ngaahi poto fakangãué pea mo e poto hefakafuofuá, ◊o hangå ko e nono◊o pe kosikosi ha me◊a.Teuteu ke fakamã◊opo◊opo ◊a e fakavevé.

� Ako◊i ◊a e ngaahi fakakaukaú ◊i ha founga faingofua momahino. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fakamatala fakanou-noú pea mo e ngaahi nãunau ◊oku lava ke mamata ki aíke fakamamafa◊i ◊aki ◊a e ngaahi fakakaukaú. Poupou◊i ◊ae ngaahi fehu◊í pea mo e ngaahi talí ki he ngaahi låsoní,kae tuku ki he tamasi◊í pe ta◊ahiné ke nau taufetongi moe fanga ki◊i fãnau kehé. Faka◊aonga◊i hono filio◊i ◊o engaahi founga fakafaiakó ◊o hangå ko e ngaahi talanoa,ngaahi hiva, ngaahi fealålea◊aki, fakatãtaa◊í, faka◊aonga◊i◊o e louhi◊i nimá pea mo ha fanga ki◊i va◊inga faingofua.Fetongitongi ◊i he vaha◊a ◊o e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku ◊ikaihoha◊á mo e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku longomo◊uí.

� ◊Oange ha ngaahi faingamãlie ke va◊inga mo e ni◊ihikehé. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊okú ne poupou◊i◊a e fevahevahe◊akí, tautaufetongí mo e ngãue fakatahá.Fakatupulaki ha vã ◊oku vãofi mo e ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné mo ◊oange ma◊u på ha ngaahi faingamãlie ke tala-noa ◊o kau ki hono fãmilí.

� Fakahã ange ◊okú ke sai◊ia mo falala ki he ki◊i tamasi◊í peta◊ahiné. Faka◊ehi◊ehi mei he fakaangá. Fakamamafa◊iange ◊a ho◊o ◊ofá pea mo e ◊ofa hono fãmilí ◊iate iá.Tokoni◊i ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne ◊ilo ◊a e ongo◊a e ni◊ihi kehé pea malava ke ne veteki ha ngaahifepakipakí. Poupou◊i ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke nefai ◊a e ngãué ◊iate ia på.

� Ako◊i ◊a e ongoongoleleí ◊i ha ngaahi founga faingofuapea mo pau. Ako◊i ange ◊oku mo◊ui ◊a e Tamai Håvanípea mo S∏s° Kalaisi pea ◊okú na manava◊ofa mo ◊ofa.Vahevahe ha ki◊i fakamo◊oni faingofua. Tokoni◊i ◊a e ki◊itamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne fakatokanga◊i ◊a e faka◊ofo◊ofa◊o e ngaahi fakatupu ◊a e ◊Otuá.

Ko e Ta◊u Faá


� ◊Oku fu◊u longomo◊ui. Vave ◊ene ngaue holó. Manako ketãfue, puna, lova, kaka pea mo tolotolo.

� ◊Oku sai◊ia ke talanoa pea mo ako ha ngaahi lea fo◊ou.Fa◊a fehu◊i. ◊Okú ne lava si◊isi◊i på ke faka◊uhinga hame◊a, ka ◊oku lahi ange ◊ene ma◊u halá. Faingata◊a ke nefakafaikehekehe◊i ◊a e me◊a ◊oku mo◊oní mei he ngaahime◊a ◊oku fakakaukau ki aí ka ◊oku ◊ikai mo◊oni. ◊Okutaimi si◊i på ◊ene tokangá. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi tãfakatãtaá ke fakahaa◊i ◊ene fakakaukaú. Manako ki hefakamuná mo fakatãtaa◊i ha fa◊ahinga me◊a.

� Lava ke ne toe va◊inga fakataha ange mo e ni◊ihi kehé.Ko e taimi ◊e ni◊ihi ◊okú ne fakamãlohi, fie pule, an-ga∑kovi mo loto ta◊efieauna, ka ◊oku toe lava på foki keanga fakakaume◊a. ◊Oku sai◊ia he fakah∏kihiki mo◊oní.

� ◊Okú ne fa◊a feinga ke ne ◊ilo◊i ◊a e lahi ◊o e kãtaki ◊a ekakaí. ◊Okú ne põlepole, tautautefito ◊iate ia på mo honofãmilí. Ko e taimi ◊e taha kuo ne loto lelei ai pea taimi


si◊i pe kuó ne ◊ita. ◊Oku toe lahi ange ◊enau falala kiate iapeé. Lava på ke ne ilifia pea mo ◊ikai ongo◊i malu.

� ◊Oku kamata ke ne ◊ilo◊i ◊a e me◊a totonú mei he me◊a◊oku halá , pea ◊okú ne fa◊a loto ke fai ◊a e me◊a ◊okutotonú. Tukuaki◊i ◊a e ni◊ihi kehé ki he◊ene fehãlaakí.◊Oku fakanatula pe ◊ene ◊ofa pea mo ◊ene faka◊apa◊apa kihe Tamai Håvaní pea mo S∏s° Kalaisi, pea fai mo hangaahi fehu◊i lahi ◊o fekau◊aki mo Kinaua. Manako kelotu, pea loto ke failelei. ◊Oku kamata ke toe tokangaange ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

Ngaahi Fokotu◊u ki he Ngaahi Mãtu◊á mo e Kau Faiakó

� Fetongitongi ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku ◊ikai ke hoha◊ámo e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku fakalongomo◊uí. Tokoni kihe ki◊i tamasi◊í pe ki◊i ta◊ahiné ke ne mapule◊i på ia peafatongia ◊aki e ngaahi me◊a ◊okú ne faí. Ako◊i ◊a engaahi founga totonú ke fakahã ◊aki ◊a e ngaahi me◊a◊oku ◊i hono lotó.

� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fealålea◊aki mo e ngaahi ◊ekitiv-it∏ ◊e lava ke faka◊ai◊ai ai ◊a e fakakaukaú, ◊o hangå ko hafanga ki◊i tupu◊a faingofua pea mo e ngaahi va◊inga kefai hano mate◊i. Fakama◊ala◊ala ◊a e ngaahi me◊a ◊okuta◊emahinó. Ngãue◊aki ◊a e ngaahi fakatãtaá, ngaahi me◊apea mo e ngaahi me◊a mo◊oni ◊oku hoko tonu.Faka◊aonga◊i ha ngaahi fo◊i lea fo◊ou. Tuku ki he tamasi◊ípe ta◊ahiné ke ne tã ha ngaahi fakatãtã ◊oku fekau◊akimo e ngaahi låsoní. Tali lelei pea mo poupou◊i ◊a e fangaki◊i fakakaukau fo◊ou ◊oku fai ◊e he ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné. Faka◊atã ke ne fakatotolo hono ◊ãtakaí. Ngãue◊aki ◊ae ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku fakatãtaa◊i.

� ◊Oange ◊a e ngaahi faingamãlie ki he ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke va◊inga pe ngãue fakataha mo e ni◊ihi kehé.Ako◊i ◊a e anga◊ofá, fa◊a kãtakí pea mo e anga faka◊apa-◊apá. Tokoni ki he tamasi◊í pe ta◊ahiné ke muimui ◊i hangaahi lao faingofua ◊o hangå ko e taufetongi hono fai◊o ha fa◊ahinga me◊a. Tokoni ki he ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke ne ako ha ◊ulungãanga fakasõsiale lelei ◊o ◊ikai ketautea◊i pe tafulu◊i ia.

� Fokotu◊u ha ngaahi fakangatangata mo muimui pau kiai. Tukuange ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke talanoa ◊okau ki ai mo hono fãmilí. Ako◊i ange ◊oku makehe ki heTamai Håvaní pea mo S∏s°. Fakahã ange ◊a ho◊o ◊ofá moe ◊ofa ◊a ◊ene ongo mãtu◊a kiate iá.

� Tokoni◊i ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne fatongia◊akipå hono ◊ulungãanga ◊o◊oná, pea ako◊i ◊a e mahu◊ingahono fai ◊o e ngaahi fili totonú. Ako◊i ange ◊oku ◊ofa ◊a eTamai Håvaní ◊i He◊ene fãnaú pea ◊oku tau lava ◊o fetu◊u-taki pea mo Ia ◊i he lotú. Tokoni◊i ◊a e ki◊i tamasi◊í peta◊ahiné ke ne ◊ilo◊i ◊a e founga ◊o e loto◊apasia ◊i he lotú.Ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

Ko e Ta◊u Nimá


� ◊Oku fu◊u longomo◊ui. ◊Oku lelei ◊ene palanisí pea ◊okufaka◊au ke toe fekau◊aki lelei ange ◊a e fengãue◊aki honosinó mo ◊ene ongó. ◊Oku lava ke ne ◊aka ◊a e fo◊i pulú,lue ◊i ha laine hangatonu, hopo, tãfue, pea mo laka.◊Oku manako ◊i he tã fakatãtaá, valivalí, pea kau ◊i hengaahi ◊ekitivitií mo e ngaahi va◊ingá. ◊Oku ako ke lava◊o tui mo ha◊iha◊i ◊a e tepi hono suú pea mo fakama◊umo toho ◊a e sipa hono valá.

� ◊Ilo◊i ha ni◊ihi ◊o e ngaahi mata◊itohí, mata◊ifiká mo engaahi fo◊i leá. Manako ke pehå ◊oku poto he lautohímo e tohi nimá. ◊Oku lava ◊o ako ke laukonga. Ngututalanoa. Fai ha ngaahi fehu◊i, fai ha ngaahi fakamatala,pea ◊oku mahino ◊i he◊ene ngaahi talí ◊a e lahi ange ◊a◊ene ◊iló. ◊Oku lava lelei ke ne veteki ha ngaahi palõ-palemá. ◊Oku fie◊ilo pea mo våkeveke ke ne ◊ilo ◊a emo◊oní. ◊Oku kamata ke ne fakafaikehekehe◊i ◊a e mo◊onímei he ngaahi me◊a ◊oku fakakaukau ki ai ka ◊oku ◊ikaike mo◊oni. ◊Oku taimi si◊i på ◊ene tokangá ka ◊oku faka-◊au ke tupulaki. ◊Oku manako ke fai ha fanga ki◊i ngãuepau. ◊Oku manako ◊i he huá mo e fanga ki◊i faivá, ka◊oku ◊ikai lava ke ne kata◊i pe ia. ◊Oku manako ◊i he fangaki◊i talanoá, hiva, mãú pea mo e fakatãtaa◊i ha fa◊ahingame◊a.

� ◊Oku anga fakakaume◊a mo loto ke fakafiemãlie◊i pea mofengãue◊aki mo e ni◊ihi kehé. Kamata ke manako ke kauki ha fanga ki◊i kulupu ◊o e fãnaú, ka ◊oku loto ke ◊i aihano kaume◊a mamae. Si◊isi◊i ◊ene fakatupu ha fanga ki◊ifepaki ◊i he va◊inga fakakulupú. ◊Oku kamata ke ne fietalangofua ki he ngaahi tu◊utu◊uní, ka ◊oku fehi◊a kiakinautolu ◊oku ◊ikai fie talangofuá. ◊Oku kamata kemahino kiate ia ◊a e ngaahi laó, ka ◊oku fa◊a feinga keliliu kinautolu ke lelei på ma◊ana.

� Fakatefito ◊ene tokangá ◊i he ◊apí mo e fãmilí. ◊Oku ◊ofa ◊ihe kakai lalahí, pea ◊oku loto ke fakafiemãlie◊i kinautolu.◊Oku mã vave, tautautefito ki he◊ene ngaahi fehãlaaki◊a◊aná.

� Loto ke fai lelei. ◊Okú ne ako ◊a e faikehekehe ◊o e me◊atotonú mo e me◊a ◊oku halá. ◊Oku fa◊a loi ◊i he taimi ◊eni◊ihi pe tukuaki◊i ◊a e ni◊ihi kehé ki he◊ene fehãlaakíkoe◊uhí ko ha◊ane holi ke fakafiemãlie◊i ◊a e kakai lalahípea mo fai ◊a e me◊a totonú. Kuo mateuteu ke ako◊i ange◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni fakalaumãlié.


� Fakafemo◊uekina◊i ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ◊i hangaahi ◊ekitivit∏ fakatu◊asinó. Ngãue◊aki ha fanga ki◊iva◊inga faingofua mo ha ngaahi ◊ekitivit∏ kehe. Tuku kene kosi pepa mo fakapipiki pea mo fokotu◊utu◊u faka-

132


taha ◊a e pãsoló. Tuku ke tau◊atãina. Fakahã ho◊o falalaki he ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné. Tali pea mo poupou◊i ◊enengãué.

� Tuku ki he tamasi◊í pe ta◊ahiné ke talanoa pea mo fai hangaahi fehu◊í. Tuku ke ne lau ha ngaahi lea pea mo hangaahi kupu◊i lea faingofua. Ngãue◊aki ◊a e ngaahi kaatifo◊i lea ki he ngaahi fo◊i lea faingofuá. Vahe◊i ha fangaki◊i ngãue pea mo ha ngaahi faingamãlie faingofua.Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ tã fakatãtaá, ngaahitalanoa mo◊oní, mo e ngaahi nãunau ki he mamatá.Fetongitongi ◊a e ngaahi ◊ekitivitií, ◊o faka◊aonga◊i ◊a engaahi fakatãtaá, va◊ingá, hivá mo e ngaahi fealålea◊akí.Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ke veteki ◊aki ◊a engaahi palõpalemá ◊o hangå ko e ngaahi tupu◊á mo engaahi fehu◊i ke alea◊í. Tuku ◊a e tamasi◊í pe ta◊ahiné keki◊i fakamuna, fakatãtaa◊i ha me◊a mo faka◊aonga◊i ◊a engaahi tamapuá. Kata fakataha mo e ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné.

� ◊Ai ke ke ◊ilo◊i ◊ene fiema◊u ke ke tali lelei iá. Poupou◊i ◊a eanga fakakaungãme◊á, pea feinga ke tokoni ki he fãnaúkapau ◊oku ngali faingata◊a ke ma◊u hano kaungãme◊aofi pe kau ki ha kulupu. Tala ange ◊a e ongo ◊oku ma◊u ◊ehe ni◊ihi kehé ◊i he taimi ◊oku ◊ofa pe ta◊e◊ofa ai ◊a ekakaí. Alea◊i ◊a e mahu◊inga ◊o e ◊ofa ki he ni◊ihi kehé mofakahã ◊a e loto∑hounga◊i, pea mo fakahinohino ange ◊ae anga hono fakahokó. Tokoni◊i ia ke ne ako ◊a e mahu-◊inga ◊o e ngaahi faikehekehe fakafo◊ituituí.

� ◊Oange ha faingamãlie ke ne vahevahe ◊a e ongo ◊okú nema◊u ki hono fãmilí. Tala ange pea mo fakahaa◊i angeho◊o ◊ofá. Fai ha fakah∏kihiki pau ki he ◊ulungãanga leleí.Faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi ◊ekitivit∏ pe ko ha ngaahi leate ke ngãue◊aki ◊e mã ai ◊a e tamasi◊í pe ta◊ahiné.

� Ako◊i ◊a e ◊ulungãanga leleí. ◊Oua te ke ofo kapau te nelea◊aki ha fa◊ahinga me◊a ◊oku ta◊e mo◊oni pe ta◊e fe◊unga,ka ke kei ako◊i på ◊a e mahu◊inga ◊ete fatongia ◊aki.Fakamãlohia ◊a e fakamo◊oni ◊a e tamasi◊í pe ta◊ahiné ◊akihano vahevahe ange ho◊o fakamo◊oni ◊a◊aú. Vahevahe ◊ae ngaahi talanoa mo e ngaahi fakakaukau te ne fakamã-lohia ◊a e ◊ofa mo ◊ene tui ki he Tamai Håvaní mo S∏s°Kalaisí pea mo ◊Ena ngaahi akonakí.

Ta◊u Onó


� ◊Oku fu◊u longomo◊ui. Fa◊a longoa◊a ma◊u på, hoha◊a momakaka. ◊Oku manako ke kau ◊i he ngaahi ◊ekitivitií peamo fai ha fanga ki◊i ngãue faingofua, neongo ◊oku keifaingata◊a ke nau fai. ◊Oku ◊ikai manako ke sio på ta◊ekau ki ha me◊a.

� Fiema◊u ke ako◊i ◊a e ngaahi fakakaukaú ◊i ha ngaahifounga pau. Fakalakalaka ◊ene manatú. ◊Oku fa◊a talanoamo fa◊a fehu◊i. ◊Oku ako ke ne fai ◊ene ngaahi filí, ka

◊oku fa◊a veiveiua. ◊Oku fakalakalaka ange ◊a e tu◊uloa ◊o◊ene tokangá. ◊Oku manako he laukongá, tohinimá,hivá, fanongo ki he ngaahi talanoá pea mo e fakamuná.

� ◊Oku lahi ange ◊ene manako ki he ngaahi ◊ekitivit∏ faka-kulupú pea mo ngãue fakataha mo hono ngaahi kau-ngãme◊a, ka ◊oku kei fakatefito på ◊ene tokangá kiate iapå. ◊Oku fa◊a fie pule ◊i he taimi ◊e ni◊ihi, fakaaoao peamo anga-kovi ki hono to◊ú. ◊Oku ◊ikai ke fa◊a pau◊eneanga fakakaume◊á. ◊Oku hoha◊a ki he founga hono tali ia◊e he ni◊ihi kehé. ◊Okú ne fu◊u fiema◊u ke tali ia ◊e hekakaí.

� ◊Oku põlepole. ◊Oku talanoa fakalahi mo fakaanga. ◊Okuvave ki he fiefiá, fai e fanga ki◊i me◊a launoa mo emaki◊iki◊í. ◊E lava på ke nima homo, anga fakakaume◊apea mo anga fakafaingofua, ka ◊oku mafuli vave ◊ene tõ-◊ongá.

� ◊Oku hoha◊a ki he ◊ulungãanga leleí pea mo koví, tautau-tefito kapau ◊oku uesia ai hono fãmilí pea mo e ngaahikaungãme◊á. ◊Okú ne fa◊a tukuaki◊i he taimi ◊e ni◊ihi ◊a eni◊ihi kehé ki he ngaahi fehãlaaki ◊oku hokó. ◊Okumanako ◊i he ngaahi talanoa fakafolofolá tautautefito kihe ngaahi talanoa ◊o kau kia S∏suú.


� Kãtaki◊i ◊ene longomo◊ui pea mo ◊ene ta◊emape◊é.Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊o hangå ko e tohi-nimá, valivalí, kosikosi pepá, fakapipikí mo e ngaohi hame◊a mei he ◊°me◊á. Ngãue◊aki ◊a e ngaahi va◊inga ◊okúne ◊ai ◊a e tamasi◊í pe ta◊ahiné ke faka◊aonga◊i ai hono iví.

� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ te ne veteki ◊a e ngaahipalõpalemá ◊o hangå ko e tupu◊á, toe fakamanatu ◊o hangaahi me◊a, ngaahi talanoa ◊oku ◊oange ke toki faka◊osimai ◊e he tamasi◊í pe ta◊ahiné. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahifakatãtaá, ngaahi fakatãtã mei he tupenu sipí, pea moha toe ngaahi fakatãtã kehe på. Ako◊i ha ngaahi fo◊i leafo◊ou. Fai ha ngaahi fehu◊i. Tuku ange ke ne fai ◊enengaahi filí. Alea◊i ◊a e mahu◊inga ◊o e fili ki he totonú,pea mo ◊oange ha faingamãlie ke ne ako ke ngãue◊aki◊ene filí kae fakangatangata på ngaahi me◊a ke fili mei aí.◊Oange ha ngaahi faingamãlie ke ne laukonga, tohinima, hiva, fanongo ki ha fanga ki◊i talanoa, pea mofakatãtaa◊i ha ngaahi talanoa. Palani ◊a e ngaahi låsonípea mo manatu◊i på ◊a e ngaahi fiema◊u ◊a e fãnaú.

� Poupou◊i ◊a e fevahevahe◊aki mo e fengãue◊aki mo eni◊ihi kehé. Fakafaingamãlie◊i ke lahi ◊a e ngaahi ◊eki-tivit∏ fakakulupú. Fai ha ngaahi fakamãlõ mo e talipau. Fakatefito ◊a e ngaahi låsoní ◊i he fakahã ◊o e ◊ofá◊aki ◊a e fetokoni◊akí pea mo e tokanga ki he ngaahifiema◊u ◊a e ni◊ihi kehé. Poupou◊i ◊a e tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke kau ◊i he ngaahi va◊inga pea mo ha ngaahi ◊ekitivit∏ kehe.

133


� Fakah∏kihiki◊i ◊a e tamasi◊í pe ta◊ahiné ◊i ha ngaahi ngãuepau koe◊uhí ke si◊isi◊i ai på ◊ene põlepolé. Fakah∏kihiki◊i◊ene faitotonú. ◊Oua ◊e fakaanga. Kata fakataha mo etamasi◊í pe ta◊ahiné, kae ◊oua na◊á ke kata◊i ia. Poupou◊i◊a e ngaahi ◊ulungãanga leleí. ◊Ako◊i ia ◊aki ho◊o fa◊ifa◊i-taki◊angá, ke anga maau mo fa◊a fakama◊uma◊u.

� Ako◊i e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke tokanga pea mo takitaha fatongia◊aki hono ◊ulungãanga pea mo e founga kefakalakalaka aí. Fakapapau◊i ke ne ◊ilo◊i ◊oku ◊i ai e fehãla-aki ◊a e taha kotoa på. Ako◊i ◊a e fakatomalá. Ngãue◊aki ◊ae folofolá ke ako◊i ◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí. Tokoni◊i ke mahino ki he ta◊amasi◊í pe ta◊ahiné ◊a e folofolá pea mo ne ngãue-◊aki ia.

Ta◊u Fitú


� ◊Oku lelei ange ◊ene mapule◊i hono ngaahi uouá. ◊Okufakalakalaka ◊ene tokangá pea mo ◊ene taukei ◊i hengaahi va◊inga pau, ngaahi me◊a ◊oku manako hono faímo e ngaahi ◊ekitivitií. ◊Oku ta◊e-mape◊e pea ◊ikai lava ◊otangutu ma◊u. ◊Okú ne ◊ulungãanga ◊aki ◊a e manavaheé,pea mo e taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fai kehe ◊a e anga ◊enau tu◊úpe tangutú. ◊Oku ivi lahi ◊aupito, ka ◊oku hela◊ia vave.

� ◊Oku våkeveke ke ako. ◊Oku fakamãtoato mo lelei ange◊ene faka◊uhingá. ◊Oku lava ke ne veteki ◊a e ngaahi palõ-palema ◊oku faingata◊a angé. ◊Oku loto ke fakatukupaa◊i,ngãue mãlohi, ◊oku fiema◊u ha taimi lahi ke fakakakatoai ◊ene ngãué. ◊Oku lelei ange ◊ene taimi tokangá.Manako ◊i he va◊ingá pea mo faka◊aonga◊i e ngaahi poto◊okú ne ma◊ú. Manako ke tãnaki ha ngaahi me◊a motalanoa ki he◊ene ngaahi ngãue fakafo◊ituituí mo ◊enengaahi lavame◊á.

� ◊Oku va◊inga fakakulupu ma◊u på, ka ◊i he taimi ◊e ni◊ihi◊oku manako ke nofo toko taha mo va◊inga fakalongo-longo på. ◊Oku si◊isi◊i ke fu◊u feohi mo e fãnau tangatákapau ko ha ta◊ahine ia, pe fãnau fefiné kapau ko hatamasi◊i ia. ◊Oku våkeveke ke hangå ko hono to◊ú peanau tali lelei ia. ◊Oku si◊i ange ◊ene fakaaoaó pea si◊i mo◊ene vilita◊e◊unua ke tu◊u hono lotó. ◊Oku hoha◊a ma◊upå ko e ◊ikai ke lelei ◊ene ngãué.

� ◊Oku fehi◊a he fakaangá. ◊Oku tokanga lahi ki he ngaahiongo ◊okú ne ma◊ú pea pehå ki he ongo ◊oku ma◊u ◊e heni◊ihi kehé. ◊Oku loto ke fai hono lelei tahá ma◊u på, peako ia på ◊okú ne toe fakaanga◊í. ◊Oku fakamaau me◊a peamo tokanga. ◊Oku si◊isi◊i ◊ene holí mo ◊ene siokitá meihe◊ene kei si◊i angé.

� ◊Okú ne ◊ilo◊i ◊a e me◊a ◊oku totonú mo ia ◊oku halá. ◊Okufiefia ke ako pea mo fakahoko ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí ◊o hangå ko e lotú mo e totongivahehongofulú. Mahino ki ai ◊a e ngaahi ouau ◊o e

ongoongoleleí ◊o hangå ko e sãkalamånití, tuí, faka-tomalá, ngãue fakafaifekaú, Laumãlie Mã◊oni◊oní peamo e ngãue fakatemipalé. Loto ke papitaiso pea moma◊u ◊a e me◊a-foaki ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní.


� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku lava ke faka◊ao-nga◊i ai ◊a e ivi ◊o e tamasi◊í pe ta◊ahiné. Tuku ange kevahevahe ◊ene ngaahi ◊ilo makehé. Kãtaki◊i ◊ene fakapã-hiá pea mo ◊ene ta◊e-mape◊é, pea ◊oua te ke fakatokanga◊i◊ene ngaahi fehãlaakí. Faka◊aonga◊i ha ngaahi foungakehekehe ke pukepuke ◊ene tokangá pea mo ta◊ofi ◊enepau◊ú. Fakah∏kihiki◊i ◊a e ◊ulungãanga leleí.

� Fai ha ngaahi fehu◊i fakatupu fakakaukau. Faka◊aonga◊iha ngaahi talanoa ◊e toki faka◊osi ◊e he fãnaú hono◊uhingá, ngaahi tupu◊a, fanga ki◊i va◊inga fakatupu faka-kaukau, pea mo e ngaahi fealålea◊aki ◊oku fakatupu faka-kaukaú. Faka◊atã ke ne fai ◊ene ngaahi filí. ◊Oange hataimi lahi kiate ia ke faka◊osi ◊ene fanga ki◊i ngãué.Poupou◊i e tamasi◊í pe ta◊ahiné ke fakahoko honongaahi talånití mo e ngaahi me◊a ◊oku manako aí.◊Oange ha ngaahi faingamãlie ke ne lau ◊a e folofolá,ngaahi kaati fo◊i lea mo e ngaahi talanoá. Faka◊aonga◊i ◊ae ngaahi talanoá mo e ngaahi me◊a na◊e hoko ◊a ia ◊okufekau◊aki mo e me◊a ◊oku mo◊oní ka ◊oku ◊ikai ko ha tala-noa fa◊u.

� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku fiema◊u ke faka-hoko fakakulupu, ◊o hangå ko e ngaahi va◊inga pea mo engaahi talanoa fakatãtaá, kae faka◊apa◊apa◊i ◊a e fiema◊u◊a ◊e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke ◊ai på pea ngãue tokotaha. ◊Oua te ke fakamãlohi◊i ◊a e feohi mo e fãnautangatá pe fefiné. Fakah∏kihiki◊i ia ◊i hono ◊ulungãangaleleí ◊o hangå ko ha◊ane tautaufetongi ◊i hono fai ◊o hame◊a mo e vahevahe mo e ni◊ihi kehé. ◊Oange hanofaingamãlie mo ha ngaahi ngãue te ne lava ◊o fai, hili iápea fakahikihiki◊i ◊i he◊ene ngaahi feingá pea mo ◊enelavame◊á.

� Poupou◊i ◊a e tokanga ki he ni◊ihi kehe. Langa hake ◊a efefalala◊akí. Vakai ki ha ngaahi faingamãlie ke fakahãho◊o lelei◊ia ai pea mo ho◊o ◊ofá , kae ◊ikai ko e fakaangá.Tali ◊ene ngaahi tõ◊ongá pea mo ◊ene fie fakamavahe-vahé. Poupou◊i ke fakahã hono lotó.

� ◊Oange ha ngaahi faingamãlie ◊o e ki◊i tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke ne ako ke fakahoko ◊a e ngaahi fili totonú.Tokoni◊i ke mahino kiate ia ◊a e ngaahi ola ◊o ◊ene filí.Ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i hangaahi founga faingofua mo pau pea mo poupou◊i efãnaú ke nau mo◊ui ◊aki faka◊aho ia. Faiako mei he folo-folá. Teuteu◊i ◊a e tamasi◊í pe ta◊ahiné ki he papitaisó peamo e hilifakinimá ◊aki hono tokoni◊i ke mahino kiate ia◊a e ngaahi fuakava te ne faí.

134


Ta◊u Valú


� ◊Oku lava ke fakafekau◊aki lelei ange ◊a e ngaahi kupuhono sinó mo ◊ene ongó. ◊Oku ◊ikai lava ◊o tangutu ma◊ukae fute holo. ◊Oku ◊ulungãanga manavahå. Fai hangaahi va◊inga maau kuo fokotu◊utu◊u ◊a ia ◊oku fiema◊uki ai ◊a e taukei fakasinó. ◊Oku lelei ◊ene taimi tokangá.Loto ke kau he me◊a ◊oku faí.

� Fie◊ilo ki he ◊uhinga ◊o e ngaahi me◊a ◊oku hokó. Loto kevahevahe ◊ene ◊iló. Fakakaukau ◊oku lahi ◊ene ◊iló, ka◊oku kamata ke ne fakatokanga◊i ◊oku lahi ange ◊a e ◊iloia ◊a e ni◊ihi kehé. ◊Oku fa◊a loto fakamaau. ◊Oku ◊i ai ◊a ekakai ◊oku loto ke hangå ko iá. Manako ◊i he tohí, lau-kongá pea mo e fakamuná.

� Fiefia ◊i he va◊inga fakakulupu ◊oku ngãue◊aki ai ha fangaki◊i lao faingofuá. ◊Oku manako ke va◊inga fakakulupufakafefine på pe fakatangata. ◊Oku fie fengãue◊aki faka-taha ange pea si◊i ange ◊ene vili ta◊e◊unuá. Loto ke ◊i aihano kaume◊a mamae. ◊Okú ne fu◊u fie ma◊u ke tau◊atã-ina, ka ◊oku toe fakafalala på ki he kakai lalahí ke ma◊uha fakahinohino pea mo ha malu◊i

� ◊Oku anga-◊ofa ma◊u på, fietokoni, fiefia, anga faka-maheni pea fie ◊ilo, ka ◊oku toe lava på ◊o anga ta◊e faka-◊apa◊apa, siokita, fie pule pea mo vili ta◊e◊unua. ◊Oku lotomamahi ngofua ◊i he fakaangá. ◊Okú ne fakaanga◊i på iamo e ni◊ihi kehé. ◊Oku fa◊a maki◊iki◊i pea mo laulaunoa.◊Oku ongo◊i tautea mo mã.

� ◊Oku tokanga ki he ngaahi akonaki ◊o e ongoongoleleí,ka fa◊a ◊i ai på ◊ene ngaahi fehu◊i kau ki ai. ◊Oku laukau ◊ihe◊ene hoko ko e måmipa ◊o e Siasí. Sai◊ia ◊i hono mo◊ui-◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Okúne ako ◊a e ongoongoleleí ◊o fakafou ◊i he ngaahi fa◊ifa◊i-taki◊anga ◊oku mãlohi pea mo ◊ene kau ki aí.


� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊oku fie ma◊u ki ai ◊a efengãue◊aki e ngaahi kupu hono sinó mo ◊ene ongó pealava ai ◊e he tamasi◊í pe ta◊ahiné ke faka◊aonga◊i hono iví.Fa◊a kãtaki ◊i he ◊ene fehãlaakí, ngaahi ◊ulungãanga ta◊e-tãú pea mo e ◊ikai ke tangutu ma◊ú. Fetongitongi på ◊a etaimi ◊ekitivit∏ ◊oku ◊ikai ke hoha◊á pea mo e ◊ekitivit∏◊oku longomo◊uí. Fakah∏kihiki ◊a e ◊ulungãanga leleí.

� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ va◊ingá, ngaahi talanoá,ngaahi ◊ekitivit∏ ke veteki ◊aki ◊a e palõpalemá ke faka◊ai-◊ai ◊a e akó. Faka◊aonga◊i ◊a e laukongá, tohinimá pea moe fakatãtaa◊i ha fo◊i talanoá. Tokoni◊i e tamasi◊í pe ta◊a-hiné ke ne lava ◊o fokotu◊u ha◊ane ngaahi taumu◊amo◊oni. Poupou◊i ke tokanga ki hono ◊ulungãanga ◊o◊oná◊i he◊ene tokanga ki he ni◊ihi kehé. Fakamatala◊i pe faka-

◊ali◊ali ki he tamasi◊í pe ta◊ahiné ha kau tangata tu◊u-ki-mu◊a ◊o hangå ko e kau taki ◊o e Siasí pea mo e kãinga-lotu lelei kehe ◊o e Siasí.

� Tuku ange ha ngaahi faingamãlie ki he ngãue faka-kulupú, fengãue◊aki fakatahá mo e fevahevahe◊akí.Tokanga◊i lelei ◊a e ngaahi ◊ekitivitií. Fakatokanga◊i ◊e lavapå ke fu◊u mãlohi ◊ene fakakaume◊á. Tokoni◊i e ki◊i tama-si◊í pe ta◊ahiné ke kau ◊i he kulupú kapau ◊oku ◊ikai ke ◊iai hano kaungãme◊a ofi. Fakah∏kihiki◊i ia ◊i hono ◊u-lungãanga leleí. Tuku ke ne ngãue mo e fãnau kehé peamo ngãue mo koe ke fa◊u ◊a e ngaahi lao ◊o e kalasí peamo e ngaahi tu◊utu◊uni kehé. Tuku ange ke ngãue tau-◊atãiná på.

� Tokoni◊i e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne fakatokanga◊ipea lava ke ne fakalelei◊i på hono ngaahi ◊ulungãanga◊oku ◊ikai ke leleí. Fakahã ho◊o tokangá pea mo ho◊o lotomãfaná. Fakah∏kihiki◊i pea mo langa ◊a e falala kiate iapeé, ◊oua ◊e fakaanga pe fakafehoanaki ◊a e tamasi◊í peta◊ahiné mo e fãnau kehé. Fakatokanga◊i ◊a e ngaahingãue mo e ngaahi lavame◊a ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné.Tuku ke ne fiefia ◊i he ki◊i fie huá ◊i he taimi totonu, peáke kãtaki◊i ◊a e fa◊a maki◊í. Ako◊i ia ke ne ◊ilo◊i ◊oku ◊i ai påmo e fehãlaaki ◊a e ni◊ihi kehé.

� Toutou fakahã ange ◊a e tuí mo e fakamo◊oni fakafo◊itui-tuí. Tokoni ki he ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne mahu-◊inga◊ia ◊i he◊ene hoko ko e måmipa ◊o e Siasí pea mo engaahi fatongia ◊okú ne ◊omí. Fakatukupaa◊i ia ke nemo◊ui◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.Vahevahe ◊a e ngaahi me◊a na◊á ke a◊usia fakafo◊ituituí,folofolá mo e ngaahi talanoá. Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi◊ekitivit∏ ◊a å ◊e lava ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke kau kiaí.

Ta◊u Hivá

Ngaahi◊Ulungãanga ◊o e Fãnaú

� Manako ◊i he va◊inga fakatimí. Lava ◊o mapule◊i leleihono sinó. ◊Oku manako ◊i he fakatupulaki ◊o e mãlohí,taukei ngãué pea mo e vavé. Manako ◊i he ngaahi ngãuefakamea◊a faingata◊á pea mo e ngaahi me◊a ◊oku ngaohi◊aki ◊a e nimá.

� ◊E lava ke tuku ◊ene tokanga ◊i he ngaahi kaveingá pengaahi ◊ekitivitií ◊i ha taimi lõloa. Fekumi ki he ngaahime◊a ◊oku mo◊oní; ◊ikai ke fu◊u fiefia ◊i he ngaahi me◊a◊oku ◊i he◊ene fakakaukaú ka ◊oku ◊ikai mo◊oní. Manakohe ako ma◊ulotó. ◊Oku ◊i ai e ngaahi me◊a pau ◊okutokanga pea mo fie◊ilo ki ai. Manako ◊i he lau tohí, tohinimá mo e tauhi lekõtí. ◊Oku tokanga ki he nofo faka-koló pea mo e ngaahi ◊ulungãanga fakafonuá mo e kakaikehé. ◊Oku fiefia ke ako kau ki he kuo hilí pea mo elolotongá. ◊Oku manako ke tãnaki ha ngaahi me◊a.

135


� Manako ke feohi mo e kulupu tatau på mo ia pe ko etangata pe fefine. ◊Oku manako he ngaahi me◊a ◊okufakakulupú pea mo e va◊inga fakatahá, pea ◊oku manakofoki ◊i he fe◊auhí. ◊Ahi◊ahi◊i ◊a e mafaí pea mo ngãue◊aki ◊ae tau◊atãiná. Lahi ◊ene fakamoleki hono taimí pea mohono ngaahi kaungãme◊á.

� ◊Oku ◊i ai ◊ene ngaahi palõpalema faka◊ulungãanga,tautautefito ki he taimi ◊oku ◊ikai ke tali ai ia ◊e heni◊ihi kehé. ◊Oku faka◊au ◊o fu◊u tau◊atãina, pea mo alafalala◊anga. ◊Oku tokanga ki he me◊a ◊oku totonú, peamo fakakikihi◊i e me◊a ◊oku totonú. ◊Oku loto lelei ketali ◊ene ngaahi fehãlaakí mo ◊ene ngaahi tõnounoúpea mo fatongia◊aki hono ngaahi ◊ulungãanga fakafo◊i-tuituí. Taimi ◊e ni◊ihi ◊oku tõ◊onga fakavalevalé.

� ◊Ilo◊i lelei ◊a e me◊a totonú mei he me◊a halá. Loto kefai ◊a e me◊a totonú, ka ◊oku fa◊a angatu◊u ◊i he taimi ◊eni◊ihi. ◊Oku hanga ◊e he fakamo◊oni ◊a e ni◊ihi kehé ◊otãkiekina ia. ◊Okú ne mateuteu ke ako◊i ange ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊oku fai-ngata◊a angé.


� ◊Oange ha ngaahi ◊ekitivit∏ kehekehe, kau ai ◊a e ngãuefakatimí, ke pukepuke ◊a e tokangá mo tokoni ke faka-tupulaki e ngaahi poto ◊okú ne ma◊ú.

� ◊Oange ha fakahinohino pau mo e ngaahi me◊a mo◊oníkae ◊ikai ko e ngaahi me◊a ◊okú ke fakakaukau ki ai ka◊oku ◊ikai ke mo◊oní. ◊Oua na◊á ke ◊oange kotoa ◊a engaahi talí; ◊oange ha taimi ke fakakaukau ai ◊a e ki◊itamasi◊í pe ta◊ahiné ◊o fekau◊aki mo hono alea◊i ◊o engaahi talí. Poupou◊i ia ke ne ako ma◊u loto ◊a e ngaahikupu◊i leá mo e folofolá. Faka◊apa◊apa◊i ◊a e ngaahi fai-kehekehe fakafo◊ituituí ◊i he taimi ◊oku vahe ange ai ◊a engãué pea mo ◊oange ◊a e ngaahi faingamãlié. Tuku hangaahi faingamãlie ki he laukongá, tohi nimá mo etauhi ◊o e lekõtí. Poupou◊i ia ke ne tauhi ha◊ane tohifakamatala. Ako◊i ia ◊o kau ki he kakai mo e ngaahi ◊u-lungãanga fakafonua kehé.

� Fakatokanga◊i ◊a e fiema◊u ◊a e ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ketali ia ◊e he to◊ú. Fokotu◊u pea mo tauhi ha ngaahi faka-ngatangata pau, kae tuku ange på ke tau◊atãina. Ako◊iange ke anga ◊ofa, ◊o tatau ai på pe ◊okú ne ongo◊i na◊e◊ikai ke fai hono lelei tahá ◊i he ◊ekitivit∏ fakakulupú.Fakalotolahia ◊a e anga fakakaume◊á, pea mo tokoni◊i iake ◊ai hano ngaahi kaungãme◊a.

� ◊Ai ke ◊ilo◊i ◊e he ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ◊okú ke tali leleiia, neongo ◊oku ◊i ai ha◊ane ngaahi tõ◊onga ◊e ni◊ihi ◊oku◊ikai te ke sai◊ia ai. ◊Oange ha ngaahi faingamãlie ki heki◊i tamasi◊í pe ta◊ahine ke fakahã ◊ene tau◊atãina mo efakafalalá. ◊Oua na◊á ke fakaanga◊i ◊a e ki◊i tamasi◊í peta◊ahiné ko ha◊ane fehãlaaki.

� Fakahã ma◊u pe ◊a ho◊o ◊ofá mo ho◊o poupoú ki he ki◊itamasi◊í pe ta◊ahiné. Toutou vahevahe ma◊u på ho◊ofakamo◊oní pea mo e ngaahi fakamo◊oni ◊a e kau palõ-fitá. Ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí◊oku loloto angé

Ko e Ta◊u Hongofulú pe Ta◊u Hongofulu Mã Tahá


� ◊Oku vave ◊ene tupú. Fiefia ◊i he ngaahi sipoti ◊oku fie-ma◊u ki ai ◊a e mãlohí, vavé mo e potó. ◊Oku ◊i ai hangaahi taimi va◊inga, feteketeke◊i, fangatua, tukituki, peamo e maki◊iki◊í. ◊Oku makaka, longomo◊ui pea mo fengã-ue◊aki ◊a e ngaahi kupu ◊o hono sinó mo ◊ene ongó. ◊Okukehe ia mei hono ngaahi to◊ú ◊i he tupu lahi hono sinópea mo ◊ene fakafekau◊akí. ◊Oku ◊ikai sai◊ia ke ◊ai kehangå ha ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahiné kei si◊í. ◊Oku hoha◊a ◊okau ki hono fõtunga fakatu◊asinó.

� ◊Oku manako ◊i he ngaahi fakamatalá mo e ngaahi faka-kaukau faingata◊á. Ko ◊ene ngaahi fakakaukau faka◊osí◊oku makatu◊unga ia ◊i he me◊a na◊á ne ako ◊i mu◊a. ◊Okumanako ke fakatukupaa◊i ia ◊i he ngaahi ngãue faka◊ata-maí. ◊Oku fakapapau◊i pea mo faka◊uhinga lelei. ◊Okumanako ◊i he ako ma◊u lotó. Manako ke fokotu◊u hangaahi taumu◊a. ◊Oku fakapotopoto ◊ene fakakaukaú.◊Oku manako ke ako. ◊Oku lelei ange ◊ene taimi tokangá.◊Oku mahino lelei ange ◊a e ◊uhinga ◊o e ngaahi fo◊i leá,pea mo lava ke ne faka◊uhinga ◊a e ngaahi lo◊i lea fai-ngata◊á. ◊Oku ◊i ai hono ◊ulungãanga ◊oku fakaoli kae hãngali vale ki he kakai lalahí.

� ◊Oku manako ◊i he feohi fakasõsialé pea mo e fea◊u◊auhí.◊Oku fu◊u mãlohi ◊ene mateaki◊i ◊a e feohi fakakulupú.◊Oku fakalotolahia ◊a e ngãue fakakulupú pea mo epalani fakakulupú. ◊Okú ne lava ◊o fengãue◊aki lelei◊aupito hono to◊ú pea ◊okú ne toe lava på ◊o fakafepaki◊ikinautolu. ◊Okú ne fakafalala ki hono ngaahi kaungã-me◊a mamaé. Mahu◊inga◊ia ange ◊i he fakakaukau peamo e ngaahi tu◊unga ◊ulungãanga ◊o hono to◊ú ◊i hekakai lalahí. Taimi ◊e ni◊ihi ◊oku ◊ikai te ne tali ◊a e faka-mãú pea mo e ngaahi ongo ◊a e ni◊ihi kehé. Manako kefakamatalili pea mo va◊inga makaka. ◊Oku fa◊a anga ta◊e-taau ◊i he taimi ◊e ni◊ihi pea mo ◊ikai loto ke ngãue faka-taha, pea ◊i he taimi ◊e taha ◊oku anga fakakaume◊a peamo ngãue fãitaha.

� ◊Okú ne fakaanga◊i på ◊e ia ia pea ◊ikai ke ne tali ◊a e faka-anga ◊a e ni◊ihi kehé. Fa◊a ongo◊i ◊oku hala ◊a e me◊akotoa på ◊okú ne faí, tautautefito kapau ◊oku fakaanga◊iia. ◊Oku hoha◊a mo ilifia fekau◊aki mo e akó pea mohono ngaahi kaungãme◊á. ◊Oku loto lavea ngofua, tau-tautefito ki ha me◊a kau kiate ia. ◊Oku fa◊a veiveiua peamo ongo◊i ◊oku ◊ikai ke malu. ◊Oku fa◊a vave ki he ◊itá

136


pea mo ◊ita ngofua pea ◊oku tokanga ke ngaohi lelei ia.◊Oku lava på ke anga faka◊apa◊apa, fakamãtoato, fai-totonu, pea mo anga-totonu. ◊Oku loto ke tau◊atãina peamo ◊i ai hano ngaahi fatongia.

� ◊Oku mãlohi ◊ene ongo◊i ◊a e mo◊ui tãú ◊i hono lotó peamo hono konisånisí. ◊Oku manako ◊i he fakalakalakafakafo◊ituituí. ◊Oku ◊ikai loto ke pehå ◊oku hala ◊i hetaimi ◊oku ◊ulungãanga kovi aí. ◊Oku mateuteu ke akolahi ange ◊o kau ki he ngaahi tokãteline ◊o e ongoongo-leleí.


� Fakatokanga◊i ◊okú ne tupu mo anga fakamatu◊otu◊aange. ◊Oua na◊a fakamãlohi◊i ke fengãue◊aki mo e fãnautangatá kapau ko ha ta◊ahine pe fãnau fefiné kapau koha tamasi◊i. ◊Oange ha ngaahi faingamãlie kiate ia kekau ◊i he ngaahi ◊ekitivit∏ fakatu◊asino ◊oku fai ai ◊a efakamãlohi∑sinó. ◊Oua te ke fu◊u fakatokanga◊i ◊enefanga ki◊i ◊ulungãanga ta◊efe◊ungá. Ako◊i ◊a e anga totonúpea mo e mahu◊inga ◊o e kau ◊i he ngaahi ◊ekitivitií.Fakahã ◊a e tokanga ki he◊ene mo◊uí. Fakamahu◊inga◊i ◊ae ngaahi faikehekehe fakafo◊ituituí.

� Faka◊ai◊ai ◊a e fakakaukaú ◊aki hono faka◊aonga◊i hangaahi fehu◊i, fanga ki◊i talanoa folofola, ako ma◊u loto◊a e folofolá, ngaahi ◊ekitivit∏ ke veteki ◊aki ◊a e palõ-palemá mo e ngaahi fealålea◊aki. Tuku ange ke ne fai hangaahi fili mo fokotu◊u ha ngaahi taumu◊a. Ngãue◊aki hangaahi fo◊i lea fo◊ou, pea tuku ange ke ne kumi mo faka-matala◊i honau ◊uhingá. Ngãue◊aki ◊a e ngaahi nãunau kihe mamatá, fanga ki◊i talanoa mo e fanga ki◊i va◊inga.

� Tokanga ki he fiema◊u ke kau ki he ngaahi kulupú peamo ◊enau tãkiekiná. ◊Oange ha fanga ki◊i ◊ekitivit∏ ◊okú

ne fakangofua ◊ene fengãue◊aki mo hono to◊ú. Poupou◊i◊a e palani fakakulupú mo e ngãue fakakulupú. Ako◊i iake tokanga kia kinautolu ◊oku ◊ikai ke tali ◊e he ni◊ihikehé. ◊Oange ha ngaahi fatongia mo e ngaahi ngãue◊oku vahe◊i ke fai mei ◊apí mo tokoni ke fakapapau◊i ◊okunau muimui ki ai. Poupou◊i ◊a e ngaahi ngãue tokoní ◊ohangå ko e to◊o tamá, vahevahe ◊o e ngaahi talånití peamo e vahevahe ◊a e ongoongoleleí mo e ni◊ihi kehé.Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi s∏pinga mo e ngaahi låsoní keako◊i ◊aki ◊a e loto ongo◊i ngofuá mo e anga◊ofá.Fakah∏kihiki◊i ◊a e anga faka◊apa◊apá, ta◊e siokitá, ◊ofamateakí mo e anga fakakaume◊á.

� ◊Oua te ke fakatatau ia ki he ni◊ihi kehé. Poupou◊i ia, mofakah∏kihiki◊i ◊a e ngaahi me◊a kuo lava◊í. Fakahã ◊okú kefalala kiate ia fakafo◊ituitui. Toe fakamamafa◊i ◊a e ◊u-lungãanga leleí, mo feinga ke ◊oua te ke fakatokanga◊i ◊ae ngaahi ngãue iiki ◊oku ◊ikai leleí. Tuku ke tau◊atãinapea mo ne fakahã ◊ene ngaahi ongo◊i fakafo◊ituituí.Feinga ke mahino kiate koe ◊a e ngaahi me◊a ◊oku hoha◊aki aí pea mo e me◊a ◊oku tupu ai ◊ene loto∑mamahí.

� Ako◊i ◊a e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tefito◊i me◊amahu◊inga pau fekau◊aki mo e angama◊á. Fakamamafa◊i◊oku ha◊u ◊a e fiefia mo◊oní pea mo e fakalakalaka faka-fo◊ituituí mei he tauhi ◊o e ngaahi fekaú. Poupou◊i ia ketukupã ke ne mo◊ui◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí. Tokoni◊i ia ke mahino pea mo mateuteuki he ngaahi fatongia pea mo e ngaahi tãpuaki ◊i hekaha◊ú. ◊Oua na◊á ke fakaanga◊i ia ko ◊ene ngaahi fehãla-akí, tautautefito ◊i mu◊a ◊i hono ngaahi kaungãme◊á.Ako◊i ◊a e ongoongoleleí ki hono kakató ◊aki ◊a e fangaki◊i talanoa mei he folofolá pea mo e ngaahi talanoamei he mo◊ui ◊a e kau palõfita ◊i he ngaahi ◊aho kimuíni. Fakalotolahia ia ke fai ◊ene fakamo◊oní.

137


KO HONO AKO◊I ◊O E FÅNAU ◊I HE NGAAHI KULUPU ◊OKU TUIFIO AI ◊A E NGAAHI TO◊Ú

3

◊Oku fa◊a fakataha ma◊u på ◊a e fãnau ◊ihe ngaahi to◊u kehekehé ke ako ◊a e ongo-ongoleleí ◊i ◊api pea ◊i he lotú. ◊Oku kau ◊i hefokotu◊utu◊u ko ◊ení ◊a e efiafi fakafãmilí peamo e ngaahi fakataha fakafãmili kehé, taimife◊inasi◊aki ◊a e Palaimelí, ngaahi ◊aho lava-me◊á, ngaahi ◊aho ◊ekitivitií mo e ngaahikalasi ◊a e fãnaú ◊i he Fine◊ofá. ◊Oku totonuke fakafiefia ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ko ◊ení pea◊i he taimi tatau på ke nau ako◊i ◊a e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. Na◊e pehå◊e ◊Eletã M. Lãsolo Palate: “ ◊Oku lava ◊e hengaahi taimi fe◊inasi◊aki ◊oku fakatupu faka-kaukau mo fo◊oú pea mo e ngaahi ◊ekitivit∏[kehé] ke faka◊ai◊ai mo fakafiefia ka ◊oku ◊ikaike fu◊u mahu◊inga ia kapau ◊oku ha◊u ◊a efãnaú . . . kuo ◊osi honau fakafiefia◊í ka ◊oku◊ikai ke fakamaama mo◊oni ◊a kinautolu,ako◊i ◊a e ongoongoleleí kia kinautolu pelangaki fakalaumãlie kinautolu. . . .◊Okutotonu ke fakatefito ◊a e låsoni kotoa peamo e fakataha◊anga kotoa på ke ◊omi ◊a efãnau ∏kí ni kia Kalaisi” (“Great Shall Be thePeace of Thy Children,” Ensign, Apr. 1994,61).

◊I ho◊o ako◊i ◊a e fãnau ◊i he ngaahikulupu tuifió, te ke lava ◊o ◊ilo◊i ◊i he taimi ◊eni◊ihi ◊oku faingata◊a ke ◊ai ha fakakaukaufaingofua ◊e fe◊unga mo e fãnau iiki angé kemahino kia kinautolu kae kei fakamãnakomo faingata◊a fe◊unga ki he fãnau ◊okumatu◊otu◊a angé. ◊E tokoni kiate koe ◊a engaahi fokotu◊u ko ◊ení ke fakakau kotoa ◊ae fãnaú ◊i he◊enau ako fakataha ◊a e ongo-ongoleleí.

◊Ai ◊a e Fãnau Lalahi Angé ke NauTokoni◊i ◊a e Fãnau Iiki Angé

◊Ai ◊a e fãnaú ke nau ngãue tauhoa, pe kohano ◊ai ◊a e ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine ◊oku

matu◊otu◊a angé ke ne tokoni◊i ◊a e fãnautokolahi ◊oku nau iiki angé. ◊O hangå ko◊ení:� ◊E lava ke tangutu ◊a e ki◊i tamasi◊i pe ta◊a-

hine ◊oku matu◊otu◊a angé ◊i he tafa◊aki ◊oia ◊oku si◊i angé ◊o lau ◊a e folofolá, motuhu ki he ngaahi fo◊i leá ◊i he◊enau lau-kongá.

� ◊E lava ◊a e ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine ◊okumatu◊otu◊a angé ◊o tokoni ki ha ki◊i tama-si◊i pe ta◊ahine ◊oku si◊isi◊i angé ke lau hafo◊i talanoa, fai ha ki◊i va◊inga, ako ma◊u-loto ha potu folofola, ngãue ki ha fa◊a-hinga me◊a pe fakakakato ha lau◊i pepangãue.

� ◊E tokoni atu kiate koe ◊a e fãnau ◊okumatu◊otu◊a angé ke ako◊i ha tefito◊imo◊oni pe ko ha ◊ekitivit∏. Te ke lava ◊okole kia kinautolu ke nau ako◊i ha ki◊itamasi◊i pe ta◊ahine pe ko ha longa◊ifãnau tokolahi ange. Ko e founga lelei◊eni ki he fãnau ◊oku matu◊otu◊a angé kenau ako ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí. ◊Oku toe tokoni foki kiatekinautolu ke ma◊u ha poto mo e taukeipea mo falala kia kinautolu på.

◊Ai ke Faingofua ◊a e Ngaahi Konga ◊o eNgaahi ◊Ekitivit∏ ki he Fãnau ◊oku IikiAngé

Kapau ◊oku kau fakataha ◊a e fãnau ◊okuiiki angé mo e fãnau ◊oku matu◊otu◊a angé ◊ihe ◊ekitivit∏ tatau, mahalo ◊e fie ma◊u ke ke◊ai ke faingofua ◊a e ◊ekitivitií ki he fãnau iikiangé. ◊O hangå ko ◊ení:� ◊Ai ke fa◊ahinga ◊e ua ◊a e ngaahi fehu◊í:

ngaahi fehu◊i faingofuá ki he fãnau iikiangé mo e ngaahi fehu◊i ◊oku ki◊i fai-

138


ngata◊a angé ki he fãnau ◊oku matu◊otu◊a angé. Hiki ◊a engaahi fehu◊í ◊i ha fanga ki◊i lau◊i pepa. Ko ha ki◊i va◊ingape ko ha ◊ekitivit∏ fakamanatu låsoní, fa◊o ◊a e seti fehu◊itaki taha ◊i ha ongo me◊a fa◊o◊anga kehekehe. Tuku ki heki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine taki taha ke ne fili mo tali hafehu◊i mei he me◊a fa◊o◊anga totonú.

� ◊I hono fakatãtaa◊i ◊o ha fa◊ahinga me◊a, tuku ange ki hefãnau iiki angé ke nau kau ◊i he ngaahi konga ◊oku fai-ngofua angé pe ko ha◊anau hoko ko ha fanga manu peko ha konga på ◊o e ki◊i fakatãtaá . ◊E lava ◊e he fãnau◊oku matu◊otu◊a angé ◊o fakatãtaa◊i ◊a e ngaahi konga◊oku ki◊i faingata◊a angé, ke nau hoko ko e kau faka-matala, mo lau mei he folofolá. Kapau ◊oku kau ◊a efãnau iiki angé ◊i ha ngaahi konga ◊oku fai ai ha lea, ◊elava ◊a e fãnau matu◊atu◊a angé ◊o fakamanatu◊i kiakinautolu ◊a e me◊a ke nau lea◊akí.

� Kapau ◊okú ke fai ha talanoa, kole ki he fãnau iiki angéke nau puke ◊a e ngaahi fakatãtaá pe ko hono fakapipiki◊a e ngaahi fakatãtã tupenu sipí.

Faka◊aonga◊i ha ngaahi Tu◊u◊anga, pea Vahevahe ◊a e Fãnaú ◊o Fakatatau ki Honau Ta◊ú Takitaha

◊I he a◊u mai ◊a e fãnau iiki angé ki he tu◊u◊angá, ◊e lava ◊ehe tokotaha lahi ◊oku tu◊u aí ◊o liliu ◊a e fakamatalá ke faka-fe◊unga kia kinautolu. ◊O hangå ko ◊ení, kapau ◊oku ◊i ai ha◊ekitivit∏ ◊i he tu◊u◊angá, ◊e lava ◊e he toko taha lahi aí ◊o faiha ki◊i konga ◊o e ◊ekitivitií kuo ◊osi ◊ai ke faingofua ki hefãnau iiki angé. (Vakai, “Ngaahi Tu◊u◊anga,” peesi 219–20).

139


◊ILO PEA MO HONOAKO◊I ◊O E TO◊U TUPÚ

4

◊I he taimi na◊e ta◊u 15 ai ◊a Molomoná,“na◊e ◊a◊ahi ai [kiate ia] ◊a e ◊Eikí, peá [ne]ma◊u mo ◊ilo◊i ◊a e anga∑lelei ◊a S∏suú”(Molomona 1:15). Na◊e ta◊u 14 ◊a SiosefaSãmita ◊i he taimi na◊á ne ma◊u ai ◊a e◊Uluaki Mata-me◊a-hã-maí. Na◊e ako◊i mofakahinohino ia lolotonga ◊o ◊ene kei tala-voú ko hono teuteu◊i ki hono toe Fakafokimai ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku ui ◊e he ◊Eikí ◊ihe ◊ahó ni ha kakai kei talavou ke naungãue ◊i he kõlomú pea mo hoko ko e kaupalesitenis∏ ◊i he ngaahi kalasí, ke nau faka-hoko ◊a e ngaahi ouau toputapu ◊o elakanga fakataula◊eiki, pea mo malanga◊i ◊a eongoongoleleí ko e kau faifekau taimikakató. ◊I ho◊o ako◊i ◊a e to◊u tupu ◊o e Siasí,manatu◊i ◊oku ◊afio◊i ◊e he ◊Eikí ◊a e me◊a tenau malavá. Na◊á Ne falala lahi ki he to◊utupú ◊i he kuo hilí, pea ◊oku kei hokohokomai på ◊Ene falala kiate kinautolu ◊i he ◊ahóni.

Ma◊u ◊o ha Mahino Fekau◊aki mo eTo◊utupu Kei Talavoú

◊Oku ma◊u ◊e he to◊utupu kei talavoú ◊a eloto fietaliangi pea mo e ivi ◊a ia ◊e lava kehoko hono ako◊i kinautolú ko ha me◊a faka-fiefia. Ka ko hono ako◊i kiate kinautolu ◊a eongoongoleleí, kuo pau ke ke ◊ilo ◊a efounga ke tokoni◊i ai kinautolu ke nau faka-◊aonga◊i taha på honau iví he hala totonú.◊Oku mahu◊inga ke ma◊u ha mahino kau kiakinautolu pea mo e ngaahi me◊a ◊oku nautokanga mo nau faingata◊a◊ia aí.

Ke tokoni ke mahino kiate koe ◊a e to◊u-tupu kei talavou ◊okú ke ako◊í, fakakaukauki he taimi na◊á ke kei talavou aí. Ko e hã ◊ae ngaahi me◊a na◊á ke a◊usia ◊a ia na◊e fai-ngata◊a mo fakamamahi taha kiate koé? Ko

e hã e me◊a na◊á ke hoha◊a ki aí? Ko e hãho◊o ongo kiate koé? Ko e hã ho◊o ngaahitaumu◊á mo ho◊o ngaahi fakakaukaú? Ko ehã ho◊o ngaahi fiema◊u fakasõsiale mo faka-elotó? Ko hai ◊a e kakai na◊e tokoni lahitaha kiate koé, pea na◊e fåfå ◊enau tokoní? ◊Elava ◊e ho◊o fakakaukau ki he ngaahi fehu◊iko ◊ení ◊o tokoni◊i koe ke toe lelei ange ho◊oako◊i mo tataki ◊a e to◊u tupú.

Ma◊u ◊o ha Mahino fekau◊aki mo e Ngaahi Faingata◊a ◊OkuFehangahangai mo e To◊utupu Kei Talavoú

◊Oku fehangahangai ◊a e to◊utupu keitalavoú mo e ngaahi fili mahu◊inga ◊i he◊e-nau teuteu ke hoko ko ha toko taha lahí.Kapau ◊okú ke ◊ilo◊i ◊a e ngaahi faingata◊a ko◊ení, te ke lava ◊o ◊oange ha tokoni mo hafakalotolahi ◊oku fakapotopoto mo mahinongofua. ◊E tokoni ◊a e ngaahi fakahinohinoko ◊ení ke mahino kiate koe ha ni◊ihi ◊o engaahi faingata◊a ◊oku nau fehangahangaimo iá.

Ko e Fetongi ke Fe◊unga mo e Ngaahi Liliu ◊iHonau Ngaahi Sinó

◊Oku vave ◊aupito ◊a e tupu lahi honausinó ◊i he◊enau kei talavoú. ◊Oku anga∑ma-heni◊aki ke kamata ◊a e ngaahi liliu ko ◊ení ◊iha ta◊u ◊e taha pe ua ◊o vave ange ia ki hekau finemuí ◊i he kau talavoú. Ko e ngaahiongo fo◊ou ◊oku a◊usia ◊e he kau talavoú moe kau finemuí ◊e lava ke fakatou fakafiefiamo fakatupu puputu◊u kia kinautolu. ◊E lavake nau ongo◊i faikehe pe kehe mei he ni◊ihikehé koe◊uhí ◊oku ◊ikai te nau sai◊ia ◊i honaufõtungá. Ko e ngaahi liliu fakasino ◊oku naua◊usiá ◊oku fie ma◊u kinautolu ke nau fai hangaahi fetongi fakaeloto mo fakasõsiale lahike fe◊unga mo ia.

Ko Hono Fai ◊o ha Ngaahi Liliu Fakasõsiale

Koe◊uhí ◊oku liliu ◊a e to◊utupu kei tala-voú ◊i he vaha◊a ◊o ◊enau kei tamasi◊í ki hefatutangatá, ◊oku lava på ke nau ongo◊i ◊oku◊ikai te nau fe◊unga mo e sõsaieti ◊oku toelahi angé. ◊Oku tautautefito ◊a e mo◊oni ◊enehoko ◊a e me◊á ni ◊i he ngaahi sõsaieti ◊a iako honau tefito◊i fatongiá ke ma◊u ha potofaka◊atamai. Koe◊uhi ko e ngaahi liliu ◊okunau a◊usiá, ◊oku nau fakatokanga◊i leva ◊oku

140


◊ikai ke nau kei fãnau, ka ◊oku nau toe ◊ilo◊ifoki ◊oku te◊eki ai ke nau malava ◊o faka-hoko ◊a e ngaahi ngafa ◊o e kakai lalahí. Koe taimi lahi ◊oku ◊ikai ke nau fa◊a fakatoka-nga◊i ko e ngaahi liliu ◊oku nau lolotongatofanga aí ko e founga anga∑maheni på ia,pea ◊oku nau ongo◊i ta◊e fiemãlie leva. ◊Okulava ke nau fakakaukau ◊oku makehe ◊a engaahi ongo ◊oku nau ma◊ú pea ◊oku ◊ikai kemahino ki ha taha ia ◊a e me◊a ◊oku nau a◊u-siá.

Ako ke Faka◊aonga◊i Honau Ngaahi PotoFaka◊atamaí ◊A ia ◊oku Fakautuutu ki heLahí

Ko e toko lahi ◊o e to◊utupú ◊oku faka-tupulaki honau ivi ke akó ◊i he vaha◊a ◊o eta◊u 12 mo e ta◊u 15. ◊Oku lelei ange ai ◊enaufaka◊uto◊utá, faka◊uhingá pea mo e fokotu◊u-tu◊u ki he kaha◊ú. Te ke lava lelei ange ai ◊ofakalotoa ◊a e to◊u tupú kapau te ke toka◊ihonau ngaahi poto faka◊atamaí pea mo akomeiate kinautolu ◊o hangå på ko ho◊o lotoke nau ako meiate koé.

Tauhi ◊a e Ngaahi Fehokotaki Fakaeloto kiHe◊enau Mãtu◊á mo e Kakai Lalahi Kehé

◊Oku ma◊u ◊e he to◊u tupú ha holi mãlohike ako mei he◊enau mãtu◊á pea mo e kakailalahí. ◊Oku nau loto foki ke faka◊apa◊apa,ma◊u ha mahino pea mo tokanga kiatekinautolu ◊a e kakai lalahí. Ka neongo ia, ◊elava på ke ma◊u hala◊i kinautolu ◊e he kakailalahí koe◊uhí ko e taimi ◊e ni◊ihi ◊oku ◊ikaike fakapotopoto pea mo faikehe honau ◊u-lungãangá. ◊Oku totonu ke tau muimui kihe fale◊i ◊a e ◊Eikí na◊e ◊oange kia Samuelá: “◊Oua na◊á ke mamata ki hono matá, . . he◊oku sio ◊a e tangatá ki he anga ◊i tu◊á, ka◊oku ◊afio◊i ◊e Sihova ◊a e lotó” (1 Samuela16:7). Ko e tokotaha lahi ko ia ◊oku nau talipea mo ma◊u ◊a e mahinó pea ◊okú nefakahã ◊a e faka◊apa◊apá, te ne lava ◊o fai haliliu ◊aonga ◊i he mo◊ui ◊a e talavou ◊okuhoha◊a pea mo nofo tailiili.

◊E lava ke ◊ahi◊ahi◊i koe ke ke pehå te keofi ange ki he kau talavoú ◊aki ha◊o kaufakataha mo kinautolu ◊i hono fakaanga◊i◊enau mãtu◊á pe kakai lalahi kehé. Kaneongo ia, ◊e lava ke ne ◊ai kinautolu kemole ◊enau faka◊apa◊apa ki he◊enau mãtu◊ápea kiate koe foki. Manatu◊i ko e konga

mahu◊inga ◊o ho fatongiá ko e tokoni kefakamãlohia ◊a e vã ◊i he vaha◊a ◊o e ngaahimãtu◊á mo ◊enau fãnaú.

Fetu◊utaki ma◊u på mo e ngaahi mãtu◊a ◊ae to◊u tupu ◊okú ke ako◊í. Tala ange ke nau◊ilo◊i ◊a e ngaahi talåniti, tupulaki pea mo engaahi ngãue lelei ◊oku hoko ◊i honaungaahi fohá pe ngaahi ◊ofefiné. Feinga ma◊upe ke ◊ilo◊i ◊e he mãtu◊á ◊a e ngaahi me◊a ◊okúke ako◊i ◊i he kalasí. ◊Eke pe ko e hã hatokoni te ke fai ke tokoni ki he◊enau ako◊i◊enau fãnaú. ◊Ai ◊a e to◊u tupú ke nau foki påki he◊enau ngaahi mãtu◊á pea feinga kefakamãlohia ◊a e ngaahi ha◊i fakafãmilí.

Fokotu◊u Honau Taki Taha Faka◊ilonga

◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi ◊o e to◊utupú ◊oku naufeinga ke fokotu◊u ha faka◊ilonga ◊aki honotui ha ngaahi vala ◊oku ta◊etaau pe ngaahi◊ãkenga ◊o e ngaohi ◊ulú pe ko hano fakahãha ngaahi fakakaukau ◊oku ◊ikai ke an-ga∑maheni ◊aki. Mahalo ◊oku nau fai ◊ení kenau ma◊u ◊a e tokangá pe ko hono talikinautolu ◊e ha kulupu ◊o honau to◊ú peamo fakafaikehekehe◊i ◊aki kinautolu mei hengaahi kulupu kehé. Ko hono fakakãtoá,◊oku ◊ikai ke tolonga ◊a e kalasi ◊ulungãangaia ko ◊ení. Ko hono mo◊oní, kapau ◊okuongo◊i ◊e he to◊u tupú ha ◊ofa mo◊oni mei hekakai lalahí pea mo ◊oange ha faingamãlieke nau fakahã tau◊atãina ◊a e ngaahi faka-kaukau ◊oku nau ma◊ú ◊o ◊ikai ke fakaanga◊i,te nau toe ongo◊i malu lahi ange pea si◊aki◊enau ngaahi tõ◊onga ◊oku koví.

◊Oku ◊ikai ke fakapotopoto ke ke feingake tui ha vala pe talanoa ◊o hangå ko e to◊utupu ◊okú ke ako◊í. Manatu◊i ◊oku totonu keke taha mo kinautolu, ka ◊oku ◊ikai ko e tahakoe ◊o kinautolu.

Ako mei he Ngaahi Fa◊ifa◊itaki◊anga ◊o eTangatá pe Fefiné

◊Oku mahu◊inga ki he to◊u tupú ke nauma◊u ◊a e fa◊ifa◊itaki◊anga ◊o e tangatá mo efefiné ◊i he◊enau teuteu ki he kaha◊ú.Fakatokanga◊i angé ko koe mo e kakai lalahí◊oku mou hoko ko ha kau fa◊ifa◊itaki◊anga.

Teuteu ke Ngãue ◊i he Siasí pea mo eMãmaní

◊Oku fakamoleki lahi ◊e he to◊u tupúhonau taimí ki he akó pea mo teuteu ke

141


ma◊u ha◊anau ngãue. Fakalotolahia kinautolu ke nau akofakamãtoato pea mo teuteu lelei ki he kaha◊ú. Poupou◊ifoki kinautolu ke nau fakakaukau ki he hanga ◊e he◊enauako faka◊atamaí, ◊enau ako ◊a e ongoongoleleí, pea mo◊enau fili ki he totonú pea mo e halá ◊o teuteu◊i kinautoluki he ngãue he kaha◊ú ◊i he Siasí. Tokoni ki he kau talavoúke nau teuteu ke ngãue fakafaifekau taimi kakato.

Teuteu ki he Malí mo e Mo◊ui Fakafãmilí

Ko e teuteu lelei taha ◊e fai ◊e he kau talavoú ki he malímo e mo◊ui fakafãmilí ko ◊enau teuteu ke fakahoko motauhi ◊a e ngaahi fuakava ◊i he temipalé. Ko e me◊a kotoa på◊okú ke fai mo ako◊í ◊oku totonu ke fakataumu◊a ◊a e to◊utupú ki he temipalé. Tokoni ke mahino kiate kinautolu ◊a engaahi me◊a ◊oku fie ma◊u ke nau taau ai ke h° ki he temi-palé, pea mo fakalotolahia kinautolu ke nau fokotu◊u hataumu◊a fakafo◊ituitui ke fakahoko ia.

Tuku Loto◊i ◊o e Ngaahi Me◊a Mahu◊inga Te Nau Mo◊ui◊akí

◊Oku ◊omi ◊e he ongoongolelei na◊e toe fakafoki maí ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni mo e ngaahi tu◊unga ◊ulungãanga ◊aia ◊okú ne tataki kitautolu ki he fiefia mo e hakeaki◊í. Lau ◊ae faingamãlie kotoa på ke ke tokoni ai ki he to◊u tupú kenau ohi ia ma◊a nautolu. Poupou◊i kinautolu ke nau tãi-mu◊a på ◊i he◊enau tupulaki fakalaumãlie takitaha (vakai,“Tokoni◊i ◊o e Fakafo◊ituituí ke Fatongia◊aki Hono Ako ◊o eOngoongoleleí,” peesi 67–69).

Fakatupulaki ◊o e Anga Fakakaume◊á ki he Kakai KeheHonau To◊ú

◊Oku faka◊amu ◊a e to◊utupú ke lau fakataha kinautolumo honau to◊ú pea mo ma◊u ivi meiate kinautolu. ◊Okumahu◊inga ◊a e kau ◊a e ngaahi kaungãme◊á ◊i he teuteu ◊aha taha kei talavou ki ha◊ane fu◊u lahi. ◊Oku nau tokoni kefakakakato ◊ene fiema◊ú pea mo tali ia. ◊Oku nau faka-faingamãlie◊i ia ke ne faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi poto fakasõ-sialé. ◊Oku nau toe fakapapau◊i mai ko e ni◊ihi kehé ◊okunau ma◊u ha ngaahi fiema◊u mo e ngaahi faingata◊a tataupå pea ◊oku fakasi◊isi◊i ange ai ◊a e ngaahi ongo◊i tuånoá.◊Oku nau faka◊atã ia ke ne ◊ilo◊i ◊a e ngaahi ongo mo engaahi fakakaukau ◊a e ni◊ihi kehé. ◊Oku nau poupou◊i ◊a engaahi me◊a ◊oku kamata ke nau mahu◊inga◊ia aí. ◊I hetaimi ◊oku fakakulupu ai ◊a e to◊u tupú ◊oku nau ma◊u ◊a engaahi tu◊unga ◊ulungãanga mã◊oni◊oní, ◊oku nau tokoni kemalu◊i ◊a e toko taha kotoa på mei hono hoha◊asi kinautolu◊e ha fa◊ahinga ◊oku kehe ◊a e ngaahi me◊a ◊oku nau mahu-◊inga◊ia aí. ◊Oku fua ◊e he Siasí ha fatongia mahu◊inga ◊ihono fakafaingamãlie◊i ha feohi mo e ngaahi kaungãme◊apea mo e kakai lalahi ◊ofa ◊a ia ◊oku nau toe fakamãlohia ◊ae tõ◊onga mo◊ui lelei mo e ngaahi tu◊unga ◊ulungãangamahu◊ingá.

Me◊a ◊Oku Fie Ma◊u ◊e he To◊utupú mei he KakaiLalahí

Poupoú

◊I he taimi ◊oku ongo◊i ai ◊e he to◊u tupú ◊a e mãfana,◊ofa, pea mo e poupou mei he mãtu◊á, faiakó pe taha lahimatu◊otu◊a angé, ◊oku nau loto∑lahi ke fehangahangai moe ngaahi faingata◊a ◊o e mo◊uí mo e ◊amanaki leleí.Fakapapau◊i ◊oku ongo◊i ◊e he to◊u tupú ◊okú ke ako◊í ◊okú kefaingamãlie pea mo mahu◊inga◊ia ◊iate kinautolu. ◊I ho◊ofakakaukau ◊o kau kiate kinautolú mo e ngaahi me◊a kuopau ke nau akó, fehu◊i hifo kiate koe pe ◊okú ke fai kotoa ◊aia te ke lavá ke tokoni◊i kinautolu ke nau fakalakalaka.

Ngaahi Fie ma◊u ◊o e ◊Ulungãanga Leleí

◊I he taimi ◊oku fie ma◊u ai ◊a e to◊u tupú ke nau tauhi ◊ae ngaahi tu◊unga ◊o e ongoongoleleí mo talangofua ki hengaahi fonó, ◊e si◊isi◊i leva ◊enau fou ◊i he ngaahi hala faka-tu◊utãmaki mo hå mei he ongoongoleleí. ◊Oku fakapoto-poto ke fokotu◊u ◊i he kamata ho◊o faiakó ◊a e ngaahi me◊a◊okú ke fie ma◊u meia kinautolú. Manatu◊i ◊oku ◊ikai kefe◊unga på ◊a ho◊o ko e kaungãme◊a ki he to◊u tupú. Kuopau ke ke hoko ko ha fa◊ifa◊itaki◊anga lelei. Kuo pau foki keke ako◊i ◊a e tokãteline mo◊oní peá ke ◊amanaki ke ma◊u ha◊ulungãanga lelei koe◊uhí ke nau ako ◊o ◊ilo◊i ◊a e founga ◊o emo◊ui faivelengá. (Vakai, “Ko e Mãlohi ◊o e Folofolá,” peesi54–56, mo e konga ko e “Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó”peesi 83–84.)

Faka◊apa◊apa ki he Fakafo◊ituituí

◊I he taimi ◊oku ongo◊i ai ◊e he to◊u tupú ◊oku faka◊apa-◊apa mo fanongo ◊a e kakai lalahí kia kinautolú, ◊oku nauongo◊i ◊oku nau malu pea mo tau◊atãina mei he fiema◊uko ia ke tohoaki◊i mai kia kinautolu ◊a e tokangá. Ngãuemo lotu ke ◊ilo◊i ◊a e to◊u tupu ◊oku mou ako◊í. Tokonifakafo◊ituitui kia kinautolu (vakai, “Tokoni◊i ◊a e TokoTahá,” peesi 37–38). ◊Eke kia kinautolu ◊a e ngaahi me◊a◊oku nau manako aí, ngaahi mamaná, mo e ngaahi me◊a◊oku nau a◊usia faka◊ahó. Fanongo, pea mo faka◊apa◊apa kihe◊enau ngaahi fakakaukaú, ngaahi fokotu◊ú mo e ngaahiongo ◊oku nau ma◊ú.

Ko ha V∏sone ki Honau Kaha◊ú

◊I ho◊o ako◊i ◊a e to◊u tupu ◊o e Siasí, ◊okú ke tokoni keteuteu◊i ◊a e kau taki ◊o e kaha◊ú–◊a e ngaahi mãtu◊a, mo ekau taki ◊o e lakanga fakataula◊eikí mo e ngaahi houalotú,kau faifekaú pea pehå ki he kau palõfitá. Koe◊uhí ◊oku ◊ikailahi ha ngaahi me◊a ◊oku a◊usia ◊e he to◊u tupú, ◊oku naufa◊a faingata◊a◊ia ke vakai ◊o laka atu ◊i he taimi lolotonganí. ◊I ho◊o hoko ko e faiakó, te ke lava ◊o ◊oange kia kinau-tolu ha v∏sone ki honau kaha◊ú pea mo e fakahinohino ◊i

142


he◊enau teuteu atu ki aí. Poupou◊i kinautolu ke nau faka-kaukau angé kia kinautolu ◊i he kaha◊ú. Ako◊i kinautolu ◊ihe ◊ahó ni ki he ngaahi me◊a ◊oku fiema◊u ke nau ◊ilo◊i ◊i he◊apongipongí.

Poupou◊i Ke Nau Hoko ◊o Taha mo e Pule◊anga ◊o e ◊Otuá

Neongo ko e taimi lahi ◊oku tokanga på ◊a e to◊u tupú iakia kinautolu, ka ◊oku nau toe malava lahi på foki ketokanga ki he ni◊ihi kehé. ◊Oku nau hoha◊a ◊o fekau◊aki moe tu◊unga ◊o e sõsaietí pea ◊oku fakanatula på ◊enau tokanga

ki aí. ◊Oku nau loto ke nau kau ki ha ngãue ◊oku ◊aongá. ◊Ihe taimi ◊oku nau ◊ilo◊i ai ◊oku nau kau ki ha kulupu ◊okúne ma◊u ha taumu◊a mo◊oni mo ◊uhingamãlie, ◊oku nau toepoto ange, fengãue◊aki fakataha mo mo◊ui feilaulau. Ko engãue ◊o hono langa ◊o e pule◊anga ◊o e ◊Otuá ◊oku lahiange ◊ene taau mo ◊enau ◊ofa mateaki ◊i ha toe me◊a kehe.Te ke lava ◊o faka◊ai◊ai ◊enau ngaahi faka◊amu ta◊esiokitá ◊akihono ue◊i kinautolu ke tokoni ki hono langa ◊o e pule◊anga◊o e ◊Otuá.

143


AKO◊I ◊O E TO◊U TUPÚ ◊O FAKAFOU ◊I HE NGAAHI ◊EKITIVITπ FAKAKULUPÚ

5

◊Oku totonu ke palani◊i ◊a e ngaahi ◊eki-tivit∏ ◊a e to◊u tupú ◊o fakataumu◊a ◊aki på ◊ae ongoongoleleí. Lolotonga ◊a e ngaahi ◊eki-tivit∏ ko ◊ení ◊oku totonu ke ke tokanga kihe ngaahi faingamãlie ke tokoni ki he to◊utupú ke fakamãlohia ◊enau ngaahi faka-mo◊oní, fakatupulaki ◊a e ngaahi talåniti moe ngaahi poto fakatakimu◊á, fai ha ngãuetokoni, pea mo fakatupulaki ◊a e foungafakakaume◊á mo kinautolu ◊oku nau fai pauki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí. ◊E lava ke ◊aonga ◊a e ngaahi fokotu◊uko ◊ení ki he kau takí, kau faiakó pea mo engaahi mãtu◊á.

Faiako ◊aki ◊a e Fa◊ifa◊itaki◊angá

Lolotonga ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊a e to◊utupú, ◊e hoko ho◊o fa◊ifa◊itaki◊angá ko eme◊angãue mahu◊inga taha ia ki he faiakó.◊Okú ke ako◊i ◊a e to◊u tupú tu◊unga ◊i ho◊ongaahi ngãué, talanoa fãinoa fekau◊aki mo ekakai kehé, ko ho◊o ngaahi founga veteki ◊oe ngaahi palõpalemá, mo e lea ◊okú ke ngã-ue◊akí, pea mo e anga ho◊o fakafõtunga kihe ni◊ihi kehé.

◊O hangå ko ◊ení, na◊e ako ◊e ha kulupu ◊oe kau finemuí ha låsoni mei honau taki-mu◊á ◊i he taimi na◊e hoko ai ◊i he kemi ◊a etamaiki fefiné ha ngaahi me◊a fakatu◊upakå.Na◊a nau fakakaukau te nau kau ki ha kemi◊e ◊i ai ha fanga ki◊i fale ◊oku faka◊uhila peana◊a nau ◊osi teuteu mai ki ai. Ka ◊i he◊enaut°◊uta atú ko e ngaahi palepale på ◊oku ◊ikaiha ◊uhila pe toe me◊a kehe. Na◊e mei fai-ngofua på ia ke fai ha lãunga, ka na◊e faka-hoko ◊e he Kau Taki ◊o e Finemuí ha tãs∏pinga ◊aki ◊enau kata ◊i he ngaahi tu◊ungana◊e ◊i ai e kemí pea fai ◊enau lelei tahá ◊i heme◊a na◊e ma◊ú. Hili mei ai ha ngaahi ta◊ulahi, na◊e toe manatu◊i ◊e ha taha ◊o e kau

finemuí ◊a e kemi ko iá ko ha taimi mahu-◊inga kiate ia. Na◊á ne pehå: “He ◊ikai ngalo◊iate au ◊eku tangutu ◊i he loto vaó mo hani◊ihi ◊o e fãnau fefine kehé pea mo e tahahomau kau takí. Na◊a mau kakata kotoa peamau feinga ke fakakaukau pe te mau fåfå ◊ihe ◊aho ◊e tolu ka hokó. ◊I he taimi na◊á kumamata ai ki hoku kau takí ◊i he◊enau faihonau lelei tahá ◊i he taimi faingata◊á, na◊áku ako ha låsoni ma◊ongo◊onga ◊o kau kihe◊ete fiefia på he me◊a ◊oku ma◊ú mo toko-ni◊i ◊a e ni◊ihi kehé.”

Palani ki he Ngaahi Faingamãlie KeFai ai e Ako◊í

◊Oku ◊ikai totonu ke te feinga ke ngãue-◊aki ◊a e ngaahi ◊ekitivitií ke hangå hangaahi kalasi anga∑mahení. Ka neongo ia,◊oku ◊i ai ma◊u på ◊a e ngaahi founga ◊e lavake ako◊i ai ◊a e ongoongoleleí ◊o fakafou ◊i hengaahi ◊ekitivitií.

◊O hangå ko ◊ení, ◊i he taimi na◊e fanongoai ◊a e ◊etivaisa ◊o e Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné ki he lea ◊a Palesiteni Penisoni ◊o pou-pou ki he ngaahi fãmilí ke nau lau faka◊ahomei he Tohi ◊a Molomoná, na◊á ne fiefia ◊ihe ngaahi tala◊ofa na◊e ◊oangé. Ne tautau-tefito ◊ene ongo kiate iá ◊a e tala◊ofa ◊e tãpue-kina ◊a e ngaahi fãmilí ◊aki ◊a e Laumãlie ◊o e◊Eikí ◊i honau ngaahi ◊apí kapau te nau mui-mui ki he akonaki ko ◊ení (vakai,Conference Report, Oct. 1988, 3–4; peEnsign, Nov. 1988, 4–6). Na◊e manatu ◊a e ◊e-tivaisa ◊i he Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰lonéki ai, ◊Na◊á ku fakakaukau ◊o pehå, ‘ Kapau◊oku kau ◊a e tala◊ofa ko ◊iá ki he ngaahi fã-milí, ◊e toe kau nai ia ki he◊eku kau Sikautí?◊Na◊á ku fakapapau◊i te mau lava ◊o kamatahono lau faka◊aho ◊a e folofolá ◊i he kemi ◊ae Sikautí. ◊I he pongipongi kotoa på ki mu◊a

144


ke kamata ◊a e ◊ahó, na◊a mau fakataha kotoa ◊o lau ◊a evahe ◊e taha mei he Tohi ◊a Molomoná. ◊Oku ou fakamo◊o-ni◊i na◊e mo◊oni ◊a e tãpuaki ◊a Palesiteni Penisoní ◊i he◊e-mau kemí. ◊I he ◊aho na◊a mau kamata ke mau lau fakatahaaí, na◊e ◊ikai toe ◊i ai ha palõpalema lahi ◊i he lotolotonga ◊oe tamaiki tangatá. ◊Oku ou ◊amanaki på na◊e lava kemahino kiate kinautolu ◊a e mãlohi ◊o e muimui ki he fale◊i◊a e palõfitá.”

Na◊e fakapapau◊i ◊e he taki tatau ko ◊ení he ◊ikai kekamata ha◊ane kemi ta◊e te ne fai ◊ene fakamo◊oní mo pou-pou◊i ◊a e tamasi◊i taki taha ke ◊alu ◊o ngãue fakafaifekau.Hili mei ai ha ngaahi ta◊u lahi, na◊e fakamãlõ ange ha ni◊ihi◊o e kau talavou na◊á ne tokanga◊í ki he akonaki ◊i he◊enaunofo kemí pea mo fakahã ange kiate ia na◊e hanga ◊e heme◊á ni ◊o tokoni◊i ◊enau ngaahi filí.

Lau Ko e Faingamãlie ◊a e Ngaahi Taimi Na◊e ◊IkaiPalani Ke Fai ai Ha Faiakó

◊Oku hoko ma◊u på ◊i he lolotonga ◊o e ngaahi ◊ekitivitií,◊a ho◊o ma◊u ha ngaahi faingamãlie na◊e ◊ikai palani◊i keako◊i ai ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí (vakaiki he “Ngaahi Momeniti ke Fai ai e Ako◊í ◊i he Mo◊uiFakafãmilí,” peesi 171–73). Hangå ko ◊ení, ◊i he ho◊atã ◊etaha na◊e foki mai ai ha kulupu mei ha◊anau luelue, na◊anau fakatokanga◊i ◊oku puli ha toko ua ◊o e kau finemuí.Na◊e ui fakataha ◊e he takí ◊a e toengá. Na◊a nau t°◊ulutui ◊ofai ha lotu pea hili iá na◊a nau fai ha palani ke kumi ◊a eongo tamaiki ◊oku pulí. Na◊e mei hoko ◊eni ko ha palõ-palema lahi ka na◊e veteki ia i he taimi na◊e ma◊u ai ◊a eongo finemuí ◊i ha ngaahi lau momeniti. Na◊e toe ui faka-taha ◊e he takí ◊a e toko taha kotoa på, pea na◊a nau fai halotu fakamãlõ ◊o e ongo◊i loto hounga◊ia. Hili ◊enau lotú,na◊e fakahã ◊e he takí ◊ene ◊ofa ki he toko taha kotoa på ◊o ekau finemuí pea fai mo ◊ene fakamo◊oni ◊o fekau◊aki mo emo◊oni ◊a e Tamai Håvaní pea mo ◊ene hõifua ke tali ◊enaungaahi lotú.

Faka◊aonga◊i ◊a e Ngaahi ◊Ekitivitií ko haMakatu◊unga ki Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí.

◊E lava ◊e he ngaahi ◊ekitivitií ◊o fakahoko ha ngaahime◊a ◊a ia te ke lava mo kinautolu ◊okú ke ako◊í ◊o faka◊ao-nga◊i ai ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Okutotonu ke faka◊aonga◊i ha taimi hili ◊a e ◊ekitivitií ke talanoamo e to◊utupu kei talavoú ◊o kau ki he ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí kuo nau ◊osi faka◊aonga◊i ◊i hataimi på ◊e fe◊unga ke fai aí. ◊E lava ke tataki koe ◊e hengaahi fehu◊i ko ◊ení: Ko e hã? ◊Oku hã leva? Ko e hã leva eme◊a ◊oku hoko he taimi ní?

Ko e hã? ◊Eke ki he to◊u tupú ke nau fakamatala◊i ◊a eme◊a na◊e hoko lolotonga ◊a e ◊ekitivitií pea mo talanoa ◊okau ki he kakaí mo e ngaahi feitu◊u ◊oku kau aí. Te ke lava◊o fai ha ngaahi fehu◊i ◊o hangå ko ◊ení “Ko e hã ◊a e kongalelei taha ◊o e ◊ahó? pe “Ko e hã e me◊a fakaoli taha na◊ehokó? pe “Ko e hã e me◊a na◊e faingata◊a kiate koé?”

◊Oku hã leva? Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau kihe ◊ekitivitií ◊o felãve◊i mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí. ◊E lava ke ke fai ◊a e fehu◊i ◊o hangå ko e “Koe hã hono ◊uhinga na◊a tau fai ai ◊a e me◊a ko iá?” pe “Na◊etokoni◊i fåfå ◊e he ◊ekitivitií ha taha?” pe “Ko e hã e me◊ana◊á ke ako mei he ◊ekitivit∏ ko ◊ení?” pe “Ko e hã e me◊ana◊e faingata◊a pe faingofua kiate koé?”

Ko e hã leva e me◊a ◊oku hoko he taimí ni? ◊Eke ki he to◊utupú ke nau fakakaukau pe ◊e anga fåfå hano uesia kinau-tolu ◊e he ◊ekitivitií ◊i he kaha◊ú. ◊Oku mahu◊inga ◊eni koe-◊uhí ◊oku tokoni ◊eni kia kinautolu ke nau ongo◊i ◊oku nautukupã ke faka◊aonga◊i ◊a e me◊a na◊a nau ◊osi akó. Te kelava ◊o fehu◊i ange, “Te ke fai ha me◊a ◊o kehe ◊i he kaha◊úkoe◊uhí ko e me◊a na◊á ke ako ◊i he ◊ahó ni? Kapau te ke faipehå, ko e hã e me◊a te ke faí?” Pe ko ha◊o kole kia kinau-tolu ke nau faka◊osi ◊a e såtesí “ ◊I he kaha◊ú, te u . . .”

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fehu◊i ko ◊ení kemakatu◊unga ai ◊a e fealåleaçakí ◊i ha taha ◊o e ngaahifounga ko ◊ení pe toe lahi ange ai:

� Tataki ha fealålea◊aki lelei ◊i he◊enau foki ki ◊api mei hame◊a na◊e fai. Na◊e foki mai ha kau talavou mo ha kaufinemui mei ha ngãue ◊ofa na◊e fai, ◊a ia na◊e fakamolekiai ha taimi mo e fãnau ◊i ha falemahaki fakalotofonuama◊á e fãnaú. Neongo na◊e tomu◊a manavahå ha tokolahi ◊o e to◊utupu kei talavoú ◊i he kamata◊angá, ka nehangå ◊oku fiefia ◊a e taha kotoa ◊i he ho◊atã ko iá. ◊Ihe◊enau heka ◊o foki ki he falelotú, na◊a nau kamata kenau fetalanoa◊aki ◊o kau ki he fãnau na◊a nau ngãue moiá. Na◊a nau fakahã ha ngaahi me◊a fakaoli, ngaahi me◊alelei ne hoko pea mo ha ngaahi me◊a fakamamahi. Ko etaha ◊o e kau ◊etivaisá na◊e faka◊uli ◊i he kaá. Na◊á nefakafanongo på, pea tãtãtaha på ke ne fai ha fehu◊i peamo faka◊ai◊ai ◊a e toko taha taki taha ke ne lea ◊o kau kiha fa◊ahinga me◊a na◊e hoko. Hili iá na◊á ne pehå, “ ◊Okumou fakakaukau na◊e hanga ◊e he ◊a◊ahi na◊a tau faí ◊ofakahoko ha faikehekehe ◊i he ni◊ihi ◊o e fãnau ko iá?”Na◊a nau ki◊i momou, pea hili iá na◊e toki pehå mai ◊eha taha, “ ◊Oku ou tui pe ki ai.” Na◊e tupu heni ha toelahi ange ◊a e fealålea◊akí. Na◊e hoko atu ◊a e fanongo ◊a e◊etivaisá ◊i he talanoa ◊a e to◊utupu kei talavoú ni ◊o kauki he ◊uhinga na◊a nau fiefia ai he◊enau omí pea mo eme◊a ◊oku nau loto ke fai ◊i he kaha◊ú. Na◊e tokoni ◊a eki◊i fealålea◊aki taimi nounou ko ◊ení ki he toko tahakotoa på ke mahino lelei ange ◊a e ◊uhinga ◊o e me◊a na◊ehoko ◊i he ho◊atã ko ◊ení.

� Palani◊i ke ke lea ◊i ha ngaahi miniti si◊i ◊i he faka◊osi ◊o e◊ekitivitií ◊o kau ki he me◊a na◊e hokó pea mo e ngaahilåsoni ◊a ia ◊e lava ke ke ako mei aí. ◊E lava ke fakahoko◊eni ◊i he faka◊osinga ◊o ha konifelenisi ◊a e to◊u tupú,me◊a na◊e ◊açusia ◊i he kemí pe ko ha õ ki he temipalé. ◊Elava ke fai ◊eni ki mu◊a peá ke fakaafe◊i ◊a e to◊u tupú kefai ◊enau ngaahi fakamo◊oní.

145


� Talanoa ◊o kau ki he ◊ekitivitií ◊i he taimi te mou toefakataha ai ke fai ha låsoni. Fakamanatu ki he to◊u tupú◊a e me◊a na◊a nau ongo◊í pea mo e me◊a na◊a nau akomei he ◊ekitivitií.

� Ki mu◊a ke palani ◊e he to◊u tupú ◊enau ◊ekitivit∏ ka hokó,fakaafe◊i kinautolu ke nau talanoa ◊o ki he ◊ekitivit∏ na◊etoki ◊osí. Kapau ◊oku lahi ◊a e taimí ◊i he vaha◊a ◊o e ◊eki-tivit∏ na◊e toki ◊osí pea mo e fealålea◊aki ◊o kau ki aí, ◊efiema◊u ke ke fakamoleki ha ki◊i taimi ◊i he ngaahi fehu◊i“Ko e hã” ◊oku fakahokohoko atu ◊i he peesi ko ◊ení koe-◊uhí ke lava ◊e he toko taha kotoa ◊o manatu◊i lelei ◊a eme◊a na◊e hokó.

� Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ekitivitií ke hoko ko ha ngaahifa◊ifa◊itaki◊anga ◊i he taimi te ke ako◊i ai ◊a e ngaahi lå-soní. ◊I he lolotonga ◊a e ngaahi låsoní, te ke lava på ◊ekoe pe te ke vahe◊i ◊a e kau talavoú ke nau lea ◊o kau kihe ngaahi ◊ekitivit∏ na◊e ◊osi faí ◊a ia ◊oku fekau◊aki mo engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí na◊e ◊osi alea◊í.

� Fakaafe◊i ◊a e kau talavoú ke nau tohi fekau◊aki mo engaahi ◊ekitivitií. Te ke lava ◊o fakaafe◊i ◊a e to◊u tupú kehiki he◊enau tohinoá ◊o kau ki ha ◊ekitivit∏ pe ko hanofai ha ngaahi tohi ki he kau faifekaú ◊a ia ◊oku nau faka-matala ai ◊o kau ki ha ngãue na◊e fai pea mo e me◊a na◊anau ako mei aí.

Ngaahi Fakahinohino mo e Ngaahi Lao ki HonoPalani ◊o e Ngaahi ◊Ekitivitií

Manatu◊i ◊oku totonu ke fakamãlohia ◊e he ngaahi ◊eki-tivitií ◊a e tuí mo langa hake ha ngaahi vã ◊o e ◊ofá. ◊Okukau ◊i he ngaahi me◊a◊ofa te ke lava ◊o ◊oange ki he kau tala-voú ◊a e ngaahi me◊a na◊a nau a◊usiá, ◊a ia ◊oku nau lava ke◊ilo◊i mei ai e ngãue ◊a e ongoongoleleí ki he◊enau mo◊uí.

Ke ma◊u ◊a e ngaahi fakahinohino mo e ngaahi tu◊u-tu◊uni ki hono palani ◊o e ngaahi ◊ekitivitií, vakai ki hekonga ◊o e “Ngaahi ◊Ekitivitií,” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o eSiasí.

146


KO E MA◊U ◊O HA MAHINO PEA MO HONO AKO◊I ◊O E KAKAI LALAHÍ

6

Na◊e fa◊a fie ma◊u ma◊u på ◊e ha tokoni ◊ihe Fine◊ofa ◊i ha uooti ke kole ki he kaufefiné ke nau fetongi ◊a e kau faiako tu◊u-ma◊ú. Na◊á ne ◊ohovale ◊i he◊enau ki◊imomou ◊i he taimi na◊e kole ange ai kiatekinautolú. Na◊a nau pehå na◊a nau ongo◊ita◊efe◊unga ◊i he faiako ki ha kau fefine tokolahi, ◊oku nau ◊ilo fakapapau ◊oku lahi ange◊enau ◊iló ◊iate kinautolu pea mo mateuteulelei ange ke faiako.

Mahalo na◊á ke ongo◊i ta◊efe◊unga pehåpå mo koe ◊i hao uiui◊i ke ke faiako ki hekakai lalahí. Na◊e ◊ikai ke mei ngata på ho◊ohoha◊a ◊o kau ki he fu◊u mã◊olunga ◊enau ◊ilomo e me◊a kuo a◊usia ◊e he tokolahi ◊okú keako◊í, ka ◊oku toe kau ai foki ◊a e lahi ◊o e fai-kehekehe ◊iate kinautolú. ◊Oku hoko ma◊upå ◊a e fu◊u faikehekehe lahi ◊i he kau må-mipa ◊o e kalasi ◊a e kakai lalahí ◊i he◊enaungaahi ngãue ma◊u◊anga mo◊uí, akó, me◊akuo nau a◊usia ◊i he Siasí, ngaahi faingata◊a-◊ia fakafãmilí, ◊ilo ki he folofolá, tu◊ungafefalala◊akí mo e tupulaki fakalaumãlié.◊Oku lava ke fakafaingata◊a◊ia◊i heni ◊etauvakai ki he founga hono teuteu◊i ◊o e nãu-nau ◊e fakamãnako pea mo ◊uhingamãliekiate kinautolu kotoa. Ka te ke lava ◊o faka-◊aonga◊i ◊a e ngaahi ◊ulungãanga kehekeheko ◊ení mo e ngaahi me◊a kuo nau a◊usiá—◊ae ngaahi me◊a ko ia na◊a nau mei fakatupuho◊o ongo◊i ta◊e fe◊ungá — ke fakalahi ◊a engaahi låsoni ◊okú ke ako◊í.

Te ke lava ◊o fua totonu ho uiui◊i ke kehoko ko ha faiakó ◊aki ha◊o ngãue◊aki ◊a engaahi mãlohinga ◊o kinautolu te ke ako◊í.Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ko ha ma◊u◊angatokoni ◊a e ngaahi ◊ilo mo e ngaahi me◊akuo nau a◊usiá. Te ke lava ◊o palani ◊a engaahi låsoní koe◊uhí ke nau lava ◊o feako-◊aki. ◊Oku ◊ikai fiema◊u ke ma◊u kotoa ◊a e

ngaahi talí pe ko ha◊o ma◊u kotoa ◊a etokanga ◊a e kalasí ki ho◊o fai låsoní: ◊oku◊ikai ko e ngaahi me◊a ◊eni ◊oku fie ma◊u keke hoko ai ko ha faiako lavame◊a ◊o e ongo-ongoleleí. Ka ◊oku fiema◊u ke ke loto mã◊u-lalo, faivelenga, fa◊a lotu, pea mo våkevekeke kau kotoa ◊a e kau måmipa ◊o e kalasí kihe ngaahi låsoní. ◊I ho◊o fakalakalaka ◊i helaumãlie ko ◊ení, ◊e fakahoko ◊e he ◊Eikí keke lava ◊o liliu ho◊o ngaahi hoha◊a fekau◊akimo ho◊o ta◊efe◊unga ke ke fakafalala kiate Ia.Te ne fakaivia koe, ◊oatu ◊a e nonga, pea moue◊i ◊akinautolu ◊okú ke ako◊i ke nau tãnakiatu ki he ngaahi fealålea◊aki ◊i he kalasí. ◊Efoaki kia kitautolu ◊e he ◊Eikí ha tokoni lahimakehe ◊i he◊etau fakataha ke ako ◊a e ongo-ongoleleí.

Ngaahi ◊Ulungãanga ◊Oku Faitatau ai eKakai Lalahi ◊Oku Akó

◊I ho◊o fekumi ke ke ma◊u tokoni mei hemãlohi mo e ◊ilo ◊a e kakai lalahi ◊okú keako◊í, ◊ai ke ke ◊ilo ki he ngaahi ◊ulungãanga◊oku nau faitatau aí. Ko e toko lahi ◊o ekakai lalahi ◊oku akó ◊oku nau faitatau hengaahi ◊ulungãanga ko ◊ení:

◊Oku Nau Fiema◊u ke Nau Ongo◊i ◊Oku◊Ofa◊i Kinautolu mo Faka◊apa◊apa◊i pea Faiha Ngãue ◊Oku Mahu◊inga

Ko e fiema◊u ke ◊ofa◊i mo faka◊apa◊apa◊ikitá ◊oku ◊ikai faka◊au ia ◊o motu◊a, pea pehåki he faka◊amu ko ia ke fai ha ngãue ◊okumahu◊ingá. ◊E faka◊ai◊ai koe ◊i ho◊o ◊ilo◊i ◊a engaahi fiema◊u ko ◊ení ke ke fakafanongopea mo fakamahu◊inga◊i ◊a e ngaahi fakakau-kau ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í. Toka◊i ◊a engaahi fakakaukau kotoa ◊oku ◊oatu ◊e hekau måmipa ◊o e kalasí, peá ke fakahounga◊i◊enau tokoni fakamãtoató. Tokanga ke ◊oua

147


na◊á ke fakamaa◊i ha taha ◊i he kalasí. Faka◊ehi◊ehi mei hemanukí pea mo e hua ◊okú ne ◊ai ◊a e tokotaha fakafo◊ituituí ke ne ◊ongo◊i ◊oku ◊ikai hanomahu◊inga.

◊Oku Nau Loto ke Nau Ako ◊i he Laumãlié

◊Oku ◊omi ◊e he kakai lalahí ki he kalasí ha ma◊u◊angatokoni mahu◊inga ◊i he ngaahi me◊a kuo nau a◊usiá. Kuoako ◊e he toko lahi ◊i he◊enau taki taha mo◊ui ◊a e mãlohi ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni totonú, pea te nau lava ◊o fai hafakamo◊oni ki he founga hono tãpuekina kinautolu ◊e heongoongoleleí. Koe◊uhí ko e ngaahi faingata◊a mo e fiefiakuo nau a◊usiá, ◊oku nau ongo◊i ha fiema◊u lahi ke mahino◊a e ongoongoleleí pea ma◊u mo ha fakahinohino mei heLaumãlié.

◊Oku Nau Loto Ke Fakamatala ◊o Fekau◊aki mo e Founga ◊o e Tokoni ◊a e Ongoongoleleí ◊i He◊enau Mo◊uí.

◊E lava ◊e he kakai lalahí ◊o foaki ◊a e ngaahi ◊ilo ◊oku nauma◊ú ◊o fakafou ◊i hono ngãue◊aki ◊a e tui ◊oku nau ma◊ú peamo fakalaulauloto ki he folofolá. Te nau lava ◊o feako◊i◊akipea mo fefakamãlohia ◊i he◊enau vahevahe ◊a e ngaahi me◊akuo nau a◊usiá. Fakaafe◊i kinautolu ke nau vahevahe ◊a engaahi me◊a kuo nau a◊usiá lolotonga ◊a e fealålea◊akí.Tokoni ke nau ◊ilo◊i pea mo alea◊i ◊a e founga ◊e lava ai ◊e hengaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í ◊o fakahoko ha faikehe-kehe ki he leleí ◊i he◊enau mo◊ui fakafo◊ituituí pea mo emo◊ui ◊a e kau måmipa ◊i honau fãmilí.

◊Oku Nau Loto ke Fakahinohino◊i Fakafo◊ituitui PeKinautolu

◊Oku loto ◊a e kakai lalahí ke nau fatongia◊aki ◊a e ako ◊oe ongoongoleleí. ◊Oku totonu ke ke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahifounga ako◊í ke tokoni◊i ai kinautolu ke nau fai pehå (vakai,Tokoni◊i ◊o e Fakafo◊ituituí ke Nau Fatongia◊aki Hono Ako ◊oe Ongoongoleleí,” peesi 67–69). Poupou◊i kinautolu kefakakakato ◊a e laukonga ne vahe◊i ke faí ko e teuteu ki hengaahi låsoní. Fakaafe◊i kinautolu ke nau omi mateuteu kihe kalasí ke fai ha ngaahi fehu◊i pea mo vahevahe ◊a engaahi ◊ilo mo e ngaahi me◊a ne nau a◊usiá.

Na◊e fa◊a fakaafe◊i ma◊u på ◊e ha faiako ki he kalasiTokãteline ◊o e Ongoongoleleí ◊a e kau måmipa ◊o e kalasí ◊ihe ◊uluaki miniti ◊e nima◊ o e kalasí ke vahevahe mai ◊enau◊ilo pe ue◊i fakalaumãlie ◊oku nau ma◊u mei he◊enau akotãutaha fakauike ◊o e folofolá. Na◊e fakaafe◊i ◊e he ngaahivahevahe ko ◊ení ◊a e Laumãlié pea mo faka◊ai◊ai ◊a e kaumåmipa kehe ◊o e kalasí ke nau hoko ko ha kau ako faka-mãtoato ange. ◊Oku ◊omi ma◊u pe ◊e he ngaahi fakamatalá◊a e ngaahi talateu ◊aonga ki he ngaahi låsoní.

◊Oku Nau Hoha◊a Ki Honau Ngaahi Fatongia Fakafãmilí

◊Oku loto ◊a e kakai lalahí ke ma◊u ha founga ke faka-lelei◊i ◊aki e ngaahi faingata◊a ◊oku nau fehangahangai mo

ia ◊i honau ngaahi fãmilí. ◊Oku nau våkeveke ke nau ako kihe founga ◊oku kau ai ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ki he ngaahi faingata◊a ko ◊ení, pea ◊oku naumahu◊i◊anga◊ia he ngaahi ◊ilo mo e ngaahi me◊a ne a◊usia ◊ehe ni◊ihi kehé. ◊Oku faka◊aonga◊i lelei ◊a e taimi ◊oku moufakamoleki ki hono ako fakataha ◊o e ongoongoleleí ◊i ho◊o-mou alea◊i ◊a e ngaahi tefito pehení.

Na◊e ako◊i ◊e ha faiako ◊i he kõlomu ◊o e kaumãtu◊á ha lå-soni ◊o fakatefito ◊i he “Ko e Fãmilí: Ko ha Fanongonongoki Mãmani.” Na◊e lau ◊e ha taha ◊o e kau måmipa ◊o e kõ-lomú ha konga ◊o e fanongonongó, pea na◊e ◊amanaki kehoko atu ◊e he faiakó ◊a e låsoní. Ka na◊e hiki hake ha nima◊o e taha ◊o e kau måmipa ◊i he kõlomú. Na◊á ne pehå, “◊Oku ◊i ai ◊eku fehu◊i.” Na◊á ne pehå, ◊i he◊ene lave ki hafakamatala mei he fanongonongó, “E fåfå ◊etau ako◊i ◊etaufãnaú ◊ke nau ◊ofa mo fetokoni◊akí◊”? Na◊e kamata heni hafealålea◊aki mahu◊inga ◊a ia na◊e lava ai ◊e he kau måmipa ◊oe kõlomú ◊o vahevahe ha ngaahi founga fakapotopoto kefaka◊aonga◊i ai ◊a e tefito◊i mo◊oní.

◊Oku kamata ke tau fakatokanga◊i ◊a e mahu◊inga ◊o e ui-ui◊i ke ako◊i ◊a e ngaahi kalasi ◊a e kakai lalahí ◊i he taimi◊oku tau mamata ai ki he founga hono vahevahe ◊e hekakai lalahí ◊a e me◊a na◊a nau akó—tautautefito ki he taimi◊oku nau vahevahe ai ia mo honau ngaahi fãmilí.

◊I ha taha ◊o e kulupu ◊a e kau taula◊eiki lahí, na◊e ako◊i ai◊e he faiakó ha låsoni ◊o fekau◊aki mo e ngãue fakafaifekaú.Na◊á ne tataki ◊a e fealålea◊akí, ◊a ia ko ha konga på ◊o e lå-soní, ◊o kau ki he fiema◊u ko ia ◊o ha kakai ◊osi mali matu◊o-tu◊a ange ke õ ◊o ngãue fakafaifekaú. Na◊e toko lahi ◊a e kauma◊u lakanga fakataula◊eiki na◊a nau ◊osi ngãue fakafaifekau◊i he◊enau kei talavoú pe ki mui ◊i he◊enau mo◊uí mo honaungaahi uaifí, pea na◊e fakamo◊oni◊i ◊e ha ni◊ihi ◊iate kinau-tolu ◊a e ngaahi fatongia mo e ngaahi tãpuaki ◊o ha ngãuepehå.

Na◊e foki ki ◊api ha taha ◊o e kau måmipa ◊i he kulupu ◊oe kau taula◊eiki lahí ◊o fakahã ange ki hono uaifí ◊o kau kihe fealålea◊akí. Na◊e fiemãlie ◊a e ongo me◊á ni ki he foakikuó na fai ki he mo◊ui ◊a e kau måmipa hona fãmilí. Kana◊e kamata ke ngãue ◊a e ngaahi lea mo e laumãlie ◊o e lå-soni ko iá hona lotó. Ne ◊ikai ke a◊u ki ha mãhina ◊e ua meiai, na◊á na lea ◊i he houalotu sãkalamånití ki mu◊a ke namavahe ◊o ngãue fakafaifekau ◊i he ta◊u ◊e taha mo e mã-hina ◊e ono ◊i ha fonua ◊e taha. Na◊e tangi ◊a e husepãnití ◊ofakahã ◊ene hounga◊ia ◊i he faiako ◊o e kulupu ◊a e kautaula◊eiki lahí pea mo e tãkiekina na◊e fai ◊e he låsoní kihe◊ene filí. Na◊á ne pehå ◊okú ne ◊ilo◊i ◊e hoko ◊ene fili kengãue fakafaifekaú ko ha tãpuaki ia ◊i he◊ene mo◊uí pea moe kau måmipa ◊i hono fãmilí.

Ngãue mo e Ngaahi Faikehekehe Fakafo◊ituituí

◊Oku ◊i ai ◊a e faikehekehe lahi ◊i he me◊a ◊oku a◊usia ◊e hekakai lalahí pea mo ◊enau ngaahi lavame◊á. ◊Oku ◊i ai ha

148


ni◊ihi ◊oku nau mataotao ◊i he folofolá; pea ◊oku vave ◊a engaahi tali ◊a e ni◊ihi; ◊oku fie ma◊u ◊e he ni◊ihi ia ke lahiange ◊a e taimi ke nau fakakaukau∑loto ai ki ha fo◊i fehu◊í;pea ko e ni◊ihi ◊oku ◊ikai te nau loto ke nau tali neongo◊oku lahi pe me◊a ia ke nau lea◊akí; pea palõpalema ◊a eni◊ihi ◊i he laukongá. Ka ◊i ho◊o fakakaukau fakalelei ki hengaahi faikehekehe ko ◊ení, te ke lava ◊o palani ha ngaahi◊ekitivit∏ ako ◊e tokoni ke kau kotoa ki ai ◊a e kalasí.

Te ke lava ◊o ako◊i lelei ange ha kulupu ◊oku kehekehekapau te ke lava ◊o ◊ilo◊i fakatãutaha kinautolu pea faka-

tatau ho◊o ako◊í ki he◊enau ngaahi fiema◊ú pea mo e me◊a◊oku nau manako aí (vakai, “Ma◊u ha Mahino Ki he Ni◊ihi◊Okú ke Ako◊í,” peesi 35-36). ◊Oku mahu◊inga ◊aupito kefaka◊ai◊ai ◊a e kau mai ◊a e kau papi uluí, kau måmipa mã-mãlohí, kãingalotu fo◊ou ki he uõtí, pea mo e kau tãutahate◊eki mali na◊a nau toki hiki mai mei he◊enau kõlomu ◊o eLakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné pe kalasi ◊a e Kau Finemuí.◊Oku ma◊u ◊e he kãingalotu ko ◊ení ha ngaahi me◊a na◊a naua◊usia pea mo e ngaahi ◊ ilo, kae mahalo te nau ki◊i momouke vahevahe kinautolu.

149

AKO◊I ◊I HE ◊APÍ

h

FAIAKO ◊I HE FÅMILÍ

Ako◊i au he maama ho◊o ◊ofá;

Ke u lotu atu ki he ◊afioná;

Ke u ◊ilo ◊a e mo◊oni kotoa;

Ako◊i au ◊i ho◊o mãmá.

Ha◊u tamaiki pea ke tau akó,

◊Ene ngaahi fekau pea mahinó

◊O nofo ◊i hono ◊afio◊angá

◊A◊eva ma◊u på ◊i he mãmá.

Ngaahi Himi, fika 196

Konga h: AKO ◊ I ◊ I HE ◊APÍ

FAIAKO ◊ I HE FÅMILÍ

KO E FATONGIA FAKAFAIAKO ◊O E MÅTU◊Á

1

Ko e fãmilí ko e tu◊utu◊uni ia ◊a e ◊Otuá.Ko e uho ia ◊o ◊Ene palaní. Kuó ne fokotu◊u◊a e ngaahi fãmilí ke ◊omi ◊a e fiefiá kiHe◊ene fãnaú, ke tokoni kia kinautolu keako ◊a e ongoongoleleí ◊i ha ◊ãtakai ◊ofa, peamo teuteu◊i kinautolu ki he mo◊ui ta◊engatá.Ko e ◊apí ko e feitu◊u mahu◊inga taha ia keako◊i, ako, pea mo fakahoko ai e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

◊Oku ma◊u ◊e he mãtu◊á ◊a e tefito◊i fato-ngia ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí kihe◊enau fãnaú (vakai, T&F 68:25–28). Na◊e◊osi fakahã ◊e he Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí peamo e Kõlomu ◊o e Kau ◊Aposetolo ◊e TokoHongofulu Mã uá ◊o pehå: “ ◊Oku ma◊u ◊e hemãtu◊á ha fatongia toputapu ke ohi hake◊enau fãnaú◊i he ◊ofa mo e mã◊oni◊oni, motokonaki ma◊a ◊enau ngaahi fiema◊u faka-tu◊asinó mo fakalaumãlié, pea hinoi◊i kinau-tolu ke nau fe◊ofo◊ofani mo fetauhi◊aki, motauhi ◊a e ngaahi fekau ◊a e ◊Otuá pea hokoko ha kau tangata◊ifonua tauhi lao ◊i ha fei-tu◊u på ◊oku nau nofo aí. Kuo pau ke ◊eke◊imei he husepãnití mo e uaifí–◊a e tamai moe fa◊å kotoa på–◊i he ◊ao ◊o e ◊Otuá ◊a e anga◊o ◊enau fakahoko ◊o e ngaahi fatongiáni(“Ko e Fãmilí: Ko ha Fanongonongo kiMãmani,” T°hulu, Sune 1996, 10).

Ko e Me◊a ◊Oku Totonu Ke Ako◊i ◊e heNgaahi Mãtu◊á ki He◊enau Fãnaú

Ko e ngaahi fakamatala◊i fakanounou◊eni ◊o e ngaahi me◊a lahi ◊oku totonu keako◊i ◊e he mãtu◊á ki he◊enau fãnaú. Ko engaahi ma◊u◊anga tokoni te ke lava ◊o faka-◊aonga◊i ◊i hono ako◊i ho◊o fãnaú ◊oku kau ai◊a e folofolá, ngaahi lea ◊a e kau palõfita ◊i

he ◊ahó ni, ngaahi makasini ◊a e Siasí, peamo e ngaahi nãunau kehe ◊oku ◊omi ◊e heSiasí.

Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí

Kuo fekau◊i ◊e he ◊Eikí ◊a e ngaahi mãtu◊áke ako◊i ◊enau fãnaú “ke mahino ki ai ◊a eakonaki ◊o e fakatomalá mo e tui kia Kalaisiko e ◊Alo ◊o e ◊Otua mo◊uí, pea mo e papi-taisó mo e foaki ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊ihe hilifaki ◊o e nima ◊o ka nau ka ta◊u valu”(T&F 68:25). ◊Oku totonu ke ke ako◊i ki ho◊ofãnaú ◊a e Fakalelei ◊a e Fakamo◊uí, natula ◊oe lakanga fakataula◊eikí mo e ngaahi ouau ◊oe fakamo◊uí, pea mo e tefito◊i fatongia ◊o engaahi fãmilí pea mo e mali ta◊engatá ◊i hepalani fakalangi ◊o e fiefiá.

Lotú

Na◊e toe tu◊utu◊uni foki ◊e he ◊Eikí ki hengaahi mãtu◊á ke “ako◊i foki ◊enau fãnaú kelotu” (T&F 68:28). ◊Oku mahu◊inga ki hefãnaú ke nau ◊ilo◊i te nau lava ◊o talanoa moe Tamai Håvaní pea fekumi ki He◊ene faka-hinohinó. Te ke lava ◊o ako◊i kinautolu ◊okumateuteu ma◊u på ◊a e ◊Otuá ke tokoni◊ikinautolu. Te ke lava ◊o tokoni ki ho◊o fãnaúke nau ako ke lotu fakafo◊ituitui ◊i he pongi-pongí, po◊ulí pea ko e hã på ha taimi ◊okunau fiema◊u tokoni ai pe loto ke fai ha faka-mãlõ. Te ke toe lava foki ◊o ako◊i ◊a e mahu-◊inga ◊o e lotu fakafãmilí.

Ako ◊a e Folofolá

Te ke ma◊u ◊a e ngaahi tãpuaki ma◊ongo-◊onga ◊i ho◊o ako fakafo◊ituitui ◊a e ongo-ongoleleí pea mo fakahoko ◊i he ◊aho kotoapå ho◊omou ako fakafãmili ◊o e folofolá. Te

153

Na◊e fakahã ◊e PalesiteniPoiti K. Peeka ◊o pehå: “Ko etaumu◊a taupotu taha ◊o eme◊a kotoa på ◊oku mau ako◊akí, ke fakataha◊i ◊a emãtu◊á mo e fãnaú ◊i he tuiki he ◊Eiki ko S∏s° Kalaisí,pea ◊oku nau fiefia ◊i ◊api,pea fakama◊u ◊i ha mali ta◊engata, mo sila◊i ki hengaahi to◊u tangata kotoapå ◊o honau fãmilí, peafakapapau◊i te nau ma◊u ◊ae hakeaki◊í ◊i he ◊afio◊anga ◊o◊etau Tamai Håvaní (◊i heLipooti Konifelenisi ◊Epeleli1995, 8; pe T°hulu, Siulai1995, 9).


ke lava ◊o tokoni ki ho◊o fãnaú ke nau manako ki he folo-folá pea mo fakatokanga◊i ◊a e mãlohi ◊o e folofola ◊a e◊Otuá ◊i he◊enau mo◊uí (vakai, “Ko e Mãlohi ◊o e Folofolá,”peesi 54–56). Te ke lava ◊o tokoni kia kinautolu ke naufekumi ki he folofolá ke mahino ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊onitotonú pea mo ma◊u ◊a e ngaahi tali ki he◊enau ngaahipalõpalemá. Te ke toe lava foki ◊o tokoni kia kinautolu kefakatupulaki ◊a e ngaahi taukei ako mo e ngaahi ◊u-lungãanga ◊oku nau fie ma◊ú ke hokohoko atu ai ◊enau akoki he ongoongoleleí ◊i he toenga ◊o ◊enau mo◊uí (vakai,Tokoni◊i ◊o e Fakafo◊ituituí ke ne Fatongia ◊aki Hono Ako ◊oe Ongoongoleleí,” peesi 67–69).

Mo◊ui◊aki ◊a e Ongoongoleleí

◊Oku totonu ke ako◊i ho◊o fãnaú ke ngãue◊aki ◊enau tau-◊atãina ke filí ◊i he ngaahi founga mã◊oni◊oni– faka◊aonga◊i◊a e ngaahi akonaki ◊a e ongoongoleleí ◊i he me◊a kotoa på◊oku nau faí. ◊O hangå ko e akonaki ◊a e Tu◊i ko Penisimaní,◊oku totonu ke ako◊i ho◊o fãnaú “ke nau ◊a◊eva ◊i he ngaahihala ◊o e mo◊oní mo e anga fakamo◊omo◊oní” pea mo“fe◊ofo◊aki mo fetokoni◊aki” (Mõsaia 4:15).

◊Oku totonu ke ako e fãnaú ◊i ◊api ke tauhi ◊a e ◊ahoSãpaté ke mã◊oni◊oni, totongi vahehongofulu pea mo mui-mui ki he kau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní. ◊Okutotonu ke nau ako ke fekumi ki he ngaahi me◊a kotoa på◊oku “mã◊oni◊oni pe faka◊ofo◊ofa pe ongoongo lelei pefe◊unga mo hono v∏kiviki◊í” (Tefito ◊o e Tui 1:13).

Ngaahi Põto◊i Ngãué

Makehe mei he ako◊i ◊o e ngaahi taumu◊a fakatokãteliné,◊oku totonu ke ke ako◊i ho◊o fãnaú ki he ngaahi poto faka-ngãue ◊o hangå ko e founga faka◊aonga◊i ◊o e pa◊angá, tauhi◊a e sino mo◊ui leleí, feohi lelei mo e ni◊ihi kehé pea mohono tokanga◊i ◊o e valá mo e koloá. Tokoni kia kinautoluke nau ako ◊a e ngãue mãlohí, ma◊u ha ako lelei pea hokoko ha kau tangata◊ifonua pe fefine◊ifonua lelei.

Ko e founga ◊e Lava ke Ako◊i ◊aki ◊e he Mãtuçá ◊a◊Enau Fãnaú

◊I ho◊o hoko ko e mãtu◊á, ◊oku totonu ke ke feinga kefokotu◊u ha ngaahi s∏pinga ◊o hono mo◊ui◊aki ◊o e ongo-ongoleleí ◊i homou ◊apí (vakai, “Ako◊i ◊o Fakafou ◊i heNgaahi S∏pinga ◊o Hono Mo◊ui◊aki ◊o e Ongoongoleleí,”peesi 165–166). ◊E lava ◊e he ngaahi s∏pinga ◊o hono mo◊ui◊aki ◊o e ongoongoleleí ◊o fa◊u ha ◊ãtakai ◊o e tui mo e tala-ngofua ◊i he ◊apí. Ko e ni◊ihi ◊eni ◊o e ngaahi founga lahi teke lava ◊o ako◊i ◊aki ho◊o fãnaú.

S∏pingá

◊E hoko ◊a e s∏pingá ko ho◊o me◊angãue mahu◊inga taha◊i he faiakó. ◊Oku ako ◊e he fãnaú ◊a e ngaahi tõ◊onga mo e◊ulungãangá ◊aki ◊enau vakai ki ho◊o ngaahi tõ◊ongá. (Vakai,“Ko Hono Mo◊ui◊aki e Me◊a ◊Okú ke Ako◊í,” peesi 19–20).

Ngaahi Taimi Tukupau Ki He Ako◊i ◊i ◊Apí

◊E lava ◊e he lotu fakafãmili faka◊ahó pea mo e ako ◊o efolofolá, efiafi fakafãmilí pea pehå ki he ngaahi me◊a tuku-fakaholo fakafãmilí ◊o fokotu◊u ◊a e ongoongoleleí ◊i hekonga kotoa på ◊o e mo◊ui faka◊aho ◊a e fãnaú (vakai, “Ko eNgaahi Taimi Tukupau Ke Fai Ai ◊a e Ako◊í ◊i he ◊Apí,” peesi167–70).

Na◊e ako◊i ◊e M. Lãsolo Palate ◊o pehå: “ ◊Oku toe leleiange ◊a e ◊ofa ki he Tamai Håvaní mo Hono ◊Alo ko S∏s°Kalaisí ◊i he taimi ◊oku ako◊i mo mo◊ui◊aki ai ◊a e ongoongo-leleí ◊i he ◊apí. ◊Oku tohi tongi ai ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊o emo◊ui ta◊engatá ◊i he loto mo e laumãlie ◊o e matu◊á mo ekau talavoú fakatou◊osi, ◊i hono lau ◊o e folofolá mo alea◊í, ◊ihono fai ◊o e lotú he pongipongí mo e po◊ulí, pea ◊a◊apa motalangofua ki he ◊Otuá ◊i he tõ◊onga faka◊ahó” (◊i he LipootiKonifelenisi , ◊Epeleli 1996; pe T°hulu, Siulai 1996, 90).

Ngaahi Momeniti ke Fai Ai ◊a e Ako◊í

He ◊ikai palani ha ni◊ihi ia ◊o ho ngaahi faingamãlie lahitaha ke fai ai ho◊o ako◊í. Mateuteu ki he ngaahi faingamãlie◊e hoko ◊i he anga ◊o e mo◊ui faka◊ahó ke ako◊i ai ◊a e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ki ho◊o fãnaú (vakai,“Ngaahi Momeniti ke Fai ai ◊a e Ako◊í ◊i he Mo◊uiFakafãmilí” peesi 171–73).

◊Oku ◊Ikai Ha Taimi ◊e Pehå Kuo Tõmui Ai ki heMãtu◊á ke Kamata Ako◊i ◊Enau Fãnaú

◊Oku mahu◊inga ke fokotu◊u ◊a e ngaahi s∏pinga ◊o emo◊ui◊aki ◊o e ongoongoleleí ◊i he taimi ◊oku kei iiki ai ◊a efãnaú. Na◊e fakahã ◊e ◊Eletã L. Tomu Peuli ◊o pehå: “Hono◊ikai ke mahu◊inga hono kamata mei he kamata◊angá honoako◊i ◊o e ongoongoleleí ◊i he taimi ◊oku tau tali ai ha ki◊ilaumãlie fo◊ou ki hotau ◊apí” (◊i he Conference Report, Oct.1988, 87; pe Ensign, Nov. 1988, 74). ◊Oku våkeveke ◊a efanga ki◊i fãnau ∏kí ke kau ◊i he efiafi fakafãmilí, ako ◊o efolofolá, lotú pea mo e ngãue tokoní.

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Tõmasi S. Monisoni: “ ◊Oku ◊iai ha ni◊ihi ia ◊oku ◊ikai ke nau tokanga ki he ngaahifatongia ko ◊ení, ◊o nau pehå ◊e toki fai ha tokanga ki ai◊o ka fu◊u lahi hake ◊a e tamasi◊í. Ka ◊oku ◊osi fakamo◊oni◊i◊oku ◊ikai totonu ke pehå. ◊Oku tãtãtaha ◊ene hoko mai ◊ae taimi mahu◊inga taha ke fai ai ◊a e akó” (◊i he Lipooti

154


Konifelenisi, ◊Okatopa 1997, 21; pe T°hulu, Sãnuali1998, 21).

◊Oku ◊ikai på ha taimi ia ◊e pehå kuo tõmui ai ◊a ekamata ke ako◊i ◊a e ongoongoleleí ki ho◊o fãnaú—pe kohano toe kamata. ◊E faikehekehe ◊a e founga ako◊í kapau teke fakatoloi hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ki ho◊o fãnaú.Mahalo na◊a ◊i ai ha ngaahi faingata◊a makehe ia ai. Ka ◊etãpuekina koe ◊e he ◊Eikí ◊i ho◊o feinga fakamãtoato ke ako◊i◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni totonú pea mo fokotu◊u ◊a engaahi ngãue mã◊oni◊oní ◊i homou fãmilí. Kapau ◊okú kekei fo◊ou ki ho ngaahi ngafa fakamãtu◊á, ◊amanaki lelei kiai. Lotu, ngãue◊aki ◊a e tuí, pea fai ◊a e me◊a kotoa på te ke

lava ke ke tokoni◊i ai ho◊o fãnaú pea mo tãkiekina kinau-tolu ki he me◊a ◊oku leleí.

Na◊e fakamatala◊i ◊e ◊Eletã Lõpeti D. Heili ◊o pehå, “Kuopau på ke ◊i ai ha ngaahi fehãlaaki ◊a e mãtu◊á ◊i he◊enaufakahoko ◊ení, ka ◊o kapau ◊e ma◊ u ◊e he toko taha kotoa påha loto mã◊ulalo, mo ha tui, pea nau lotu mo ako, te naulava på ◊o ◊ilo◊i ◊a e founga ◊oku lelei angé, pea ◊i he◊enau faiiá te nau tãpuekina ai ◊a e mo◊ui ◊a honau fãmilí ◊i he taimíni pea nau ako◊i ai ha ngaahi ◊ulungãanga tukufakaholototonu ki honau ngaahi to◊u tangata ◊i he kaha◊ú” (◊i heLipooti Konifelenisi, ◊Okatopa 1993, 10–11; pe T°hulu,Sãnuali 1994, 9).

155


KO E HOKO ◊A E NGAAHI TAMAÍ KO HA KAU FAIAKO

2

Na◊e pehå ◊e he Kau Palesitenis∏ ◊Uluakípea mo e Kau ◊Aposetolo ◊e Toko HongofuluMã Uá, “Tu◊unga ◊i ha palani fakalangi, ◊oku◊a e ngaahi tamaí ai ke nau pule◊i honau fã-milí ◊i he ◊ofa mo e mã◊oni◊oni” (“Ko eFãmilí: Ko ha Fanongonongo ki Mãmani,”T°hulu, Sune 1995, 5).◊Oku kau ◊i he ngafako ◊ení ◊a e fatongia ke ako◊i ◊a e ongoongo-leleí.

Na◊e lea fakah∏kihiki◊i ◊e ha måmipamatu◊otu◊a ◊o e Siasí ◊a e ngaahi låsoni ◊o eongoongoleleí na◊á ne ma◊u mei he◊enetangata◊eikí. Na◊á ne manatu ◊o peheni:

“Na◊e fokotu◊u ◊e he◊eku tangata◊eikí hatala tukufakaholo fakafãmilí ◊i hono ◊avemavahe ◊ene fãnaú ◊i he uike kotoa på ◊ofe◊unga mo ha mãhina ◊e ua ki mu◊a kehokosia homau ta◊u valú. ◊I he taimi ne a◊umai ai kiate aú, na◊á ne ◊omi ma◊aku hatohinoa fo◊ou, pea na◊á ma tangutu faka-taha, ◊o põtalanoa. Na◊á ne fehu◊i mai ◊o kauki he ongo ◊oku ou ma◊u ◊o kau kia S∏s°Kalaisí, hili iá na◊á ma alea◊i ◊a e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí kuó ne ◊ositeuteu◊í.

“Na◊e laka hake ◊i he mãhina ◊e ua ◊eneako◊i au ki he tokãteline faingofua mo faka-◊ofo◊ofá. Na◊á ne fekau ke u tã ha ki◊i faka-tãtã ◊o e me◊a na◊á ma ako ki aí. Na◊e tã ai ◊ae maama fakalaumãlié, ko e mo◊ui ko ◊ení,pea mo e ngaahi sitepu ◊oku fie ma◊u ke ufai ke u foki ai ◊o nofo mo e Tamai Håvaní:◊a e tui kia S∏s° Kalaisí, fakatomalá, papi-taisó, ma◊u ◊a e me◊a-foaki ◊a e LaumãlieMã◊oni◊oní, pea mo kãtaki ◊i he tui ki hengata◊angá.

“He ◊ikai teitei ngalo ◊a e ◊ofa na◊á kuma◊u mei he◊eku tangata◊eikí ◊i he◊ene faka-moleki ◊a e taimi mo aú. Na◊á ne fai ◊ene

fakamo◊oní ◊o kau ki he sitepu taki taha ◊o epalani ◊o e fakamo◊uí pea na◊á ne kãtaki◊i◊eku ngaahi fehu◊í. ◊Oku ou tui ko ha tokime◊a mahu◊inga ia na◊á ku a◊usiá koe◊uhína◊e mahino ◊ene leá kiate au pea fai ◊enefakamo◊oní. ◊Oku ou tui ko e me◊a ko ◊enine u a◊usiá ko ha ◊uhinga mahu◊inga ia na◊áku ma◊u ai ◊a e fakamo◊oni ki he ongoongo-leleí ◊i he taimi na◊á ku papitaiso aí.”

◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fa◊a femo◊uekinaai ◊a e ngaahi tamaí ◊i he◊enau ngaahi ngãuefaka◊aho ki honau ngaahi fãmilí. Pea nautuku kotoa ◊a e fatongia ki hono ako◊i ◊o eongoongoleleí ki he ngaahi fa◊eé. ◊Oku ◊ikaitotonu ke pehå. Na◊e me◊a ◊a PalesiteniKõtoni B. Hingikeli ki he ngaahi tamaí ◊opehå:

“ ◊Oku mou ma◊u ◊a e tefito◊i fatongia ◊e◊ikai te mou lava ◊o kalo mei ai ◊a ia ◊okumou hoko ai ko e ◊ulu ki homou fãmilí.◊Oku◊ikai ke hã mei ai hano faka◊uhinga◊i ke moupule fakaleveleva pe pule ◊i he ta◊e mã◊oni-◊oni. ◊Oku fokotu◊u mai ai foki ha fatongiakuo pau ke tokonaki ◊a e ngaahi tamaí kihono fakalato ◊a e ngaahi fiema◊u ◊a e fãmilí◊oku ◊ikai ngata pe ◊eni ◊i he me◊akaí, valámo e nofo◊angá på. Ka ◊oku kau ki ai honotataki mo hono ako◊i kinautolu ki he mã-◊oni◊oni, ◊i he fa◊ifa◊itaki◊anga mo e akonaki,ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ◊o efaitotonú, anga∑tonú, ngãue tokoní, mohono faka◊apa◊apa◊i ◊a e ngaahi totonu ◊a ekakai kehé, pea mo e ◊ilo kuo pau ke taufakamatala ki he ngaahi me◊a kotoa på ◊okutau fai ◊i he mo◊ui ko ◊ení, ◊o ◊ikai ◊iate kitau-tolu på, ka kuo pau ke tau fakamatala fokiki he ◊Otua ◊o e langí ◊a ia ko ◊etau TamaiTa◊engatá” (◊i he Lipooti Konifelenisi,◊Okatopa 1993, 78–79; pe T°hulu, Sãnuali1994, 60).

156

157

Na◊e fokotu◊u mai ◊e Palesiteni ◊Eselã TafuPenisoni ha “founga mahino ◊e hongofulu◊e lava ◊e he ngaahi tamaí ◊o ◊oange ai ◊a etataki fakalaumãlie ki he◊enau fãnaú:

“1. ◊Oange ◊a e ngaahi tãpuaki fakatamaíki ho◊o fãnaú. Papitaiso mo hilifaki nimaho◊o fãnaú. Fakanofo ho ngaahi fohá ki helakanga fakataula◊eikí. ◊E hoko ◊a e ngaahime◊a ko ◊ení ko ha ngaahi me◊a mahu◊ingafakalaumãlie ◊i he mo◊ui ho◊o fãnaú.

“2. Tataki fakafo◊ituitui ◊a e ngaahi lotufakafãmilí, ako faka◊aho ◊o e folofolá, peamo e efiafi fakafãmili fakauiké. ◊E hoko ho◊okau fakafo◊ituituí ke fakahã ki ho◊o fãnaú ◊ahono mahu◊inga ◊o e ngaahi ◊ekitivit∏ ko◊ení.

“3. Ko e faingamãlie kotoa på, ke mou õfakataha ki he ngaahi houalotú ko ha fã-mili. ◊Oku mahu◊inga ◊a ho◊o tataki ◊a e lotufakafãmilí ki he mo◊ui fakalaumãlie ◊a ho◊ofãnaú.

“4. ◊Ave ho◊o fãnau ke mou õ ◊o ◊eva, ◊akoe på tamaí mo ho ◊ofefiné, pea mo õ ◊o◊eva toko ua på mo ho fohá. Mou õ ko hafo◊i fãmili ◊i ha kemi pea mo ha kai me◊akai,ki ha ◊akapulú pea mo e ngaahi konisetí, kiha ngaahi polokalama fakaako pea mo e alãme◊a pehå. ◊Oku ◊i ai ha faikehekehe lahi◊oku hoko ◊i he ◊i ai ◊a e tangata◊eikí.

“5. Fokotu◊u ha ngaahi tala tukufakaholoke fakahoko ai ha kaime◊a kai pea mo hangaahi folau ◊eve◊eva ◊a e fãmilí. He ◊ikaingalo ◊i he manatu ho◊o fãnaú ◊a e ngaahime◊a tukufakaholo ko ◊ení.

“6. Toutou fakahoko ma◊u pe ha ◊initaviufakatãutaha mo ho◊o fãnaú. Tuku ke nautala atu ◊a e me◊a ◊oku nau fie tala atú. Ako◊i◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí kiate kinautolu. Ako◊i ◊a e ngaahimo◊oni totonú kiate kinautolu. Tala ange◊okú ke ◊ofa ◊iate kinautolu. ◊I he taimi ◊okúke ◊oange ai ha taimi ke ke feohi fakatãu-taha ai mo e fãnaú ◊okú ne fakahaa◊i kiakinautolu ◊a e ngaahi me◊a ◊oku mu◊omu◊a kihe tamaí.

“7. Ako◊i ho◊o fãnaú ke nau ngãue, peafakahã ange kia kinautolu ◊a e mahu◊inga ◊oe ngãue◊i ◊o ha taumu◊a mahu◊inga. Kohono tãnaki ko ia ◊o ha pa◊anga ngãue faka-faifekau, pa◊anga ako ma◊a ho◊o fãnaú ◊okúne fakahã kiate kinautolu ◊a e me◊a ◊oku lau◊e he tangata◊eikí ◊oku mahu◊ingá.



“8. Poupou◊i ◊a e ngaahi fasi mo e ngaahi hiva, ngaahi tãvalivali mo e ngaahi tohi leleí ◊i homou ngaahi ◊apí. Ko engaahi ◊api ko å ◊oku ◊i ai ◊a e laumãlie leleí pea mo e faka-◊ofo◊ofá te ne tãpuaki◊i ◊a e mo◊ui ho◊omou fãnaú ki he ta◊engata.

“9. Fakatatau ki he mama◊ó, ◊alu ma◊u pe ki he temipalépea mo ho uaifí. ◊E toe mahino lelei ange ai ki ho◊o fãnaú◊a e mahu◊inga ◊o e mali temipalé pea mo e ngaahi fuakava◊o e temipalé pea mo e ta◊engata ◊o e fãmilí.

“10. ◊Ai ke mamata ho◊o fãnaú ki he fiefia mo e fiemãlie◊okú ke ma◊u ◊i he ngãue ◊i he Siasí. ◊E hoko ◊eni ◊o ◊aongakiate kinautolu, koe◊uhí te nau loto mo kinautolu ke naungãue ◊i he siasí pea mo ◊ofa ◊i he pule◊angá.”

Na◊e faka◊osi ◊aki ◊e Palesiteni Penisoni ha◊ane pehå,“Manatu◊i ho ngafa toputapu ◊i ho◊o hoko ko e tamai ◊i

◊Isilelí—ko e uiui◊i mahu◊inga taha ia kiate koe ◊i taimi mo◊itãnití–ko e uiui◊i ia he ◊ikai ke teitei tukuange koe mei aí”(◊i he Conference Report, Oct. 1987, 62–63; or Ensign, Nov.1987, 50–51).

◊I ho◊o hoko ko e tamaí, ◊oku totonu ke ke manatu◊ima◊u på ◊a e mahu◊inga ta◊e ngata ho fatongiá. Ko tu◊ungafakatamaí ko ha fatongia fakalangi ia. Na◊e me◊a ◊a ◊EletãPoiti K. Peeka ◊o pehå, “ “ ◊Oku totonu ke ◊i ai hono fu◊umahu◊inga lahi, koe◊uhí ko e ngaahi hingoa fakalãngilangí,pea faka◊apa◊apa◊ia mo manakoa ko ia ◊e lava ke foaki kiateia, na◊e fili på ia ◊e he ◊Otua ◊a ia ◊okú ne mã◊olunga taha◊iate kitautolu kotoa, ke ◊ui◊aki pe ia ◊a e huafa ko e Tamaí(◊i he Lipooti Konifelenisi Apr. 1972, 139; pe T°hulu,Sãnuali 1973, 39.

158


KO E HOKO ◊ A E NGAAHI FA◊EÉ KO HA KAU FAIAKÓ

3

Na◊e pehå ◊e he Kau Palesitenis∏ ◊Uluakípea mo e Kõlomu ◊o e Kau ◊Aposetolo ◊eToko Hongofulu Mã Uá “ko e tefito◊i fato-ngia ◊o e ngaahi fa◊eé ko hono lehilehi◊i◊enau fãnaú” (“Ko e Fãmilí: Ko haFanongonongo ki Mãmani,” T°hulu, Sune1996, 102). ◊Oku kau ◊i he lehilehi◊i ko ◊ení◊a e ako◊i ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí:

Na◊e manatu ◊ofa ◊a Palesiteni ◊Eselã TafuPenisoni ki he akonaki ◊a ◊ene fa◊eé:

“ ◊Oku ou kei manatu◊i lelei på, ◊i he◊ekukei tamasi◊í, ◊a ◊eku h° mai, na◊á ku ◊i hengoue◊angá ki he fale motu◊a ◊i he faama ◊iUitenei, ◊Aitahoó. Na◊á ku fanongo mai kihe hiva ◊eku fa◊eé ◊i he ◊Kuó U fai ha lelei?◊[Ngaahi Himi, fika 129].

“ ◊Oku ou manatu◊i lelei på ◊a e punousi◊eku fa◊eé he papa haeané pea laku hefalikí ◊a e ◊° nusipepá, ◊ene haeane hangaahi tupenu hinehina lõloa, ◊okufetafetafeçi he pupuha hono la◊é. ◊I he taimina◊á ku fehu◊i ange ai ko e hã ◊ene me◊a ◊okufaí, na◊á ne tali mai, ◊Si◊eku tama, ko engaahi kofu fakatemipale ◊eni. Te ma õ moho◊o tamaí ki he temipale Lõkaní.◊

“Hili iá na◊á ne hili ◊a e haeane malalá ◊ihe funga sitoú, peá ne toho mai ha sea ◊otangutu ◊i hoku tafa◊akí, peá ne fakamatala◊o kau ki he ngãue fakatemipalé—◊a emahu◊inga ke tau lava ◊o õ ki he temipalépea kau ◊i hono ngaahi ouau toputapu ◊okufakahoko aí. Na◊á ne toe fakahã mai ◊a ◊enefaka◊ãnaua fakalotomãfana ke ◊i ai ha ◊aho ◊elava ◊ene fãnaú, mo hono ngaahi makapunámo e ngaahi makapuna uá ◊o ma◊u hafaingamãlie ke nau fiefia ◊i he ngaahi tãpu-aki mahu◊inga ko ◊ení” (“What I Hope YouWill Teach Your Children about theTemple,” Ensign, Aug. 1985, 8).

Na◊e fakamatala ◊a Palesiteni Penisoni ◊ofekau◊aki mo e mahu◊inga hono ako◊i ◊e hengaahi fa◊eé ◊a e ongoongoleleí ki he◊enaufãnaú: “Ngaahi fa◊å, ko e faiako lelei tahakoe ki ho◊o fãnaú. . . . Ako◊i ◊a e ongoongo-leleí ◊i homou ◊apí ki ho◊o fãnaú ◊i ha◊amouki◊i faeasaiti på ◊amoutolu. Ko e faiako◊aonga taha ia ◊e ma◊u ◊e ho◊o fãnaú. Ko efounga faiako ◊eni ◊a e ◊Eikí. He ◊ikai lava ◊ehe Siasí ◊o ako◊i ◊o hangå ko ia ◊okú ke faí.He ◊ikai lava ia ◊e he ◊api akó. He ◊ikai lava ia◊e he senitã ki hono tokanga◊i ◊o e fãnaú ◊ihe ◊ahó. Ka te ke lava ◊e koe, pea ◊e tokoni◊ikoe ◊e he ◊Eikí. ◊E manatu◊i ◊e ho◊o fãnaúho◊o ngaahi akonakí ◊o a◊u ki he ta◊engata,pea ◊i he◊anau hoko ◊o motu◊á, he ◊ikai moleia meiate kinautolu. Te nau ui koe ko emon°◊ia —ko si◊enau fa◊å fisifisimu◊a” (Tothe Mothers in Zion [pamphlet, 1987],10–11).

◊I ho◊o hoko ko e fa◊eé, ◊e lahi ◊a e foungate ke lava ◊o faiako aí. ◊I he taimi ◊e ni◊ihi teke palani ◊a e ngaahi faingamãlie ke faka-hoko ai ◊a e ako◊í, ka ko e lahi taha ◊o engaahi faingamãlie ako◊í ◊oku hoko faka-fokifã mai på ia ◊i he taimi anga∑maheni ◊oe mo◊ui fakafãmilí” (vakai, “NgaahiMomeniti ke Fai ai ◊a e Ako◊í ◊i he Mo◊uiFakafãmilí,” peesi 171–73).◊I he taimi ◊eni◊ihi ◊okú ke faiako ◊aki ho◊o s∏pingá, pea ◊ihe taimi ◊e ni◊ihi ◊aki ◊a e akonaki. Ka ◊i hetaimi ◊e ni◊ihi ◊okú ke faiako ◊aki hono foko-tu◊u ◊o e ngaahi s∏pinga hono mo◊ui◊aki ◊o eongoongoleleí ◊i he ◊apí pea ◊i he taimi ◊eni◊ihi ko e fie ma◊u ha taimi ke ke faka-fanongo ai mo fakahã ◊a e ◊ofá. Na◊e ◊omi ◊ePalesiteni Penisoni ha ngaahi fokotu◊u ◊e 10◊a ia te ne tokoni◊i koe ◊i ho◊o ako◊i ho◊ofãnaú. ◊Oku nau taki taha fakamamafa◊i mai◊a e fiema◊u ke fakamoleki ho taimí:

159


“Fakafaingamãlie◊i ma◊u på ho taimí ke ke tokoni kiho◊o fãnaú ◊i he ngaahi fili ◊oku faingata◊á mo e ngaahi filitotonú ◊i he◊enau fakalakalaka ◊i he mo◊uí. . . ◊o tatau ai påpe ◊oku nau ta◊u ono pe ta◊u hongofulu mã ono. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke ke hoko ko ha kaume◊amamae ho◊o fãnaú. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke ke laukonga ai ki ho◊ofãnaú. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke ke lotu ai mo ho◊ofãnaú. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke fakahoko fakauike ai haefiafi fakafãmili ◊oku ◊uhingamãlie. . .Fokotu◊u ◊eni ke hokoia ko ha tukufakaholo ma◊ongo◊onga ki ho fãmilí. . . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke mou fakataha ai ◊i hengaahi houa kaí ◊i he lahi taha te ke lavá. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke lau faka◊aho fakataha ai ◊ae folofolá ko e fãmili. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke mou ngãue fakataha koha fãmili. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke ako◊i ho◊o fãnaú.Fakatokanga◊i ◊a e ngaahi taimi ako◊í. . . .

“ . . . Fakamoleki hao taimi ke ke ◊ofa mo◊oni ai ◊i ho◊ofãnaú. Ko e ◊ofa haohaoa ◊a e fa◊eé ◊oku ofi ia ki he ◊ofafaka-Kalaisí” (To the Mothers in Zion, 8–12).

◊Oku ngali fu◊u lahi ◊a e ngaahi fatongia fakafa◊eé. ◊Okumahu◊inga ke ke manatu◊i ◊oku ◊ikai ◊amanaki mai e ◊Eikí iake haohaoa ◊a e ngaahi fa◊eé ke nau a◊usia ha tu◊unga mã-◊olunga ◊oku ta◊’e malava ke a◊usia ◊i he ngãue faka◊apí. Ka◊okú ne finangalo ke nau fakatokanga◊i mo faka◊apa◊apa kihonau fatongia fakalangí pea mo fai honau lelei tahá ◊i heloto fakatõkilalo.

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Sefil∏ R. Hõlani ki he ngaahi fa◊å ◊i heSiasí: “ ◊Okú ke ma◊u ◊a e anga motu◊a ◊o ◊Iví, ◊a e fa◊å ◊a e fã-mili kotoa ◊o e tangatá . . . . ◊Okú ke ma◊u ◊a e anga motu◊a◊o Sela mo Lepeka mo Låsielí, ka ne ta◊e ◊oua kinautolu ne◊ikai ma◊u e ngaahi tãpuaki fakapåteliake ma◊ongo◊onga kia◊‰palahamé, ◊Aisaké, mo Såkopé, ◊okú ne tãpuaki◊i kotoakitautolu. ◊Okú ke ma◊u ◊a e ngaahi anga ◊o Loisi mo ◊Iunisí,pea mo e ngaahi fa◊å ◊a e kau tau ◊e toko uaafé. ◊Okú kema◊u ◊a e tala tuku fakaholo laulõtaha ◊o Melé ◊a ia na◊etomu◊a fakanofo ki mu◊a ◊i he mãmaní te ne tu◊itui◊ia, mofanau◊i ◊a e ◊Alo mo◊oni ◊o e ◊Otuá. ◊Oku mau fakamãlõ kiatekimoutolu kau ai mo ◊emau ngaahi fa◊eé, mo fakahã atu◊oku ◊ikai ha me◊a ◊e mahu◊inga hake ◊i he mãmaní ka ko ekau hangatonu ◊i he ngãue mo e nãunau ◊o e ◊Otuá, ◊o faka-hoko ◊a e mo◊ui fakamatelie mo e mo◊ui fakaemãmaní ◊oHono ngaahi ◊ofefiné mo Hono ngaahi fohá, koe◊uhí kehoko mai ◊a e mo◊ui ta◊e mate mo e mo◊ui ta◊engatá mei he

160


pule◊anga fakasilesitialé mei ◊olunga” (◊i he LipootiKonifelenisi, ◊Epeleli 1997, 48; pe T°hulu, Siulai 1997, 40).

Na◊e me◊a ◊a Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli ki he tãpuakilahi ◊o e tu◊unga fakafa◊eé:

“ ◊Ofa ke ◊ilo◊i ◊e he fa◊å kotoa på ◊oku ◊ikai ke ◊i ai ha tã-puaki mã◊olunga ange ◊i he fãnau kuo fakafou mai ◊iate iako ha me◊a◊ofa ◊a e ◊Otua Mãfimafí; pea ◊oku ◊ikai ke ◊i aiha◊ane ngãue ◊e mahu◊inga ange ◊i hono fatongia ke lehi-lehi◊i hake ◊a kinautolu ◊i he mãmá mo e mo◊oní, pea ◊i he◊ilo mo e ◊ofa. . . .

“ ◊Oku ou fie fakamanatu atu ki he ngaahi fa◊å kotoa på◊a e toputapu ◊o homou ngaahi fatongiá. ◊Oku ◊ikai fe◊ungake hanga ◊e ha toe taha kehe ◊o fetongi kimoutolu. ◊Oku◊ikai ke ◊i ai ha fetongi ia ◊e mahu◊inga ange, pe ko ha tufa-kanga ke mou ha◊isia lahi ange ki ai ◊o hangå ko ho◊omoufatongia ke lehilehi◊i hake ◊i he ◊ofa mo e melino mo eanga-tonu ◊a e fãnau ko ia kuo mou ◊omi ki he mãmaní”(◊ihe Lipooti Konifelenisi, ◊Okatopa 1993, 79; pe T°hulu,Sãnuali 1994, 79).

161


KO E HOA NGÅUE ◊A E MÅTU◊Á ◊I HE◊ENAU HOKO KO E FAIAKÓ

4

“I he ‘Ko e Fãmilí: Ko ha Fanongonongoki Mãmaní,’ ne fakamatala◊i ai ◊e he KauPalesitenis∏ ◊Uluakí pea mo e Kõlomu ◊o eKau ◊Aposetolo ◊e Toko Hongofulu Mã Uáko e ngaahi tamaí pea mo e ngaahi fa◊eé “◊oku nau ha◊isia ke nau fetokoni◊aki ko hakaungã ngãue tu◊unga tatau” (T°hulu, Sune102). ◊Oku tautautefito ◊a e mahu◊inga ◊o ehoa ngãue ko ◊ení ◊i he fatongia toputapu ◊oe mãtu◊á ke ako◊i ◊enau fãnaú.

Na◊e lau ◊i ha lea konifelenisi lahi ◊ePalesiteni Poiti K. Peeka ◊a e Tokãteline mo eNgaahi Fuakava 27:15,17 ◊i he lea konifele-nisi lahi: “Ko ia ke mou fakah∏kihiki◊ihomou lotó pea fiefia, pea nono◊o homoukonga lotó, pea ◊ai kiate kimoutolu ◊a ◊ekuteunga tau kotoa på, koe◊uhí ke moumalava ke kãtaki◊i ◊a e ◊aho koví, . . .pea to◊o◊a e pã ◊o e tuí, ◊a ia te mou lava ke tãmate◊aki ◊a e ngaahi ngahau vela kotoa på ◊o eanga∑koví.” Hili hono lau ◊o e vahe ko ◊ení,na◊e fakamatala◊i ◊e Palesiteni Peeka ◊a emahu◊inga ◊o e ngãue fakataha ◊a e ngaahifa◊eé mo e ngaahi tamaí ke tokoni ki he◊e-nau fãnaú ke nau to◊o ◊a e “pã ◊o e tuí”:

“ ◊Oku ◊ikai ke fa◊u ◊a e pã ◊o e tui ko ◊ení◊i ha kautaha, ka ◊oku ngaohi fakafo◊ituituiia ◊i he ◊apí. . . .

“ . . . ◊Oku kau ◊i he palani ◊a ◊etau Tamaí,◊o hangå på ko hono fakatupu ◊o e mo◊uí, kengaohi ◊a e pã ◊o e tuí pea fokotu◊u ia ki he◊apí. ◊Oku ◊ikai ke ◊i ai ha toko ua te na fai-tatau ◊aupito. Ko ia kuo pau ke ngaohi ◊a epã taki taha ke fe◊unga mo e ngaahi fiema◊u fakafo◊ituituí.

“ ◊Oku kau ◊i he palani na◊e fa◊u ◊e heTamaí, ◊a e pau ke ngãue fakataha ◊a etangatá mo e fefiné, husepãnití mo e uaifí,ngãue fakataha, ke tõkaki ◊i he fãnau taki

taha ha tui ◊oku mãlohi fe◊unga ke ◊oua na◊afaka◊auha pe ikuna◊i ◊e he angahalá.

“ ◊Kuo pau ke hanga ◊e he tui mãlohi◊oku ma◊u ◊e he tamaí mo e fa◊eé ◊o faka-tupulaki ◊a e tui mãlohi ◊i he fãnaú. ◊Oku ◊iai ◊a e taimi ◊e ni◊ihi ko e toko taha på ◊i heongomãtu◊á ◊okú ne fakahoko toko taha iá.◊Oku faingata◊a, ka ◊e lava på ◊o fai.

“Te tau lava ◊o ako◊i ◊i he Siasí ◊a e ngaahinãunau ◊oku ngaohi mei ai ◊a e pã ◊o e tuí:loto-◊apasiá, loto-to◊á, anga-ma◊á, faka-tomalá, fa◊a fakamolemolé mo e manava-◊ofá. Te tau lava ◊o ako ◊i he Siasí ◊a e foungate tau lava ◊o fokotu◊utu◊u fakataha ai iá . Kako hono ngaohi mo hono fokotu◊u mo◊oni◊o e pã ◊o e tuí ◊oku fai pe ia ◊i he siakale ◊o efãmilí. He ka ◊ikai ◊e vaivai pea mole ◊a e tuíhe taimi ◊o e faingata◊á” (◊i he LipootiKonifelenisi, ◊Epeleli 1995, 8; pe T°hulu,Siulai 1996, 9).

Ko e ni◊ihi ◊eni ◊o e ngaahi fokotu◊u ◊elava ke tokoni◊i ◊a e ngaahi mãtu◊á ke faka-tupulaki ha hoa ngãue fakafaiako ◊e lelei mo◊aonga angé:

Tuku Ha Taimi Ke Palani Fakataha

◊I ho◊omou hoko ko e mãtu◊á, ◊okutotonu ke mo vahe◊i ha taimi pau ke alea◊iai ◊a e ngaahi fiema◊u ho◊omou fãnaú mopalani e founga ke feau ◊aki ◊a e ngaahi fie-ma◊u ko iá. Na◊e ◊ilo◊i ◊e ha ongo mãtu◊afemo◊uekina ko hono fakahoko fakataha ◊oe palani fakauiké na◊e hoko ia ko e me◊amahu◊inga taha na◊á na fakahoko ko e ongomãtu◊á. Na◊á na pehå:

“Neongo na◊e mei lava ◊a e ta◊u ◊e tahahono feinga◊i ke hoko ◊ema taimi palanifakauiké ko ha me◊a ke ma anga∑maheni◊aki, ka ◊i he taimí ni ◊okú ma fifili pe na◊e

162


anga fåfå ◊ema ngãue fakataha ta◊e kau ai◊ema palani fakauiké. ◊Okú ne tokoni◊ikimaua ke ma toe tokanga ange ki he me◊a◊oku fai ◊e he ni◊ihi kehé. ◊Oku tokoni ke mafakatokanga◊i ◊a homa mahu◊ingá pea pehåki he◊ema fãnaú. ◊Okú ne ◊omi ha taimi kema vakavakai◊i ai på kimaua pea pehå ki hefãnaú pea mo fakakaukau ki ha ngãue tema fai ke feau ai ◊ema ngaahi palõpalemá.◊Okú ma toe palani foki ◊ema ngaahi taimiteití, ha ngaahi taimi makehe mo e fãnaú,ngaahi fakaikiiki ki he ngaahi efiafi fakafã-milí pea mo e ngaahi ◊ekitivit∏ ◊o e ◊ahoSãpaté.◊Oku fa◊a fe◊unga mo ha miniti ◊e 30,pea ki◊i fa◊a lõloa ange kapau ◊oku ◊i ai hangaahi me◊a mahu◊inga ◊e hoko pe fiema◊uke alea◊i ◊a e ngaahi palõpalema ◊oku ◊ikaifa◊a hokó.”

“I ho◊omou palani ◊a e ngaahi founga keako◊i ho◊omou fãnaú, fakakaukau◊i ◊i he fa◊alotu ◊a e ngaahi fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e hã e me◊a ◊oku totonu ke hoko ◊i hemo◊ui ◊ema fãnaú ko e ola ia ◊o ◊emaako◊í?

� Ko e få ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni pau ◊oe ongoongoleleí ◊oku totonu ke ma ako◊ike lava ◊o ikuna◊i ai ◊ení?

� Ko e hã e founga ◊oku totonu ke ma ako◊i◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊ení?

◊Oku ma◊u ◊a e ngaahi fokotu◊u ki honongãue◊aki ◊a e ngaahi fehu◊i ko ◊ení ◊i he“Teuteu◊i ◊o e Ngaahi Låsoní,” peesi 115-116, “Fa◊u ◊o ha Ngaahi Låsoni mei heNgaahi Malanga Konifelenisí mo e NgaahiMa◊u◊anga Tokoni Kehé,” peesi 117–118.

Ko e Mahu◊inga ◊o e Uouangatahá ◊i heAko◊i ◊o e Fãnaú

◊I he taimi ◊oku fakamoleki ai ◊e hengaahi tamaí mo e ngaahi fa◊eé ha taimi kenau fetalanoa◊akí, te nau toe faaitaha ange ◊ihono ako◊i ◊o ◊enau fãnaú, ◊o tatau på ki hetaimi ◊oku ◊ikai te na palani ki ai ◊i he taimiako◊i anga∑maheni ◊i he mo◊ui fakafãmilí.◊Oku mahu◊inga ◊a e faaitaha ko ◊ení koe◊uhí◊oku ◊i ai ha ngaahi me◊a ◊e ni◊ihi ◊oku toefakapuputu◊u ange ia ki he fãnaú ◊i hangaahi põpoaki ◊oku fepakipaki, ◊a ia ◊oku◊oatu mei he ongo me◊a ◊okú ne ◊ofa mofaka◊apa◊apa lahi taha ki aí

Na◊e vahevahe mai ◊e ha ongo mãtu◊a ◊a etalanoa ko ◊ení ◊o kau ki hona fohá:

Na◊e ngãue mãlohi ◊a Maika ko ha ki◊itamasi◊i ta◊u ono, ◊i he meimei hono kotoa◊o e fa◊ahita◊u mãfaná ◊o fai ha fanga ki◊ingãue ◊i ◊api pea pehå ki he kaungã◊apí koe-◊uhí ke ne lava ◊o ma◊u ha pa◊anga ke nefakamoleki ◊i he taimi ◊e õ ai honau fãmilí ◊ihe◊enau mãlõlõ ◊eve◊eva ◊i he fa◊ahita◊u mã-faná. Ko ha fononga lõloa ◊eni, pea na◊e talaange he◊ene fa◊eé kapau te ne fie ma◊u hafanga ki◊i me◊akai ma◊ama◊a pe ko ha fangaki◊i tauhi◊ofa ke fakamanatu◊aki ◊enaufonongá, ◊oku fiema◊u ke ne fakatau på ◊e ia◊a e ngaahi me◊a ko iá. Neongo na◊á ne tou-tou fakatokanga ange ◊i he meimei ◊aho takitaha ke tuku ◊ene pa◊angá ◊i ha feitu◊u malu,ka na◊e loto ◊a Maika ke fa◊o takai holo på◊ene pa◊angá ◊i hono kató. Na◊á ne to◊o takaipå ◊e ia ◊ene pa◊angá. Na◊á ne fa◊a to◊o ki tu◊a◊i ha ngaahi taimi lolotonga ◊a e ◊ahó ◊o lau◊ene pa◊angá pea mo faka◊ali◊ali ki honongaahi kaungãme◊á.

◊I ha ◊aho ◊e taha ki mu◊a ke fai ◊a efonongá, na◊e ◊ilo◊i ◊e Maika kuo tõ ◊enepa◊angá mei hono kató. Na◊á ne loto∑-mamahi pea tangi, ◊o ne ◊alu ki he◊ene fa◊eé.Na◊e toe loto∑mamahi foki mo ia, pea na◊áne tokoni kia Maika ke kumi ◊i he feitu◊ukotoa på na◊á na fakakaukau ki aí, ka na◊e◊ikai ma◊u ◊a e pa◊angá ia. Na◊á ne pehå ange,“ ◊Oku ou matu◊aki loto mamahi he moleho◊o pa◊angá.” Na◊e ◊ai ke ne tala ange na◊áne ◊osi fakatokanga ange ki ai ◊i he ngaahitaimi lahi, ka na◊á ne toe pehå på ke ◊ouakae ◊ai ke lelei ◊a e me◊a kotoa ki hono fohá.Na◊á ne fakakaukau ◊o pehå, ko ia på fokina◊á ne fili ke va◊inga ◊aki e pa◊angá he ◊ahoki he ◊aho neongo ◊ene ngaahi fakatokangana◊e faí.

Na◊e si◊i tangutu fakaumiuminoa på ◊aMaika ◊i honau sitepu ◊i mu◊á mo e ha◊u ◊enetangata◊eikí. Hili e fanongo ◊a e tangata◊eikíki he me◊a fakamamahi kuo hokó, na◊á neala hifo ki hono kató, ◊o to◊o hake ◊a e lahi◊o e pa◊anga ◊a Maika na◊e molé ◊o ◊oange kiai. ◊I he mamata ◊a e tangata◊eikí ki he hãmei he fofonga hono uaifí ◊a ◊ene ◊ohovalé,na◊á ne pehå ange, “Ko ha ki◊i pa◊anga si◊isi◊ipå ia. Ko e hã e me◊a ◊oku hoko ai?

◊I he taimi ◊oku tau fakakaukau atu ai kihe talanoa ko ◊ení; te tau lava på ◊o fehu◊i peko hai ◊iate kinaua na◊e tonú. Ka ◊oku ◊ikaiko e fehu◊i lelei tahá ia. Mahalo ◊e ngali lelei

163


ange ke tau fehu◊i pe na◊e mei fåfå ha uouangataha ange ◊ae ongo mãtu◊a ◊a Maiká ◊i he founga na◊á na veteki ◊aki ◊a eme◊a na◊e hokó. Na◊e totonu ke na fepotalanoa◊aki, ki honovakai◊i ◊o e ngaahi fiema◊u ◊a Maiká.

Na◊á na mei fehu◊i hifo kiate kinaua, “Ko e hã e me◊a◊okú ta loto ke hoko ki he mo◊ui ◊a Maiká ko e ola ia ◊o eme◊a ko ◊eni ne hokó? ◊Oku fie ma◊u nai ke ne ako ha fato-ngia ◊oku lahi angé? ◊Oku fiema◊u ke ne ongo◊i ha manava-◊ofa pea mo ha mahino lahi ange mei he◊ene ongomãtu◊á? ◊Oku fie ma◊u nai ke ako ke ◊oua na◊a toe fiehã kihono ngaahi kaungãme◊á? ◊Oku fiema◊u nai ke ne ako ◊a emahu◊inga ◊o e muimui ki he ngaahi lao ◊a e fãmilí?” Na◊emei tokoni ◊eni kiate kinaua ke na fakakaukau◊i ◊a e me◊a

◊oku totonu ke ako◊i ki hona fohá pea mo e founga keako◊i ◊aki iá.

Kapau na◊e fakamoleki ◊e he ongo mãtu◊a ◊a Maiká hataimi ke na faaitaha ai ◊i hono vakai◊i ◊o e me◊a ko ◊eni na◊ehokó, na◊á na mei ma◊u på ha founga lelei ke fetongi ◊aki ◊ae pa◊anga ◊a Maika na◊e molé pe ko e ◊ikai ke fetongi ◊enepa◊angá. Ka ko e me◊a na◊e hokó ia ko ◊ena fai ◊e kinaua hangaahi founga ◊okú ne ako◊i ha ngaahi låsoni ◊oku fepaki-paki.

◊I ho◊omo ngãue fakataha ko e mãtu◊á, te mo lava ◊otaha ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí kiho◊omo fãnaú.

164


AKO◊I ◊O FAKAFOU ◊I HE NGAAHI SπPINGA ◊O HONO MO◊UI ◊AKI ◊O E ONGOONGOLELEÍ

5

Ko e taha ◊o e ngaahi founga ◊oku ako◊i aikitautolu ◊e he ◊Eikí ko hono tataki kitautoluke tau fokotu◊u ◊a e ngaahi s∏pinga ◊o emo◊ui faitotonú mo e fa◊a lotú. ◊Okú nefekau◊i kitautolu ke tau lotu pea mo laufaka◊aho ◊a e folofolá, fakafo◊ituitui pea mofakafãmilí. ◊Okú ne fekau◊i kitautolu ke tauõ ki he lotú pea ma◊u fakauike ◊a e sãkala-månití, õ ki he temipalé ◊i he lahi taha tetau ala lavá, pea mo ◊aukai mo totongi ◊i hemãhina taki taha ◊etau foaki ◊aukaí. ◊Okufakahã mai kiate kitautolu ◊e he ngaahi s∏-pinga mo◊ui ko ◊ení ◊a e hala ◊oku totonu ketau ◊a◊eva ai ko ◊Ene kau ãkongá.

◊Oku ako ◊a e fãnaú ke nau mo◊ui ◊ohangå ko e kau ãkonga ◊a e Fakamo◊uí ◊i hetaimi ◊oku nau kau ai mo honau ngaahi fã-milí, mei he fuofua ta◊u ◊o ◊enau mo◊uí peamo hokohoko atu, ◊i hono toutou faka-manatu ◊a e ngaahi s∏pinga ◊o e lotú, ngãuetokoní, akó, pea mo e ngãue kuó Ne ◊ositu◊utu◊uni maí. Kapau he ◊ikai ke mo◊ui ◊a efãmilí ◊i he ngaahi s∏pinga ko ◊ení, ◊e faka-ngatangata på ◊a e ola hono ako◊i fakalelei ◊oe ongoongoleleí ◊e he ngaahi mãtu◊á. Kapau◊oku ◊ikai ke fenãpasi ◊a e founga ◊o e mo◊ui◊a e mãtu◊á mo e ngaahi me◊a ◊oku nau lea-◊akí, ◊e muimui ◊a e fãnaú ki he ngaahi me◊a◊oku fai ◊e he mãtu◊á ◊i he me◊a ◊oku nau lea-◊akí. Kapau ◊e fa◊a lea◊aki ma◊u på ◊e he mã-tu◊á ◊a e Fakamo◊uí pea mo fokotu◊u ◊Enengaahi foungá ke hoko ia ko ha s∏pinga ◊ahonau fãmilí, te nau ako◊i ◊enau fãnaú ◊i he“ lea mo e ngaahi enginaki ◊a e ◊Eikí,” ◊ohangå ko ia na◊e pehå ◊e ◊πnosi na◊e ako◊i ◊akiia ◊e he◊ene tamaí (◊πnosi 1:1).

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Pilikihami ◊Iongi:“ ◊Oku ◊i ai ha ngaahi tala tukufakaholomakehe ◊i he fonua, tukui kolo pea mo e fã-mili kotoa på, pea ◊oku ako◊i ◊a e tamasi◊í peta◊ahiné ◊i he ngaahi me◊a ko iá. Kapau ◊e

hoko ◊a e fono ◊a Kalaisí ko ha tala tukufaka-holo ki he kakaí ni, ◊e ◊o hake ◊a e fãnaú ◊ofakatatau ki he fono ◊o e nãunau fakasilesi-tialé. . . .◊E ◊ohake ◊a e fãnaú, ◊i he ngaahitala tukufakaholo ◊a ◊enau ngaahi tamaí kefai ◊a e me◊a ◊oku totonú, pea mo faka◊ehi-◊ehi mei he kovi kotoa på” (◊i he Journal ofDiscourses, 3:327).

◊Oku “ ◊ohake ◊etau fãnaú ◊o fakatatau kihe fono ◊o e pule◊anga fakasilesitialé” ◊i he◊e-tau fokotu◊u ◊a e ngaahi s∏pinga ◊o honomo◊ui◊aki ◊o e ongoongoleleí ◊i hotau ngaahi◊apí.

Ko ha Ngaahi Me◊a Pau Te Tau Lava ◊oFai Ke Fokotu◊u ai ◊a e Ngaahi S∏pinga◊o e Hoko ko e Åkongá

◊Oku ◊i ai hotau ngaahi tufakanga ke taufili fakapotopoto pea mo ohi ◊a e ngaahi s∏-pinga ki hono mo◊ui◊aki ◊o e ongoongoleleí.Hangå ko ◊ení, ◊oku tau fili ◊a e ◊ãtí, hivá, moe ngaahi tohi ◊a ia ◊e tokoni ki he fãnaú kefakatupulaki ◊a ◊enau fili ki he ngaahi me◊ate ne langaki mo ue◊i fakalaumãlie kinau-tolú. Te tau lava ◊o ngãue fakataha ◊i he Siasípea mo e koló. Te tau lava ◊o fili ◊a e ngaahivala ◊oku tãú kiate kitautolu pea mo tokoniki he◊etau fãnaú ke nau fai mo e me◊a tataupå. Te tau lava ◊o ako fakataha ◊a e folofolápea mo fakahoko ◊a e efiafi fakafãmilí. Tetau lava ◊o ohi ◊a ◊ulungãanga ◊apasia ki he◊aho Sãpaté ◊a ia te ne tãkiekina ◊a e ngaahiongo ◊oku ma◊u ◊e he fãnaú ◊o kau ki honotauhi ◊a e ◊aho ko iá ke mã◊oni◊oní.

Ko e taha ◊o e founga mãlohi taha kihono fokotu◊u ◊a e ngaahi s∏pinga mã◊oni-◊oni ◊o e mo◊uí ko hono fa◊u pea mo honotauhi ◊a e ngaahi tala tukufakaholo fakafã-milí. ◊Oku ongo◊i malu ◊a e fãnaú ◊i he◊enau◊ilo◊i ◊e tatau ai på pe ko hã ha me◊a ◊e hokoki he◊enau ngaahi mo◊uí, ◊e kei tu◊u ma◊u ai

165


på ◊a e ngaahi me◊a pau ◊i honau fãmilí. Na◊e ekinaki ◊aPalesiteni ◊Eselã Tafu Penisoni ◊o pehå: “Tauhi ◊a e ngaahitala tukufakaholo fakafãmili faka◊ofo◊ofá ◊a ia te ne ha◊ifakataha kimoutolu ki he ta◊engatá. ◊I he◊etau fai peheé, tetau lava ◊o fa◊u ha ki◊i konga ◊o håvani ◊i heni, ◊i mãmani ◊ihotau taki taha fãmili. He ko ◊itãnití, ko hano toe fakalahipe hoko atu på ia ◊o e mo◊ui fakafãmili mã◊oni◊oní” (◊i heConference Report, Oct. 1989, 4; pe Ensign, Nov. 1989, 5).

◊E lava ke fakatefito ◊a e ngaahi tala tukufakaholo fakafã-mili lahi ◊i he ongoongoleleí. ◊O hangå ko ◊ení, ◊i he ngaahifãmili ◊e ni◊ihi, ◊oku ma◊u ◊e he fãnaú ha tatau ◊o e Tohi ◊aMolomona ◊i he hoko honau ta◊u valú. ◊Oku fakafiefia◊i ◊ehe ngaahi fãmili ◊e ni◊ihi ◊a e Kilisimasí ◊aki ◊enau fakatãtaa◊i◊a e ngaahi me◊a na◊e hoko ◊i he lolotonga hono ◊alo◊i ◊o eFakamo◊uí. ◊I he ngaahi fãmili ◊e ni◊ihi, ◊oku foaki ◊e hetamaí ◊a e tãpuaki ◊o e lakanga fakataula◊eikí ki he◊enefãnaú taki taha ◊i he kamata◊anga ◊o e ta◊u fakaako fo◊oú.◊Oku fakahoko ◊e ha ngaahi fãmili ◊e ni◊ihi ◊enau fakatahafakafãmili fakata◊ú pe ko ha◊anau fakataha ◊i he ngaahi ◊ahomãlõloó pea mo tãpuaki◊i ◊enau fãnau valevalé. ◊Oku faka-mãlohia ◊e he ngaahi tala tukufakaholo faka◊ofo◊ofa ko ◊eni◊oku hanganaki fiefia atu ma◊u på ki aí ◊a e ngaahi fãmilípea mo e fakafo◊ituituí ◊i he◊enau fiefia ◊i hono toe fai ◊a engaahi me◊a ◊oku nau anga∑maheni ki aí pea fa◊a toputapuma◊u peé. ◊Oku fakamanatu mai ◊e he ngaahi tala tukufaka-holó ki he kau måmipa ◊o e fãmilí ◊a e founga ◊o e mo◊uí ◊ihe◊enau hoko ko e kau ãkonga ◊a Kalaisí, pea te nau toelava ke ◊omi ma◊u pe ha ngaahi faingamãlie ki he fakahino-hino ke fai ai hono ako◊i ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

Fetongi ◊o e Ngaahi S∏pinga ◊Oku ◊Ikai Fie ma◊u ◊iHotau Ngaahi Fãmilí

Te tau lava ◊o fetongi ◊a e ngaahi s∏pinga ◊oku ◊ikai fiema◊u ◊i hotau ngaahi fãmilí. Kapau ko ◊etau ha◊ú mei ha fã-mili mãmãlohi, te tau lava ◊o fetongi ◊a e tõ◊onga ko iá ◊ihe◊etau mo◊uí pea mo feinga ke tau ◊alu ma◊u på ki hengaahi fakataha◊anga ◊a e Siasí. Kapau ◊oku tau fakaanga◊i ◊ae kau taki ◊o e Siasí pe ko ◊etau fanongo ◊oku fai pehå ◊etaungaahi mãtu◊á, te tau lava ◊o fili ◊i he taimí ni ◊o fai atu kepoupou◊i ◊etau kau takí ◊o fakafou ◊i he◊etau leá mo e ◊etaungaahi tõ◊ongá. ◊E hanga ◊e he ngaahi fetongi pehå ◊i he◊e-tau founga mo◊uí ◊o ◊oange ha s∏pinga lelei ange ke naumuimui ki ai.

Na◊e vahevahe mai ◊e ha taha ◊o e kau måmipa ◊o e Siasí◊a e talanoa ko ◊ení:

“Na◊e tupu hake hoku husepãniti ko Lousaá, ◊i ha ◊apina◊e ◊ikai ha ngaahi s∏pinga ia ai ◊o hono mo◊ui◊aki ◊o eongoongoleleí. Na◊e ma◊u ◊e he kava mãlohí ◊eku tangata-◊eikí, pea na◊e mamahi kotoa hoku fãmilí ko e tupu mei heme◊a ko ◊ení. Na◊e feinga ◊ene fine◊eikí ke mãlohi ◊i he Siasí,ka na◊e loto ◊ene tangata◊eikí ke fai ◊e honau fãmili hangaahi me◊a kehe ◊i he ◊aho Sãpaté. Na◊e vãofi ◊aupito ◊a

Lousa mo hono ngaahi kaungãme◊a ◊i he◊ene kei talavoú,pea ◊i he taimi na◊á ne ma◊ui ai ◊ene fakamo◊oni ki he ongo-ongoleleí, na◊e kamata ke ne tauhi ha ki◊i tohi ◊o e ngaahime◊a na◊á ne loto ke fai ◊i hano fãmili ◊i he taimi ◊e mali aí.Na◊e ta◊u 17 ◊i he taimi ko iá. Na◊e ◊i ai ha konga ◊e taha ◊ihe◊ene ki◊i tohí ko e ngaahi me◊a ia na◊á ne loto ke ne fai kiha◊ane fãnau, ko e tahá ko e ngaahi me◊a ia na◊á ne fiema◊umei hano uaifí, ko e tahá ko e fa◊ahinga fale na◊á ne fiema◊ú, pea ko e tahá ko e ngãue na◊e loto ke ne faí. Na◊á nehiki kotoa ◊a ◊ene ngaahi fakakaukaú ai, pea na◊á ne toefakakau ai foki ha ngaahi fakamatala na◊á ne ma◊u ◊oku◊aongá. Ko e ni◊ihi ◊o e ngaahi me◊a na◊á ne hikí ko hangaahi s∏pinga kovi ia ◊o e fãmili na◊e tupu hake aí; na◊ehanga ◊e he me◊á ni ◊o ako◊i ia ki he founga ◊oku ◊ikai lotoke hã ◊i hono fãmilí. Na◊e fehi◊a ◊ene tangata◊eikí he◊ene kauki he ngaahi me◊a ◊a e Siasí ko ia na◊e loto ke mavahe meihonau ◊apí, pea na◊á ne ◊alu ◊o nofo mo ha fãmili kalisitiane◊a ia na◊e fiefia ai, neongo na◊e ◊ikai te nau kau ki he Siasí.Na◊á ne ma◊u meiate kinautolu mo ha toe ngaahi fakakau-kau ◊o kau ki hano fãmili ◊i he kaha◊ú. Neongo ne hoko ◊eni◊okú ne kei si◊i, ka na◊á ne loto ke hoko ko ha taha ke neliliu hono to◊utangatá mei he kuohilí palõpalema◊iá ki hakaha◊u ◊oku mohu tãpuekina.

“ ◊I he taimi na◊á ma fakama◊u aí na◊á ne fakahã maileva kiate au ◊a e ki◊i tohí, pea na◊á ma lava ◊o alea◊i hangaahi fakakaukau pea fakatupulaki kinautolu kae ◊oua kema vahevahe ◊a e ngaahi ◊ilo na◊á ma ma◊ú ki he me◊a na◊áma loto ke fai ◊i homa fãmilí. ◊Oku ou manatu◊i ko e fuofuame◊a på na◊á na ngãue ki aí ko e lotú. Na◊á ma ako◊i ◊emafãnaú ke nau lotu ◊i he◊enau kei ∏kí, koe◊uhí ke hoko ia koha ◊ulungãanga ◊e tõ kakano ke ◊oua na◊a teitei ngalo ◊iatekinautolu. Na◊á na fakakaukau he ◊ikai hoko ◊a e vahe-hongofulú ia ko ha palõpalema. Na◊á mau fakahoko fai-velenga ◊a e efiafi fakafãmilí. Pea na◊á na fokotu◊u ◊a e laufolofola ◊i he pongipongi kotoá ko ha me◊a tukufakaholo. ◊Ihe fuofua taimí na◊á ma ngãue mãlohi ke lau ha ngaahiveesi pau ◊i he taimi taki taha, hili iá na◊á ma fakatokanga◊iko e ngaahi fealålea◊aki na◊a mau faí ◊i he taimi ◊oku fehu◊iai ◊a e fãnaú na◊e mahu◊inga ange ia ◊i he◊emau tauhi pau kihe fakataimi-tåpile◊i ◊o ◊emau lau folofolá. ◊I he ngaahi ta◊usi◊i kuo hilí na◊a mau fai ha hiva ◊i he hili på ◊a e fua lotú, ◊omau hiva◊i kotoa ◊a e ngaahi våsí. ◊Oku hoko ◊eni ko hame◊a ke ne faka◊aaki kimautolu pea mo toe ◊omi ha laumã-lie lelei kia kimautolu. Ko e ni◊ihi på ◊eni ◊o e ngaahi talatukufakaholo kuo ◊osi fokotu◊u ◊e homau fãmilí..

“ ◊Oku ou ofo ◊i he fakakaukau hoku husepãnití ke foko-tu◊u ha ngaahi ◊ulungãanga tukufakaholo mã◊oni◊oni ◊ihono fãmilí ◊i he taimi na◊e kei si◊i aí mo ◊ikai ke lelei ◊a es∏pinga kovi ke muimui aí. ◊Oku toe fakaofo foki kiate aupeá u loto∑hounga◊ia ◊i he◊ene fu◊u fie ngãue fakataha keako◊i kinautolu ki homau fãmilí, tautautefito ◊i he◊ene faikinautolu ◊i he tu◊unga faivelengá.”

166


KO HA NGAAHI TAIMI TUKUPAU KE FAI AI ◊A E AKO◊Í ◊I HE ◊APÍ

6

◊I ho◊omou hoko ko e mãtu◊á, ◊okutotonu ke mou fokotu◊u ha ngaahi taimianga∑maheni ki hono ako◊i ◊o e ongoongo-leleí ◊i ◊apí. ◊I he taimi te mou fai ai ◊ení, ◊ehokohoko atu hono ma◊u ◊e ho◊omou fãnaú◊a e ngaahi akonaki ◊o e ongoongoleleí ◊okufie ma◊u ◊i he◊enau mo◊uí pea mo hoko koha fakava◊e kia kinautolu. Te nau lava ◊o◊ilo◊i mei ho◊omou ngaahi tõ◊onga ◊oku◊uhinga ◊a e tui ki he ongoongoleleí ki honotataki kinautolu ◊e he ongoongoleleí ◊i hetapa kotoa på ◊o e mo◊uí.

◊E tokoni kiate kimoutolu ◊a e ngaahifakakaukau ko ◊ení ke mou fokotu◊u hangaahi taimi anga∑maheni ki hono ako◊i ◊oe ongoongoleleí ki ho◊omou fãnaú.

Lotu Fakafãmilí

Na◊e fekau ◊e he Fakamo◊uí, “Mou lotuma◊u ai pe ki he Tamaí ◊i hoku hingoá ◊ihomou ngaahi fãmilí koe◊uhí ke tãpuaki◊i ◊ahomou ngaahi ◊unohó mo ho◊omou fãnaú”(3 N∏fai 18:21).

Ko e ngaahi lotu fakafãmilí ko ha ngaahitaimi faka◊ofo◊ofa taha ia ki hono fakahã kihe fãnaú ◊a e founga ◊o e lotú. ◊I he taimi◊oku vakai ai ho◊o fãnaú ◊okú ke fepõtala-noa◊aki fakamãtoato mo e Tamai Håvaní, tenau lava ◊o vakai ki ho◊o tuí pea mo ho◊ongaahi holi mã◊oni◊oní. Te nau ako ke nau“feale◊aki mo e ◊Eikí ◊i he me◊a kotoa på [tenau] faí” pea te Ne “fakahinohino◊i [kimou-tolu] ◊i he me◊a leleí” (◊Alamã 37:37).

◊I he taimi te mou lotu aí, ◊oku totonu kefaka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fo◊i lea ko e ◊Afiona,◊e Ho◊o ◊Afio, mo e ◊a e ◊Afiona ke fetongi◊aki◊a e koe. ◊E tokoni ◊a e s∏pinga ko ◊ení kiho◊omou fãnaú ke nau ako ◊a e lea ◊o e lotú,◊a ia ◊okú ne fakahaa◊i ◊a e ◊ofa mo e loto ◊a-pasia ki he Tamai Håvaní.

◊E lava ke ako ◊a e me◊a lahi ◊e he fãnaú ◊okau ki he ongoongoleleí ◊i he taimi te naufanongo ai ki he lotu ◊a e kau måmipa kehe◊o e fãmilí. ◊Oku nau ako ◊a e fiema◊u kefakatomalá ◊i he◊enau fanongo ki he ni◊ihikehé ◊oku nau kole fakamolemolé. ◊Oku nauako ◊a e loto∑hounga◊iá ◊i he taimi ◊oku naufanongo ai ki he fakamãlõ ◊a e ni◊ihi kehé kihe Tamai Håvaní ◊i honau ngaahi tãpuakí.◊Oku nau ako ◊a e tuí, loto-mã◊ulaló, pea moe talangofuá ◊i he◊enau mamata ki he◊enaumãtu◊á ◊oku hokohoko atu ◊enau fekumi kihanau tatakí. ◊Oku nau ako ke fakalãngi-langi◊i mo faka◊apa◊apa◊i ◊a e kau taki ◊o eSiasí ◊i hono tãpuaki◊i kinautolu ◊e he kaumåmipa ◊o e fãmilí ◊i he ◊aho taki taha. Tenau lava ◊o ma◊u ha holi ke ngãue fakafai-fekau pea mo ma◊u ◊a e ngaahi tãpuaki ◊o etemipalé ◊i he kole ◊e he mãtu◊á ki he TamaiHåvaní ke tokoni ki he◊enau fãnaú ◊i he fai◊o ◊enau ngaahi filí ◊a ia te ne tauhi kinau-tolu ke nau taau ke ma◊u ◊a e ngaahi tãpuakiko ◊ení.

◊Oku ako ◊a e fãnaú ke nau ◊ofa motokanga ki he ni◊ihi kehé ◊i he◊enau fanongoki he lotu ◊a e kau måmipa ◊o e fãmilí ketokoni◊i ◊a e kakai kehé. Pea ◊oku ma◊u ◊e hefãnaú ha ◊ofa lahi ◊i he taimi ◊oku naufanongo ai ◊oku tãpuaki◊i kinautolu ◊e hekau måmipa honau fãmilí.

◊Oku totonu ke ◊oange ha faingamãlie kihe måmipa taki taha ◊o e fãmilí ke ne tataki◊a e lotu fakafãmilí. ◊E lava ke tokoni◊i ◊a efanga ki◊i fãnau ∏kí ◊i he hoko ◊i honautaimí.

Ako Fakafãmili ◊o e Folofolá

Ko e taha ◊o e founga mãlohi ki honoako◊i ◊a e ongoongoleleí ki he fãnaú kohono ako faka◊aho ◊o e folofolá. ◊I he taimi

167


på ◊e malava ke fakahoko aí, ◊oku totonu kelau fakataha ◊e he ngaahi fãmilí ◊i ha taimipau ◊i he ◊aho kotoa på. ◊Oku faingofua angeki he ni◊ihi ke nau lau pongipongia. Ki hani◊ihi, ◊oku lelei taha ◊a e ako fakafãmili ◊o efolofolá kimu◊a ◊i he taimi mohé. Neongo◊oku ngali faingata◊a ◊i he taimi ◊e ni◊ihi ke◊ai ◊a e kau måmipa ◊o e fãmilí ke nau kau ◊ihe lau folofolá, ka ◊e tãpuekina ◊a e ngaahimo◊ui ho◊omou fãnaú ◊i ho◊omou toutoufeinga ke ako ◊a e folofola ◊a e ◊Otuá. ◊E ako◊e ho◊omou fãnaú ◊a e mo◊oni ◊o e akonaki ◊aN∏faí: “He vakai, ◊e fakahã kiate kimoutolu◊e he ngaahi folofola ◊a Kalaisí ◊a e ngaahime◊a kotoa på ◊oku totonu ke mou faí” (2N∏fai 32:3).

◊I hono lau ◊e he fãnaú ◊a e folofolá mo ekau måmipa honau fãmilí, te nau sai◊ia ◊i hengaahi mo◊oni fakalangi ◊o e ongoongoleleí.Te nau anga ki he ngaahi lea ◊o e folofolá.Te nau ako ha ngaahi talanoa mei he folo-folá pea mo vakai pe ◊e anga fåfå ◊enau ngã-ue◊aki ◊a e ngaahi lea ◊o e folofola toputapúni ◊i he◊enau mou◊i faka◊ahó. Te nau toe lavafoki ◊o ako ke faka◊aonga◊i ◊a e Fakahinohinoki he Folofolá (vakai, peesi 61–62).

Te mou lava ◊o fili ke mou laukonga ◊i hafo◊i taimi pau ◊i he ◊aho taki taha. Ko e må-mipa kotoa på ◊oku lava ◊o laukonga ◊i he fã-milí ◊oku totonu ke ◊oange kiate ia hafaingamãlie ke lau mei he folofolá. Te naulava ◊o taufetongi ◊i hono lau ha fo◊i veesi pengaahi veesi lahi ange ◊i he taimi taki taha.◊E lava ke kei kau mai på ◊a e fãnau ko ia◊oku ◊ikai te nau lava ◊o laukongá ◊aki ha◊a-nau angimui ki ha ngaahi våsí ◊i hono lau ◊eha ni◊ihi kehe. Kapau ◊e lava, ◊e lava ◊a efãnau iiki angé ◊o mamata ◊i he ngaahi tohifakatãtã ◊a e Siasí ki he fanga ki◊i talanoa ◊ihe folofolá pe ngaahi fakatãtã mei heNgaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí.

Ke tokoni ke mahino ki he kau måmipa◊o e fãmilí ◊a e folofolá, te mou lava ◊o toefakalea ◊a e ngaahi kupu◊i lea ◊oku faingata◊aangé ◊i ha ngaahi lea mahinongofua pe koha◊amou kumi ◊a e ngaahi fo◊i lea ◊oku ◊ikaike mou ◊ilo◊í ◊i he Fakahinohino ki heFolofolá. Te ke lava ◊o kole ki he kau må-mipa ◊o e fãmilí ke nau fakamatala◊i faka-nounou ◊a e ngaahi mahu◊inga na◊a nau lau◊i he ◊aho ko ia. ◊E lava ◊e ha ki◊i tamasi◊i peta◊ahine ke pukepuke ha fakatãtã ◊o e tala-noa ◊oku lolotonga laú.

Te mou lava ◊o kole ki ha ki◊i tamasi◊i peta◊ahine ke fakakaukau ki ha me◊a ne hoko◊i he◊ene mo◊uí ◊oku meimei tatau mo e tala-noa fakafolofola na◊a mou laú. ◊O hangå ko◊ení, te mou lava ◊o tala ange, “Na◊a tau tokilau ◊eni ◊o kau kia Tåvita mo Kolaiate. Ko ehã e ngaahi ◊Kolaiate’ ◊okú ke fehanga-hangai mo ia ◊i ho◊o mo◊uí? Ko e hã e me◊ana◊á ke ako meia Tåvita ◊a ia te ne tokoni◊ikoe ◊i ho◊o fehangahangai mo e ngaahi fai-ngata◊a ko ◊ení?” Pe ko ha◊o pehå ange, “◊Oku ou fakatokanga◊i na◊á ke tokoni ki hoki◊i tehiná hono fakamaau hono lokí. ◊Okúke fakatokanga◊i na◊á ke fakahã ◊a e fa◊a-hinga ◊ofa tatau na◊e folofola ◊a S∏s° ◊o kauki ai ◊i he talanoa ko ◊ení?”

Kapau ◊oku ◊ikai te ke maheni mo e folo-folá pe ◊oku ◊ikai te ke poto he laukongá, teke lava ◊o ongo◊i ta◊efiemãlie pe ta◊e fe◊unga◊i ho◊o lau pea mo ho◊o fãnaú. ◊Oku ◊ikai hame◊a ia ◊e maumau ◊i ha◊o tala ange ki ho◊ofãnaú ◊oku mou ako kotoa på ke lau ◊a efolofolá. Kapau te ke fakatoloi ◊a e lau folo-fola ◊a e fãmilí ki ha taimi ◊okú ke tokiongo◊i te ke lava ◊o lau aí, te ke to◊o meiho◊o fãnaú ◊a e me◊atokoni fakalaumãliena◊a nau fu◊u fie ma◊ú. Manatu◊i ◊e lava ◊e heLaumãlié ◊o tãkiekina koe ◊o tatau ai på peko e hã e me◊a ◊okú ke a◊usiá.

Efiafi Fakafãmili ◊i ◊Apí

◊Oku ◊omi ◊e he efiafi fakafãmili ◊i ◊apí ◊a engaahi faingamãlie lelei kiate koe ke ketokoni ki ho◊o fãnaú ke nau ◊ilo mo ma◊u ◊ae ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.◊E kau ◊i he efiafi fakafãmilí ◊a e lotu fakafã-milí, ako◊i ◊o e ongoongoleleí, ngaahi himimo e ngaahi hiva Palaimelí, mo e ngaahi◊ekitivit∏ fakafãmilí.

◊I hono palani e efiafi fakafãmilí, faka-kaukau◊i ◊a e ngaahi fiema◊u lolotonga ◊a ekau måmipa ◊o e fãmilí, ngaahi me◊a ◊okunau tokanga ki aí, mo e ngaahi me◊a ◊okunau manako aí. Hangå ko ◊ení, ◊oku fie ma◊unai ◊e he ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ke teuteu kihe papitaisó pe ki he fakanofo ki ha tu◊unga◊i he lakanga fakataula◊eikí? Ne ◊i ai nai hafakakikihi ◊i he ◊apí? ◊I ho◊o fakakaukau ◊i hefa◊a lotu ki he ngaahi fiema◊u mo e ngaahitukupã ◊a e kau måmipa ◊o e fãmilí, te kelava ◊o fakakaukau◊i lelei ange ai pe ko e få◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí ◊oku totonu ke ke ako◊í.

168

Koe◊uhí ko e fãmilí ko efokotu◊utu◊u mahu◊ingataha ia ki hono ako◊o eongoongoleleí, ◊oku taau moe kau måmipa ◊o e fãmilí kenau vahevahe mofealålea◊aki ◊i he ngaahimo◊oni ◊oku nau ako ◊i hengaahi fakataha◊anga ◊a eSiasí, ngaahi kalasí mo engaahi ◊ekitivitií.◊E hanga ◊ehe me◊á ni ◊ofakafaingamãlie◊i kimoutolumãtu◊á ke mou ◊ilo ki he akoho◊omou fãnaú ki heongoongoleleí, ◊aki ho◊omoufakahoko ho ngafa totonu ◊iho◊omou hoko ko efa◊ahinga ◊oku fatongia lahitaha ◊aki hono ako◊iho◊omou fãnaú.

Ko e lahi taha ◊o e ngaahitaimi ◊oku hoko ma◊u på kefai ai hono ako◊i ◊o e fãmilí◊okú ne ◊omi ha ngaahifaingamãlie lelei ke fehu◊i aiki he fãnaú ◊o kau ki heme◊a kuo nau ◊osi ako ◊i helotú. ◊Oku totonu ke ke faiha ngaahi fehu◊i kefaka◊ai◊ai ◊a e fãnaú ketaki◊aki ◊enau manatú ◊i helahi taha te nau lavá, ◊o kauai ◊a e ngaahi talanoa peamo e ngaahi fakaikiiki pau.Fai ◊a ia kotoa på te ke laváke faka◊ai◊ai kotoa ◊a e kaumåmipa ◊o e fãmilí ke naualea◊i ◊◊a e ngaahi me◊a kuonau vahevahé (vakai, “KoHono Fakahoko ◊o e NgaahiFealålea◊akí,” peesi 63–65).


169

Ko e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e faiako leleí ◊a ia ◊oku◊omi ◊i he tohi ko ◊ení, te ne tokoni◊i ◊a e kau måmipa ◊o efãmilí ke palani mo fai ◊a e ngaahi efiafi fakafãmili ◊i ◊apí.Makehe mei aí, kuo ◊osi ◊omi ◊e he Siasí ◊a e Tohi Ma◊u◊angaTokoni ◊o e Efiafi Fakafãmilí, ◊a ia ◊oku kau ai ◊a e ngaahi lå-soni mo e ngaahi fakakaukau ki hono ◊ai ke lelei mo ◊aonga◊a e efiafi fakafãmilí. ◊Oku toe hoko foki ◊a e ngaahi maka-sini ◊a e Siasí ko ha toe ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊aonga.

◊Oku fa◊a faingata◊a ki he ngaahi fãmilí ke nau fakahoko◊a e efiafi fakafãmilí ko ha me◊a ◊oku nau anga∑maheni ◊aki◊i he◊enau mo◊uí. ◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku ◊ikai ke fengãue-◊aki fakataha ◊a e fãnaú, pe ko ha ongo◊i ◊e he ongo mãtu◊á◊okú na femo◊uekina. Ka neongo ia, ◊e tãpuekina kotoa ◊a ekau måmipa ◊o e fãmilí ◊i ho◊o feinga ke palani mo faka-hoko ◊a e ngaahi efiafi fakafãmilí. Na◊e manatu◊i ◊e hetangata ◊e taha na◊e tu◊o ua på ◊enau fakahoko ◊a e efiafifakafãmilí ◊i he◊ene kei si◊í. Ka neongo ia, na◊e hoko ◊a engaahi me◊a na◊á ne a◊usiá ko ha me◊a ke ongo kiate ia pea◊i he taimi na◊e mali aí na◊á ne kei manatu◊i på kinautolupea mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí na◊á neakó. Na◊e hoko ◊eni ke na fakahoko ai mo hono uaifí ◊a engaahi efiafi fakafãmilí ◊i hono fãmilí.

Ngaahi Taimi Ma◊u Me◊atokoni ◊a e Fãmilí

◊Oku ◊omi ◊e he ngaahi taimi ma◊u me◊atokoni ◊a e fãmilíha ngaahi faingamãlie ke ke ako◊i ai ◊a e ngaahi låsonimahu◊inga ki he kotoa ◊o e kau måmipa ◊o e fãmilí pea kenau kau ◊i he fealålea◊akí. Ko e ngaahi ◊aho ko å ◊okufemo◊uekina hono ngaahi taimi tåpilé, ◊oku hoko ma◊u på◊a e taimi ma◊u me◊atokoní ko ha toki taimi på ia teke lava◊o fakataha ai mo ho◊o fãnaú ke vahevahe ◊a e me◊a na◊e

hoko ◊i he ◊aho taki taha pea alea◊i fakataha ◊a e ngaahifakakaukaú. Te ke lava ke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi taimi ko◊ení ke ke talanoa ia mo ho◊o fãnaú ◊o kau ki he ngaahi tefi-to◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí, ngaahi me◊a mahu◊ingafakafãmilí, ngaahi põpoaki na◊e vahevahe ◊i he houalotusãkalamånití pea mo e ngaahi fakataha◊anga kehe ◊a e Siasí,akó, ngaahi ◊ekitivit∏ ka hoko maí, ngaahi me◊a ◊oku hoko ◊imãmaní, pea mo e ngaahi tefito mahu◊inga kehé. ◊E hoko◊eni ko ha taimi ke ke ako lahi ange ai ◊o kau ki he ngaahime◊a ◊oku tokanga ki ai ho◊o fãnaú, ngaahi fakakaukaú peamo ◊enau ngaahi ongó.

◊Oku totonu ke hoko ko ha taimi lelei mo fakafiefia ◊a etaimi ma◊u me◊atokoni ◊a e fãmilí ke lava ◊a e toko tahakotoa på ◊o ongo◊i ◊oku talitali lelei ia ke kau ki he fealålea-◊akí. Ka lava, ◊oku totonu ke faka◊atã ◊a e taimi ko ◊ení meihe ngaahi fakahoha◊a kehé. ◊E lava ◊e he ngaahi taimipehení ke ne ◊omi ◊a e uouangatahá pea mo e tupulakifakalaumãlie ◊a e fãmilí.

Ngaahi Fakataha Alålea Fakafãmili

◊Oku totonu ke ke ui fakataha ◊a e kau måmipa ◊o e fã-milí ◊o fakahoko ha ngaahi fakataha alålea fakafãmili. Te kelava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fakataha alålea fakafãmilí kefokotu◊u ai ha ngaahi taumu◊a, veteki ◊o ha ngaahi palõ-palema, alea◊i ◊a e ngaahi me◊a fakapa◊angá, fokotu◊u hangaahi palani, pea poupou mo fakamãlohia kinautolu. Teke lava ke fakahoko ◊a e ngaahi fakataha alålea fakafãmilíke fakahoko ◊i he efiafi fakafãmilí pe ko ha ngaahi taimikehe på. ◊I ho◊o fai ◊a e ngaahi fakataha alålea fakafãmilí, teke lava ◊o ako◊i ai ki ho◊o fãnau ◊a e founga ◊o e fanongó


pea mo e fefaka◊apa◊apa◊akí ◊i he ngaahi ongó pea mo engaahi fakakaukaú.

Ngaahi Talanoa Fakatãutahá

◊I ho◊o toutou talanoa mo ho◊o fãnaú, te mou toe vãofiange ai. Te ke fie ma◊u ke palani ha ngaahi taimi ke ke tala-noa fakatãutaha ai mo kinautolu ke fakahã ho◊o ◊ofá moho◊o fakalotolahi pea mo ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oe ongoongoleleí. ◊Oku totonu ke ke faka◊atã ◊a e ki◊i tamasi◊imo e ta◊ahine taki taha ke talanoa kau ki he ngaahi palõ-palema pe ngaahi me◊a ne ne a◊usia ◊oku mahu◊inga kiateiá. ◊I ho◊o fakahã ◊a e tokanga mo◊oni ki he ngaahi me◊a◊oku tokanga ki ai mo e ngaahi fakakaukau ◊a ho◊o fãnaú, ◊eako ho◊o fãnaú ke nau falala kiate koe pea feinga ke ma◊u ◊aho◊o fale◊í. Hili iá teke lava ◊o hokohoko atu ke ako◊i kinau-tolu ke nau fai ha ngaahi fili lelei, lotu pea mo ako ◊a efolofolá ke ma◊u ha ngaahi tali ki he◊enau ngaahi fehu◊í.

Faka◊aonga◊i ◊a e folofolá ke ako◊i ◊aki ho◊o fãnaú ki hefounga te nau faka◊aonga◊i ai ◊enau tau◊atãina ke filí ◊i hemã◊oni◊oni. Na◊e fokotu◊u mai ◊e ◊Eletã Sini R. Kuki ◊a efounga ◊e lava ke faka◊aonga◊i ai ◊e he mãtu◊á ◊a e folofolá ketokoni ki ha ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine ◊okú ne fehu◊ia ◊a e◊uhinga ◊oku ◊ikai ke fakahoko ai ◊a e ngaahi me◊a pau ◊i he◊aho Sãpaté.

“Mahalo ◊e ◊ahi◊ahi koe ke ke pehå ange, ◊Koe◊uhí ko eme◊a ia ◊oku ou tala atú,◊ pe ◊Koe◊uhí ko e me◊a ia ◊oku talamai ◊e he Siasí.◊ Ka ◊e lava ke pehå ◊e ha mãtu◊a ◊oku tataki◊e he laumãlié, ◊◊Okú ke ◊ilo◊i ko e tauhi ◊o e ◊aho Sãpaté kemã◊oni◊oní ◊oku ◊ikai ko ha fa◊ahinga me◊a ia na◊a tau tokifokotu◊u hake på. Te u fakahã atu ha me◊a kiate koe.◊ Hiliiá, fakaava ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he vahe59 pea lau [◊a e veesi 9 ki he 11]. . .

“Peá ke toki fakamatala◊i ange, ◊◊Te ke lava ◊o ◊ilo◊i meiheni, ◊oku ako◊i mai ◊e he ◊Eikí ko e ◊aho Sãpaté ko ha ◊ahotoputapu ia. . . . Ko ha ◊aho ia ke tau mãlõlõ ai mei he◊etaungaahi ngãué pea mo “fakahã ◊etau faka◊apa◊apa ki heFungani Mã◊olungá,” ko hono ◊uhingá ◊oku totonu ke tau õki he ngaahi fakataha◊anga hotau Siasí, ma◊u ◊a e sãkalamå-nití, fai hotau ngaahi fatongia kehe ◊i he Siasí, mo ◊a◊ahi kihe mahakí, pea mo e kau masivá mo e faingata◊a◊iá. Ko ha◊aho ia kuo fakatapui ki he ◊Eikí, pea ◊oku ou fakamo◊onikiate koe, ◊e hoku ◊ofefine ◊ofa◊anga, ◊oku mo◊oni ◊eni peakuo ◊osi tãpuekina lahi ◊akitautolu ◊e he ◊Eikí ko ◊etau tauhi◊a e ◊Aho Sãpaté “ (Raising Up a Family to the Lord [1993],19–20).

Vakai ki he “Faiako ◊i he Ngaahi ◊Initaviú,” peesi 189, kihe ngaahi fakakaukau ◊e lava ke fakakau ◊i he talanoa faka-fo◊ituitui mo ho◊o fãnaú

170


NGAAHI MOMENITI KE FAI AI E AKO◊Í ◊I HE MO◊UI FAKAFÅMILÍ

7

◊I ho◊o hoko ko e mãtu◊á, ko e taimi lahi◊o e ngaahi faingamãlie ke ke fakahoko ai ◊ae ako◊í ◊oku hoko fakatu◊upakå ia ◊i hangaahi taimi na◊e ◊ikai te ke palani ki ai– hengaahi potalanoá, ◊i ho◊o ngãue mo ho◊ofãnaú, pea ◊i he taimi ◊oku fehangahangaifakataha ai ◊a e fãmilí mo e ngaahi fai-ngata◊á. lava ke hoko ◊a e ngaahi faingamã-lie ko ◊ení ko ha ngaahi taimi ako◊imahu◊inga koe◊uhí ◊oku fekau◊aki vãofi iamo e me◊a ◊oku a◊usia ◊e ho◊o fãnaú. Koe◊uhí◊e vave ◊ene ha◊ú mo e mole atu ◊a e ngaahifaingamãlie ko ◊ení, ◊oku fiema◊u ke ke ◊ilo◊ikinautolu peá ke mateuteu ke ke ako◊i ◊a engaahi tefito◊i mo◊oní ◊a å ◊oku mateuteuho◊o fãnaú ke akó. ◊E tokoni ◊a e ngaahifokotu◊u ko ◊ení kiate koe ke ke fakasiosio ◊ae ngaahi faingamãlie ki he ako◊í.

Ko Hono Tali ◊o e Ngaahi Fehu◊i peNgaahi Me◊a ◊Oku Hoha◊a Ki ai eFãnaú

◊Oku ◊i ai e hoha◊a ◊a e fãnau kotoa på ◊ofekau◊aki mo kinautolu pea mo e mãmaní.Te ke lava ◊o fakahã kia kinautolu ◊oku ◊omi◊e he ongoongoleleí ◊a e ngaahi talí pea moe fakahinohino ki hono ◊ilo◊i pea mo honoveteki ◊enau ngaahi palõpalemá. Kapau ◊okumanavahå ha ki◊i tamasi◊i pe ki◊i ta◊ahine ◊ihe afaá, faka◊aonga◊i ◊a e taimi ko iá ◊o faka-lotolahi◊i ia ke lotu ke ne ma◊u ha fakafie-mãlie. Kapau ◊oku ◊i ai ha foha ◊i he ta◊uhongofulu tupú ◊oku hoha◊a ke mamata ◊iha fo◊i hele◊uhila manakoa kae mahalo på◊oku ta◊e fe◊unga, ◊e lava ke mo alea◊i ◊a eme◊a ◊oku hokó pea tokoni◊i ia ke ne faka-◊aonga◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ◊i he◊ene fili pe ◊e sio pe ◊ikai ◊i hehele◊uhilá. Kapau ◊oku hoha◊a ◊a e fãnau ◊okau ki ha fili mahu◊inga, te ke lava ◊o lau ◊a

e Molonai 7:15–19 mo kinautolu pea moualea◊i ◊a e akonaki ◊a Molonaí ◊i he “foungaho◊o filí.” Kapau kuo mãlõlõ ha måmipa ◊ihe fãmilí, te ke lava ◊o ako◊i ho◊o fãnaú ◊okau ki he maama tatali◊anga ◊o e ngaahi lau-mãlié pea mo e toetu◊ú.

Ko e ngaahi fokotu◊u ◊o kau ki he foungate ke lava ◊o fealålea◊aki ai mo ho◊o fãnaú,vakai, peesi 167 ◊i he “Ko e Ngaahi TaimiTukupau Ke Fai ai ◊a e Ako◊í ◊i he ◊Apí,”

Alea◊i ◊a e Ngaahi Palõpalema ◊Okú neUesia ◊a e To◊u ◊o e Fãnaú

Mei he taimi ki he taimi ◊oku fa◊a lava ◊ehe fãnaú ◊o lave ki he ngaahi palõpalema◊okú ne uesia honau ngaahi to◊ú. Mahalo◊oku fie ma◊u ke ngãue honau ngaahi kau-ngãme◊á ◊i he ◊aho Sãpaté. Mahalo ◊oku nau◊ilo◊i ha ki◊i talavou ko ha måmipa ◊o e Siasíka ◊oku fakakaukau ia he ◊ikai ◊alu ◊o ngãuefakafaifekau taimi kakato. Mahalo ◊oku ◊i aihanau ngaahi kaungãme◊a ◊oku nau faka◊ao-nga◊i ha ngaahi lea ta◊efe◊unga pe hã meiatekinautolu ◊a e si◊i ◊o e anga faka◊apa◊apa kihe ni◊ihi kehé. ◊I ho◊o alea◊i ◊a e ngaahi me◊ako ◊ení mo ho◊o fãnaú, te ke lava ◊o faka◊ao-nga◊i ◊a e folofolá ke ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊E lava ◊e he me◊áni ◊o tokoni◊i koe ke ke tataki ◊a e fãnaú kenau fai ha ngaahi fili totonu ◊i he ngaahime◊a ◊oku meimei tatau mo e ngaahi me◊ako ◊ení.

Vahevahe ◊a e Ngaahi Faingamãlie KeFai ◊a e Fili Totonú

◊I he taimi ◊okú ke ma◊u ai ◊a e ngaahifaingamãlie ke fai ◊a e ngaahi fili totonú, teke loto ke vahevahe ◊a e ngaahi me◊a ko ◊enine ke a◊usiá pea mo ho◊o fãnaú. ◊O hangå ko◊ení, kapau ◊e fu◊u lahi hono fakafoki atu

171


ho◊o veté ◊i he falekoloá, te ke lava ◊o fehu◊iki ho◊o fãnaú pe ko e hã e me◊a ◊oku totonuke ke faí. ◊E hoko atu heni mo hano fai hafealålea◊aki ◊o kau ki he ngaahi tefito ◊ohangå ko e faitotonú, tau◊atãina ke filí peamo e ngaahi nunu◊a ◊o ho◊o ngaahi tõ◊ongá.

Alea◊i ◊a e Ngaahi Fakakaukau ◊OkuFakahoko ◊o Fakafou ◊i he M∏tiá

Te ke lava ◊o talanoa mo ho◊o fãnaú ◊okau ki he ngaahi fakakaukau ◊oku poupou◊i ◊ihe ngaahi hele◊uhila manakoá, ngaahi polo-kalama telev∏soné pea mo e m°siká. ◊Okutoe ◊omi foki ◊e he fakamafola ◊o e ngaahiongoongó ha ngaahi faingamãlie ke alea◊i ai◊a e ngaahi me◊a ◊oku lolotonga hokó peamo e ngaahi fakamatalá. ◊E lava ◊e he ngaahifealålea◊aki pehå ◊o tokoni◊i ◊a e fãnaú ke naufakafaikehekehe◊i ◊a e ngaahi fakafiefia ◊okulangaki mo◊uí pea mo e ngaahi fakafiefia◊okú ne ◊omi ◊a e ngaahi fakakaukau pea moe ngaahi tõ◊onga ◊oku fepaki mo e tu◊unga◊ulungãanga ◊o e ongoongoleleí.

Tokoni◊i ◊a e Fãnaú ke Nau Ako mei heNgaahi Fehãlaakí

◊Oku ◊omi ◊e he ngaahi fehãlaakí hangaahi faingamãlie ke fai ai ◊a e ako◊í. Kapau◊oku ◊i ai ha fehãlaaki ◊a ha ki◊i tamasi◊i peta◊ahine, te ke lava ◊o fakamolemole◊i ia, motalanoa ◊o kau ki he kole fakamolemolé peamo fakalele◊i ha fehãlaaki na◊e hoko, peakapau na◊e talangata◊a ◊a e ki◊i tamasi◊í peta◊ahiné ki ha fekau, ako◊i ange ki ai ◊o kauki he hala ◊o e fakatomalá.

Kapau ◊okú ke hala, ◊oku totonu ke kekole fakamolemole. ◊E lava ke ako ho◊ofãnaú ha ngaahi låsoni mãlohi ◊i he◊enaumamata ki ho◊o feinga ke ikuna◊i ho◊ongaahi fehãlaakí. Fakakaukau ki he me◊a ko◊eni na◊e hoko ◊a ia na◊e vahevahe ◊e ha må-mipa ◊o e Siasí:

“ Ko hoku ta◊u 10 nai ia ne u fai ai eme◊a na◊e loto∑mamahi ai ◊eku tangata◊eikí.Na◊a ne fu◊u loto∑mamahi pea fakakaukauke ne tautea◊i au. Na◊á ku fu◊u loto∑mamahikoe◊uhí na◊á ku ongo◊i na◊á ne tautea◊i au ◊olahi ange ◊i he me◊a na◊e totonu ke fai kiateaú. Na◊e ◊ikai te u fie sio kiate ia ◊i he toenga◊o e ◊ahó, pea ko e taimi kotoa på na◊efeinga mai ai ke ma talanoá, na◊á ku tafoki◊o lele. Na◊á ku kei loto∑mamahi pe ◊iate ia◊i he ◊aho hokó, ko ia na◊á ku fu◊u ◊ohovale ◊i

he◊ene h° ange ki hoku lokí peá ne kolefakamolemole mai koe◊uhí na◊á ne tautea◊imamafa au. Na◊á ne kole mai ke u kãtaki ◊ofakamolemole◊i ange ia. Na◊á ku ako ai takoã ◊oku ◊ikai ha taimi ia ◊e fu◊u motu◊a ai hataha ia ke kole fakamolemole pea mofakahã ◊okú ne hala. Ko e faingamãlie ia keako ai ◊a e tu◊unga mo◊oni ◊o e fakatomalá.”

Fakamatala◊i ◊a e Ngaahi ◊Uhinga ◊o eNgãue Tokoní

◊I ho◊o ngãue ◊i he ngaahi uiui◊i ◊i he Siasípe ◊i ha ngaahi toe founga kehe på, te kelava ◊o tala ange ki ho◊o fãnaú ◊a e me◊a ◊okúke faí pea ko e mo hono ◊uhinga ◊okú ke faiai iá. ◊E tokoni ◊eni ki he fãnaú ke mahinokakato ange ◊a e founga ◊oku uesia ai ◊e he◊e-nau tuí mo honau ngaahi tu◊unga ◊u-lungãanga mahu◊ingá ◊a ◊enau tõ◊ongá.Kapau ◊okú ke ngaahi me◊atokoni efiafi kiha taha ◊oku puke, te ke lava ◊o fakamatala◊ihono ◊uhinga ◊oku mahu◊inga ai ke ketokoni ki he taha ko iá. ◊I he mamata ho◊ofãnaú ki ho◊o teuteu ke ako◊i ha låsoni ◊i hesiasí, te ke lava ◊o talanoa mo kinautolu ◊okau ki he mahu◊inga ◊o hono fua totonu ◊o engaahi uiui◊í. Te ke lava ◊o alea◊i mo ho◊ofãnaú hono ◊uhinga ◊oku tau hiki ai hotaungaahi nimá ke poupou◊i ◊a e kau taki ◊o eSiasí pea mo e founga ◊oku tau poupou◊i ai◊a kinautolu ◊oku uiui◊i ◊e he ◊Eikí.

Tokoni◊i ◊a e Fãnaú Ke Mapule◊i ◊EnauNgaahi Ongó

◊I he taimi ◊oku loto∑mamahi, puputu◊u,pe ◊ita ai, ◊a e fãnaú, te nau lava ◊o fakahã ia◊i ha ngaahi founga ◊oku ◊ikai taau. Te kelava ◊o ako◊i kinautolu ke nau fakatokanga◊ipea mo mapule◊i ◊a ◊enau loto ke fakamama-hi◊i ◊a e ni◊ihi kehé pe ko ◊enau kaikailá. Teke lava ◊o taki ◊enau tokangá ki he ngaahime◊a na◊á ne fakatupu ◊enau ◊itá pea mo ale-a◊i ha ngaahi founga lelei ange ke ke tokoni◊i ha ngaahi me◊a tatau mo ia ◊i he kaha◊ú.

Tokoni◊i ◊a e Fãnaú ke NauFakatokanga◊i ◊a e Mãlohi ◊o eLaumãlié

Te ke lava ◊o tokoni ki ho◊o fãnaú ke naufakatokanga◊i ◊a e mãlohi ◊o e Laumãlié ◊akiho◊o taki ◊enau tokangá ki he◊enau ngaahiongó. Na◊e fakamatala◊i ◊e ◊Eletã Lõpeti D.Heili ◊a e me◊a ko ◊eni na◊e hokó:

172


“ ◊I he ◊osi hono papitaiso mo hilifakinima aú, ne pukeatu au ◊e he◊eku fine◊eikí ki he tafa◊akí peá ne ◊eke mai, “Koe hã ho◊o ongó?” Ne u fakamatala◊i ◊i he lelei taha ne ulavá ◊a e fa◊ahinga ongo mãfana ◊o e nonga, fiemãlie, peamo e fiefia ne u ma◊ú. Ne toki fakamatala◊i mai leva ◊ehe◊eku fine◊eikí ko e me◊a ◊oku ou ongo◊í ko e me◊a-foaki iane u toki ma◊ú—◊a ia ko e me◊a-foaki ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní. Na◊á ne tala mai leva kapau te u mo◊ui taau moia, ◊e hokohoko atu ai på ◊eku ma◊u ◊a e me◊a foaki ko iá. Koe momeniti ko ia kuó u mo◊ui◊aki ◊i he kotoa ◊o ◊eku mo◊uí(“Fakamãlohia ◊o e Ngaahi Fãmilí: Ko Hotau Fatongia TopuTapu,” Liahona, Siulai 1999, 39).

Ako ◊o e Ngaahi Låsoni mei Natula

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi me◊a kotoa på ◊okúke mamata faka◊aho ai ◊i natulá ki hono ako◊i ◊o e ongo-

ongoleleí ki ho◊o fãnaú (vakai, “Ko e Fekumi ki he NgaahiLåsoní ◊i he Feitu◊u Kotoa på,” peesi 24–25), “NgaahiFakafehoanakí mo e Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á,” peesi200–201. Hangå ko ◊ení, ko ha fakamatala ◊a e ki◊i tamasi◊ipe ta◊ahine ◊o kau ki he faka◊ofo◊ofa ◊o e ngaahi matala◊i◊akau ◊o e fa◊ahita◊u matalá ◊e lava ke kamata ai ha fealålea-◊aki ◊o kau ki he Toetu◊u ◊a S∏s° Kalaisí. Ko e hono tõ faka-taha ◊o e ngaahi tenga◊i ◊akaú ko ha taimi lelei ia ke alea◊i ai◊a e anga hono fakatatau◊e ◊Alamã ◊a e folofola ◊a e ◊Otuá kiha fo◊i tenga◊i ◊akau (vakai, ◊Alamã 32:28–43).

Kapau te ke tokanga te ke lava ◊o ◊o fulihi fakalongo-longo på ha ngaahi me◊a ◊oku hoko ki ho◊o fãnaú ke hokoko ha ngaahi momeniti ke fai ai honau ako◊í.

173


KO E IVI TÅKIEKINA AKO◊I ◊O E KAU M‰MIPA KEHE ◊O E FÅMILÍ

8

Neongo ◊oku ma◊u ◊e he ngaahi mãtu◊á ◊ae tefito◊i fatongia ke ako◊i ◊a e ongoongoleleíki he◊enau fãnaú, ka ◊e toe tokoni lahi fokimo e kau måmipa kehe ◊o e fãmilí. ◊Okutotonu ke fekumi ◊a e ngaahi mãtu◊á ki hengaahi faingamãlie ke ako◊i ai ◊e he kau må-mipa kehe ◊o e fãmilí pea mo fakamãlohia ◊ae fãnaú.

Ko e Ivi Tãkiekina Ako◊i ◊o e NgaahiKuí

◊E lava ◊e he ngaahi kuí ◊o fakamãlohi peamo ue◊i honau makapuná ◊i he◊enau vahe-vahe ◊a e ngaahi me◊a na◊a nau a◊usia, faka-mo◊oní pea mo ◊enau tuí. ◊E tokoni ki hefãnaú ◊enau ngaahi talanoa mo◊oni ki hetalangofuá, ako mei he ngaahi fehãlaakí, fai◊o e ngaahi feilaulau ke a◊usia ◊a e ngaahitaumu◊a ta◊engatá, pea mo ◊enau fiefia ◊i hefehangahangai mo e ngaahi palõpalemá ◊ihe◊enau fehangahangai mo e ngaahi me◊atataú. Makehe mei he◊enau talanoa mohonau makapuná, ◊e lava ke hiki ◊e hengaahi kuí ◊enau ngaahi fakamo◊oní pea moe ngaahi me◊a na◊a nau a◊usia ◊i he ngaahitohinoá, ◊a ia te ne lava ◊o langaki pea moako◊i ◊a e kau måmipa ◊o e fãmilí ◊i he taimíni pea mo honau ngaahi to◊utangata ◊i hekaha◊ú.

Na◊e fai ◊e Sisitã S°sana L. Uona, ◊a ia na◊ehoko ko e tokoni ua ◊i he kau Palesitenis∏Lahi ◊a e Palaimelí ◊a e talanoa ko ◊ení:

“ ◊Oku ou ◊ilo◊i ha kui tangata na◊á ne◊eve◊eva lalo mo hono makapuná lolotongaha◊anau fakataha fakafãmili ◊i he mo◊ungá. ◊Iha◊anau a◊u mai ki ha ki◊i loto ◊ata◊atã ◊i hevaotaá, na◊á ne fakaafe◊i kinautolu ke nautangutu ◊i ha kupu◊i ◊akau ka ne fakamatalakiate kinautolu ◊o kau ki ha ki◊i tamasi◊i ta◊u

14 ko Siosefa Sãmita, ◊a ia na◊á ne loto kefehu◊i ki he Tamai Håvaní ◊o kau ki hengaahi me◊a na◊á ne puputu◊u aí. Na◊e faka-matala ◊a e kui tangatá ni ◊o pehå na◊e ◊alu ◊ae tamasi◊i ko Siosefá ki ha vao◊akau ofi kihonau ◊apí ke lotu, he na◊á ne tui ◊e tali mai◊e he ◊Otuá ◊ene lotú. Na◊e tangutu faka-longolongo på ◊a e makapuná ni mo faka-fanongo, ka na◊e ◊ikai lava ◊e he ki◊i tamasi◊ita◊u fã ko Sioné ◊o fakama◊uma◊u, he na◊efa◊a faingata◊a ma◊u pe ke ta◊utu ma◊u, ko iana◊á ne pehå ange, “Kuó u ◊osi fanongo auhe talanoa ko ◊ená.”

“Na◊e fakamatala ◊a e kui tangatá ni ◊okau ki he lotu fakamãtoato ◊a Siosefá peamo e founga ne tali ◊aki ◊ene lotú ◊i ha mata-me◊a-hã-mai nãunau◊ia mei he TamaiHåvaní pea mo hono ◊Alo ko S∏s° Kalaisí. ◊Ihe ◊osi ko ia ◊ene fakamatalá, na◊e puke mai◊e Sione ◊a e nima ◊o ◊ene kui tangatá mo nepehå angé, “Si◊eku kui, ko ha fakamo◊onilelei ia.” Na◊á ne fiefia he fanongo ki hetalanoá.

“Neongo kuo tu◊o lahi ha ngaahi taimi ◊ihe◊ene mo◊uí na◊e toutou fakamatala◊i ai ◊ehe kui tangatá ni ◊a e talanoa toputapu ko◊ení, na◊á ne pehå, “Kuo te◊eki ai ha taimi nemãlohi ange ai ◊e fakamo◊oni ◊a e Laumãlie◊o e ◊Eikí, ka ko e taimi ko ia ne u fakahokoai ki hoku makapuná ◊a ◊eku fakamo◊oni ◊okau kia Siosefa Sãmitá.” Na◊e fakatou ongo◊i◊e he kui tangatá ni mo e makapuná ◊a efakamo◊oni ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní” (◊i heLipooti Konifelenisi, ◊Okatopa 1998, 85; peLiahona, Sãnuali 1999, 83).

Tatau ai på kapau ◊e mama◊o e nofo ◊a engaahi kuí mei honau ngaahi makapuná, tenau kei lava på ◊o tãkiekina kinautolu ki he

174


175

leleí. Te nau lava ◊o ue◊i ◊a e falalá pea fai mo ha fale◊i ◊ofakafou mai ia ◊i he telefoní pe ngaahi tohi fakamãlõ mofakalotolahi.

Ko e Ivi Tãkiekina Ako◊i ◊o e Ngaahi Tuonga◊ané moe Tuofãfiné

◊Oku totonu ke fakalotolahia ◊e he ngaahi mãtu◊á ◊enaufãnaú ke nau fetokoni◊aki ke nau ako mo tupulaki. ◊Okuhoko ma◊u på ◊a e fãnau matu◊otu◊a angé ko ha ngaahi fa◊i-fa◊itaki◊anga lelei ki honau ngaahi tokouá mo e tuofãfineiiki angé pea vahe◊i ange ke nau tokoni ke ako◊i kinautoluki he founga te nau lava◊i ai ◊a e ngaahi ngãue faka◊apí. ◊Ihe taimi ◊oku ◊alu ai ha foha ◊o ngãue fakafaifekaú, te nelava ◊i he◊ene ngaahi fa◊ifa◊itaki◊anga pea mo ◊ene ngaahitohí, ke ne fakalotoa hano ki◊i tehina ke fie ◊alu ◊o ngãue. ◊Ihe taimi ◊oku mali ai ha tuofefine ◊i he temipalé, ◊e lava kene vahevahe ◊a ◊ene fiefiá pea mo ◊ene fakamo◊oní mohono ngaahi tuonga◊ané pea mo hono ngaahi tokouá. ◊I hetaimi ◊oku loto lelei ai ◊a e fãnaú ke nau tokoni ki hengaahi ngãue ◊i ◊apí, ◊oku nau tã ◊a e ngaahi s∏pinga lelei,feakonaki ◊aki kau ki he ngãué pea mo e fatongiá. ◊Oku toefakamãlohia ai ◊enau akó.

Ko e Ivi Tãkiekina Ako◊i ◊o e Ngaahi Fa◊åtangatá,Ngaahi Mehikitangá mo Kinautolu ◊Oku TauTokoua ◊akí

◊Oku ◊i ai e ngaahi taimi ◊oku tokoni ai ◊a e ngaahi fa◊å-tangatá, ngaahi mehikitangá, pe ko kinautolu ◊oku tautokoua◊akí ki ha måmipa ◊o e fãmilí ◊i he taimi ◊oku ◊ikailava ai ◊e he mãtu◊á.

◊Oku manatu ◊e ha tamai ki he founga na◊e tãkiekina aihono fohá ◊e ha taha ◊okú ne tokoua◊aki. Na◊e ◊ikai fie ◊aluhono fohá ki he lotú ◊i ha ngaahi uike lahi. Na◊e teuteu fai◊a e konifelenisi Lahí, pea na◊e fiefia ◊a e toko taha ◊okú netokoua ◊akí ke ◊alu ki ai, ko ia na◊e ◊alu hengihengi ◊o tu◊u ◊ihe lainé ke h° ki he Tãpanekale ◊i Sõleki Sití. Na◊e mamata◊a e foha ko ◊ení ki he s∏pinga ko ◊ení, pea na◊e ongo kiate ia◊a e tui mo e loto våkeveke ◊a e tokotaha ko ◊ení, pea na◊eue◊i ai ia ke ne toe ◊alu ki he lotú. Na◊e liliu ◊e he fili ko ◊ení◊ene mo◊uí, pea na◊á ne toki ngãue fakafaifekau faivelengaki mui ange ai.

Na◊e talanoa ha fa◊å ki ha tãkiekina lelei na◊e ma◊u ◊ehono tuonga◊ané mo hono fãmilí ◊i he taimi na◊á na ◊ave aimo hono husepãnití hona fohá ke nau nofo ke si◊i ngãue ◊ihonau pausá ◊i ha faha◊ita◊u mãfana ◊e taha. Na◊e toe mana-


tu◊i ◊e ha fefine ◊e taha ◊i he loto hounga◊ia ◊i ha talanoana◊e fai ◊e hono fohá mo ha taha ◊o ◊ene ngaahi fa◊å tangata◊oku sai◊ia taha aí. Koe◊uhi ko e põtalanoa ko iá, na◊e fili aihono fohá ke faka◊ehi◊ehi mei hono ngaahi kaungãme◊a◊oku nau taki ia ke ne fai ha ngaahi ◊ulungãanga kovi.

Ko e Ivi Tãkiekina Ako◊i ◊o e Fãnaú

◊I he taimi ◊oku fanongo ai ◊a e mãtu◊á ki he◊enau fãnaú,◊oku lahi ◊aupito ha ngaahi mo◊oni ◊oku nau lava ◊o akomeiate kinautolu. Na◊e fakamatala◊i ◊e ◊Eletã Lãsolo M.Nalesoni ha taimi na◊á ne ako ai mei he taha ◊o honongaahi ◊ofefiné:

“ ◊I he taimi na◊e ta◊u fã ai homa ki◊i ◊ofefine si◊isi◊i tahá,na◊e ki◊i tõmui ◊eku foki mai ki ◊api ◊i ha efiafi ◊e taha meihoku ngaahi ngafa ◊i he falemahakí. Na◊á ku ◊ilo◊i hoku

uaifi ◊ofa◊angá ◊okú ne fu◊u hela◊ia. . . .Ko ia na◊á ku talaange te u fetongi e vala homa ◊ofefine ta◊u faá mo teuteu◊iia ke mohe. Na◊á ku kamata ke tala ange e me◊a ke ne faí:‘Vete ho valá; tautau ki ◊olunga; pea tui ho kofu mohé;fufulu ho nifó; fai ho◊o lotú’ pea hokohoko atu ◊eku faka-matalá, ◊o fekau◊i ◊i ha founga hono fekau◊i ◊e ha sãtini ◊i hesõtiá. Fakafokifã på kuo hanga hono ◊ulú ki he tafa◊aki ◊etahá, sio mai kiate au ◊o hangå ◊oku fakanonoá, peá nepehå mai, ◊Tangata◊eiki, ◊okú ke pule◊i au?’

“Na◊á ne ako◊i au ki ha låsoni mahu◊inga. Na◊á ku faka-◊aonga◊ai ha founga fakamãlohi ki he ki◊i laumãlie faka-◊ofo◊ofa ko ◊ení. Ko e founga ia ◊a Såtane hono pule◊i fakamãlohi ◊o e fãnaú, ka ◊oku ◊ikai ◊a e Fakamo◊uí”(◊i he Conference Report, Apr. 1991, 27; pe Ensign,May 1991, 22).

176

FAIAKO FAKA◊APÍ MO E FAIAKO ◊A◊AHÍ

◊Oku ou faka◊amu ◊oku a◊usia ◊e he kau faiako faka◊apí

pea mo e kau faiako ◊a◊ahí ha me◊a ◊e ua: ◊uluakí, ko e tukupã

ko ia ◊o e fatongia ◊oku ◊i honau uiui◊i ma◊ongo◊ongá,

pea ko hono uá, ko e ngaahi ola lelei mei he ngãue ◊oku nau faí,

kae tautefito ki he kau mãmãlohi ◊iate kitautolú.

Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli



KO E KONGA AKO◊I ◊A E FAIAKO FAKA◊APÍ

9

Kapau ko ha faiako faka◊api koe, ◊okú kehoko ko e faiako ◊o e ongoongoleleí.Makehe mei hono vahe◊i koe mo ho hoá kemo tokanga◊i ◊a e uelofea ◊a e ngaahi fãmili◊okú mo ◊a◊ahi ki aí, ◊okú mo ◊omi tu◊o taha◊i he mãhina kotoa på ha põpoaki ◊o eongoongoleleí kiate kinautolu. ◊Oku ako◊i ◊ehe folofolá ko e kau faiako faka◊apí ke nau“fakatokanga, fakamatala, enginaki, ako◊i,pea fakaafe◊i ◊a e kakai kotoa på ke nau ha◊ukia Kalaisi” (T&F 20:59).

Ke lava ◊o ako◊i ◊a e ngaahi fãmili ◊okuvahe◊i kiate koé, ◊oku fie ma◊u ke ke teuteu◊ifakalaumãlie koe pea mo ako ke faka◊aonga◊i◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-lelei ◊oku alea◊i ◊i he tohi ko ◊ení. ◊Okutotonu foki ke kei hokohoko atu ai på ho◊ofeinga ke fakalakalaka ho◊o faiakó (vakai,“Fa◊u Ha Palani Fakalakalaka Ho◊o Faiakó,”peesi 26–29).

◊I hono vahe◊i koe ko e faiako faka◊apí,◊oku ◊i ai ho◊o fiema◊u makehe ki he kalasiteuteu ko iá pea hokohoko atu ◊a e fakalaka-laká. Ko ha ◊ilo ki he ngaahi tefito◊i mo◊onimahu◊inga ◊o e ako◊i ◊o e ongoongoleleí ◊i hafounga ◊a ia ◊e lava ke tokoni ki he tokotaha fakafo◊ituitui kotoa på ◊okú ke ako◊í, ◊otatau på pe ko ha kau måmipa mãmãlohikinautolu ◊oku ◊ikai te nau anga∑maheni◊aki ke nau kau ◊i he ngaahi fealålea◊aki ◊i heongoongoleleí pe kau måmipa mãlohi mofuoloa ◊i he Siasí.

Manatu◊i ◊oku kehekehe ◊a e founga faka-faiako ◊oku fie ma◊u ki he kakai kehekehé .Mahalo ◊e fiema◊u ke ke fakahoko ha põ-poaki ki ha fãmili ◊oku toko lahi ai ◊a efãnau ◊i he ngaahi to◊u kehekehé. Mahalona◊a vahe◊i koe ke ke fakafeohi ki ha kau

papi ului fo◊ou. Pe ko ha◊o ma◊u ◊a e fainga-mãlie ke ◊a◊ahi ki ha kau toulekeleka pe kaumåmipa tãutaha ta◊u si◊i.

Na◊e fakakaukau fakalelei ha ongo hoafaiako faka◊api ◊o kau ki he◊ena låsoní peána õ ◊o fai ◊ena ◊a◊ahí ◊okú na to◊oto◊o haongo va◊akau taumãta◊u. Na◊e fonu honangaahi kató he mounú. Na◊e loto ◊a e kaumåmipa ◊o e fãmilí ke nau ◊ilo◊i ko e hãhono ◊uhingá, ka na◊e ◊ikai loto e ongo fai-ako faka◊apí ke tala ange ki mu◊a hono◊uhinga kia kinautolu kae ◊oua ke fakahoko◊ena põpoakí. Na◊e ◊ikai ha◊ana palõpalemahono ◊omi ke nau vãofi ange mo e fãnaúpea mo e ma◊u ◊enau tokangá. Hili iá na◊etoki fakatãtaa◊i ◊e ha taha ◊o e ongo faiakofaka◊apí ◊a e founga hono tauhele◊i ◊e hetangata toutaí ke ma◊u ◊a e iká. Na◊á ne faka-matala◊i ◊oku fa◊a faingofua ange hono kã-kaa◊i ◊o e fanga ki◊i ika ∏kí ◊i he ika lalahí peamo e ngaahi ika ◊oku toe taukei angé. Na◊áne fakatatau ◊a hono tauhele◊i ◊o e iká ki hengaahi ◊ahi◊ahi ◊a Såtané pea mo ako◊i ◊a efãmilí ◊oku ngãue◊aki ◊e Såtane ◊a e ngaahifounga kãkã ke feinga ke ma◊u kitautolu peamo to◊o ◊etau tau◊atãiná. Na◊e hoko ia ko halåsoni ke manatua ◊e he fãmilí.

◊Oku ◊i ai ho ngaahi faingamãlie makehe◊i ho◊o hoko ko e faiako faka◊apí, ke fakahã◊a e ◊ofá kia kinautolu ◊okú ke ako◊í. ◊Ohangå ko e akonaki ◊a Palesiteni ◊Eselã TafuPenisoní, ◊oku totonu ke ke “fai ◊a e fangaki◊i me◊a ∏kí, ◊a e fanga ki◊i me◊a ◊oku mahu-◊inga ki he fãmilí. ◊O hangå ko ho◊o ◊ilo◊ikotoa ◊a e hingoa ◊o e kau måmipa ◊o e fã-milí. ◊Ilo◊i honau ngaahi ◊aho fã◊ele◊í, ngaahi◊aho tãpuaki◊í, ngaahi ◊aho papitaisó, peamo honau ngaahi ◊aho malí. ◊I he hokosia ◊ae ngaahi ◊aho ko ◊ení, fai ha ki◊i tohitalamõnu pe ko ha◊o telefoni ◊o fakamon°-◊ia◊i ha måmipa ◊o e fãmilí ◊i ha lavame◊a pengãue lelei makehe” (in Conference Report,Apr. 1987, 61; pe Ensign, May 1987, 50). Teke lava ◊o tokoni ki he fãmilí ◊i he taimi ◊o efaingata◊á, poupou◊i ◊a e fãnaú mo e to◊utupú ◊i he◊enau ngaahi ◊ekitivitií, pea mofakapapau◊i ◊oku fakahoko ki he kau taki ◊oe kõlomú ◊a e ngaahi fiema◊u ◊a e fãmilí.

Fili ◊o e Põpoakí

◊I ho◊o fili ha põpoaki ke ke fakahokó,manatu◊i ◊a e ngaahi fakahinohino ko ◊ení: “

178

FAIAKO FAKA ◊APÍ MO E FAIAKO ◊A ◊AHÍ

◊Oku fakahoko ma◊u på ◊e he kau faiako faka◊apí ◊a e põ-poaki ◊a e Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí ◊a ia ◊oku paaki ◊i heLiahoná pea mo e ngaahi Makasini Fakavaha◊apule◊anga ◊ae Siasí. Makehe mei he ngaahi põpoakí ◊oku ◊omi mei hep∏sopé pe kau taki fakalotofonuá. ◊E toe lava ◊e he ◊ulu ◊o efãmilí ◊o kole ke fai ◊e he kau faiako faka◊apí ha põpoakimakehe. ◊Oku totonu ke fakatefito ◊a e ngaahi põpoaki ◊o efaiako faka◊apí ◊i he folofola pea mo e ngaahi akonaki ◊a ekau palõfita ◊i he ngaahi ◊ahó ni” (Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí,Tohi Fika 2: Kau Taki ◊o e Lakanga Fakataula◊eikí mo e NgaahiHoualotú [1998], 00 [169]).

Teuteu◊i ◊o e Põpoakí

Teuteu◊i fakalelei ◊a e põpoaki taki taha ◊a e faiako faka-◊apí ◊o hangå på ko ha◊o teuteu ha låsoni ki he kalasi ◊a eSiasí. ◊E tokoni kiate koe ◊a e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení:� Toe vakai◊i ◊a e låsoní. Alea◊i mo ho hoa ◊a◊ahí ◊a e me◊a

te mo taki taha fakahoko ◊i he låsoní.

� Kapau te mo fakahoko ◊a e põpoaki ◊a e Kau Palesitenis∏◊Uluakí pe ko ha taumu◊a kehe på ki ha låsoni ◊okupalani ka ◊oku ◊ikai ma◊u, muimui ki he ngaahi fokotu◊u◊oku ◊i he “Fa◊u ◊o ha Ngaahi Låsoní mei he NgaahiMalanga Konifelenisí mo e Ngaahi Ma◊u◊anga TokoniKehé,” peesi 117–118.

� Fakahoko ◊a e põpoakí pea mo e ngaahi founga fakafai-akó ke fe◊unga mo e ◊ãtakaí, ta◊ú pea mo e ngaahi me◊a

◊oku manako fakatãutaha ai ◊a e kau måmipa ◊o e fãmili◊okú ke ako◊í. Fakahoko e låsoní ke fakamãnako pea mofe◊unga ki he kau måmipa taki taha ◊o e fãmilí.

� Fakapapau◊i ◊oku nounou ◊a e põpoakí ke ne ma◊u ◊a etokanga ◊a kinautolu ◊oku fanongó.

Fakahoko ◊o e Põpoakí

Manatu◊i ko e ◊ulu ◊o e fãmilí ◊oku totonu ke ne toka-nga◊i mo tataki ◊i he taimi te mo ◊a◊ahi atu aí. Toe manatu◊ifoki ◊a e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení:� Lotu pea mo lau fakataha ◊a e folofolá ◊o ka lava.

Faka◊aonga◊i ◊a e folofolá ◊i he faingamãlie ◊e ma◊ú. ◊Avekinautolu ◊i he ◊a◊ahi taki taha. Faka◊aonga◊i kinautolu ketali ◊a e ngaahi fehu◊í pe fai ha akonaki.

� Muimui ki he ngaahi ue◊i ◊a e Laumãlié ◊i ho◊o faiakó.

� Faka◊ehi◊ehi mei hono fai ◊o e ngaahi fetalanoa◊aki ◊okufu◊u lõloá, ◊a ia ◊oku ◊ikai fu◊u mahu◊inga pe ◊aonga kiakinautolu ◊oku fanongó. Tokanga ke ◊oua te ke fu◊u faka-moleki ◊a e taimi ◊o e ngaahi fãmili ◊okú ke ◊a◊ahi ki aí.

� Kumi ha ngaahi founga ke kau ai ◊a e måmipa taki taha◊o e fãmilí ◊i he låsoní. Fakahã ho◊o tokanga mo◊oni kihe tokotaha kotoa på.

� Fakamo◊oni ki he ngaahi mo◊oni ◊okú ke ako◊í. Vahevahe◊a e ngaahi s∏pinga ◊o e founga te ke faka◊aonga◊i ai ◊a engaahi mo◊oni ko iá ◊i ho◊o mo◊ui faka◊ahó.

179


KO E KONGA AKO◊Í ◊A E FAIAKO ◊A◊AHÍ

10

◊I he taimi ◊e vahe◊i ai koe ke ke hoko koe faiako ◊a◊ahí, ko e konga mahu◊inga hofatongiá ke ke “ ◊ilo◊i ◊a e ngaahi fiema◊ufakalaumãlie mo fakatu◊asino ◊a e fine◊ofápea mo hono fãmilí” pea ke ke “ ◊oange ◊a efakahinohino fakalaumãlié ◊o fakafou ◊i hepõpoaki fakamãhiná” (Tohi Tu◊utu◊uni ◊o eSiasí, Tohi Fika 2: Kau Taki ◊o e LakangaFakataula◊eikí mo e Ngaahi Houalotú [1998],249]). Ko e faiako koe ◊o e ongoongoleleí.

Koe◊uhí ke lava ◊o ako◊i ◊a e kau fefine◊oku vahe◊i kia koé, ◊oku fiema◊u ke kemateuteu fakalaumãlie pea mo ke ako kefaka◊aonga◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊oku alea◊i ◊i he tohi ko ◊ení.◊Oku totonu foki ke hokohoko atu ho◊ofeinga ke fakalakalaka ho◊o faiakó (vakai,“Fa◊u Ha Palani Fakalakalaka Ho◊o Faiakó,”peesi 24–27).

◊E tokoni lahi kiate koe ◊a e teuteu ko ◊eníkoe◊uhí na◊a ◊ilo ange på kuo ui koe ke keako◊i ◊a e kau fefiné ◊i ha ngaahi foungakehekehe. Te ke lava ◊o ako◊i ◊a e to◊u tupú,kau toulekeleká, kakai malí, kau tãutahá,kau mali veté pea mo e kau ului fo◊oú ki heongoongoleleí, kau mãlohi ◊i he Siasí, kaumãmãlohí, kakai ako leleí, kakai ◊oku fai-ngata◊a◊ia faka◊atamaí, kau femo◊uekiná, ◊akinautolu ◊oku ta◊e latá, talitali lelei ha tahapå ◊oku ◊ikai te ne fie ma◊u ha taha. ◊Oku fiema◊u ◊e he tokolahi ◊o e kau fefine kehekeheha ngaahi founga fakafaiako kehekehe. Ko ehã på e tu◊unga kakai fefine ◊okú ke ako◊í, teke lava ◊o tokoni◊i kinautolu ke nau ◊ilo leleiange ki he Fakamo◊uí pea mo toe faivelengaange ◊i he mo◊ui◊aki ◊Ene ongoongoleleí.

◊I he taimi na◊e hoko ai ◊a Sisitã ◊Ileini L.Siaki ko e palesiteni lahi ◊o e Fine◊ofá, na◊áne fai ◊a e talanoa ko ◊ení:

“Na◊e fefauhi lahi ◊a P∏sila Samisoni-Teivisi, ◊a ia ko ha fefine Kana (Ghana), moha ngaahi faingata◊a lahi. Kuo lahi ◊aupitoha ngaahi faingata◊a kuo hoko kiate ia ◊i hemo◊uí. Kuó ne mamata ◊i he◊ene hoko ko hafaiakó, ki ha ngaahi fãmili na◊a nau feingake lehilehi◊i ◊enau fãnaú lolotonga ◊a ◊enaupuke ◊i he tu◊utu◊u totó mo e malåliá, ngãuelahi, pea fai ha fetongi koloa ◊i he ◊aho takitaha ke ma◊u ha tangai laise, onioni,temata, pe ko ha fa◊ahinga me◊akai på ketauhi◊aki ◊a honau fãmilí ke nau mo◊ui ai.Na◊á ne hoko ko ha faiako ◊a◊ahi ◊i he taimiko ◊ení, pea na◊á ne fononga ma◊u på ◊i hepasí ke ◊a◊ahi ki ha fefine he mui kolo ◊etahá. Na◊e fehu◊i ange ki ai pe ◊oku hoko◊ene ◊a◊ahi ko iá ko ha fakamafasia kiate iatu◊unga he lahi ◊o e ngaahi me◊a ◊okú ne faí,pea na◊á ne tali pe ki ai ◊o pehå, “ ◊Oku ◊ikaifaingata◊a ia. ◊Oku ◊ikai poto ◊a e fefine ◊okuou ◊a◊ahi ki aí ◊i he lau tohí. Ka ◊i he◊eku ◊aluki aí, ◊oku ou lau kiate ia ◊a e folofolá.”

“Na◊e hoko ◊ene talí ko ha fakamo◊oni kihe tui mo e ◊ilo na◊á ne ma◊u ◊oku ◊i he◊enefononga ◊i he hala totonú. Neongo na◊e lahi◊a e tu◊u holo ◊a e pasí ◊i hono halá, pea afe-afe holo ◊i ha ngaahi hala ◊e ni◊ihi, ◊okuhangatonu mo fãsi◊i mo◊oni på ia ki he ◊afiomai ◊a e ◊Eikí, he na◊á ne fononga ai ◊i hehala totonú. Na◊á ne ◊alu foki ai ke fai ◊a engãue ◊a ◊ene Tamaí” (◊i he LipootiKonifelenisi, ◊Epeleli 1994, 19; pe T°hulu,Siulai 1994, 19).

180

FAIAKO FAKA ◊APÍ MO E FAIAKO ◊A ◊AHÍ

Fili ◊o e Põpoakí

◊I ho◊o fili ko ia ◊a e põpoaki ke vahevahé, manatu◊i ◊a efakahinohino ko ◊ení: “Kuo foaki ki he kau faiako ◊a◊ahí hafakahinohino fakalaumãlie makatu◊unga ◊i ha põpoakifakamãhina. ◊Oku faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi põpoaki ◊okupulusi fakamãhina ◊i he Liahoná pe Ngaahi MakasiniFakavaha◊a pule◊angá ke ngãue◊aki ko ha fakahinohino peamo faka◊aonga◊i ◊o fakatatau mo e ngaahi fiema◊u◊a e fefinetaki taha” (Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, Tohi Fika 2: Kau Taki ◊oe Lakanga Fakataula◊eikí mo e Ngaahi Houalotú [1998] , 203).Fekumi ki he tataki ◊a e Laumãlié ◊i ho◊o vakai fakalelei ◊a epõpoaki fakamãhiná pea mo ho hoa ◊a◊ahí pea hili iá mofakakaukau◊i ◊i he fa◊a lotu ◊a e fefine taki taha ◊okú moako◊í. Makehe mei he põpoaki kuo ◊osi teuteu◊í, ◊oku totonuke ke faka◊aonga◊i ◊a e folofolá pea mo e ngaahi akonaki ◊a ekau palõfita ◊i he ngaahi ◊aho ki muí ní ke hoko ko ho◊ongaahi mã◊u◊anga tokoni pau ◊i hono palani ◊o e põpoakí.Te ke lava ◊o fakalahi ◊a e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ko ◊ení◊aki ◊a e ngaahi nãunau kehe ◊a e Siasí kuo ◊oatú.

Teuteu◊i ◊o e Põpoakí

Teuteu◊i ◊i he lelei tahá ◊a e põpoaki faiako ◊a◊ahi takitaha ◊o hangå ko ho◊o teuteu ha låsoni ki he kalasi ◊a eSiasí. ◊E tokoni kiate koe ◊a e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení:� Toe vakai◊i ◊a e låsoní. Fealålea◊aki mo ho hoá ◊o kau ki

he me◊a te mo taki taha fakahoko ◊i he låsoní.

� Muimui ◊i he ngaahi fokotu◊u ◊oku ◊i he “ Fa◊u ◊o haNgaahi Låsoní Mei he Ngaahi Malanga Konifelenisí moe Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni Kehé,” peesi 117–118.

� Fakafe◊unga◊i ◊a e põpoakí mo e ngaahi founga ako◊í kihe ngaahi tu◊unga, ngaahi ◊ãtakai, ta◊ú pea mo e ngaahime◊a ◊oku manako ai ◊a e fefine taki taha ◊okú ke ako◊í.

Fakahoko ◊o e Põpoakí

◊E tokoni ◊a e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení kiate koe ◊i ho◊oako◊i ◊a e kau fefine ◊okú ke ◊a◊ahi ki aí:� Lotu mo lau fakataha ◊a e folofolá ◊i he taimi ◊e lava aí.

Faka◊aonga◊i ◊a e folofolá ◊i he faingamãlie kotoa på te kema◊ú. ◊Ave kinautolu ◊i he ◊a◊ahi kotoa på. Faka◊aonga◊ikinautolu ke tali ◊a e ngaahi fehu◊í pe fai ha akonaki.

� Muimui ki he ngaahi ue◊i ◊a e Laumãlié ◊i ho◊o faiakó.

� Fakapotopoto◊i ◊a e taimi ◊oku tuku atu ◊e he kau fefine◊okú ke ◊a◊ahi ki aí.

� Kumi ki ha ngaahi founga ke kau mai ai ◊a e kau fefine◊okú ke ◊a◊ahi ki ai ◊i he ngaahi låsoní. Fakahã ◊okú ketokanga ange ki he me◊a ◊oku nau lea◊akí.

� Fakamo◊oni◊i ◊a e ngaahi mo◊oni ◊okú ke ako◊í. Vahevahe◊a e ngaahi fa◊ifa◊itaki◊anga ki he founga te ke faka◊ao-nga◊i ai ◊a e ngaahi mo◊oní ◊i ho◊o mo◊ui faka◊ahó.

181

AKO◊I ◊I HE TU◊UNGA FAKATAKIMU◊Á

i

Konga i : AKO ◊ I ◊ I HE TU ◊UNGA FAKATAKIMU ◊Á

KO E TAKÍ KO E FAIAKO

1

◊I ha konifelenisi ◊a e to◊u tupu ◊o eSiasí. . . .na◊e fakamo◊oni◊i ai ◊e ha tokotahalahi ◊i he Siasí ha s∏pinga fakalotomãfana ◊oe ivi tãkiekina ◊e lava ke ma◊u ◊e he kau takí◊i he taimi ◊oku nau ako◊i ai ◊a e ngaahi tefi-to◊i mo◊oni totonú. Na◊á ne fakamatala◊i ◊opehå:

“ ◊I he faka◊osinga ◊o e konifelenisí na◊efai ha hulohula. Na◊e omi ta◊e kofu ◊a e kautãme◊á. Pea ◊i he mamata atu ◊a e kakailalahí, na◊e omi ha kulupu ◊o e to◊utupú kihe feitu◊u ◊oku ◊i ai ◊a e kau tãme◊á pea nau◊oange kia kinautolu ha ngaahi fokotu◊u, ◊aia na◊e fakafepaki◊i ◊e he kau måmipa ◊o e tã-me◊á. ◊Ikai fuoloa mei ai kuo ◊omi ◊e heni◊ihi ◊o e to◊u tupú ha ◊° sote, pea na◊e tuita◊e fie tui på ◊e he kau tãme◊á ◊a e ◊° soté.

“ ◊I he taimi na◊e tã ai ◊a e ngaahi fasí,na◊e fu◊u le◊olahi, pea toe fakautuutu ange◊ene le◊olahí. Pea ◊i he◊ene a◊u ko ia ki hatu◊unga na◊e fu◊u hoha◊a ai ◊a e kakailalahí, ne fakatahataha mai ha ki◊i kulupu◊o e to◊utupú ki lotomãlie he fai◊anga hulo-hulá ◊o nau lue fakataha atu ki he kau tã-me◊á. Na◊a nau kole ke fakale◊osi◊i ange ◊a efasí. Na◊e ◊ikai ke loto ki ai ◊a e kau tãme◊aleá, ka na◊e kei vili atu på ◊a e to◊u tupú,pea na◊e toki fakale◊ole◊o si◊i ◊e he kau tã-me◊á leá ◊a e fasí. ◊I he taimi ne toe le◊olahihake ai ◊a e fasí, na◊e toe fakatahataha mai◊a e to◊u tupú ◊o õ atu ki he kau tãme◊a leá.Na◊e toe fai på ◊a e me◊a tatau ◊o hangåna◊e hoko ◊i mu◊á ko hono tu◊o tolú ia.Na◊e faifai pea toki omi ◊a e kulupú ki hepalesiteni siteikí. Na◊a nau pehå, “ ◊Okumau tui ◊oku ◊ikai fe◊unga ◊a e ngaahi fasiko ◊ení. ◊E lelei ange kiate kimautolu kemau õ ki ha toe fale lotu ◊e taha ◊o fai ha

faeasaiti ◊i hano toe hoko atu ◊o e hulo-hulá. Te mau lava på ◊ekimautolu ◊o fai◊eni, ka ◊o kapau ◊oku mou fie omi mokimoutolu kakai lalahí, ◊oku lelei på ia.◊Na◊e faka◊osi leva ◊a e hulohulá, pea na◊e õleva ◊a e kau talavoú mo e kau finemuí kiha falelotu ◊e taha.

“Hili iá na◊á ku toki fehu◊i ange ki hepalesiteni fakasiteikí pe na◊e anga fåfå ◊a ehoko ◊a e me◊á ni. Na◊á ne pehå, fakafuofuaki he ta◊u ◊e nima kuo hilí, na◊e pehå ai ◊e hataha ◊o e måmipa ◊o e kau alea◊anga mã-◊olungá, ◊Kapau ◊oku tau loto ke ako◊i ◊a etu◊unga ◊ulungãanga mahu◊inga ki he to◊utupú, ◊oku totonu ke tau ◊ilo◊i lelei ◊a engaahi tu◊unga ◊ulungãangá. Ko e ◊uluakisitepú ke tala mai kia kitautolu ◊e he kaupalesitenis∏ fakasiteikí.◊ Na◊e ki◊i fuoloa peatoki ma◊u ◊e he kau palesitenis∏ fakasiteikíha mahino ki he ngaahi tu◊unga ◊u-lungãangá pea mo e founga ◊oku totonu kefaka◊aonga◊i ◊aki ◊i honau siteikí. Neongona◊e fie ma◊u ha taimi lahi ange ke tokoni◊ike mahino ki he fakataha alålea◊anga mã-◊olungá pea nau mo◊ui◊aki ◊a e ngaahitu◊unga ◊ulungãanga ko ◊ení, pea ◊oku kei fiema◊u på mo ha taimi lahi ke loto ki ai ◊a ekau p∏sopé. Ki mu◊a aí, pea a◊u ki he taimiko iá mo e kei faingata◊a◊ia på ◊a e ngaahimãtu◊á mo e to◊u tupú ◊i he me◊á ni, ka ◊i hetaimí ni, ko e fuofua taimí ia, kuo mateuteu◊a e kau takí ke ako◊i ◊a e ngaahi tu◊unga ◊u-lungãangá.

“Hili iá, na◊a nau ako◊i kinautolu, ◊i heta◊u kotoa på, ◊i he houalotu kotoa på ◊i hetoenga kotoa ◊o e siteikí. Ko e olá na◊á kufakamo◊oni◊i ◊i he põ ko iá ◊i he hulohula ◊oe konifelenisi ◊a e to◊u tupú.

“Na◊á ku ◊ilo◊i ◊e hoko ko ha me◊ama◊ongo◊onga ◊a e ivi tãkiekina ◊o e kau takí◊i he taimi ◊oku mã◊oni◊oni ai ◊enau foko-tu◊utu◊ú ke fakakakato honau fatongia ◊i heako◊i ◊o e Kãingalotú. Na◊á ku toe ako foki ◊o◊ilo◊i ko e põpoaki ko ia ◊oku tuifio ai ◊a engaahi me◊a kehekehé, ◊oku ◊ikai ui ia ko hapõpoaki, pea ◊e hoko ◊o ◊aonga ◊a e taimikuo faka◊aonga◊i ◊o fakamamafa◊i på ai ◊a eme◊a na◊e totonu ke ako◊í. Pea ko hono faka-◊osí, na◊á ku toki ◊ilo◊i ◊iate au på ◊a e faka-matu◊otu◊a pea mo e poto mo e to◊a ◊i heangama◊á ◊a e to◊u tupu na◊e ako◊i totonú.”

184

Na◊e toe fakamamafa◊i ◊e◊Eletã Poiti K. Peeka ko ekau taki kotoa på ◊o eSiasí ◊oku nau hoko ko ekau faiako: “Ko e palõfitáko ha faiako ia; ko honoongo tokoní ko ha ongofaiako kinaua; ko e KauTaki Mã◊olungá ko hakau faiako kinautolu. Koe kau palesitenifakasiteiki mo e kaupalesiteni fakamisioná koe kau faiako; ko e kaualea◊anga mã◊olungá moe kau palesiteni ◊o ekõlomú ko ha kau faiakokinautolu; ko e kaup∏sopé ko ha kau faiakokinautolu; pea pehå ki hekotoa ◊o e ngaahihoualotu ◊o e Siasí.◊Okulaka ki mu◊a ◊a e Siasí ◊aia ◊oku poupou◊i ◊e hemãlohi ◊o e faiako ◊okulava ◊o fakahokó” (TeachYe Diligently, rev. ed.[1991], 3–4).


Ko ho fatongia ◊i Ho◊o Hoko ko e Takí ke Ako◊i ◊a eOngoongoleleí

Ko e taha ◊o e ngaahi founga mahu◊inga taha ke ke faka-kakato ai ho ngaahi fatongia ◊i ho◊o hoko ko e taki ◊i heSiasí ◊oku fakafou ia ◊i he faiakó (vakai, Tohi Tu◊utu◊uni ◊o eSiasí, Tohi Fika Uá: Kau Taki ◊o e Lakanga Fakataula◊eikí mo eNgaahi Houalotú [1998], 00 [305–7]). Na◊e ako◊i ◊e ◊EletãKõtoni B. Hingikeli ◊o pehå, “Ko e faiako leleí ko e uho ia◊o e hoko ko ha taki ◊i he Siasí” (“How to Be a TeacherWhen Your Role as a Leader Requires You to Teach,”Fakataha ◊a e Taki Mã◊olungá mo e Poate Lahi ◊o e LakangaFakataula◊eikí, ◊i he ◊aho 5 Fåpueli, 1969; lea na◊e fai ◊e Sefil∏R. Hõlani Conference Report, Apr. 1998, 31; pe T°hulu,Siulai 1998, 26).

Ko e ◊Eikí ko e s∏pinga ma◊ongo◊onga taha ia ◊o ha taki ◊ihe◊ene hoko ko e faiakó: “Pea na◊e fononga fano ◊a S∏s° kihe ngaahi kolo kotoa på mo e potu kakaí, ◊o akonaki ◊ihonau ngaahi fale lotú, mo malanga◊aki ◊a e ongoongolelei◊o e pule◊angá” (Mãtiu 9:35). Na◊e fakamamafa◊i mai ◊e◊Eletã Poiti K. Peeka ◊o pehå: “ ◊Oku hoko ◊a e ◊Eikí ko hotaufa◊ifa◊itaki◊anga. ◊Oku faingata◊a ke fakamatala◊i ◊a e ◊Eikí ◊opehå ko ha toko taha pule. Tuku mu◊a ke u toe fakaongoatu. ◊E faingata◊a ke fakamatala◊i ◊a e ◊Eikí ◊o pehå ko hapule. Na◊á ne hoko Ia ko ha faiako! Ko e fakatãtaá ia, ko efa◊ifa◊itaki◊angá” (seminã ◊a e kau fakafofonga fakavahelahí,◊Epeleli 6 1984).

◊Oku ◊omi ◊e he folofolá ha ngaahi fakamatala lahi ki hani◊ihi ◊o e kau taki kehe na◊a nau hoko ko e kau faiako ◊i heongoongoleleí. Na◊e hoko ◊a ◊Åtama mo e toko lahi ◊o honongaahi hakó ko e “kau malanga ◊a kinautolu ◊o e mã◊oni-◊oní [◊oku] nau lea mo fai kikite, mo ui atu ki he kakaikotoa på ◊i he feitu◊u kotoa på ke nau fakatomala.”Makatu◊unga ◊i he◊enau malangá, “na◊e ako◊i ◊aki ◊a e tuí kihe fãnau ◊a e tangatá” (Mõsese 6:23). Na◊e ngãue ◊a e fuofuakau ◊Aposetoló “ ◊i he ◊aho kotoa på ◊i he temipalé, pea ◊i hefale kotoa på, [pea] na◊e ◊ikai tuku ◊enau akó mo ◊enaumalanga◊aki ◊a S∏s° Kalaisi” (Ngãue 5:42). Na◊e fakamo◊oni◊a e Tu◊i ko Mõsaiá, “Pea ko au foki, kuó u ngãue◊aki hokumãlohí kotoa mo hoku ivi kotoa ◊oku ou ma◊ú, ke u ako◊i ◊akimoutolu ◊a e ngaahi fekau ◊a e ◊Otuá, pea langa hake ◊a emelinó ◊i he fonuá kotoa” (Mõsaia 29:14).

Ko e Ni◊ihi ◊o e Ngaahi Founga ◊o Ho◊o Faiako ◊i Ho◊oHoko Ko ha Takí

Tã ha S∏pinga Mã◊oni◊oní

◊I ho◊o hoko ko e takí, ◊okú ke ako◊i ◊a e ongoongoleleítu◊unga ◊i he founga ◊okú ke mo◊ui aí. ◊Oku fie ma◊u ke ketauhi ◊a e ngaahi fekaú, anga∑lelei, pea hoko ko ha tamaio-◊eiki faivelenga ◊a e ◊Eikí pea mo kinautolu ◊okú ke tatakí. ◊Iha◊o tã ha s∏pinga mã◊oni◊oni, ◊okú ke fakamãlohia ai ◊a eni◊ihi kehé ◊i he◊enau loto ke mo◊ui◊aki ◊a e ongoongoleleí.

Muimui ki he Ngaahi Lao pea mo e Ngaahi Founga Ngãue◊a e Siasí

◊I ho◊o muimui faivelenga ki he ngaahi s∏pinga kuo ◊osifokotu◊u ki hono pule◊i ◊o e Siasí, te ke ako◊i ai ◊a kinautolukotoa ◊oku mou ngãué. Te ke tokoni ki he ni◊ihi kehé kenau vakai ki he founga te nau lava ◊o fakakakato ai honaungaahi fatongiá. ◊O hangå ko ◊ení, ◊oku fakatãtaa◊i mai ◊e hekau taki ◊o e Lakanga Taula◊eiki Faka-Melekisåtekí ◊a ia ◊okunau fakahoko ma◊u pe ◊a e ngaahi ◊initaviu ◊o e kau faiakofaka◊apí ◊a e founga ke nau fakahoko ai iá.

Lea Hangatonu ◊o Kau ki he Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o eOngoongoleleí

◊Oku lahi ◊a e ngaahi faingamãlie pau ◊o e kau takí keako◊i ◊a e ongoongoleleí. ◊Oku kau ◊i he ngaahi faingamãlieko ◊ení ◊a e ngaahi fakataha fakatakimu◊á mo e ngaahi ◊ini-taviú (vakai, peesi 189). Te ke fakatokanga◊i ◊e ◊i ai mo engaahi faingamãlie kehe ◊e hoko mai på ia lolotonga ho◊otataki mo fengãue◊aki mo e ni◊ihi kehé.

◊I he hoko ◊a Tõmasi S. Monisoni ko e p∏sope pea mo hatoko taha fai pãkí, na◊á ne fa◊a ngãue mo Palesiteni J.L°peni Kalake ko e Si◊í, ◊a ia na◊á ne hoko he taimi ko iá koha måmipa ◊o e Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí. ◊I he◊ena ngãuefakatahá, na◊e faka◊aonga◊i ma◊u på ◊e Palesiteni Kalake ◊a engaahi faingamãlié ke ne ako◊i ◊a e ongoongoleleí. Hili meiai ha ngaahi ta◊u lahi, na◊e fakamatala ai ◊a PalesiteniMonisoni ki ha taimi peheni ◊a ia na◊e fu◊u ongo ◊aupitokiate ia:

“[Na◊e kole mai ◊a Palesiteni Kalake] ke u lau le◊o lahiange ◊a e fakamatala ◊oku ◊i he tohi ◊a Luké ◊o fekau◊aki moe tangata na◊e kiliá. Hili iá na◊á ne toe kole mai ke hoko atu◊eku lau mei he tohi ◊a Luké ◊o fekau◊aki mo ha tangata na◊emamatea pea mo e founga na◊á ne tohoaki◊i ◊a e tokanga ◊ae ◊Eikí ◊a ia na◊á ne fakamo◊ui iá. Na◊e to◊o hake ◊e PalesiteniKalake mei hono kató ha holoholo pea mo holoholo◊ihono lo◊imatá. Na◊á ne pehå, ◊I he faka◊au ke tau motu◊á,◊oku tau fa◊a lo◊imatatõ. Hili ◊ema lea mãvaé, na◊á kumavahe mai mei hono ◊õfisí, kae nofo toko taha pe ai mo◊ene ngaahi fakakaukaú pea mo hono lo◊i matá.

“ ◊I ha efiafi ◊e taha na◊á ku ◊ave atu ai ha ngaahi me◊a kelau ki hono ◊õfisi ◊i hono ◊apí ◊i Sõleki Siti. Na◊e lautohi ◊aPalesiteni Kalake mei he Tohi ◊a Tangata Malangá, pea na◊áne fakalongolongo på mo fakakaukau loto. Na◊á netangutu mei mui ◊i hono tesí, ◊a ia na◊e fonu ◊i he ngaahitohí mo e ◊° pepa. Na◊á ne pukepuke ◊a e folofolá ◊i hononimá, hanga hake mei he peesi kuo pãkí, pea na◊á ne laule◊o lahi mai kiate au: ◊Ke tau fanongo ki he faka◊osi ◊o engaahi me◊á ni kotoa på: Ke ke manavahå ki he ◊Otuá, peake fai ki he◊ene ngaahi fekaú: he ◊oku kãtoa ◊i he me◊á ni ◊ae ngãue totonu ◊a e tangatá◊ (Tangata Malanga 12:13). Na◊áne pehå le◊o lahi mai, ◊Toki maka∑koloa mo◊oni å! Tokifaka◊uhinga å ◊oku loloto!

185


“Ko ha tãpuaki mahu◊inga ia kiate au ke u ako faka◊aho◊i he◊eku muimui ◊i ha faiako ma◊ongo◊onga. . . ◊I he◊ene◊ilo◊i na◊e toki fakanofo au ke u hoko ko ha p∏sope ◊i heuooti ◊oku mohu faingata◊a, na◊á ne fakamamafa◊i ◊a e fiema◊u ke u ◊ilo◊i hoku kakaí, mahino kiate au ◊a e ngaahitu◊unga ◊oku nau ◊i aí, pea mo tokoni ki he◊enau ngaahi fie-ma◊ú.

“ ◊I he ◊aho ◊e taha na◊á ne toe fakamatala◊i ◊a hono foko-tu◊u ◊e he Fakamo◊uí mei he maté ◊a e tama ◊a e fefine uitou◊i Neiní ◊a ia ◊oku hã ◊i he Kosipeli ◊a Luké. ◊I he taimi na◊e

tãpuni ai ◊e Palesiteni Kalake ◊a e Tohi Tapú, na◊á ku faka-tokanga◊i na◊á ne tangi. Na◊e pehå mai ◊i ha le◊o vaivai,◊Tomu, anga∑lelei ki he kau uitoú pea mo tokanga◊i ◊a emasivá◊ “ (Inspiring Experiences that Build Faith [1994],233–34).

Ko e taki ◊i he Siasí ko e faiako, pea koe◊uhí ke ke faka-lakalaka ◊i ho◊o hoko ko e takí, ko ho◊o ako ke ke faiakolelei ange—mei he tu◊unga malanga, ◊i he ngaahi fakataha-◊anga fakatakimu◊á, pea mo e ngaahi fengãue◊aki fakatãu-taha mo e kakaí.

186


KO E FAIAKO ◊I HE NGAAHIFAKATAHA◊ANGA FAKATAKIMU◊Á

2

Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí: “Pea ko ◊eni, vakai,◊oku ou fai kiate kimoutolu ◊a e fekau, kemou feakonaki◊aki mo fefakamaama◊aki ◊akimoutolu ◊o ka mou ka fakataha, koe◊uhíke mou ◊ilo◊i ◊a e founga ke fai mo angi ◊ahoku Siasí, ◊a e founga ke fai ◊o kau ki hengaahi tefito ◊o ◊eku fonó mo e ngaahifekau kuó u ◊oatú. Pea ko ia te mou hoko ai◊o poto ◊i he fono ◊o hoku Siasí, pea ◊e faka-mã◊oni◊oni◊i ◊a kimoutolu ◊e he me◊a kuomou ma◊ú, peá ke mou feha◊i◊aki ◊a kimou-tolu ke ngãue ◊i he mã◊oni◊oni kakato ◊ihoku ◊aó” (T&F 43:8–9).

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Sefil∏ R. Hõlani ◊ihe◊ene lave ki he fakahã ko ◊ení, “ ◊Tau faka-tou fakahoko mu◊a ◊i he◊etau ngaahi faka-taha fakatakimu◊á “hono ako◊i mo langakihake“ ◊o hangå ko e lau ◊a e fakahaá, koe-◊uhí ke hoko ◊a ◊etau faiakó ◊i he ngaahime◊á ni kotoa ◊o ha◊u ia “mei ◊olunga.” (◊i heLipooti Konifelenisi, ◊Epeleli 1998, 33; peT°hulu, Siulai 1998, 30; toe vakai ki he T&F43:16).

Koe◊uhí ◊oku fakangatangata på ◊a e taimi◊o e ngaahi fakataha◊anga fakatakimu◊á, ◊okutotonu ke palani fakalelei ◊a e taimi ◊okufakamoleki ki he faiakó. ◊I he ngaahi faka-taha ◊e ni◊ihi ◊oku fakahoko ◊a e faiakó ia koha fo◊i fakakaukau fakalaumãlie nounou på◊oku fai ◊i he kamata◊anga ◊o e fakatahá. Ka ◊ihe ngaahi fakataha◊anga ◊e ni◊ihi, ne tomu◊akole ai ki ha toko taha pe toko ua ◊o e kaufakatahá ke na tataki ◊a e kulupú ◊i ha akofakaikiiki ki ha ngaahi taumu◊a na◊e filifili.Ko kinautolu ko ia ◊oku nau ma◊u ◊a engaahi fatongia ko ◊eni ◊oku totonu ke naufaka◊aonga◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni mo engaahi founga fakafaiako ◊oku fokotu◊u atu◊i he tohi ko ◊ení.

Ko Hono Fili ◊o e Me◊a ke Ako◊í

◊I he teuteu atu ko ia ki he ngaahi faka-taha fakatakimuça ◊e fakaikiiki ai ◊a e faka-hinohinó, ◊oku totonu ke fakakaukau◊i ◊i hefa◊a lotu ◊e he kau takimu◊a ◊oku nau toka-nga◊í ◊a e me◊a ◊oku totonu ke ako◊í pea kohai ◊oku totonu ke kole ke faiakó. Te naulava ◊o fili ha ngaahi kaveinga ◊oku fakato-kãteline pe fekau◊aki mo hono pule◊i ◊o eSiasí pea mo e ngaahi fatongia ◊o kinautolu◊oku kau ◊i he fakatahá. Na◊e folofola ◊a e◊Eikí ◊o pehå:

“Pea ◊oku ou fai kiate kimoutolu ◊a efekau ke mou feako◊i◊aki ◊iate kimoutolu ◊a eakonaki ◊o e pule◊angá. Ke mou ako◊i fai-velenga pea ◊e ◊iate kimoutolu ◊a ◊eku ◊ofá,koe◊uhí ke akonekina ◊a kimoutolu ◊o kakatoange ◊i he ngaahi tefito◊i me◊a, ◊i he ngaahitefito◊i mo◊oni, ◊i he akonaki, ◊i he fono ◊o eongoongoleleí, ◊i he ngaahi me◊a kotoa på◊oku kau ki he pule◊anga ◊o e ◊Otuá, ◊a ia◊oku ◊aonga ke mahino kiate kimoutolú”(T&F 88:77–78).

Ko e folofolá ko e tefito◊i ma◊u◊angatokoni mahu◊inga ia ki he akó ◊i he ngaahi fakataha◊anga fakatakimu◊á. Na◊eakonaki ◊a e ◊Eikí ◊o pehå, “Vakai, ◊oku oufai kiate koe ◊a e fekau, ke ke falala ki hengaahi me◊a kuo tohí; he kuo tohi ◊i ai ◊a e ngaahi me◊a kotoa på ◊oku kau ki hono fokotu◊u ◊o hoku siasí, mo ◊ekuongoongoleleí, pea mo ◊eku maká “ (T&F18:3–4). ◊Oku ma◊u ◊a e ngaahi ma◊u◊angatokoni kehé ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí,ngaahi lea mei he konifelenisi lahí, peamo e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita kehe ◊o e ngaahi ◊aho kimuí ni (ke tokoniki hono fa◊ufa◊u ◊o e ngaahi låsoní mei hengaahi ma◊u◊anga tokoni ko iá, vakai ki

187


he, “ Fa◊u ◊o ha Ngaahi Låsoni mei he Ngaahi MalangaKonifelenisí mo e Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni Kehé, (peesi 117–118).

Fakaafe◊i ◊a e Laumãlié ◊o Makatu◊unga ◊i he Loto-◊apasiá

Te tau lava ◊o ako◊i mo ako ◊a e ongoongoleleí pea molangaki fakalaumãlie fakataha hake kitautolu ◊i he taimi◊oku nofo◊ia ai kitautolu ◊e he Laumãlié (vakai, T&F42:14; 50:17–24). Te tau lava ◊o fakaafe◊i ◊a e Laumãlié ◊aki◊etau loto-◊apasiá (vakai, “Ko Hono Fakaafe◊i ◊o e Laumãlié◊i Ho◊o Faiakó,” peesi 49–50; “Loto-◊apasiá,” peesi 93–95).◊E lava ◊e kinautolu ◊oku nau tokanga◊i mo tataki ◊a engaahi fakataha◊anga fakatakimu◊á ◊o fakamãlohia ◊a eloto◊apasiá ◊aki ha◊anau mu◊omu◊a mai ki honau ngaahinofo◊angá. ◊E tokoni honau ngaahi ◊ulungãangá ke ◊omi ◊a

e laumãlié ki he ngaahi fakataha◊angá. ◊E toe lava på fokike mu◊omu◊a mai mo e kau taki kehe ◊oku nau kau ki hefakatahá; ◊omi ◊enau folofolá, ngaahi tohi tu◊utu◊uní, moha ngaahi pepa ke nau tohi aí; pea ke nau teuteu faka-longolongo mo fa◊a lotu.

◊E tokoni ◊a e lotu ◊oku fai ◊i he kamata◊anga ◊o e faka-taha◊anga fakatakimu◊á ke fokotu◊u ◊a e loto-◊apasiá mofakaafe◊i mai ◊a e Laumãlié. ◊Oku toe ◊omi foki ◊e he poupoufakalaumãlié ha faingamãlie lelei ki hono ako◊i pea mohono ako ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. Ka◊oku fakahoko ◊i ha ngaahi fakataha◊anga fakatakimu◊a ◊eni◊ihi ha ngaahi hiva talitali pea mo ha ngaahi himi ◊okufai ◊i he lolotonga ◊o e fakataha◊angá ◊a ia ◊oku lava ketokoni ke teuteu ◊a e ngaahi lotó mo e ◊atamai ◊o kinautolu◊oku kau ki he fakatahá.

188


FAIAKO ◊I HE NGAAHI ◊INITAVIÚ

3

Na◊e vahevahe ◊e Palesiteni Tõmasi S.Monisoni ◊a e me◊a ko ◊eni na◊á ne ◊açusiatonú:

“ ◊I he ◊amanaki ko ia ke hoko hoku ta◊uhongofulu mã valú. . .,na◊e fakaongoongo-lelei◊i ai au ke u ma◊u ◊a e Lakanga Taula◊eikiFaka-Melekisåtekí. Na◊e fie ma◊u ke u tã kihe◊eku palesiteni fakasiteikí, ko Paula C.Saila, ◊o ◊alea◊i ha taimi ke ma ◊initaviu ai.Ko e toko taha ◊eni na◊á ne ◊ofa pea mo ◊ilo◊i◊a e toputapu ◊a e folofola mã◊oni◊oní. Ko◊ene faka◊ãnauá ke ◊ofa mo ◊ilo pehå ◊e hetoko taha kotoa på ◊a e folofolá Na◊á kufanongo mei ha ni◊ihi ◊okú ne faka◊aulilikimo fakafehu◊i ◊i he◊ene ngaahi ◊initaviú, peako e me◊a ◊eni na◊e hoko ◊i he◊ema talanoa ◊ihe telefoní:

“ ‘Mãlõ e lelei, Palesiteni Saila. Ko auTomi Monisoni ◊oku leá. Na◊e tala maihe◊eku p∏sopé ke u kole atu ha faingamãlieke ta ◊initaviu ai.”

“ ‘Lelei ◊aupito, Misa Monisoni. Ko e hã etaimi ◊okú ke loto ke ke ha◊u aí?

“ ◊I he◊eku ◊ilo◊i ◊oku kamata ◊enau houa-lotu sãkalamånití ◊i he 6, pea mo ◊eku lotoke si◊isi◊i på ◊ene vakai◊i ◊eku ◊ilo folofolá,na◊á ku fokotu◊u ange, ◊E sai på ◊a e nimá heSãpaté?◊

“Na◊á ne tali mai: ◊Oi, Misa Monisoni, he◊ikai fe◊unga ◊a e taimi te ta ma◊ú ke ako ai ◊ae folofolá. Te ke lava ◊o ha◊u ◊i he uá, peamo ◊omi ho◊o folofola kuo ◊osi faka◊ilonga◊ímo ho◊o tohi tapú◊” (Inspiring Experiencesthat Build Faith [1994], 193).

Na◊e toki ◊ilo◊i ◊e he ki◊i talavou koTõmasi Monisoní ta koã ko e ◊initaviu iamo e palesiteni siteikí ◊oku lahi ange ia ◊i hatoe “ ◊initaviú;” ko ha taimi ia ki hono ako◊o e ongoongoleleí.

Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni Ki he Faiako ◊ihe Ngaahi ◊Initaviú

Kapau ◊okú ke fakahoko ha ngaahi ◊ini-taviu, ◊e lava ke tokoni◊i koe ◊e he ngaahitefito◊i mo◊oni ko ◊ení:

“Fa◊oaki Ma◊u ai på ◊i Homou Lotó. . .◊a eNgaahi Folofola ◊o e Mo◊uí” (T&F 84:85)

Manatu◊i ◊oku ◊afio◊i ◊e he ◊Eikí ◊a e kã-ingalotu ◊oku mou fe◊iloakí. ◊Okú ne ◊afio◊i◊enau ngaahi fiema◊ú, ngaahi me◊a ◊okuhoha◊a ki ai ◊enau fakakaukaú, ngaahi mã-lohingá pea mo honau ngaahi vaivai◊angá.◊E fa◊a ue◊i ma◊u på kimoutolu ◊e heLaumãlié pea mo ako◊i kimoutolu ◊i ho◊o-mou teuteu ke tokoni◊i ◊a e fakafo◊ituituí peamo e ngaahi fãmilí.

Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí ◊o pehå, “Fa◊oakima◊u på ◊i homou lotó ◊a e ngaahi folofola◊o e mo◊uí, pea ◊e foaki kiate kimoutolu ◊i hefeitu◊ula◊ã på ko iá ◊a e ◊inasi ◊a ia ◊e tufaki kihe tangata taki tahá” (T&F 84:85). ◊I ho◊oako ◊a e folofolá, teuteu na◊a ko ha kupu◊ifolofola ia ◊e taha ◊oku fiema◊u ◊e ha taha kefanongo ki ai ◊i hono ◊initaviú. Na◊e fakatã-taa◊i ◊a e mo◊oni ko ◊ení mei ha me◊a na◊ea◊usia tonu ◊e ha p∏sope:

“Na◊á ku lau ◊a e Tokãteline mo e NgaahiFuakava ◊i he pongipongi Mõnite ◊e taha ◊okau ki he fakatomalá pea mo e fa◊a faka-molemolé. Na◊e ha◊u ki he◊eku fakakaukaúmo hoku lotó ha tefito◊i mo◊oni faka◊otua,◊o fakatautefito ki hono fakamolemole◊i påkitá. Na◊e ◊ikai te u teitei fakakaukau au ko efo◊i mo◊oni ko ia ◊oku pehå, ◊He vakai, ko auko e ◊Eikí, te u fakamolemole◊i ◊a ia ◊oku ouloto ke fakamolemole◊i, ka ◊oku ◊eke◊i meiatekimoutolu ◊a ho◊omou fakamolemole◊i ◊a ekakai kotoa på◊ (T&F 64:10) ◊e lava ke◊uhinga på mo ia kiate kita.

“Na◊e ◊osi ◊eku lautohi ◊i he pongipongiko iá peá u ◊alu leva ki he ngãué. ◊I he efiafihono hokó, na◊á ku fe◊iloaki ai mo ha ongomãtu◊a na◊á na tofanga mo ha palõpalema ◊ihe◊ena nofo malí. ◊I he◊emau talanoá, na◊efakamatala◊i mai ◊e he fefine ko ◊ení ha me◊ana◊e hoko kiate ia ◊i he◊ene kei si◊í ◊a ia na◊áne maumau◊i ai ha lao fakapule◊anga, ko engaahi nunu◊a ko ◊ení na◊e tonu ◊i he taimiko iá ke ◊ave ki he fakamaau◊angá. Ko e ◊osi◊eni ha ta◊u ◊e tolungofulu mei ai, pea ko eme◊a na◊e hokó na◊e ◊ikai hano nunu◊a ◊i he

189


◊ahó ni, ka ◊okú ne kei ongo◊i loto∑lavea på. Na◊e ha◊u kihoku ◊atamaí ◊a e fo◊i veesi ko ◊eni mei he Tokãteline mo eNgaahi Fuakavá pea na◊á ne ◊omi ◊a e nonga ki ha laumãliepalõpalema◊ia. Na◊e hoko ◊eni ko ha fakamo◊oni kiate au ◊e◊omi ◊e hono ako faka◊aho ◊o e ongoongoleleí ha fakapale◊oku vave hono ma◊ú.

Fai ha Fakamo◊oni ki he Folofolá pea mo e Ngaahi Tefito◊iMo◊oni ◊Oku Nau Ako◊í

◊I ho◊o fakafalala ki he folofolá ◊i ho◊o fakahoko ◊o engaahi ◊initaviú, ◊oku totonu ke ke fai ha fakamo◊oni kiakinautolu. Te ke toe lava foki ◊o vahevahe ha ngaahi me◊ane ke a◊usia tonu ke fakahã ◊aki ◊a e founga ◊oku tãpuekinaai ho◊o mo◊uí mo e mo◊ui ◊a e ni◊ihi kehé ◊e he tefito◊imo◊oni na◊e toki alea◊í.

190


KO E TAIMI ◊OKU AKO◊I AI ◊E HE KAU TAKÍ ◊A E KAU FAIAKÓ

4

Kapau ko e taki koe ◊i he Siasí, ko e tahaho ngaahi fatongia mahu◊inga tahá ke ako◊i◊a e kau faiakó ◊i ho◊o houalotú ◊i honaungaahi fatongiá pea tataki ◊enau feinga kefakalakalaká. ◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊okú ke fai◊eni ◊i he ngaahi fakataha◊anga fakatakimu◊á(vakai, peesi 187) pea mo e ngaahi fakatahafaiako fakalakalaká, pea ◊i he taimi ◊e ni◊ihi◊oku fie ma◊u ke fai taha taha ◊a e faiakó. Koho◊o ngaahi feinga ke fakakakato ◊a e fato-ngia ko ◊ení te ne lava ◊o fakahoko ai hatokoni mahu◊inga ki he tu◊unga mã◊olunga◊o e faiako ◊i he Siasí.

Ke ma◊u ha ngaahi fakahinohino fekau-◊aki mo e me◊a ◊oku totonu ke ke fai ke faka-hinohino◊i fakafo◊ituitui ◊aki e kau faiakó,vakai ki he konga ko e, “Ako◊i ◊o eOngoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakimu◊á”◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, peesi 00[305–6], pea mo e Ko e Fakalakalaka HonoAko◊i ◊o e Ongoongoleleí: Ko ha FakahinohinoMa◊á e Takí, peesi 00 [4–6]. ◊Oku ◊oatu heniha ngaahi fokotu◊u ◊e nima ki he founga kefakahoko ◊aki e ngaahi fakahinohino ◊okufakamatala◊i atu ◊i he ngaahi tohi tu◊utu◊uniko ◊ení.

◊Ofa Haohaoa ◊i he Faiako Taki Taha

◊Oku tau fa◊a fakaanga he taimi ◊e ni◊ihi,◊o tau fakakaukau tokua kapau te tau lava ◊otala ange ki he ni◊ihi kehé ◊enau ngaahi tõ-nounoú, te nau loto ke liliu. ◊Oku ◊ikai kefa◊a mo◊oni ia. ◊Oku tupu ◊a e ◊ita mo e lo-tosi◊í mei he fakaangá. ◊E tokanga ange ◊a ekau faiakó ki ho◊o akonakí ◊i he◊enau ongo◊iho◊o ◊ofa faka-Kalaisi kia kinautolú pea moho◊o fie ma◊u ke tokoni kia kinautolu. Na◊e◊i ai ha fefine na◊e faifai pea hoko ko ha fai-ako lavame◊a na◊á ne a◊usia ◊a e me◊á ni ◊i hefuofua taimi ◊ene fua fatongia ◊i he Siasí ◊a ia

na◊e ako◊i ai kiate ia ◊a e tefito◊i mo◊oni ko◊ení. Na◊e liliu faka◊aufuli ◊e he me◊a ko ◊ení◊ene fakakaukau kau ki he faiakó.

“Na◊á ku toki mali på pea na◊e vahe◊i auke u tokoni ke fakalelei◊i ange ◊a e foungafaiako ◊i he Fine◊ofá. Na◊e ◊ikai te u fakatoka-nga◊i ◊eni ◊i he taimi ko iá, ka na◊á kutokanga lahi ange ki he fatongiá ka na◊e◊ikai te u tokanga ki he faiako ◊o e kalasina◊á ku tokanga◊í. Na◊e lahi ◊a e ngaahi me◊ana◊á ku tala ange ke ne faí, ◊Na◊e totonu keke fakahoko ia ◊i he founga ko ◊ení.◊Ko e talina◊á ku ma◊ú na◊e ◊ikai ◊ai fakahangatonumai ka na◊e hangå på ko ha◊ane pehå mai:◊Pe◊i fai ã ia ◊e koe.◊ Kapau ◊oku ◊ikai te u fai◊a e me◊a ◊okú ke pehå ◊oku totonu ke u faí,peá ke fai faiako koe ki he kalasí.◊ Na◊á kuako mei ai ta ko e me◊a na◊e mole ◊iate aú koe ◊ofá. Na◊e ◊ikai lahi ◊eku ◊ofá. Na◊e ◊ikaife◊unga ◊eku faka◊apa◊apa◊i iá.◊

Tala ange ◊a e Ngaahi Ngãue Lelei ◊OkuFai ◊e he Kau Faiakó

◊Oku fa◊a manako ◊a e kakaí ke fai ◊a engaahi me◊a ◊oku nau ongo◊i ◊oku lelei he◊e-nau faí. ◊E hanga ◊e ho◊o fakamãlõ◊ia mo◊oní◊o fai ◊a e ngaahi me◊a he◊ikai lava ◊e he faka-angá ◊o fai ke fakalotolahia ◊a e kau faiakópea tokoni kia kinautolu ke hokohoko atu◊enau fakalakalaká.

◊I he taimi te ke ◊ofa ai ◊i he kau faiako◊oku mou ngãué, ◊e mo◊oni leva ho◊o ngaahifakamãloó pea ◊e lahi ◊a e ngaahi me◊a te kema◊u ke fai ai ho◊o fakamãloó, koe◊uhí ◊oku◊i ai ◊a e ngaahi lelei ◊oku ma◊u ◊e he kau fai-ako kotoa på ◊a ia ◊oku mahu◊inga ke faihano fakamãlõ◊ia. ◊E lava ke ma◊u ◊e he fai-akó ha le◊o lelei ki he leá, ha talåniti ketataki◊aki ◊a e ngaahi fealålea◊akí, pe ko ha◊ilo lahi ki he folofolá pe hisitõlia ◊o e Siasí.

191


Mahalo ko e faiako ◊e tahá ◊oku maau, pea ko e tahá ◊oku◊okú ne ma◊u ha fakamo◊oni anga fakatõkilalo mo mãlohi.

◊Oku totonu ke pau ◊a e ngaahi fakamãloó. ◊O hangå ko◊ení, te ke lava ke ke pehå ange ki ha faiako, “Na◊á ku faka-kaukau ko e fakatãtã na◊á ne fakahaá na◊á ne toe faka-mamafa◊i lelei ho◊o põpoakí” pe “Na◊e tokoni ho◊ofakamo◊oni ◊i he ngata◊anga ◊o e låsoní ke u ongo◊i ◊a eLaumãlié” pe “Na◊á ku sai◊ia ◊i he founga na◊á ke fakahokoai ◊a e fo◊i fehu◊i faingata◊a ko ◊iá.” ◊Oku fa◊a hoko ma◊u på ◊ae ngaahi fakamatala paú ke lahi ange ◊ene faka◊ai◊aí ◊i hengaahi fakamatala ◊oku fai noa peé koe◊uhí ◊okú ne fakahã◊e ia ◊a e lahi ◊a ho◊o tokangá ke ke vakai◊i fakalelei ai ◊enefaiakó.

Te ke ma◊u ha ngaahi faingamãlie lahi ke ke tala ange ai◊a e ngaahi me◊a lelei ◊oku fai ◊e he kau faiakó. Te ke lava ◊ofai ◊eni ◊i he ngaahi fakataha faiako fakalakalaká pea mo etaimi te mou fakataha ai ke fai ha fale◊i fakafo◊ituitui mo ekau faiakó (vakai, “Ko Hono Ma◊u e Poupou ◊a Ho◊o KauTakí,” peesi 30). Ka ◊oku ◊ikai fie ma◊u ia ke ke tali ki hengaahi taimi peheé. Te ke lava ke fakahoko ho◊o ngaahifakamãloó ◊i he hili på ◊a e kalasí, ◊i he holó, fai ha ki◊i tohi,pe ko ha◊o tã telefoni. Te ke lava på ◊o fai ha fakamãlõ ◊imu◊a ◊i he kalasí kapau he ◊ikai ke mã ai ◊a e faiakó.

Faka◊apa◊apa◊i ◊a e Mãlohi Fakalangi ◊Oku Ma◊u ◊e heFaiako Taki Taha

Makehe mei hono ◊ilo◊i ◊o e poto ◊oku lolotonga ma◊u ◊ehe faiako taki taha, ◊oku totonu ke ke ◊ilo◊i ◊a e mãlohi faka-langi ◊oku ma◊u ◊e he faiakó. Ko e fãnau fakalaumãliekinautolu ◊a e Tamai Håvaní, pea ◊oku nau ma◊u ◊a e ivi◊oku ◊ikai lava ke fa◊a fakatataua. Pea kapau ◊e tauhi motokanga◊i totonu ◊a e ivi ko iá, fakataha mo ◊enau ngãuemateaki ◊i he loto fakatõkilalo, te nau lava ke fakalakalakamo fakatupulaki honau ngaahi talånití pea mo e poto ◊okunau ma◊ú.

Tukuange ki he Kau Faiakó ke Fai ◊Enau NgaahiPalaní på ◊Anautolu ke Nau Fakalakalaka Aí

Ko e taimi ◊oku ◊ilo◊i ai ◊e he kau faiakó ◊oku mou ◊ofa◊iate kinautolu mo mahu◊inga◊ia ◊i he◊enau ngaahi ngãué, tenau toe ongo◊i fiemãlie ange ke kole tokoni atu. ◊I he taimite mo fevahevahe◊aki aí, tokoni kia kinautolu ke nau fa◊u-fa◊u ◊enau ngaahi palaní ke nau fakalakalaka ai. ◊Oku hanga◊e he tokoni ko ◊ení ◊o faka◊apa◊apa◊i ◊a e tefito◊i mo◊oni ko ia◊oku pehå ai ◊oku totonu ke hanga ◊e he kau faiakó (mo ekau takí ◊i he tu◊unga ko ◊ení) ◊o tokoni◊i ◊a e ni◊ihi kehé kenau fatongia◊aki ◊a ◊enau akó mo ◊enau tupulakí (vakai,“Tokoni◊i ◊o e Fakafo◊ituituí ke ne Fatongia ◊aki Hono Ako ◊oe Ongoongoleleí,” peesi 67–69). ◊Oku fa◊a lelei taha angema◊u pe ◊a e ako ◊a e kakaí pe vave taha ange på ◊enau faka-lakalaká ◊i he taimi ◊oku nau kamata ai på ◊e kinautolú.◊Oku fa◊a lelei ange ma◊u på ke mãmãlie e fakalakalaka ◊a ekau faiakó ◊o makatu◊unga på ◊i he◊enau ngaahi palani på

◊anautolu na◊a nau fa◊u, ◊i hano teke kinautolu ◊e he kautakí ke fu◊u vave ◊enau fakalakalaká (vakai, “Fa◊u ha PalaniFakalakalaka Ho◊o Faiakó,” peesi 26–29).

Fai Ho◊o Fakatonutonú ◊aki ◊a e Anga Fakatõkilalo,◊Ofa pea mo e Tataki ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní

Neongo ko e lelei tahá ke tuku ◊a e kau faiakó ke nautaki taha fai ◊ene palani ke nau fakalakalaka ai, ka te ke fiema◊u ◊i he taimi ◊e ni◊ihi ke ke fai ha ki◊i fakatonutonu. ◊I hetaimi te ke fai ai ◊ení, ◊ai ke ke anga∑mal° mo anga∑vaivai.Manatu◊i ko e lea valokí ◊oku totonu ke toki fai pe ia “ ◊i hetaimi ◊oku ue◊i ai ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊oní” pea ◊okutotonu ke hili iá pea toe lahi ange ◊a e ◊ofá (T&F 121:43).◊Oku hanga ◊e he talanoa ko ◊ení ◊o fakatãtaa◊i mai ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ko ◊ení:

“ ◊I ha taimi ◊e taha ◊i he◊eku hoko ko e måmipa ◊o e kaup∏sopelikí na◊e vahe◊i mai ke u ngãue ◊i he taha ◊o e ngaahikõlomu ◊o e Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné. ◊I he fuofuataimi na◊á ku ◊alu ai ki he fakataha◊anga ◊a e kõlomú na◊áku ongo◊i ◊a e loto haha◊a lahi. Na◊e fai ◊e he ◊etivaisá ha lå-soni faka◊ofo◊ofa ka ◊i he faka◊osí na◊á ne maumau◊i kotoa◊a e lelei na◊á ne faí ◊aki ◊ene pehå, ◊ Ko e me◊a ◊eni na◊a tauakó, ka ◊oku ◊ikai ko hono totonú ia. ◊Na◊á ku fu◊u fai-ngata◊a◊ia ◊i he me◊á ni, pea na◊e ◊ikai te u fakaanga◊i ◊a e ◊e-tivaisá, ka na◊á ku fakamo◊oni, ◊o fakapapau◊i ◊oku ma◊u ◊ehe kau talavoú ◊a e mahino totonú. ◊I ha ngaahi uike si◊imei ai na◊á ne toe fai på ◊a e me◊a tatau. ◊I he taimi ko ◊ení,hili hono fakahoko ◊o ha låsoni lelei, na◊á ne fehu◊ia ◊a emahu◊inga ◊o e talangofua pau ki he tefito◊i mo◊oni na◊á netoki ako◊í.

“Na◊á ku tatali ◊i ha ngaahi ◊aho si◊i peá u toki kole angepå ◊e lava ke ma talanoa. Na◊á ku lotu mo ◊aukai ki mu◊a keu ◊alú. Na◊á ku ma◊u ha ◊ofa lahi ki he tangata ko ◊ení peana◊á ku fakapapau◊i ◊oku ◊ikai te u ma◊u ha ngaahi ongo◊ita◊e◊ofa kiate ia. Hili ◊ema talanoa fekau◊aki mo e kau tala-vou ◊i he kõlomú, na◊á ku tala ange ◊oku ou hoha◊a ◊o kauki ha ni◊ihi ◊o ◊ene ngaahi fakakaukau ◊a ia na◊e ◊ikai ko eme◊a totonu ia kuo ◊omai ◊i he tohi låsoní ke tau ako◊i. Na◊áku tala ange ko e kau talavoú ◊oku nau ◊i he ngaahi ta◊u◊oku nau muimui pea ◊oku fie ma◊u ke nau mahino kiatekinautolu ◊a e mo◊oní koe◊uhí ke nau feinga ke mo◊ui◊aki ia.Na◊e hã mei hono fofonga ◊a e lo◊i matá, pea kamata ke nevahevahe mai ha ni◊ihi ◊o e ngaahi faingata◊a na◊á ne ma◊u◊i he◊ene mo◊uí ◊a ia na◊á ne ◊ai ai ia ke ne lea◊aki ai ◊a e me◊áni. Na◊e kamata ke ma fu◊u vãofi ◊i he talanoa ko ia na◊á mafaí. ◊I he ◊osi mei heni ha ngaahi uike, ◊ikai ko e uike påhono hokó, na◊á ne toki fakahã ange ki he kalasí ko engaahi me◊a ko ia na◊á ne lea◊aki ki mu◊á ◊oku hala ia, peana◊á ne kole fakamolemole kia kinautolu. ◊Oku ou ongo◊iko e ◊ofá pea mo e Laumãlie ◊o e ◊Eikí na◊á na fakahoko ◊a eliliu fakaofó ni ◊i hono lotó. Ko e me◊a mahu◊inga ◊aupitopå ◊eni ia, he na◊e hokohoko atu ◊a e lelei ange ◊ene faiakó.”

192

NGAAHI FOUNGA FAKAFAIAKÓ

K

Konga K : NGAAHI FOUNGA FAKAFAIAKÓ

NGAAHI FOUNGA FAKAFAIAKÓ

◊Oku fakafe◊iloaki mai ◊e he konga ko ◊eni ◊o e ◊Oku ◊Ikai Ha Ui ◊e Mahu◊inga

Ange ◊i he Faiakó ha ngaahi founga kehekehe ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí.

◊Oku fakahokohoko fakamotu◊alea atu ◊a e ngaahi foungá. ◊Oku totonu ke

ke fili fakalelei ◊a e ngaahi foungá, ◊o ke manatu◊i ma◊u på e ngaahi

tefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í pea mo e ngaahi fiema◊u ◊a e kau akó. ◊I ho◊o

fili ◊a e ngaahi founga, vakai◊i ◊a e fakamatala ◊i he “Faiako ◊aki e Founga Kehekehé”

(peesi 102–104), “ Fili ◊o e Ngaahi Founga ◊oku Fe◊ungá” (peesi 105–106),

mo e “ Fili ◊o e Ngaahi Founga ◊oku ◊Aongá” (peesi 107).

Foungá PeesiNgaahi la◊i pepa ◊Ekitivitií . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195Ngaahi ◊Ekitivit∏ Lau Maau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Ngaahi Founga hono Faka◊aonga◊í . . . . . . . . . . . . . 195Ngaahi ◊Ekitivit∏ ke Taki◊aki e Tokangá (Ngaahi

◊Ekitivit∏ ke Puke◊aki e Tokangá) . . . . . . . . . . . . . 196Ngaahi Nãunau ki he Sió mo e Fanongó

(Ngaahi Kãsete Vitioó mo e Ngaahi Tepi kuo Hikí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197

Laku Tavale mai ◊o e Ngaahi Fakakaukaú . . . . . . . . 197Ngaahi Fealålea◊aki fakakulupu ∏kí . . . . . . . . . . . . . .198Ngaahi Fakatãtã ke Ako mei Aí . . . . . . . . . . . . . . . . 198Ngaahi Palakipoé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Laukonga Fakatokolahí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200 Ngaahi Fakafehoanaki mo e Ngaahi Låsoni

Fakataumu◊á . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200Ngaahi Me◊a ◊oku Fakatãtaa◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . .202 Ngaahi Fakatãtã ◊oku Fokotu◊utu◊ú . . . . . . . . . . . . . .202Ngaahi Fealålea◊akí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203Fakatulama◊í 00 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203Ngaahi ◊Ekitivit∏ Tã Fakatãtaá . . . . . . . . . . . . . . . . . .204Ngaahi S∏pingá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205Ngaahi Papa Tupenu Sipí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206Fanga ki◊i va◊inga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207Kau Lea Fakalãngilangí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208Ngaahi Fakamatala Lõloá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209Fakatataú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209Ngaahi Mapé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210Ako Ma◊u lotó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210

Founga PeesiKo e Hivá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211Ko e Hivá mo e Ngaahi Fakamatalá

(Hiva◊i ha fo◊i talanoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214Ngaahi Låsoni Fakataumu◊a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215Ngaahi M∏sini Faka◊atalahí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215Fealålea◊aki ◊i he Pånoló . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215Ngaahi ◊∏misi pepa ◊oku fokotu◊u . . . . . . . . . . . . . . .216Ngaahi Fakatãtã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216Fanga ki◊i tamapua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217Ngaahi fehu◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217Ngaahi Laukonga Fakatãtaa◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . .217Lau ma◊ulotó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217Fakatãtaa◊í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218Ngaahi Puha Fakatãtã Takai . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 Folofolá, Faka◊ilonga◊i mo Hiki e Fanga ki◊i Fakamatala he Tafa◊akí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219Folofolá, Ako ma◊uloto ◊o e . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219Folofolá, Lau Le◊olahi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219Folofolá, Ngaahi Tokoni ki he Ako ◊i he . . . . . . . . . .219 Folofolá, Faiako mei he . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219Hiva◊i ha fo◊i Talanoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219Ngaahi Tu◊u◊angá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219Ngaahi Talanoá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220Ngaahi Nãunau fekau◊aki mo e mamatá . . . . . . . . .223Ngaahi Palakipoe Hinehina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224Ngaahi La◊ipepa Ngãué . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224

Konga K : NGAAHI FOUNGA FAKAFAIAKÓ

NGAAHI LA◊I PEPA ◊EKITIVITIÍ

Vakai, “Ngaahi La◊i pepa Ngãué,” peesi 224.

NGAAHI ◊EKITIVITπ LAU MAAU

◊Oku manako ◊a e fãnaú ◊i he ngaahi maau mo e ngaahihiva ◊oku faingofua hono fakatãtaa◊í. ◊Oku fa◊a ui på ◊a engaahi maau mo e ngaahi hiva ko ◊ení ko e ngaahi ◊ekitiv-it∏ lau maau. Te ke lava ◊o ngãue◊aki ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ laumãú ke tokoni ki he fãnaú ki hono ako ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. Te ke toe lava foki ◊o ngãue◊akikinautolu ke tokoni ki he fãnaú ke nau ongo◊i ◊oku talitalilelei kinautolu ◊i he kamata◊anga ◊o e kalasí, teuteu ki helotú, pe ko ha◊anau teuteu ke kau ◊i hono alea◊i ◊o e låsoní.

◊Oku ◊aonga ke lahi ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ lau maau ◊okuteuteu ke ngãue◊akí ◊i he taimi ◊oku fie ma◊u ai ke liliu ◊a evave ◊o e låsoní pe ko hono fakakau ◊o e fãnaú ◊i ha ◊eki-tivit∏.

◊Oku ma◊u ◊a e ngaahi fakakaukau ki he ngaahi ◊ekitivit∏lau maau pea mo e ngaahi hivá ◊i he Tohi Hiva ◊a e Fãnaú,pea mo e ni◊ihi ◊o e ngaahi tohi låsoni ◊a e Palaimelí mo engaahi fakamatala ◊i he Konga ma◊á e fãnaú ◊i he Liahoná. Teke lava på ◊e koe ◊o fa◊u ha◊o ngaahi ◊ekitivit∏ lau maau pe◊a◊au ◊aki hano tãnaki mai ha fanga ki◊i fakatãtã faingofuaki he ngaahi mãú mo e hivá.

S∏pinga ◊o ha ◊Ekitivit∏ Lau Maau

◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊a e ◊ekitivit∏ lau maau ko ◊ení keako◊i ◊aki ◊a e fãnaú ke nau fakamãlõ ki he ngaahi fakatupu◊a e ◊Otuá. Na◊e to◊o ia mei he hiva ◊a e Palaimelí “ “TheWorld Is So Big” (Children◊s Songbook, 235).

◊Oku fu◊u lahi ◊a e mãmaní, ◊io, ◊oku fuopotopoto,[◊Ai e ongo nimá ki mu◊a ke fuopotopoto]

◊Oku ma◊u ◊i he fakatupu ◊a e ◊Otuá;Ulo ngingila ◊a e ngaahi fetu◊ú ◊i he põ kotoa,

[fakahangatonu mo ngaungaue◊i ho louhi◊i nimá]La◊á he ◊aho mãfana mo ngingilá.

[◊Ai e ongo nimá ki mu◊a ke fuopotopoto] ◊Oku fu◊u lahi e mãmaní, ◊io, fuopotopoto. ◊Oku ◊ofa e ◊Otuá ◊ia kitautolu kotoa; ma◊u hotau ngaahitãpuakí.

[Kolosi e ongo nimá ◊i he fatafatá ◊o kuku hoto ongoumá]

Founga Hono Ako◊i ◊o ha ◊Ekitivit∏ Lau Mãú

Ki mu◊a ke ako◊i ha fo◊i ◊ekitivit∏ lau mãú, ako ma◊uloto◊e koe ◊a e ngaahi leá pea mo e anga hono fakatãtaa◊í. Keako◊i ◊a e ◊ekitivit∏ lau mãú:

1. Lea◊aki ◊a e ngaahi fo◊i leá pea mo faka◊ali◊ali ange kihe fãnaú ◊a e anga hono fakatãtaa◊í. Fakahoko mãmã-lie peá ke hanga ◊o fakalahi◊i hono fakatãtaa◊í. ◊Etokoni ◊eni ke mahino ki he fãnaú ◊a e ngaahi fo◊i leámo hono fakatãtaa◊í.

2. Fakaafe◊i ◊a e fãnaú ke mou fakahoko ◊a e veesi ◊ekitivitií.

3. Mou toe fakahoko ◊a e ◊ekitivitií, kapau ◊oku fiefia ai ◊a efãnaú. Fakanounou◊i på kapau ◊oku nau fu◊u hela◊ia.Kapau ◊oku lõloa ◊a e ◊ekitivitií, mahalo te ke tokoni kihe fãnaú ke mou fakahoko hono fakatãtaa◊í ka ke lau på◊e koe ◊a e leá.

Mahalo ◊e ◊i ai på ha taimi te ke loto ke ngãue◊aki ai ◊a engaahi fakatãtaá ke tokoni ki hono fakahoko ◊o e ◊ekitivit∏lau mãú. ◊E ◊aonga ◊a e Ngaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí,ngaahi tohi låsoni mo e ngaahi makasini ◊a e Siasí. Mahalote ke fakakaukau ke faka◊aonga◊i ◊a e Ngaahi Fakatãtã ◊a ePalaimelí ke Kosí [Primary Visual Aids Cutouts ] (ma◊u ◊iChurch Material Catalog).

◊E ◊i ai ◊a e ni◊ihi ia ◊o e fãnaú he ◊ikai te nau kau ◊i he ◊ek-itivit∏ lau mãú ka te nau fiefia ke nau vakai ki hono faka-hoko ◊e he ni◊ihi kehé hono fakatãtaa◊í. Te nau toki kau ◊iha◊anau toki mateuteu ke kau mai ki ai.

NGAAHI FOUNGA HONO FAKA◊AONGA◊Í

◊I ho◊o hoko ko e faiako ◊o e ongoongoleleí, ko e taha ◊oe ngaahi taumu◊a mahu◊inga ◊oku totonu ke ke fakahokóko ho◊o tokoni ki he ni◊ihi kehé ke nau faka◊aonga◊i ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he ngaahi me◊a◊oku hoko faka◊ahó. ◊E tokoni ◊a e ngaahi founga honofaka◊aonga◊í ke ◊ilo◊i ◊e he kau akó ◊oku ma◊u ◊a e ngaahi tã-puaki ◊i he taimi ◊oku tau mo◊ui◊aki ai ◊a e ongoongoleleí.

◊Oku ◊oatu ◊i lalo ha ngaahi founga ◊e lava ke tokoni kiho◊o kau ako ke nau mo◊ui◊aki ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊onikuó ke ◊osi ako◊í. ◊Oku fakamatala◊i ◊a e ngaahi founga ko◊ení mo ha toe ngaahi founga kehe på ◊i he konga ko ◊eni ◊oe tohí.

� Alea◊i ha ngaahi me◊a tatau mo ha ngaahi me◊a kuo a◊u-sia ◊e he kau akó. Ngãue◊aki ◊a hono fakafaiva◊í, fealålea-◊aki fakapånoló, ngaahi fealålea◊aki fakakulupu ∏kí, fangaki◊i va◊inga, ngaahi la◊ipepa ngãué, ngaahi ako faka◊ulu-ngãanga, pe ko hano ◊omi fakafokifã ha ngaahi fakakau-kau ke alea◊i ◊a e founga hono fai ◊o e fili totonú ◊i hetaimi ◊oku hoko ai ◊a e ngaahi me◊a ko iá.

� Teuteu ha ngaahi fehu◊i pau fekau◊aki mo e anga honofaka◊aonga◊í ke alea◊i mo e kalasí.

� Vahevahe ha me◊a na◊e hoko tonu kiate koe fekau◊akimo hono tãpuekina ho◊o mo◊uí ◊e ho◊o mo◊ui◊aki ◊a eongoongoleleí. Fakaafe◊i ◊a kinautolu ◊i ho◊o kalasí kenau fakamatala nounou på ki he ngaahi me◊a na◊e hokokia kinautolú.

� Fakalotolahia ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nau fokotu◊uha taumu◊a ◊e taha pe lahi ange ◊a ia ◊e lava ke tokoni kiakinautolu ke nau mo◊ui◊aki ◊a e tefito◊i mo◊oni kuó ke◊osi ako◊í. ◊O hangå ko ◊ení, ◊i he låsoni ◊oku kau ki helotú, te ke lava ◊o fakalotolahia kinautolu ke nau foko-tu◊u ha taumu◊a ◊e tokoni kia kinautolu ke nau fai ◊a e

195

Konga k : NGAAHI FOUNGA FAKAFAIAKÓ

lotú ◊i ha founga ◊o e toe ◊uhinga angé. Te ke lava ◊o kolekia kinautolu ke nau vahevahe ◊a e ngaahi ongo na◊anau ma◊ú ◊i he uike hoko maí.

� Vahevahe ha fakamatala ◊i he folofolá ◊oku fakamo◊oniki he tefito◊i mo◊oní. Tuku kiate kinautolu ◊okú ke ako◊íke nau vahevahe ◊a e folofola ◊oku nau manako aí pengaahi talanoa mei he folofolá.

� Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki ha hiva ◊etokoni kia kinautolu ke nau manatu◊i ai ◊a e tefito◊imo◊oní. Fokotu◊u ange ◊a e ngaahi hiva te nau fie faka-◊aonga◊í.

� Fakalotolahi◊i ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nau vahevahe◊a e põpoaki ◊o e låsoní mo honau ngaahi fãmilí. ◊Ohangå ko ◊ení, te nau fie vahevahe ha fo◊i ◊ekitivit∏, hiva,la◊i pepa ngãue pe folofola na◊e ngãue◊aki ◊i he kalasí. ◊Aike nau alea◊i mo honau ngaahi fãmilí ◊a e founga te naulava ai ◊o faka◊aonga◊i ◊a e tefito◊i mo◊oní.

� Tuku kiate kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nau hiki ha fo◊ifolofola, kupu◊i lea, maau pe ko ha konga ◊o ha fo◊i hiva◊i ha ki◊i la◊i pepa te nau lava ◊o õ mo ia ki ◊api pea mohoko ia ko ha fakamanatu ◊o e låsoní

� Tuku ki he fãnaú ke nau tã ha fakatãtã ◊o kinautolu på◊oku nau mo◊ui◊aki ◊a e ongoongoleleí.

� Tokoni kia kinautolu ke nau ako ma◊u loto ha fo◊i tefito◊o e tuí ◊oku fekau◊aki mo e tefito◊i mo◊oní. ◊I he ngãuemo e fãnaú, fakafekau◊aki ◊a e tefito◊i mo◊oní mo ha taha◊o e ngaahi me◊a ◊oku ◊i he “Ko Hoku Ngaahi Tu◊unga ◊ihe Ongoongoleleí,” ◊i mui ◊i he tohi ◊o e Ko Hoku NgaahiAho Lavame◊á.

� Vahe◊i ◊i ha mãhina ◊e taha ki mu◊a, ha ni◊ihi ◊o e kauakó ke nau ako ha fo◊i låsoni pau pea faka◊aonga◊i ia ◊ihe◊enau ngaahi mo◊uí. ◊I he taimi te ke ako◊i ai ◊a e lå-soní, ◊ai ◊a e ni◊ihi na◊e vahe◊í ke nau fakamatala ki hengaahi me◊a na◊a nau a◊usiá.

NGAAHI ◊EKITIVIT∏ KE TAKIAKI◊I ◊AKI E TOKANGÁ(NGAAHI ◊EKITIVITπ KE PUKE ◊AKI E TOKANGÁ)

◊E lava ◊o ngãue◊aki ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ ke takiaki◊i ◊aki ◊etokangá ke fakamãnako pea mo tokoni◊i ◊a e kau akó kefakatefito ◊enau tokangá ◊i he tefito ◊o e låsoní. ◊Oku totonuke nounou pea fakatefito på ◊i he låsoní. ◊Oku fa◊a ngãue-◊aki ma◊u på ◊i he kamata◊anga ◊o e ngaahi låsoní, ka ◊e lavapå ke toe ngãue◊aki ke puke ◊aki ◊a e tokanga ◊a e kau akólolotonga ◊a e låsoní pea mo hiki ai mei he konga ◊e taha ◊oe låsoní ki he konga kehe. ◊Oku lahi ha ngaahi låsoni ◊i hengaahi tohi låsoni ◊oku ◊omi ◊e he Siasí ◊oku fakakaukau ai◊a e ngaahi fokotu◊u ki he ngaahi ◊ekitivit∏ ke takiaki◊i◊aki ◊etokangá.

Vakai ki he “Kamata ◊o e Låsoní,” peesi 109, mo e “KoHono Tokoni◊i e Kau Akó ke Tokangá,” peesi 78–80, ki he

ngaahi fokotu◊u ◊i hono ngãue◊aki mo hono fokotu◊utu◊u ◊oe ngaahi ◊ekitivit∏ ke takiaki◊i ◊aki e tokangá.

NGAAHI NÅUNAU KI HE SIÓ MO E FANONGÓ(NGAAHI KÅSETE VITIÕ PEA MO E NGAAHI TEPIKUO HIKÍ)

◊E fa◊a ◊i ai på ha taimi te ke fie faka◊aonga◊i ai ◊a e ngaahikãsete vitiõ mo e ngaahi tepi kuo ◊osi hiki tatau ◊e he Siasíke tokoni ke ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí. Na◊e fa◊u ha ni◊ihi ◊o e ngaahi nãunaú ke faka◊aonga◊iki ha ngaahi låsoni pau ◊i he ngaahi kalasi pau. ◊E faka◊ao-nga◊i ◊a e ngaahi nãunau ◊e ni◊ihi ki he ngaahi låsoni kehe-kehe. Vakai ki he Church Materials Catalog ki ha lisi ◊o engaahi nãunau ◊a e Siasí ki he sió mo e fanongó ◊oku ma◊ú.

◊I he fokotu◊utu◊u ◊a e Siasí ◊oku ◊ikai ngofua ke hiki tatau◊a e ngaahi nãunau fakavitiõ pe ngaahi tepi ◊a ia ◊oku ◊ikaiko ha me◊a ia ◊a e Siasí. Ki he ngaahi fakahinohino ◊i he lao◊o e hiki tataú, vakai ki he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, TohiFika 2: Kau Taki ◊o e Lakanga Fakataula◊eikí mo e NgaahiHoualotú, peesi 00 [322–23].

Founga Hono Faka◊aonga◊i ◊o e Ngaahi Nãunau kihe Sió mo e Fanongó

1. Sio pe fanongo ki he fakamatalá peá ke toki faka◊aonga◊i◊i he kalasí. Fakapapau◊i ◊okú ne fakamamafa◊i pe tokoni◊i◊a e låsoní.

2. Teuteu ◊a e fakamatalá koe◊uhí ke kamata ◊i he feitu◊utotonu ◊i he taimi te ke fie ma◊u ai ◊i he låsoní. ◊I honofakakãtoá, ◊oku totonu ke faka◊aonga◊i på ha fanga ki◊ikonga nounou, ◊oku ◊ikai totonu ke faka◊aonga◊i kotoa ◊ae taimi låsoni ki he sio vitiõ pe fanongo tepi.

3. Fokotu◊utu◊u ◊a e ngaahi me◊angãué ki mu◊a ke kamata ◊ae kalasí. Fakapapau◊i ◊oku ngãue lelei. Toe fakapapau◊i ◊elava kotoa ◊a e kau akó ◊o fanongo ki he fakamatalá peanau lava ◊o mamata mai ki ai mei honau ngaahi nofo-◊angá.

◊I he taimi te ke faka◊aonga◊i ai ◊a e vitioó pe tepí ko hakonga ◊o e låsoní, fakapapau◊i ◊oku hoko ko ha me◊angãueka ◊oku ◊ikai ko ha fakafiefia på. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava◊o fakamãlohia ◊a e kalasí ke nau vakai ki ha ngaahi tefito◊imo◊oni pe ko ha ngãue pau lolotonga hono hulu◊i ◊o evitioó. Pe ko ha◊o ◊ai kinautolu ke nau fakanounou◊i ◊a epõpoaki na◊e hiki tepi hili ◊enau fanongo ki aí.

LAKU TAVALE ◊O E NGAAHI FAKAKAUKAÚ

◊I he ◊ekitivit∏ laku tavale ◊o e ngaahi fakakaukaú, ◊oku◊omi ai ◊e he faiakó ha fo◊i fehu◊i pe ko ha tefito pea ◊oangeha ki◊i taimi nounou på ki he kau akó ke nau fokotu◊u tau-a◊atãina ange ha ngaahi tali pe ngaahi fakakaukau.

196


Ngaahi S∏pinga ◊o e Ngaahi ◊Ekitivit∏ Laku Tavale ◊oe Ngaahi Fakakaukaú

Te ke lava ◊o ngãue◊aki ◊a e founga laku tavale ◊o engaahi fakakaukaú ke tataki ◊aki ha fiema◊u ◊i ho fãmilí, kõ-lomú pe kalasí. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o ◊ai ◊a e kauakó ke nau fokotu◊utu◊u ha ngãue ◊ofa, fokotu◊u ha ngaahifounga ke faka◊afe◊i mai ◊aki ◊a e kau mãmãlohí ki ha ◊eki-tivit∏, pe ko ha◊amou fevahevahe◊aki ha ngaahi fakakaukauke fakalakalaka◊aki hono fakahoko ◊o e faiako faka◊apí.

Te ke toe lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e laku tavale mai ◊o engaahi fakakaukaú ke faka◊ai◊ai ◊aki ha ngaahi fakakaukau ◊iha fo◊i tefito pau ◊i ha låsoni. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊okole ki ho◊o kalasí ke nau fakamoleki ha ki◊i taimi ke hikifakahokohoko mai ◊a e ngaahi tãpuaki ◊oku nau ma◊u ◊omakatu◊unga ◊i he lakanga fakataula◊eikí pe ko ha ngaahime◊a te nau lava ◊o fai ke nau hoko ai ko ha kau fa◊ifa◊itaki-◊anga lelei ◊i he◊enau hoko ko e kau måmipa ◊o e Siasí.

Founga Fakahoko ◊o e ◊Ekitivit∏ Laku Tavale Mai ◊o eNgaahi Fakakaukaú

1. Fakamatala◊i ◊a e ◊uhinga ◊o e laku tavale mai ◊o e ngaahifakakaukaú. Tala ange kia kinautolu ◊okú ke ako◊í te ke◊oange kia kinautolu ha ki◊i taimi nounou ke nau ◊oatuai ha ngaahi fakakaukau. Fakapapau◊i ◊oku mahino kiakinautolu he ◊ikai te ke fakaanga◊i pe te ke fakakata ◊aki◊enau ngaahi fakakaukaú, pea tokoni ke mahino kiakinautolu ◊oku totonu ke ◊oua na◊a nau fefakaanga◊aki pefefakakata◊aki ◊a ◊enau ngaahi fakakaukaú. Koe◊uhí ko efounga anga maheni ◊oku fakahoko ◊aki ◊a e ◊omi tavaleko ◊eni ◊o e ngaahi fakakaukaú, ◊e fie ma◊u ke ke faka-manatu◊i ange ke nau anga ◊apasia ◊i he◊enau ngaahi tõ-◊ongá pea mo ◊enau ngaahi fokotu◊ú.

2. ◊Oange ha fehu◊i pe tefito pau. Fakapapau◊i ◊oku ◊ilo◊i ◊ehe kau akó ◊a e lahi ◊o e taimi ◊oku nau ma◊u ke fai ai◊enau ngaahi fokotu◊ú.

3. Tukuange ki he kau akó ke ◊omi ◊enau ngaahi fakakau-kaú. Kapau ◊oku nau paongata◊a ke kamata laku tavalemai ◊enau ngaahi fakakaukaú, ◊e fie ma◊u ia ke kamata◊aki ha◊o fokotu◊u ange ◊e koe ha ni◊ihi ◊o ho◊o ngaahifakakaukaú. Kumi ha ngaahi founga ke fakakau ai ◊akinautolu ko å ◊oku nau kei fakaene ke kau maí.

4. ◊I he ◊omi ◊e he kau akó ◊a e ngaahi fokotu◊ú, hiki faka-holoholo ◊a e ngaahi fokotu◊ú ◊i he palakipoé pe ko halau◊i pepa pe ko ha◊o tuku ki ha taha ke ne hiki.

5. ◊I he ◊osi ◊a e taimí, mou alea◊i ◊a e ngaahi fokotu◊u na◊e◊oatu ◊e he kau akó. Fakaafe◊i kinautolu ke ne toe faka-lelei◊i ◊enau ngaahi fakakaukaú pea nau fakamatala ◊okau ki he founga ◊oku felave◊i ai mo e låsoní. Kapau ko etaumu◊a ◊o e ◊ekitivitií ko e fakakaukau◊i hano fakahokoha ngãue pau, ◊o hangå ko ha ngãue tokoni pe ko hapalani ke fakaafe◊i ha kau mãmãlohi ki ha ◊ekitivit∏,tokoni ke nau fili ha taha ◊o e ngaahi fokotu◊ú. Hili iá

peá ke tokoni kia kinautolu ke fa◊u ha ngaahi palani kemuimui ◊i he fokotu◊ú.

6. Kapau ◊oku nau vahevahe ha ngaahi fakakaukau ◊okumo◊oni ka ◊okú ne fakafofonga◊i ◊e ia ha tokãteline hala,◊ai ha taimi lolotonga ◊a e låsoní ke fakatonutonu lelei ◊ae ngaahi fakakaukau ko iá.

NGAAHI FEAL‰LEA◊AKI FAKAKULUPU πKÍ

Ko e ngaahi fealålea◊aki fakakulupu ∏kí ko e ngaahi ◊eki-tivit∏ ia ◊oku vahevahe ai ◊a e kau akó ki ha fanga ki◊ikulupu fealålea◊aki iiki. ◊Oku talanoa ◊a e ngaahi kulupú ◊ofekau◊aki mo ha ngaahi tefito kuo vahe◊i ange pea nau tokivahevahe mo e ni◊ihi kehé ◊enau ngaahi fakakaukaú. Te kelava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e fealålea◊aki fakakulupu ∏kí ke ke◊oange ai ha faingamãlie ki ha fu◊u kakai toko lahi ke naukau ◊i he låsoní. Ko kinautolu fakatãutaha ◊oku ◊ikai ke naufa◊a fie kau maí mahalo na◊a nau fie vahevahe ◊enau ngaahifakakaukaú ◊i he fanga ki◊i kulupu ∏kí ◊a ia he◊ikai te nau leaai ◊i mu◊a ◊i he fu◊u kulupú kotoa. ◊E tokoni ◊eni kia kinau-tolu ke nau ◊ilo◊i ◊oku mahu◊inga ◊enau ngaahi fakakaukaúki he ni◊ihi kehé.

◊E ◊i ai e ngaahi taimi, ◊e lava ai ◊e he ngaahi kulupú ◊ovahevahe ◊enau ngaahi fakakaukaú ◊aki ha◊anau ngaohi hangaahi pepa faka◊ali◊ali pe ngaahi siate pe ko hono tã ◊o engaahi fakatãtã. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o kole ange kenau tã ◊a e ngaahi konga kehekehe ◊o e fakamatala folofolatatau pe ko ha ngaahi me◊a ◊oku nau fakamãlõ hono ma◊ú.

S∏pinga ◊o e Fealålea◊aki Fakakulupu πkí

◊I ha låsoni ◊o kau ki he teuteu ke ngãue fakafaifekautaimi kakató, ◊e lava ◊e he faiako ki he kõlomu ◊o e kaumã-tu◊á ◊o vahevahe ◊a e kau måmipa ◊o e kõlomú ki ha kulupu◊e nima pea ◊ai ◊a e kulupu taki taha ke nau teuteu kelipooti ◊o kau ki ha taha ◊o e ngaahi fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e hã ◊e me◊a ◊e lava ke fai ◊e he kau talavoú ke nauteuteu ai ke õ ◊o ngãue fakafaifekau taimi kakato?

� Ko e hã e me◊a ◊e lava ◊e he ngaahi tamaí ◊o fai ke tokoniki honau ngaahi fohá ke nau teuteu ke õ ◊o ngãue faka-faifekau taimi kakato?

� Ko e hã e me◊a ◊e lava ◊e he kau faiako faka◊apí ◊o fai ketokoni ki he fãnau tangatá mo e kau talavoú ke nau teu-teu ke ngãue fakafaifekau taimi kakató?

� Ko e hã e me◊a ◊e lava ◊e he kau ◊etivaisa ki he LakangaTaula◊eiki Faka-◊‰loné ◊o fai ke tokoni ki he kau talavoúke nau teuteu ke ngãue fakafaifekau taimi kakató?

� Ko e hã e me◊a ◊e lava ◊e he kakai lalahí ◊o fai ke teuteu◊ikinautolu ke ngãue fakafaifekau taimi kakató?

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e s∏pinga tatau mo ◊eni kefokotu◊utu◊u ◊aki ◊a e ngaahi tefito kehe ki he fealålea◊akifakakulupu ∏kí

197


Founga Hono Tataki ◊o e Fealålea◊aki Fakakulupu πkí

◊Oku fakahã mai ◊e he ngaahi sitepu ko ◊ení ◊a e foungahono tataki ◊o e fealålea◊aki fakakulupu ∏kí. ◊I ho◊o palani ketataki ◊a e fealålea◊aki fakakulupu ∏kí, fakakaukau pe ko e hãhono lõloa hono fakahoko ◊a e ngaahi sitepu taki taha ko◊ení. Fakapapau◊i he ◊ikai fu◊u lahi hono to◊o ◊o e taimi lå-soní ◊e he me◊a ◊e fakahokó.

1. Vahevahe ◊a e kalasí ki ha ngaahi kulupu ke nau tautautoko tolu. (Pe ko ha◊o kole ki he kau akó ke ki◊i hangahake på ki he toko taha ◊oku tangutu ofi maí ke na ki◊ifealålea◊aki nounou på. Kapau te ke fili ◊a e founga ko◊ení, ◊e fie ma◊u ke ke fulihi ◊a e sitepu 2 ki he 6).

2. Fili ha taha ke ne taki ◊a e kulupu taki taha, pe ko ha◊otuku ange på ki he ngaahi kulupú ke nau fili honaukau takí. Toe vahe◊i foki mo ha tauhi lekooti ki hekulupu taki taha. ◊Oange ke takitãuhi ◊a e kau tauhilekõtí ha ◊° la◊i pepa mo ha peni pe peni vahevahe. ◊E hiki ◊i he lolotonga ◊o e fealålea◊akí ◊e he tauhi lekõtí◊a e ngaahi tali ◊enau kulupú ◊i he lolotonga ◊o e fealå-lea◊akí. ◊Oku fakalele pe ◊e he kau takí ia ◊a e fealålea-◊akí pea nau toki lipooti ◊a mui ange ai ◊enau ngaahifakakaukaú ki he kalasí. (Kapau ◊okú ke tataki ◊a e fa◊a-hinga fealåleaçaki fakakulupu iiki ◊a ia ◊oku tã ai ◊e hengaahi kulupú ha ngaahi fakatãtã, ◊oange ke taki tãuhi◊a e kulupu taki taha ◊a e ngaahi nãunau ◊oku nau fiema◊ú, ◊o hangå ko e pepa, peni vahevahe pea mo ekala.)

3. Vahe◊i ange ke taki tãuhi ◊a e kulupú ha tefito ◊okufelãve◊i mo e låsoní. Te ke lava ◊o kole ki hono kotoa ◊o engaahi kulupú ke nau alea◊i ◊a e tefito tatau, pe ko ha◊ovahe◊i ki he kulupu taki taha ◊a e tefito kehekehe. ◊E◊aonga ke ke ◊oange ke taki tãuhi ◊e he ngaahi kulupú hala◊i pepa ◊oku hiki ai ◊a e tefitó.

4. ◊Oange ki he ngaahi kulupú ha taimi pau ke alea◊i ai◊enau ngaahi tefitó. Fakapapau◊i ◊oku fakatefito ◊enaufakamatalá ◊i he tefito na◊e vahe◊i angé. Fakatokangaange ◊i ha toe ha miniti ◊e taha pe ua ki mu◊a ke nau ◊osí.

5. Fakaafe◊i ◊a e taki ◊o e kulupu taki taha ke ne fakamatala◊i◊a e ngaahi fakakaukau na◊e ma◊u mei he fealålea◊aki ◊a ekulupú. (Kapau ◊oku alea◊i ◊e he kotoa ◊o e ngaahikulupú ◊a e tefito tatau, ◊ai ◊a e kau taki ◊o e kulupú kenau fetongitongi hono alea◊i ha fo◊i fakakaukau på ◊etaha. Ka ◊ikai, ◊e lahi ange ◊a e ngaahi tefito ia ◊e vahe-vahe ◊e he kulupu ◊uluakí, pea ◊e si◊isi◊i ange ◊a e me◊a ◊etoe ke alea◊i ◊e he toenga ◊o e ngaahi kulupú.)

6. Fakanounou◊i ◊a e ngaahi fakamatalá, fakapapau◊i na◊emahino hono alea◊i ◊o e tefitó. Fakapapau◊i ◊oku mahinoki he kau akó ◊a e ◊uhinga fekau◊aki ◊o e me◊a ne nau ale-a◊í mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongolelei ◊okúke ako◊í.

NGAAHI FAKATÅTÅ KE AKO MEI AÍ

Ko e ngaahi fakatãtã ke ako mei aí ko e ngaahi me◊amo◊oni ia ◊oku hoko ◊i he mo◊uí ◊a ia ◊okú ne ue◊i ◊a e kauakó ke nau fakalaulauloto pe alea◊i ◊a e me◊a te nau lava ◊ofaí ◊i he hoko ha ngaahi me◊a tatau mo ia. Te nau lava ◊otokoni ke fakahã ◊a e founga hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he mo◊ui faka◊ahó. Teke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fakatãtã ke ako mei aí kefaka◊ai◊ai ◊aki ◊a e fealålea◊akí, fakamamafa◊i ◊a e tefito◊imo◊oni pau ◊i he låsoní, pe faka◊osi ◊aki ◊a e låsoní.

◊E lava ke makatu◊unga ◊a e ngaahi fakatãtã ke ako mei aí◊i ha ngaahi talanoa mo◊oni pe talanoa fa◊u. Kapau ◊okú kefaka◊aonga◊i fakatãtã ke ako mei ai ◊o makatu◊unga ◊i hatalanoa mo◊oni, ◊e lava ke ke fakahã ◊a e iku◊anga ◊o e fo◊italanoá ◊i ha fa◊ahinga taimi på lolotonga ◊a e låsoní.

Ngaahi S∏pinga ◊o e Ngaahi Fakatãtã ke Ako Mei Aí

Ko e ngaahi s∏pinga ◊eni ◊e fã ◊o ha ngaahi fakatãtã keako mei aí fakataha mo ha ngaahi fehu◊i ke alea◊i.

Ngaohi Lelei ◊a e Ni◊ihi Kehé

Na◊á ke va◊inga ◊i he pongipongí kotoa mo ha ni◊ihi ◊oho ngaahi kaungãme◊a ◊i homou kaungã◊apí pea na◊a moufiefia lahi. Na◊e h° mai ki tu◊a ha ta◊ahine na◊e ◊a◊ahi mai kiha fãmili ◊i he kauhala ◊e tahá pea ◊oku hangå ◊oku fieva◊inga mo kimoutolú.

� Ko e hã e me◊a ◊oku totonu ke ke faí?

Totongi Vahehongofulu Kakato

Kuo a◊u ◊eni ki he konga ki mui ◊o T∏semá, pea ◊okuvakai◊i ◊e Misa mo Sisitã Sõnasi ◊ena tu◊unga fakapa◊anga kihe mãhiná. Na◊á na fakatokanga◊i he ◊ikai lava ◊o totongikotoa hona ngaahi mo◊uá kapau ◊e totongi ◊ena vahe-hongofulú.

� Ko e hã ho◊o me◊a ◊e faí kapau ko koe na◊e ◊i he tu◊unga◊oku ◊i ai ha Misa mo Sisitã Sonasí?

Vahevahe ◊a e Ongoongoleleí

Kuo lau mãhina ◊eni ho◊omou palani ke mou õ ki hetemipalé mo ha ni◊ihi ◊o e kau talavou mo e kau finemui ◊ihe uõtí ke fakahoko ◊a e papitaiso ki he kakai pekiá. Ka◊oku fakaafe◊i koe ia ◊e hao kaungãme◊a te◊eki Siasi ki hapaati he efiafi tatau pe. Peá ke tala ange he ◊ikai te ke lava◊o ◊alu ki he pãtí, pea ◊eke atu ◊e ho kaungãme◊á pe ko e hãho◊o me◊a ◊e fai ◊i he efiafi ko iá.

� Ko e hã ho◊o talí?

Fai◊a e Ngaahi Fili Totonú

Na◊e fakaafe◊i koe ◊e hao kaungãme◊a ke mo õ ki ha hele-◊uhila ka ◊okú ke ◊ilo◊i ◊oku ta◊e fe◊unga.

� Ko e hã ho◊o me◊a ◊e fai ke ke ◊ikai ai ki he fakaafé?

198


Founga Hono Fa◊u ha Ngaahi Fakatãtã ke Ako Mei Ai

◊Oku ◊i ai ha fanga ki◊i talanoa ◊oku ma◊u ◊i he ni◊ihi ◊o engaahi tohi låsoni ◊oku fa◊u ◊e he Siasí, ◊a ia ◊e lava ke faka-◊aonga◊i ki he ngaahi fakatãtã ke ako mei aí. Ka neongo ia,mahalo na◊a ◊i ai på ha taimi ia te ke loto ai på koe ke kefa◊u ha fakatãtã ke fai mei ai ha ako. Muimui ◊i he ngaahifounga ko ◊ení, ke ke fa◊u pe ◊e koe ha◊o fakatãtã ke fai meiai ha ako.

1. Fakakaukau ma◊u på ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okú keteuteu ke ako◊í. Hili iá fakakaukau ki ha ngaahi me◊a◊oku hoko ◊a ia ◊oku felãve◊i mo e ngaahi tefito◊i mo◊oniko iá pea ◊oku kau ki he to◊u ◊okú ke ako◊í.

2. Teuteu ke ke fakamatala◊i ◊a e ngaahi me◊a ◊oku hokó ke◊asi mo◊oni pea ◊i ha founga te ne ue◊i ◊a e fakakaukaú peamo e fealålea◊akí (vakai ki he, “Ko Hono Fakahoko eNgaahi Fealålea◊akí,” peesi 70–72; “Faiako ◊Aki ◊a e NgaahiFehu◊í,” peesi 75–77; “Ngaahi Talanoá,” peesi 220–222).

3. Fakakaukau ki he me◊a te ke lava ◊o lea◊aki pe fakahokoke fakamamafa◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oní hili ◊a e fealå-lea◊akí.

NGAAHI PALAKIPOÉ

Ko e palakipoé ko ha taha ia ◊o e ngaahi me◊angãue fai-ngofua mo ma◊u ngofua taha ◊oku ma◊u ◊e he faiakó. Te kelava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e palakipoé ke:� Fakamamafa◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni pe ngaahi faka-

kaukau mahu◊ingá pea mo tokoni ki he kau akó kemanatu◊i kinautolu.

� Tali ◊a e ngaahi fakakaukau ◊a e kau akó ◊aki ha◊o hikikinautolu.

� Tataki ◊a e ngaahi fealålea◊akí ◊aki ha◊o hiki ◊a e ngaahifehu◊í pea hiki fakahokohoko ◊a e ngaahi tali ◊a e kauakó. ◊O hangå ko ◊ení:

� Fakamahino ◊a e ngaahi fakakaukaú pe ngaahi talanoá◊aki hano fakatãtaa◊i kinautolu ◊i ha founga faingofua. ◊O hangå ko ◊ení:

� Fa◊u ha fanga ki◊i fakamatala fakakongokonga lalahi pengaahi lisi ke tokoni ki he kau akó ke nau muimui ◊i hefealålea◊akí.

� Hiki ◊a e ngaahi ngãue ke faí pe ngaahi folofola ◊okufelãve◊i mo e låsoni ◊oku lolotonga faí pe låsoni honohokó.

Ngaahi Fakahinohino ki Hono Faka◊aonga◊i ◊o eNgaahi Palakipoé

◊E tokoni◊i koe ◊e he ngaahi fakahinohino ko ◊ení ke kefaka◊aonga◊i ◊a e palakipoé ke hoko ko ha me◊angãue ◊aongaki he faiakó. ◊Oku toe kau foki ◊a e ngaahi fakahinohino ko◊ení ki ho◊o faka◊aonga◊i ◊o e m∏sini faka◊ata lahí pea mo engaahi palakipoe hinehiná.� Palani pea mo ako ◊a e me◊a te ke tohí, ◊o ke fili på ◊a

ho◊o founga fokotu◊utu◊u ◊o e fakamatalá pe ngaahi tãfakatãtaá. Ako hono tã ◊o ha fa◊ahinga fakatãtã på te kefaka◊aonga◊í.

� Kapau ◊okú ke palani ke ke faka◊aonga◊i ha fakamatalafakakongokonga lalahi, ha lisi pe ko ha fakatãtã ◊i hepalakipoé, mahalo te ke loto ke fakahoko ◊eni ki mu◊a ◊ihe kalasí peá ke fakapuliki ◊aki ha la◊i pepa, peá ke tokifakahã ange ◊i hono taimi totonu he lolotonga ◊o e lå-soní.

� Tohi ke ◊ilonga pea mo mata lalahi ke lava ◊a e toko tahakotoa på ◊o mamata mai ki ai, ◊o ke fakapapau◊i ◊okuvahavaha fe◊unga mo faingofua ke lava ◊o lau ◊a e låsoní.Hanga ◊o hiki på ◊a e ngaahi fo◊i lea pe kupu◊i lea ◊okumahu◊ingá.

� Ngãue◊aki ha fanga ki◊i ◊∏misi fakatãtã mo e ngaahi fõ-tunga faingofua ke fakatãtaa◊i ◊aki ◊a e ngaahi talanoá pengaahi fakakaukaú. Kapau te ke ◊ai ◊a e ngaahi fakatãtaámo e ngaahi fõtunga ke faingofua, ◊e ◊ikai leva ke nauhoko kinautolu ko ha me◊a ke tuku ki ai ◊a e tokangá helåsoní.

� Pukepuke ◊a e tokanga ◊a ho◊o kau akó ◊aki ha◊o lea lolo-tonga ho◊o tohí.

� Faka◊ehi◊ehi mei he fakamoleki ha taimi lahi ◊i he palaki-poé. ◊E hoko ◊eni ko ha me◊a ke mole ai ◊a e tokanga ◊a ekalasí mei he låsoní.

199

KO E TAIMI ◊OKU TAU LOTU AÍ

◊Oku tau

fakamãlõ ki he

Tamai Håvaní ko e:

◊Oku tau

kole ki he

Tamai Håvaní ke:

Ko e Me◊a-hã-mai Ki he ◊Akau ◊o e Mo◊uí


� ◊Oua te ke kole fakamolemole koe◊uhí ko ho◊o sipelá,mata◊itohí pe ko e ◊ikai te ke poto ◊i he tã fakatãtaá. ◊Ehanga ◊e ho◊o kole fakamolemolé ◊o taki ◊a e tokangá kiho◊o mata◊itohí mo ho◊o tã fakatãtaá. Kapau ◊okú ke fai-ngata◊a◊ia ke faka◊aonga◊i ◊a e palakipoé, kole ki ha tahake tokoni.

� ◊Ai på peá ke kole ki ha taha ke tohi ◊i he palakipoéma◊au koe◊uhí ke ke kei lava på ◊o fesiofaki mo e kauakó. Fakapapau◊i ◊oku mahino ki he toko taha ◊okutokoni kiate koé ◊a e me◊a ◊okú ke loto ke ne hikí pea moe feitu◊u totonu ke hiki ai ◊i he palakipoé.

LAUKONGA FAKATOKOLAHÍ (vakai foki ki heLAUKONGA FAKATÅTAA◊Í; NGAAHI LAUMA◊ULOTÓ)

Ko e laukonga fakatokolahí, ko hono lau fakataha ia◊e ha kulupú ◊a e ngaahi vahe ◊i he folofolá, maau pe koha tohi fakamatala. ◊Oku lava ke fakahoko ◊a e laukongafakatokolahí ◊i he kalasí pe fai ki ha kakai ke naumamata ki ai.

Te ke lava ◊o ngãue◊aki ◊a e founga ko ◊ení ke fakahoko ◊ae ngaahi fakamatala mei he folofolá, ngaahi talanoa,ngaahi maau pea mo e ngaahi fakahinohino kehe på. Te ketoe lava ◊o faka◊aonga◊i foki ia ko ha konga ◊o e polokalamamakehe ◊i he ngaahi ◊aho mãlõloó pe ngaahi me◊a makehe◊oku hoko.

S∏pinga ◊o e Laukonga Fakatokolahí

Kaveingá: Tefito ◊o e TuíFoungá: ◊Ai ke toe fakamatala◊i fakahokohoko ◊e he

kalasí ◊a e Tefito ◊o e Tuí pea hili iá tuku ke nau angimuifakakulupu atu.

Founga Fakahoko ◊o e Laukonga Fakatokolahí

� Fili ◊a e nãunau ◊okú ne poupou◊i ◊a e tefito ◊o e låsoní.◊Oku ma◊u ◊a e ngaahi nãunau totonú ◊i he folofolá,ngaahi tohi låsoni ◊oku fa◊u ◊e he Siasí, ngaahi makasini◊a e Siasí pea mo e Tohi Hiva ◊a e Fãnaú.

� Kapau te mou fakahoko ◊a e laukonga fakatokolahí ki hakau fanongo, ◊ai ◊a e kulupú ke nau ako hono lau ◊o enãunaú koe◊uhí ke nau lava ◊o lea fakataha. Fakapapau◊i◊oku mahino ◊enau leá pea faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi mã-lõloó mo e ngaahi liliu ◊i he le◊olahí mo e le◊o si◊í peamo e vave ◊enau le◊á ke fakahoko ◊a e ◊uhinga ◊o e põ-poakí. ◊I he lolotonga ◊enau laú, tataki kinautolu koe◊uhíke nau toe lau fakataha ◊enau ngaahi kongá.

NGAAHI FAKAFEHOANAKÍ MO E NGAAHI L‰SONIFAKATAUMU◊Á

◊Oku fa◊a faingata◊a ke ako◊i ◊a e ngaahi me◊a ◊oku ◊ikai tetau lava ◊o sio pe ala ki ai ◊i he ongoongoleleí—◊a e ngaahi

tefito◊i mo◊oní ◊o hangå ko e tuí, fakatomalá, ◊ofá, ◊a eFakalelei ◊a S∏s° Kalaisí, fakamolemole◊i ◊o e ngaahi anga-halá, pea mo e huhu◊í. Na◊e pehå ◊e Poiti K. Peeka:

“ ◊I he◊etau ako◊i ◊a e ongoongoleleí, he ◊ikai te tau lava◊o toe fakatupu ◊a e ngaahi me◊a fakamatelié ◊i he mãmani◊oku tau nofo aí; ◊oku tau ngãue mo ha ngaahi me◊a ◊oku◊ikai te tau lava ◊o sio pe ala ki ai ◊i he mãmaní, pea ◊oku ◊iai ha fu◊u faikehekehe lahi ai. ◊Oku ◊ikai ke tau ma◊u hataha ◊o e ngaahi me◊a ngãue ◊oku tau anga∑maheni ki aí.◊Oku faingofua ange ◊etau feinga ke fakamatala◊i ki ha ki◊itamasi◊í pe ta◊ahiné ◊a e fakakaukau ◊o kau ki ha pusí ◊i he◊e-tau feinga ke fakamatala◊i ◊a e tuí; he ◊oku fu◊u faingata◊a kefai hano fakamatala◊i.

“ ◊O hangå ko ◊ení, ◊oku lahi fåfå ◊a e tuí? ◊Oku tau toki◊ilo◊i ta koã ◊oku ◊ikai ke ◊aonga ◊a e lahí ia heni. He ◊ikai fu◊umahino ha◊atau talanoa ki ha ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine si◊isi◊i◊oku ◊ikai te ne ◊ilo ha me◊a ◊oku kau ki he tuí ◊aki ha◊atautalanoa ◊o kau ki hono lahí, hangå ko e tui lahi pe ko hatui ◊oku si◊isi◊i. He ◊ikai te tau lava ◊o tala ange ki ai ◊a honolanú. He ◊ikai te tau lava ◊o tala ange ◊a hono fõtungá. He◊ikai te tau lava ◊o tala ange ◊a e anga hono fa◊ú.”

Hili iá ne toki vahevahe mai ◊e ◊Eletã Peeka ha me◊a-ngãue fakafaiako te tau lava ◊o faka◊aonga◊i ke ako◊i ◊aki ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ◊ikai te tau lava ◊o sio pe ala kiaí: Fakahoko ◊a e fakakaukau ◊oku ◊ikai te tau lava ◊o sio peala ki aí. . . .ki ha ni◊ihi ◊o e ngaahi me◊a ◊oku ◊osi ◊ilo◊i ◊e hetoko taha akó pea toki hokohoko atu leva mei he ◊ilo koiá” (Teach Ye Diligently, rev. ed. [1991], 31–32).

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e fakafehoanakí pea mo engaahi låsoni fakataumu◊á ke tokoni ki he kau akó kemahino kia kinautolu ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ◊ikaike tau lava ◊o sio pe ala ki aí. Fakataha pea mo hono faka-◊aonga◊i ◊o e ngaahi talanoá mo e fakamo◊oni fakafo◊ituituí,◊e lava ◊e he ngaahi founga ko ◊ení ◊o ◊oatu kiate koe hangaahi me◊angãue ma◊ongo◊onga ki hono ako◊i ◊o e ngaahimo◊oni ta◊engata ◊oku ◊ikai ke tau lava ◊o mamata ki ai ◊akihotau ngaahi ongó.

◊I ho◊o faka◊aonga◊i ◊a e fakafehoanakí pea mo e ngaahilåsoni fakataumu◊á, manatu◊i ◊oku totonu ke nau faka-mamafa◊i ma◊u pe ◊a e taumu◊a ◊o e låsoní pea ◊oku ◊ikaitotonu ke nau to◊o ha konga mei he ngaahi tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí ◊okú ke ako◊í.

Ngaahi Fakafehoanakí

Na◊e fa◊a faka◊aonga◊i ma◊u på ◊e he Fakamo◊uí ha ngaahime◊a anga∑maheni fakamãmani pe ngaahi me◊a na◊e hokotonu ke tokoni ki He◊ene kau fanongó ke mahino kiakinautolu ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni fakalaumãlié. Na◊á Nefolofola ◊o kau kiate Ia pe “ko e mã ◊o e mo◊uí” (Sione 6:35)pea mo e “tauhi-sipi leleí” (Sione 10:11,14). Na◊á ne ako◊i◊Ene kau muimuí ke nau kumi ◊a e sipi na◊e molé (vakai,Mãtiu 10:5–8) pea mo fafanga ◊Ene fanga lamí (vakai, Sione21:15–17). Na◊e fakatatau ◊e he ◊Eikí ◊a e pule◊anga ◊o e langí

200


ki ha koloa, mata◊itofe, pea mo e kupenga (vakai, Mãtiu13:44–48). Na◊á ne fakatatau ◊a e tuí ki he tenga◊i m°sitá(vakai, Mãtiu 17:20). Na◊á ne pehå ◊oku ◊ilo◊i ◊a e kakaí ◊ihonau ngaahi fuá (vakai, Mãtiu 7:15–20). ◊I He◊ene ngaahilåsoní, ko e matapã fãsi◊í ko e hala ia ki he mo◊ui ta◊engatá(vakai, Mãtiu 7:13–14) pea mo ◊Ene kau ◊ãkongá na◊a nauhoko ko e kau toutai tangata (vakai, Mãtiu 4:18–19). Na◊áne folofola ki hono fakatahataha◊i Hono kakaí ◊o hangå koe fakatahataha◊i ◊e he motu◊a moá hono ◊uhikí ◊i hono lalokapakaú (vakai, Mãtiu 23:37).

Te ke lava ◊o ◊ilo ◊a hono ngaahi faka◊aonga◊i ◊o e ongo-ongoleleí ◊i ha ngaahi me◊a ◊oku tau anga∑maheni mo ia,◊aki ha◊o faka◊aonga◊i kinautolu pea mo ho◊o fakakaukaú.◊O hang å ko ◊ení, ◊e lava ke fakatatau ◊a e lotú ki ha letiõ,

◊oku lava ke fakatatau ◊a e tãpuaki fakapåteliaké ki heLiahoná, pea ◊e lava ke fakatatau ◊a e ◊amanakí ki he huelo◊o e la◊á ◊i he◊ene huhulu ◊i he ngaahi ◊aó. Te ke lava ◊omamata ki he ngaahi låsoní ◊i he ngaahi me◊a kuó ke a◊usiatonu ◊i he ngãué, ◊i he ngaahi fatongia faka◊apí, pe ko ho◊ofeohi mo e kakai kehé (vakai, “Ko e Fekumi ki he NgaahiLåsoní ◊i he Feitu◊u Kotoa på,” peesi 24–30).

Na◊e fokotu◊u mai ◊e ◊Eletã Peeka ha founga ki honokumi ◊o e ngaahi fakafehoanakí:

◊Oku tatau ◊a e ____________ mo e ___________◊O hangå ko ◊ene hã atu ◊i laló, ◊e faka◊aonga◊i ◊a e founga

ko ◊ení ki hono ako◊i ◊o e fakatomalá. ◊Oku toe mahinoange ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊o e fakatomalá ◊oku ◊ikai lava ◊o sioki aí ◊i he◊etau fakatatau ia ki ha fa◊ahinga me◊a faingofuamo tau maheni mo ia. Na◊e ako◊i ◊e ◊Eletã Peeka ◊o pehå:

“To◊o mai ◊a e tefito ko e fakatomalá.

“ ◊Oku tatau ◊a e mo e ___________

“Ko e hã e me◊a anga-maheni ◊oku ◊ilo◊i ◊e he toko tahakotoa på ◊e lava ke fakatatau ◊aki ◊a e fakatomalá? Tau pehåpå ◊oku tau faka◊aonga◊i ◊a e koá.

“ ◊Oku tatau ◊a e mo e “(vakai, TeachYe Diligently, 36–37; toe vakai ki he peesi 00 [34]).

Ko e Ngaahi S∏pinga Kehe ◊o e Fakafehoanakí

Ko e fakahokohoko ◊eni ◊o e ngaahi fakafehoanaki kehe te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊i ho◊o ako◊i ◊a e ongoongo-leleí:

◊Oku tatau ◊a e ako ◊o e folofolá mo ha kãtoanga kai.

◊Oku tatau ◊a e fãnaú mo ha ngaahi koloa.

◊Oku tatau ◊a e tuí mo ha pã.

◊Oku tatau ◊a e folofolá mo ha vaka kaufaki mo◊ui ◊i ha tahi hou.

◊Oku tatau ◊a e angahalá mo ha ◊one◊one holo.

Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á

◊O hangå ko e fakafehoanakí, ◊oku felave◊i ◊a e ngaahilåsoni fakataumu◊á mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o engaahi me◊a ◊oku ◊ikai lava ke tau sio pe ala ki aí pea mo

e ngaahi me◊a fakatu◊asino ◊oku tau anga∑maheni mo iá.Ka neongo ia, te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ki he låsoni faka-taumu◊á ha me◊a ◊oku mo◊oni ka ◊oku ◊ikai ko ha◊o talanoa på ◊o kau ki ai. ◊O hangå ko ◊ení, ke tokoni◊i kemahino ki he kau akó ◊a e ola ◊o e fakama◊a ◊a e faka-tomalá, ◊e lava ke faka◊ali◊ali ◊e he faiakó ha pã koa pea ◊ea◊u pe ki hano faka◊aonga◊i ke fufulu ◊a e ◊ulí mei he nima◊o e ta◊amasi◊í pe ta◊ahiné.

Ko e Ngaahi S∏pinga Kehe ◊o e Ngaahi Låsoní Fakataumu◊á

◊Oku tokoni◊i ◊e he ngaahi s∏pinga ko ◊ení hono fakatã-taa◊i ◊a e founga hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi låsoni faka-taumu◊á:

� Hanga ◊o faka◊ali◊ali ha såniti ke fakahã ◊a e ke faka◊ali◊ali◊oku ◊ikai lava ke fakamavahevahe◊i ◊a e ngaahi ouaú moe ngaahi fuakavá. Hili iá pea ◊eke ange pe ko e få ◊a etafa◊aki ◊o e sånití ◊oku mahu◊inga angé. (◊Oku mahu-◊inga tatau pe ◊a e ongo tafa◊akí.). ◊Eke ange ki he kauakó pe te nau lava ◊o fakamavahevahe◊i ◊a e ongo tafa◊aki◊o e sånití. Hili iá pea fakamatala◊i ange ◊oku ◊ikai lava kefakamavahevahe◊i ◊a e ngaahi ouaú pea mo e ngaahifuakavá, ◊o hangå på ko e ◊ikai lava ke fakamavahevahe◊i◊a e ongo tafa◊aki ◊o e sånití. Toe fakamahino ange ◊okufie ma◊u ◊a e ngaahi ouaú pea mo e ngaahi fuakavá kaelava ke ke h° ki he ◊afio◊anga ◊o e ◊Otuá, ◊o hangå ko efa◊a fie ma◊u ◊o e sånití ke totongi h° ◊aki ki he ngaahime◊a ◊oku faí.

� Ke fakamamafa◊i ◊a e mahu◊inga fakafo◊ituituí, tuku ki hekau akó ke nau fokotu◊utu◊u ha ki◊i pãsolo faingofua ◊a iakuó ke ◊osi to◊o ◊e koe mei ai ha ki◊i konga ◊e taha. Hanga◊o fakafoki ange, ◊i he taimi te nau ◊eke atu ai ◊a e konga◊oku pulí. Peá ke ◊eke ange pe ko e hã ◊oku mahu◊inga ai◊a e konga na◊e pulí. Hili iá peá ke fakamatala◊i ange ◊okutatau tofu på ◊a e konga pãsolo taki taha mo e kau må-mipa ◊o e fãmilí pe kalasí. ◊Oku mahu◊inga ◊a e toko tahakotoa på.

� Faka◊ali◊ali ange ha mape ke fakatãtaa◊i ◊aki ◊a e mahu-◊inga ◊o e ongoongoleleí. ◊Eke ange på ko e hã hono◊uhinga ◊oku tau faka◊aonga◊i ai ◊a e ngaahi mapé. Hiliiá hanga ◊o fakafehoanaki ◊a e mapé ki he ongoongo-leleí. Fakamatala◊i ange ◊oku tataki kitautolu ◊e heongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí, ◊o hangå pe ko e mapé.◊Okú ne tokoni◊i kitautolu ke tau nofo ◊i he hala ◊okufakatau ki he mo◊ui ta◊engatá fakataha mo ◊etau TamaiHåvaní.

� Tã ha fakatãtã ◊o ha ongo fu◊u ◊akau ke ako◊i hono toka-nga◊i mo hono tauhi ◊o e folofola ◊a e ◊Otuá hili hono tõia ◊i hotau ngaahi lotó (vakai, ◊Alamã 32:28–43), tã hafakatãtã ◊o ha ongo fu◊u ◊akau—◊oku mo◊ui lelei ◊a e fu◊u◊akau ◊e tahá, ◊a ia ko e kelekelé ◊oku hauhau mo leleipea ◊oku ◊ikai ke mo◊ui lelei ◊a e fu◊u ◊akau ◊e tahá pea◊oku pakukã mo kovi ◊a e kelekelé.

201

fakatomalá

fakatomalá

_koá_


Ko e Taimi ◊Oku Faka◊aonga◊i ai ◊a e Fakafehoanakípea mo e Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á

◊Oku lahi ◊a e ngaahi founga ◊e faka◊aonga◊i ai ◊a e faka-fehoanakí pea mo e ngaahi låsoni fakataumu◊á, ka ◊efakatautautefito ◊ene ◊aongá ◊i he taimi ko å ◊e fie ma◊u aike ke:

� Feinga ke ma◊u ◊a e tokanga ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í. Teke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e fakafehoanakí pea mo engaahi låsoni ◊oku ako mei ha fa◊ahinga me◊a ke faka-vave ◊aki ◊ene fakamãnako ki he kau akó, pea fakafe◊i-loaki ha kaveinga pe tefito◊i mo◊oni ◊o ha låsoni.

� Fakahoko ◊aki ha◊o fakamatala◊i fakakongokonga lalahi◊o ha låsoni. Mahalo ◊e ◊i ai på taha taimi te ke fa◊u ai fo◊ilåsoni kakato ◊o faka◊aonga◊i ◊a e fakafehoanakí pe låsonifakataumu◊á.

� Faka◊osi fakanounou pea mo fai ha fakalotolahi. Hiliho◊o ako◊i ha tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí, te kelava ke faka◊aonga◊i ◊a e fakafehoanakí pe låsoni fakatau-mu◊á ke fakanounou◊i ◊a e me◊a kuo ◊osi alea◊í pea mofaka◊ai◊ai ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nau fakahã hangaahi liliu ◊aonga ◊i he◊enau mo◊uí.

NGAAHI ME◊A ◊OKU FAKATÅTAA◊Í

Te ke ongo◊i ◊i he taimi ◊e ni◊ihi ko e founga lelei tahake ako◊i ◊aki ha fo◊i tefito◊i mo◊oni pau pe ngãue ko honofakatãtaa◊í. ◊Oku lava ke ngãue◊aki ◊a e fakatãtaa◊í ke ako◊iha ngaahi poto fakangãue ◊o hangå ko e tã ◊o e ngaahihivá mo e ngaahi himí, fakahoko ◊a e tokoni feesi ◊eití,ta◊o maá, ha◊i ◊o e fakaponá, faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi nãu-nau hisitõlia fakafãmilí pe ko hano fakahoko ha ouau ◊oe lakanga fakataula◊eiki. Hili ho◊o fakatãtaa◊í, ◊e lava ke◊oange ha faingamãlie ki he kau akó ke nau ◊ahi◊ahi◊i ◊a eme◊a na◊e faí.

Kapau te ke fakaafe◊i mai ha taha kehe ke ne fakatãtaa◊iha founga pe poto fakangãue, fakapapau◊i ke ke tokoni◊i ia◊i he fai ◊ene teuteú.

Founga ◊o Hono Teuteu◊i pea mo Hono Fai ◊o haFakatãtaa◊í

Muimui ◊i he ngaahi founga ko ◊ení, ◊i he teuteu ke faka-tãtaa◊i ha me◊á.

1. Kapau te ke fai hono fakatãtaa◊í, peá ke ako hono faka-hokó. Fakapapau◊i ◊e lava ke ne fakakakato hono ngaahikaveingá pea te ke lava ◊o fakahoko ia ◊i he taimi ◊okutuku atú. Toe fakapapau◊i ◊oku fe◊unga mo e ni◊ihi ◊okúke ako◊í koe◊uhí ke ◊oua na◊a faka◊ita◊i kinautolu ◊i he◊e-nau feinga ke fakahoko ◊a e ◊ilo fo◊ou ko iá.

2. Toe vakai◊i ha fa◊ahinga nãunau pe me◊angãue ◊oku◊aongá. Fakapapau◊i ◊oku lalahi fe◊unga ◊a e ngaahime◊a ko iá ke lava ◊o mamata ki ai ◊a e kau akó pe lava

ke fakamatala◊i kinautolu kapau ◊oku nau fu◊u iiki.Kapau kuó ke ◊osi kole ki ha taha kehe ke ne fakatã-taa◊i ha me◊a, pea ◊oku ◊ikai te ke fie ma◊u ke ne ◊omi ◊ae ngaahi nãunaú pe me◊angãue ◊oku fie ma◊ú, kole kihe tamasi◊í pe ta◊ahiné ke ne teuteu ha lisi ◊o e ngaahime◊a ◊oku fie ma◊ú ke ke ◊omi. Kapau ◊okú ke fie ma◊u◊a e kau akó ke nau toe fakahoko ◊a e me◊a na◊e ako◊i ◊ihono faka◊ali◊alí, pea ◊omi kotoa ◊a e ngaahi me◊angãué mo e ngaahi nãunau ◊oku fiema◊u ke nau ngã-ue◊akí. ◊E lava ke ◊omi ha lau◊i pepa vakai◊i ke takitãuhiho◊o kalasí. ◊Oku totonu ke ◊asi ◊i he la◊i pepá ◊a e fuape ngaahi me◊a ke ngaohi ◊aki ◊a e me◊a ko iá pea ◊i helolotonga hono fakatãtaa◊í.

3. ◊E ◊aonga ke ◊omi ◊a kinautolu ◊oku ◊ilo mahino ki ai ◊a efounga ◊o e me◊a ◊oku faí ke nau tokoni lolotonga iá ◊okuako ◊e he kau akó ◊a e fa◊ahinga poto ko ia na◊e toki faka-tãtaa◊í. Kapau ◊oku pehå, tomu◊a talanoa mo e kakai ko◊ení.

4. Fokotu◊utu◊u ◊a e loki akó koe◊uhí ke lava ◊o sio mofanongo ◊a e toko taha kotoa på.

5. Ka fie ma◊u, pea fokotu◊utu◊u ke fakama◊a ◊a e feitu◊u koiá hili ◊a e faka◊ali◊alí.

Muimui ◊i he ngaahi sitepu ko ◊ení ki hono fakahoko ◊o hafaka◊ali◊ali:

1. Fakamatala◊i. Tokoni ki he kau akó ke mahino kiatekinautolu ◊a e taumu◊a ◊o e faka◊ali◊alí pea mo e ngaahi◊uhinga ki hono founga fakahokó. Toe tokoni kiakinautolu ke nau vakai angé pe ◊e ◊aonga fåfå kiakinautolu ◊a e foungá, anga hono hokohokó pe potofakangãue ko iá.

2. Fakatãtaa◊í. Fakahã ange ◊a e anga hono faka◊aonga◊i ◊o efoungá, anga hono hokohokó pe poto fakangãue ko iá.◊Oku totonu ke ne ◊omi ha s∏pinga, pe fa◊ifa◊itaki◊anga kemuimui ki ai ◊a e kau akó.

3. Akoako ngãue◊akí. Tuku ange ki he kau akó ke nau akoke ngãue◊aki ◊a e foungá. Lolotonga hono ako ke ngãue-◊akí, ◊oku totonu ke ke vakai◊i, ako◊i pea mo tokoni ◊i hetaimi ◊oku fie ma◊u aí. Fa◊a kãtaki, mahino, loto pau peamo fakalotolahi.

Vakai ki he peesi 00 [168] ke sio ai ki ha s∏pinga honofaka◊aonga◊i ◊o e faka◊ali◊alí ke ako◊i ha tefito◊i mo◊oni.

FANGA KI◊I ◊πMISI FAKATÅTÅ ◊OKU FOKOTU◊UTU◊U[DIORAMA] (toe vakai foki ki he NGAAHI ◊πMISIPEPA ◊OKU FOKOTU◊Ú)

Ko e Tiolamá (Diorama) ko ha fanga ki◊i ◊∏misi fakatãtãia ◊oku fokotu◊utu◊u. ◊Oku lava ◊e he fanga ki◊i ◊∏misi fai-ngofuá ni pea mo e ngaahi fakatãtaá ◊o ◊ai e ngaahi talanoáke manatu◊i fuoloa pea mo mãlie ki he fãnaú.

202


Ngaahi S∏pinga ◊o e Ngaahi Fakatãtaá pea mo eNgaahi ◊πmisí

Te ke lava ◊o kole kia kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nautokoni ke ngaohi ◊o e ◊∏misi fakatãtaá mo e ngaahi fakatã-taá lolotonga ◊a e kalasí pe ko ha◊o ◊omi ha ngaahi fakatãtãke faka◊aonga◊i mo e ◊∏misi fakatãtaá kuó ke ◊osi ngaohí.

Founga Hono Ngaohi ◊o e Tou Mãsimá

ipu masima ◊e 1ipu mahoa◊a ◊e 4såpuni t∏ lolo ngaohi kai ◊e 1ipu vai ◊e 2Me◊a fakalanu me◊atokoni (fa◊iteliha på)

Fakataha◊i ◊a e mãsimá mo e mahoa◊á. Fakataha◊i ◊a eloló, vaí pea mo e fakalanu me◊atokoní kapau ◊oku fie ma◊u◊i ha poulu kehe. Hili iá pea fakataha◊i ◊a e loló pea mo evaí ki he mahoa◊á pea mo e mãsimá. Natu ◊a e ngaahi me◊akuo ◊osi fakataha◊í ke hoko ko ha tou. Fa◊o ◊a e fo◊i toú ki hafa◊ahinga me◊a ◊oku ◊ikai ◊alu ki ai ◊a e ◊eá ke mol° ma◊u på.

Ko e ngaahi fakatãtã ◊oku ngaohi mei he ngaahi puhápea mo e ◊° peletí ◊e lava ◊o faka◊aonga◊i kinautolu ki hatalanoa ◊oku laka hake ◊i he tahá.

NGAAHI FEAL‰LEA◊AKÍ

Vakai ki he, “Ko Hono Fakahoko e Ngaahi Fealålea◊akí,”peesi 70–72.

FAKATULAMA◊Í

◊I hono fai ◊o e fakatulama◊í, ◊oku fakatãtaa◊i ai ◊e hekakaí ha fo◊i talanoa. ◊E lava ke ma◊u ◊e kinautolu ◊okú keako◊í ha ◊ilo lahi ange ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊aki hano fakatulama◊i ◊a e ngaahi faka-matala mei he folofolá, hisitõlia ◊o e Siasí, pe ngaahi maka-sini ◊a e Siasí.

Ngaahi Founga Kehekehe ◊o e Fakatulama◊í

◊Oku lahi ◊a e fa◊ahinga founga kehekehe ◊o e fakafaiva◊ípe fakatulama◊í. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o:

� Lau ha fakamatalá (pe ko ha◊o ◊oange ki ha taha kehe kene lau ◊a e fakamatalá) lolotonga ia ◊oku fakatãtaa◊i faka-longolongo på ◊e kinautolu ◊oku kaú.

� Fai ◊a e fakamatalá pea hili iá tuku ange kia kinautolu◊oku kaú ke nau fakatãtaa◊i fakalongolongo pe faka◊ao-nga◊í e leá. ◊Oku fiefia ma◊u på ◊a e fãnau ∏kí ke tu◊o lahihono fakatãtaa◊i ◊o ha talanoa, ◊o nau fakatãtaa◊i ◊a ekakai kehekehe ◊i he taimi taki taha.

� Tomu◊a teuteu ◊a e ngaahi leá ke lau ◊e kinautolu ◊e kaú ◊ihe kalasí.

� Tuku ki ha ni◊ihi ◊o kinautolu ◊oku kaú ke nau fakatãtaa◊ifakalongolongo ha talanoa ◊oku tau anga∑maheni mo iapea hili iá tuku ki he toengá ke nau mate◊i pe ko e hã etalanoa na◊e fakatãtaa◊í.

� Faka◊eke◊eke ha taha ◊o hangå på ko ha toko taha ia meihe folofolá pe hisitõlia ◊o e Siasí. ◊O hangå ko ◊ení, te kelava ◊o kole ki ha taha ke ne fakafofonga◊i ◊a e konga ◊aSemí ko e taha ia ◊o e ngaahi foha ◊o Noá. Te ke lava ◊okole ki he tokotaha ◊okú ne fakafofonga◊i ◊a Semí ke nefakamatala ◊o kau ki he malanga ◊a Noá, lõmakí, ◊a◊aképea mo e ◊aho na◊e lava ai ◊a Noa mo hono fãmilí ke toeluelue ◊i he funga fonuá. (Kapau ◊okú ke loto ke faka-hoko ha “ ◊initaviu” pehå ◊oku totonu leva ke ke tomu◊atalanoa ki he tokotaha na◊e vahe◊í, pea tala ange ki hetamasi◊í pe ta◊ahiné ◊a e ngaahi fehu◊i te ke ◊eké.)

Founga hono Teuteu pea mo Fakatulama◊i ◊o haTalanoá

Tatau ai på pe ko e hã e founga ◊oku fakahoko ai honofakatulama◊i ◊o ha talanoa, ◊oku totonu på ke mahino ◊enefekau◊aki mo e låsoní. ◊Oku totonu ke tokoni hono fakatu-lama◊i ki he kau akó ke nau manatu◊i ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊Oku totonu ke nau ◊omai hangaahi põpoaki ◊oku faingofua mo mahinó. ◊Oku totonu ke

203

NGAAHI MAKA

SIPI KAFU

TOU MÅSIMAPELETI

PEPANGAAHI

VA◊AKAU

NGAAHI

KAATI PELUKÍ

PEPA

FEFEKA


◊oua na◊á ne to◊o ◊a e toputapu ◊o e folofolá pe ngaahi me◊afakahisitõliá.

◊E hanga ◊e he ngaahi teunga faingofuá ◊o hangå ko engaahi pulupulu pea mo e ngaahi tatã ◊o ◊ai ke toe mãlieange hono fakatulama◊i ◊o e talanoá, tautautefito ki hefãnaú. Te ke toe ◊ilo◊i foki ai ◊oku tokoni ke faka◊aonga◊ai ◊ae ngaahi pine hingoá ke ◊ilo◊i ◊aki ◊a e kakaí ◊oku fakatãtaa◊i◊e kinautolu ◊oku kaú.

◊E fakapikopiko ha ni◊ihi ◊o e kau akó ke nau fakatãtaa◊i◊ae ngaahi konga ◊a e kakai ◊i he folofolá pe hisitõlia ◊o eSiasí. Te ke lava på ◊o ma◊u ha ngaahi founga ke kau ai ◊a ekau akó ni hono fakahoko ◊o e tulamá. Hangå ko ◊ení, ◊etoe fiemãlie ange ha ni◊ihi ia ◊o e fãnaú ◊i ha◊anau fakatã-taa◊i ha fanga manu. Te nau toe fiefia foki ◊i hono ◊ai ◊a engaahi ongó hangå ko e le◊o ◊o e havilí pe ongo ◊o hangaahi va◊e ◊oku lelé. Kapau ◊oku ◊i ai ha ni◊ihi ◊oku ◊ikai kefie kau, ◊oua te ke fakamãlohi◊a kinautolu ke nau kaú.

Ko hono fakahoko ◊a e fakatulama◊i ◊o ha talanoa:

1. Kole kia kinautolu ◊oku fie kaú ke nau kau ki hono faka-tulama◊i ◊a e talanoá. Vahe◊i ange ◊enau ngaahi kongá.

2. Tokoni ke mahino kia kinautolu ◊oku kaú ◊a e talanoa◊oku teuteu ke nau fakatulama◊í pea mo e kakai ◊oku ◊a-manaki ke nau fakatãtaa◊í.

3. Lolotonga hono fakatulama◊i ◊a e talanoá, tokoni kiakinautolu ◊oku kaú pea mo ◊enau ngaahi kongá ◊o ka fiema◊u. Te nau fiema◊u koe ke ke fakamanatu◊i ange kiakinautolu ◊a e ngaahi lea ◊e ngalo lolotonga hono faka-tulama◊i ◊a e talanoá. Kapau ◊okú ke ako◊i ◊a e fãnaú, ◊elava ke ke ◊eke ha ngaahi fehu◊i ke fakamanatu◊i angekiate kinautolu, ◊o hangå ko e “Ko e hã e me◊a te ke faika hoko mai aí? ” pe “Ko e hã e me◊a te ke lea ◊aki hetaimí ni?”

◊Oku ◊ikai totonu ke to◊o kotoa ◊e he fakatulama◊i ◊o etalanoá ◊a e taimi låsoní. Fakapapau◊i ke tuku ha taimife◊unga ◊i he faka◊osinga hono fakatulama◊i ◊o e talanoá kefehu◊i kia kinautolu na◊a nau kaú ◊a e me◊a na◊a nau akó.Tokoni kia kinautolu ke nau fakafekau◊aki ◊a e põpoaki na◊e◊omai ◊e hono fakatulama◊i ◊o e talanoá ki he låsoní pea kihe◊enau mo◊uí taki taha.

Ngaahi Fakatokanga kau ki hono Fakatãtaa◊i ◊o e◊Otuá ◊i hono Fakatulama◊i ◊o ha Talanoa

“ ◊Oku ◊ikai ke fakatãtaa◊i ◊a e ◊Otua ko e Tamaí pea mo eLaumãlie Mã◊oni◊oní ◊i he ngaahi fakataha◊angá ngaahitulamá pe ngaahi koniseti hivá.

“Kapau ◊oku fakatãtaa◊i ◊a e Fakamo◊uí, ◊oku totonu kefakahoko ia ◊aki ◊a e loto◊apasia mo e faka◊apa◊apa mã-◊olunga taha. ◊Oku totonu ke ◊oange ◊a e konga ko iá kiha kakai på ◊oku nau ◊ulungãanga lelei. ◊Oku totonu ko elea på na◊e faka◊aonga◊i ◊e he Fakamo◊uí ◊i he folofolá ◊elea◊aki ◊e he toko taha ◊okú ne fakatãtaa◊i Iá.◊Oku ◊ikai

totonu ke hiva pe tau◊olunga ◊a e toko taha te ne fakatã-taa◊i Iá.

“ ◊I he ◊osi ◊a e faivá, ◊oku totonu ke ◊oua ◊e tui ◊e he tahako iá ◊a e teungá ◊i he feitu◊u ◊oku talitali ai ◊a e kakaí pe koha toe feitu◊u på. ◊Oku totonu ke fetongi ◊i he taimi pe koiá ki hono vala pe ◊o◊oná.

“ ◊Oku totonu ke ◊oua na◊a fakatãtaa◊i pe fakatulama◊i ◊ehe fãnaú ◊a e Fakamo◊uí tuku kehe ◊i hono fakatãtaa◊i ◊o e◊alo◊í” (Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, Tohi Fika Uá: Kau Taki ◊o eLakanga Fakataula◊eikí pea mo e Ngaahi Houalotú [1998], 00[279]).

Te ke lava ke kole ki ha toko taha fakamatala ke ne laumei he folofolá ◊a e ngaahi lea na◊e folofola◊aki ◊e heFakamo◊uí.

NGAAHI ◊EKITIVITπ TÅ FAKATÅTAÁ

Ko e taha e founga ke tokoni ke mahino ki he kau akó◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ko e ◊oange kenau tã ha ngaahi fakatãtã. ◊Oku ◊oange ◊e he tã fakatãtaá ◊ae faingamãlie kiate kinautolu ke nau fakatotolo mo fakahãe mahino ◊oku nau ma◊ú pea mo ◊enau ngaahi ongo ki hengaahi talanoa ◊o e ongoongoleleí pea mo e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊oku alea◊í.

Ngaahi S∏pinga ◊o e ◊Ekitivit∏ Tã Fakatãtaá

� Tuku ki he kau akó ke nau tã ha ngaahi fakatãtã ◊okufelãve◊i mo e kaveinga ◊o e låsoní. ◊O hangå ko ◊ení, te kelava ◊o ◊ai ke nau tã ◊a e ngaahi fakatãtã ◊o kau ki honaungaahi ◊apí, honau ngaahi fãmilí, mãlõlõ ◊eva, vahe-hongofulú pe ko e teuteu ke õ ki he temipalé.

� Tuku ki he kau akó ke nau ngaohi ha fakatãtã ◊oku tau-tau he holisí pe siate ◊oku hiki ai ◊a e ngaahi me◊a mahu-◊inga ◊i he ngaahi ta◊u hokohoko ◊a ia ◊oku fekau◊aki moe låsoní. Tuku ke nau ngãue fakataha ◊i ha la◊i pepa lõloapå ◊e taha.

� Fai ha talanoa. Hili iá pea tuku ki he kau akó ke nau tãha ngaahi fakatãtã ◊oku fakahaa◊i ai ◊a e ngaahi ongo◊oku nau ma◊u kau ki he talanoá.

� Hili ho◊o fai ◊a e talanoá, kole ki he toko taha kotoa på kene tã ha fakatãtã ◊o kau ki ha konga pau ◊i he talanoá.Tuku ke faka◊aonga◊i ◊e he kau akó ◊enau ngaahi fakatãtaáke toe fakahoko ◊aki ◊a e talanoá. Te ke lava ◊o fakapipikihokohoko ◊a e ngaahi fakatãtaá pea faka◊ali◊ali kinautolu◊i ha ki◊i puha ◊oku faka◊aonga◊i ke faka◊ali◊ali ai ◊a engaahi fakatãtaá kuo ◊osi fakapipiki fakataha ◊o takatakai(vakai, “Ngaahi Puha Fakatãtã Takaí” peesi 219).

� Hiva◊i pe tã ha tepi ◊oku hiki ai ha fo◊i himi pe hiva ◊a ePalaimelí. Tuku kia kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nau tã hangaahi fakatãtã ◊oku fakahaa◊i ai ◊a ◊enau ngaahi faka-kaukaú pe ongo ◊oku nau ma◊ú ◊i he taimi ◊oku naufanongo ai ki he himí pe hivá.

204


Ngaahi Fakahinohino ki hono Fakahoko ◊o eNgaahi ◊Ekitivit∏ Tã Fakatãtaá

◊I he taimi ◊okú ke ◊ai ai ◊a e kakaí ke nau tã fakatãtã hako ha konga ◊o e låsoní, fakapapau◊i ◊oku felãve◊i ◊a e ◊ekitiv-itií mo e tefito◊i mo◊oni ◊okú ke ako◊í. Ka neongo ia, ◊ouana◊á ke tuku ◊a e ◊ekitivitií ke fakatefito ai ◊a e låsoní. ◊Ai ◊a engãué ke faingofua på koe◊uhí ke lava ◊e he kau akó ◊o faka-kakato ia ◊i ha ki◊i taimi nounou. Fakapapau◊i ◊okú ke ma◊ukotoa ◊a e ngaahi nãunau ◊oku fie ma◊ú.

Fakalotolahi◊i ◊a e kau akó ke faka◊aonga◊i ◊enau ngaahifakakaukaú ◊i he taimi ◊oku nau tã fakatãtã aí. ◊Oua te ke ◊ai◊a e fãnaú ke nau ongo◊i ◊oku ◊i ai ha founga pau ki hono tã◊o ha fakatãtã. ◊I he◊enau tã ◊a e fakatãtaá, fakah∏kihiki◊itatau på kinautolu ◊i he feinga ◊oku nau faí. Kapau ◊oku ◊i aiha◊o fehu◊i ◊o kau ki ha fakatãtã ◊oku tã ◊e ha taha, “ Ko ehã e me◊a ◊okú ke taá?” Ka ke pehå ange, “Fakamatala◊i maiangé ho◊o fakatãtaá?”

Mei he taimi ki he taimi, te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a engaahi peesi valivalí mei he Konga ◊a e Fãnaú. ◊I he taimi teke tuku ange ai ki he fãnaú ke nau valivali ◊a e ngaahi faka-tãtã ◊o e Fakamo◊uí, fakamanatu ange ke nau fai ◊i he angafaka◊apa◊apa pea mo e loto◊apasia.

◊I he hokosia e taimi ke hoko atu ai ◊a e låsoní, mahalote ke loto ke kole ki ho◊o kau akó ke nau taki taha tala mai◊a e fakatãtã ◊oku nau taá. ◊Eke ange kia kinautolu ◊a e ange◊ene felave◊i ◊a e ngaahi fakatãtaá mo e låsoní. Fakaafe◊ikinautolu ke vahevahe mai ◊a e ngaahi ongo ◊oku nau ma◊ukau ki he me◊a na◊a nau ◊osi taá. ◊Oku fa◊a ◊aonga ◊i he taimi◊e ni◊ihi ke faka◊ali◊ali ◊a e ngaahi fakatãtaá ◊i he toenga ◊o elåsoní.

Kapau ◊okú ke ako◊i ha kalasi ◊i he Lotú, fakalotolahi◊i ◊ae kau måmipa ◊o e kalasí ke fakahã ◊enau ngaahi fakatãtaáki honau ngaahi fãmilí. ◊E tokoni ◊eni kia kinautolu ke naumanatu◊i ◊a e me◊a na◊a nau ◊osi akó. ◊E toe ◊oange foki ai kihe mãtu◊á ha faingamãlie ke nau alea◊i ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí mo ◊enau fãnaú.

NGAAHI S∏PINGÁ

Tau pehå ◊oku fakamatala◊i ◊a e faka◊ilonga◊i ◊o e folofoláki ha kakai ◊oku te◊eki ai ke nau mamata ◊i ha taha ◊okú nefaka◊ilonga◊i ◊a e folofolá. ◊E fu◊u faingata◊a ke mahino kiakinautolu kapau te ke feinga ke fakamatala◊i ◊ata◊atã på. Kae mahalo he ◊ikai ke ◊i ai ha◊anau palõpalema kapau te kefakahã ange kia kinautolu ◊a e ngaahi s∏pinga ◊o e ngaahipeesi kuo ◊osi faka◊ilonga◊i ◊i ho◊o folofolá. Fakakaukau angéki hono fakamatala◊i ◊o e vahehongofulú ki he fãnau ◊oku◊ikai mahino kia kinautolu ◊a e ◊uhinga ◊o e fo◊i lea vahe-hongofulu ◊e tahá. ◊E mahino lelei ange kia kinautolu ◊a evahehongofulú kapau te ke fakahã kia kinautolu ha ki◊i s∏-pinga, ◊i ha◊o veteki ◊i he funga tåpilé ha taki såniti ◊e 10peá ke fa◊o ha såniti ◊e taha ◊i ha sila vahehongofulu.

◊I ho◊o hoko ko e faiako ◊o e ongoongoleleí, te kefehangahangai ma◊u på mo e faingata◊a ◊i hono tokoni◊i ◊o eni◊ihi kehé ke mahino kia kinautolu ha fa◊ahinga me◊a na◊ete◊eki ai ke mahino lelei ia ki mu◊a. Ko e taha ◊o e foungake lava◊i ai ◊ení ko hono faka◊aonga◊i ha ngaahi s∏pinga.◊Oku mahu◊inga ke ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oní pea mofakamatala◊i ◊a e founga ke fakahoko ai kinautolú, ka ◊e◊aonga ma◊u på ho◊o faiakó ◊i he taimi te ke toe ◊oange ai ◊ae ngaahi s∏pingá.

◊Oku totonu ke ke ◊oange ma◊u på ◊a e ngaahi s∏pingálolotonga hono fai ◊o e ngaahi låsoní ke tokoni ke faka-papau◊i ◊oku mahino ki he kau akó ◊a e me◊a ◊okú ke ako◊í.◊I he peesi 14 ◊o e tohi ko ◊ení, ◊oku ◊i ai ha talanoa ki hafaiako na◊e totonu ke ne faka◊aonga◊i ha s∏pinga ◊i he lå-soni ◊a e Palaimelí kau ki he fakahaá. Na◊á ne fakahokolelei ◊a e låsoní, ◊o ne faka◊aonga◊i ha founga ◊aonga kehe-kehe. ◊I he faka◊osinga ◊o e låsoní, na◊e fai ◊e he faiakó hangaahi fehu◊i fakamanatu ◊o e låsoní: “Ko hai ◊okú ne ma◊u◊a e mafai ke ma◊u ◊a e fakahã ki he Siasí?” Na◊e hiki kotoa◊e he fãnaú honau nimá. Na◊a nau ◊ilo◊i kotoa ◊a e talí: ko ePalesiteni ◊o e Siasí. Ka na◊e toki ◊ilo◊i ◊e he faiakó, na◊e ◊ikaike ◊ilo◊i ◊e he fãnaú ◊a e ◊uhinga ◊o e fo◊i lea fakahaá. Kapauna◊á ne ◊oange ha fanga ki◊i s∏pinga faingofua ◊i he kongaki mu◊a ◊o e låsoní, ◊o hangå ko ha me◊a fakafo◊ituitui na◊ehoko tonu ◊a ia na◊e tataki ai ia ◊e he Laumãlie Mã◊oni◊onípe ko e fakamatala ◊o e folofola ◊a e ◊Eikí kia Siosefa Sãmita◊i he ◊Uluaki Mata-me◊a-ha-maí, ne mei pehå ha hoko hafu◊u faikehekehe.

Founga Hono Faka◊aonga◊i ◊o e Ngaahi S∏pingá

◊Oku lahi ◊a e ngaahi founga ke fakahoko ai ◊a e ngaahis∏pingá. Ka ko e me◊a mahu◊inga tahá ko ho◊o faka◊aonga◊i◊a e ngaahi s∏pingá ke tokoni ki he kau akó ke mahino leleiange ◊a e me◊a ◊okú ke ako◊í. Ko e ni◊ihi ◊eni ◊o e ngaahifakakaukaú.

Ngaahi S∏pinga Anga∑maheni ◊o e Ngaahi Fakakaukau◊Oku ◊Ikai Anga∑maheni ki aí

Kapau ◊oku mou alea◊i ha fakakaukau ◊oku ◊ikai an-ga∑maheni mo ho◊o kau akó, te ke lava ◊o faka◊aonga◊i hangaahi s∏pinga pau mo anga∑maheni ke tokoni ke mahinokia kinautolu. ◊O hangå ko ◊ení, kapau ◊okú ke talanoa ◊ofekau◊aki mo e ngaahi ouau ◊o e lakanga fakataula◊eikí, teke lava ◊o pehå, “Ko e Papitaisó, ko e sãkalamånití, pea moe mali ◊i he temipalé ki he ta◊engatá ko e ngaahi s∏pinga ia◊o e ngaahi ouau ◊o e lakanga fakataula◊eikí.” Kapau te ke ◊aiha fakamo◊oni ki he kau palõfitá, te ke pehå, “Ko ◊Åtama,◊‰palahame pea mo Mõsese ko e kau palõfita ia ◊i hekuonga mu◊á. Ko e ni◊ihi ◊o e ngaahi s∏pinga ◊o e kau palõ-fita ◊o e ngaahi ◊aho ki muí ni ko Siosefa Sãmita, Tåvita O.Makei, ◊Eselã Tafu Penisoni pea mo Kõtoni B. Hingikeli.”

205


◊E ngali faingata◊a ◊eni ki he ngaahi fakakaukau ◊o engaahi me◊a ◊oku ◊ikai te tau lava ◊o sio pe ala ki aí, ◊ohangå ko e tuí, fakamolemole ◊o e ngaahi angahalá pe ko ehuhu◊í. ◊Oku fa◊a lelei ma◊u ange på ke ako◊i ◊a e ngaahifakakaukau ko ◊ení ◊aki ◊a e ngaahi talanoá, fakafehoanakipe ngaahi låsoni fakataumu◊á (vakai, “NgaahiFakafehoanakí pea mo e Ngaahi Låsoni Fakataumu◊á,”peesi 200–201).

Ngaahi S∏pinga ◊Okú ne Faka◊ali◊ali ◊a e Ngaahi Poto Faka-ngãué

Ko e founga lelei taha ke ako◊i ◊aki ha poto fakangãue kohono faka◊ali◊ali hono founga faí. ◊O hangå ko ◊ení:

� Ke tokoni ki he ni◊ihi kehé ke nau ako ◊a e founga honoteuteu◊i ha låsoní, vahevahe kongokonga lalahi ◊a e faka-hokohoko ◊o ha låsoni kuó ke ◊osi teuteú.

� ◊Oua te ke tala ange ki he ni◊ihi kehé ◊o kau ki he ngaahitokoni ki he akó ◊oku ma◊u ◊i he folofolá pea ◊oange hafakamatala ki he founga hono faka◊aonga◊i kinautolú,kae tuku ke fakaava ◊enau folofolá ki he Fakahinohino kihe Folofolá pea mo ha ngaahi tokoni kehe. Hili iá fakahãange ◊a hono founga faka◊aonga◊i kinautolú.

Ngaahi S∏pinga ◊Okú ne Faka◊ali◊ali ◊a e Ngaahi Tefito◊iMo◊oní

◊Oku lava ke faka◊ali◊ali ha ni◊ihi ◊o e ngaahi tefito◊imo◊oní.◊Oku fakahã mai ◊e he talanoa ko ◊ení ◊a e foungahono faka◊ali◊ali ◊e ha faiako Palaimeli ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊oe fevahevahe◊akí:

“Na◊e fakamatala nounou ha faiako ◊i ha kulupu ◊o efãnau ta◊u tolu ◊i he Palaimelí ◊o kau ki he fe◊inasi◊akí hiliia na◊á ne fai mo ha ongo ki◊i talanoa nounou ◊o kau kihe fãnau na◊a nau fevahevahe◊aki e ngaahi me◊a na◊a nauma◊ú. Hili iá na◊á ne tuku ha ◊° nusipepa ki he falikí peana◊á ne ◊oange ki he ki◊i tamasi◊i mo e ta◊ahine taki tahaha fo◊i pulu ◊umea. Na◊á ne vakai ◊oku fõsi◊i ange ◊ene ki◊ifo◊i pulu ◊umeá ◊i ha toe taha pea na◊á ne fakaafe◊i tahataha ◊a e tamasi◊i mo e ta◊ahine taki taha, ke vahevahepea mo ia. ◊I he fuofua taimí na◊e ◊ikai fie vahevahe ◊a efãnaú, ka ◊i he◊enau mamata ki he◊ene loto ke vahevahemo kinautolú, na◊a nau kamata ke fiefia ke vahevahe—◊o◊ikai ngata på ki he◊enau faiakó, ka ◊iate kinautolu takitaha. Na◊e ◊ikai ngata på hono faka◊atã ◊e he låsoní ◊a efãnaú ke nau ◊ilo◊i ◊a e fakakaukau ◊o e fevahevahe◊akí, kake nau toe a◊usia tonu ◊a e ngaahi ongo ko e konga ia ◊o eako ke vahevahé” (Janelle Lysenko, “Tools for TeachingTots,” Ensign, Mar. 1987, 71).

Ngaahi Talanoa ◊Okú ne ◊Omi ◊a e Ngaahi S∏pinga ◊o eKakai ◊Oku Nau Mo◊ui◊aki ◊a e Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o eOngoongoleleí

Ko e ni◊ihi ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oní, ◊o hangå ko etuí, ◊ofá, mateakí, pea mo e fakatomalá, he ◊ikai lava ke

faka◊ali◊ali kinautolu koe◊uhí ◊oku ◊uhinga ia ki he ngaahimo◊oni fakalaumãlie ◊oku ◊ikai te tau lava ◊o sio ki aí. Kako e ngaahi talanoa te ke lava ai ◊o vahevahe ha ngaahis∏pinga ◊o hono mo◊ui◊aki ◊e he kakaí ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ko ◊ení. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o ako◊i ◊a eanga-tonú ◊i ho◊o faka◊aonga◊i ◊a e talanoa ◊o Siosefa ◊i◊Isipité ◊i he◊ene hola mei he mali ◊o Potifaá. Te ke lava ◊oako◊i ◊a e mo◊ui mateakí ◊aki ha◊o fai ◊a e talanoa ◊o SioneTeila pea mo Uiliate Lisiaté, na◊á na loto fiemãlie ke mole◊ena mo◊uí ka na nofo ◊i he Pil∏sone Kãtesí mo e Palõfitako Siosefa Sãmitá pea mo hono ta◊oketé ko Hailamé. Teke toe lava foki ◊o vahevahe mo ha ngaahi me◊a fakafo◊i-tuitui na◊e hoko tonu kiate koe. ◊E toe lava foki ◊e hengaahi talanoa fa◊ú, kau ai ◊a e ngaahi talanoa fakatãtaá◊o ◊omi ha ngaahi s∏pinga ◊o e founga hono mo◊ui◊aki ◊a engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí. (Ki he ngaahifakahinohino pea mo e ngaahi fokotu◊u ◊i he foungahono ngãue◊aki ◊a e ngaahi talanoá, vakai ki he, “NgaahiTalanoá,” peesi 220–222).

NGAAHI PAPA TUPENU SIPÍ

Ko e ngaahi papa tupenu sipí ◊oku faingofua pe honohiki holó ◊a ia ◊oku faka◊ali◊ali ai ◊a e ngaahi fakatãtaá, kohono anga∑mahení ke fakahoko ◊aki ha talanoa. ◊Okungãue lelei ◊a e me◊angãue fakafaiako ko ◊ení mo e fãnaú.Kapau te ke faka◊aonga◊i ◊a e papa tupenu sipí, mahalo påte ke loto ke fakaafe◊i ◊a e kau akó ke nau tokoni atu kefakapipiki ◊a e ngaahi fakatãtaá. Hili hono faka◊aonga◊i ◊a epapa tupenu sipí ke fakahoko ◊aki ◊a e talanoá, mahalo teke loto ke faka◊atã ◊a e fãnaú ke nau faka◊aonga◊i ◊a e ngaahifakatãtaá ke toe fakahoko ◊aki ◊a e talanoá.

Founga Hono Fa◊u ◊o e Papa Tupenu Sipí

Ko hono fa◊u ◊o e papa tupenu sipí.

1. Hifi◊i ha konga pepa fefeka, palaiuti manifinifi, pe ko hanãunau meimei tatau på.

2. Kosi ha konga tupenu sipi lanu taha, matolu, tupenusipi ◊oku hangå ha nailoní, pe ko ha tupenu lã matoluke hope ◊aki ha ◊inisi ◊e ua ki he tafa◊aki taki taha ◊o e la◊ipapá.

3. Fakahanga ki lalo ◊a e tu◊a ◊o e konga tupenú, tuku ◊a ela◊i papá ◊i he lotomãlie ◊o e konga tupenú. Kofu taka-takai ◊a e tapa◊i papá ◊aki ◊a e ngaahi mui◊i tupenú, peafakama◊u ◊a e ngaahi tapá ki he tu◊a papá.

Founga Hono Fa◊o ◊o e Ngaahi Fakatãtã ◊o e PapaTupenu Sipí

Ke fa◊u ha◊o ngaahi fakatãtã tupenu sipi på ◊a◊au:

1. Tã ha fakatãtã pe ko ha◊o hiki tatau pea mo valivali hafakatãtã mei ha makasini ◊a e Siasí, tohi låsoní pe ko hatoe ma◊u◊anga tokoni kehe på.

2. Kosi ◊a e fakatãtaá.

206


3. Kuluu◊i pe fakapipiki ◊a e fakatãtaá ki ha la◊i pepa ◊okufefeka angé.

4. Fakapipiki ha konga tupenu sipí pe konga sanipepa peko ha nãunau matolu kehe ki he tu◊a ◊o e la◊i pepafefeká. ◊E tokoni ◊eni ki he fakatãtaá ke pipiki ki he papatupenu sipí.

Ko e ngaahi fakatãtã tupenu sipi ◊o e kakaí, fanga monu-manú, pea mo ha ngaahi me◊a ◊e lava ke h° ◊o fakafou mai◊i he Church Materials Catalog. ◊Oku ui kinautolu ◊i he kati-loká ko e ngaahi fakatãtã ◊o e ngaahi nãunau fekau◊aki moe sió.

FANGA KI◊I VA◊INGÁ

◊Oku ◊omi ◊e he fanga ki◊i va◊ingá ha ngaahi me◊a kehe-kehe ki he låsoní pea mo faka◊atã ◊a e kau akó ke fengãue-◊aki ◊iate kinautolu. Te ke lava ◊o ma◊u ha ngaahifakakaukau ki he fanga ki◊i va◊ingá ◊i he ngaahi tohi låsonina◊e fa◊u ◊e he Siasí, ngaahi makasini ◊a e Siasí pea mo eTohi Låsoni Ma◊u◊anga Tokoni ◊a e Efiafi Fakafãmilí.

Founga Hono Fili ◊o e Ngaahi Va◊ingá

◊I ho◊o fili ◊a e ngaahi va◊inga ke faka◊aonga◊i ◊i he låsoní,fakapapau◊i ◊oku nau:

� Fakamamafa◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí ◊okú ke ako◊í.

� ◊Oku fe◊unga mo e fokotu◊utu◊u ◊o e feitu◊u ◊okú ke faiakoaí.

� ◊Oku fe◊unga ki he to◊u ◊o kinautolu ◊okú ke ako◊í pea moe toko lahi ◊o e kulupú.

� ◊Oku mahino faingofua.

� To◊o pe ha ki◊i konga si◊i ◊o e låsoní. ◊I he ngaahi taimi ◊eni◊ihi, ◊oku lava på ke fiema◊u ke fakahoko ha ki◊i va◊inga◊i ha konga lahi ◊o e låsoní, ka ◊oku toki ◊i ai på ◊a engaahi taimi ◊e tali ke fai ai, ka ◊oku ◊ikai ko ha tu◊u-tu◊uni pau ia.

� ◊Oua te ke poupou◊i ◊a e fe◊au◊auhí. ◊Oku totonu ke kefaka◊ehi◊ehi mei he fakapale◊i ◊o e kakai ◊oku nau“ikuná.”

� ◊Oange ki he kau akó kotoa ha faingamãlie ke nau kaupea mo ongo◊i ◊oku nau lavame◊a. ◊Oku totonu ke tataupå ho◊o fakah∏kihiki◊i ◊a e kau akó koe◊uhí ko ◊enaungaahi ngãue leleí.

Ngaahi S∏pinga ◊o e Fanga Ki◊i Va◊ingá

Va◊inga Fakatauhoá

◊Oku kumi ◊e he kau akó ◊i he va◊inga ko ◊ení ha ongohoa◊i kaati ◊e ua ◊oku fekau◊aki hona fakamatalá pe ngaahi

fakatãtaá. Fakakaukau angé ki he s∏pinga ko ◊ení, ◊a ia ◊elava ke faka◊aonga◊i ◊i ha kalasi Palaimelí:

◊Omi ha ngaahi la◊i pepa lahi tatau ◊e 12 ◊a å ◊e lava ◊a etoko taha kotoa på ◊o mamata mai ki aí. ◊I he vahe ua ◊etaha ◊o e ngaahi la◊i pepá, fakapipiki pe tã ai ha ngaahifakatãtã ◊oku felave◊i mo e låsoní. ◊I he vahe ua ◊e tahá, hikiai ◊a e ngaahi fakamatala kau ki he ngaahi fakatãtaá. ◊I hengaahi tafa◊aki ko å ◊oku ◊ikai ke ◊i ai ha ngaahi fakatãtã pengaahi fakamatalá, fakafika ◊a e ngaahi lau◊i pepá mei he 1ki he 12. ◊I he hokosia ◊a e taimi totonu ◊i he låsoní, folahi◊a e ngaahi la◊i pepá ◊i he falikí, ◊aki hono fakahanga hakeki ◊olunga ◊a e fiká, pe ko hano fakapipiki kinautolu ki halau◊i pepa fefeka. ◊Oku ◊ikai fie ma◊u ke fakahokohokokinautolu ki he mata◊i fika totonú.

Ke fakahoko ◊a e va◊ingá, tuku ki he toko taha kotoa påke nau tautaufetongi ◊i hono fili ha lau◊i pepa ◊e ua. Fulihihake ◊a e ongo la◊i pepá ke vakai◊i pe ◊oku ◊i ai ha fakatãtãpea mo hono fakamatalá. Kapau ◊okú na hoa, to◊o kinauamei he toengá. Kapau ◊oku ◊ikai te na tauhoa, toe fakafokiki he feitu◊u na◊e ◊i aí, ◊aki hono fakahanga hake ki ◊olunga◊a e fiká, pea tuku ki he toko taha ◊e hokó ke ne fili ha la◊ipepa ◊e ua. Hili ◊a e tauhoa kotoa ◊a e ngaahi fakatãtaá peamo e ngaahi fakamatalá, alea◊i ◊a e anga ◊ene felave◊i mo elåsoní.

Mahalo te ke loto ke faka◊aonga◊i ha taha ◊o e ngaahifakatãtaá ◊i he fo◊i va◊inga ko ◊ení:

� Hiki ◊a e konga ◊o ha veesi folofola ◊i he lau◊i pepa ◊e tahapea ko e toenga ◊o e veesí ◊i ha lau◊i pepa kehe. Pe koha◊o hiki ◊a e konga ◊o ha kupu◊i lea mei he folofolá ◊i helau◊i pepa ◊e tahá pea mo e toengá ◊i ha lau◊i pepa kehe.◊O hangå ko ◊ení, ◊e lava på ke peheni ha ni◊ihi ◊o engaahi hoá, “Toe Fakafoki mai” mo e “ ◊o e ongoongo-leleí;” “Mata-me◊a-hã-mai ◊a L∏haí” mo e “ki he ◊akau ◊oe mo◊uí”; pea mo e “va◊a ukameá.”

� Hiki ◊a e fika ◊o e tefito ◊o e tui taki taha ◊i ha lau◊i pepakehekehe ◊e 13. Hiki ◊i ha ngaahi lau◊i pepa kehe ◊e 13 ◊ae ngaahi fo◊i lea mahu◊inga mei he tefito ◊o e tui takitaha.

Va◊inga Mate◊i ◊o ha Taha

◊Oku ◊omi ◊e he faiakó ◊i he va◊inga ko ◊ení ha fakahoko-hoko ◊o e ngaahi faka◊ilonga ke tokoni ki he kau akó kenau ◊ilo◊i ha toko taha, feitu◊u, me◊a, talanoa folofola petefito◊i mo◊oni pau. Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e va◊inga ko◊ení ke talateu ◊aki ◊a e låsoní pe fakamamafa◊i ha konga ◊o elåsoní.

Ke fakahoko ◊a e va◊inga ko ◊ení, ◊oange ha ngaahi faka-◊ilonga ke tokoni kia kinautolu ◊okú ke ako◊í ke nau ◊ilo◊i hataha pe ko ha me◊a ◊oku felãve◊i mo e låsoní. ◊Oange tahataha på ◊a e ngaahi faka◊ilongá, ◊oange ki he kau akó hafaingamãlie hili ◊a e faka◊ilonga taki taha ke ne ◊ilo◊i ◊a e

207

ke faka◊aonga◊i ◊a e taki sånití pe ko ha fanga ki◊i me◊a iikiko e fanga ki◊i kongokonga ia ◊o e va◊ingá kapau ◊okú kefaka◊aonga◊i ◊a e papá. Kapau ◊okú ke faka◊aonga◊i ◊a epalakipoé, faka◊aonga◊i ◊a e sioká ke faka◊ilonga◊i ◊a e lakaki mu◊a ◊a e kau akó. ◊Oku totonu ke ako◊i ◊e he fanga ki◊ikaati pe ko hono toe fakamanatu ◊o e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊oteuteu◊i ◊a e ngaahi kãtí kuo hiki ai ◊a e ngaahi fakamatalako ◊ení:

� ◊Oku ◊omi ◊e ho ki◊i tuonga◊ane si◊isi◊í ki ◊api ha me◊a-va◊inga ◊a hono ki◊i kaungãme◊á ko Sioné. ◊Okú nepehå, “ ◊Oku lahi ◊a e me◊ava◊inga ia ◊a Sioné. He ◊ikaitokanga ia ki he me◊ava◊inga ko ◊ení.” Te ke fakamata-la◊i ange koe◊uhi ko e me◊ava◊inga ia ◊a Sione, kuo paupå ke fakafoki. Te ke ◊alu mo ho ki◊i tuonga◊ané ◊ofakafoki ◊a e ki◊i me◊ava◊ingá ki hono ki◊i kaungãme◊á.Koe◊uhi ko e me◊a totonu ◊eni ke fakahokó, ◊unu ◊eono ki mu◊a.

� Na◊e te◊eki ai ke ke ako ki ha fo◊i sivi pau ◊i he akó.Lolotonga ◊a e siví, ◊okú ke fakakãinga ki he taha ◊okunofo ofi mai kiate koé. Koe◊uhí ◊oku ◊ikai ko e fai-totonu ◊eni, ◊unu ◊e tolu ki mui.

Ko hono fai ◊eni ◊o e ki◊i va◊ingá, fakahanga ki lalo ◊a engaahi kaati va◊ingá. Hili iá pea ◊ai ke tautaufetongi ◊a ekau va◊ingá ◊i hono fili ha fo◊i kaati, lau ◊a e fakamatalá,pea ◊unuaki◊i ki mu◊a pe ki mui e fanga ki◊i me◊a ◊oku nauva◊inga ◊akí ◊o fakatatau ki he fakamatalá.

KAU LEA ◊OKU FAKAAFE◊Í

◊Oku ◊i ai på taimi te ke loto ai ke fakaafe◊i mai ha tahake ha◊u ◊o lea ki ho◊o kau akó ke hoko ko ha konga ia ◊o e låsoní. ◊O hangå ko ◊ení, ◊e lava ◊e ha ◊etivaisa ◊o eLakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné ◊o fakaafe◊i ha faifekau na◊etoki ◊osi ke lea ki he kau talavoú ◊o kau ki he founga tenau lava ◊o teuteu ai ki he ngãue fakafaifekaú.

Ko e Founga ◊o e Ngãue mo e Toko Taha ◊OkuFakaafe◊i Ke Leá

Kuo pau ke ke kole ke ma◊u ha ngofua mei ho◊o p∏-sopé ki mu◊a ke ke fakaafe◊i mai ha taha ke lea ◊oku ◊ikai


toko taha ko iá pe me◊a ko iá. Kamata◊aki ◊a e faka◊ilonga◊oku anga maheni ◊a e kau akó mo iá. ◊Ai ke toe mahinoange ◊a e faka◊ilongá kae ◊oua ke tonu hono mate◊i ◊e hataha. ◊O hangå ko ◊ení, ◊e lava ke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahifaka◊ilonga ko ◊ení ke tokoni ki he kau akó ke nau ◊ilo◊i ◊a epalõfita ko Mõsesé:

Ko e palõfita au ◊i he Fuakava Motu◊á.Na◊á ma fefolofolai mo e ◊Otuá ko e mata ki he mata.Na◊e ohi au ◊e ha pilinisesi ◊o ◊Isipite.Ko e hingoa ◊eku tangata leá ko ◊‰lone.Na◊á ku tataki ◊a e kakai ◊o ◊Isilelí mei he nofo põpulá.

Mahalo på te ke loto ke faka◊aonga◊i ha taha ◊o e ngaahililiu ko ◊ení ◊i he fo◊i va◊inga ko ◊ení:

� Vahevahe ◊a e kalasí ke nau tauhoa. ◊Oange ha fo◊i lea kihe toko taha ◊i he hoa taki taha. Pea ◊e toki ◊oange ◊e hetoko taha ko ia ◊okú ne ◊ilo◊i ◊a e fo◊i leá ha fo◊i lea faka-◊ilonga ke tokoni ki hono hoá ke ne mate◊i ◊a e fo◊i leá.◊O hangå ko ◊ení, kapau ◊oku ◊oange ki he toko taha koiá ◊a e fo◊i lea ko e papitaisó, ◊e oange ◊e he tamasi◊í peta◊ahiné ◊a e faka◊ilonga ◊o hangå ko e vaí, fai◊anga papí,pe fakauku. Kapau ◊oku ◊oange ki he toko taha ko iá ◊a efo◊i lea ko e Noa, ◊e lava ◊e he toko taha ko iá ◊o ◊oange ◊ae faka◊ilonga ◊o hangå ko e tãfea, fanga monumanu,◊a◊aké, lupé, pe ◊umatá.

� ◊Oange ki ha toko taha ha fo◊i lea. Tuku ki he ni◊ihi kehéke nau mate◊i ◊a e fo◊i leá ◊aki ha◊anau fai ha ngaahifehu◊i ◊o a◊u ki he fehu◊i ◊e 20. Ko e tali ki he ngaahifehu◊í kuo pau ke ◊io pe ◊ikai.

� Tuku ki ha taha ke ne tã ha fakatãtã ke ne fakafofonga◊iha kaveinga pau, ha toko taha pe ko ha talanoa. Tuku kihe ni◊ihi kehé ke nau mate◊i ◊a e me◊a ◊oku fakafofonga ◊i◊e he fakatãtaá.

Ko e ki◊i Va◊inga Tali Fehu◊í

Hiki ◊i ha ngaahi la◊i pepa kehekehe ◊a e ngaahi fehu◊i ◊elava ke tokoni ki he kau akó ke nau vakai◊i ◊a e me◊a na◊anau ako ◊i he ngata◊anga ◊o ha låsoni. Fa◊o ◊a e ngaahi la◊ipepá ◊i ha hina pe fa◊o◊anga me◊a kehe på.

Ke fakamanatu ◊a e låsoní, l∏ ha ki◊i tangai p∏ní pe ko hame◊a mol° kehe på ki ha taha pea tuku ange ke toho ◊e hetamasi◊i pe ta◊ahine ko iá ha fehu◊i mei he fa◊o◊anga me◊ápea tali foki ia.

Va◊inga Papá

◊Oku hanga ◊e he kau va◊ingá ◊i he va◊inga papá ◊otomu◊a ◊ave ◊a e ngaahi kongokonga ◊o e va◊ingá mei he fei-tu◊u ◊oku kamata aí ki he ngata◊angá ◊aki hono tali ◊o engaahi fehu◊i pea mo muimui ◊i he ngaahi fakahinohino ◊ihe ngaahi kaati va◊inga kuo ◊osi teuteú. Ko e va◊inga papá,◊o hangå ko ia ◊oku hã atu ◊i he s∏pinga ◊i laló, ◊e lava kengaohi ia mei ha papa fefeka pe tã ◊i he palakipoé. ◊E lava

208

Kamatá

◊OsÍ


ke kau ki he uõtí (vakai, Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, Tohi Fika2: Kau Taki ◊o e Lakanga Fakataula◊eikí pea mo e NgaahiHoualotú [1998], 00 [325]). ◊I he taimi te ke ma◊u ai ◊a e tali◊a e p∏sopé, muimui ◊i he ngaahi founga ko ◊ení:

1. Tomu◊a fakaafe◊i ◊a e toko taha ke leá. ◊Ai ke ne ◊ilo◊i ◊a ekaveinga ◊o e låsoní, to◊u ◊o e kakai ◊i he kalasí, me◊a ◊okúke ongo◊i ◊oku totonu ke ako ◊e he kau måmipa ◊o ekalasí mei he fakamatalá, pea mo e lahi ◊o e taimi ke leaaí. ◊Oange ki he toko taha ◊e leá ha tatau ◊o e låsoní meihe tohi låsoní.

2. Kapau ◊okú ke teuteu ke ◊eke ki he toko taha te ne fai ◊ae leá ha ngaahi fehu◊i, teuteu ha tatau ◊o e ngaahi fehu◊ite ke faí. ◊Oange ha tatau ◊o e ngaahi fehu◊í ki he tokotaha ◊e leá.

3. Fakafe◊iloaki ◊a e toko taha ◊oku fakaafe◊i ke leá ki mu◊ake lea ki he kalasí.

NGAAHI FAKAMATALA ◊A E FAIAKÓ

◊Oku fa◊a lelei taha he taimi ◊e ni◊ihi ke fakamatala hangaahi tefito◊i mo◊oni pau pe ngaahi me◊a fakahisitõlia ◊ihano fakahoko ha fealålea◊aki pe ko ha ◊ekitivit∏ ako kehe.◊E lava på ke fu◊u ◊aonga ◊a e fakamatalá kapau ◊oku fai ◊i hengaahi taimi totonu, ◊o hangå ko e taimi ko å ◊okú ke faka-matala◊i vave ai ha låsoni ◊oku fu◊u lahi, fakahoko ha faka-matala ◊oku fo◊oú ki ho◊o kau akó, pe ko ha◊o fakanounou◊i◊a e låsoní.

Founga Hono Fakahoko ◊o e Ngaahi Fakamatalá

◊E fa◊a ◊aonga ◊ange ◊a e fakamatalá ki he kau ako ◊okumatu◊otu◊a angé ◊iate kinautolu ◊oku kei talavoú, ◊a ia tenau ki◊i faingata◊a◊ia ◊i he tangutu fakalongolongó ◊i hetaimi ◊oku fie ma◊u ai ke nau fanongo ta◊e te nau toe faiha me◊a kehe. Ka neongo ia, ◊e tatau på ki he kakai lalahí,◊e lava på ke fakata◊eoli ◊a e fakamatalá kapau ◊oku kovihono fakamatala◊í. ◊E lava ◊a e ngaahi fakahinohino ko◊ení ◊o tokoni kiate koe ke ke fai ha ngaahi fakamatala◊oku ◊aongá:

� ◊Ai ke ke maheni mo e låsoní koe◊uhí ke ◊oua na◊á ke toefie ma◊u ke ke lau ◊a e låsoní ◊i he fo◊i lea ki he fo◊i lea. ◊Etokoni ◊eni kiate koe ke ke tauhi ho◊o fetu◊utaki matamo e kau akó.

� Faka◊aonga◊i ha ni◊ihi ◊o e ngaahi nãunau ◊oku faka◊ao-nga◊i ki ai e sió, ◊o hangå ko e ngaahi fakatãtaá, ngaahipousitaá, siaté, mapé, palakipoé pe m∏sini faka◊ata lahí.◊Oku hanga ◊e he ngaahi nãunau ko ◊ení ◊o fakatupulaki◊a e fakamãnako ◊a e låsoní mo faka◊ai◊ai e kau akó kenau tokanga atu.

� Fai ◊a e fakamatala ki he ngaahi me◊a ◊oku hoko faka◊ahókoe◊uhí ke lava ◊e he kau akó ◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahitefito◊i mo◊oní ◊i he◊enau mo◊uí.

� Faka◊aonga◊i ◊a e lea ◊e mahino ki he kau akó.

� Liliu ◊a e anga pea mo e mãlohi ho le◊ó ke kehekehe peamo fakamamafa◊i ha ngaahi konga mahu◊inga.

� ◊I he taimi på ◊e lava aí, pea fakangofua ◊a e ngaahifehu◊í pea mo hono alea◊i ◊o e tefito ◊okú ke fakamata-la◊í. Neongo te ke lava ◊o fakahoko e konga lahi ange◊o e låsoní ◊i ho◊o fakamatalá ◊i ha ◊ikai ke ke fakamata-la◊í, ka ◊oku totonu ke ◊i ai på ha fa◊ahinga founga ◊elava ke kau ◊a e kau akó ki he låsoní ◊i he ngaahi låsonilahi.

FAKATATAÚ

◊Oku totonu ke tau “ fakatatau ◊a e ngaahi folofolá kotoapå kiate kimautolu, koe◊uhí ke ◊aonga ia pea mau poto ai”(1 N∏fai 19:23). ◊Oku ◊uhinga hono fakatatau ◊o e folofolá kihe◊etau vakai ki he anga ◊o e meimei tatau ◊a e ngaahi faka-matala ◊a e folofolá mo e ngaahi me◊a ◊oku hoko ◊i he ◊ahóni pea mo fakahã ◊a e anga ◊o e kau ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊oku nau ako◊í ki he◊etau mo◊uí. ◊O hangå ko ◊ení, ◊ihe låsoni ◊o kau ki he◊etau tu◊uaki ◊a e mo◊oní, te ke lava ◊ofakatatau ◊a e talanoa ◊o ◊Apinetaí ◊i he fakamaau ◊anga ◊a eTu◊i ko Noá ki he ngaahi me◊a ◊okú ke ako◊í (vakai, Mõsaia11–17). Ke fai hano ako◊i ◊o kau ki he◊etau kui fakalaumãliépea mo e mãlohi ◊o e Fakamo◊uí ke fakamo◊ui kitautolú peamo ◊omi kia kitautolu ha v∏sone fakalaumãlie ◊oku lahiangé, te ke lava ◊o fakatatau ki he talanoa hono faka◊ã ◊eKalaisi ◊a e tangata kuí (vakai, Sione 9).

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i lelei ange ◊a e founga ko ◊ení ◊ihe taimi te ke ◊oange ai ki he kau måmipa ◊o e fãmilí pekalasí ha faingamãlie ke nau fakalaulauloto ki he me◊a na◊anau laú. ◊O hangå ko ◊ení, hili ho◊o faiako ◊o kau ki he tali◊a Siosefa Sãmita ◊i he taimi na◊e meimei lava◊i ai ia ◊e he◊ahi◊ahí ◊i he Vaotã Toputapú (vakai, Hisitõlia ◊o SiosefaSãmita 1:15–16), te ke lava ◊o kole ki he kau akó ke naufakamanatu◊i pea mo toe tohi ha me◊a na◊e hoko tonu kiakinautolu ◊a ia na◊e ◊ahi◊ahi◊i ai kinautolu. Hili iá peafakaafe◊i kinautolu ke nau fakakaukau ki hono ◊uhinga ◊okumahu◊inga ai ◊i he ngaahi taimi ◊o e faingata◊á ke ngãue◊aki“ kotoa [hotau] t°kuingatá ke ui ki he ◊Otuá” (veesi 16).

Ke tokoni ki he kau måmipa ◊o e fãmilí pea mo e kaumåmipa ◊o e kalasí ke nau ◊ilo◊i ◊oku mo◊oni ◊a e folofolá,◊oku totonu ke ke faiako ◊aki ha ngaahi founga te ne faka-fehokotaki ◊a e ngaahi me◊a na◊e a◊usia ◊e he kau palõfitápea mo e kakai ◊i he kuo hilí ki he ngaahi me◊a ◊oku hokokia kitautolu ◊i he ◊ahó ni. ◊I ho◊o teuteu ◊a e låsoni takitaha, fehu◊i hifo på kiate koe pe ◊oku fåfå ◊a e tatau ◊a etefito◊i mo◊oní (pe talanoá pe me◊a ◊oku hokó ) ki ha me◊ana◊e a◊usia ◊e he kau måmipa ◊o e fãmilí pe kalasí ◊i he◊e-nau mo◊uí. Hangå ko ◊ení, kapau ◊okú ke ako◊i ha låsoni◊oku kau ai hano alea◊i ◊o e Fekau ◊e Hongofulú, mahalote ke fifili pe ◊e anga fåfå ha◊o ako◊i ◊o kau ki he ngaahi

209


fekaú ◊o fakafepaki◊i ◊a e fa◊u pea mo e lotu ki he ngaahi◊∏misi fakatãtã (vakai, ◊Ekesõtosi 20:4–5). ◊Oku toko lahi ◊ae kãingalotu ◊o e Siasí ◊oku ◊ikai lahi ha me◊a na◊a nau a◊u-sia fekau◊aki mo e lotu ki he ngaahi ◊∏misi fakatãtaá. Kaneongo ia, ◊oku lahi ha ngaahi me◊a kehe ◊oku fa◊a “lotu”ki ai ◊a e kakai ◊i he taimi ◊e ni◊ihi. ◊I ho◊o ako◊i ◊ení, te kelava ◊o fakatatau ◊a e ngaahi fekau ◊i he kuo hilí ◊i he◊Ekesõtosi 20:4–5 ki ha fa◊ahinga me◊a ◊oku lahi ◊a e anga-maheni mo iá: ◊a e lotu ◊a e kakai ◊i he kuongá ni, ki hepa◊angá, sipotí, mo e me◊a fakafiefiá mo e manakoá ◊e hekakaí.

◊E lava ke fakatatau ki he◊etau mo◊uí ◊a e meimei kotoa ◊oe ngaahi talanoa ◊i he folofolá. Fakakaukau ki he talanoako ◊eni ◊o kau ki ha faiako na◊á ne fakatatau ◊a e fakamatala◊a e folofolá ki he ngaahi me◊a na◊á ne ako◊í:

Na◊e a◊usia ◊e ha uooti ◊e taha ha ngaahi palõpalema moe kau faiako Palaimelí ◊i he◊enau ◊omi ◊i he uike kotoa på hame◊akai lolotonga ◊a e kalasí. Na◊e hanga ◊e he me◊akaí ◊oto◊o atu ◊a e Laumãlié pea na◊á ne to◊o ◊a e tokanga ◊a efãnaú mei he låsoní. Na◊e kole ◊e he palesiteni Palaimelí kihe kou◊õtineita ◊o e ako fakalakalaka ◊a e uõtí ke ne faka-hoko ha taimi fe◊inasi◊aki ◊e lava ke ne lava ai ki he palõ-palemá.

Na◊e nofo ◊a e kou◊õtineita ◊o e faiako fakalakalaká ◊ofakalaulauloto ki ha ngaahi founga te ne fakatou fakahokoai ◊a e ngaahi fakakaukau ki he kau faiakó pea mo e fãnaú.Ka na◊e hangå ◊oku ◊ikai ke fu◊u fe◊unga ha◊ane foungá. Hiliha◊ane toe fakakaukau ki he ngãue na◊e vahe◊i ange ke nefaí ◊i ha pongipongi ◊e taha, na◊á ne manatu◊i ◊a e faka-matala ki hono fafanga ◊e Kalaisi ◊a e toko 5,000, ◊a ia na◊anau toki lau fakataha ai mo hono fãmilí. Na◊á ne manatu◊ihili hono fafanga ◊e S∏s° ◊a e fu◊u kakaí, na◊e ◊i ai ha kakaina◊a nau muimui ◊iate Ia koe◊uhí na◊a nau loto ke fafangakinautolu, ka ◊oku ◊ikai ko ◊enau fie fanongo ki he ongo-ongoleleí (vakai, Sione 6:26–27).

◊I he Sãpate ko iá, na◊e fai ◊e he kou◊õtineita faiako faka-lakalaká ◊a e talanoa ko ◊ení. Na◊á ne faka◊aonga◊i ◊a e tala-noá ke ako◊i ◊a e ◊uhinga mo◊oni ◊o e omi ki he Palaimelí: kefoaki pea mo ma◊u ha me◊atokoni fakalaumãlie.

Ko e taha ◊o e founga ◊o e tokoni ki he ni◊ihi kehé kenau fakatatau ◊a e folofolá kia kinautolú ko hono kole kiakinautolu ke fakakau kinautolu ki he fakamatala ◊a e folo-folá. ◊O hangå ko ◊ení, kapau ◊e hanga ◊e ha taha ◊o fokotu◊uia ◊i he Såmisi 1:5–6, ◊e ◊aonga kiate ia hono ako◊i ◊o e lotú◊o hangå ko ia na◊e hoko kia Siosefa Sãmitá:

“Ka [ko au] ◊oku masiva ◊i he potó, [ke u] kole ki he◊Otuá, ◊a ia ◊okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa på, pea ◊oku◊ikai valoki◊i; pea ◊e foaki ia kiate [au]. Ka ◊e lelei [◊eku] kole◊i he tui, ◊o ta◊efakata◊eta◊etui.”

◊I he taimi lahi te tau lava ◊o fakatatau ◊a e folofolá ki he◊etau mo◊uí ◊aki hono fehu◊i, “Ko e hã e me◊a ◊oku fiema◊u ◊e he palõfita na◊á ne hiki ◊a e fakamatala ko ◊eníkitautolu ke tau ako mei aí? Ko e hã hono ◊uhinga na◊e

fakatautautefito ai ◊ene fakakau ◊a e ngaahi fakaikiiki ko◊ení?” Hangå ko ◊ení, ◊i he taimi ◊oku tau ◊eke ai ◊a e ngaahifehu◊i ◊o kau ki he talanoa ◊o ◊πnosí, te tau lava ◊o ◊ilo◊i ◊a engaahi fakamatala ki he ngaahi me◊a na◊a tau taki tahaa◊usia fekau◊aki mo e lotú. ◊Oku lava på ke tau ◊ilo◊i ◊i hetaimi lahi ko e ngãue lahi ◊a e lotú pea ◊oku tali ◊e heTamai Håvaní ◊etau ngaahi lotú. ◊Oku tau toe ako foki ◊okufakalotoa ◊e he mãtu◊a ◊enau fãnaú, neongo ◊e ◊osi e laulauita◊u pea toki muimui ◊a e fãnaú ◊i he ngaahi akonaki ◊enaumãtu◊á.

◊I he◊etau fakatatau ◊a e folofolá kia kitautolú pea motokoni ki he ni◊ihi kehé ke nau fai ◊a e me◊a tatau peé, tetau lava ◊o mamata ki he mãlohi ◊o e folofola ◊a e ◊Otuá ◊ihe tapa kotoa på ◊etau mo◊uí.

NGAAHI MAPÉ

Te ke lava ◊o ma◊u ◊a e ngaahi mapé ◊i he Fakahinohino kihe Folofolá, ngaahi tohi låsoni ◊oku ◊omi ◊e he Siasí, ngaahimakasini ◊a e Siasí pea mo e laipeli ◊o e ngaahi falelotú.

Founga Faka◊aonga◊i ◊o e Ngaahi Mapé

Te ke lava ◊o ngãue◊aki ◊a e ngaahi mape ◊i he ngaahi lå-soní ◊aki ho◊o:

� Tuku ki he kau akó ke nau kumi ◊a e ngaahi kolo lalahi◊oku lave ki ai ◊a e ngaahi fakamatala ◊okú ke ako ◊i hefolofolá pea mo e hisitõlia ◊a e Siasí.

� Tã ha ngaahi mape faingofua ◊i he palakipoé.

� Kumi ◊a e ngaahi feitu◊u ◊oku fai ki ai ◊a e tokangá, ◊ohangå ko e ngaahi fonua ◊oku ngãue faifekau taimikakato ai ◊a e kau faifekaú pe ngaahi kolo lalahi ◊okutu◊u ai ◊a e ngaahi temipalé.

AKO MA◊U LOTÓ

◊I he taimi ◊oku tau ako ma◊u loto ai ◊a e folofolá, ngaahilea na◊e fai, ngaahi himí pea mo e ngaahi hiva ◊a ePalaimelí, te nau lava ◊o hoko ko ha ma◊u◊anga ◊o e fakafie-mãlié, fakahinohino, pea mo e tãkiekina fakalaumãlie kiatekinautolu. ◊I he◊etau fakakaukau kia kinautolú, te nau lava◊o tokoni◊i kitautolu ke tau ongo◊i ◊a e mãlohi ◊a e LaumãlieMã◊oni◊oní ◊o tatau ai på pe ko e få ha feitu◊u te tau ◊i ai.

◊Oku fie ma◊u ◊e he ako ma◊ulotó ◊a e fakakaukaú, ◊okutuku taha på ki he me◊a ◊oku akó. Te ke lava ke ako◊i ◊a eni◊ihi kehé ki ha ngaahi founga ◊aonga ki he ako ma◊ulotó.Te ke toe lava foki ◊o fokotu◊u ange ha ngaahi fakamatalafakalaumãlie kia kinautolu ke nau ako ma◊uloto.

Founga Hono Tokoni◊i e Kau Akó ki he AkoMa◊ulotó

◊E ◊aonga ◊a e ngaahi fakakaukau ko ◊ení ki hono tokoni◊i◊o e kau akó ki he ako ma◊u lotó. ◊I ho◊o fakakaukau ki he

210


ngaahi fakakaukau ko ◊ení, manatu◊i ◊e fuoloa ange honomanatu◊i ◊a e ngaahi me◊a ke ako ma◊u lotó ◊e kinautolu◊okú ke ako◊í kapau ◊oku ◊uhinga mãlie kiate kinautolu.Fakapapau◊i ◊oku mahino kia kinautolu ◊a e ◊uhinga ◊o engaahi fo◊i lea ◊oku nau ako ma◊ulotó.

Hiki ◊i he Palakipoé ◊a e ◊Uluaki Mata◊itohi ◊o e Fo◊i LeaTaki Taha ke Ako Ma◊ulotó

Te ke lava på ◊o hiki ◊a e ngaahi mata◊i tohi ko ◊ení ◊i hepalakipoé ke tokoni ki he kau akó ke nau ako ma◊uloto ◊a etefito ◊o e tui hono uá:

O M T ◊E T ◊A K K K E NG A ◊A P K ◊I K K A ◊A ◊A

Tuhu ki he ngaahi mata◊itohí ◊i ho◊o toutou pu◊aki ◊a efo◊i lea taki taha ◊oku ◊uhinga ki aí.

Vahevahe ◊a e Ngaahi Me◊a ke Ako Ma◊ulotó ki he NgaahiKupu◊i Lea Iiki pe Ngaahi Laine

Ko e ni◊ihi ◊eni ◊o e ngaahi s∏pinga ◊o e founga te ke lava◊o faka◊aonga◊i ai ◊a e founga ko ◊ení:

� Tuku ki he toko taha kotoa på ke nau angimui fakatahaki ha ngaahi kupu◊i lea nounou, pe ko ha kupu◊i lea ◊etaha ◊i he taimi taki taha. ◊O hangå ko ◊ení, ke ako ma◊u-loto ◊a e Lea Fakatãtã 3:5–6, ◊e lava ◊e ha kau akó ◊o angi-mui ◊a e ngaahi konga ◊i he vahe ko ◊ení: : (1) “Falala kiaSihova ◊aki ho lotó kotoa.,” (2) “pea ◊oua na◊á ke fa◊aki kiho poto ◊o◊oú.” (3) “Ke ke fakaongoongo kiate ia ◊i hohalá kotoa,” (4) pea ◊e fakatonutonu ◊e ia ho ngaahi◊alungá.”

� Vahevahe ◊a e kau akó ki ha ngaahi kulupú. ◊Oange ketaki tãuhi ◊a e ngaahi kulupú ha kulupu◊i lea. ◊I ho◊otuhu ki he kulupu taki taha, tuku ange ke nau angi-mui ki he◊enau kupu◊i leá. ◊Ai på mo ke tuku ke angi-mui fakalongolongo på ◊a e kulupú ki he kupu◊i leá ◊ihe◊enau fakakaukaú kae ◊ikai ke nau lea ◊aki le◊o lahi. ◊Ihe taimi ◊oku toutou fanongo ai ◊a e kau akó ki hekupu◊i leá, ◊e vave ange ai ha◊anau lava ◊o angimui kihono kotoa ◊o e ngaahi kupu◊i leá ◊i hono fakahoko-hoko totonú.

� Lea◊aki e ngaahi fo◊i leá ◊o fai fakakongokonga på, peáke tu◊u kae lea ◊aki ◊e he kau akó ◊a e konga honohokó.

� Teuteu◊i ha tatau ◊oku hiki ai ◊a e ngaahi fo◊i leá, pea kosi◊a e ngaahi kupu◊i lea ki ha ngaahi kaati fo◊i lea. Hiliho◊omou lea tu◊o lahi ◊aki ◊a e våsí, pea faka◊ali◊ali ◊a engaahi kaati fo◊i leá ◊o ◊oua na◊a fakahokohoko totonu.Tuku ki he kau akó ke nau fokotu◊utu◊u totonu ◊a engaahi kaati fo◊i leá.

Hiki ◊i he Palakipoe ◊a e Me◊a ke Ako Ma◊ulotó

Tuku ki he kau akó ke nau toutou lau ◊a e me◊a ko iá.Tãmate◊i mãmãlie pe ko ha◊o fakapuliki ◊aki ha me◊a ◊a e

ngaahi fo◊i leá ◊o faka◊au på ki he lahi, kae ◊oua kuo akoma◊u loto ◊e he kau akó ◊a e ngãué.

Faka◊aonga◊i ◊o e Hivá

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e hivá ke tokoni ki he akoma◊u loto ◊a e kau akó. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o ako◊i◊a e ngaahi tohi ◊i he Tohi ◊a Molomoná mei he Tohi Hiva ◊ae Fãnaú. ◊E lava på ke hoko ◊eni ko ha founga fakamãnakoki hono ako◊i ◊o e kakai lalahí pea mo e to◊u tupú.

Ako Tu◊o Lahi ◊a e Ngaahi Me◊a ke Ako Ma◊ulotó

◊Oku fu◊u mahu◊inga ke ako ◊a e me◊a ko ia ◊oku fie ma◊uke tau ako ma◊ulotó. ◊I he taimi ◊okú ke fakakaukau ai ki hefounga hono akó, fakakaukau ki he lõloa ◊o e me◊a ke akoma◊ulotó. ◊E vave på hono ma◊u ◊a e folofola ◊oku nounoú.Kae mahalo ko e fo◊i hiva fo◊oú ko ha fo◊i laine pe ◊e taha ◊eako ◊i he taimi taki taha. Ka ◊e tu◊o lahi hano ako ha kongaki ha polokalama makehe. Mou fakamanatu◊i ◊a e me◊a keako ma◊u lotó mei he taimi ki he taimi mo kinautolu ◊okúke ako◊í. Poupou◊i kinautolu fakafo◊ituitui ke nau taki tahaako ◊iate kinautolu på.

KO E HIVÁ

Na◊e pehå ◊e he Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí:“ ◊Oku hoko ◊a e ngaahi hiva fakalaumãlié ko ha konga

mahu◊inga ia ◊o e ngaahi fakataha◊anga hotau Siasí. ◊Okufakaafea mai ◊a e Laumãlie ◊o e ◊Eikí ◊e he ngaahi himí, mofakatupu ◊a e loto ◊oku ◊apasiá, pea fakataha◊i kitautolu ko ekãingalotu, pea ma◊u ai ha founga ke ◊oatu ai ha◊atau faka-feta◊i ki he ◊Eikí.

“Ko e ni◊ihi ◊o e ngaahi akonaki ma◊ongo◊onga tahá ◊okufakamatala◊i ia ◊e he hiva◊i ◊o e ngaahi himí. ◊Oku langakikitautolu ◊e he ngaahi himí ki he fakatomalá pea mo engaahi ngãue leleí, langa ◊o e fakamo◊oní pea mo e tuí,fakafiemãlie◊i ◊a e ongosiá, fakanonga ◊a e loto∑mamahí,pea mo ue◊i kitautolu ke tau kãtaki ki he ngata◊angá”(Ngaahi Himi, viii).

◊Oku ◊omi kia kitautolu ◊e he ngaahi himí ha fakaloto-mãfana lahi pea mo e fakafiemãlie ◊i he kotoa ◊etau mo◊uí,◊i he taimi ◊oku tau lava ai ◊o ako ma◊ulotó pea tau tokifaka◊aonga◊i kinautolu ◊i he taimi ◊oku tau fie ma◊u aí.

Na◊e poupou◊i ◊e ◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi ◊a e kãingalotukotoa på ◊o e Siasí ke toe lahi ange ◊enau faka◊aonga◊i ◊a engaahi himí ke fakamãlohia kinautolu pea mo e ni◊ihikehé:

“ ◊Oku ou fifili pe ◊oku lahi koã ◊etau faka◊aonga◊i ◊a ema◊u◊anga tokoni fakalahi ko ◊ení ◊i he◊etau ngaahi faka-taha◊angá, ◊i he◊etau ngaahi kalasí pea ◊i hotau ngaahi◊apí. . . .

“ ◊Oku fie ma◊u ke toe lahi ange ◊etau faka◊aonga◊i ◊etaungaahi himí ke tau fetu◊utaki mo e Laumãlie ◊o e ◊Eikí kefakatahataha◊i kitautolu, mo tokoni◊i kitautolu ke tau ako◊imo ako ◊etau tokãteliné. ◊Oku totonu ke toe lelei ange ◊etau

211


faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi himí ◊i [hono ako◊i ◊o e ngãue faka-faifekaú ◊i he ngaahi kalasi ◊o e ongoongoleleí, ◊a e ngaahifakataha fakakõlomú, efiafi fãmilí ◊i he ◊apí, mo e faiakofaka◊apí” (◊i he Lipooti Konifelenisi, ◊Okatopa 1994, 10, 13;pe T°hulu, Sanuali 1995, 14).

Fakalahi ◊a e Ngaahi Låsoní ◊aki ◊a e Hivá

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e hivá ◊i ha ngaahi foungakehekehe ke fakalahi ho◊o ngaahi låsoní pea mo fakaafe◊i ◊ae Laumãlié. Ko e ni◊ihi ◊eni ◊o e ngaahi s∏pingá.

Ako◊i pe Toe Vakai◊i ha Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí

◊E tokoni kiate koe ◊a e lahi taha ◊o e ngaahi himí kihono ako◊i ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí peko ha◊o toe vakai◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni kuo mou ◊osialea◊í.

◊I he taimi te ke faka◊aonga◊i ai ha fo◊i hiva ke ako◊i hatefito◊i mo◊oni, mahalo te ke ◊eke ki he kau akó ha ngaahifehu◊i ke tokoni kia kinautolu ke nau fakakaukau ki hepõpoaki ◊o e hivá pe ko hono poupou◊i ◊a e fealålea◊akí.◊O hangå ko ◊ení, ki mu◊a ke hiva◊i ◊e he kau akó ◊a e“Tauhi ◊a e Ngaahi Fekaú” (Ngaahi Himi, fika 195; TohiHiva ◊a e Fãnaú, 00 [146–47]), mahalo te ke ◊eke ange, “◊Oku mou pehå ko e hã hono ◊uhinga ◊oku tau ongo◊imalu mo nonga ai ◊i he taimi ◊oku tau talangofua ai ki hengaahi fekaú?” Mahalo te ke ngãue◊aki ◊a e “Na◊á kuNofo◊i Langi” (Children Songbook, 00 [4]) ke ako◊i ◊a efãnaú ◊o kau ki he palani ◊o e fakamo◊uí. Te ke lava ◊ofaka◊aonga◊i ◊a e “ ◊E Kãinga Kuo Langa ha Tu◊unga”(Ngaahi Himi, fika 37) ke tokoni ke mahino ki ho◊o kauakó ◊oku tokoni ◊a e Fakamo◊uí kia kitautolu ◊i he◊etaufehangahangai mo e faingata◊á. Ke ako◊i ◊o kau ki he faka-fiemãlie te tau lava ◊o ma◊u ◊i he mãlõlõ hatau ◊ofa◊anga,te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e “Te U Ma◊u ◊i Få ◊a e Melinó?” (Ngaahi Himi, fika 63).

Hili hano ako◊i ha tokãteline ◊o e ongoongoleleí, mahalote ke ◊eke ki ho◊o kau akó, “Ko e hã ◊a e fo◊i himi ◊e tokonike tau manatu◊i ai ◊a e tefito◊i mo◊oni ko ◊ení?” Hili iá peamou hiva◊i ha taha ◊o e ngaahi himi ◊oku nau fokotu◊uatú.” Te mou lava ◊o hiva◊i mo e fãnaú ha fo◊i himi peá ketoki ◊eke ange pe ◊oku fekau◊aki fåfå ◊a e fo◊i hivá mo e lå-soní. Hili iá te ke toki fakaafe◊i kinautolu ke mou hiva◊i ◊a efo◊i hivá.

◊Omi Ha ◊Ilo ki he Folofolá

◊Oku ◊i ai ha fakamo◊oni folofola ki he fo◊i himi kotoapå ◊i he tohi himi ◊a e Siasí, ◊a ia ◊oku ◊i he fakahokohokofakamotu◊a leá (vakai, Ngaahi Himi peesi 00 [266–69]). Koe lahi taha ◊o e ngaahi hiva ◊i he Tohi Hiva ◊a e Fãnaú ◊oku◊i ai foki hono fakamo◊oni fakafolofola. Te ke lava ◊ovakai ki he ngaahi fakamo◊oní ke kumi ◊a e ngaahi hiva ◊e fengãue◊aki lelei mo ha låsoni pau. ◊O hangå ko ◊ení,kapau te ke ako◊i ◊a e Sione 13:34–35, te ke lava ◊o ◊ai ◊a ekau akó ke nau hiva◊i ◊a e “Ke Mou Fe◊ofa◊aki” (Ngaahi

Himí, fika 200; Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 136), ◊a ia ko e tahaia ◊o e ngaahi himi ◊oku fekau◊aki mo e ngaahi veesi ko ◊ení.

Tokoni ki he Kau Akó ke Nau Langa Hake pea mo Fakahã◊Enau Ngaahi Fakamo◊oní

◊I hono hiva◊i ◊e he kau akó ◊a e ngaahi himí pea mo engaahi hiva kehe ◊a e Siasí, ◊e lava ◊e he Laumãlié ke faka-mo◊oni◊i kia kinautolu ◊a e mo◊oni ◊o e ngaahi tefito◊imo◊oni na◊e ako◊i kia kinautolú. ◊Oku ◊i ai ha ngaahi hiva ◊eni◊ihi ◊oku hanga ◊e honau ngaahi leá ◊o fakahaa◊i ha faka-mo◊oni, pea ◊i hono hiva◊i kinautolú ◊oku lava ◊e he kakaí ◊ofakahoko fakataha ◊enau fakamo◊oní. ◊Oku kau ◊i he ngaahihiva ko iá ◊a e “ ◊Oku Mo◊ui Hoku Huhu◊í,’ Ngaahi Himi,fika 68); “Fãnau Au ◊a e ◊Otuá” (Ngaahi Himi, fika 193; TohiHiva ◊a e Fãnaú, peesi 00 [2–3]); “Fakamãlõ Ki he ◊Otua,”(Ngaahi Himi, fika 10); pea mo e “Na◊e Toetu◊u Nai ◊a S∏s°?“ (Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 00 [64]).

Na◊e fakamatala◊i ◊e Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli ◊a efounga na◊e fakamãlohia ai ◊e he hivá ◊a ◊ene fakamo◊oni kihe Palõfita ko Siosefa Sãmitá:

“ ◊I he ngaahi ta◊u lahi kuo hilí ◊i he taimi na◊á ku ta◊uhongofulu mã ua aí, na◊e fakanofo ai au ko e t∏koni, ◊i hetaimi na◊e hoko ai ◊eku tangata◊eikí ko e palesiteni faka-siteikí, pea na◊á ne ◊ave ai au ki he◊eku fuofua fakatahalakanga fakataula◊eiki ◊i he siteikí. . . Pea na◊e ◊ohake faka-taha ◊e he kau tangatá ni honau le◊ó ◊i he hiva mãlohi, na◊eongo mei ai ◊a e le◊o ◊o e pu◊aki lea ◊a e kakai ◊o e ngaahifonua ◊Iulopé ◊a ia na◊a nau ha◊u mei ai ◊i he funga ◊o ◊enauului ki he Siasí, pea na◊a nau hiva◊aki ◊a e ngaahi lea ◊o ehivá ni ◊i he laumãlie ◊o e tui pau mo e fakamo◊oni.

“ ◊Oku mau fakamãlõ ki he ◊Otuá! Na◊e alea mo e tangatá. ◊O ne fakanofo ko e palõfita Ke fokotu◊u ◊a e ngãue ◊a S∏s°.

[“ ◊Oku Mau Fakamãlõ,” Ngaahi Himi, fika 16]

“Na◊a nau hiva ◊o kau ki he Palõfita ko Siosefa Sãmitá,pea ◊i he lolotonga ko ia ◊enau hivá na◊e ha◊u ai ki hokulotó ◊a e ◊ofa pea mo e tui lahi ki he palõfita anga∑tonu ◊o ekuonga fakakõsipeli ko ◊ení. ◊I he◊eku kei si◊í, na◊e lahi ◊ahono fa◊a akonekina au ◊i he ngaahi houalotú pea mo engaahi kalasi ◊i homau uõtí, pea pehå foki ki homau ◊apí ◊okau kiate ia; ka na◊e kehe ◊a e me◊a na◊á ku ongo◊i ◊i he faka-taha lakanga taula◊eikí ni. Na◊e lava ke u ◊ilo◊i fakapapau ai,tu◊unga ◊i he mãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní, ko SiosefaSãmitá ko e palõfita mo◊oni ia ◊a e ◊Otuá” (“ ◊Oku MauFakamãlõ ki he ◊Otuá,” T°hulu, Må 1984, 1).

Faka◊osi ha Låsoni pea mo Fakalotolahia◊a e Kau Akó keFakahoko ha Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí

◊I he faka◊osi ◊o ha låsoni, ◊e lava ◊e he fo◊i himí pe ko hafo◊i hiva ke ne fakanounou◊i ◊a e tefito◊i mo◊oni na◊e ako◊ípea mo ◊omai ha põpoaki fakalotolahi. ◊O hangå ko ◊ení, ◊i

212


he fakangata◊anga ◊o e låsoni ki he tauhi ◊o e ngaahi fekaú,te ke lava ◊o tuku ke hiva◊i ◊e he kau akó ◊a e “Fili ◊a eMo◊oní” (Ngaahi Himi, fika 146); “Tauhi ◊a e Ngaahi Fekaú”(Ngaahi Himi, fika 195; Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 00 [146–47);“Feinga Faitotonú” (Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 00 [158]); pe“Loto-to◊a ◊a N∏faí” (Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 00 [120–21]).

Fakatupu ◊a e Ngaahi Ongo ◊o e Loto-◊apasiá

Te ke lava ◊o hiva◊i pea mo ho fãmilí ha ngaahi himi peamo ha ngaahi hiva kehe ◊i he efiafi fakafãmilí, ngaahi faka-taha alålea fakafãmilí, pea mo ha ngaahi fakataha kehe påte ne fakatupulaki ◊a e ongo◊i loto◊apasiá pea mo fakalahi ◊ae ako fakafãmili ◊o e ongoongoleleí. ◊I he lokiakó, te ke lava◊o tã ◊a e ngaahi hiva kuo ◊osi hiki tepí pe ko ha taha te netã ◊a e pianó ◊i he taimi ◊oku h° atu ai ho◊o kalasí ki he lokiakó. ◊E tokoni ◊eni ke ne ngaohi ha ◊ãtakai ◊o e loto◊apasiapea mo teuteu ◊a e kau akó ki he låsoní.

Ko e ngaahi founga kehe te ke lava ◊o fakatupulaki ai ◊ae loto◊apasiá ◊oku kau ai ◊a e tã le◊o si◊i på ◊o e ngaahi hivafakalaumãlie lolotonga ho◊o lau ha talanoa pe lolotongahono tã ◊e he fãnaú ha ngaahi fakatãtã ◊o kau ki he låsoní.Pe ko ha◊o ◊ai ha taha ke ne hiva◊i ha fo◊i hiva ◊o hangå ko e“Talamai ◊a e Ngaahi Talanoa ◊o S∏suú” (Tohi Hiva ◊a eFãnaú, 00 [57]) lolotonga ia ◊oku mamata ◊a e kau akó ki hengaahi fakatãtã ◊o e ngaahi talanoa ◊i he folofolá.

Fili pea mo Teuteu ◊a e Ngaahi Hiva ◊Oku Fe◊ungá

◊I he taimi ◊okú ke fili ai ◊a e hiva ki ha låsoní, vakai kihe fakahokohoko fakamotu◊aleá ◊i he Ngaahi Himí pea moe Tohi Hiva ◊a e Fãnaú ki ha ngaahi himi ◊oku felãve◊i mo etefito ◊o e låsoní. Ko e ngaahi kãsete pea mo e ngaahi tisi◊oku hiki ai ◊a e ngaahi hiva ◊a e Siasí ◊oku fakahokohokoatu ia ◊i he Church Materials Catalog.

Fakapapau◊i ◊okú ke tauhi ki he ngaahi tu◊unga ◊u-lungãanga ◊o e Siasí kapau ◊okú ke faka◊aonga◊i ha ngaahihiva ◊oku ◊ikai ko e ngaahi hiva ia ◊a e Siasí (vakai ki hekonga ◊a e “Hivá,” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí). ◊E lava ketokoni atu ◊a e Sea pe Faihiva fakauõtí ke fili pea mo teuteu◊a e hiva ◊oku fe◊ungá.

Kapau ◊okú ke palani ke mou hiva◊i ha fo◊i himi pe hiva,fakapapau◊i ◊okú ke ma◊u loto ◊a e ngaahi leá koe◊uhí ka kelava ◊o tokanga kia kinautolu ◊okú ke ako◊í kae ◊ikai ki hetohi himí pe tohi hivá.

Ngaahi Fokotu◊u ki he Tã ◊o e Ngaahi Hivá

Alea◊i ◊a e ngaahi konga “Ko Hono Faka◊aonga◊i ◊o e TohiHimí” ◊i he Ngaahi Himí (peesi 257–265) pea mo e “KoHono Faka◊aonga◊i ◊o e Tohi Hivá” ◊i he Tohi Hiva ◊a e Fãnaú00 [300–304]). Ako ◊a e taimi ◊o e ngaahi hivá. Toe fakakau-kau◊i angé mo e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení:

� ◊I he taimi ◊okú ke tã ai ha himi pe hivá, te ke lava kefaka◊aonga◊i ho nimá ke fakahã ◊a e le◊olahí mo e le◊o si◊ípea mo e taimí pe vave ◊o e hivá. Ke fakahã ◊a e le◊o lahí

mo e le◊o si◊í, ◊ai ho nimá ki mu◊a, pea ◊i he lolotongahono hiva◊i ◊a e ngaahi leá, ◊alu ki ◊olunga ho nimá kefakahã ◊a e le◊o lahí, pea ki◊i ngaue hifo ki lalo ke faka-haa◊i ◊a e le◊o si◊í. ◊I ho◊o fai ◊ení, ngaue mãmãlie ho nimápe vave ke fakahã ◊a e taimi totonú. Te ke toe lava påfoki ◊o tã ◊a e s∏pinga ◊o ha fo◊i hiva ◊i he palakipoé. ◊Ohangå ko ◊ení, ko e s∏pinga ◊o e ongó ◊i he kamata◊anga◊o e “Fãnau Au ◊a e ◊Otua,” (Ngaahi Himi, fika 193; TohiHiva ◊a e Fãnaú, 00 [2–3]) ◊e mei pehå ◊e ne ◊así:

Fã nau Au◊a e

◊Otua� Kapau he ◊ikai ke ke faka◊aonga◊i ◊a e s∏pinga taá ◊i hono

tataki ha hivá, peá ke faka◊aonga◊i ha s∏pinga tã hiva fai-ngofua te ne fakahaa◊i ◊a e ngaahi leá ◊i ha fo◊i hiva.

Kole ki he fai hiva ◊a e uõtí ke tokoni kapau ◊okú ke ◊on-go◊i ◊oku totonu ke ke ma◊u ha ngaahi tokoni makehe ki heako ki he tã hivá.

Faka◊aonga◊i ◊o e Hivá ke Ako◊i ◊a e Fãnaú

Ko e toko lahi ◊o e fãnaú ◊oku nau fiefia ke kau ◊i hengaahi ◊ekitivit∏ hivá. ◊Oku tokoni ◊a e ngaahi ongo ◊o ehivá ki he fãnaú ke nau manatu◊i ◊a e me◊a na◊a nau hivápea mo e ngaahi põpoaki ◊oku ◊omi ◊e he ngaahi leá. ◊E lava◊e he hivá ◊o fakatupulaki ◊a e mahino ◊a e fãnaú ki hengaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí pea mo fakamã-lohia ◊enau ngaahi fakamo◊oní. Te ke toe lava foki ◊o ngãue-◊aki ◊a e hivá ke talitali ◊aki ◊a e fãnaú, teuteu◊i kinautolu kihe lotú, taki◊aki ◊enau tokangá ki he låsoní, pe fakanongakinautolu hili hano fakahoko ha ◊ekitivit∏. ◊E lava ◊e he hivá◊o fetongi ◊a e anga ◊o e vave ◊o ha låsoni pea lava ai ◊e hefãnaú ke faka◊aonga◊i kotoa ◊a honau toenga iví.

◊Oku lahi ha ngaahi låsoni ◊oku nau fokotu◊u mai hangaahi hiva ◊okú ne fakamamafa◊i ◊a e tefito◊i mo◊oni na◊eako◊í. Vakai ki he fakahokohoko fakamotu◊alea ◊o e TohiHiva ◊a e Fãnaú ki ha toe ngaahi hiva kehe ◊e fe◊ungá.

◊Oku ◊ikai ke fie ma◊u ia ke ke hoko ko ha toko tahataukei ◊i he m°siká ke ke toki faka◊aonga◊i ◊a e hivá kiho◊o faiakó. Kapau ◊okú ke mateuteu lelei pea ◊okú kemanako ◊i he hivá, ◊e fiefia ◊a e fãnaú he hivá pea te nauako mei he ngaahi hiva ◊okú ke faka◊aonga◊í. Ko e ni◊ihi◊eni ◊o e ngaahi fokotu◊u ke tokoni kiate koe ◊i hono faka-◊aonga◊i ◊o e hivá ke ako◊i ◊aki ◊a e fãnaú. Ki ha toe ngaahifokotu◊u makehe vakai, ki he Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, peesi00 [300–304].

◊Oku fakahã mai ◊e he ngaahi s∏pinga ko ◊ení ◊a e founga◊e lava ke faka◊aonga◊i ai ◊e he faiakó ◊a e hivá “Fie Siofia HaTemipale” (Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 00 [95]) ke ako◊i ◊aki kinau-tolu ◊o kau ki he temipalé:

◊Oku ou ◊ilo◊i ha hiva faka◊ofo◊ofa ◊o kau ki he ngaahitemipalé. ◊I he◊etau hiva◊i ◊a e fo◊i hiva ko ◊ení, fanongofakalelei ke ke ◊ilo ◊a e me◊a te tau fai ◊i he taimi ◊oku tau õai ki he temipalé.

213


◊Okú ke ◊ilo◊i ◊a e ◊uhinga ◊oku tau õ ai ki he temipalé? (◊Elava ke kau ◊i he ngaahi talí ko ◊etau õ ki he temipalé ke tauongo◊i ◊a e tãkiekina ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní, ke taufanongo, lotu, ke tau fai ha ngaahi fuakava mo e TamaiHåvaní pea mo sila◊i ko e ngaahi fãmili.)

Tau toe hiva◊i ◊a e fo◊i hivá he taimí ni. Fanongo ◊i hetaimí ni, ke ke ◊ilo◊i pe ko e fale ◊o hai ◊a e temipalé.

Kuó ke ◊ilo◊i ko hai ◊oku ◊o◊ona ◊a e temipalé? (Ko e faleia ◊o e ◊Otuá.)

Hokohoko atu ◊aki ◊a e ngaahi fehu◊i tatau mo ◊eni kae◊oua kuó ke fakamamafa◊i ◊a e ngaahi konga ◊o e fo◊i hivá ◊etokoni ki he fãnaú ke mahino kia kinautolu hono põpoakí.

KO E HIVÁ MO E NGAAHI FAKAMATALA (HIVA◊IHA FO◊I TALANOA)

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i fakataha ◊a e hivá pea mo engaahi fakamatalá ke fakahã ◊aki ha fo◊i talanoa pe ko hanovahevahe ha põpoaki ◊o e ongoongoleleí ◊oku felãve◊i mo elåsoní. ◊Oku fa◊a ◊uhinga ◊a e founga ko ◊ení ◊i he taimi ◊eni◊ihi ke hiva◊i ha fo◊i talanoa. Lolotonga ◊a e ◊ekitivit∏ ko◊ení, ko e lahi taha ◊o e talanoá pe põpoakí ◊oku fakahaa◊i ia◊o fakafou ◊i he ngaahi hiva ◊oku hiva◊i ◊e he kau måmipa ◊oe fãmilí pe kalasí. ◊Oku hanga ◊e he fanga ki◊i fakamatalanounoú ◊o fakafehokotaki ◊a e ngaahi hivá.

Te ke toe lava foki ◊o fakataha◊i ◊a e hiva mo e ngaahifakamatalá ke teuteu ki ha ngaahi polokalama ◊aho mãlõlõpe ko ha toe ngaahi polokalama kehe på.

S∏pinga ◊o e Hivá mo e Ngaahi Fakamatalá

◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi hiva mo e ngaahi faka-matala ko ◊eni ◊oku fakataha◊í ◊i ha låsoni ◊oku kau ki hefakamãloó:

Fakamatalá: ◊Oku ◊ofa lahi ◊a e ◊Otuá ◊i He◊ene Fãnaú. Koe taha ◊o e founga ◊oku fakahaa◊i mai ai ◊e he ◊Eikí ◊a ◊Ene◊ofa kia kitautolú ko ◊ene fakatupu ◊a e mãmaní ma◊a kitau-tolú.◊Oku fakahinohino◊i kitautolu ◊e he Saame vahe 136 ketau fakahã ◊a e fakamãlõ ki he ◊Eikí koe◊uhi ko ◊Ene faka-tupu ◊a e mãmaní:

“Mou ◊atu ◊a e fakafeta◊i ki he ◊Eiki ◊o e ngaahi ◊eikí. . . . “ ◊A ia tokotaha på ◊oku fai ◊a e ngaahi me◊a fakaofo

lahi . . . . “Kiate Ia na◊e ngaohi ◊i he poto ◊a e ngaahi langí. . . .“Kiate Ia na◊e folahi ◊a mãmani ◊i ◊olunga ◊i he ngaahi

vaí. . . . “Kiate Ia na◊e ngaohi ◊a e ngaahi maama lahi. . . . “Ko e la◊aá ke pule ◊i he ◊ahó; . . .“Ko e mãhiná mo e ngaahi fetu◊ú ke pule ◊i he poó”

(veesi 3–9).

Himí: “Mãmani Faka◊ofo◊ofá” (Ngaahi Himi, fika 92)

Fakamatalá: ◊Oku mahutafea ◊a e mãmani na◊e fakatupu◊e he ◊Eikí ma◊a kitautolú ◊o fe◊unga mo ◊etau ngaahi fiema◊úkotoa. ◊Oku totonu ke tau fakamãlõ ki he ◊Otuá koe◊uhí koe “ututa◊u” ◊o e ngaahi tãpuaki ◊oku tau utú.

Himí: “Mou Ha◊u Hoku Kakai” (Ngaahi Himi, fika 40)

Fakamatalá: ◊Oku totonu ke tau fakahã ◊etau fakamãlõloto∑hounga◊ia taha ki he ◊Eikí ko ◊Ene Fakaleleí, ◊a ia ◊okulava ke fakama◊a ai kitautolu mei he◊etau angahalá peafoaki kiate kitautolu ◊a e mo◊ui ta◊engatá. ◊I he◊etau fakahã◊etau fakamãlõ ki He◊ene feilaulaú, ◊oku tau toe fakatoka-nga◊i lelei ange ai ◊a hono mãlohí. ◊Oku mahulu pea mofakatupu loto fakatõkilalo ◊a e ◊ilo ko ◊ení.

Himi: “ ◊Oku Fakaofó” (Ngaahi Himi, fika 102)

Fakamatalá: ◊Oku finangalo ◊a e ◊Eikí ke tau vahevahehotau ngaahi tãpuakí—ke fafanga ◊a e kau fiekaiá, faka-kofu◊i ◊a e telefuá, fakafiemãlie◊i ◊a e mahamahakí pea mo emamahí, pea mo ako◊i ◊akinautolu ◊oku fekumi ki hemo◊oní. ◊I he◊etau fai ◊a e ngaahi me◊a ko ◊ení, ◊oku taufakahã ai ◊etau fakamãlõ mo◊oni kiate Ia ◊i he ngaahi tãpu-aki ◊okú Ne foaki mai ma◊atautolú.

Himí: “Kuo Lahi Hoku Tãpuakí” (Ngaahi Himi, fika 126)

Ngaahi Fakahinohino ki hono Teuteu◊i ◊o e Hivá moe Ngaahi Fakamatalá

� Vakai ki he fakahokohoko fakamotu◊alea ◊i he tohi himípea mo e Tohi Hiva ◊a e Fãnaú ki he fakahokohoko ◊o engaahi hiva mo ha ngaahi taumu◊a meimei tatau ◊e lavake faka◊aonga◊i ki he ◊ekitivit∏ ko ◊ení. Faka◊aonga◊i ◊a engaahi hiva ◊oku anga∑maheni ki ai ◊a kinautolu ◊okú keako◊í.

� Kapau ◊e faka◊aonga◊i ha piano, mo ngãue vãofi mo etoko taha tã pianó ke teuteu ◊a e ngaahi hivá, pe ko ha◊o◊ai ◊a e taha ◊okú ne tã ◊a e ngaahi hivá ke ngãue mo etoko taha ko iá. Fakapapau◊i ◊oku ◊ilo◊i ◊e he toko taha tãpianó ◊a e taimi ke kamata tã ai ◊a e fo◊i hiva taki taha.

� Tauhi ◊a e ngaahi fakamatala ◊i he vaha◊a ◊o e ngaahihivá ke faingofua. ◊E lava på ko ha ngaahi folofola ◊eni,ngaahi talanoa nounou, maau, ngaahi me◊a na◊e a◊usiatonu fakafo◊ituitui, pe ngaahi lea na◊e fai. ◊I he taimi teke faka◊aonga◊i ai ◊a e ◊ekitivit∏ ko ◊ení mo e fãnaú, te kelava ◊o ◊eke ◊ange kia kinautolu ha ngaahi fehu◊i peatuku ki he fãnaú ke nau tali kinautolu ke hoko ko ekonga ◊o ha fakamatala. ◊E tokoni ◊eni ke mahino ki hefãnaú ◊a e põpoaki ◊o e ongoongoleleí ◊okú ke ako◊í.

� Faka◊aonga◊i ◊i he taimi totonu ◊a e ngaahi fakatãtaá ketokoni ki he kau akó ke nau ◊ilo◊i ◊a e talanoá pe põpoaki◊o e ongoongoleleí ◊oku fakahokó. Te ke lava ◊o tuku ◊a efãnaú ke nau puke ◊a e ngaahi fakatãtaá lolotonga ◊a efakamatalá.

214


NGAAHI L‰SONI FAKATAUMU◊Á

Vakai, “Ngaahi Fakafehoanakí mo e LåsoniFakataumu◊á,” peesi 200–201.

NGAAHI MπSINI FAKA◊ATA LAHÍ (vakai foki ki heNGAAHI PALAKIPOÉ)

◊Oku ma◊u ◊a e ngaahi m∏sini faka◊atalahí ◊i ha ngaahilaipeli ◊e ni◊ihi ◊o e falelotú, ko e ngaahi m∏sini ia ◊okú nefaka◊ata lahi pea mo ◊omi ha ngaahi ◊∏misi ◊i he lã pe holisí.◊E toe lava på foki ◊o faka◊aonga◊i ke fetongi◊aki ◊a e palaki-poé. ◊Oku tautautefito ◊ene ◊aongá kapau ◊oku fu◊u toko lahi◊a e kalasi ke lava ◊a e toko taha kotoa ◊o sio ki he palaki-poé. Kapau ◊oku ma◊u ◊i he laipeli ◊o e fale lotú ha m∏sinifaka◊atalahi, ◊eke ki he tauhi laipeli homou falelotú ◊a efounga hono faka◊aonga◊í.

NGAAHI FEAL‰LEA◊AKI◊ I HE P‰NOLÓ

Ko e fealålea◊aki fakapånoló ko ha ki◊i kulupu ia ◊okukau ki ai ha fãnau ako ◊e toko ua pe lahi ange—pe ko hafakaafe◊i mai ha ni◊ihi ◊oku ◊i ai ha◊anau ◊ilo makehe petaukei— vahe◊i ange ha tefito ke nau alea◊i. ◊Oku tataki ◊a efealålea◊aki fakapånoló ◊e ha taki, ◊oku fa◊a ngãue◊aki pe ◊a efaiakó.

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e fealålea◊aki fakapånoló kefakahoko ha fakahinohino pe alea◊i ◊a e founga honomo◊ui◊aki ha tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí pe veteki ◊oha palõpalema. ◊Oku ◊omi ◊e he fealålea◊aki fakapånoló hafaingamãlie ki he kau måmipa ◊i he kalasí ke fakahã ◊enaungaahi fakakaukaú ◊i ha ngaahi kaveinga kehekehe. ◊I hetaimi ◊okú ke kole ange ai ki he kau måmipa ◊o e kalasí kefakahoko ha fakamatala fo◊ou pe alea◊i ha ngaahi palõ-palema ◊oku tokanga ki ai ◊a e kulupú, ◊e toe lahi ange ai◊enau akó.

Founga ◊o e Teuteu ki he Fealålea◊aki Fakapånoló

1. Fili ha tefito ◊oku fe◊unga ki he låsoní pea mo e ta◊u ◊o ekau måmipa ◊o e kalasí. Teuteu ha ngaahi fehu◊i fekau-◊aki mo e tefito ko ◊ení ◊a ia te ke lava ◊o fehu◊i ki he kaumåmipa ◊o e pånoló.

2. Tomu◊a fili ha kau måmipa ◊o e pånoló te nau ongo◊i fie-mãlie te tali ◊a e ngaahi fehu◊í mei mu◊a ◊i he kulupú.Fakafuofua på ◊a e toko lahi ◊o e kau pånoló ki he tokotolú pe toko nimá. Ko e pånolo ◊e laka hake ◊i he tokonimá ◊e lahi e taimi te nau faka◊aonga◊í, pea he ◊ikai lavake ma◊u ◊e he måmipa taki taha ◊o e kau pånoló ha taimife◊unga ke alea◊i ◊a e ngaahi tefitó. Kapau ◊okú ke loto kefakaafe◊i ha kau ◊a◊ahi ◊oku ◊i ai ha◊anau ◊ilo pe taukeimakehe, manatu◊i ◊oku fiema◊u ◊a e fakangofua ◊a e p∏-sopé ki mu◊a ke kau ◊a e kau lea fakalãngilangí (vakai,Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí, Tohi Fika 2: Kau taki ◊o e LakangaFakataula◊eikí mo e Ngaahi Houalotú [1998], 00 [325]).

3. Tokoni ki he kau måmipa ◊o e pånoló ke nau teuteu kihe fealålea◊akí. Fakakaukau ki he ngaahi fokotu◊u ko ◊ení:

a. Tokoni ke mahino kiate kinautolu ◊a e me◊a ◊okukau ◊i hono alea◊i he fealålea◊akí pea mo honaungaahi fatongiá, kau ai ha fa◊ahinga ako pe ko hangaahi teuteu kehe ◊oku totonu ke nau fai. Toe◊oange foki kia kinautolu ha fakamatala kau ki heta◊u motu◊á mo e ngaahi fiema◊u ◊a e kau måmipa ◊oe kalasí, ◊a e kalasi fakamatala ◊okú ke sai◊ia ke ma◊ú,pea mo e lahi ◊o e taimi ◊e ◊oange ke fakahoko ai◊enau fealålea◊akí.

e. Tokoni kia kinautolu ke nau ma◊u ◊a e fakamatala◊oku nau fie ma◊u ki he◊enau konga ◊i he fealålea◊akí.

f. Kapau ◊e ◊omi ◊e he pånoló ha fakahinohino pengaahi fakakaukau fo◊ou, vahe◊i ◊ange ki he måmipataki taha ◊o e pånoló ha taha ◊o e ngaahi tefito ◊i hauike ◊e taha ki mu◊a koe◊uhí ke ne lava ◊o teuteu ki hefealålea◊akí. Te ke lava ◊o ◊oange ki he kau måmipa ◊oe pånoló ha ngaahi fakamo◊oni mei he folofolá,ngaahi tohi låsoní pe ko ha toe ngaahi ma◊u◊angatokoni kehe.

h. Kapau ◊e fakatefito ◊a e kau pånoló ◊i ha fo◊i palõ-palema, fakataha mo kinautolu ki mu◊a ◊i he fealålea-◊akí pea ◊oange kia kinautolu ha lisi ◊o e ngaahi fehu◊i◊e alea◊í. Tuku ki he toko taha kotoa på ke ne fili hafehu◊i ◊e ua pe tolu ◊oku loto ke ne talí.

i. Ki mu◊a si◊i pe ◊i he fealålea◊akí pea tuku ange ki hekau måmipa ◊o e pånoló ha ngaahi miniti ke naufel∏ngiaki ai ◊enau ngaahi fakakaukau ◊o kau ki hengaahi tefito te nau alea◊í.

Founga Hono Fakahoko ◊o e Fealålea◊aki Fakapånoló

1. Fokotu◊utu◊u ◊a e lokí koe◊uhí ke lava ha sio mo fanongoki he kau pånoló.

2. ◊I he hokosia ◊a e taimi ki he fealålea◊aki fakapånoló,fakafe◊iloaki ◊a e kau måmipa ◊o e pånoló pea mo e tefitote nau alea◊í.

3. ◊I ho◊o hoko pe ko hono vahe◊i ha taha kehe ke ne tataki◊a e fealålea◊akí pea mo fakahoko e ngaahi fehu◊í, faka-papau◊i ke ◊oange ki he kau måmipa taki taha ◊o e på-noló ha taimi fe◊unga ke fai ai ◊enau talí. ◊E fakatefito ◊a elelei ◊o e fealålea◊aki fakapånoló mei he takí. ◊E ◊omi ◊e hetoko tahá ni ◊a e ongo fakalaumãlié ki he polokalamápea mo tataki ◊a e fealålea◊akí ◊aki hono tauhi ◊o e ngaahileá ◊o fakatefito pe ◊i he tefitó pe palõpalemá, tauhi kehokohoko tatau på ◊a e vave ◊oku faka◊aonga◊í, ◊o ◊oua ◊efuoloa pe tuai, pea mo tokoni ke kau kotoa ◊a e kau på-noló ◊i he fealålea◊akí.

4. Faka◊atã ◊a e kalasí ke nau fai ha ngaahi fehu◊i ki he kaupånoló.

5. Hili ◊a e fealålea◊akí, fakanounou◊i ◊a e ngaahi kongamahu◊inga ◊a ia na◊e fai ai ◊a e fevahevahe◊akí.

215


NGAAHI FAKATÅTÅ PEPA ◊OKU FOKOTU◊Ú (toevakai foki ki he FAKATÅTÅ KUO FOKOTU◊UTU◊Ú)

◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊e he kau faiakó ◊a e ngaahi faka-tãtã pepa ◊oku fokotu◊ú ke tokoni ke fakahoko ha talanoape fakatãtaa◊i ha tefito◊i mo◊oni ◊i he låsoní.

Founga Hono Ngaohi ◊o e Fakatãtã Pepa ◊OkuFokotu◊ú

1. Peluki ua ha la◊i pepa matolu.

2. ◊Ai ke taupotu ki ◊olunga ◊a e konga ◊oku pelukí, pea tã ◊ae fakatãtaá ◊i he la◊i pepá. Fakapapau◊i ◊oku fakalahi ◊a ekonga ki ◊olunga ◊o e ◊∏misí ki he me◊a ◊oku pelukí. Te kelava ◊o ◊ai ◊a e kau måmipa ◊o e fãmilí pe ko e kalasí kenau valivali pe teuteu◊i ◊a e fakatãtaá.

3. Kosi ◊a e fakatãtaá, pea fakapapau◊i ◊oku ◊ikai te ke kosi ◊ihe me◊a ◊oku pelukí ◊a ia ko e feitu◊u ia ◊oku fakalahi ki ai◊a e fakatãtaá.

NGAAHI FAKATÅTAÁ (vakai foki ki he NGAAHINÅUNAU ◊OKU FEKAU◊AKI MO E SIÓ)

Ko e ngaahi fakatãtaá ko ha ngaahi me◊angãue mahu-◊inga ia ki hono fakamãlohia ◊a e tefito◊i fakakaukaú ◊o halåsoni pea tokoni◊i ◊a e kau akó ke nau kei ma◊u ai på haloto tokanga. Te ke lava ◊o ma◊u ◊a e ngaahi fakatãtã ki heako◊i ◊o e ongoongoleleí ◊i he laipeli ◊i he fale lotú, ko eNgaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí, ngaahi tohi låsoni◊oku fa◊u ◊e he Siasí, mo e ngaahi makasini ◊a e Siasí.

Faka◊ali◊ali ◊a e Ngaahi Fakatãtaá

Te ke lava ◊o faka◊ali◊ali ◊a e ngaahi fakatãtaá ◊i ha ngaahifounga kehekehe. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o:

� Hilifaki kinautolu ◊i he tuku◊anga sioka ◊o e palakipoé, ◊ihe tu◊ungá pe ◊i he funga seá.

� ◊Oange ke puke ◊e he ni◊ihi.

� Pukepuke på ◊e koe.

◊Oua te ke ngãue◊aki ◊a e tepí ke fakapipiki ◊a e fakatãtaáki he palakipoé pe ngaahi holisi ◊oku valí.

Founga Hono Faiako ◊aki ◊o e Ngaahi Fakatãtaá

◊E lava på ke hoko ◊a e ngaahi fakatãtaá ko ha kongamahu◊inga hono fakahoko ◊o ha talanoa. ◊O hangå ko ◊ení,te ke lava ◊o tokoni ki he fãnaú ke nau fakamanatu ha tala-noa ◊aki ha◊o kole ange kia kinautolu ke nau fakahokohokototonu ha ni◊ihi ◊o e ngaahi fakatãtaá pea hili iá tuku ki heki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine taki taha ke ne fakamatala◊i hakonga ◊o e talanoá.

Faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi fakatãtã ki he founga ◊e ◊aongatahá. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o faka◊ali◊ali ◊a e fakatãtã◊o Sione ko e Papitaisó ◊i he◊ene papitaiso ◊a S∏suú. Hili iá teke lava ◊o pehå, “ ◊I he taimi na◊e nofo ai ◊a S∏s° ◊i he mã-maní, na◊á Ne tã ha s∏pinga ke tau muimui ai. Na◊á Ne◊afio◊i na◊e ◊osi fekau◊i ◊e he Tamai Håvaní ◊a e toko tahakotoa ke papitaiso.” Hili iá te ke lava ◊o ◊eke ange ◊a engaahi fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e hã e me◊a ◊oku hoko ◊i he fakatãtã ko ◊ení?

� Ko e hã e me◊a na◊e folofola◊aki ◊e S∏s° ◊o pehå ko efounga totonu ia ◊o e papitaisó?

� Ko hai na◊á ne papitaiso ◊a S∏suú?

� Ko e hã hono ◊uhinga na◊e fekau ai ◊e S∏s° kia Sione kepapitaiso Iá?

� Ko e hã hono ◊uhinga na◊e ◊alu hifo ai ◊a S∏s° mo Sioneki he vaitafé?

� Ko e hã hono ◊uhinga ◊oku mahu◊inga ai kia kitautolu ketau muimui ◊i he s∏pinga ◊a S∏suú pea mo papitaiso ◊ohangå ko Iá?

Hili hono alea◊i ◊a e ngaahi fehu◊i ko ◊ení, te ke lava ◊ofakanounou ◊a e ngaahi tali ◊a e kau akó pea fakafekau◊akikinautolu ki he tefito◊i fakakaukau ◊o e låsoni.

Manatu◊i ◊oku faka◊aonga◊i på ◊e he kau tã valivalí ia ◊a◊enau ngaahi faka◊uhinga ◊anautolú på ◊i he taimi ◊oku nautã ai ha fakatãtã. ◊I he◊ene peheé leva, ◊oku ◊ikai ke totonuke tuli tãupau kotoa ◊a e ngaahi konga ◊o e fakatãtaá.Fakafalala ki he fakamatala ◊i he folofolá ki he ngaahi faka-matala ki he taimi mo e feitu◊u na◊e hoko ai ha fa◊ahingame◊a.

216

◊OUA ◊E KOSI

◊OUA ◊E KOSI


NGAAHI TAMAPUA

◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi tamapuá ke fakatãtaa◊i◊aki ha ngaahi konga ◊o e låsoní pe talanoá, talitali ◊a efãnaú ki he kalasí, fai mo ha ngaahi fakahinohino, hiva◊i ◊oha ngaahi hiva, tokoni ke fakatãtaa◊i ha fa◊ahinga me◊a,fakahoko ◊o e ngaahi fehu◊í, pe tokoni ki he fãnau ke naukei tokanga ai på ki he låsoní.

Ngaahi S∏pinga ◊o e Tamapuá

NGAAHI FEHU◊Í

Vakai, “Faiako ◊aki ◊a e Ngaahi Fehu◊í,” peesi 75–77.

NGAAHI LAUKONGA FAKATÅTAA◊Í (vakai foki kihe LAUKONGA FAKATOKOLAHÍ; NGAAHI LAUMA◊ULOTÓ)

◊I he laukonga fakatãtaa◊í,◊oku faka◊aonga◊i ◊e kinautolu◊oku kaú ha fakamatala kuo hiki ◊i ha pepa ke ke fakahoko◊aki ha talanoa. ◊E lava ke fakahoko ◊a e laukonga fakatãtaa◊í◊i he kalasí pe fakahoko ki he kau mamatá.

Te ke lava ◊o ngãue◊aki ◊a e founga ke ◊ení ke fakahoko◊aki ◊a e ngaahi fakamatala ◊i he folofolá, ngaahi talanoá,ngaahi mãú, pea mo ha toe fakamatala kehe. Te ke toe lava◊o ngãue◊aki foki ia ke hoko ko e konga ◊o ha polokalamamakehe ki he ngaahi ◊aho mãlõloó pe ngaahi me◊a makehe◊oku hokó.

S∏pinga ◊o e Laukonga Fakatãtaa◊í

Talanoá: Ko ◊Apinetai, Tu◊i ko Noá, pea mo ◊Alamã

Foungá: Fakamatala◊i na◊e ◊omi ◊e he ◊Otuá ha palõfita ko◊Apinetaí hono hingoá ke fakatokanga ki he kakai ◊o eTu◊i ko Noá ke nau fakatomala mei he◊enau ngaahiangahalá. Hili iá pea tuku ki he kau fanongó ke nau lau◊a e ngaahi lea ◊a e Tu◊i ko Noá, mo ◊ene kau taula◊eikifaiangahalá, ◊Apinetai, ◊Alamã pea mo e kau N∏fai ◊i heMõsaia 17:1–19 pea mo e 18:1, 7–11, 17, 30. Toe ◊omimo ha taha ke ne hoko ko e tokotaha fakamatalá ke nelau ◊a e laine ◊o e talanoá ◊i he vaha◊a ◊o e ngaahi faka-matala ◊a e kakai ◊i he talanoá.

Founga Fakahoko ◊o e Laukonga Fakatãtaa◊í

� Fili ◊a e nãunau ◊okú ne poupou◊i ◊a e tefito ◊o e låsoní. ◊Ema◊u ◊i he folofolá ◊a e ngaahi nãunau ◊oku fe◊ungá,ngaahi tohi låsoni na◊e fa◊u ◊e he Siasí pea mo e ngaahimakasini ◊a e Siasí.

� Vahevahe fakakongokonga ◊a e fakamatalá. Vahe ◊a engaahi kongá kia kinautolu ◊oku kaú. ◊Oange ke takitãuhi ◊a kinautolu ◊oku kaú ha konga ◊o kinautolu ◊oku ◊ihe talanoá pe fakamatalá. Fakapapau◊i ◊oku ma◊u ◊ekinautolu ◊oku kaú ha taimi fe◊unga ke ako ai ◊enaungaahi kongá pea mahino kia kinautolu ◊a e ngaahi me◊ake nau fakatãtaa◊í.

� Kapau te mou fakahoko ◊a e laukonga fakatãtaa◊í ki hakau mamata, pea tuku ki he kau akó ke fakaangaangahono lau ◊enau ngaahi fakamatalá. Fakapapau◊i ◊okumahino ◊enau leá pea faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi faka◊ilongamãlõloó pea mo e ngaahi fetongi ◊i he le◊o lahi pea mo evave honau le◊ó ke lava ◊o fakahoko ◊a e ◊uhinga ◊o e põ-poakí.

LAU MA◊ULOTÓ (vakai foki ki he LAUFAKATOKOLAHÍ; LAUKONGA FAKATÅTAA◊Í)

◊I he lau ma◊ulotó, ◊oku toe lau ◊e kinautolu ◊oku kaú hafakamatala pe lea ◊a ia kuo ◊osi ako ma◊uloto. ◊Oku lava kefai ◊a e lau ma◊ulotó ◊i he kalasí pe ko hono fakahoko ki hekau mamatá.

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e founga ko ◊ení ke fakahoko-◊aki ◊a e ngaahi fakamatala mei he folofolá, ngaahi talanoa,ngaahi maau pea mo ha toe fakamatala kehe på. Te ke toe

217

KULÒ PE PINE FAKAPIPIKI

KONGA

TUPENU PE

PEPA

TUITUI, KULUU◊I,

PE PINE◊I

FAKAPIPIKI

MUI MU◊A

KI◊I TANGAI PEPA SI◊ISI◊I

PEPA

VA◊AKAU


lava foki ke faka◊aonga◊i ia ko e konga ◊o ha polokalamamakehe ki he ngaahi ◊aho mãlõloó pe ngaahi me◊a makehe◊oku hoko.

S∏pinga ◊o e Lau Ma◊ulotó

Kaveingá: Ko e Fekau ◊e Hongofulú

Foungá: Ki mu◊a ◊i he Sãpate ◊e ako◊i ai ◊a e låsoni kau kihe tauhi ◊o e ngaahi fekaú, ◊oange ke takitãuhi ◊a e kalasíha tatau ◊o e fo◊i hiva “Ko e Ngaahi Fekaú”(Tohi Hiva ◊a eFãnaú, 00 [112–113]). Vahe◊i ange ke nau taki taha akoma◊u loto ha fo◊i laine mei he fo◊i hivá. Tuku ke lauma◊uloto atu ◊e he toko taha kotoa på ◊ene kongá, lolo-tonga ◊a e låsoni ka hokó.

Founga Fakahoko ◊o e Lau Ma◊ulotó

� Fili ◊a e nãunau ◊okú ne poupou ki he tefito ◊o e låsoní.◊Oku ma◊u ◊i he folofolá ◊a e ngaahi nãunau ◊oku fe◊ungá,ngaahi tohi låsoni kuo fa◊u ◊e he Siasí, ngaahi makasini◊a e Siasí pea mo e Tohi Hiva ◊a e Fãnaú.

� Vahevahe fakakongokonga ◊a e me◊a ke lau ma◊ulotó,pea vahe ◊a e ngaahi kongá kia kinautolu ◊oku kaú.◊Oange ki he toko taha kotoa på ◊oku kaú ha konga ◊i hekakai ◊oku kau ◊i he talanoá pe fakamatalá. Fakapapau◊i◊oku mahino kia kinautolu ◊oku kaú ◊enau ngaahi kongápea ◊oku lahi fe◊unga ◊a e taimí ke nau ako aí.

� Kapau te mou fakahoko ◊a e lau ma◊ulotó ki ha kaumamatá, tuku kia kinautolu ◊oku kaú ke nau ako honolau ◊o e fakamatalá. Fakapapau◊i ◊oku mahino ◊enau leápea mo faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi faka◊ilonga mãlõló peamo e ngaahi fetongi ◊i he le◊o lahí pea mo e vave honaule◊ó ke lava ◊o fakahoko ◊a e ◊uhinga ◊o e põpoakí.

FAKAFAIVA◊Í

◊I hono fai ◊o e fakafaiva◊í, ◊oku hanga ◊e kinautolu ◊okukaú ◊o fakatãtaa◊i ha me◊a pe ko ha palõpalema ◊oku hoko ◊ihe mo◊ui faka◊ahó. ◊Oku tokoni hono fakafaiva◊i ◊o ha me◊ake faka◊aonga◊i ◊e he kakaí ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ki he ngaahi me◊a ◊oku hoko ◊i he mo◊uí ◊ihe◊enau kumi ◊a e ngaahi founga ki he ngaahi palõpalemá,fakakaukau ki he nunu◊a ◊o e ◊o e ngaahi fili kehekehe ◊okufaí, pea mo mahino ◊a e ngaahi fakakaukau ◊a e kakai kehé.◊E lava ke faka◊aonga◊i hono fakafaiva◊í ke fakafe◊iloaki pefakamatala fakanounou ha låsoni pe faka◊ai◊ai ◊a e fealålea-◊akí ◊o kau ki ha tefito◊i mo◊oni ◊i he låsoní.

Fakatokanga◊i Angé: ◊Oku ◊ikai tatau ◊a e fakafaiva◊i ◊o hame◊a mo e ngaahi fakatãtã ke ako mei aí. ◊I he fakatãtã keako mei aí, ◊oku alea◊i ai ◊e he kau akó ha me◊a ◊oku hokope ko ha palõpalema. Ka ◊i hono fakafaiva◊i ◊o ha me◊a, ◊okufakatãtaa◊i ◊e he kau akó ◊a e ◊ulungãanga ◊o e kakaí ◊i hame◊a pau ◊oku hoko.

Ngaahi S∏pinga ◊o Hono Fakafaiva◊i ◊o ha Me◊á

� Na◊e palõmesi ha ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine ki he◊ene ongomãtu◊á ◊e tokoni ke fakamaau ◊a e falé. ◊I he◊ene teuteuke ngãué, ◊oku ha◊u ha ni◊ihi ◊o hono ngaahi kaungã-me◊á pea mo kole ange ke nau va◊inga. ◊Oku nau loto kenau õ mo ia he taimí ni på kae toki fai ◊ene ngãue ◊amui. Fakafaiva◊i ange ◊a e me◊a ◊oku totonu ke ne talaange ki he◊ene ongo mãtu◊á pea mo e me◊a ◊oku totonuke ne tala ange ki hono ngaahi kaungãme◊á.

� ◊Oku luelue hake ◊i he halá ha ki◊i kulupu ko ha ngaahikaungãme◊a. Na◊a nau ma◊u ha ki◊i kato fa◊o◊anga silini◊oku ◊i loto ai ha pa◊anga, ka ◊oku ◊ikai te nau ◊ilo◊i pe kohai ◊oku ◊a◊ana ◊a e kató. Pea kehekehe mo e ngaahi fie-ma◊u ◊a e ngaahi kaungãme◊a ko ◊ení ki he me◊a ◊oku nauloto ke fai ki he ki◊i kato siliní. Fakafaiva◊i ◊a e me◊a ◊okutotonu ke nau faí.

Founga Faka◊aonga◊i ◊o Hono Fakafaiva◊i ◊o ha Me◊á

1. Teuteu◊i ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊i ke nau fakahokohono fakafaiva◊í ◊aki ha◊o fakamatala◊i kakato ange ◊a epalõpalemá pe me◊a ◊oku hokó. ◊Oange kia kinautolu hafakamatala fe◊unga koe◊uhí ke nau lava ◊o fakafaiva◊ifakalelei ◊enau ngaahi kongá. Fakamamafa◊i ange te naufakafaiva◊i ◊a e tokotaha kehe ka ◊oku ◊ikai ko ◊enau faka-faiva◊i på kinautolu.

2. Fili ◊a kinautolu ◊e kaú pe ko ◊enau taki taha fili pe kohai ◊e kaú. Fakamahino pe ko hai te ne fakafofonga◊i ◊a ekonga pau taki taha. Fokotu◊utu◊u ki he toko lahi taha ◊eala lava ke kaú, koe◊uhi ◊oku fa◊a lelei ange ma◊u på kevahe◊i ke toko lahi ange ◊a e kakai ke nau fakafaiva◊i hame◊a ◊oku hoko ◊i hano vahe◊i ki ha fo◊i toko taha på kene fakafaiva◊i ◊a e me◊a ◊e hokó. ( ◊E lava ke toutou faihono fakafaiva◊i ◊o ha me◊a ◊oku hoko ke tokoni ki hakau ◊a e kakai toko lahi ange pea ke nau ma◊u ha ngaahifounga kehé.)

3. ◊Oange ha ngaahi miniti si◊i kia kinautolu ◊oku kaú kenau palani ◊a e me◊a te nau faí.

4. Ke fakakau kotoa ◊a kinautolu ◊oku ha◊ú, fakaafe◊i kinau-tolu ◊oku ◊ikai te nau kaú ke nau matu◊aki tokangá.

5. Hili hono fakafaiva◊í, alea◊i pea mo fakafuofua◊i ◊a e me◊ana◊e hokó ◊aki hano fai ha ngaahi fehu◊í ◊o hangå ko◊ení, “Na◊e fåfå ho◊o ongo◊i ◊o kau ki he palõpalemá? pe “◊Okú ke pehå ◊e hoko mo◊oni ◊eni ◊i he mo◊uí ni? pe “◊Oku fåfå ◊a e tokoni kiate koe ◊a e me◊a ko ◊eni na◊ehokó ke ke ◊ilo◊i ai ◊a e me◊a te ke faí kapau ◊e mo◊oni◊ene hokó?” Tukuange kinautolu ◊okú ke ako◊í ke naufakakaukau ki ha ngaahi founga ke veteki ◊aki ◊a engaahi palõpalema tatau ◊oku hoko ◊i he◊enau ngaahimo◊uí. Alea◊i ha ngaahi founga kehekehe.

218


Ngaahi Fakahinohino Fakal°kufua ki honoFakafaiva◊i ◊o ha Me◊á

◊Oku totonu ke tuku pe ki he fili ◊a kinautolu ◊e fie kau kihono fakafaiva◊i ◊o ha fa◊ahinga me◊a. ◊Oua na◊á ke faka-mãlohi◊i ha taha ke kau.

� Fakafaiva◊i ha ngaahi me◊a ◊oku hoko ◊i he mo◊uí ◊a ia◊oku felãve◊i mo e låsoní pea ◊oku mahu◊inga foki kiakinautolu ◊okú ke ako◊í.

� ◊Oku mahino lelei ange ki he kakaí ke fakafaiva◊i hangaahi me◊a na◊a nau a◊usia fakafo◊ituitui. Ka neongo ia,matu◊aki tokanga ◊i hono fili ◊o e ngaahi me◊a ke fakatã-taa◊í. Lolotonga ◊oku mahu◊inga ke hã mo◊oni mo mahu-◊inga ◊a e ngaahi palõpalemá ka ◊oku ◊ikai totonu kehoko ◊a e tokotaha ◊oku kaú ke ne fakafaiva◊i ha fa◊a-hinga me◊a ◊oku hoko tatau kiate ia ◊i he◊ene mo◊uí.

� ◊I ho◊o hoko ko e faiakó, ◊ai ke mahino kiate koe ◊a eongo mo e ◊ulungãanga ◊oku ma◊u ◊e he kau akó. Tali ◊a engaahi fehãlaakí, pea mo ako◊i kinautolu ke nau faka-hounga◊i ◊a e ngaahi fakakaukau ◊a e ni◊ihi kehé. ◊Oua teke tuku ke fakaanga◊i ◊a kinautolu ◊oku kaú.

� ◊E tokoni ha fanga ki◊i me◊a fakamanatu faingofua ◊ohangå ko e tataá pe pine hingoá ke tãnaki mai ◊a etokangá ke fakafaiva◊i ◊o ha me◊a, tautautefito kapau◊okú ke ako◊i ◊a e fãnaú.

NGAAHI PUHA FAKATÅTÅ TAKAI

Hangå ko ia ◊oku hã atu ◊i laló, ko e ki◊i puha fakatãtãtakaí ko ha fa◊o◊anga me◊a ia ◊oku faka◊aonga◊i ke faka◊ali◊aliai ◊a e ngaahi fakatãtã kuo ◊osi fakapipiki fakataha ◊i ha fo◊ilola. ◊Oku ◊omi ◊e he me◊angãue fakafaiako ko ◊ení hafounga fakafiefia ki he fãnaú ke nau mamata ai ki hengaahi fakatãtaá, tautautefito kapau ko kinautolu na◊a nautã ◊a e ngaahi fakatãtaá.

◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊a e ki◊i puha fakatãtã takaí kefakahaa◊i ◊a e ngaahi tapa kehekehe ◊o ha fo◊i tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí, ◊o hangå ko e ngaahi foungakehekehe hono tauhi ke mã◊oni◊oni ◊a e ◊aho Sãpaté. ◊Okutoe lava på ke faka◊aonga◊i ke faka◊ali◊ali ◊aki ha talanoamei he folofolá pe hisitõlia ◊o e Siasí.

Founga Hono Ngaohi ◊o e Puha Fakatãtã Takaí

1. Kosi ha ava ◊i he tafaçaki ◊o ha puha pe fa◊o◊anga me◊a◊oku lahi. ◊Oku totonu ke fe◊unga ◊a e ava ke fakah° aiha la◊i fakatãtã ◊e taha ke faka◊ali◊ali ◊i he taimi ◊e taha.

2. Tu◊usi ha ongo va◊akau ◊o fakafuofua ke na lõloa ange◊aki ◊a e ◊inisi ◊e ono mei he maokupu ◊o e puhá. Te kelava på ◊o faka◊aonga◊i ◊a e kau ◊o e taufalé pe ko e ki◊i fo◊ipepa fefeka ◊i loto ◊o e pepa holoholó.

3. Fakaava ha fo◊i ava ◊e ua ◊i he tafa◊aki ◊o e puhá ki heongo va◊akaú, ◊o hangå ko ◊ene ◊asi ◊i he peesi 219.

4. Fakah° ◊a e ongo va◊akaú ◊i he ongo avá.

5. ◊Oange ke takitãuhi ◊a e fãnaú he la◊i pepa pea mo hapeni vahevahe pe peni valivali. Tuku ange ke nau takitaha tã ◊a e konga kehekehe ◊o ha tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí pe konga kehekehe ◊o e fakamatala ◊o hatalanoa. ◊I he taimi ◊e ◊osi ai hono tã ◊o e fakatãtaá, faka-pipiki fakataha ◊a e ngaahi mui◊i fakatãtaá ◊i he fokotu◊u-tu◊u totonú koe◊uhí ke nau fa◊u ha ki◊i takainga fakatãtãpå ◊e taha. Pe ko ha◊o ◊ai ◊a e fãnaú ke nau tã ◊i he ngaahikonga kehekehe ◊o ha la◊i pepa lõloa på ◊e taha.

6. Fakapipiki ◊a e ongo mui ◊o e takainga pepá ki he ongova◊akaú.

◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊e he fãnaú ha fanga ki◊i puha iiki,ongo peni vahevahe, pea mo ha ngaahi la◊i pepa lõloa kenau taki taha ngaohi ◊aki ◊ene puha fakatãtã takai.

FOLOFOLÁ, FAKA◊ILONGA◊I MO HONO HIKI ◊A ENGAAHI FAKAMATALÁ ◊I HE TAFA◊AKÍ

Vakai, peesi 63–64.

FOLOFOLÁ, AKO MA◊ULOTO ◊O E

Vakai, “Ako Ma◊ulotó,” peesi 210

FOLOFOLÁ, LAU LE◊OLAHI ◊O E

Vakai, peesi 62.

FOLOFOLÁ, NGAAHI TOKONI KI HE AKO ◊I HE

Vakai, peesi 60–66.

FOLOFOLÁ, FAIAKO MEI HE

Vakai, “Faiako mei he Folofolá,” peesi 60–66

HIVA◊I HA FO◊I TALANOA

Vakai, “Hivá mo e Ngaahi Fakamatalá (Hiva◊i ha fo◊italanoa), peesi 214.

219


NGAAHI TU◊U◊ANGÁ

Ko e ngaahi tu◊u◊angá ko ha ngaahi feitu◊u ia ◊oku tatakiai ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ akó ◊e he kau faiako kehekehe. ◊Okuvahevahe ◊a e kau akó ki he ngaahi kulupu tatau pea nautakai ◊i he ngaahi tu◊u◊angá. ◊Oku tataki ◊i he ngaahitu◊u◊ungá taki taha ◊e ha toko taha ha ◊ekitivit∏ ako pea ◊okutuku ia ◊i he feitu◊u ko iá ke ◊oange ◊a e fakahinohino pefakatãtã tatau ki he kulupu taki taha ◊e ha◊u ki he tu◊u◊angako iá.

◊Oku totonu ke ke fakatokanga◊i ◊e koe pe ko e taki ◊o etu◊u◊anga taki taha ◊a e taimí ke fakapapau◊i ◊oku faka-moleki ◊e he kulupu taki taha ◊a e taimi tatau ◊i he ◊ekitivit∏ako takitaha. Mahalo på te ke loto ke ke tã ha fasi ke netala ◊a e taimi ◊oku totonu ke fetongi ai ◊a e kulupú ki hetu◊u◊anga hono hokó. Tuku ha taimi fe◊unga ke fakamata-la◊i fakanounou ai ◊a e me◊a na◊e a◊usiá mo e kotoa ◊o e kalasí.

Ngaahi S∏pinga ◊o e Ngaahi Tu◊u◊angá

� Faka◊ali◊ali ◊a e ngaahi me◊a ◊oku kau ki ha tefito pau, peatuku ki he kakaí ke nau fakamatala◊i ◊a e ngaahi me◊a koiá. ◊O hangå ko ◊ení, mahalo te ke ma◊u ◊a e ngaahi tu◊u-◊anga ki he ngaahi me◊a ◊oku fie ma◊u ki he ◊apí pea moe fakatolonga ◊o e me◊atokoní, fakatolonga ◊o e vaí, loloki he me◊alelé, pea mo e ngaahi nãunau ◊oku tauhi ki hame◊a fakatu◊upakå ◊e hokó.

� Tuku ange ki he kau faiako ◊i he ngaahi tu◊u◊anga kehe-kehe ke nau alea◊i ◊a e ngaahi me◊a kehekehe ◊i he vãfakafãmilí ◊o hangå ko e fatongia ◊o e mãtu◊á , akonakípe fetu◊utakí.

� Tuku ange ki ha taha mei he tu◊u◊anga taki taha ke nefakatãtaa◊i ha tokotaha kehe mei he folofolá. Tuku angeki he toko taha kotoa på ke ne fakamatala ◊a e founga◊oku hoko ai ◊a e toko taha na◊á ne fakatãtaa◊í ko hafakatãtã ia ◊o ha taha ◊okú ne faivelenga hono mo◊ui◊aki◊o e ongoongoleleí.

� ◊Ai ha ngaahi tu◊u◊anga ◊oku fakahoko ai ha ngaahingãue faingofua, fanga ki◊i va◊inga, pe ngaahi ◊ekitivit∏ ◊ae fãnau paioniá.

NGAAHI TALANOÁ

◊Oku manako ◊a e toko taha kotoa på ◊i he talanoa leleí.◊Oku hanga ◊e he ngaahi talanoá ◊o fakakoloa◊i ◊a e ngaahilåsoní pea puke mo e tokanga ◊o e kau akó ◊i he me◊a ◊e lava◊e ha ni◊ihi si◊i på ◊o e ngaahi founga fakafaiako kehé. ◊Elava ke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi talanoá ke tali ◊aki ◊a engaahi fehu◊í, fakafe◊iloaki pe fakamãlohia ha ngaahi tefi-to◊i mo◊oni, pe fakanounou◊i ◊a e ngaahi låsoní. ◊Oku faka-tautautefito hono ◊aongá ki hono fakamahino ◊aki pea mo

hono ako◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí◊aki ◊enau ◊omai ha ngaahi s∏pinga ◊o e mo◊ui mã◊oni◊oní,pea mo a◊u ki he tamasi◊i ako taki taha ◊i he tu◊unga pe ◊o emahino ◊oku nau ma◊ú.

Ko e taimi ko å ◊oku faka◊aonga◊i lelei ai ◊a e ngaahi tala-noá, ◊oku nau ◊oange ki he kau akó ha ngaahi tu◊ungamahu◊inga pea mo ha ngaahi ongo. Te nau lava ◊o tokoniki he kau akó ke nau faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni◊o e ongoongoleleí ◊i he◊enau fevahevahe ◊aki ◊i he ngaahime◊a fakalaumãlie ma◊ongo◊onga ◊oku hoko, ngaahi taimihono fai ◊o e filí, ngaahi faingata◊á mo e ngaahi mamahí,pea mo e ngaahi tãpuaki ◊o hono mo◊ui◊aki ◊o e ongoongo-lelei ◊o S∏s° Kalaisí. ◊Oku nau ngaohi ke faingofua hono ◊ilomo manatu◊i ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oní. ◊Oku nau fakahã ◊iha founga mahinongofua pea mo fakamãfana ◊a e foungahono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí ◊i he◊etau mo◊uí. ◊O hangå ko ◊ení, kapau te keako◊i ◊a e tuí, te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e fakamatala ◊a◊Alamaá ◊a ia na◊á ne pehå kapau ◊oku tau ma◊u ◊a e tuí ◊okutau “ ◊amanaki ki ha ngaahi me◊a ◊oku ◊ikai hã mai ka ◊okumo◊oni” (◊Alamã 32:21). Ka ◊e lava ke toe kakato ange ho◊ofaiakó kapau te ke toe fai ha talanoa ki ha taha ne ma◊u ◊a etui lahi, ◊o hangå ko e talanoa ◊o Tåvitá ◊i he◊ene ◊alu ke taumo Kolaiaté (vakai, 1 Samuela 17:20–50, tautautefito ki hengaahi veesi 25, 32–37, mo e 45–47).

Ko e Fakamo◊ui ko e Faiako Mã◊ongo◊onga Tahá Iá peamo e s∏pinga ◊oku totonu ke tau muimui ai ◊i he kotoa◊etau faiako ◊i he ongoongoleleí. Na◊á ne faka◊aonga◊i ma◊upå ◊a e ngaahi talanoá ◊i He◊ene faiakó. Ko ◊ene ngaahi tala-noa fakatãtaá ko ha ngaahi s∏pinga tu◊u-ki-mu◊a ia honofaka◊aonga◊i ◊a e ngaahi talanoa ki he faiakó. ◊O hangå ko◊ení, na◊e kole kiate Ia ha loea, “Ko hai hoku kaungã◊apí?”Na◊á Ne tali ◊aki Ha◊ane fai ange ha talanoa ◊o kau ki hatangata na◊e tã pea mo kaiha◊asi ◊ene koloá ◊i he◊enefononga mei Sel°salema ki Selikoó. Na◊e fakalaka hake haongo tangata ◊i he tangatá ni, ka ko e fika tolú ko hatangata Samålia, na◊á ne tu◊u pea mo tokoni kiate ia (vakai,Luke 10:29–35). ◊I he ◊osi hono fai ◊e S∏s° ◊a e tala fakatãtaá,na◊á Ne fehu◊i ange ki he loeá, “ ◊Okú ke mahalo, ko hai ◊ihe toko tolú ni na◊e kaungã◊api kiate ia na◊e mo◊ua ki hekau kaiha◊á?” Na◊e tali ange ◊a e tangatá, “Ko ia ia ne ne fai◊ofa kiate iá.” Pea pehå ange ◊e S∏s° kiate ia., “ ◊Alu koe, peáke fai pehå” (Luke 10:36–37).

Ko Hono Fili ◊o e Ngaahi Talanoá

◊I hono fili ha talanoa, fai hifo på kiate koe ◊a e ngaahifehu◊i ◊oku hã atu ◊i laló ke fakapapau◊i pe ◊oku fe◊unga mo◊aonga ◊a e talanoá. ◊Oku ma◊u ◊a e ngaahi fehu◊í ko ◊ení peamo e ngaahi fehu◊i kehe på ◊i he “ Fili ◊o e Ngaahi Founga◊oku Fe◊ungá” (peesi 105) mo e “ Fili ◊o e Ngaahi Founga◊oku ◊Aongá” (peesi 107).

220


� ◊E fakaafe◊i mai ◊a e Laumãlié ◊e he talanoá?

� ◊Oku fe◊unga nai ◊a e talanoá mo e toputapu ◊o e me◊a◊oku ou ako◊í?

� ◊E lava nai ◊e he talanoá ◊o langaki mo fakamãlohia ◊akinautolu ◊okú ou ako◊í?

� ◊E tokoni nai ◊eni ki he kau akó ke mahino lelei ange kiakinautolu ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊oku ako◊í?

� Te ne faka◊aonga◊i fakapotopoto nai ◊a e taimi låsoní?

Ngaahi Kalasi Talanoa Kehekehe

Te ke lava ◊o ngãue◊aki ◊a e ngaahi talanoa mei he me◊ana◊e hoko tonu pe kiate koe. Te ke toe lava foki ◊o faka◊ao-nga◊i ◊a e ngaahi talanoa ◊o kau ki he kakai kehé, ◊o hangåko e ngaahi talanoa mei he folofolá, mei he mo◊ui ◊a e kautaki ◊o e Siasí, pea mei he mo◊ui ◊a e ni◊ihi kehe ◊okú ke ◊ilo◊ipe mei ha me◊a na◊á ke lau. Ki ha ngaahi taumu◊a pau,mahalo te ke fie faka◊aonga◊i ha ngaahi talanoa fa◊u, ◊o hangå ko e ngaahi tala fakatãtã pe ko ha ngaahi talanoa◊oku fakatautefito ki ha tefito◊i ◊ulungaanga fakafonua.

Ngaahi Me◊a Ne A◊usia Fakafo◊ituitui

◊E toe lava ke hoko hono fakamatala◊i ◊o ha ngaahi me◊ana◊e a◊usia fakafo◊ituitui ko ha tãkiekina mãlohi ia ◊i honotokoni◊i ◊a e ni◊ihi kehé ke nau mo◊ui◊aki ◊a e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí. ◊I he taimi ◊okú ke talanoa ai ◊okau ki ha me◊a na◊e hoko tonu kiate koe, ◊okú ke hoko koha fakamo◊oni mo◊ui ki he ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongo-leleí. Kapau te ke lea mo◊oni pea ma◊a mo ho◊o fakakaukaú,◊e fakamo◊oni◊i ◊e he Laumãlié ◊a e mo◊oni ◊o ho◊o põpoakí ◊ihe loto ◊o kinautolu ◊okú ke ako◊í. Ko e ngaahi me◊a na◊ea◊usia fakafo◊ituitui ◊e kinautolu ◊okú ke ako◊í ◊e toe hokofoki ia ko ha ivi tãkiekina mãlohi ki he leleí.

Na◊e akonaki ◊a ◊Eletã Pulusi R. Makongik∏ ◊o pehå:“Mahalo ko e s∏pinga haohaoa taha ◊i hono fakahoko ◊o engaahi talanoa ki hono poupou◊i ◊o e tuí ◊a ia ko hono ako◊i◊a e me◊a ◊oku ◊i he folofolá pea mo fokotu◊u ◊a e ngaahime◊a mo◊oní ◊aki hano fakamatala◊i ha me◊a tatau. . . mo ia◊a ia na◊e hoko ◊i hotau kuonga fakakõsipelí pea ki hotaukakaí pea —-me◊a ◊oku mo◊oni—kia kitautolu fakafo◊ituitui”(“The How and Why of Faith-promoting Stories,” New Era,July 1978, 5).

◊I hono fakamatala◊i ◊o e ngaahi me◊a na◊e hoko fakafo◊i-tuituí, ◊oku totonu ke ke manatu◊i mo manatu◊i ◊e kinau-tolu ◊okú ke ako◊í, ◊a e ngaahi fakatokanga ko ◊ení:

� ◊Oua te ke lea◊aki ha ngaahi me◊a ◊oku toputapu kae ◊ouakuo ue◊i koe ◊e he Laumãlié. Na◊e folofola ◊a e ◊Eikí ◊opehå, “Manatu◊i ko e me◊a ◊oku ha◊u mei ◊olungá ◊okutoputapu, pea ◊oku totonu ke tokanga ki hono lea◊akí,peá ke lea ◊i he ue◊i ◊a e Laumãlié” (T&F 63:64).

� Faka◊ehi◊ehi mei he faka◊ohovalé, ◊oku ◊uhinga ia kohono lea◊aki ha me◊a ke tupu mei ai ha ofo. Toe faka◊ehi-◊ehi foki mei he feinga ke fakatupu ha ngaahi ongo mã-lohi ◊i he kakai ◊okú ke ako◊í.

� ◊Oua te ke fakalahi◊i ◊a e ngaahi me◊a na◊á ke a◊usiá koe-◊uhí ko ha fa◊ahinga ◊uhinga.

� ◊Ouá na◊á ke fakamatala ki ha me◊a na◊e hoko koe◊uhí keke ma◊u ai ◊a e tokangá.

� ◊Oua na◊á ke lea ki he ngaahi angahala pe ngaahi mau-mau∑fono ◊i he kuohilí.

Ngaahi Talanoa ◊o kau ki he Ni◊ihi Kehé

◊Oku fonu ◊i he folofolá mo e hisitõlia ◊o e Siasí ◊a engaahi talanoa ◊o kau ki ha kau tangata, kau fefine pea moe fãnau na◊a nau faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊i he◊enau mo◊uí. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava◊o ako◊i ◊a e lotú ◊aki ha◊o fai ◊a e talanoa ◊o ◊πnosí ◊i he◊enetautapa ki he ◊Eikí koe◊uhi ko iá, hono kakaí pea mo honongaahi filí. Te ke toe lava foki ◊o ako◊i ◊a e o kau ki he lotú◊aki ha◊o faka◊aonga◊i ◊a e talanoa ◊o Siosefa Sãmitá ◊i he◊enetautapa ◊i he Vao◊akau Tapú. Pea ◊oku lahi mo ha ngaahitalanoa ◊okú ne ◊omi ◊a e fakahinohino mo fakaloto mãfanamei he mo◊ui ◊a e kakai faivelenga ◊i he ◊i he ◊ahó ni te kelava ◊o vahevahe. ◊I ho◊o vahevahe ha talanoa ◊o kau ki heni◊ihi kehé, manatu◊i ◊a e ngaahi fakahinohino ko ◊ení:

� Fakapapau◊i ◊okú ke ngãue ◊o fakatatau ki he Laumãlié ◊ohangå på ko ia ko ho◊o vahevahe ◊a e ngaahi me◊a na◊ehoko fakafo◊ituitui kiate koé. Faka◊ehi◊ehi mei he faka-◊ohovalé, pea ◊oua na◊á ke fakalahi◊i ◊a e ngaahi talanoa◊okú ke vahevahé.

� Fakapapau◊i ko e talanoa ◊okú ke faí ◊oku totonu. ◊Ouana◊á ke fai ha talanoa ki he kakai kehé ◊oku ◊ikai mo◊onipe ◊oku ◊i ai ha ngaahi konga ◊oku ◊ikai mo◊oni. Ki mu◊ake ke fakahoko ha talanoa, kumi ki he ma◊u◊anga tokoníke fakapapau◊i ◊oku mo◊oni ◊a e ngaahi me◊a ◊okú ke lea-◊akí.

� Kapau ◊oku te◊eki ke paaki pe ◊oku te◊eki ke fakahoko iaki he kakaí, ma◊u ha ngofua mei he toko taha ◊oku ◊a◊ana◊a e talanoá ki mu◊a peá ke toki fakahoko.

Ngaahi Talanoa Fa◊ú

◊Oku ◊i ai e taimi ◊oku faka◊aonga◊i ai ◊a e ngaahi talanoafa◊ú ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí. Te ke lava ◊o ako ki hefounga hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi talanoa fa◊ú ◊aki ha◊oako ◊a e founga hono faka◊aonga◊i ◊e he Fakamo◊uí ◊a engaahi talanoa fakatãtaá ◊i He◊ene faiakó. Na◊e talanoa ◊okau ki ha tangata poto na◊e langa hono falé ◊i he fungamaká pea mo e tangata valé na◊e langa hono falé ◊i he

221


◊one◊oné (vakai, Mãtiu 7:24–27), ki ha fefine na◊á ne faka-maau hono falé ke kumi ◊a e pa◊anga na◊e molé (vakai,Luke 15:8–10), pea mo e foha maumau koloá ◊a ia na◊á nefakamoleki noa ◊ene koloá ka na◊e kei talitali lelei på iahe◊ene tamaí (vakai, Luke 15:11–32). Kapau te tau faka-ongoongo ki he Laumãlié, te tau lava ◊o ako ha ngaahimo◊oni ma◊ongo◊onga mei he ngaahi tala fakatãtaá pea lahimo ha ngaahi me◊a kehe na◊e ako◊i ◊e he Fakamo◊uí

◊O hangå ko hono fakamatala◊i ◊i he Fakahinohino ki heFolofolá, ko e ngaahi talanoa fakatãtaá ko ha ngaahi tala-noa fakafehoanaki ia. ◊Oku nau ako◊i ◊a e ngaahi mo◊onifakalaumãlié ◊aki hono fakatatau kinautolu ki he ngaahime◊a fakamãmani pe ngaahi me◊a na◊e hokó (vakai,Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Talanoa Fakatãtaá.[740–741]” ◊Oku mo◊oni ia ◊i he kotoa ◊o e ngaahi talanoafa◊ú ◊oku fe◊unga ki hono ako◊i ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oe ongoongoleleí. ◊Oku hanga ◊e he ngaahi talanoá ◊o ◊ai kefaingofua hono ◊ilo ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongo-ongoleleí, mahino ngofua ki he fakakaukaú, pea mo mana-tu◊i ngofua. Ki he ngaahi fokotu◊u ki hono faka◊aonga◊i ◊o engaahi fakafehoanakí ki hono ako◊i ◊o e ngaahi tefito◊imo◊oní, vakai ki he “Ngaahi Fakafehoanakí mo e NgaahiLåsoni Fakataumu◊á,” peesi 200.

Manatu◊i ◊a e ngaahi fakahinohino ko ◊ení ◊i ho◊o teuteuke faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi talanoa fa◊ú:

� Fakapapau◊i ◊oku ◊ilo◊i ◊e he fa◊ahinga ◊okú ke ako◊í ◊oku◊ikai ke mo◊oni ◊a e ngaahi talanoá.

� Fakapapau◊i ◊oku taau ◊a e ngaahi talanoa fa◊ú, ◊uhingalelei pea ◊oku fakatatau ia mo e Laumãlié ◊o hangå ko engaahi talanoa kehé.

◊Oku ◊omi ma◊u pe ◊i he Liahoná ha ngaahi talanoa fa◊uke lava ◊o faka◊aonga◊i ke fakalahi pea mo fakakoloa◊i ◊a engaahi låsoní. Lau e ngaahi malanga ◊i he konifelenisi lahíke ke ma◊u mei ai ◊a e ngaahi s∏pinga ◊o hono faka◊aonga◊ilelei ◊o e ngaahi talanoá ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí.

Ngaahi Fakahinohino ki hono Teuteu pea moFakahoko ◊o e Talanoá

� ◊Ai ha ◊uhinga ki hono fai ◊o ha talanoá. ◊Oua te ke faka-◊aonga◊i ha talanoa ko e fakataumu◊a på ke fakafiefia◊i◊aki ho◊o kalasí. Fakafehokotaki ◊a e talanoá ki ha tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊a ia ko e konga ia ◊o e tefito◊itaumu◊a pe kaveinga ◊o e låsoní.

� Kapau ◊oku ◊ikai mo◊oni ◊a e talanoá, fakamatala◊i ange kihe kalasí.

� Fili ha ngaahi talanoa ◊oku langaki mo◊ui mei ho◊omo◊uí, folofolá, ngaahi makasini mo e ngaahi tohi låsoni◊a e Siasí, Hisitõlia ◊o e Siasí pea mei he mo◊ui ◊a e KauTaki Mã◊olungá. ◊I ho◊o vahevahe ko ia ha ngaahi talanoa

mei ho◊o mo◊ui ◊a◊aú, faka◊ehi◊ehi mei he talanoa ◊o kauki ha◊o ngaahi fehãlaaki pe angahala ◊i he kuo hilí..

� Manatu◊i ke ngãue◊aki ◊a e ngaahi talanoa ◊oku fe◊unga kihe to◊u ◊okú ke ako◊í.

� Ki mu◊a ke ke fakahoko ange ki ho◊o kau akó ha talanoa,toutou lau fakalelei ia ke mahino kiate koe. ◊I ho◊o fai◊ení, fakakaukau pe te ke fakahoko ◊a e talanoá ◊i ho◊o leape ◊a◊aú. Ko e ngaahi talanoa ◊oku mohu ◊uhinga pea molahi ◊a e ngaahi fepotalanoa◊akí mahalo ◊e toe ◊aongaange ia kapau ◊e lau pe kinautolu.

� Fakakaukau◊i pe ko e hã hono lõloa ho◊o fakahoko ◊a etalanoá. Kapau ◊oku fie ma◊u ke fakanounou◊i ◊a e tala-noá, fakakau på ◊a e fakamatala pea mo e ngaahi me◊a◊oku ◊aonga ki he talanoá ke faingofua ◊a e muimui ki aí.

� Kapau ◊okú ke fai ◊a e talanoá ◊i ho◊o lea pe ◊a◊aú, hanga◊o fakahokohoko ◊i ha la◊i pepa pe ◊i ho◊o fakakaukaú ◊a ehokohoko ◊o e ngaahi me◊a ◊i he talanoá. Ako le◊olahiho◊o fai ◊a e talanoá ◊i ho◊o lea på ◊a◊aú. Faka◊aonga◊i ◊a engaahi lea pea mo e ngaahi fakamatala ◊e toe fakamã-nako ange ai ◊a e talanoá pea faingofua ◊a e fakakaukauatu ki ai ◊a e kau fanongó.

� Palani ◊a e founga te ke tokoni ai ki he kau akó ke nausio loto atu ai ki he talanoá ◊i honau ◊atamaí. Te ke lava◊o taki mai ◊a e tokangá ki he talanoá ◊aki ha◊o faka◊ao-nga◊i ha ngaahi fakatãtã pe ko ha ngaahi nãunau kehe ◊elava ke fai ki ai ◊a e mamatá ◊o hangå ko e tã ha ngaahifakatãtã ◊i he palakipoé pe ngaahi me◊a ◊oku felave◊i moe talanoá. ◊O hangå ko ◊ení, ki mu◊a ke ke fakahoko ◊a etalanoa ki hono toe fakafoki mai ◊o e Tohi ◊a Molomoná,te ke lava ◊o fakahã ange ◊a e fakatãtã ◊o Molonai ◊ihe◊ene fufuu◊i ◊a e ◊° peleti koula ◊i he Mo◊unga Komolá.Te ke lava ◊o fai ha ngaahi fehu◊i ◊o hangå “Ko e hã eme◊a ◊oku hoko ◊i he fakatãtã ko ◊ení?” pe “Ko e hã hono◊uhinga ◊oku fai ai ◊eni ◊e Molonaí?”

� Kamata ◊a e talanoá ◊i he founga fakamãnako, ◊i ho◊ofaka◊aonga◊i ha ngaahi lea te ne ◊omi ha fakatãtãmahino ◊o kinautolu ◊oku fai ki ai ◊a e talanoá pea mo efeitu◊u ◊oku hoko aí. ◊O hangå ko ◊ení, ke fakafe◊iloaki ◊ae fakamatala ki hono lolomi ◊e he Fakamo◊uí ◊a ematangí, te ke lava ◊o lau mei he folofolá: “Pea vakaina◊e tõ ◊a e taufa ◊i he tahí, pea fakap°lou ◊aki ◊a e vaká ◊ae ngaahi peaú: ka na◊e mohe ia” (Mãtiu 8:24).

� Fiefia hono fakahoko ◊a e talanoá. Fakahoko ia ◊i he le◊olelei, ◊aki ◊a e tokanga pea mo e ongo◊i ◊i he lotó.

� Hili hono fakahoko ◊a e talanoá, alea◊i mo e kau akó pe◊oku faka◊aonga◊i fåfå ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊i he talanoá kihe◊enau mo◊uí.

222


Ngaahi Fokotu◊u Makehe ki Hono Fai ◊o ha Talanoaki he Fãnau πkí

� Manatu◊i ma◊u på ◊a e to◊u ◊o e fãnaú, pea fakafe◊unga ◊ae talanoá ki he lõloa ◊o ◊enau tokangá pea mo ◊enaumahinó.

� Palani ha ngaahi founga ke fakakau ai ◊a e fãnaú ◊i hetalanoá. ◊O hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o ◊ai kinautolu kenau pukepuke ◊a e ngaahi fakatãtaá pe angimui ki hangaahi kupu◊i leá.

� Ki mu◊a ke ke fakahoko ha talanoá, fakamatala◊i ◊a engaahi fo◊i lea ◊i he talanoá ◊a ia ◊oku ◊ikai ke mahino kihe fãnaú. ◊E tokoni ◊eni kiate koe ke ke fakahoko ◊a etalanoá ◊o ◊ikai toe fakahoha◊asi koe.

� Kapau ko ho◊o laú mei ha tohi ◊oku ◊i ai ha ngaahi faka-tãtã, toutou ta◊ofi ka ke fakahã ange ki he fãnaú ◊a engaahi fakatãtã ◊i he talanoá. Faka◊ali◊ali ◊a e ngaahi faka-tãtaá ◊i ha taimi fe◊unga ke lava ◊a e toko taha kotoa på◊o mamata ki ai ki mu◊a peá ke hoko atu ◊a e talanoá.

� Kapau ◊oku fai ◊e he fãnaú ha ngaahi fakamatala pe faiha ngaahi fehu◊i, fai ange på ha ngaahi tali faingofuamo mahino.

� ◊Oku manako ◊a e fãnaú ◊i hono toutou fai ◊a e ngaahitalanoá. Kapau te ke toe fai ha fo◊i talanoa, kamatapeá ke fehu◊i ange, “Ko e hã e me◊a na◊e hoko maiaí?” Te ke lava ◊o l∏ ha ki◊i tangai piini pe ko ha ki◊ime◊ava◊inga mol° ki ha ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine peá kekole ange ke ne talamai ha me◊a ◊oku kau ki he tala-noá. Pea ◊e hanga leva ◊e he ki◊i tamasi◊í pe ta◊ahiné ◊ol∏ ◊a e ki◊i tangai piini ki he toe ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahinekehe, pea hokohoko pehå atu ai på, kae ◊oua kuo ◊osi◊a e talanoá.

� Hanga ◊o fakataha◊i ha ngaahi fakamatala kehekehe meihe folofolá. Vahe◊i ha kau ako kehekehe ke nau lau meihe fakahokohoko totonu ◊o e folofolá.

� ◊E mei fakafiefia ange ki he fãnaú ke nau tangutu ◊i hefalikí ◊i mu◊i ◊iate koe ◊i he taimi ◊okú ke fakahoko ai ◊a etalanoá.

� ◊E mei fakafiefia ange ki he fãnaú ke fakatãtaa◊i ha fo◊italanoa hili ◊enau fanongo ki aí.

NGAAHI NÅUNAU ◊OKU FEKAU◊AKI MO E SIÓ ( vakai foki ki he NGAAHI FAKATÅTAÁ)

◊Oku tau ako ◊o fakafou ◊i he ngaahi ongo kotoa ◊okutau ma◊ú. ◊I he founga fokotu◊utu◊u fakafaiako leleí ◊okutau fakafalala lahi på ki he leá. Ka ko e kau faiako ko ia◊oku nau holi ke fakatupulaki ◊a e poto ◊o e kau akó ke

mahino kiate kinautolu mo nau akó, ◊oku nau toe faka-◊aonga◊i ◊a e ngaahi nãunau fekau◊aki mo e sió. Ko e lahi taha ◊o e kakaí ◊oku nau ako lelei ange pea momanatu fuoloa ange ◊i he taimi ◊okú ke fakahoko ai hangaahi fakakaukau ◊aki ha◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi faka-tãtaá, ngaahi mapé, lea fakakulupú pe ko ha ngaahi nãu-nau kehe fekau◊aki mo e sió ka ◊oku ◊ikai ke nau lea◊ata◊atã på.

◊Oku fakahã mai ◊e he ngaahi s∏pinga ko ◊ení ha ngaahime◊a te ke lava◊i ◊i ho◊o faka◊aonga◊i ◊a e ngaahi nãunaufekau◊aki mo e sió.

Fakamahino ◊a e fetu◊utaki ◊i he ngaahi fakakaukaú, kakaípe ngaahi feitu◊ú

Na◊e loto ◊a e faiako ◊i he Fine◊ofá ke tokoni ki he kaufefiné ke mahino lelei ange kia kinautolu a e founga ◊okufakahã ◊i he Loma 5:3–4 ◊o kau ki he fekau◊aki ◊a e mamahímo e ◊amanakí. Na◊á ne tã ha ki◊i fakatãtã faingofua:

Hili iá na◊á ne kole ki he kau fefiné ke nau alea◊i ◊a efounga hono ◊omi ◊e he mamahí ◊a e fa◊a kãtakí, peafakaafe◊i kinautolu ke nau ◊omi ha ngaahi s∏pinga pau meihe◊enau ngaahi mo◊uí taki taha. ◊I he hoko atu hono alea◊i◊e he kau fefiné ◊a e ki◊i fakatãtã faingofuá ni, na◊a nau ◊ilo◊iai ko e mamahí, fa◊a kãtakí, me◊a ◊oku a◊usia pea mo e ◊a-manakí na◊e mahu◊inga ia ki he◊enau taki taha mo◊ui faka-fo◊ituituí.

Na◊e ako ◊e ha kalasi Lautohi Faka-Sãpate ◊a e talanoaki he hala ki ◊‰measí (vakai, Luke 24:1–35). Na◊e faka◊ao-nga◊i ◊e he faiakó ha mape ◊i he folofolá ke tokoni kemahino ki he kau måmipa ◊o e kalasí ◊a e mama◊o ◊i hevaha◊a ◊o Selusalemá mo ◊‰measí. Hili iá na◊á ne fakahãange kia kinautolu ha mape ◊o e kolo lahi ◊oku nau nofoaí pea mo e vã mama◊o ◊i he vaha◊a ◊o ha ongo feitu◊u◊oku ◊ilo◊i ◊e he kau akó. Na◊e tokoni ◊eni ki he kau akó kemahino kia kinautolu ◊a e lõloa ◊ene luelue ◊i he vaha◊ako iá, tokoni ia kia kinautolu ke nau fakahounga◊i leleiange ◊a e me◊a na◊e hoko ◊i he talanoa ◊i he vaha◊a ◊o e kauãkongá mo S∏suú.

223

Mamahí

Me◊a ◊oku hokó

Fa◊a kãtakí

◊Amanakí

Fakahã ◊a e ongo pea ◊omi mo ha fakapapau fakalaumãlie

Na◊e faka◊aonga◊i ◊e ha faiako ◊e taha ◊a e palakipoé kefakatãtaa◊i ◊aki ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 84:88ki he kalasi ◊a e kau faifekaú. Na◊á ne loto ke ongo◊i ◊e hekau faifekaú ◊e lava ◊e he mãlohi ◊o e ◊Eikí ◊o takatakai◊ikinautolu. Na◊á ne fakatãtaa◊i ◊a e kupu◊i lea taki taha meihe folofolá ◊o hangå ko ◊ení:

Na◊e hanga ◊e he ki◊i fokotu◊utu◊u faingofua ko ◊eni ◊o engaahi lea ◊o e veesi ◊i he folofolá ◊o fakatupu hono ongo◊i◊e he kau faifekaú ◊a e tala◊ofa ◊o e malu◊i ◊a e ◊Eikí ◊i hafounga loloto. Na◊e hoko ai ha fealålea◊aki mahu◊inga ◊ihono fakaafe◊i ◊o e kau akó ke nau alea◊i ◊a ◊enau ngaahimanavasi◊i ki he ngãue fakafaifekaú pea mo ◊enau falala kihe tala◊ofa ◊a e ◊Eikí ke tokoni kia kinautolú.

Tokoni ki he kau Akó Ke Mahino Kiate Kinautolu ◊a eFakahokohokó

◊E lava ke tokoni◊i ◊a kinautolu ◊okú ke ako◊í ◊e he ngaahinãunau fekau◊aki mo e sió, ke mahino kia kinautolu ◊okúke ako◊í ◊a e hokohoko ◊o ha ngaahi me◊a pau na◊e hoko. ◊Ohangå ko◊ení, ◊e tokoni ◊a e ngaahi fokotu◊utu◊u fakataimi kihe kau akó ke mahino ◊a e fakahokohoko ◊o e ngaahi me◊ane hokó ◊i he◊enau ako ◊a e ngaahi kaveinga hangå ko engãue ◊a S∏suú, ko e ngaahi fononga ngãue fakafaifekau ◊aPaulá pe hisitõlia ki mu◊a ◊o e Siasí.

Tokoni ki he Kau Akó Ke Mahino Kiate Kinautolu ◊a eNgaahi Tefito◊i Mo◊oní

◊I he taimi ◊oku fakakaukau ai ◊a e kau akó ki he faka-hokohoko ◊o e folofolá, ◊e fa◊a lava leva ke mahino leleiange kiate kinautolu ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oní. Ko e tokolahi taha ◊o e kãingalotu ◊o e Siasí kuo ◊osi ako◊i kia kinau-tolu ◊a e palani ◊o e fiefiá. Ko e fakakaukau loto ko ia ki hafakatãtã ◊o e mo◊ui ◊i he maama fakalaumãlié, mo◊ui ◊i hemãmaní, mo◊ui hili ◊a e maté, fakamãú pea mo e ngaahinãunau ◊e tolú ◊oku ◊aonga ia ke tokoni ke mahino kiakitautolu ◊a e fakahokohoko ◊o e palaní.

◊Oku lava ◊e he ngaahi nãunau ◊oku fekau◊aki mo e sió ◊ofakatupulaki ◊a e mahino ◊a e kau akó ki he ngaahi tefito◊i

mo◊oni ◊oku ◊ikai te tau lava ◊o mamata ki aí. ◊O hangå ko◊ení, te ke lava ◊o fakafofonga◊i ◊a e mãlohi fakalaloa ◊o eFakalelei ◊a Kalaisí ◊aki ◊a e ngaahi fakatãtã ko ◊ení:

Tokoni ke manatu◊i ◊e he kau akó

◊E lava ke fakalahi ◊a e låsoni kau ki he tokoni ki hemasivá mo e faingata◊a◊iá ◊aki hono faka◊aonga◊i ◊a e faka-tãtã ◊o Kalaisi pea mo e Talavou Koloa◊iá. ◊Oku fakahãmai ◊i he fakatãtã ko ◊ení ◊a e tuhu ◊a e Fakamo◊uí ◊o faka-hinohino ki he ki◊i talavoú ◊a e kakai ◊oku masivá peá Nepehå, “Ke ke ◊alu, ◊o fakatau ◊a ia kotoa på ◊oku ◊a◊aú, peáke foaki ki he masivá peá te ke ma◊u ◊a e koloa ◊i he langí:peá ke ha◊u ◊o fua ◊a e ◊akau mafasiá, pea mo muimui ◊iateau” (Ma◊ake 10:21). ◊E tokoni ◊a e fakatãtã ko ◊ení ki hekau akó ke nau manatu◊i ke nau tokoni kiate kinautolu◊oku masivá.

NGAAHI PALAKIPOE HINEHINÁ

Vakai ki he “Ngaahi Palakipoé” peesi 199

NGAAHI LA◊I PEPA NGÅUÉ

◊Oku ◊omi ◊e he ngaahi la◊i pepa ngãué ha ngaahi ◊ekitiv-it∏ kuo hiki ke tokoni ki he kau akó ke fakafuofua◊i ◊aki◊enau mahino ki he tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí, akoha fakamatala fo◊ou, pe ko e toe vakai◊i ha ngaahi fakakau-kau mahu◊inga. Te ke lava ◊o teuteu ha la◊i pepa ngãué kelava ◊o fakafe◊iloaki ◊aki, fakamamafa◊i, pe toe vakai◊i hangaahi konga mahu◊inga ◊o e låsoní. ◊E toe lava ◊e he la◊ipepa ngãué ◊o toe fakamanatu mai ha låsoni kia kinautolu◊okú ke ako◊í ke nau ◊ave ki honau ◊apí ke nau vahevahemo honau ngaahi fãmilí.

Ko e Ngaahi S∏pinga ◊o e Ngaahi La◊i Pepa Ngãué

La◊i Pepa Ngãue ki Hono Fai ◊o e Fakafuofua◊í

Te ke lava ◊o ngãue◊aki ha la◊i pepa ngãué ke tokoni kelava ◊a e kakaí ◊o fakafuofua◊i ◊a e founga ◊oku lolotongahoko ai ◊a e tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ko e konga◊enau mo◊uí pea mo ◊ilo◊i ◊a e ngaahi tafa◊aki te nau lava ◊o

224

◊I he tu◊unga ◊o e hinga ◊okutau ◊i aí, ◊oku ◊ikai ke tauma◊a. ◊Oku ◊ikai lava kenofo mo e ◊Otuá ha me◊a◊oku ta◊e ma◊a.

FAKALELEÍ

Tu◊unga ◊i he mãlohifakalaloa ◊o e Fakalelei

◊a S∏s° Kalaisí, te tau lava◊o toe fakalelei mo e ◊Otuá.

Hala fakakavakava

(2) he te u mu◊omu◊a

◊i homou ◊aó.

(5) Pea ◊e ◊i

homou lotó ◊a

hoku Laumãlié,

(4) pea ◊i homou nima

to◊ohemá,

(3) Te u ◊i

homou nima

to◊omata◊ú

(7) ke poupou◊i hake ◊a

kimoutolu.

(6) pea ◊e takatakai

◊iate kimoutolu ◊a ◊eku

kau ◊ãngeló,

(1) Pea ◊ilonga ia ◊e

tali ◊a kimoutolú, te

u ◊i ai foki mo au,



225

fakalakalaka aí. Ngãue◊aki ha lau◊i pepa ngãué ◊o hangå koia ◊oku hã ◊i laló ◊i he kamata◊anga ◊o ha låsoni.Fakamatala◊i ange kapau ◊e tali ◊ikai ha taha ki ha taha ◊o engaahi fehu◊í, ◊e tokoni ◊a e låsoní ki ha tangata pe fefineko iá ke mahino ◊a e founga ◊e lava ke lelei ange ai ◊enemo◊ui◊aki ◊a e tefito◊i mo◊oní pea te ne fokotu◊u ange hafounga ◊e taha pe ua ke lava ◊o fakalakalaka ai.Ko e Fa◊ahinga Fa◊ifa◊itaki◊anga Fåfå Nai Au?

◊Io ◊Ikai� � ◊Oku ou fakafanongo mo faka◊apa◊apa nai ki

he ngaahi fakakaukau ◊a e ni◊ihi kehé?� � ◊Oku ou lea lelei ◊i he taimi kotoa på ◊o kau

ki he ni◊ihi kehé? � � ◊Oku ou fai ◊ofa nai ki he kau måmipa hoku

fãmilí? � � ◊Oku ou faitotonu ◊i he◊eku ngãué?� � Ko ha tokotaha mahino mo fa◊a kãtaki

nai au? � � ◊Oku ou tauhi ◊eku leá ke lelei mo ma◊a?� � ◊Oku ma◊a mo lelei hoku fõtungá?� � ◊Oku ou tauhi ◊a e ngaahi fekaú?� � ◊Oku ou lau ma◊u på ◊a e folofolá? � � ◊Oku ou fiefia ke tokoni ki he ni◊ihi kehé?� � ◊Oku ou sio på nai ◊i he ngaahi hele◊uhila

mo e ngaahi polokalama telev∏sone leleí?� � ◊Oku ou lau på nai ◊a e ngaahi tohi pe

ngaahi makasini leleí? � � ◊Oku ou ta◊e siokita nai ◊i hoku taimí pea mo

hoku ngaahi talånití?� � ◊Oku ou falala◊anga nai?

Fakatauhoá

Hiki ◊a e hingoa ◊o e kau palõfita kehekehe ◊i he kõlomu◊e taha pea hiki ◊i he kõlomu ◊e tahá ◊a e me◊a ◊oku ◊iloa aikinautolú. Tuku ange ki he kau akó ke nau fakatauhoa ◊a ekau palõfitá ◊aki ◊a e ngaahi me◊a ◊oku hokó ◊o hangå ko◊ene hã atu ◊i laló:

Te ke lava ◊o tokoni ki he kau akó ke nau fakatauhoa ◊a engaahi me◊a ◊i ha fa◊ahinga lahi pe mei ha kaveinga på ◊o eongoongoleleí. ◊O hangå ko ◊ení, te nau lava ◊o fakatauhoa◊a e Ngaahi Tefito ◊o e Tuí ◊aki ◊a e fika totonú, pe ko ha◊a-nau fakatauhoa ◊a e ngaahi fatongia ◊o e lakanga fakataula-◊eikí ◊aki ◊a e lakanga totonu ◊o e lakanga fakataula◊eikí.

Fakahokohoko Totonú

Teuteu ◊a e la◊i pepa ngãue ◊a ia ◊oku hiki fakahokohokoai ha ngaahi mo◊oni fakahisitõlia na◊e hoko pe ngaahikonga ◊o ha talanoa mei he folofolá. Tuku ange ki he kauakó ke nau fakafika kinautolu ◊i he fakahokohoko totonú.◊O hangå ko ◊ení.

Na◊e ◊a◊ahi ◊a Kalaisi ki he kau N∏faí (3)Na◊e pekia ◊a Molonai. (4)Na◊e mavahe ◊a L∏hai mei Selusãlema. (2)Na◊e tupulaki ◊a e sivilaise ◊a e kau Såletí. (1)Na◊e ma◊u ◊e Siosefa Sãmita ◊a e ◊° peleti koulá. (5)

Fakafonu ◊a e me◊a ◊oku avá

◊Omi ha ngaahi såtesi pea mo ha ngaahi fo◊i lea ◊okupulia mei ai. Tuku ange ki he kau akó ke nau fakafonu ◊a engaahi konga ◊oku avá ◊aki ◊a e ngaahi fo◊i lea ◊oku tonú.◊Omi ◊a e ngaahi talí kae ◊oua ◊e fokotu◊utu◊u leleí. Hangå ko◊ení:

“Ka ai _____ taha ◊oku masiva ◊i he ________ , ke ______◊e ia ki he ◊Otuá, ◊a ia ◊okú ne _______ lahi ki he _____kotoa på, pea ◊oku ◊ikai __________ ; pea ___________ iakiate ia” (Såmisi 1:5).

Ngaahi talí: valoki◊i, hamou, foaki, kakai, ◊e, poto, foaki,kole

Ngãue ◊i he Folofolá

Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ◊a e lau◊i pepa ngãué ke vakai◊ipea mo ngãue◊aki ◊a e ngaahi nãunau mei he ngaahi låsoniki mu◊á pea mo e lolotongá ni. Fili ha ngaahi folofola lahi◊oku felave◊i mo e ngaahi tefito na◊e toki ako◊i ◊o e ongo-ongoleleí. Alea◊i ◊a e folofolá mo kinautolu ◊okú ke ako◊í,fakapapau◊i ◊oku mahino kia kinautolu. Hili iá hiki ◊i hepalakipoé ◊a e ngaahi fakamo◊oni folofolá. Fakahoko ha ki◊iako fakataukei nounou på (vakai, “Ngaahi Fakatãtã ke AkoMei Aí,” peesi 198). Kole kiate kinautolu ◊okú ke ako◊í kenau fili ha taha ◊o e ngaahi folofolá pea faka◊aonga◊i ia ◊i hengaahi fakatãtã ke ako mei aí. ◊Oange ke nau takitãuhi halau◊i pepa pea mo ha peni pe penivahevahe. Tuku ange kihe kau akó ke nau hiki ◊a e vahe pe ngaahi vahe na◊a naufilí, mo e me◊a ◊oku ako◊i ◊e he ngaahi vahe ko iá, pea ◊okufaka◊aonga◊i fåfå ia ◊i he fakatãtã ke ako mei aí.

Ngaahi Lea Fokotu◊utu◊u Hala

◊E lava ke ngãue◊aki ◊a e ngaahi lea fokotu◊utu◊u halá ◊ihe ngaahi founga kehekehe. Hangå ko ◊ení:

� Fokotu◊utu◊u kehekehe ◊o e ngaahi mata◊itohí ◊i hangaahi fo◊i lea. Tuku ange ki he kau akó ke nau foko-tu◊utu◊u totonu kinautolu ke ne sipela ◊a e ngaahi fo◊ileá. ◊Oku ◊oatu ◊i he la◊i pepa ngãue ko ◊ení ha ngaahi fo◊i

L∏hai Taki ◊a e kau tau keitalavou ◊e 2,000

N∏fai Hiki fakanounou◊i ◊a e Tohi◊a Molomoná

Hilamani Taki hono fãmilí ki tu◊a mei Selusãlema

Molomona F°fuu◊i ◊a e ◊° peleti koulá ◊i KomolaMolonai Ma◊u ◊a e ◊° peleti palasá meia Låpani


lea ◊oku fokotu◊utu◊u kehekehe ◊a ia ◊oku ◊alu fakatahamo e ngaahi ngãue ◊oku fie ma◊u ◊e he kau faifekaú:

OAK (Ako) UTIUTI (Tuitui)KAONGIHIA (Ngaohikai) TIPASITE (Patiseti)EHAANE (Haeane) AOK◊I (Ako◊i)NUÅGE (Ngãue) AUANG◊ULÅNGA

(◊Ulungãanga)AMNO◊KAFOI (Fakamo◊oni) ◊AMA (Ma◊a)

� Fokotu◊utu◊unoa◊ia på ha ngaahi lea pea tuku ange ki hekau akó ke nau fokotu◊utu◊u lelei kinautolu ke faka-kakato ha kupu◊i lea ha potu folofola, hingoa ◊o ha fo◊ihiva, pe ko ha tefito◊i tui. ◊O hangå ko ◊ení:

ta◊engata ke fãmilí ko e (“Ko e fãmilí ke ta◊engata” [Ngaahi Himi, fika 192; Tohi Hiva ◊a e Fãnaú, 00 [188].)

◊alu ◊o Te u ◊a e ngaahi me◊a ◊e he ◊Eikí fai ◊a e fekau (“Te u ◊alu ◊o fai ◊a e ngaahi me◊a kuo fekau ◊e he ◊Eikí [1 N∏fai 3:7].)

Ngaahi Fakahinohino ki Hono Fa◊u pea mo HonoFaka◊aonga◊i ◊a e La◊i Pepa Ngãué

� ◊E lava på ke liliu ◊a e ngaahi fakamatala mo e ngaahifakakaukau mei he ngaahi tohi låsoni pea mo e ngaahimakasini ◊a e Siasí ke fe◊unga mo ha ngaahi la◊i pepangãue ◊aonga.

� ◊Oku totonu ke fe◊unga ◊a e ngaahi la◊i pepa ngãué mo eta◊u motu◊a ◊o e kau akó. ◊Oku totonu ke nau ◊omi hangaahi fakahinohino pea mo fakafiefia. ◊Oku ◊ikaitotonu ke fu◊u faingata◊a

� ◊E lava ke ngãue fakatãutaha på ◊a e kau akó pe ko hanovahevahe ◊a e kalasí ki ha fanga ki◊i kulupu iiki, ke lava◊a e kulupu taki taha ◊o ngãue ki he la◊i pepa ngãue. ◊E lava ke hiki ◊a e fakamatala ◊i he la◊i pepa ngãué ki he palakipoé, pea ◊e lava ◊a e kalasí ◊o fakakakato faka-taha ia.

� ◊Omi ha ngaahi peni vahevahe pe ngaahi peni fe◊ungaki he kau akó kotoa.

� ◊Oku ◊ikai totonu ke fu◊u lahi e taimi ◊e mole ◊i he ngãueki he ngaahi la◊i pepa ngãué. Ka neongo ia, ◊oku totonuke ke ◊oange ha taimi fe◊unga ki he kau akó ke nau faka-kakato ai kinautolu.

� Hili hono ◊oange ki he toko taha kotoa på ha taimi pauke fakakakato ai ◊a e la◊i pepa ngãué, mou toe vakai◊i◊enau ngaahi talí.

� Tokoni ◊a e tokotaha kotoa på ke nau ongo◊i ◊oku naulavame◊a ◊i hono fakakakato ◊o e la◊i pepa ngãué. Tokoniki ha taha ◊oku hangå ◊oku ngali faingata◊a◊iá.

226

L

KO E KALASI AKO◊I ◊O E ONGOONGOLELEÍ

K O N G A L : K O E K A L A S I A K O ◊ I ◊ O E O N G O O N G O L E L E Í

Ngaahi Tokoni Ma◊á e Faiako ◊o e Kalasí

◊ Oku hoko e kalasí ni ko ha makatu◊unga ke tokoni◊i e kãingalotú ke nau hoko ko hakau faiako lelei ange ◊o e ongoongoleleí ◊i honau ngaahi ◊apí pea ◊i he Siasí foki. ◊Okufokotu◊utu◊u e ngaahi låsoni ◊i he kalasí ni ke ako◊i ko ha kalasi kuo fokotu◊utu◊u. ◊Elava ke ako fakafo◊ituitui pe fakafãmili kinautolu.

Na◊e fekau◊i kitautolu ◊e he ◊Eikí ke tau “feako◊i◊aki . . . ◊a e akonaki ◊o e pule◊angá”(T&F 88:77). ◊I he◊ene hoko ko ia ko e Faiako Pulé, kuó Ne tã ai ha s∏pinga ke taumuimui ki ai. ◊I he ngaahi fakahã he ngaahi ◊aho kimui ní, kuó Ne ◊omi ai ha ngaahifekau pau ki he founga ◊oku totonu ke tau faiako ◊akí (hangå ko ◊ení, vakai ki he T&F42:12–14; 50:13–22; 52:9; 88:122). ◊Oku hanga ◊e He◊ene fa◊ifa◊itaki◊angá mo ◊Enengaahi fekaú ◊o tataki ◊etau feinga ko ia ke toe lelei ange ◊etau faiakó.

◊Oku ◊omi ◊e he Låsoni 1, “Ko e Mahu◊inga ◊o Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí ◊i hePalani ◊a e ◊Otuá,” ◊a e taumu◊a fakal°kufua ◊o e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí. ◊Okufakatefito ◊i he palani ma◊ongo◊onga ◊a e ◊Eikí ke ako◊i kia kitautolu ◊a e palani ◊o ehuhu◊í. ◊Oku ako◊i mai ◊e he låsoní te tau lava ◊o tokoni ◊i he ngãue toputapú ni.

◊Oku ◊omi ◊e he Låsoni 2, 3, mo e 4 ha ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga e tolu ◊ohono ako◊i ◊o e ongoongoleleí: “◊Ofa ◊Ia Kinautolu ◊Okú Ke Ako◊í,” “Faiako ◊aki eLaumãlié” pea mo e “Ako◊i e Tokãteliné.”

◊Oku fakatefito e Låsoni 5, “Fakaafe◊i e Ako Fakamãtoató,” ◊i hono tokoni◊i efakafo◊ituituí ke nau fatongia ◊aki hono ako e ongoongoleleí. ◊Oku hanga ◊e he låsoni6 mo e 7 ◊a ia ◊oku fakatou ui “Ko Hono Fakatupu Ha ◊Åtakai ◊o e Akó,” ◊o fakahaa◊imai e founga ke ta◊ofi mo fakalelei◊i ◊aki e ngaahi palõpalema ◊e lava ke tupukoso ◊i hangaahi t°kunga fakafaiakó. ◊I he låsoni 8 mo e 9, ◊a ia ◊oku fakatou ui ko e “Ngãue◊akiHa Ngaahi Founga ◊oku Ola Leleí” ◊oku ako◊i mo alea◊i ai hano faka◊aonga◊i lelei hangaahi founga fakafaiako kehekehe. ◊Oku ◊omi ◊e he låsoni 10, “Teuteu◊i e Me◊a◊Aonga Kotoa på,” ◊a e founga ke palani ◊aki e ngaahi låsoní.

◊I he låsoni 11 mo e 12, te ke lava ◊o tokoni◊i ai e kalasí ke nau faka◊aonga◊i e me◊akotoa på kuo nau ako ◊i he ngaahi låsoni ◊e 10 ki mu◊á. ◊Oku hanga ◊e he låsoni 11,“Fakalakalaka ◊i Ho Ngaahi Talånití,” ◊o tokoni◊i e kalasí ke nau fokotu◊u ha palanifakafo◊ituitui ke fakalakalaka mo fakahaa◊i foki ha founga ◊e lava ke tokoni ai e ngaahima◊u◊anga tokoni lahi ◊oku ma◊u ◊i he uõtí, ki hono fakahoko lelei e palani ko ◊ení.◊Oku ◊oange ◊e he låsoni 12, “Mou ◊Alu atu ◊o Ako◊í,” ki he kalasí ha faingamãlie kenau feako◊i◊aki ai ◊i ha◊anau vahevahe e ngaahi me◊a kuo nau ako he kalasí.

Ke ma◊u ha fakamatala fekau◊aki mo e taimi ◊oku totonu ke fakahoko ai e kalasí, kohai ◊oku totonu ke kau ki aí pea mo e ngaahi liliu ◊e lava ke fakahokó, vakai ki heFakalakalaka Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino Ma◊á e Takí, peesi 10.

Fokotu◊utu◊u ◊o e Kalasí

Vakai Fakal°kufuaki he Kalasí

Taumu◊a ◊o e Kalasí

228

N G A A H I T O K O N I M A ◊ Á E F A I A K O ◊ O E K A L A S Í

229

◊Oku fokotu◊u atu ke ke lau e ngaahi låsoni ◊e 12 kotoa ko ◊ení ki mu◊a pea kamatafakahoko e ngaahi kalasí. ◊E tokoni ia ke ke vakai ki he founga ◊oku faaitaha ai engaahi låsoní ke fokotu◊u ha makatu◊unga ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí. ◊E toetakiekina foki koe ai ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí, ◊aia ◊oku totonu ke ke fa◊ifa◊itaki ◊i ho◊o ako◊i ko ia e kalasí ni.

◊I he tãnaki atu ki he tohí ni, te ke fie ma◊u e folofolá pea mo e konga “Ko Hono Ako◊i◊o e Ongoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí. Te ke lavafoki ◊o vakai ki he ngaahi nãunau ◊oku hiki atu ◊i he “Ngaahi Ma◊u◊anga Tokoni ◊a eSiasí ki Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí,” ◊i he peesi 123 ◊o e tohí ni.

Fetu◊utaki ki he tauhi laipeli ◊o e falelotú ke ke ◊ilo◊i e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊e alama◊u mei aí.

Ngaahi Nãunau ◊e Fie Ma◊u ◊e he Kalasí

◊Oku totonu ke omi e kau måmipa ◊o e kalasí mo ◊enau folofolá. ◊Ikai ngata aí, ◊okutotonu ke nau ha◊u mo ha ki◊i tohi fakamatala pe tohinoa ◊a ia te nau lava ke hiki aiha ngaahi fakamatala, ngaahi ngãue pea mo ha ngaahi ◊ilo foki. ◊Oku totonu ke ◊omi◊e he måmipa takitaha ha tatau ◊o e tohí ni ki he kalasí.

Ko Hono Tokoni◊i e Kau Måmipá ke Kau he Kalasí

◊Oku ◊i he låsoni takitaha ha ngaahi fakahinohino ke tokoni◊i ◊aki e kalasí ke nau fiekau mai ki he ako ◊oku fakahokó. Hangå ko ◊ení, ◊e lava ke fakaafe◊i e kalasí ke nauhiki ◊i he◊enau ngaahi tohi fakamatalá, fakahaa◊i ◊enau ngaahi fakakaukaú pevahevahe ha ngaahi me◊a fakafo◊ituitui ne hoko kia kinautolu. ◊I ho◊o teuteu ko ia engaahi låsoní, hanga ◊o fakapapau◊i ◊okú ke palani ha taimi fe◊unga ma◊á e kaumåmipá ke nau kau ai he ngaahi ◊ekitivit∏ ko ◊ení.

Ngaahi Ngãué

◊Oku ◊i ai ha fa◊ahinga kehekehe ◊e ua ◊o e ngaahi ngãue ke fai he ngaahi låsoni ◊o ekalasí ni:

1. Ngaahi fakaafe ke teuteu◊i ha konga ◊o e låsoní. ◊Oku hiki e ngaahi ngãué ni ◊i he“Teuteú,” ◊i ha ngaahi låsoni lahi. ◊Oku ◊oange ai ki he kalasí ha ngaahi faingamãlieke kau mo feako◊i ◊aki ai. ◊Oku totonu ke ke fakakaukau◊i ◊i he fa◊a lotu ◊a e kaumåmipa ko ia ◊oku totonu ke vahe ki ai e ngaahi ngãué ni. ◊I hono vahe ange engaahi ngãué, hanga ◊o ◊oange ha taimi ke nau teuteu ai.

2. Ngãue◊i ha ngaahi tefito◊i mo◊oni pau mei tu◊a. Ko e ngaahi ngãue ko ◊ení, ko hakonga mahu◊inga ia ◊o e kalasí ni he te nau tokoni◊i e kalasí ke hokohoko atu ◊enaufakalakalaka fakafaiakó. ◊Oku totonu ke ke vahe e ngaahi ngãue ko ◊ení ◊i hefaka◊osinga ◊o e låsoni takitaha.

Ko Hono Poupou◊i Fakafo◊ituitui e Kau Måmipa ◊o e Kalasí

◊Oku ◊ikai ngata på ◊i ho◊o ako◊i e ngaahi låsoni ◊o e kalasí ni, ka ◊oku totonu ke kefakamoleki ha taimi ke poupou◊i fakatãutaha ai hono kau måmipá. ◊E a◊usia ◊e he kau

Ngãue mo e KauMåmipa ◊o e Kalasí

Ko HonoFaka◊aonga◊i ◊o e Ngaahi Nãunau ◊a e Siasí

Teuteu ke Ako◊i e Kalasí


230

måmipá ha ola ◊oku toe lelei angé ◊i he taimi te ke fetu◊utaki ai mo kinautolu hili elåsoní ke ◊oange ha fakalotolahi mo ha tokoní. Mahalo te nau fie talanoa kia koefekau◊aki mo e ngaahi me◊a ◊oku nau a◊usia ◊i he◊enau fakahoko ko ia e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊oku ako◊i ◊i he låsoní.

Fakalaulauloto ki he fakatokanga ki he faiakó ◊i he peesi 286. ◊I he taimi te kengãue◊aki ai ho◊o tuí, lotua ke ma◊u ha tokoní pea mo fakahoko e ngaahi tefito◊imo◊oni te ke ako◊i ◊i he kalasí, te ke tokoni◊i ai e kau måmipá ke nau hoko ko ha“[ngaahi] me◊angãue ◊i he to◊ukupu ◊o e ◊Otuá ke fakatafoki [mai e ni◊ihi kehé] . . . kihe ◊ilo◊i ◊o e mo◊oní” (◊Alamã 17:9).

Ko e Tala◊ofa ◊o haTokoni Fakalangi


231

Kapau ◊oku ◊ikai lolotonga fakahoko ◊i ho uõtí ◊a e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí, pe◊oku ◊ikai ke ke lava ◊o kau ki ai, te ke lava på ◊o ako fakafo◊ituitui e ngaahi låsoní pefakataha mo ha kau måmipa ◊o ho fãmilí. Ka neongo ia, ◊oku ◊ikai hoko hano akofakafo◊ituitui pe fakafãmili ◊ení ke ne fetongi ha◊o kau ki he kalasí ni ◊o ka fakaafe◊ikoe ki ai. Te ke ma◊u ha ◊ilo ◊oku lahi angé ◊i ho◊o kau fakataha ko ia mo e ni◊ihi kehé◊i hono fevahevahe◊aki mo ako fakataha ko ia ho◊omou ngaahi fakakaukaú ki hefounga te mou lava ◊o fakalakalaka fakafaiako aí.

Lau ◊a e “Ngaahi Tokoni Ma◊á e Faiako ◊o e Kalasí,” ◊i he peesi 186–87. Liliu e ngaahifokotu◊ú ke fenãpasi mo e t°kunga ◊okú ke ◊i aí.

Fai ha tukupã fakafo◊ituitui. ◊E ola lelei ange ho◊o akó ◊o kapau te ke kamata ◊aki ha◊otukupã fakafo◊ituitui ke fakalakalaka pea loto◊aki ke fakakakato fakamãtoato ◊a ekalasí ni.

Ako e ngaahi låsoní ◊i hono fakahokohoko totonú pea ◊oua na◊á ke feinga ke ke fakahoko ◊olahi hake he låsoni ◊e tahá he uike takitaha. Te ke fie ma◊u ha taimi ◊i he vaha◊a ◊o engaahi låsoní ke fakahoko ai e me◊a kuó ke akó.

Tauhi ha tohi fakamatala. ◊Oku hoko hono tauhi ha lekooti ◊o ho◊o fakalakalaká ko hakonga mahu◊inga ia ◊o e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí. ◊Oku ◊i ai ha ngaahifaingamãlie ◊i he ngaahi låsoní ke hiki ha ngaahi fakamatala, ngaahi fakakaukau,ngaahi palani, ngaahi me◊a ne hoko pea mo ha ngaahi fakalakalaka felãve◊i mo ekalasí.

Fakakakato e ngaahi ngãué. ◊E toki ola lelei på ho◊o ngaahi feingá ◊o kapau te kekamata fakahoko e me◊a kuó ke akó. ◊Oku ◊i he låsoni takitaha ha ngaahi ngãue ketokoni◊i koe ke ke fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oní ◊i ha ngaahi faingamãliefakafaiako te ke ma◊u. Fakakakato ho◊o ngaahi ngãué ◊i he faivelenga. Hiki ◊i ho◊o tohifakamatalá ho◊o fakafuofua◊i ho◊o ngaahi ngãué mo e ngaahi fakalakalaká.

Kapau ◊okú ke ako fakataha mo e kau måmipa ◊o e fãmilí, hanga ◊o fokotu◊utu◊u ho◊omouakó ◊o hangå på ◊oku mou ◊i ha kalasí. Te ke lava ◊o taufetongi ◊i hono tataki eFealålea◊akí. Lau e ngaahi potu folofola ◊oku fokotu◊u atu ◊i he ngaahi låsoní, alea◊i engaahi fehu◊í pea fakahoko e ngaahi ngãue ◊oku vahe atú.

Kapau ◊okú ke ako tokotaha på ia, peá ke fakakaukauloto på ◊o hangå ◊okú ke ◊i ha kalasí.Ko e hã ha me◊a te ke lava ◊o tãnaki atu ki hano alea◊i ◊o ha tefito ◊i he låsoní? Te ketali fåfå ◊a e ngaahi fehu◊i ◊oku ◊eke maí? Hiki ho◊o ngaahi ◊iló ◊i ho◊o tohi fakamatalá.Vakai ki he, “Fokotu◊u ha Palani Fakafo◊ituitui ke Ako Ki he Ongoongoleleí,” ◊i hepeesi 17–18, ke ma◊u ai ha ngaahi fokotu◊u ki hono fakahoko lelei ho◊o akó.

Ngaahi Me◊aMahu◊inga ki Ho◊oAko Fakafo◊ituituípe Ako Mo HoFãmilí

Ako Fakafo◊ituitui mo Fakafãmili◊o e Kalasí Ni


Kapau ◊okú ke ako tokotaha, kumi ha taha te ke lava ◊o lipooti ki aí. ◊E fakalakalaka angeho◊o ako fakatãutahá ◊o ka ◊i ai ha taha te ke lava ◊o vahevahe ki ai ho◊o ◊iló mo ho◊ongaahi fakakaukaú. Mahalo te ke lava ◊o kole ki ha måmipa ◊o e fãmilí, ki haokaungãme◊a, taki lakanga fakataula◊eiki pe taki ◊i ho◊o houalotú. Vahevahe ki hetokotaha ko ◊ení ho◊o ngaahi taumu◊á, ngaahi palaní pea pehå foki ki he ola ◊o ho◊ongãué.

232


233

Låsoni

1Taumu◊á Ke tokoni ◊i hono fakatupulekina e holi ◊a e kalasí ke tokoni ki he ngãue ◊a e ◊Eikí ◊aki

◊enau ako◊i ◊Ene ongoongoleleí.

Koe◊uhí ko ◊ene ◊alo◊ofa-angaleleí, kuo hanga ai ◊e he Tamai Håvaní ◊o ◊omi ha kaufaiako ke tokoni◊i ◊Ene fãnaú ke ◊ilo◊i e me◊a kuo pau ke nau fai ke ma◊u ai e mo◊uita◊engatá. Kuo tau ma◊u kotoa på ha ngaahi lelei mei hono ako◊i ◊o e ongoongoleleípea kuo ◊osi fekau◊i kotoa kitautolu ke tau ako◊i e ongoongoleleí ki he ni◊ihi kehé.◊Oku hoko ho◊o ngaahi l∏◊oa ◊i hono ako◊i e kalasi ko ◊ení ko ha konga ◊o e ngãuema◊ongo◊ongá ni.

◊Oku hã mei he lea ko ◊eni ◊a Palesiteni Kõtoni B. Hingikelí ha põpoaki ◊oku totonu keke fakahoko ki he kau måmipá ◊o fakafou ◊i he kalasí ni:

“Kuo pau ke tau fakamãlohia kitautolu mo hotau kakaí ke fakaloto◊i ◊etau kau faiakóke nau lea ◊aki e ngaahi me◊a ◊i honau lotó kae ◊ikai ko e ngaahi me◊a ◊i he◊enaungaahi tohí, ke fakaa◊u atu ◊enau ◊ofa ki he ◊Eikí mo e ngãue mahu◊ingá ni, pea ◊e toki◊i ai leva ha founga te ne fakatupu ai ha loto manava-kavakava ◊i he loto ◊o kinautolute nau ako◊í” (Teachings of Gordon B. Hinckley [1997], 619–20).

“◊Oku lahi ◊aupito ◊a e ngãue ke faí. Tau pelu hake mu◊a ◊a e nima hotau soté peakamata ke fai ◊a e ngãué ◊i ha tukupã fo◊ou, ◊o tau falala ki he ◊Eikí. . . Te tau lava ◊ofakahoko ◊a ia ◊oku finangalo ◊a e ◊Eikí ke faí ◊o kapau te tau fa◊a lotu mo faivelenga ◊ihe tuí. Te tau lava ◊o fai lelei ange ◊a e ngãué ◊i ha toe taimi ◊i mu◊a” (◊i he ConferenceReport, Apr. 1995, 117; pe T°hulu, Siulai 1995, 108).

Mei he põpoakí ni, ◊oku fokotu◊u mai ai ◊e he låsoni ko ◊ení ◊a e laumãlie totonu kihono kotoa ◊o e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí.

Teuteú 1. Ako ◊i he fa◊a lotu ◊a e ngaahi potu folofola ◊i he låsoni ko ◊ení. Fekumi kefakafehokotaki kinautolu mo e taumu◊a ◊o e låsoní.

2. Ako e konga ◊i he tohí ni ◊oku ui “Ko e Mahu◊inga Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí ◊ihe Palani ◊a e ◊Otuá” (peesi 3–12).

3. Fakalotolahi◊i e kau måmipá ke nau omi mo ◊enau folofolá mo ha tohi fakamatalaki he kalasí. Kapau ◊e fie ma◊u, peá ke fakataha mo ha måmipa ◊o e kau p∏sopel∏kí ◊ofokotu◊utu◊u ke ◊i ai ha ngaahi tohi fakamatala ◊a e kau måmipá.

4. ◊Omi ha ngaahi tatau ◊o e ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga ange ◊i he Faiakó ke takitãuhie ni◊ihi ◊oku kei halá.

Fakatokanga ki he Faiakó

Ko e Mahu◊inga ◊o Hono Ako◊i ◊o eOngoongoleleí ◊i he Palani ◊a e ◊Otuá


Talitali lelei e kau måmipá ki he kalasí ni. Kapau ◊oku ◊ikai ke ke ◊ilo◊i kinautolu pe ◊ikaike nau fe◊ilongaki peá ke fakaafe◊i ke nau fakafe◊iloaki nounou mai kinautolu.

Fakapapau◊i ◊oku takitãuhi e kau måmipá ◊i he tohi fakamatala ke faka◊aonga◊i ◊i hekalasí. Fakamatala◊i ange ko e taumu◊a ◊o e ngaahi tohi fakamatalá ke lekooti ai hangaahi fakamatala, ngaahi fakakaukau, ngaahi palani, ngaahi me◊a kuo a◊usia, mo engaahi fakalakalaka ◊oku felãve◊i mo e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí.

◊Oku takiekina ◊e he kau faiako ◊o e ongoongoleleí ha mo◊ui ◊a ha kakai tokolahi.

Talanoa Fai ange e talanoa ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Tõmasi S. Monisoní:

“Na◊e ◊i ai ha faiako Lautohi Faka-Sãpate he ◊ikai teitei ngalo ka te u manatu◊i ma◊u på.Ne ma fuofua fe◊iloakí ◊i ha pongipongi Sãpate. Na◊á ne h° mai mo e palesiteniLautohi Faka-Sãpaté ki he lokiakó pea ne fakahaa◊i mai ko ha faiako ◊eni ne ne koleha faingamãlie ke faiako kia kimautolu. Ne mau ◊ilo◊i ai na◊á ne hoko ko ha faifekaupea na◊á ne ◊ofa ◊i he to◊utupú. Ko hono hingoá ko Lusi Kåtisi. Na◊á ne faka◊ofo◊ofa, leavaivai pea mahu◊inga◊ia foki ◊ia kimautolu. Na◊á ne kole ki he tokotaha kotoa på hekalasí ke fakafe◊iloaki mai ia peá ne fai mai leva ha ngaahi fehu◊i ke ne ◊ilo ai ◊o kau kihe ki◊i tamasi◊i mo e ta◊ahine takitaha. Na◊á ne fakamatala◊i kia kimautolu honotupu◊angá. . . Na◊e te◊eki ai på ke ne lea le◊olahi kia kimautolu. Hangå ne ◊ikai kefenãpasi e angakoví, longoa◊á pea mo e faka◊ofo◊ofa ◊o ◊ene ngaahi låsoní. . . . Na◊á ne◊ai ke hã mo◊oni ◊aupito e folofolá. Ne mau feangainga fakatãutaha mo Samuela,Tåvita, Såkope, N∏fai pea mo e ◊Eiki ko S∏s° Kalaisí foki. Na◊e tupulaki ◊emau ako ki heongoongoleleí. Na◊e toe lelei ange homau ◊ulungãngá. Na◊e ◊ikai fakangatangata ◊emau◊ofa kia Lusi Kåtisí. . . .

“Kuo faka◊au ki mu◊a e ta◊ú. . . Ka ki he fãnau tangata mo fefine ne nau ako, kakatamo tupulaki ◊i he tataki ◊a ha faiako fakalaumãlie ◊o e mo◊oní, kuo te◊eki ke ngalo ◊a◊ene ◊ofá pe ko ◊ene ngaahi låsoní” (◊i he Conference Report, Apr. 1992, 81–82; peT°hulu, Siulai 1992, 74).

Fakamo◊oni◊i ki he kalasí ◊e lava ◊e he◊enau feinga ke ako◊i e ongoongolelei ◊o S∏s°Kalaisí ke tokoni◊i ha mo◊ui ◊a ha kakai tokolahi. Fakahaa◊i e ngaahi ongo ◊okú kema◊u fekau◊aki mo hono mahu◊inga ◊o e uiui◊i ko e faiakó.

Leá Fekau ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e ◊Eletã Sefil∏ R. Hõlaní:

“Ko e taumu◊a mã◊olunga mo mã◊oni◊oni taha ◊oku ◊i heni ai ◊a e tangatá, ke tau ha◊ufakatãutaha “kia Kalaisi,” pea tauhi ki He◊ene ngaahi fekaú, muimui ki He◊ene[fa◊ifa◊itaki◊anga] leleí pea toe foki atu ai ki he Tamaí. Mahalo ko e ngãue ◊i he◊etaumo◊uí ◊oku fika ua hake ki ai hono mahu◊ingá ke tau tokoni◊i ◊a e kakai kehé ke naufai pehå —-◊o ako◊i, faka◊ai◊ai pea mo tataki kinautolu ◊i he fa◊a lotu ke nau fou atu ◊ihe hala foki ko ia ◊o e huhu◊í” (◊i he Conference Report, Apr. 1998, 31; pe T°hulu,Siulai 1998, 28).

◊Oku fakahoko ◊e hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ha fatongia mahu◊inga ◊i hepalani ◊a e Tamai Håvaní.

Alea◊i ◊o e Folofolá Fakamamafa◊i ange kuo hoko ma◊u på ◊a e ako◊í ko ha konga mahu◊inga ◊o e palani ◊a e◊Otuá ki he huhu◊í. Kole ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke nau lau e ngaahi potu folofola

Fokotu◊u ki heFounga Fai ◊o eLåsoní

234

L ‰ S O N I 1 : K O E M A H U ◊ I N G A ◊ O H O N O A K O ◊ I ◊ O E O N G O O N G O L E L E Í ◊ I H E PA L A N I ◊ A E ◊ O T U Á

◊oku hã ◊i laló. ◊E tokoni kapau te ke fakamatala◊i ange ◊a e hisitõlia ◊o e potu folofolatakitaha (hangå ko ◊ení, te ke lava ◊o fakamatala◊i ange ◊oku hã ◊i he Tokãteline mo eNgaahi Fuakava 138 ha fakamatala ◊o e mata-me◊a-hã-mai ◊a Palesiteni Siosefa F.Sãmita ki he maama ◊o e ngaahi laumãlié. ) Kole ki he kalasí ke nau vahevahe atu hangaahi ◊ilo ne nau ma◊u mei he ngaahi potu folofola ko ◊ení ◊o fekau◊aki mo e fatongia◊o e ako◊í ◊i he palani ◊a e Tamai Håvaní.

a. Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 138:56. (Na◊a tau ma◊u ◊etau “ngaahi ◊uluakilåsoní [◊i he maama ◊o e ngaahi laumãlié.”)

e. ◊Alamã 12:27–32. (Hili hono kapusi ◊a ◊Åtama mo ◊Ivi mei he Ngoue ko ◊πtení,na◊e tokoni◊i kinaua ◊e he ◊Otuá ke na ◊ilo ki he palani ◊o e huhu◊í. Na◊á ne ◊omi hakau ◊ãngelo ke ako◊i kinaua peá ne tali foki ◊ena ngaahi lotú. Na◊á Ne ◊oange hangaahi fekau hili hono ako◊i kia kinaua ◊a e palani ◊o e huhu◊í.)

f. Mõsese 6:57–58. (Na◊e fekau◊i ◊e he ◊Eikí kia ◊Åtama mo ◊Ivi ke na toutou ako◊i eongoongoleleí ki he◊ena fãnaú.)

Fakanounou◊i e Fealålea◊akí ◊aki ha◊o lau e Loma 10:13–15, 17 mo e 2 N∏fai 2:8. Faiha◊o fakamo◊oni ki he fatongia ki hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ◊i he palani ◊a e TamaiHåvaní.

◊Oku tau ma◊u ha ngaahi faingamãlie ke ako mo ako◊i ◊a e ongoongoleleí ki heni◊ihi kehé.

Ngaahi Leá Fakamamafa◊i ange ◊oku ako◊i ◊a e ongoongoleleí ◊e he kãingalotu ◊o e Siasí ◊i ha ngaahiuiui◊i kehekehe. Kole ange leva ki ha ni◊ihi kehekehe ◊e toko nima ke nau lau e ngaahilea ◊oku hã ◊i laló. Fakatokanga◊i ange ◊oku fakataumu◊a e lea takitaha ki ha fa◊ahingakakai pau.

Ki he Ngaahi Mãtu◊á

Na◊e pehå ◊e he Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí:

“◊Oku mau kole atu ki he ngaahi mãtu◊á ke fai mu◊a honau lelei tahá ◊i hono ako◊i moohi hake ◊enau fãnaú ◊i he ngaahi tefito◊i mo◊oni ko å ◊o e ongoongoleleí te ne ◊ai kenau mãlohi ma◊u ai på ◊i he Siasí. Ko e ◊apí ko e fakava◊e◊anga ia ◊o e mo◊ui angatonú,pea he ◊ikai ha toe fa◊ahinga me◊a ia te ne lava ke fetongi pe fakahoko hono ngaahifatongia mahu◊inga ko ◊eni kuo tuku mai ◊e he ◊Otuá.

“◊Oku mau tapou atu ai ki he mãtu◊á mo e fãnaú ke nau fakamu◊omu◊a taha mu◊a ◊a elotu fakafãmilí, efiafi fakafãmilí, ako ◊o e ongoongoleleí mo e ngaahi fakahinohinó,kae ◊uma◊ã ◊a e ngaahi ◊ekitivit∏ fakafãmili ◊oku langaki mo◊uí. Neongo pe ko e hãhano mahu◊inga mo hano lelei ◊o e ngaahi ◊ekitivit∏ kehé, kuo pau ke ◊oua na◊a tukuke nau fetongi e ngaahi fatongia fakalangi ko ia kuo vahe◊i maí, ◊a ia ko e mãtu◊á påmo e fãmilí te nau fakahoko leleí.” (Tohi ◊a e Kau Palesitenis∏ ◊Uluakí, 11 Fåpueli1999).

Ki he Kau Taki Lakanga Fakataula◊eikí mo e Ngaahi Houalotú

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Kõtoni B. Hingikeli: “Ko e faiako leleí ko e ◊elito mo◊oni ia ◊o etu◊unga fakatakimu◊a ◊i he Siasí. Na◊á ne hoko atu, “◊E toki ma◊u på ◊a e mo◊ui

235


ta◊engatá ◊i he taimi ◊oku ako◊i ai ◊a e tangatá mo e fefiné ◊aki ha ngaahi founga ◊okuleleí ke nau liliu ◊o mapule◊i ◊enau mo◊uí. He ◊ikai lava ke fakamãlohi◊i kinautolu kenau anga-mã◊oni◊oni pe h° ki håvani. Kuo pau ke tataki kinautolu pea ko hono◊uhingá ke ako◊i.” (“How to Be a Teacher When Your Role as a Leader Requires You toTeach,” General Authority Priesthood Board Meeting, 5 Feb. 1969; lea◊aki ◊e Sefil∏ R.Hõlani ◊i he Conference Report, Apr. 1998, 31; pe T°hulu, Siulai 1998, 29).

Ki he Kau Faiako ◊i he Ngaahi Lokiako ◊o e Siasí

Na◊e akonaki ◊a Palesiteni Tõmasi S. Monisoni ◊o pehå:

“◊Oku tãnaki mai ◊e he lokiako ◊o e Siasí ha ivi mahu◊inga ki he ako ◊a e fãnaú mo eto◊u tupu kotoa på. ◊I he feitu◊ú ni, ◊e lava ◊e he faiako takitaha ◊o fakatupu ai ha holike ◊ilo ki he ngaahi me◊a ◊oku ta◊engatá ma◊anautolu ◊oku fanongo ki he ngaahi låsonímo nau ongo◊i foki e mãlohi ◊o e fakamo◊oni ◊a e faiakó. ◊I he ngaahi houalotu ◊a ePalaimelí, Lautohi Faka-Sãpaté, Kau Finemuí mo e Lakanga Taula◊eiki Faka-◊‰loné, ◊elava ◊e he kau faiako mateuteu leleí, ◊a ia kuo uiui◊i ◊i he tataki fakalaumãlie mei he◊Eikí, ◊o takiekina mo ue◊i e ki◊i tamasi◊i pe ta◊ahine pea mo e to◊utupu kotoa på ke nau‘fekumi . . . mei he ngaahi tohi lelei tahá ◊a e ngaahi lea ◊o e potó; mo fekumi ki he◊iló, ◊io, ◊i he ako pea ◊i he tui foki’ (T&F 88:118). ◊E lava ◊e ha lea fakalotolahi mo hafakakaukau fakalaumãlie ◊o tokoni◊i ha mo◊ui pelepelengesi mo tuku ha ngaahifaka◊ilonga ◊i ha laumãlie ta◊e fa◊amate, ◊a ia he ◊ikai toe lava ke ngaló . . . . .

“◊E lava ◊e he faiako ◊i he lokiako ◊o e Siasí ◊oku anga fakatõkilalo mo tatakifakalaumãlié, ◊o fakatõkakano ◊i he . . . fãnau akó ha ◊ofa ki he ngaahi folofolá. Ko ehã hono ◊uhingá, he ◊ikai ngata på ◊i he malava ◊e he faiakó ◊o ◊omi e kau ◊Aposetolohe kuonga mu◊á mo e Fakamo◊ui ◊o e mãmaní ki he loki akó, ka ki he loto,fakakaukau mo e laumãlie foki ◊o e fãnaú” (◊i he Conference Report, Oct. 1991, 92; peEnsign, Nov. 1991, 68).

Ki he Kau Faiako Faka◊apí mo e Kau Faiako ◊A◊ahí

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Sipenisã W. Kimipolo: “◊I he taimi te mou õ ai ki he ngaahi◊api ◊o e [kakaí], . . . ◊oku mou ◊alu atú ke fakamo◊ui ha ngaahi laumãlie. . . . Ko hai tene lava ke fakahã mai ◊oku ivi lahi ha tokolahi ◊o e kakai lelei taha mo mãlohi heSiasí he ◊ahó ni koe◊uhí ne mou ◊i honau ngaahi ◊apí ◊o ◊oange kia kinautolu hafakakaukau mo ha v∏sone fo◊ou. Na◊a mou tatala ◊a e pulongá. Na◊a mou fakalahi◊enau ngaahi ◊amanakí. Na◊a mou ◊oange kia kinautolu ha me◊a fo◊ou” (The Teachingsof Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 526).

Ki he Kãingalotu Kotoa på ◊o e Siasí

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Lõlenisõ Sinou, “Neongo ha faiako ◊oku le◊oafea hangå ha◊ãngeló, ka ◊oku lelei mo ◊aonga ange e faiako ◊oku fai ◊e he ◊ulungaanga leleí, ngaahifa◊ifa◊itaki◊anga leleí mo e hokohoko ngãue ◊aufuatõ ma◊á e ngaahi fiema◊u ◊a e kakaí.”(The Teachings of Lorenzo Snow, comp. Clyde J. Williams [1984], 78–79).

Fokotu◊u ki he kalasí ke nau fakakaukau angé ki he kau faiako kehekehe na◊efakamatala◊i ◊i he ngaahi lea kuo nau laú: ngaahi mãtu◊á, kau taki lakangafakataula◊eikí mo e ngaahi houalotú, kau faiako ◊i he ngaahi lokiako ◊o e Siasí, kau

Fakamatala ◊a e Faiakó

236

L ‰ S O N I 1 : K O E M A H U ◊ I N G A ◊ O H O N O A K O ◊ I ◊ O E O N G O O N G O L E L E Í ◊ I H E PA L A N I ◊ A E ◊ O T U Á

faiako faka◊apí, kau faiako ◊a◊ahí pea mo kinautolu ◊oku faiako ◊aki e fa◊ifa◊itaki◊angaleleí. Fakaafe◊i e tokotaha kotoa på ◊i he kalasí ke fakamatala nounou ◊o kau ki ha taha◊okú ne fua ha taha pe lahi ange ◊o e ngaahi fatongia ◊i ◊olungá, ◊a ia kuó ne tokoni◊i iake ma◊u ha mahino mo ha holi ki he ongoongoleleí ◊oku lahi angé ke mo◊ui◊aki honongaahi tefito◊i mo◊oní.

Fakamo◊oni Fai ha ki◊i lea nounou fekau◊aki mo e ngaahi tãpuaki mo e ngaahi faingamãlie ◊oku tauma◊u ke ako mo ako◊i ai e ongoongoleleí—◊i hotau ngaahi ◊apí, ◊i he Siasí pea ◊i he◊etaungaahi fengãue◊aki faka◊ahó. Fakahaa◊i ho◊o fakafeta◊i koe◊uhí ko e ngaahi faingamãlieko ◊ení. Fakamamafa◊i ange ◊oku ◊omi ◊e he ◊Eikí ◊a e ngaahi faingamãlié ni ke tokoni ketau matu◊uaki ◊aki e ngaahi akonaki mo e ngaahi takiekina kovi ◊oku ◊ãkilotoakitautolú. Vahevahe ange e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Kõtoni B. Hingikelí:

“◊Oku ◊i ai ha fiekaia mo ha fieinua mo◊oni ◊i he funga ◊o e fonuá—ko ha fiekaiamooni ki he folofola ◊a e ◊Eikí pea mo ha fieinua ta◊e t°kua ki he ngaahi me◊a ◊o eLaumãlié. . . .◊Oku fiekaia ◊a e mãmaní ki ha me◊atokoni fakalaumãlie. Ko hotautufakangá ia mo hatau faingamãlie ke fafanga◊i ◊a e laumãlié” (“Fafanga◊i e Laumãlié,Tanumaki e Mo◊uí,” T°hulu, ◊Okatopa 1998, 3).

Ko e taumu◊a ◊o e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí ke tokoni◊i kitautolu kefakalakalaka ◊etau faiakó.

Lau e ngaahi lea ◊a Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli ◊oku hã he konga ko e “Fakatokangaki he Faiakó” ◊i he peesi 00 [189].

Hili hono lau e ngaahi lea ◊a Palesiteni Hingikelí peá ke hanga ◊o fakamamafa◊i angeko e taumu◊a ◊o e kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí ke tokoni◊i kitautolu ke ako◊i eongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí ◊o “lelei ange ia ◊i ha toe taimi.”

Fakamatala◊i ange ko e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ki he kalasi ko ◊ení ko e folofolá, ◊Oku◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga ange ◊i he Faiakó, pea mo e konga ko e “Ako◊i ◊o eOngoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakí,” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí.

Tufotufa ha ngaahi tatau ◊o e ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga ange ◊i he Faiakó, ki he ni◊ihihe kalasí ◊oku kei halá. Fakahã ki he kalasí ◊oku ◊i he tohí ni ha ngaahi nãunau felãve◊imo e ngaahi låsoni ◊i he kalasí ni. ◊E lelei kapau te nau lautohi mei he ngaahi nãunauko ◊ení ki mu◊a pea ◊i he ◊osi ◊a e låsoni takitaha.

Fakamatala◊i ange ◊oku fokotu◊u ◊e he kalasi ko ◊ení ha fakava◊e ki hono ako◊i ◊o eongoongoleleí. ◊Oku fakatefito ia ◊i he ngaahi tefito◊i mo◊oni mo e ngaahi foungafakafaiako ◊oku fe◊unga mo e ta◊u motu◊a pea mo e tala fakafonua kotoa på. ◊Oku ◊i aiha låsoni ◊e 12 ◊i he kalasi ko ◊ení. ◊Oku hanga ◊e he ngaahi tefito ◊o e låsoni ◊e 11 ◊okuhoko haké ◊o fakahaa◊i mai e me◊a ◊e lava ke ma◊u ◊e he kau måmipá mei he kalasí.Kole ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke nau kumi hake ◊a e peesi vi ◊o e tohí ni ke naumamata ai ki he tefito ◊o e ngaahi låsoní.

Fakahaa◊i ho◊o fie tokoni ki he kau måmipá ◊i he◊enau feinga ko ia ke fakahoko engaahi tefito◊i mo◊oni kuo ako◊i ◊i he kalasí. ◊Ikai ngata aí, hanga ◊o fakalotolahi◊i emåmipa kotoa på ◊i he kalasí ke:


237


a. Ako e folofolá, ◊Oku ◊Ikai ha Ui ◊e Mahu◊inga ange◊ i he Faiakó, pea mo e konga koia ko e “Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o eSiasí.

e. Omi mo e folofolá ki he kalasí he uike kotoa på. f. Omi mo ◊enau ngaahi tohi fakamatalá ki he kalasí he uike kotoa på.h. Ha◊u mateuteu ki he kalasí he uike kotoa på ke kau ◊i he låsoní mo tokoni ki he

ako ◊a e ni◊ihi kehé. i. Fakalaulauloto mo lotua e ngaahi faingamãlie ke faiakó. k. Kamata ke fakatupulaki pea fokotu◊u ha palani fakafo◊ituitui ke fakalakalaka ai

◊ene faiakó.

Faka◊osí

Leá Fakaafe◊i ha måmipa ◊o e kalasí ke lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e ◊Eletã Poiti K. Påká:

“Kuo ◊osi fakahã foki ◊oku vahevahe e fatongia ◊o e kãingalotu ◊o e Siasí ki hafa◊ahinga lalahi ◊e tolu: ke tokoni ◊i he fakamo◊ui ◊o e kãingalotu ◊oku mo◊uí, fakahokoe ngãue ◊oku fie ma◊u ki hotau kãinga kuo pekiá pea mo malanga◊i e ongoongoleleí kihe mãmaní. ◊Oku fie ma◊u ki he ngaahi fatongia ko ◊ení ◊a e akó, pea ko e me◊a kotoapå kuo akó kuo pau ke ako◊i ia. ◊Oku tau kau ◊i he ni◊ihi ko ia kuo pau ke ako◊i atu iá”(Teach Ye Diligently, rev. ed. [1991], 7).

Fakanounoú Fakanounou◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni kuo mou alea◊í.

Fakamo◊oní Vahevahe ho◊o fakamo◊oní ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié.

Ngaahi Ngãue ke Faí Fakalotolahi◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke:

1. Hiki ha fakamatala ◊i he◊enau tohi fakamatalá fekau◊aki mo e ngaahi faingamãlie◊oku nau ma◊u ke faiako mo ako ai he kalasí ni.

2. Fekumi ki he tataki ◊a e Laumãlié (ko e Laumãlie Mã◊oni◊oní) ◊i hano fakahoko ◊oha låsoni efiafi fakafãmili, ngãue faka-Siasi pe faingamãlie kehe ke ke faiako ai.Manatu◊i e folofola ◊a e ◊Eikí: “◊E foaki ◊a e Laumãlié kiate kimoutolu ◊i he lotu ◊o etuí” (T&F 42:14). Fekau ke nau hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ◊o fekau◊aki mo engaahi me◊a ne nau a◊usia ◊i he ngãue ko ◊ení. (Ke hoko ko ha konga ◊o e låsoni 3,◊e ◊i ai ha ni◊ihi ◊i he kalasí ◊e kole ki ai ke fai ha lipooti ◊i he ngaahi me◊a ne naua◊usiá)

3. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni na◊e ako◊i ◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki hano akoe konga ◊i he tohí ni ◊oku ui ko e “Ko e Mahu◊inga Hono Ako◊i e Ongoongoleleí ◊ihe Palani ◊a e ◊Otuá” (peesi 3–12).

238


239

Låsoni

2Taumu◊á Ke tokoni◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau feinga ke fonu ◊i he ◊ofa faka-Kalaisí ki he

ni◊ihi ◊oku nau ako◊í.

◊ I he ngaahi houa aofangatuku ◊o e ngãue fakamatelie ◊a S∏suú, na◊á Ne ako◊i mofakamãlohia ai ◊Ene kau ◊Aposetoló (vakai, Sione 13–17). Na◊e hoko ko ha konga ◊o◊ene ngaahi akonaki ko ◊ení ◊a ◊ene fekau◊i ◊Ene kau ãkongá ke nau fe◊ofa◊aki ◊o hangåko ◊Ene ◊ofa ◊ia kinautolú (vakai, Sione 13:34; 15:12, 17). ◊E fakahaa◊i ◊e he◊enautalangofua ki he fekaú ni ko ◊ene kau ãkonga mo◊oni kinautolu (vakai, Sione 13:35).Ko e me◊a kotoa på te nau fai, ◊o kau ai ◊enau ngãue ke õ atu ◊o ako◊i e ngaahipule◊angá, ke nau fai ia ◊i he ◊ofa. Kuo ako◊i tatau på kitautolu ◊e he ◊Eikí ◊i he ngaahi◊aho faka◊osí, “◊E ◊ikai lava ◊e ha taha ke tokoni ◊i he ngãué ni ◊o kapau ◊e ◊ikai te neloto mã◊ulalo pea fonu ◊i he ◊ofá” (T&F 12:8).

◊I he lolotonga ho◊o ako◊i e låsoni ko ◊ení, tokoni ke fakamahino ki he kalasí ◊a efounga ke nau fonu ai he ◊ofa faka-Kalaisí ki he ni◊ihi ◊oku nau ako◊í. ◊I he muimui koia ◊a e kalasí ki he na◊ina◊i ko ◊ení, ◊e toe lelei ange ai ◊enau faiakó. Te nau toe ma◊ufoki ha fiefia ◊oku lahi angé ◊i he◊enau faiakó.

Teuteú 1. Ako ◊i he fa◊a lotu e ngaahi potu folofola he låsoni ko ◊ení. Fekumi kefakafehokotaki kinautolu mo e taumu◊a ◊o e låsoní. ◊Ai ke ke ◊ilo◊i lelei e 3 N∏fai11–17 ke ke lava ◊o fakafehokotaki e ngaahi fakamatala ko ia ◊oku hã ◊i he peesi 240◊o e tohí ni.

2. Ako e konga ◊i he tohí ni ◊oku ui ko e “◊Ofa ◊ia Kinautolu ◊Okú ke Ako◊í” (peesi32–44).

3. Kapau ◊e lava ke ma◊u e ngaahi nãunau ko ◊ení peá ke teuteu ke faka◊aonga◊i kinau-tolu ke hoko ko ha konga ◊o e låsoní.

a. Ngaahi fakatãtã ◊o e Ako ◊a S∏s° ◊i he Håmisifia Hihifó (62380; 900 NgaahiFakatãtã ◊o e Ongoongoleleí 316), Ko Hono Fakamo◊ui ◊e S∏s° ◊a e Kau N∏faí(62541 900; Ngaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí 317); pea mo Hono Tãpuaki◊i ◊eS∏s° e Fãnau ◊a e Kau N∏faí ( Ngaahi Fakatãtã ◊o e Ongoongoleleí 322).

4. Vahe ki ha taha he kalasí ke ne teuteu ha ki◊i lea nounou fekau◊aki mo ha taimi netakiekina ai ia ◊e ha ◊ofa ◊a ha faiako ◊o e ongoongoleleí (hangå ko ha mãtu◊a, faiako◊i ha lokiako ◊o e Siasí pe ko ha taki faka-Siasi). Kole ki he tokotaha ko iá ke ne laveki he ngaahi fehu◊í ni ◊i he◊ene fakamatalá:

Na◊á ke ◊ilo◊i fåfå na◊e ◊ofa◊i koe ◊e he tokotaha ko ◊ení?

Ko e hã ha founga na◊e hanga ai ◊e he ◊ofa ◊a e toko tahá ni ◊o tokoni◊i e ngaahiongo na◊á ke ma◊u ki ho◊o ako ki he ongoongoleleí?


◊Ofa ◊Ia Kinautolu ◊Okú ke Ako◊í


5. ◊I ha uike ◊e taha pe lahi ange ki mu◊a pea fai e kalasí, hanga ◊o fokotu◊utu◊u kehiva◊i ◊e ha taha pe ko ha ki◊i kulupu ◊a ha kakai lalahi pe fãnau ◊a e “Ke MouFe◊ofa◊aki” (Ngaahi Himí, fika 200) ◊i he faka◊osinga ◊o e kalasí. Kapau he ◊ikai lava◊eni, peá ke teuteu ke hiva◊i fakataha ia mo e kalasí.

◊ ◊Oku fakahoko ◊e he kau faiako ◊oku ◊ofa faka-Kalaisí ha faikehekehe ◊i he mo◊ui ◊akinautolu ◊oku nau ako◊í.

Talanoa mo e Ngaahi Fakatãtã mei he Folofolá

Faka◊ali◊ali e fakatãtã ◊o hono ako◊i ◊e S∏s° ◊a e kau N∏faí. ◊I ho◊o fakalea på ◊a◊aú, hanga◊o fakamatala◊i nounou e talanoa ki he ◊a◊ahi ◊a e Fakamo◊ui kuo toetu◊ú ki he kauN∏faí. Fakapapau◊i ◊okú ke fakakau ◊eni:

Na◊e hã e Fakamo◊ui kuo toetu◊ú ki he kau N∏faí ◊i he fonua ko Mahú. Na◊á nefakaafe◊i kinautolu ke nau ha◊u pea ala ki he matakafo ◊i Hono vakavaká mo e ngaahimata◊ifa◊o ◊i Hono ongo to◊ukupú mo hono to◊ukupu kelekelé. Na◊á Ne ako◊i fuoloaleva kinautolu. Hili iá, na◊á Ne fakalotolahi◊i kinautolu ke nau takitaha foki ki honaungaahi ◊apí ◊o fakalaulauloto mo fifili ki he ngaahi me◊a kuó Ne folofola ◊akí. ◊I he teuke foki hake ki he Tamaí, na◊á Ne ◊afio atu ki He◊enau tangi ko ◊enau loto ke Ne nofofuoloa mo kinautolú. (Vakai, 3 N∏fai 11–16; 17:1–5.)

Faka◊ali◊ali e fakatãtã ◊o hono fakamo◊ui ◊e S∏s° ◊a e kau N∏faí. Fakaafe◊i leva hamåmipa ◊o e kalasí ke lau ◊a e 3 N∏fai 17:6–10.

Palakipoé Hili hono lau ◊e he måmipá ◊a e potu folofolá, tohi◊i ◊i he palakipoé ◊a e Na◊á nefakamo◊ui kotoa kinautolu.

◊I ho◊o fakalea på ◊a◊aú, hokohoko atu ◊i hono fakamatala◊i e talanoá. Fakapapau◊i ◊okúke fakahã ange ◊i he hili hono fakamo◊ui ◊e S∏s° ◊a e kakaí, na◊á Ne kole ange ke ◊omi◊enau fãnau ∏kí kiate Ia (vakai, 3 N∏fai 17:11–12).

Faka◊ali◊ali e fakatãtã ◊o hono tãpuaki◊i ◊e S∏s° ◊a e fãnau ∏kí. Fakaafe◊i leva ha måmipa◊o e kalasí ke ne lau ◊a e 3 N∏fai 17:21–25.

Palakipoé Hili hono lau ◊e he måmipá ◊a e potu folofolá, hanga ◊o tohi◊i ◊i he palakipoé Na◊á nefua hake ◊enau fãnau ∏kí ◊o ne tãpuaki◊i tahataha kinautolu.

Fealålea◊akí Kole ki he kalasí ke nau fakalaulauloto ki he ◊ofa na◊e fakahaa◊i ◊e he Fakamo◊uí ki hekau N∏faí. Fakaafe◊i ke nau fakakaukau ki he fa◊ahinga ongo na◊e ma◊u ◊e he kau N∏faí ◊ihono fakamo◊ui tahataha kinautolu ◊e S∏suú.

� Ko e hã ha ngaahi founga ◊e takiekina ai ◊e he ◊ofa faka-Kalaisi ◊a ha faiako ◊a e ni◊ihi◊okú ne ako◊í? (◊E lava ke kau he ngaahi talí, ◊e lava ◊e he ◊ofa faka-Kalaisi ◊a ha faiako◊o fakaafe◊i mai e Laumãlié, tokoni ke ikuna◊i ◊e he kakaí ◊enau ilifiá pea mo tataki ekakaí ke nau tali lelei ange e ongoongoleleí.)

Leá Hili hano alea◊i nounou ◊o e fehu◊i ko ◊ení, kole ki ha taha he kalasí ke ne lau e lea ◊aPalesiteni Siosefa Sãmita ◊i he peesi 32 ◊o e tohí ni.

Kole ki he måmipa ne ◊osi vahe ki aí ke ne lea fekau◊aki mo e founga kuo takiekinalelei ai ia ◊e ha ◊ofa ◊a ha faiakó.

Fakamatala ◊a eMåmipa ◊o e Kalasí

Talanoa mo eFakatãtã mei heFolofolá

Fokotu◊u ki heFounga Fai ◊o e Låsoní

240

l ‰ S O N I 2 : ◊ O F A ◊ I A K I N A U T O L U ◊ O K Ú K E A K O ◊ Í

Fakamatala◊i ange ◊oku kau ◊i he låsoni ko ◊ení ha ngaahi akonaki mei he folofolá ◊a ia◊e tokoni ke tau ma◊u ha ◊ofa faka-Kalaisi kia kinautolu ◊oku tau ako◊í. ◊Oku kau foki aiha fealålea◊aki ki he founga ◊e tokoni◊i ai ◊e he◊etau ◊ofa faka-Kalaisí ◊a ◊etau ngãuefakafaiakó.

◊E lava ke tau fonu he ◊ofa faka-Kalaisí kia kinautolu ◊oku tau ako◊í.

Fakaafe◊i ha ni◊ihi kehekehe ◊i he kalasí ke nau lau e ngaahi potu folofola ◊oku hã ◊ilaló. Hili hono lau e potu folofola taki taha, kole leva ki he kalasí ke nau fakahaa◊i atue ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊i he potu folofola ko iá, ◊a ia ◊e lava ◊o tokoni ke tau ma◊u ai e◊ofa faka-Kalaisí. Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ◊a ◊enaungaahi fakakaukau ◊i he◊enau kau ko ia ki he Fealålea◊akí ni. Fakamatala◊i ange ◊e◊oange ha faingamãlie ◊a mui he faka◊osinga ◊o e kalasí ke vahevahe ai e ngaahifakakaukaú ni.

Sione 15:10 (Tauhi e ngaahi fekaú) ◊Efesõ 4:32 (Fakamolemole◊i e ni◊ihi kehé) Mõsaia 2:17 (Tokoní) Mõsaia 4:11–12 (Fakatomalá, loto fakatõkilaló mo e ngãue◊aki ◊o e tuí)◊Alamã 38:12 (Ta◊ofi e holi fakaekakanó) 3 N∏fai 11:29–30 (Ta◊ofi e feke◊ike◊í) Molonai 7:48 (Lotu ke fakafonu ◊aki e ◊ofa haohaoa ◊a Kalaisí)

◊Oku totonu ke hãsino ◊etau ◊ofa faka-Kalaisi ki he ni◊ihi ◊oku tau ako◊í ◊i he◊etaumateuteú, ◊etau faiakó pea mo ◊etau mo◊ui faka◊ahó.

Fakamahino ange ◊i he taimi ◊oku tau ◊ofa faka-Kalaisi ai ki he ni◊ihi ◊oku tau ako◊í, ◊okuhãsino leva ◊etau ◊ofá ◊i he◊etau mateuteú, ◊i he◊etau faiakó pea mo ◊etau mo◊ui faka◊ahó.Hiki leva ◊eni ◊i he palakipoé. Kole ki he kau kalasí ke hiki ia ki he◊enau tohifakamatalá.

Fekau ki he kalasí ke nau fakakaukau ki ha kakai pau ◊oku nau ako◊i (hangå ko ha kaumåmipa ◊o e fãmilí, kau måmipa ◊o ha kalasi pe kõlomu). Kole leva ke naufakakaukau ki he fehu◊i ko ◊ení pea hiki ◊enau ngaahi fakakaukaú ◊i he◊enau tohifakamatalá ◊i lalo he tefito totonú:

◊Ekitivit∏ ◊i he TohiFakamatalá mo eFealålea◊akí

◊Ekitivit∏ ◊i heFolofolá mo e TohiFakamatalá


241

Mateuteú Faiakó Mo◊ui Faka◊ahó


� Ko e hã ha ngaahi me◊a te ke lava ◊o fai ke fakahaa◊i ◊aki ho◊o ◊ofa faka-Kalaisi ki hekakai ko ◊ení? (Fakatokanga◊i ange ◊oku hiki ha ni◊ihi ◊o e ngaahi fakakaukaú ◊i hesiate hoko haké. ◊Oku ◊i ai ha ngaahi fakakaukau ◊oku hã ◊i he “◊Oku Fakamol° ◊ehe ◊Ofá ◊a e Lotó,” “Ma◊u ha Mahino Ki he Ni◊ihi ◊Okú Ke Ako◊í,” mo e “Tokoni◊i eTokotahá,” ◊i he peesi 33–38 ◊o e tohí ni.)

Fakaafe◊i e kalasí ke nau alea◊i ha ni◊ihi ◊o e ngaahi fakakaukau kuo hiki ◊i he◊enau tohifakamatalá. Hiki ◊enau ngaahi fakakaukaú ◊i he palakipoé.

Faka◊osí

Fakamatala◊i fakanounou e låsoni ko ◊ení ◊aki ha◊o faka◊aonga◊i e lea ◊a ◊Eletã Siosefa B.Uefiliní:

“◊Oku hanga ◊e he feohi mo e ngaahi kaume◊a anga faka-Kalaisí ◊o ue◊i mo liliu ◊etaumo◊uí. ◊Oku hoko ◊a e ◊ofá ko e uho ia ◊o e ongoongolelei ◊a Kalaisí. Pea ◊i he Siasi ko◊ení, ◊oku fa◊a tali mai ◊e he ◊Eikí ◊a e ngaahi lotu kole tokoní ◊i he ngaahi ngãue iikifaka◊aho ◊a hotau ngaahi tokoua mo e tuofãfine ◊ofá. Kuó u mamata ◊i he angalelei ◊ae ngaahi kaume◊a mo◊oní, ki he ◊alo◊ofa tonu ◊a e ◊Eikí.” (◊i he Conference Report, Oct.1997, 42; pe T°hulu, Sanuali 1998, 39).

Fakamo◊oni Fai ho◊o fakamo◊oní mo fakahaa◊i ho◊o ◊ofa ki he kau måmipa ◊o e kalasí ◊o fakatataumo e ue◊i ◊a e Laumãlié.

Hivá Tuku ke hiva◊i ◊e he tokotaha ne vahe ke hivá pe ko ha ki◊i kulupu ◊a e “Ke MouFe◊ofa◊akí” (Ngaahi Himí, fika 200). Kapau he ◊ikai lava ◊eni peá ke fakaafe◊i e kalasí kemou hiva◊i fakataha e fo◊i himi ko ◊ení.

Fakanounoú mo eLeá

242

Mateuteú

Lotua kinautolu.

Tokanga ki he◊enau

ngaahi fie ma◊ú mo e

ngaahi me◊a ◊oku nau

mahu◊inga◊ia aí.

Mateuteu ke ako◊i

kinautolu.

Faiakó

Talitali lelei kinautolu

he kamata◊anga ◊o e

kalasí.

Fakahaa◊i kia

kinautolu ho◊o ◊ofá.

Fakafanongo lelei.

Tali faka◊apa◊apa ◊enau

kau ki he kalasí.

Fakalotolahi◊i

kinautolu ke nau

mo◊ui◊aki e ngaahi

tefito◊i mo◊oni ◊okú ke

ako◊í.

Fakah∏kihiki◊i kinautolu

◊i he taimi totonú.

Mo◊ui Faka◊ahó

Lotua kinautolu.

Anga fakakaume◊a ◊i

ho◊o mamata kia

kinautolú.

Tokanga ki he◊enau

ngaahi ◊ekitivitií mo e

ngaahi lavame◊á.

◊Alu ki he ngaahi

◊ekitivit∏ ◊oku nau kau ki

aí.

Fakah∏kihiki◊i kinautolu

he taimi totonú.

Fakahaa◊i ho◊o tokangá

mo fai ha fakalotolahi

◊i he taimi ◊oku nau

fefa◊uhi ai mo e ngaahi

◊ahi◊ahí.

l ‰ S O N I 2 : ◊ O F A ◊ I A K I N A U T O L U ◊ O K Ú K E A K O ◊ Í

1. Fili ha fo◊i fakakaukau ◊e taha pe lahi ange mei he ◊ekitivit∏ he tohi fakamatalá ◊i hepeesi 242. Faka◊aonga◊i e fakakaukau ko ◊ení ◊i he lolotonga ha◊o faiako he uike kahoko maí. Hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ◊a e ola ◊o e ngãué ni.

2. Hokohoko atu ◊i he ngãue ne vahe he uike kuo ◊osí ke fekumi ki he tataki ◊a eLaumãlié ◊i hano fakahoko ha låsoni efiafi fakafãmili, ngãue faka-Siasi pe ko hafaingamãlie kehe ke faiako ai. Manatu◊i e folofola ◊a e Fakamo◊uí: “◊E foaki ◊a eLaumãlié kiate kimoutolu ◊i he lotu ◊o e tuí” (T&F 42:14). Hiki ◊i he◊enau tohi faka-matalá ◊a e ngaahi me◊a ne nau a◊usia he ngãué ni. (◊E ◊i ai ha ni◊ihi ◊i he kalasí ◊ekole ange ke nau fai ha lipooti he ngaahi me◊a ko ◊eni ne nau a◊usiá, ke hoko ko hakonga ◊o e låsoni 3).

3. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ne ako◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki ha◊amou akoe konga ◊i he tohí ni ko e “◊Ofa ◊ia Kinautolu ◊Okú ke Ako◊í” (peesi 32–44).

Ngaahi Ngãue ke Faí Fakalotolahi◊i ekalasí ke:

243


244

Faiako ◊aki e Laumãlié

Taumu◊a Ke tokoni◊i e kalasí ke nau fekumi ki he tataki ◊a e Laumãlié pea mo faiako ◊i ha founga◊e tokoni◊i ai e ni◊ihi kehé ke nau ongo◊i e mãlohi ◊o e Laumãlié.

◊Oku tau ako e ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊i he mãlohi ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní, pe ko e Laumãlié (vakai, Molonai 10:5). Na◊e hanga ◊e he ◊Eikí ◊ofakamatala◊i e mahu◊inga ◊o e faiako ◊aki e Laumãlié ◊i He◊ene folofola, “Pea ◊e foaki ◊ae Laumãlié kiate kimoutolu ◊i he lotu ◊o e tuí; pea kapau ◊e ◊ikai te mou ma◊u ◊a eLaumãlié ◊oua te mou faiako” (T&F 42:14). ◊I he fakatou ako ko ia e kau faiakó mo ekau akó ke mo◊ui taau mo e fakahinohino ◊a e Laumãlié, “◊oku fakamaama◊i ◊a kinauafakatou◊osi peá na fiefia fakataha” (vakai, T&F 50:13–22).

◊E ◊i ai ha ni◊ihi ◊i he kalasí—tautautefito ki he ni◊ihi ◊oku si◊isi◊i ◊enau taukei he Siasí—te nau ongo◊i he ◊ikai ke nau lava ◊o faiako ◊aki e Laumãlié. ◊I ho◊o ako◊i ◊a e låsoni ko◊ení, tokoni◊i e kalasí ke nau ◊ilo◊i te nau lava ◊o faiako ◊aki e Laumãlié. Tokoni kemahino kia kinautolu ◊a e ngaahi me◊a ◊oku fie ma◊u ke faiako ◊aki e Laumãlié, ◊a ia◊oku ◊ikai ko e põto◊i leá, poto fakaakó pe taukei fuoloá, ka ko e lotú, faivelengá, loto◊apasiá pea mo e loto fakatõkilaló.

Teuteú 1. Ako ◊i he fa◊a lotu ◊a e ngaahi potu folofola he låsoni ko ◊ení. Fekumi kefakafehokotaki kinautolu mo e taumu◊a ◊o e låsoní.

2. Ako e konga ◊i he tohí ni ◊oku ui ko e “Faiako ◊aki e Laumãlié” (peesi 44–53).

3. Kole ki ha toko ua pe toko tolu ◊i he kalasí ke nau teuteu ha ki◊i lea nounoufekau◊aki mo ◊enau ngaahi taukei ◊i he fekumi ko ia ki he tataki mo e fakahinohino◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊i he◊enau faiakó. (◊I he faka◊osinga ◊o e låsoni 1 mo e 2,na◊e vahe ange ai ki he kalasí ke hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ha fa◊ahinga me◊apehå kuo a◊usiá.)

4. ◊Omi ki he kalasí ha sioki vai pea mo ha ipu sio◊ata (◊e lava ke te sio ki loto meitu◊a).

5. Ki mu◊a pea kamata e kalasí, hanga ◊o tohi◊i he palakipoé ◊a e fo◊i fehu◊i ko ◊ení: Koe hã e me◊a ◊oku mahu◊inga taha ◊i he◊etau feinga ko ia ke ako◊i e ongoongoleleí?

Ki mu◊a pea fai e lotu fakaavá, hanga ◊o fakaafe◊i e kalasí ke nau hiva◊i e “Tokoni MaiKe u Ako◊i” (Ngaahi Himí, fika 176) pe ko ha himi ◊apasia ◊e taha. Hili hono hiva◊í peáke kole leva ki ha taha ke ne fai ha lotu ◊o kolea e tataki ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊onílolotonga e låsoní.



Låsoni

3

l ‰ s o n I 3 : F A I A K O ◊ A K I E L A U M Å L I É

“Ko e Laumãlié ◊oku mahu◊inga tahá”

Leá Tataki e tokanga ◊a e kalasí ki he fehu◊i kuó ke tohi◊i he palakipoé. Fakaafe◊i kinautoluke nau fakakaukau fakalongolongo på ki he talí. Fakahã ange leva ◊oku◊omi ◊e he lea ko◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni ◊Eselã Tafu Penisoní ha tali ki he fehu◊í:

“Kapau ◊oku ◊i ai ha põpoaki kuó u toutou lea ◊aki ki hoku ngaahi tokoua ◊i he TokoHongofulu Mã Uá, ko e põpoaki ko ia ko e Laumãlié ◊oku mahu◊ingá. ◊Oku mahu◊ingaange ◊a e Laumãlié. ◊Oku ◊ikai ke u ◊ilo◊i pe ko e tu◊o fiha ◊eni ◊eku lea ◊akí, ka ◊oku ◊ikaipå ke u fiu he lea ◊aki iá—ko e Laumãlié ◊oku mahu◊inga tahá” (mission presidents’seminar, 3 Apr. 1985).

Fakamatala◊i ange ◊oku tau fa◊a lave ki he Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊o pehå “ko eLaumãlié” ia. Ko e faiako ◊aki e Laumãlié ko e fa◊ahinga faiako ia ◊oku mãlohi tahá heko e mãlohi på ◊o e Laumãlié ◊e lava ke mahino ai kia kitautolu ◊a e ngaahi me◊a ◊o e◊Otuá (vakai, 1 Kolinitõ 2:11).

◊I he◊etau ako mo ako◊i e ongoongoleleí, ◊e tokoni◊i kitautolu ◊e he Laumãlié ◊i hangaahi founga lahi.

Fakamamafa◊i ange ◊oku fa◊a fakamo◊oni◊i e Laumãlié ◊i ha founga fakalongolongo mofaingofua kae ◊ikai ◊i hano fai fakahãhaa◊i ◊o e mãlohí (vakai, 1 Ngaahi Tu◊i 19:9–12).Fekau leva ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke nau lau e ngaahi potu folofola ◊oku hã ◊ilaló. Kole ange ke nau fakamatala◊i mai pe ko e hã ◊oku ako◊i mai ◊e he potu folofolatakitaha ◊o fekau◊aki mo e founga ◊e lava ke tokoni ai e Laumãlié ki he◊etau ako◊i ◊o eongoongoleleí. Hiki ◊enau ngaahi talí ◊i he palakipoé.

a. Sione 14:26. (Ako◊i mo fakamanatu kia kitautolu ◊a e me◊a kotoa på.)e. Sione 15:26. (Fakamo◊oni◊i ◊a Kalaisi.) f. 2 N∏fai 33:1. (Tukuloto◊i e mo◊oní ◊i hotau lotó.) h. Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 6:14–15, 22–23. (Fakamaama mo fakanonga ◊etau

ngaahi fakakaukaú.) i. Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 11:13. (Fakafonu hotau laumãlié ◊aki ◊a e fiefia.) k. Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 50:21–22. (Fakamaama)

Fakaafe◊i e ni◊ihi ne vahe ki aí ke nau lea ki he ngaahi me◊a ne nau a◊usia ◊i he◊enaufekumi ke ma◊u e fakahinohino mo e tataki ◊a e Laumãlie Mã◊oni◊oní ◊i he◊enau faiakó(vakai ki he fika 3 ◊o e “Teuteú.”)

◊Oku ◊i ai ha ngaahi me◊a pau te tau lava ◊o fai ke fakaafe◊i ◊aki e Laumãlié.

Ko e hã te tau lava ◊o fai ke fakaafe◊i ◊aki e Laumãlié? (Hiki ◊i he palakipoé e ngaahi tali◊a e kalasí. Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau hiki e ngaahi me◊á ni ◊i he◊enau tohifakamatalá.)

Kapau he ◊ikai lave e kau måmipa ◊o e kalasí ki ha ni◊ihi ◊o e ngaahi me◊a ko ◊ení peáke tãnaki atu ia ki he palakipoé:

a. Lotu. e. Faiako mei he folofolá.

Fealålea◊aki hePalakipoé


Fealålea◊aki ◊i heFolofolá

245


f. Fakamo◊oni. h. Faka◊aonga◊i e ngaahi himí, ngaahi hiva Palaimelí mo e ngaahi hiva toputapu

kehé.i. Fakahaa◊i ho◊o ◊ofa ki he ni◊ihi kehé mo e Tamai Håvaní pea mo S∏s° Kalaisi.k. Vahevahe ha ngaahi ◊ilo, ngaahi ongo mo ha ngaahi me◊a na◊á ke a◊usia ◊a ia ◊oku

felãve◊i mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊i he låsoní.

� Ko e få ha ni◊ihi ◊o e ngaahi me◊a ko ◊ení kuo tau fai ◊i he kalasí he ◊ahó ni? Kuo taufai nai mo ha me◊a kehe ke fakaafe◊i ◊aki e Laumãlié?

Kole ki he kalasí ke nau fakakaukau ki ha faingamãlie ◊e vavé ni mai ha◊anau faiako ai.Fakaafe◊i ke nau fakakaukau◊i ha founga te nau lava ◊o faka◊aonga◊i ai ◊i he◊enau faiakóha ni◊ihi ◊o e ngaahi fokotu◊u kuo hiki ◊i he palakipoé. Tuku ange ha taimi si◊i ke nauhiki ◊enau ngaahi fakakaukaú ki he◊enau tohi fakamatalá.

◊E fe◊unga hotau lelei tahá ◊o ka ◊i ai e Laumãlié.

Låsoni Fakataumu◊a Tohi◊i ◊i he palakipoé ◊a e Ko hai te ne lava ◊o faiako ◊aki e Laumãlié?

Faka◊ali◊ali e sioki vaí mo e ipu sio◊atá. Fakamatala◊i ange ◊i he faka◊ali◊ali ko ◊ení, ◊okufakafofonga◊i kitautolu kau faiako ◊o e ongoongoleleí ◊e he ipu sio◊atá. ◊Utu ke vaeua eipu sio◊atá. Fakamatala◊i ange ◊oku fakafofonga◊i ◊e he vai kuó ke lingi ki he loto ipusio◊atá ◊a ◊etau faka◊aonga◊i lelei hotau ngaahi talånití.

Fakahã ange mahalo te tau fakakaukau ◊e lava på ke lelei ange ◊etau faiakó ◊o kapauna◊e toe lahi ange hotau ngaahi talånití. Ka neongo ia, he ◊ikai lava ke fakafonu e ipusio◊ata ko ◊ení ◊aki hotau ngaahi talånití ◊ata◊atã på. Ke hoko ko ha kau faiako leleiange ◊o e ongoongoleleí, kuo pau ke tau faiako ◊aki e mãlohi ◊o e LaumãlieMã◊oni◊oní. Ko e me◊a fakaofo leva ◊oku hokó, ◊oku tatau ai på pe ko hai kitautolu peko e hã hano lahi ◊o hotau ngaahi talånití, ◊e fe◊unga på ◊a e lelei taha te tau faí ◊i hetaimi ◊oku kau ai e mãlohi ◊o e Laumãlié. ◊I he lolotonga ho◊o fakamatala◊i ◊ení, hanga◊o fakafonu e ipu sio◊atá ke fonu lelei.

Leá Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e ◊Eletã Henel∏ B. ◊Aealingí:

“◊Oku fakapotopoto på ◊a ◊ete manavasi◊i koe◊uhí ko ha ta◊e fe◊unga hotau ngaahi potofakangãué ke fakalato ◊a e tukupã ko ia ◊oku tau ma◊u ke fafanga◊i ◊a e tui ◊a e kakaikehé. Neongo pe ko e hã hano lahi ◊o hotau ngaahi poto taukeí, ◊e ◊ikai på fe◊unga ia.Ka ◊oku hanga ◊e he◊etau fakatokanga◊i totonu ◊a hotau ngaahi ngata◊angá ◊o fakatupuha loto fakatõkilalo ◊a ia te ne fakatupu ha falala ki he Laumãlié pea tau ma◊u ai hamãlohí” (◊i he Conference Report, Oct. 1997, 114; pe T°hulu, Sanuali 1998, 106).

Te tau lava kotoa på ◊o mo◊ui taau ke faiako ◊aki e Laumãlié.

Fakahoko e fealålea◊aki ◊i laló ke tokoni ki hono fakamahino ki he kalasí ◊a e founga tenau taau ai ke faiako ◊aki e Laumãlié.

Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 42:14.

Hiki ◊eni ◊i he palakipoé:

Fealålea◊aki ◊i heFolofolá mo ePalakipoé

◊Ekitivit∏ ◊i he Tohi Fakamatalá

246

l ‰ s o n I 3 : F A I A K O ◊ A K I E L A U M Å L I É

Kole ki ha taha he kalasí ke ne lau ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 88:77–78.

� Ko e hã ha me◊a ◊oku tala◊ofa mai ◊e he ◊Eikí ◊o kapau te tau ako◊i e tokãteline ◊ohono pule◊angá ◊i he faivelenga kakató? (Te tau mau ◊ene kelesí.)

Hiki e ngaahi me◊á ni ◊i he palakipoé:

Fakamatala◊i ange ko e kelesí ko ha mãlohi fakaivia ia. Ko ha tokoni mo ha mãlohifakalangi ia ◊oku ◊omi ◊o fakafou mai ◊i he ◊alo◊ofa mo e ◊ofa ◊a e ◊Otuá. ◊Okumakatu◊unga he kelesi ◊a e ◊Otuá ◊a ◊etau lava ke fakahoko ha ngaahi ngãue he ◊ikaimalava ke tau fai ◊iate kitautolu peé.

Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 100:7–8.

� Ko e hã ◊oku fakahã mai ◊e he ongo veesi ko ◊ení ◊o fekau◊aki mo e founga ◊oku to-tonu ke tau fakahaa◊i◊aki e ongoongoleleí? (“◊I he loto molumalu,” pea “◊i he anga-mal°.”)

Fakamatala◊i ange ◊oku ◊uhinga ◊a e loto molumalú ki he ◊apasia mo e faka◊ei◊eiki. Lauange leva ◊a e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Kõtoni B. Hingikelí ke tokoni ◊i honofakamahino kia kinautolu e fo◊i lea ko ia ko e angamaluú.

“◊Oku fakahaa◊i mai ◊e he angamaluú ha loto hounga◊ia kae ◊ikai ko ha loto siokita, ◊aia ko hano fakahaa◊i ◊o ha mãlohi ◊oku lahi ange ◊ia kita, ko hano ◊ilo◊i ◊o e ◊Otuá pea

Ako◊i faivelenga

◊a e tokãteliné

Te tau ma◊u

◊ene kelesí

Lotu ◊i he tui

◊Oku tau ma◊u

e Laumãlié

247


mo hono tali ◊o ◊ene ngaahi fekaú” (“With All Thy Getting Get Understanding,”Ensign, Aug. 1988, 3–4).

� Ko e hã ◊oku tala◊ofa mai ◊e he ◊Eikí ◊o kapau te tau ako◊i ◊Ene ongoongoleleí ◊i heloto molumalu mo e angamaluú?) Vakai, T&F 100:8. ◊E fakamo◊oni◊i ◊e he LaumãlieMã◊oni◊oní ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku tau ako◊í.)

Tohi◊i ◊eni ◊i he palakipoé:

Fakakau he Kalasí Tohoaki◊i e tokanga ◊a e kalasí ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni kuó ke hiki ◊i he palakipoé.Fakamamafa◊i ange, ◊i he taimi te tau lotu ai ◊i he tuí mo ako◊i faivelenga e tokãteliné ◊ihe loto mãl°◊ia mo e angamaluú, te tau ma◊u hono Laumãlié, ◊a ia te ne fakamo◊oni◊i engaahi mo◊oni ◊oku tau ako◊í. Fakaafe◊i e kalasí ke nau fakamatala ki ha taimi ne naufakaafe◊i ai pe ko ha ni◊ihi ◊oku nau ◊ilo◊i, ◊a e Laumãlié ◊aki ◊enau muimui ki he ngaahitefito◊i mo◊oni ko ◊ení.

Faka◊osí

Fakamatala◊i nounou ◊a e låsoni ko ◊ení. Kole ange leva ki ha måmipa ◊o e kalasí ke nelau ◊a e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Tõmasi S. Monisoní:

“[◊E ◊i ai ha ni◊ihi ◊o kimoutolu ◊e mã pe fakakaukau ◊okú ke ta◊e fe◊unga ke tali lelei hauiui◊i. Manatu◊i ko e ngãué ni ◊oku ◊ikai ◊a◊au pe ◊a◊aku ia. Ko e ngãue ia ◊a e ◊Eikí pea ◊ihe taimi ◊oku tau fai ai e fekau ◊a e ◊Eikí, ◊oku tau ma◊u ha totonu ki he tokoni ◊a e◊Eikí. Manatu◊i ko ia ◊oku ui ◊e he ◊Eikí, ◊oku fakafe◊unga◊i ia ◊e he ◊Eikí]” (◊i heConference Report, Apr. 1996, 62; or Ensign, May 1996, 44).

Fakamo◊oní Fai ho◊o fakamo◊oní ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié.

Ngaahi Ngãue ke Faí Fakalotolahi◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau:

1. Toe fifili ki he ngaahi fakakaukau ◊o e faiako ◊aki e Laumãlié ◊a ia kuo hiki ◊i he◊e-nau tohi fakamatalá. Faka◊aonga◊i ha taha ◊o e ngaahi fakakaukau ko ◊ení ◊i hafaingamãlie fakafaiako he kaha◊ú.

2. Hokohoko atu hono hiki ◊enau fakalakalaká ◊i he◊enau tohi fakamatalá.

3. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni na◊e ako◊i ◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki hano akoe konga ko ia he tohí ni ko e “Faiako ◊aki e Laumãlié” (peesi 44–53).

Fakanounoú mo e Leá

Faiako ◊i he loto molumalu

mo e angamal°?

◊Oku fakamo◊oni◊i

◊e he Laumãlié

248


249

Låsoni

4Taumu◊á Ke tokoni ◊i hono fakamahino◊i ki he kalasí ◊a e mãlohi ko ia ◊oku ma◊u mei hono ako

pea mo hono ako◊i ◊o e ngaahi tokãteline ◊o e ongoongoleleí, ◊a ia ◊oku ma◊u ◊i hefolofolá mo e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊aho ki mui ní.

◊I he lolotonga ho◊o teuteu ke ako◊i e låsoni ko ◊ení, lotua ke ma◊u ha fakahinohino keke faiako lelei ai mei he folofolá mo e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊ahokimui ní. Fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié, fai ha fakamatala ki he mãlohi ◊oku ma◊u◊e he ngaahi tõkateline ◊o e ongoongoleleí ki ho◊o mo◊uí ◊i ho◊o ako mo ako◊ikinautolú.

Teuteú 1 Ako ◊i he fa◊a lotu ◊a e ngaahi potu folofola ◊i he låsoni ko ◊ení. Fekumi kefakafehokotaki kinautolu mo e taumu◊a ◊o e låsoní.

2. Ako e konga he tohí ni ko e “Ako◊i e Tokãteliné” (peesi 53–66) pea mo e konga koe “Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí:“Ako◊i e Ngaahi Tokãteline mo e Ngaahi Ouau Fakamo◊ui ◊o e Ongoongoleleí”(peesi 301), “Faiako mei he Folofolá mo e Ngaahi Akonaki ◊a e Kau Palõfita heNgaahi ◊Aho Kimui Ní” (peesi 302), pea mo e “Faka◊aonga◊i e Ngaahi NãunauFakalåsoni kuo Fakangofua ◊e he Siasí” (peesi 304).

3. Fakaafe◊i ha måmipa ◊o e kalasí pe ko ha måmipa kehe ◊o e uõtí ke ha◊u mateuteumai ke lea ◊i he founga kuo fakamãlohia ai ◊ene mo◊uí ◊e he◊ene ako pe ◊ilo◊i ha fo◊itokãteline pau ◊o e ongoongoleleí.

4. Kapau ◊e lava ◊o ma◊u ha ngaahi tohi låsoni ◊a e Siasí ◊oku kei faka◊aonga◊i peá ke◊omi ha konga ki he kalasí.

5. Ki mu◊a pea kamata ◊a e kalasí, hanga ◊o tohi◊i ◊eni ◊i he palakipoé:

“◊Oku ou fai kiate kimoutolu ◊a e fekau ke moufeako◊i◊aki ◊iate kimoutolu ◊a e [tokãteline] ◊o epule◊angá” (T&F 88:77).

◊Oku tokoni◊i fåfå kitautolu ◊e he ako ki he tokãteline ◊oe pule◊angá?

Ko e hã ha founga ◊oku kehe ai hono ako e tokãtelinemo◊oní mei hono ako e ngaahi me◊a kehé?


Ako◊i e Tokãteliné


Kuo fekau◊i kitautolu ◊e he ◊Eikí ke tau “feako◊i◊aki . . . ◊a e tokãteline ◊o e pule◊angá.” ◊Elava ke ma◊u ◊e he tokãteliné ha mãlohi lahi ki he◊etau ngaahi fakakaukaú mo hotaulotó.

Tataki e tokanga ◊a e kalasí ki he potu folofola mo e ngaahi fehu◊i kuó ke hiki ◊i hepalakipoé (vakai, “Teuteú,” fika 5).

Fakamatala◊i ange ◊oku ◊uhinga e kupu◊i lea ko e “tokãteline ◊o e pule◊angá,” ◊a ia ◊okuhã he potu folofola he palakipoé, ki he ngaahi mo◊oni kuo fakahã mai fekau◊aki mo eongoongoleleí.

Tataki e tokanga ◊a e kalasí ki he ngaahi fehu◊i kuó ke hiki he palakipoé. Ki mu◊a peáke kole ke alea◊i ◊e he kalasí ◊a e ongo fehu◊í, hanga ◊o fakaafe◊i ke nau lau le◊o lahi engaahi potu folofola ko ◊ení:

a. ◊πnosi 1:1–4. (◊Oku ongo mo◊oni e ngaahi tokãteline ◊o e ongoongoleleí ki hotaulotó pea takiekina ai kitautolu ke tau fakavaivai ◊i he ◊ao ◊o e ◊Otuá.)

e. ◊Alamã 31:5. (◊Oku takiekina ◊a e kakaí ◊e he folofola ◊a e ◊Otuá ke nau fai lelei moma◊u ha “mãlohi lahi.”

f. ◊Alamã 32:28. (◊Oku fakatupulekina ◊e he folofola ◊a e ◊Otuá ◊a hotau laumãlié mofakamaama ◊etau mahinó pea hoko foki ia ko ha me◊a lelei kia kitautolu.)

h. Siosefa Sãmita 2:11–12. (◊Oku hoko mai e folofola ◊a e ◊Otuá mo ha “mãlohi ki helotó.”)

Kole ki he kalasí ke nau alea◊i e ngaahi fehu◊i he palakipoé.

Fakaafe◊i e tokotaha ne vahe ki aí pe ko ha måmipa kehe på ◊o e uõtí ke ne leafekau◊aki mo e founga kuo hanga ai ◊e hano ako ◊o ha fo◊i tokãteline paú ◊ofakamãlohia pe takiekina ◊ene mo◊uí.

◊Oku totonu ke fakatefito ◊etau faiakó ◊i he tokãteliné.

Kole ki he kalasí ke nau fakakaukauloto på ◊o hangå ko ha måmipa kinautolu ◊o e kaupalesitenis∏ ◊o e Kau Talavoú, Kau Finemuí pe Lautohi Faka-Sãpaté. Na◊e pehå ange ◊eha faiako ◊i he◊enau houalotú, “◊I he taimi ◊oku ou ako◊i ai e to◊utupú, ◊oku oufakamoleki ha taimi lahi he kalasí ◊i he fakamatala ki he sipotí, teití mo e hele◊uhilá.◊Oku ou ongo◊i he ◊ikai mahu◊inga◊ia e kalasí ia ◊o kapau te u fu◊u fakamoleki ha taimilahi ◊i he faiako mei he folofolá.”

� Ko e hã ha fale◊i te ke fai ke tokoni◊i ◊aki e tokotahá ni ke ne ako◊i e tokãteliné meihe folofolá?

Ke hoko ko ha konga ◊o e fealålea◊aki ko ◊ení, fakaafe◊i ha kau måmipa ◊e toko tolu kenau lau mai e ngaahi leá ni. Fakamamafa◊i e mahu◊inga ◊o hono ako◊i e folofola ◊a e◊Otuá ki he kãingalotu ◊o e Siasí ◊i he to◊u kotoa peé.

Ki he Kau faiako He Kakai Lalahí

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Siosefa Filitingi Sãmita, “◊Oku ◊ikai fakafiemãlie kiate au e taimi◊oku ou ◊alu ai ki ha lotu ◊oku uiui◊i ai ha taha ke lea peá ne tu◊u hake ◊i he ◊ao ◊o e

Fealålea◊akí mo eNgaahi Leá

Fakatãtã Ke Ako Mei Ai


Fealålea◊aki ◊i heFolofolá mo ePalakipoé


250

l ‰ s o n I 4 : A K O ◊ I E T O K Å T E L I N É

kakaí ◊o fakahoko mai, neongo ◊i ha founga lelei, ha ngaahi lea fakapoto, ha ni◊ihi ◊o engaahi poto ◊o e tangatá—ko e ngaahi fakakaukau ◊oku nau faka◊uhinga◊i efakakaukau ◊o e mãmaní, ka ◊oku ◊ikai ma◊u ◊i honau lotó ha tui pe ◊ofa kia S∏s°Kalaisi—pe ko ha ni◊ihi ◊oku nau alea◊i ha ngaahi fehu◊i ◊oku fehangahangai mo engaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ◊o e ongoongoleleí” (Doctrines of Salvation, comp.Bruce R. McConkie, 3 vols. [1954–56], 2:342).

Ki he Kau Faiako ◊o e Kau Talavoú mo e Kau Finemuí

Na◊e akonaki ◊a Palesiteni J. L°peni Kalake ◊o pehå:

“ ◊Oku fiekaia e to◊utupu ◊o e Siasí ki he ngaahi me◊a ◊o e Laumãlié; ◊oku nau våkevekeke ako e ongoongoleleí pea ◊oku nau fie ma◊u hangatonu mo haohaoa ia. . . . . . .

“◊Oku ◊ikai fie ma◊u ia ke ke tolotolo atu ◊o fanafana ◊i honau telingá ◊a e ngaahi me◊afakalotú . . . .◊Oku ◊ikai fie ma◊u ia ke ke tuifio e ngaahi mo◊oni fakalotú ◊aki hafakakaukau fakaemãmani; te ke lava ◊o ◊omi fakahangatonu e ngaahi mo◊oni ko ◊ení[kia kinautolu]” (The Charted Course of the Church in Education, rev. ed. [pamphlet,1994], 3, 9).

Ki he Kau Faiako ◊i he Fãnau Ikí

Na◊e na◊ina◊i mai ◊a ◊Eletã Tafu Penisoni ◊o pehå, “ Ko e me◊a på ◊oku mau kole atukiate kimoutolú ke mou ue◊i fakalaumãlie ◊i he loto ◊o e fãnau iiki ◊oku mou tokanga◊imo tatakí, he ◊ikai ha me◊a ◊i he mãmani ko ◊ení ◊e toe mahu◊inga ange kia kinautoluka ko e Ongoongoleleí” (“Our First Obligation,” Children’s Friend, Oct. 1950, 454).

Ki he Kau Faiako Kotoa på ◊i he Ongoongoleleí

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Poiti K. Peeka:

“ ◊Oku hanga ◊e he tokãteline mo◊oní, ◊i he taimi ◊oku mahino aí, ◊o liliu e ◊ulungãngámo e tõ◊onga mo◊uí.

“ ◊E toe vave ange hono fakalelei◊i e ◊ulungaangá ◊e he ako ki he ngaahi tokãteline ◊o eongoongoleleí, ◊i ha ako fekau◊aki mo e ◊ulungãangá” (◊i he Conference Report, Oct.1986, 20; pe Ensign, Nov. 1986, 17).

◊Oku totonu ke tau fakapapau◊i ◊oku tau ako◊i e tokãteline totonú.

Lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Melioni G. Lomineí:

“ ◊I he taimi ◊oku ou inu ai mei ha matavai, ◊oku ou loto ke inu e vaí ◊i he feitu◊u ◊okumapunopuna hake ai mei he kelekelé, kae ◊ikai ◊i he feitu◊u ◊oku tafe ki aí, hili honofaka◊aonga◊i ◊e he fanga pulú. . . .◊Oku ou hounga◊ia ◊i he faka◊uhinga ◊a e kakai kehé,ka ◊i he taimi ◊oku tau talanoa ai fekau◊aki mo e ongoongoleleí, ◊oku totonu ke taufeangainga mo e me◊a ne folofola ◊aki ◊e he ◊Eikí” (lea ki ha kau faiako låsoni fakalotu,13 Apr. 1973; toe lea ◊aki ◊e J. Richard Clarke ◊i he Conference Report, Oct. 1982, 19;pe Ensign, Nov. 1982, 15).

� Ko e hã ha ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊oku totonu ke tau tafoki ki ai ke tokoni◊i ◊akikinautolu ◊oku tau ako◊í ke nau “feangainga mo e me◊a kuo folofola ◊aki ◊e he

Fealålea◊akí mo e Ngaahi Leá

251


◊Eikí”? (◊Oku totonu ke kau he ngaahi talí ◊a e folofolá mo e ngaahi akonaki ◊a ekau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní.)

� Te tau fakapapau◊i fåfå ◊oku ako◊i e tokãteline totonú?

Ke hoko ko ha konga ◊o e fealålea◊aki ko ◊ení, fekau ki he kalasí ke nau lau eTokãteline mo e Ngaahi Fuakava 42:12–13 mo e 52:9. Fakamamafa◊i ange te tau lava◊o fakapapau◊i ◊oku ako◊i e tokãteline totonú ◊aki ha◊atau faiako fakatatau mo efolofolá pea mo e ngaahi akonaki ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní. Fakaafe◊iha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau le◊olahi e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Sipenisã W.Kimipoló:

“ ◊Oku ◊ikai ha totonu ◊a ha taha ke ne fai ha faka◊uhinga ◊iate ia på he taimi kuofakaafe◊i ai ia ke faiako ◊i he ngaahi houalotu ◊o e Siasí; ◊okú ne hoko ko ha fakaafe,. . . pea ◊oku fakatonuhia◊i e ni◊ihi ◊okú ne ako◊í ◊i he◊enau pehå ko ia koe◊uhí kuo filimo fakanofo ia ◊i he founga totonú, ◊okú ne fakafofonga◊i ai e Siasí pea kuofakangofua ◊e he Siasí ◊a e ngaahi me◊a ko ia ◊okú ne ako◊í” (The Teachings of Spencer W.Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 532–33).

Kapau na◊á ke ha◊u mo e ngaahi tohi låsoni ◊oku lolotonga faka◊aonga◊i ◊e he Siasí, peáke to◊o hake ia he taimí ni.

Fakamamafa◊i ange ◊oku ◊i he ngaahi nãunau fakalåsoni ◊a e Siasí ha ngaahi fokotu◊uki he founga ke fakahoko ◊aki ha ngaahi fehu◊i mo ha ngaahi ◊ekitivit∏, pea ◊i ai fokimo ha ngaahi nãunau fakafaiako ◊e lava ke tokoni ◊i hono fakatefito ◊etau faiakó ◊i hefolofolá mo e ngaahi lea ◊a e kau palõfita he ngaahi ◊aho kimui ní.

◊Oku tala◊ofa mai ◊e he ◊Eikí ha ngaahi tãpuaki ma◊ongo◊onga kia kitautolu ◊ihe◊etau ako mo ako◊i faivelenga ◊Ene ongoongoleleí.

Leá Fakamamafa◊i ange kuo pau ke tau ako e ngaahi tokãteline ◊o e ongoongoleleí ki mu◊ake tau lava ◊o ako◊i lelei kinautolu. Lau ange ◊a e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e PalesiteniSipenisã W. Kimipoló:

“ ◊Oku tau fa◊a pehå ◊i he taimi ◊oku tau ◊ilo ai ha ngaahi potu folofola ◊e ni◊ihi momanatu◊i iá, ◊oku tau ◊ilo lahi ai ki he ongoongoleleí. ◊E lava på ke hoko ha◊ate ma◊uha kihi◊i ◊ilo si◊isi◊í ko ha palopalema lahi ia. ◊Oku ou tui kuo pau på ke ◊i ai ha taimi ◊ihe◊etau takitaha mo◊uí kuo pau ke tau ◊ilo◊i mo ako ◊iate kitautolu på ◊a e folofolá—kae◊oua na◊a tu◊o taha på ◊etau ako mo ◊etau fekumi ki aí, ka ke tau toutou ako foki ia”(“Ko ha Koloa Mahu◊inga—Ko e Folofolá!” T°hulu, T∏sema 1985, 4)

Tãmate◊i e tohi he palakipoé pea tã ki ai e siaté ni. Fakamatala◊i ange ◊oku fakahaa◊imai ◊e he siaté e ngaahi tala◊ofa ◊a e ◊Eikí ki he kau faiako ◊oku nau toutou fekumi “ ke◊ilo◊i e folofolá.” Kole ki he kalasí ke nau hiki e siaté ki he◊enau tohi fakamatalá. (◊Oua◊e ◊ai ke nau sio ki he peesi ko ◊ení ◊i he◊enau tohi fakamatalá.)

Fealålea◊aki ◊i heFolofolá mo ePalakipoé.

252

l ‰ s o n I 4 : A K O ◊ I E T O K Å T E L I N É

Kole ki he kalasí ke nau lau e ngaahi potu folofola ◊oku hã ◊i he siaté. Hili hono lau epotu folofola taki taha, kole ke nau fakahaa◊i mai e ngaahi me◊a te tau lava ◊o faí mo engaahi tãpuaki te tau lava ◊o ma◊ú, ◊a ia ko ha ola ◊o e ngaahi ngãue ko iá. Hiki ◊enaungaahi ◊iló ◊i he kõlomu totonú. Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau hiki e ngaahi ◊ilo ko◊ení ◊i he◊enau tohi fakamatalá. ◊Oku ◊oatu ◊i he siate ko ◊ení ha ni◊ihi ◊o e ngaahi tali ◊elava ke faí.

Fakahokó Kole ki he kalasí ke nau hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ha me◊a makehe ◊e taha te naufai ke muimui ai ki he na◊ina◊i ◊i he ngaahi potu folofola ko ◊ení. Kole ange foki ke nauhiki ha fakamatala fekau◊aki mo e founga ◊oku nau ongo◊i ◊e tokoni◊i ai kinautolu ◊e hengãue ko ◊ení ke nau ma◊u e ngaahi tãpuaki ◊a e ◊Eikí ◊i honau ngaahi fatongiafakafaiakó.

Potu Folofolá

Alamã 17:2–3

Tokãteline mo eNgaahi Fuakava11:21–22

Tokãteline mo eNgaahi Fuakava84:85

◊Me◊a ◊Oku Tau Faí

Fekumi faivelenga ◊ihe folofolá

Lotu mo ◊aukai

Ma◊u e folofola ◊a e◊Otuá ◊i he akó

Mateuteu ke faiako◊aki hono “fa◊oakima◊u på . . .◊a engaahi folofola ◊o emo◊uí”

Ngaahi Tãpuaki ◊Oku Tau Ma◊ú

Ma◊u e laumãlie ◊o ekikité mo e fakahaá

Faiako ◊aki e mãlohimo e mafai ◊o e◊Otuá

Ma◊u e fakahinohino◊o e Laumãlié

Faiako ◊aki e mãlohike fakaloto◊i e ni◊ihikehé

Faiako ◊i he tataki ◊ae laumãlié

Potu Folofolá

Alamã 17:2–3

Tokãteline mo eNgaahi Fuakava11:21–22

Tokãteline mo eNgaahi Fuakava84:85

◊Me◊a ◊Oku Tau Faí Ngaahi Tãpuaki ◊Oku Tau Ma◊ú

253


Faka◊osí

Fakamo◊oní Fakamo◊oni ki he mãlohi ◊oku ma◊u mei hono ako mo hono ako◊i e ngaahi tokãteline◊o e ongoongoleleí, ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié.


1. Ako faivelenga e folofolá ◊i he ◊aho kotoa på. (Te ke lava ◊o fakalotolahi◊i kinautoluke nau lau ◊a e “Fokotu◊u ha Palani Fakafo◊ituitui ke Ako ki he Ongoongoleleí” ◊i hepeesi 17–18 ◊o e tohí ni.)

2. Koe◊uhí ko ◊ene felãve◊i mo e ngãue ne vahe ◊i he tohi fakamatalá he lolotonga ◊a elåsoní, feinga ke fai ha me◊a ◊e taha ◊i he uike ka hoko maí ke fakalakalaka ◊akihono ako fakatãutaha ◊o e ongoongoleleí. Hiki ha fakamatala ◊o ◊enau fakalakalaka◊i he taumu◊á ni.

3. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ne ako◊i ◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki ha◊amouako ki he konga ko ia he tohí ni ko e “Ako◊i e Tokãteliné” (peesi 53–66).

254


255

Låsoni

5Taumu◊á Ke tokoni ◊i hono fakamahino◊i ki he kalasí ko e fatongia ia ◊o e fakafo◊ituituí ke ako ki

he ongoongoleleí; mo tokoni ke nau ◊ilo◊i foki e founga te nau lava ◊o tokoni ai kefakahoko e fatongiá ni ◊i he◊enau faiakó.

Kuo fekau◊i kitautolu ◊e he ◊Eikí ke tau “fekumi ki he ◊iló, ◊io ◊i he ako pea ◊i he tuifoki” (T&F 88:118). Hangå ko e akonaki ◊a Palesiteni Sipenisã W. Kimipoló, ◊okutotonu ke tau talangofua faivelenga ki he fekau ko ◊ení: “◊E ◊ikai foki lava ke hoko hataha ko ha tokotaha ◊oku “fai ki he folofolá” kapau he ◊ikai ke ne “fanongo.” ◊Oku◊ikai hoko ha taha ko ha tokotaha “fanongó” ◊i ha◊ane tu◊u fakalongolongo på peá netatali ke fanongo ki ha fakamatala; ka ◊oku ◊uhinga ia ki he fekumi, ako, lotua peafeinga ke ◊ilo◊í” (“Ko ha Koloa Mahu◊inga—Ko e Folofolá!” T°hulu, T∏sema 1985, 3).

◊Oku hoko ha fili ◊e ha tokotaha fakafo◊ituitui ke ako faivelenga ki he ongoongoleleí,ko hano faka◊aonga◊i mã◊oni◊oni ia ◊o e tau◊atãina ke filí. He ◊ikai feinga ◊a e kau faiakoko ia ◊oku mahino kia kinautolu ◊a e tokãteline ◊o e tau◊atãina ke filí, ke fakamãlohi◊i eni◊ihi kehé ke nau ◊ilo ki he ongoongoleleí. Ka te nau feinga ke faiako ◊i ha founga ◊efakamãlohia ai e ni◊ihi kehé ke nau feinga mãlohi ke ◊ilo ki he ongoongoleleí.

Teuteú 1. Ako ◊i he fa◊a lotu ◊a e ngaahi potu folofola ◊i he låsoni ko ◊ení. Fekumi kefakafehokotaki kinautolu mo e taumu◊a ◊o e låsoní.

2. Ako e konga ◊i he tohí ni ko e “Fakaafe◊i e Ako Fakamãtoató” (peesi 66–84). Akofoki mo e “Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Fakauluí,” ◊i he peesi 300 ◊o e konga ki he“Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí mo e Tu◊unga Fakatakí” ◊i he Tohi Tu◊utu◊uni ◊o e Siasí.

3. Kole ki mu◊a ki ha toko tolu he kalasí ke nau tokoni atu ◊i hono fakafaiva◊i e peesi256. Kole ki ha taha ke ne lau e konga ◊a e tokotaha fakamatalá pea lau ◊e ha tahae konga ◊a e tokotaha Sõlamí pea fika tolú leva ke ne lau e konga ◊a ◊Alamaá.

4. ◊Ai ha fo◊i pine hingoa lalahi ◊e tolu ma◊á e ni◊ihi ◊oku nau fakatãtaa◊í. Fakahingoa engaahi pine hingoá ko e Fakamatalá, Sõlamí, pea mo ◊Alamã.

Ko e fatongia ia ◊o e tokotaha kotoa på ke ako ki he ongoongoleleí.

Fakafaiva◊í Kole ki he ni◊ihi ◊oku nau kau ◊i hono fakatãtaa◊í ke nau omi ki mu◊a. ◊Oange honaupine hingoá. Fakamatala◊i ange leva kuo lototaha e toko tolu ko ◊ení ke nau fakatãtãa◊iha ki◊i faiva. Ko e taumu◊a ◊o e fakatãtã ko ◊ení ke vakai◊i e fatongia ◊oku ma◊u ◊e hefakafo◊ituituí ki hono ako ◊o e ongoongoleleí.



Fakaafe◊i e Ako Fakamãtoató


Tohi◊i e ngaahi fakamo◊oni fakafolofola ko ◊ení ◊i he palakipoé: ◊Alamã 32:27–28, 33,38, 41. Fakamatala◊i ange ◊oku felãve◊i e ngaahi fakamo◊oni fakafolofolá ni mo engaahi akonaki ◊a ◊Alamã ◊e faka◊aonga◊i ◊i he ki◊i fakafaiva◊i ko ◊ení. Fakalotolahi◊i ekau måmipa ◊o e kalasí ke nau lau fakalongolongo ◊i he◊enau folofolá ◊i he taimi ◊e lauai e konga ◊a ◊Alamaá.

Fakamatalá: ◊I he malanga ko ia ◊a ◊Alamã mo hono ngaahi tokouá ki he kakaiSõlami ne hå mei he mo◊oní, ne nau h° ai ki ha taha ◊o e ngaahifalelotu faka-Siú. Ne nau fanongo hono fakahaa◊i ◊e he kau Sõlamí◊oku ◊ikai “ke ◊i ai ha Kalaisi” (◊Alamã 31:16).

Hili ◊enau fanongo ki he akonaki loí ni, ne mavahevahe ai ◊a ◊Alamãmo hono ngaahi tokouá ◊o malanga ◊aki e folofola ◊a e ◊Otuá mofakamo◊oni◊i ◊a Kalaisi. Ne ha◊u ha kau Sõlami tokolahi kia ◊Alamãpea lea ange ha taha ◊o kinautolu. (Vakai, ◊Alamã 31:37–38; 32:1.)

Sõlamí: (Lau ◊a e ◊Alamã 32:5, ◊o kamata ◊i he kupu◊i lea “ Vakai, ko e hã ◊e fai◊e he fa◊ahingá ni.”)

Fakamatalá: (Lau ◊a e ◊Alamã 32:6.)

Palakipoé Hiki ◊eni ◊i he palakipoé:

Fakamahino ange na◊e tali ◊e he kau Sõlamí honau ngaahi faingata◊a◊iá ◊aki ◊enau filike anga fakatõkilalo. Ne nau fekumi ki ha tangata te ne lava ◊o ako◊i kia kinautolu efolofola ◊a e ◊Otuá.

Fakafaiva◊í Fakamatalá: ◊I he◊ene mamata ko ia kuo mateuteu e kau Sõlamí ke fanongo ki hefolofola ◊a e ◊Otuá, na◊e hanga ai ◊e ◊Alamã ◊o ako◊i kia kinautolu efounga ke ma◊u mo◊oni ai e folofolá mo ma◊u ha fakamo◊oni ki honomo◊oní.

◊Alamã: (Lau ◊a e ◊Alamã 32:27–28, 33.)

Ko e Fatongia ◊o e Fakafo◊ituituí

Mateuteu ke fanongo ki he leá (ako◊ingofua).

256

l ‰ s o n I 5 : F A K A A F E ◊ I E A K O F A K A M Å T O AT Ó

Palakipoé Tãnaki atu ki he lisi he palakipoé ◊o hangå ko ia ◊oku hã ◊i laló:

Fakafaiva◊í Fakamatala: ◊I he faka◊osinga ◊o ◊ene malangá, na◊e fakahã ai ◊e ◊Alamã ki he kauSõlamí, ◊i he hili ◊enau ma◊u ha fakamo◊oni ki he folofolá, ◊oku ◊i aiha me◊a lahi ◊oku kei toe ke fakahoko. ◊I he◊ene fakamatala ko ◊ení,na◊á ne fakafehoanaki ai e folofolá ki ha fu◊u ◊akau kuo tupu mei hafo◊i tenga◊i ◊akau.

◊Alamã: (Lau ◊a e ◊Alamã 32:38, 41.)

Palakipoé Tãnaki atu ki he lisi he palakipoé ◊o hangå ko ◊ene hã ◊i laló:

Fakaafe◊i e kau måmipa ne nau fakafaiva◊í ke nau foki ki honau tangutu ◊angá.

Fakamatala◊i ange na◊e ako◊i ◊e ◊Alamã ki he kau Sõlamí ko hanau fatongiafakafo◊ituitui ia ke ako ◊a e ongoongoleleí. Ko hotau fatongia fakafo◊ituitui kotoa ia keako ◊a e ongoongoleleí. Ko e ni◊ihi fakafo◊ituitui ko ia ◊oku kamata ke nau tali efatongia ko ◊ení, kuo nau ◊osi “teuteu ke fanongo ki he folofolá” (◊Alamã 32:6). ◊Oku◊ahi◊ahi◊i ◊e he ni◊ihi kehé ◊a e folofolá pea nau ◊oange ha faingamãlie ke tõ ai e folofolá◊i honau lotó (vakai, ◊Alamã 32:27–28). ◊Oku ◊i ai ha ni◊ihi kuo nau ◊osi fakatupulaki efolofolá ◊aki e tuí, faivelengá mo e fa◊a kãtakí (vakai, ◊Alamã 32:41).

Fakamatala ◊a eFaiakó


Mateuteu ke fanongo ki he folofolá (ako◊ingofua).

◊Oange ha faingamãlie ki he folofolá.

Faka◊aonga◊i e folofolá.


Mateuteu ke fanongo ki he folofolá (ako◊ingofua).

◊Oange ha faingamãlie ki he folofolá.

257


◊Oku ako fakafo◊ituitui ◊e he kakaí ◊a e ongoongoleleí ◊o fakafou ◊i he◊enau tuí,faivelengá mo e fa◊a kãtakí.

Fealålea◊akí � Ko e hã ha ngaahi me◊a makehe ◊e lava ke fai ◊e he kakaí ke “tanumaki ai efolofolá”? (Hiki e ngaahi tali ◊a e kalasí ◊i he palakipoé. Fakatokanga◊i ange ◊oku ◊oatu ◊ilalo ha ni◊ihi ◊o e ngaahi talí.)

a. Ako mo fakalaulauloto faka◊aho ki he folofolá. e. Fekumi ◊i he folofolá ke ma◊u ha ngaahi tali ki ha ngaahi fehu◊i.f. Ako e ngaahi lea mei he konifelenisi lahí. h. Ako e ngaahi fakamatala ◊i he ngaahi makasini ◊a e Siasí. i. ◊Aukai mo lotua ke ma◊u ha mahino. k. Fekumi ke ma◊u ha mahino lolotonga e ngãue fakatemipalé.l. Alea◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí mo e kau måmipa◊o e fãmilí mo

e ngaahi kaungãme◊á. m. Muimui ki he tataki ◊a e Laumãlié. n. Feinga ke talangofua ◊i he faivelenga ki he ngaahi fekaú.

� Ko e hã ha ngaahi tãpuaki kuo hoko kiate koe tupu mei ho◊o feinga faivelenga keako e ongoongoleleí?

◊Oku totonu ke tokoni◊i ◊e he kau faiakó ◊a e fakafo◊ituituí ke nau ngãue◊aki◊enau tau◊atãina ke filí mo mo◊ui◊aki e ongoongoleleí.

Fakamanatu ki he kalasí kuo foaki mai ◊e he ◊Otuá kia kitautolu ◊a e tau◊atãina ke filí—◊a e mãlohi ke fili ki he leleí pe koví (vakai, T&F 29:35). ◊Oku tau faka◊aonga◊i ◊etautau◊atãina ke filí ◊i he taimi ◊oku tau fili pe ◊ikai fili ai ke ako mo mo◊ui◊aki eongoongoleleí.

Leá Lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e ◊Eletã Såmisi E. Fausí:

“Ko e tau◊atãina ke fili ko ia ne foaki mai ◊i he palani ◊a ◊etau Tamaí, ko ha fili ia ◊etaha ◊oku fehangahangai lahi mo e palani fakamãlohi ◊a Såtané. Te tau lava ◊ofaka◊aonga◊i e me◊afoaki faka◊ei◊eiki ko ◊ení ke tau tupulaki, fakalakalaka, laka ki mu◊a,pea mo fekumi ai ki he haohaoá” (◊i he Conference Report, Oct. 1987, 42; pe Ensign,Nov. 1987, 35).

Fealålea◊akí � Ko e hã ha faikehekehe ◊oku fakahoko ◊e he◊etau faiakó, ◊i he◊etau ◊ilo ko ia ◊okuma◊u ◊e he fakafo◊ituituí ◊a e tau◊atãina ke filí pea ko honau fatongiá ia ke akó? (Te kelava ◊o hiki e ngaahi tali ◊a e kalasí ◊i he palakipoé.)

Tokoni◊i e kalasí ke nau ◊ilo◊i ◊oku totonu ke nau tokanga taha ki he ni◊ihi ko ia ◊okunau ako◊í kae ◊ikai ko e me◊a ◊oku nau ako◊í. Ko e faiako lelei ◊o e ongoongoleleí ◊oku◊ikai ke ne fakakaukau◊i på ◊a e me◊a ko ia te ne ako◊í. Te nau fehu◊i kia kinautolu, “Koe hã ha founga te u tokoni◊i ◊aki kinautolu ◊oku ou ako◊í ke nau fie ako mo fie ◊ilo◊i eme◊a ◊oku totonu ke nau ◊iló?” ◊I hono fai iá, ◊oku faka◊apa◊apa◊i ai ◊e he kau faiakó ◊a etau◊atãina ke fili ◊a kinautolu ◊oku nau ako◊í mo tokoni◊i kinautolu ke ma◊u ha fiefia ◊ihono tali honau fatongia ke akó.

Fokotu◊u ange ◊i he◊etau feinga ko ia ke tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau tali ko honaufatongiá ia ke ako e ongoongoleleí, ◊oku totonu ke tau fakaafe◊i mo fakalotolahi◊i kae


258

l ‰ s o n I 5 : F A K A A F E ◊ I E A K O F A K A M Å T O AT Ó

◊ikai fakamãlohi◊i kinautolu. ◊Oku totonu ke tau fifili mo lotua ◊etau ngaahi palani ketokoni◊i e tokotaha takitaha ◊oku tau ako◊í.

◊Oku totonu ke ◊oua na◊a tau fai ha fa◊ahinga me◊a te ne to◊o atu e holi ◊a e ni◊ihikehé ke ◊ilo ki he ongoongoleleí.

Fealålea◊akí � Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e ni◊ihi ◊e fai ◊e he kau faiakó ◊a ia ◊e lava ke to◊o atu ai e fie ako◊a e kakaí ki he ongoongoleleí? (◊Oange ki he kalasí ha faingamãlie ke nau fifili moalea◊i ai e fehu◊í ni. Fakalotolahi◊i kinautolu ke nau alea◊i fakal°kufua e fehu◊í kae ◊ikaifakaanga◊i fakatãutaha e kau faiakó. ◊Oku ◊oatu ◊i lalo ha ni◊ihi ◊o e ngaahi fakakaukaú):

a. Lau e låsoní kia kinautolu mei he tohi låsoní. e. Fakamoleki ha konga lahi ◊o e låsoní ◊i he akonakí. f. Feinga ke nau mãlie◊ia ◊i he◊ene ◊iló pe ngaahi taukei fakafaiakó.h. Fakaanga◊i pe fakama◊ama◊a◊i ◊enau ngaahi fehu◊í pe talí.i. Fai ha fakamatala pe ngaahi fehu◊i te ne fakaveiveiua◊i ◊enau tuí.k. Faka◊aonga◊i ha lea pe ngaahi s∏pinga ◊e mavahe ai e Laumãlié.l. ◊Ikai fakatefito e låsoní ◊i he ngaahi mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

Leá Faka◊osi e fealålea◊akí ◊aki ha◊o kole ki ha taha he kalasí ke ne lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesí:

“Ko e faiako kotoa på ◊o e ongoongoleleí ◊okú ne fekumi ke muimui ki he ◊Eikí, te nefakatefito e kotoa ◊o ◊ene ngaahi feingá ◊i he ni◊ihi kehé kae ◊ikai ◊aupito ◊iate ia på. Na◊epehå ◊e Såtane, ‘Fekau◊i au, . . . te u huhu◊i ◊a e fa◊ahinga kotoa på ◊o e tangatá . . . peakuo pau ke u fai ia; ko ia, ke ke ◊omai kiate au ◊a ho lãngilangí.’ Fakafaikehekehe◊i efokotu◊u ko iá mo e s∏pinga ◊a e Fakamo◊uí, ◊a ia na◊á Ne folofola, ‘◊E Tamai, ke fai på ◊aho finangaló pea ke ◊o◊ou ◊a e lãngilangí ◊o ta◊engata’ (Mõsese 4:1–2). ◊E hanga ◊e hafaiako ◊o e ongoongoleleí ◊o fakatefito ◊ene ngaahi akonakí ◊i he fie ma◊u ko ia ◊a efãnau akó pea mo hono fakalãngilangi◊i ◊o e ◊Eikí. Te ne faka◊ehi◊ehi mei he siokitá. Tene ako◊i e fãnau akó ◊oku totonu ke nau sio ma◊u på ki he ◊Eikí. He ◊ikai ke ne teiteifakapõpo◊uli◊i ha taimi ◊enau mamata ki he ◊Eikí ◊i ha◊ane fakafe◊atungia◊i pefakamalumalu◊i kinautolu ◊aki e ◊ata ◊o e siokitá pe fakahõhõlotó” (address given 31March 1998).

◊Oku lahi ha ngaahi me◊a te tau lava ◊o fai ke fakaafe◊i ◊aki e ako fakamãtoató.

Fekau ki he kalasí ke nau vakai ki he peesi 66 ◊o e tohí ni. Kole ki ha taha he kalasí kene lau le◊o lahi e lea ◊i he peesi ko iá. ◊Oku hã ◊i he lea ko ◊ení ha ngaahi me◊a ◊e tolu ketau fai ke fakaafe◊i ◊aki e ako fakamãtoató. Fakamamafa◊i ange ◊i he ngaahi tafa◊aki ko◊ení, ◊oku ◊i ai ha ngaahi me◊a lahi mo faingofua te tau lava ◊o fai.

Kole ki he kalasí ke nau toe vakai◊i e ngaahi lisi ko ◊ení ◊i he◊enau tohí. Fakaafe◊ikinautolu ke nau fili ha fakakaukau ◊e taha mei he lisí ◊a ia te nau lava ◊o faka◊aonga◊i◊i ha faingamãlie fakafaiako ka hoko maí. Kapau ◊e toe lahi e taimí, pea tuku ke nauhiki fakanounou ◊i he◊enau tohi fakamatalá ha founga te nau faka◊aonga◊i ai efakakaukaú ni. Te ke lava ◊o kole ange ke nau fakamatala◊i ki he toenga ◊o e kalasí ◊a◊enau palaní. Kapau ◊oku ◊ikai lahi e taimí ke hiki ki he◊enau tohi fakamatalá mo alea◊i◊enau palaní, hanga ◊o fakalotolahi◊i kinautolu ke hiki ia ◊i ◊api.


259


a. Kole ki ha taha ke teuteu mai ke tokoni ◊i he låsoní. Tokoni◊i ◊ene teuteú.e. Kole ki ha taha ke ne teuteu◊i ha låsoni fakataumu◊a. f. Vahevahe ha me◊a ne hoko fakatãutaha, ◊o ka fe◊unga ke fai pehå.h. Kole ki he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ke nau fakalaulauloto ki he ngaahi tãpuaki kuo foaki

ange ◊e he ◊Eikí kia kinautolu mo honau ngaahi fãmilí.i. Ako◊i e founga ke lau ◊aki e folofolá ◊i he loto mahinó.k. Fakahaa◊i e mahu◊inga ◊o e tokoni ◊a e tokotaha fakafo◊ituituí ki he låsoní.

Fakafanongo mo faka◊aonga◊i e ngaahi fakakaukau ◊oku fakahaa◊i mai lolotonga engaahi fealålea◊akí.

l. Fai ha ngaahi fehu◊i ◊oku fakatupu fakakaukaú mo fakaafe◊i e kau mai ki he ngaahifealålea◊akí.

m. ◊I he taimi ◊oku fai ai ◊e ha taha ha fehu◊i, fakaafe◊i e ni◊ihi kehé ke nau fokotu◊umai ha ngaahi tali.

n. Kole ki he ni◊ihi ◊okú ke ako◊í ke nau fakakaukau ki he founga te nau lava ke faka-hoko ai e ngaahi me◊a kuo nau akó.

Faka◊osí Fakamanatu ki he kalasí ◊oku totonu ke hãsino mei he kau faiako ◊o e ongoongoleleí ◊ahono ako fakamãtoato ◊o e ongoongoleleí. Fakalotolahi◊i kinautolu ke nau toefakafuofua◊i ◊enau ngãue ke ako e ngaahi tokãteline ◊o e ongoongoleleí. Fakaafe◊ikinautolu ke nau fakapapau◊i pe ko e hã te nau lava ◊o fai ke muimui ai ki he na◊ina◊i ◊a◊Alamaá ◊i hono tanumaki e folofolá ◊aki e tuí, faivelengá mo e fa◊a kãtakí (vakai,◊Alamã 32:37, 41–42).

Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau manatu◊i e toputapu ◊o e tau◊atãina ◊a e tokotaha kotoapå ke filí. Lau ange leva e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Sipenisã W. Kimipoló:

“Ko ha ongo koloa fuf° ◊a e ◊ilo fakaemãmaní mo fakalaumãlié —ka ◊oku fufuu◊i på iameia kinautolu ◊oku ◊ikai ke nau fekumi mo feinga totonu ke ma◊ú. . . .◊Oku ◊ikai lava◊o ma◊u e ◊ilo fakalaumãlié ia ◊i he ◊eké på; pea na◊a mo e lotú ◊oku ◊ikai på ke fe◊ungaia. ◊Oku fie ma◊u ki ai e k∏takí mo e mo◊ui mateakí.” (The Teachings of Spencer W.Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 389–90).

Fakamo◊oni Fai ho◊o fakamo◊oní ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié.


1. Hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ◊o fekau◊aki mo e ngaahi me◊a ne nau a◊usia ◊i he◊e-nau fakahoko ko ia ◊enau ngaahi palani ke fakaafe◊i e ako fakamãtoató (vakai ki he“◊Ekitivit∏ ◊i he Tohi Fakamatalá,” ◊oku hã ◊i ◊olungá.) Kapau ◊e lelei, peá ke talanoamo ha taki pe måmipa ◊e taha ◊o e kalasí pe fãmilí ◊o fekau◊aki mo e ngaahi me◊a ko◊eni ne ke a◊usiá.

2. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni na◊e ako◊i ◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki hano akoe konga ko ia he tohí ni ko e “Fakaafe◊i e Ako Fakamãtoató” (peesi 66–83).

260


261

Låsoni

6Taumu◊á Ke tokoni◊i e kalasí ke mahino kia kinautolu e founga ◊e lava ke ngãue fakataha ai e

kau faiakó mo e kau akó ke fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e ako ki he ongoongoleleí.

◊I he låsoni 5, na◊e alea◊i ai ◊e he kalasí ◊a e fatongia fakafo◊ituitui ko ia ke akofakamãtoato ki he ongoongoleleí. ◊Oku tukutaha e tokanga ◊a e låsoni ◊o e uike ní ◊iha fatongia ◊oku vahevahe ◊e he faiakó mo e kau akó fakatou◊osi: fakatupu ha ◊ãtakai◊o e akó. ◊E tokoni◊i ai e kalasí ke nau faka◊aonga◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊i he◊enau faifeinga ke ta◊ofi e ngaahi me◊a ko ia te ne to◊o e tokanga pefie ako ◊a e kalasí ◊i lokiakó mo tokoni ke fakalelei◊i e ngaahi palopalema ki honomapule◊i ◊o e fãnaú, ◊a ia kuo ◊osi hokó.

◊I he hoko ko ia ◊a e låsoni ko ◊ení ko ha fakava◊é, ◊e mateuteu ai e kalasí ke fokotu◊uha ngaahi founga ke fakalelei◊i ◊aki ha ngaahi palopalema pau. ◊E lava ke fai ◊eni kehoko ko ha konga ◊o e låsoni 7.

Teuteú 1. Ako ◊i he fa◊a lotu ◊a e ngaahi potu folofola he låsoni ko ◊ení. Fekumi kefakafehokotaki kinautolu mo e taumu◊a ◊o e låsoní.

2. ◊Ai ke ke feangainga mo e ngaahi talanoa ◊i he låsoni ko ◊ení. Toutou lau kinautolu◊i ha founga ◊e lava ke ke puke ma◊u ai e mahu◊inga◊ia ◊a e kalasí.

3. ◊Omi e ngaahi me◊a ko ◊ení ki he kalasí:

a. Ko ha lau◊i pepa lahi (pe ko ha fanga ki◊i kongokonga pepa).e. Peni vahevahe ◊e tolu.

4. Ako e konga ◊i he tohí ni ko e “ Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó” (peesi 84–99).

◊ Oku ◊omi ◊e he Ako◊anga ◊o e kau Palõfitá ha s∏pinga ◊o e founga ke fakatupu ◊akiha ◊ãtakai ◊o e ako ki he ongoongoleleí.

Leá Vahevahe ange e fakamatala ko ◊ení:

“ ◊I he ngaahi ◊aho ki mu◊a ◊o e kuonga fakakosipelí ni, na◊e fekau◊i ai ◊e he ◊Eikí ◊a ekau takí ke nau ‘feako◊i◊aki . . . ◊a e [tokãteline] ◊o e pule◊angá.’ Na◊e fekau◊i ke nau akoe ngaahi me◊a kotoa på ◊oku felãve◊i mo e ongoongolelei ◊o e pule◊anga ◊o e ◊Otuá ◊a iana◊e lelei ke nau ◊ilo◊í, ◊o hangå ko e ngaahi me◊a ko ia ◊oku felãve◊i mo e ◊ãtí, saienisípea ki he ngaahi fonuá mo e ngaahi pule◊angá. Na◊e fekau◊i ke nau ‘fekumi ki he ◊iló,◊io, ◊i he ako pea ◊i he tui foki,’ pea mo langa ha fale mã◊oni◊oni pe temipale ◊iKetilani, ◊a ia ko ha taha ia ◊o e ngaahi me◊a ke ui ko e ‘fale ◊o e akó.’ (T&F 88:74–81,118–122.)



Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó Konga 1


“Ke fokotu◊utu◊u ke fakahoko e ngaahi fekau ko ◊ení he taimi ko iá, na◊efakahinohino◊i ai ◊e he ◊Eikí ke fokotu◊u ha ako◊anga ◊o e kau palõfitá (T&F 88:122,127–141)” (Bruce R. McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 679).

Fakamatala◊i ange ko e taumu◊a ◊o e ako◊anga ◊o e kau palõfitá ke “teuteu◊i e kaulakanga fakataula◊eiki kuo filí ke nau malanga◊i e ongoongolelei ◊o S∏s° Kalaisí ki hemãmaní kotoa” (Ezra Taft Benson, ◊i he Conference Report, Apr. 1983, 69; pe T°hulu,May 1983, 53). Na◊e ako◊i ◊e he ◊Eikí ki he kau måmipa ◊o e ako◊angá, ◊o fakafou ◊i hefakahã, ◊a e anga hono fokotu◊utu◊ú. ◊E lava ◊e ha konga ◊e tolu ◊o ◊ene ngaahifakahinohinó ◊o tokoni◊i e ngaahi fãmilí mo e ngaahi kalasi faka-Siasí ◊i hono fokotu◊uha ◊ãtakai ◊o e akó.

Palakipoé Hiki e lisi ko ◊ení ◊i he palakipoé:

Folofolá Kole ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke nau vakai ki he Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava88:122–23, 125. Fakamatala◊i ange ◊oku ako◊i mai ◊i he potu folofolá ni ◊a e ngaahi me◊a◊e tolu kuó ke hiki he palakipoé. Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau le◊olahi e potufolofolá. ◊I he lolotonga ◊enau laukongá, kole ke nau fakahaa◊i mai e ngaahi fekau meihe ◊Eikí ◊e tokoni ki he◊etau pukepuke e ngaahi me◊a ko ◊ení ◊e tolu fekau◊aki mo e◊ãtakai ◊o e akó.

Fakamamafa◊i ange ◊i he taimi ◊oku fakataha mai ai e kakaí ke ako ki heongoongoleleí, ◊oku ma◊u ◊e he tokotaha taki taha ha me◊a mahu◊inga ke foaki. ◊E lavake ue◊i e tokotaha kotoa på ◊e he Laumãlié ke ne vahevahe ha ngaahi ◊ilo mo hangaahi me◊a na◊á ne a◊usia ◊a ia ◊e lava ke fakamaama◊i ai e ni◊ihi kehé. ◊Oku totonu kefeongoongoi e ni◊ihi kotoa på ◊oku kau ki aí kae lava ke nau “felanga ◊aki hake.” (T&F88:122).

◊Oku vahevahe ◊e he kau faiakó mo e kau akó ◊a e fatongia ko hono fakatupu ha◊ãtakai ◊o e ako ki he ongoongoleleí.

Fakamamafa◊i ange ◊oku kau ◊i he fuofua låsoni ◊e nima ◊o e kalasí ni ha ngaahifealålea◊aki fekau◊aki mo e ngaahi fatongia ◊o e kau faiakó. ◊Oku ◊i ha låsoni foki ◊e taha,◊a ia ko e låsoni 5, ha fealålea◊aki fekau◊aki mo e fatongia ◊o e fakafo◊ituituí ke ako eongoongoleleí ◊iate ia på. ◊Oku fakatefito e låsoni ◊o e ◊aho ní ◊i ha fatongia ◊okufakatou fakahoko ◊e he faiakó mo e tokotaha akó: ko e fatongia ko hono fakatupu ha

Fakamatala ◊a eFaiakó mo e Folofolá

1. ◊Oku tokoni e tokotaha kotoa på.

2. ◊Oku ◊i ai ha ha◊i ◊o e manava◊ofá ◊i he ongoongoleleí◊okú ne fakataha◊i ◊a kinautolu kotoa ◊oku ◊i aí.

3. ◊Oku tokanga mo mateuteu e tokotaha kotoa på kefakatefito ◊i hono tokoni◊i ◊o e ni◊ihi kehé.

262

l ‰ s o n I 6 : F A K AT U P U H A ◊ Å TA K A I ◊ O E A K Ó

◊ãtakai ◊o e akó ◊a ia ◊e lava ke tau ako fakataha ai e ongoongoleleí. Ke fakahoko efatongia ko ◊ení, kuo pau ke fetokoni◊aki e kau faiakó mo e kau akó pea taha ◊enataumu◊á.

Fakamatala◊i ange na◊e lea ◊a ◊Alamã ◊o fekau◊aki mo e uouangataha ko ◊ení ◊i he taimina◊á ne ako◊i ai ◊a e kakai ne papitaiso he ngaahi vai ◊o Molomoná. Kole ki ha taha hekalasí ke ne lau ◊a e Mõsaia 18:18–22.

Talanoa Fakamatala◊i ange e talanoa ko ◊eni na◊e fai ◊e ha fefine na◊e hoha◊a ki he kalasi LautohiFaka-Sãpate ne kau ki aí. Kole ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke nau fakafanongo ki hangaahi founga na◊e ngãue fakataha ai e kau ako mo e faiako ◊i he talanoá ke fakatupuha ◊ãtakai pe laumãlie ◊o e akó.

“ ◊I homau uooti fo◊oú, ne u ◊ilo◊i ai mo hoku husepãnití ◊oku ◊ikai ke fu◊u lelei honoako◊i e kalasi Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí. ◊I he taimi na◊e lea ai e faiakó, ne ◊i ai hani◊ihi ia he kalasí ne lau ◊enau folofolá pea ni◊ihi ne punou på honau ◊ulú. Na◊e lavake u tala na◊e ◊ikai sai◊ia heni e faiakó. Ne ◊i ai ha taimi ◊e taha na◊á ne fehu◊i mai,‘◊Oku ◊i ai nai ha taha ◊e fanongo mai?’

“Ne vave på ◊ema ◊ilo◊i kuo tokolahi ha kakai he uõtí ne nau ◊alu ki he kalasi ◊o eNgaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí kae ◊ikai ki he kalasi Tokãteline ◊o eOngoongoleleí. Ne ma fanongo foki ko ha faiako lelei mo◊oni ◊a e kalasi ko iá. Ne ma◊alu ki he kalasi ko iá peá ma ◊ilo◊i na◊e longomo◊ui, mohu founga pea lelei mo◊oni ia.Ka ◊i he◊ema luelue ki ◊api he tuku ◊a e lotú he ◊aho ◊e taha, ne ma pehå ai na◊e ◊ikaitotonu e me◊a ne ma faí. Na◊e fie ma◊u ke ma poupou◊i ◊emau p∏sopé ◊aki ◊emapoupou◊i e faiako kuó ne uiui◊i ke ako◊i kimautolú. Ko ia ne ma talanoa leva ki hame◊a te ma lava ◊o fai ke fakatupulekina ◊aki e kalasi Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí.Ne ma ◊ilo◊i kuo mau tuku taha e fatongia kotoa på ◊o ha kalasi leleí ki he faiakó, ◊ohangå ◊oku mau pole◊i ia ke ne tohoaki◊i ◊emau tokangá mo pukepuke ◊emaumahu◊inga◊iá.

“ ◊I he lolotonga ◊o e uiké, ne ma lotua ke ma◊u ha fakahinohino peá ma õ ki hekalasi Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí he ◊aho Sãpaté mo ha laumãlie fo◊ou. ◊I hangaahi miniti si◊i mei he kamata ◊a e låsoní, na◊e fai ◊e hoku husepãnití ha fehu◊i peana◊e fakaafe◊i leva ◊e he faiakó ◊a e kau måmipa kehe ◊o e kalasí ke fai ha ngaahi tali.Na◊e hoko atu ai ha fealålea◊aki lelei ◊a ia ne kau ki ai ha ni◊ihi ◊o e kalasí. ◊I he kongaki mui ◊o e låsoní na◊e fakamatala◊i ai ◊e he faiakó ha me◊a ne ◊ikai mahino kiate au, koia ne u fehu◊i ange leva ke ne fakamahino mai. Na◊á ne tali ◊aki ha◊ane tuhu ki hapotu folofola ne ◊ikai ke u fakatokanga◊i ki mu◊a. Na◊e fai leva ◊e ha fine◊ofa ha talanoane poupou ki he◊ene fakamatalá pea fakahã mai ◊e ha tokotaha kehe ha potu folofola◊e taha. Ne mau ongo◊i e mãlohi ◊o e Laumãlié ◊i he lokiako ko iá. Na◊e ongo◊i fiemãlieange ◊a e faiakó. Ne u mamata ◊okú ne lava ◊o ma◊u ha ivi mo ha fakalotolahi mei hefounga faingofua ne fakahaa◊i ◊aki ◊emau mahu◊inga◊iá mo ◊emau fie kau he kalasí.Na◊e faka◊osi e låsoní ◊aki ha lotu fakafeta◊i pea mo ha ‘◊åmeni’ le◊olahi mei he kalasí.

“Talu mei he ◊aho ko iá mo e kau e kau måmipá ki he kalasí ◊i he loto mahu◊inga◊iamo◊oni. ◊Oku hã ngali ivi lahi ◊emau faiakó ◊i he◊enau loto våkeveke e kalasí ke akópeá ne fa◊a fakahaa◊i foki ◊ene hounga◊ia ◊i he poupou ◊okú ne ongo◊í. Na◊e faka◊au ketoe lelei ange ◊aupito ◊a e Lautohi Faka-Sãpaté.”

263


Vahevahe e kalasí ki ha kulupu ◊e tolu. ◊Oange ki he kulupu takitaha ha peni vahevahemo ha lau◊i pepa (pe fanga ki◊i lau◊i pepa iiki). Kole ki he kulupu takitaha ke nau fili hataha ke hiki ◊enau fakamatalá. Vahe◊i leva ki he kulupu takitaha e ngaahi fehu◊i ko ◊ení:

1. Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e lava ke fai ◊e he kau faiakó mo e kau akó ke fakaloto-lahia ◊aki e tokotaha kotoa på he kalasí ke tokoni?

2. Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e lava ke fai ◊e he kau faiakó mo e kau akó ke fakatupulek-ina ◊aki e ongo◊i fie kaungãme◊á ◊iate kinautolu?

3. Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e lava ◊e he kau faiakó mo e kau akó ◊o fai ke tokoni◊i ◊aki etokotaha kotoa på ke tokanga mo fie fanongo ki he ni◊ihi kehé?

Fakahã ki he ngaahi kulupú ◊e tuku ange ha miniti ◊e tolu ke nau alea◊i ai e fehu◊í. ◊Ihe◊enau fai iá, ◊oku totonu ke nau fakakaukau◊i e ngaahi me◊a kuo nau a◊usiá pea moe talanoa ne nau toki fanongo ki aí. ◊E hanga leva ◊e he tokotaha hiki fakamatala ◊o ekulupu takitaha ◊o hiki e ngaahi fakakaukau ◊a e kulupú ◊i he lau◊i pepa lahí. Te nefaka◊ali◊ali leva e lisí ke mamata ki ai e tokotaha kotoa.

◊O ka ◊osi ha miniti ◊e ua pe tolu, ◊ai ke nau faka◊ali◊ali ◊enau lisí. Mou vakai◊i nounou engaahi fakakaukau ◊i he lisí. Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau hiki e ngaahi fakakaukau ko◊ení ◊i he◊enau tohi fakamatalá.

Kapau ◊oku ◊ikai fakakau ◊e he kalasí e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ◊i he◊enau lisí, te ke lava◊o lau ange kinautolu:

1. Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e lava ke fai ◊e he kau faiakó mo e kau akó ke fakaloto-lahia ◊aki e tokotaha kotoa på ke tokoni he kalasí?

a. ◊E lava ke fakahoko ◊e he kau faiakó mo e kau akó ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊okunau alea◊í.

e. Kapau ◊e lava—◊i he ngaahi kalasi ◊a e Lakanga Taula◊eiki Faka-Melekisåtekí,Fine◊ofá mo e Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí—◊oku totonu ke lau ◊e he kau akó ◊ae nãunau ki he låsoní ki mu◊a pea nau ha◊u ki he kalasí.

f. ◊Oku totonu ke loto fie tokoni e kau akó ki he ngaahi fealålea◊aki ◊oku faí. ◊Okutotonu ke nau hiki honau nimá ke tokoni ki he faiakó ke ne ◊ilo◊i ◊oku naumateuteu ke fai ha ngaahi fehu◊i pe ko ha ngaahi tali.

h. ◊Oku totonu ke tokanga fakatãutaha e kau akó ke ◊oua na◊a nau pule◊i efealålea◊akí.

i. ◊Oku totonu ke fakakakato ◊e he kau akó ◊a e ngaahi ngãue ke faí ◊i he faivelenga.

2. Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e lava ke fai ◊e he kau faiakó mo e kau akó ke fakatupulek-ina ◊aki e ongo◊i fie kaungãme◊á ◊iate kinautolu?

a. ◊Oku totonu ke ◊ilo◊i ◊e he kau faiakó mo e kau akó ◊a honau takitaha mãlohingámo e ngaahi fie ma◊ú.

e. ◊Oku totonu ke nau fepoupou◊aki ◊i he kalasí pea ◊i he tuku foki ◊a e kalasí.f. Kapau ◊e fe◊unga, ◊oku totonu ke nau fakahaa◊i ◊enau tokangá mo ◊enau fe◊ofa◊akí.

3. Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊e lava ◊e he kau faiakó mo e kau akó ◊o fai ke tokoni◊i ◊aki etokotaha kotoa på ke tokanga mo fie fanongo ki he ni◊ihi kehé?

a. ◊Oku totonu ke fakafanongo lelei ◊a e kau faiakó mo e kau akó pea naufefaka◊apa◊apa◊aki.

Fealålea◊aki Fakakulupú

264


e. ◊Oku totonu ke ◊oua ◊e tõmui e kau faiakó mo e kau akó. f. ◊Oku totonu ke nau tokanga pea nofotaha ◊i he låsoní.h. ◊Oku totonu ke fai ◊e he kau akó ha ngaahi fehu◊i taau ◊i he taimi ◊oku ◊ikai

mahino ai e me◊a ◊oku ako◊í.i. Kapau ◊e lava, ◊oku totonu ke nofo ai e kau akó ke kakato e låsoní.

◊Oku tokoni◊i ◊e he kau faiakó ◊a e kau akó ke fakamahino mo fakahoko honaufatongia ◊i hono fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó.

Fakamatala◊i ange te ke vahevahe ange ha ongo fo◊i talanoa. Kole ki he kalasí ke naufakakaukau ki he founga ne tokoni ai e kau faiako ◊i he talanoá ni ki he ni◊ihi kehé kenau kau mai ki hono fakatupu ha laumãlie ◊o e ongo◊i fie akó. Fai ange leva e talanoako ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Tõmasi S. Monisoní.

“ ◊I ha ◊aho ◊e taha he fa◊ahita◊u momokó, ne u manatu ai ki ha me◊a ne hoko ◊ihe◊eku kei si◊í. Na◊á ku ta◊u hongofulu mã taha he taimi ko iá. Ko ha fefine matu◊otu◊amo ◊ofa pea ◊ulu hinã ◊a Målisa, ko ◊emau palesiteni Palaimelí. ◊I ha ◊aho Palaimeli ◊etaha, na◊e kole mai ai ◊a Melisa ke u nofo ange ke ma talanoa. Ne ma toe toko ua på ◊ihe falelotú. Na◊á ne puke atu hoku umá pea kamata ke ne tangi.

“Na◊á ku ◊ohovale ko ia ne u fehu◊i ange pe ko e hã ◊oku tangi aí.

“Na◊á ne tali mai, ‘Hangå ◊oku ◊ikai ke u lava ◊o fakalotolahi◊i e tamaiki tangatá ke◊apasia lolotonga e polokalama fakaava ◊o e Palamelí. ◊E Tomi, te ke fie tokoni naikiate au?’

“Na◊á ku palõmesi kia Melisa te u fai ia. Na◊e ngalikehe kiate au, kae ◊ikai kia Målisa,◊a e ◊ikai toe ◊i ai ha fa◊ahinga palopalema fekau◊aki mo e ◊apasiá ◊i he Palaimelí. Na◊áne ◊alu ki he tupu◊anga ◊o e palopalemá—ko au” (◊i he Conference Report, Oct. 1987,82–83; pe Ensign, Nov. 1987, 69).

� ◊I he talanoa ko ◊ení, ko e hã ha me◊a na◊e fai ◊e he palesiteni Palaimelí ke fakatupu◊aki ha laumãlie ◊o e fie akó? (Na◊á ne tokoni ke mahino kia Tomi Monisoni mo nefakahoko hono fatongiá.)

� Hili ho◊o fanongo ki he talanoá ni, ◊oku ◊i ai nai ha fa◊ahinga fokotu◊u te ke lava ◊otãnaki atu ki he lisi kuo mou fa◊ú? (Te ke lava ◊o fakahã ange ke tãnaki ◊e he kalasí◊a e ngaahi fokotu◊u ko ◊ení ki he◊enau tohi fakamatalá.)

Fakahã ange te ke vahevahe kia kinautolu he taimí ni ha talanoa fekau◊aki mo hafaiako ◊i he houalotu ◊a e Kau Finemuí:

“Tau pehå ◊oku tau ◊i ha loki ako ◊o ha kau finemui ta◊u 12 mo e ta◊u 13. Fakafanongoki hono ◊ilo◊i ko ia ◊e he kau akó ◊a e tokãteliné. Fakatokanga◊i e me◊a ne fai ◊e hefaiakó ki he kau akó ke nau lava ◊o fakafehokotaki ai e tokãteliné mo e me◊a ko ia◊oku hoko mo◊oni ◊i he◊enau mo◊uí. Ongo◊i e fakamo◊oni ◊oku kau fakataha mo eLaumãlié.

“Na◊á ne kamata ◊o pehå, ‘Na◊e hanga ◊e he◊emau faiakó ◊o ◊unuaki◊i hono seá ke ofi kihe nofo takatakai ◊a ha kau finemui ◊e toko nima. Ko Sisitã Sõnasi ia. Kuó ne loto kefaka◊ali◊ali kia kinautolu ◊ene ki◊i påpå valevalé mo fakahã e fa◊ahinga ongo ◊okú nema◊u ◊i he◊ene hoko ko ha fa◊å fo◊oú. ◊I ho◊o siofi ko ia e ki◊i påpå valevalé ni, ◊okú ke

Talanoá mo eFealålea◊akí

Ngaahi Talanoá mo e Fealålea◊akí

265


toe fakatokanga◊i foki ai mo ◊ene fine◊eikí—◊a e anga ◊o ◊ene ngaohi e ki◊i påpeé,ngaahi me◊a mo e lea ◊okú ne faí. Te tau toki talanoa ki he◊ene ◊a◊ahi maí hili ◊enemavahé.’

“ ◊Oku h° mai ◊a Sisitã Sõnasi, fakamoleki ha miniti ◊e fitu pe valu ◊i he talanoa kihe◊ene påpeé mo tali ha ngaahi fehu◊í. Na◊e fakamãlõ e kau finemuí kiate ia peá nemavahe leva mei he loki akó.

“ ‘Ko ha påpå faka◊ofo◊ofa mo◊oni ia, ◊ikai ko ia?’ ko e lea mai ia ◊a e faiakó ki hemuhumuhu ◊a e kalasí. ‘Ka ko e hã ha me◊a na◊á ke fakatokanga◊i fekau◊aki mo efa◊eé?’

“Na◊e ◊i ai ha ki◊i fakalongolongo ◊i ha miniti ◊e taha pea toki fai mai ha tali: ‘Na◊á nefiefia.’ Na◊e tali mai ◊e ha taha: ‘Ne hangå na◊á ne luelue he taimi kotoa ne nepukepuke ai iá.’ Na◊e toe tali mai mo ha ni◊ihi, pea kamata mãmãlie mai leva ◊a Keiti,‘Na◊á ne—–talanoa ◊i ha le◊o vaivai mo◊oni.’

“ Na◊e fakaongo mai leva ◊e he faiakó, ‘Te ke lava ◊o toe fakamatala◊i mai ia?’

“ ‘◊Oku hanga ◊e hono le◊ó ◊o fakamanatu mai kiate au e le◊o ◊o ◊eku fine◊eikí ◊i hetaimi na◊á ne telefoni mai ai he ta◊u kuo◊osí mei falemahaki ke fakahã mai ◊oku ◊i aihamau ki◊i tokoua fo◊oú.’

“Na◊e tafoki leva e faiakó ki he kau finemui kehé” ‘ Ko e hã ho◊omou fakakaukaú?Na◊e ◊i ai ha taha na◊á ne toe fakatokanga◊i hono le◊ó?’

“Na◊e toe fakakaukau ◊a e kau finemuí pea kamata ke nau tali mai ◊i ha ngaahi fo◊i leahangå ko e ‘◊apasiá,’ ‘langi,’ ‘◊ofá.’

“Na◊e pehå ◊e he faiakó: ‘◊Oku ou tui på ◊oku mahino. ◊Oku ou tui na◊e ha◊u e ngaahilea ko iá ki he◊etau fakakaukaú koe◊uhí ◊oku tau fakatokanga◊i ha me◊afoakima◊ongo◊onga mei he◊etau Tamai Håvaní. ◊Okú ne ◊ofa mo falala lahi kia kitautolu, koia ◊oku finangalo ai ke vahevahe mo kitautolu Hono mãlohi fakatupú. ◊Oku tauongo◊i ha fa◊ahinga hounga◊ia mo ha ◊a◊apa pehå koe◊uhí ko e falalá ni. Ko e tu◊ungafakafa◊eé ko ha tufakanga fakalangi ia.’

“Hili e fo◊i såtesi mahino ko ◊eni ◊o e tokãteliné mo e fakamo◊oní, na◊e hoko atu leva◊emau faiakó ki ha ◊ekitivit∏ na◊e fakalau ange ai ◊e he kau finemuí e ngaahi◊ulungaanga lelei ◊o ◊enau fa◊eé ◊oku fakamahino◊i e faka◊otua ◊o e tu◊unga fakafa◊eé. ‘◊Elava nai ◊e he tokotaha kotoa på ◊o kimoutolu ◊o teuteu ki he tu◊unga fakafa◊eé hetaimí ni ◊aki ha◊o fakahoko ha taha ◊o e ngaahi ◊ulungaanga lelei mo◊oni ko ◊ení—mahalo ke ke toe ki◊i fa◊a kãtaki, angalelei mo loto lelei ange he uiké ni?’

“ ◊Oku talanoa ◊a e finemui kotoa på ◊o fekau◊aki mo ◊ene filí. ◊Oku fakahoko ◊ehe◊emau faiakó ha◊ane fakamo◊oni fakatãutaha. Na◊e fakahoko leva ◊a e lotu tukú”(Virginia H. Pearce, in Conference Report, Oct. 1996, 14–15; pe T°hulu, Sãnuali 1997,14).

� ◊I he talanoá ni, ko e hã na◊e fai ◊e he faiakó ke tokoni ki hono fakatupu ha ◊ãtakai◊o e akó? (◊E lava ke kau he ngaahi talí, na◊á ne fakaafe◊i ha taha ke ◊a◊ahi mai ◊o va-hevahe ha me◊a fakatãutaha kuó ne a◊usia, fai ha ngaahi fehu◊i fakatupufakakaukau, fakafanongo lelei, tali ki he ngahi fakamatala ◊a e kalasí ◊aki ha ngaahifehu◊i, ako◊i e tokãteliné pea tokoni◊i e kau finemuí ke nau fakahoko e tokãteliné ◊i

266


he◊enau mo◊uí.) Ko e hã ha me◊a na◊e fai ◊e he kalasí? (◊E lava ke kau he ngaahi talí,na◊a nau fakafanongo mo fevahevahe ◊aki ◊enau ngaahi fakakaukaú.)

� Ko e hã ha founga ◊e lava ke tokoni ai e laumãlie fie ako ne fakatupu ◊i he lokiakoko ◊ení ke ta◊ofi ha ngaahi faingata◊a ◊e hoko he kaha◊ú?

� Hili ho◊o fanongo ki he talanoá ni, ◊oku ◊i ai nai ha ngaahi fokotu◊u te ke fie tãnakiatu ki he lisi kuo mou fa◊ú? (Te ke lava ◊o fokotu◊u ange ki he kau måmipa ◊o ekalasí ke tãnaki ki he◊enau tohi fakamatalá ◊a e ngaahi fokotu◊ú ni.)

◊I he taimi ◊oku tau tokoni◊i ai e kau akó ke nau ma◊u ha laumãlie fieakó, ◊okutau ako◊i ai ke nau hoko ko ha kau muimui ◊o S∏s° Kalaisi.

Fakamahino ange ◊oku fakahaa◊i mai ◊e he ngaahi talanoa kuó ke toki fakamatala◊í hangaahi founga ◊e lava ke ta◊ofi mo fakalelei◊i ◊aki e ngaahi palopalemá. Kole ki he kalasíke nau vakai ki he konga he tohí ni ◊oku ui ko e, “Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó,” ◊okamata he peesi 84. Fakamahino ange ◊oku alea◊i ◊e he peesi 85–95 hono fakatupu halaumãlie fieakó mo hono ta◊ofi ◊o e ngaahi fakahoha◊á, pea ◊i he peesi 96–100 ◊oku◊omi ai ha ngaahi fokotu◊u ki he founga hono fakalelei◊i ◊o ha fakahoha◊á, ◊o kapau ◊ehoko. Fakamatala◊i ange neongo kapau ◊oku tau fekumi ke ta◊ofi pe fakalelei◊i hangaahi palopalema, ◊oku totonu ke kei tatau på ◊etau taumu◊á: ke ako◊i e ongoongolelei◊o S∏s° Kalaisí pea mo tokoni ke fakamahino ki he kau akó pea nau fakahoko efatongia ◊oku nau kau aí, ◊a ia ko hono fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó.

Ko e taumu◊a ko ◊ení, ko e k∏ ia ki hono mapule◊i ◊o e lokiakó. ◊I he◊etau fakakaukau◊ima◊u på e taumu◊a ko ◊ení, ◊oku ◊ikai ke tau hanga på ◊o fakatonutonu ha ◊ulungaangape tauhi e lokiakó ke fakalongolongo. Ka ◊oku tau ako◊i e ni◊ihi kehé ke hoko ko hakau muimui ◊o S∏s° Kalaisi.

◊I he taimi ◊e ni◊ihi ◊oku fakakaukau e kau faiakó ◊oku nau tõ nounou kapau he ◊ikai kenau ma◊u leva ha founga ke fakatupu ◊aki ha ◊ãtakai ◊o e ako ki he ongoongoleleí. Kaneongo ia, ◊oku tãtãtaha ke fakatupu leva ha ◊ãtakai pehå. ◊Oku tupulaki e kakaí ◊i hefo◊i laka ◊e taha ◊i he taimi på ◊e taha—◊i he ◊otu laine ki he ◊otu laine mo e akonaki kihe akonaki (vakai, 2 N∏fai 28:30). ◊Oku fie ma◊u ki ai hano feifeinga◊i. Ko e kií kengãue faivelenga, mãlohi mo fa◊a kãtaki pea fakahinohino◊i ma◊u på ◊a e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊oku mo◊oní.

Faka◊osí

Fakamo◊oni Fai ho◊o fakamo◊oní ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié.

Ngãue ke Faí Fakahã ki he kalasí ◊e fakatefito e kalasi he uike kaha◊ú ◊i ha ngaahi me◊a pau ◊e lava kefai ◊e he kau faiakó ke ta◊ofi hano hoha◊asi e kalasí pea mo fakalelei ◊aki e palõpalemaki hono mapule◊i ◊o e kalasí. Kole ke nau fakakaukau ki ha me◊a ◊e hoko ◊e lava ke to◊oatu ai e ongo◊i fie akó, pea nau fakakaukau foki ki ha me◊a ◊e ala fakalelei◊i ◊akí. ◊Okutotonu ke pau mo fakapotopoto e founga ke fakalelei◊i ◊akí. ◊Oku totonu ke nau hiki hafakamatala fekau◊aki mo e me◊a ◊e hokó mo e founga ke fakalelei◊i ◊akí ◊i he◊enau tohifakamatalá pea nau mateuteu foki ke to◊o ha miniti ◊e ua pe tolu ◊i he kalasi he uikekaha◊ú ke nau talanoa ai ki he me◊a kuo hikí.

◊I hono fakakaukau◊i ko ia ha me◊a ◊e lava ke fakalelei◊i ◊akí, kole ki he kalasí ke nauako e konga ◊i he tohí ni ko e “Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó” (peesi 84–98).


267


268

Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó

Konga 2Taumu◊á Ke tokoni◊i e kalasí ke nau fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni kuo nau ako ◊i he

låsoni 6.

◊I he faka◊osinga ◊o e låsoni 6, na◊á ke kole ai ki ha kau måmipa ◊o e kalasí ke nauteuteu ke lea fekau◊aki mo e ngaahi founga ◊e lava ke ta◊ofi ◊aki e hoha◊asi pe mõlia etokanga ◊a e kalasí pea mo e founga ke fakalelei◊i ◊aki e palõpalema ki hono mapule◊ie kalasí (vakai, peesi 266). Koe◊uhí ko e holi e kau faiakó ke ako ki ha ngaahi foungafakapotopoto mo pau ke matatali ◊aki e ngaahi palopalemá, ◊oku totonu ke ke palanite ke fakamoleki ha taimi lahi ◊i hono fakahoko e ◊ekitivit∏ ko ◊ení.

◊I ho◊o tataki ko ia e ngaahi fealålea◊aki ◊i he låsoní, tokoni ke toe lototo◊a ange ekalasí ke nau lava ◊o fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e akó.

Teuteú 1. Ako ◊i he fa◊a lotu ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 12:8. Fekumi kefakafehokotaki ia mo e taumu◊a ◊o e låsoní.

2. Mateuteu ke ke lea fekau◊aki mo e founga ke ta◊ota◊ofi pe fakalelei◊i ◊aki hapalopalema pau ◊o hano fakahoha◊asi pe mapule◊i ◊o e kalasí. Fakapapau◊i ◊okufakapotopoto pea ◊e lava ke fakahoko e founga ke fakalelei◊i ◊aki ho◊o palopalemá.

3. Fakapapau◊i ◊oku mateuteu foki mo e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau lea fekau◊akimo e founga ke ta◊ota◊ofi ◊aki e ngaahi palopalema ki he fakahoha◊asi pe mapule◊i◊o e kalasí (vakai ki he ngãue ke fai ◊i he peesi 267). Fakamanatu ange ke nau faka-papau◊i ◊oku pau pea fakapotopoto ◊enau foungá.

4. Hokohoko atu hono ako e konga he tohí ni ko e “Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó”(peesi 84–98).

◊Oku makatu◊unga ◊etau malava ◊o takiekina e ni◊ihi kehé mei he◊etau angafakatõkilaló mo ◊etau ◊ofá.

Fakamanatu ki he kalasí na◊e alea◊i ◊i he låsoni 2 ◊a e mahu◊inga ke ◊ofa◊i ◊a kinautolu◊oku tau ako◊í. ◊Oku totonu ke hanga ◊e he tefito◊i mo◊oni ko ◊ení ◊o pule◊i e me◊a kotoapå ◊oku tau faí ◊i he◊etau feinga ke fakatupu ha ◊ãtakai lelei ki he akó, tautautefito kihe◊etau ngãue fakafo◊ituitui mo e kau måmipa ◊o e kalasí.

Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau ◊a e Tokãteline mo e Ngaahi Fuakava 12:8.

� Ko e hã hono ◊uhinga ◊oku mahu◊inga ai e anga fakatõkilaló mo e ◊ofá ◊i honotakiekina e ni◊ihi kehé ke fai leleí?

Fakamatala ◊a eFaiakó mo eFealålea◊aki ◊i heFolofolá



Låsoni

7


Fokotu◊u ange ◊i he fealålea◊aki ko ia e kalasí ki he founga ke ta◊ota◊ofi ◊aki epalopalema ki hono hoha◊asi pea mo mapule◊i e kalasí, ◊oku totonu ke nau manatu◊ie mahu◊inga ◊o e tefito◊i mo◊oni ko ◊ení.

Leá Vahevahe ange e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Hauati W. Hanitã:

“Ko e founga ◊oku ngãue ◊aki lahi taha ◊e he ◊Otuá ko e faka◊ai◊ai, fa◊a kãtaki mo ekãtaki fuoloá, kae ◊ikai ◊i he fakamãlohi mo e fakafekiki. ◊Okú ne ngãue◊aki ◊a e tatakiangavaivaí peá Ne takiekina lelei foki. ◊Okú ne ngãue ma◊u på ◊i he faka◊apa◊apa ki hetau◊atãina ◊oku tau ma◊ú. ◊Oku finangalo ke tokoni◊i kitautolu peá ne kole mai hafaingamãlie ke fai ia, ka he ◊ikai ke ne fai ia ke maumau◊i ai ◊etau tau◊atãina ke filí.◊Oku fu◊u tõtu◊a ◊ene ◊ofa ◊ia kitautolú ke fai pehå” (◊i he Conference Report, Oct.1989, 21; pe Ensign, Nov. 1989, 18).

Te tau lava ◊o tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke mahino kia kinautolu mo nau fakahokohonau fatongia ko e tokoni ki hono fakatupu ha ◊ãtakai lelei ki he akó.

Vakai ki he ngãue na◊e vahe ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke fai he uike kuo ◊osí.Fakahã ki he kalasí kuó ke ◊osi fakahoko foki e ngãue ko iá. Vahevahe ange leva hapalopalema na◊á ke fakakaukau◊i pea mo ha founga ke fakalelei◊i ◊aki iá. Fakahaa◊i angepe ko e få he ngaahi tafa◊aki ◊e tolu ◊o e akó ◊e lava ke fakamãlohia ◊e ho◊o foungafakalelei◊í (ke toe vakai◊i e ngaahi tafa◊aki ko iá, vakai ki he peesi 262). Hili honovahevahe e founga ke fakalelei◊i ◊akí, hanga ◊o fai ange e ngaahi fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e hã ha me◊a ◊oku ◊aonga ◊i he founga fakalelei◊i ko ◊ení?

� Ko e hã ha ngaahi me◊a ◊oku totonu ke tau tokanga ai ◊i hono faka◊aonga◊i e foungafakalelei◊i ko ◊ení?

� Ko e hã ha ngaahi founga fakalelei◊i kehe ◊e lava ke ke fakakaukau ki ai?

Kole ki he kalasí ke nau taufetongi he fakamatala ki he ngaahi palopalema ne naufakakaukau◊í pea mo ◊enau ngaahi fokotu◊u ki he founga ke fakalelei◊i ◊akí. Fakapapau◊i◊oku ma◊u ◊e he måmipa kotoa på ◊o e kalasí ha faingamãlie ke tokoni ai. ◊O ka toe lahie taimí, hanga ◊o fai ki he fakamatala kotoa på ◊a e ngaahi fehu◊i ◊e tolu ◊i ◊olungá.

Fakamatala◊i ange ◊i hono ta◊ota◊ofi ko ia e palopalema ki hono to◊o e tokangá mo efakalelei◊i ◊a hono mapule◊i ◊o e kalasí, ◊oku fa◊a lelei ai ke ngãue taha taha mo e kaumåmipa ◊o e kalasí. Ka neongo ia, te tau lava foki ◊o ako◊i fakataha ki he kalasí ◊a honaungaahi fatongiá. Ko ha founga lelei ◊e taha ke fai ai ◊eni ko hano kamata ◊aki ha◊ovahevahe ange e ngaahi ongo ◊okú ke ma◊u ki hotau ngaahi uiui◊í mo hotau ngaahifatongia fakafaiakó. Te tau lava leva ◊o fakamatala◊i e ngaahi fatongia ◊o e kalasí, peaako◊i e ngaahi tafa◊aki ◊e tolu ◊o e ◊ãtakai lelei ki he akó ◊a ia ne alea◊i ◊i he låsoni he uikekuo ◊osí (vakai, peesi 262). Faka◊osí, te tau lava ◊o fakamamafa◊i ange ◊oku tau fie ma◊u◊enau tokoní koe◊uhí ◊e toki ola lelei på ha kalasi ◊o kapau ◊e ngãue fakataha ◊a e faiakómo e kau akó. (Hangå ko ◊ení, vakai ki he talanoa ◊i he peesi 88 ◊o e tohí ni. Te ke lava◊o lau fakataha mo e kalasí ◊a e talanoa ko ◊ení.)




269


◊Oku totonu ke tau kumi ha ngaahi founga ke fakasi◊isi◊i ◊aki e fakahoha◊á.

Låsoni Fakataumu◊a Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ha◊u ◊o tu◊u ◊i mu◊a. Kole ki he tokotahá ni kefakamafao ki mu◊a hono ongo nimá peá ke hili ha tohi mamafa pe ko ha me◊a kehe ketakitaha hono ongo nimá. Kole ange ke faiako ki he kalasí ◊o fekau◊aki mo e ◊UluakiMata-me◊a-hã-maí mo ne kei pukepuke på e me◊a hono nimá ◊o hangå ko ia ◊okú nelolotonga faí. ◊I he kamata ko ia ke tõ ki lalo hono ongo nimá, fakamanatu ange ◊okufie ma◊u ke pukepuke ia ◊i ◊olunga. Hili ha såkoni ◊e 30, fekau ki he tokotahá ni ke tukuki lalo e me◊a ◊okú ne pukepuké pea foki ki hono nofo◊angá.

Fakamahino ange ◊i he lolotonga e feinga e tokotahá ni ke faiakó, na◊e ◊ikai tukutahae tokanga ◊a e kalasí ◊i he me◊a na◊á ne lea◊akí. Na◊e tohoaki◊i ◊enau tokangá ki he◊enefeinga ke pukepuke hake e ongo tohí.

Fakamamafa◊i ange ◊oku ◊ikai ngata på ◊i he ngaahi palõpalema kuo tau toki alea◊í, ka ◊elava foki e ◊ãtakai fakatu◊asinó ke ne tohoaki◊i e tokanga ◊a e faiakó mo e kau akó. ◊I hetaimi ◊oku h° ai ha taha ◊o e kalasí ki he lokiakó pe ko ha fa◊ahinga feitu◊u fai◊anga akopå ka ◊oku ta◊e maau, ◊oku meimei ke si◊isi◊i ◊enau tokanga kakato ki he põpoaki ◊o elåsoní.

Mou palani fakalelei ha ngaahi fokotu◊utu◊u ◊o e lokiakó ◊e lava ke tokoni ke fakasi◊isi◊ie tohoaki◊i ◊o e tokangá. Hangå ko ◊ení, ◊oku totonu ke tau fokotu◊utu◊u e ◊° seá kelava ◊a e kau akó ◊o mamata mai kia kitautolu, palakipoé pea mo e ni◊ihi kehé. ◊Ehanga ◊e ha lokiako ◊oku fokotu◊utu◊u peheé ◊o fakatupulekina e malava ko ia ◊a efaiakó ke ako◊í pea mo e tokotaha akó ke ne akó. ◊E lava foki hano pule◊i ◊o e mãfanape momoko ◊oku ◊i ai e loki akó, ◊o tokoni◊i e tokotaha kotoa på ke ongo◊i fiemãlie. ◊Elava ke ma◊u ha ngaahi fokotu◊utu◊u ki hono teuteu◊i ◊o e lokiakó ◊i he konga ko e“Teuteu◊i e Lokiakó” ◊i he peesi 85 ◊o e tohí ni.

Te tau lava ◊o faka◊ehi◊ehi mo fakalelei◊i e ngaahi palopalemá ◊aki ha◊ataumuimui ki he ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga ki hono ako◊i e ongoongoleleí.

Fakamahino ange ◊i he taimi ◊oku tau fakatupu mo pukepuke ai ha ◊ãtakai lelei ki heakó, te tau lava leva ◊o tokoni ke ta◊ota◊ofi e palopalema hangå ko hono tohoaki◊i ◊o e tokangá pe mapule◊i ◊o e kalasí. Ko e me◊a mahu◊inga taha te tau lava ke fai ke a◊usia ai ◊ení, ko hano kamata fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni ki hono ako◊i ◊o eongoongoleleí, ◊a ia ◊oku ako◊i mai ◊i he kalasí ni. Ko e ngaahi tefito◊i mo ◊oni ko ◊ení ko e:

1. ◊Ofa ◊ia kinautolu ◊okú ke ako◊í.

2. Faiako ◊aki e Laumãlié.

3. Ako◊i e tokãteliné.

4. Fakaafe◊i e ako fakamãtoató.

5. Teuteu ◊a e me◊a ◊aonga kotoa på.

6. Ngãue◊aki ha ngaahi founga ◊oku ola leleí.

◊I he◊etau hoko ko ia ko ha kau faiakó, ◊oku totonu ke tau toutou vakai◊i ma◊u påkitautolu mo ◊etau faiakó ke fakapapau◊i ◊oku tau fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊onikotoa ko ◊ení.



270


Faka◊osí


Ngaahi Ngãue ke Faí Fakalotolahi◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke:

1. Hokohoko atu hono ako e konga ◊i he tohí ni ko e “Fakatupu ha ◊Åtakai ◊o e Akó”(peesi 84–98). Fakakaukau◊i ◊enau founga fakafaiakó pea ke nau fakahaa◊i mai engaahi me◊a te nau lava ◊o fai ke tokoni ki hano fakatupu ◊o ha ◊ãtakai lelei ki heakó.

2. Mou toe vakai◊i e lisi ◊i he peesi 257–258 ◊o fekau◊aki mo e founga ke fakaafe◊i mai◊aki e ako fakamãtoató. Fili ha me◊a ◊e taha mei he lisí pea faka◊aonga◊i ia ◊i hefaingamãlie hoko ke faiako aí. Hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ha fakamatalafekau◊aki mo e ngaahi me◊a ne a◊usiá.

271


272

Ngãue◊aki e Ngaahi Founga ◊oku Ola Leleí

Konga 1Taumu◊á Ke tokoni◊i e kalasí ke nau filifili ha ngaahi founga fakafaiako pea mo faka◊aonga◊i lelei

e ngaahi founga ko iá.

◊Oku toe fakalakalaka ange ◊a e mahu◊inga◊ia ◊i he ako mo hono ako◊i e ongoongoleleí◊i he taimi ◊oku filifili fakalelei ai e ngaahi foungá pea faka◊aonga◊i lelei kinautolú.◊Oku totonu ke fili ◊e he kau faiakó ha ngaahi founga ◊e (1) tokoni ki he ni◊ihi ◊okuako◊í ke nau ma◊u ha mahino ◊oku lelei mo fakangalongata◊a fekau◊aki mo e ngaahitokãteline pea mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí pea (2) taau mo efakahokohoko ◊o e låsoní pea mo e ta◊u motu◊a ◊o kinautolu ◊oku ako◊í.

◊I he låsoni ko ◊ení mo e låsoni 9, ◊e ako ai ◊a e kau måmipa ◊o e kalasí ki he ngaahifounga fakafaiako mahu◊inga ko ◊ení: faka◊aonga◊i e ngaahi låsoni fakataumu◊á,fakahoko ◊o ha ngaahi fakafehoanakí, faka◊aonga◊i ◊o e palakipoé, vahevahe ha ngaahitalanoa, fai ha ngaahi fehu◊i pea fakahoko ha ngaahi fealålea◊aki.

Teuteú 1. Mou toe vakai◊i e konga ◊i he tohí ni ◊oku ui ko e “Ngãue◊aki e Ngaahi Founga ◊okuOla Leleí” (peesi 101–108). Mou toe vakai◊i foki e konga F, “Ngaahi FoungaFakafaiakó” (peesi 194–224).

2. ◊Omi ki he kalasí ha ipu ◊e taha ◊oku ma◊a ◊a tu◊a mo loto pea mo ha ipu ◊e taha◊oku ma◊a ◊a tu◊a kae ◊uli ◊a loto.

3. Teuteu ke fai ha fakatãtã ◊okú ke faka◊aonga◊i ai e palakipoé ke ako◊i ◊aki ha tefito◊imo ◊oni ◊o e ongoongoleleí. Te ke lava ◊o faka◊aonga◊i ha taha ◊o e ngaahi s∏pinga ◊ihe peesi 199, pe te ke fa◊u ha◊o fakatãtã på ◊a◊au.

◊Oku totonu ke tau faka◊aonga◊i e ngaahi founga fakafaiako ◊e lava ke mahino kihe kalasí mo nau manatu◊i pea nau fakahoko leva ai e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

Talanoa Vahevahe ange e talanoa ko ◊ení. Fakamatala◊i ange na◊e hoko e me◊á ni kia PalesiteniPoiti K. Peeka mo hono uaifí ◊i he◊ene kei palesiteni fakamisioná.

“Ne mau palani ha ngaahi konifelenisi fakasouni. ◊I he konifelenisi takitaha, na◊e ta◊oai ◊e Sisitã Peeka ha fo◊i keke ◊otu (layer) tolu, . . . ◊a ia na◊e teuteu◊i faka◊ofo◊ofa—matolu mo lanu faka◊ofo◊ofa hono kilimí pea tohi◊i ◊i he fo◊i keké “Ko eOngoongoleleí.” ◊I he taimi na◊e fakataha ai e kau faifekaú, pea ◊i he lolotonga ◊enauongo◊i fiefiá ne mau ◊omi leva e fo◊i keké. Ko ha me◊a lelei mo◊oni ia ke mamata◊i!

“I he◊emau fakamamafa◊i ange ko ia ◊oku fakafofonga◊i ◊e he fo◊i keké ◊a eongoongoleleí, ne mau fehu◊i ange, ◊Ko hai ◊oku fie ma◊u ha me◊i keke?’ Na◊e ◊i aima◊u på ha ◊eletã ia ne fu◊u fiekaia mo våkeveke mai ki ai. Ne mau ui ia ki mu◊a peá



Låsoni

8

l ‰ s o n I 8 : N G Å U E ◊ A K I E N G A A H I F O U N G A ◊ O K U O L A L E L E Í

mau pehå ange, ‘Te mau ◊uluaki tofi◊i atu ia ma◊au.’ Ne ala hifo leva hoku◊ulu◊ulutuhú ki he fo◊i keké ◊o paki◊i ha me◊i konga keke lahi. Ne u tokanga foki kekuku◊i hoku nimá hili hono to◊o hake e me◊i keké ke hafu e kilimí ◊i hoku nimá, pea ◊ihe mo◊utãfu◊ua ko ia e kau ◊eletaá, ne u l∏ atu e me◊i keké ki he faifekaú, ◊o pipihi atuha konga ◊o e kilimí ◊o tau ◊i he konga ki mu◊a ◊o hono sutí. Ne u toe fehu◊i ange,‘◊Oku ◊i ai ha taha te ne toe fie ma◊u ha me◊i keke?’ Pe ko e hã ◊a e ◊uhingá, ne ◊ikai hataha te ne toe fie ma◊u ia.

“Ne mau ◊omai leva ha fo◊i poulu sio◊ata, huhu siliva, tupenu holoholo pea mo hahele faka◊ofo◊ofa lanu siliva. ◊I he faka◊ei◊eiki mo◊oni, ne u tofi◊i fakalelei ai ha me◊ikeke mei he tafa◊aki ◊e tahá ◊o tuku ia ki he loto poulu sio◊atá peá u fehu◊i ange, ‘Kohai te ne fie ma◊u ha◊ane konga keke?’

“Na◊e ◊osi hã mahino på ◊a e låsoni iá. Ko ha fo◊i keke tatau på he ongo taimikehekehe ko ◊ení, faka◊ofo◊ofa pea ifo tatau foki. Ko e founga ko ia na◊e tufaki ◊akí na◊efaka◊uakai, fakatauvele pe fakata◊eoli mo palak° ◊aupito. Ne mau fakamanatu ange kihe kau faifekaú na◊e fakafofonga◊i ◊e he fo◊i keké ◊a e ongoongoleleí. Ko e hã e founga◊oku nau tufaki ◊aki iá?

“Hili e ki◊i fakatãtã ko iá, ne ◊ikai ha toe palopalema—ko hono mo◊oní, ne ◊i ai hani◊ihi ne nau loto vilitaki—◊i he ngãue ko ia ke fakalakalaka hono ako◊i e ngaahilåsoní. Hili ha ngaahi mãhina si◊i, ne u fakakaukau ke toe fakamanatu ki he kaufaifekaú ◊a e låsoní ko ia ne u tufaki ai ha ki◊i fanongonongo pea tã fakatãtaa◊i ai hafo◊i keke.

“ ◊I he taimi ne u toe fe◊iloaki ai mo e kau faifekaú, ne u pehå ange ‘Na◊a mou tokima◊u ha fanongonongo ki muí ni mai?’

“ ‘◊Io, ko ia.’

“ ‘Ko e hã hono fakaleá?’

“Na◊e fakapapau◊i mai ◊e he kau faifekaú, ‘◊Okú ne fakamanatu mai kia kimautolu ketoe fakalelei◊i ange ◊emau fakahoko e ngaahi låsoní pea ako ke lahi ange, ako fakaleleie ngaahi låsoní pea mau fetokoni◊aki ◊i he◊emau founga ako◊í.’

“ ‘Na◊a mou ma◊u kotoa ia mei he fakatãtaá?’

“ ‘◊Io, ko ha låsoni ia he ◊ikai vavé ni mai ha◊ane ngalo!’

“ ◊Oku totonu foki ke u tãnaki atu na◊á ku fiefia ke totongi e fakamole ki hono fõ esuti ◊o ha ◊eletã, ◊o kapau na◊e fie ma◊u ke fõ!” (Teach Ye Diligently, rev. ed. [1991],270–71).

Fakatokanga◊i ange: Kapau ◊okú ke loto ke fa◊ifa◊itaki e låsoni fakataumu◊a ◊a PalesiteniPeeká, te ke lava ◊o fakakaukau◊i hano to◊o e konga keké pea kuku◊i ◊aki ia ho nimá ◊omomosi ki ha peleti kae ◊oua na◊á ke tolongi ◊aki ia e måmipá.

Fealålea◊akí � Ko e hã te tau lava ◊o ako mei he talanoá ni ◊o fekau◊aki mo e founga ◊oku totonu ketau vahevahe ◊aki e ongoongoleleí?

� Ko e hã ha fakamo◊oni na◊e ◊aonga e låsoni ◊a Palesiteni Påká?

273


Fakamamafa◊i ange na◊e mahino ◊a e låsoní ki he kau faifekau he misiona ne ngãue ai◊a Palesiteni Påká, mo nau manatu◊i pea fakahoko leva ia ◊i he◊enau mo◊uí. ◊Oku ◊ikaife◊unga ke tokoni◊i ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í ◊aki hano fakamahino◊i på kia kinautolu◊a e ongoongoleleí. ◊Oku fie ma◊u foki ke tau tokoni ke nau manatu◊i mo fakahoko ia.

Kole ki he kalasí ke nau vakai ki he peesi 194 ◊o e tohí ni. Fakamatala◊i ange ◊oku hã ◊ihe peesi ko ◊ení ha ngaahi founga ◊e lava ke faka◊aonga◊i ke ako◊i ◊aki e ongoongoleleí.◊E kau ◊i he låsoni he ◊aho ní mo e uike kaha◊ú ha ngaahi s∏pinga ◊o e ngaahi founga◊oku hã ◊i he lisí. Fakamamafa◊i ange ◊oku totonu ke tau filifili e ngaahi founga ko iate ne langaki hake ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í kae ◊ikai tohoaki◊i kinautolu mei hengaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku tau ako◊í.

Ko hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi låsoni fakataumu◊á.

Fakamamafa◊i ange ◊i he talanoa ko ia ne ke toki vahevahé, na◊e faka◊aonga◊i ai ◊ePalesiteni Peeka ha låsoni fakataumu◊a ke fakamanatu ◊aki ki he kau faifekaú ke nauhoko ko ha kau faiako lelei. Te tau lava ◊o faka◊aonga◊i ha ngaahi låsoni fakataumu◊a keako◊i ◊aki ha ngaahi tefito◊i mo◊oni kehekehe ◊o e ongoongoleleí.

Faka◊ali◊ali e ongo ipú—◊a e taha ◊oku ma◊a ◊a tu◊a mo lotó pea mo e ipu ◊oku ma◊a ◊atu◊a kae ◊uli ◊a lotó. Fai ange e ngaahi fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e få he ongo ipú ni te ke fie inu mei aí?

Fakamatala◊i ange na◊e hanga ◊e S∏s° ◊o fakafehoanaki ha falukunga kakai ki ha ipuna◊e ma◊a ◊a tu◊a kae ◊uli ◊a loto. Fakaafe◊i e kalasí ke nau lau ◊a e Mãtiu 23:25–26.

� Ko e hã ha tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí ◊oku ako◊i mai ◊e he låsoni fakatau-mu◊a ko ◊ení? (◊Oku ◊ikai fe◊unga på ◊a ◊etau hã ngali mã◊oni◊oní; ◊oku fie ma◊u ke taumã◊oni◊oni mo ma◊a ◊i hotau lotó.) ◊Okú ke pehå ko e hã ha me◊a ◊oku ◊aongamakehe ai e låsoni fakataumu◊a ko ◊ení?

Fakamahino ange ◊oku ◊omi ◊e he peesi 200–202 ◊o e tohí ni ha nãunau ◊e lava ketokoni ke fakatupulaki ai ◊e he kau faiakó ha ngaahi låsoni fakataumu◊a ◊oku leleí.Fakaafe◊i e kalasí ke nau vakai ki he peesi 202. Mou toe vakai◊i e ngaahi fokotu◊u kihono fakalakalaka mo hono faka◊aonga◊i e ngaahi låsoni fakataumu◊á. Vahevahe angeleva ha fa◊ahinga fokotu◊u kehe ◊okú ke ma◊u ki hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi låsonifakataumu◊á.

Fai ◊o ha ngaahi fakafehoanakí

Leá Fakamahino ange ◊oku ◊aonga e låsoni fakataumu◊á he ◊oku nau fakafehokotaki engaahi tefito◊i mo◊oni fakalaumãlié ki ha ngaahi me◊a fakatu◊asino ◊oku tau mahenimo ia. Te tau lava foki ◊o fakahoko ◊eni ◊aki ha◊atau fakahoko ha ngaahi fakafehoanakifaingofua.

Fekau ki he kalasí ke nau lau e ngaahi fakafehoanaki ko ◊ení (◊e lava ke toe ma◊u hangaahi fakafehoanaki ◊oku lahi angé ◊i he peesi 200–202 ◊o e tohí ni):

Na◊e akonaki ◊a Palesiteni Kõtoni B. Hingikeli ◊o pehå:


Fakatãtã mo e Fealålea◊akí

274


“ ◊Oku tatau ◊a e tuí mo e uoua hotau umá. Kapau ◊e faka◊aonga◊i mo tauhi lelei ia, ◊ehoko ◊o mãlohi peá ne fai ha ngaahi me◊a lahi. Ka ◊o kapau te u ãfei ◊o ◊ikaifaka◊aonga◊i ia, ◊e hoko ia ◊o vaivai mo ta◊e◊aonga” (◊i he Church News, 6 June 1998, 2).

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Lãsolo M. Nalesoni:

“ ◊Oku ◊uhinga e lea veape ko ia ko e inoculate . . . ‘ke ◊ai ha mata ki lotó’—ke tokoni◊o malu◊i ha fakatu◊utãmaki.

“ ◊E lava ◊e he mahaki ko e polioó ◊o maumau◊i pe faka◊auha ◊a e sinó. ◊E lava ◊e hemahaki hangå ko e angahalá ◊o maumau◊i pe faka◊auha ◊a e laumãlié. ◊E lava ◊o ta◊ofihe taimí ni ◊a e ngaahi maumau ◊oku fakatupu ◊e he polioó ◊i hano huhu malu◊i, ka ◊efie ma◊u ha ngaahi founga malu◊i [kehe] ia ◊o e ngaahi maumau ◊oku fakatupu ◊e heangahalá. ◊Oku ◊ikai lava ◊e he kau toketaá ◊o huhu malu◊i ha taha mei he faiangahalá. Ko e ◊Eikí ◊oku tupu mei ai ◊a e malu◊i fakalaumãlié—pea ◊i he founga på◊a◊aná. ◊Oku finangalo ◊a S∏s° ia ke ◊oua ◊e huhu ta◊ofi, ka ke ako◊i ◊a e tokãteliné” (◊i heConference Report, Apr. 1995, 41–42; pe T°hulu, Siulai 1995, 40).

Na◊e pehå ◊e ◊Eletã Siosefa B. Uefilini:

“Ko e ngaahi fu◊u ◊oke lalahí, ◊a ia ◊oku loloto honau aká pea ◊e malava ke liunga ua ◊ae loloto honau aká ◊i honau mã◊olungá. ◊Oku hãhãmolofia ke puhi◊i ◊o holo pea ◊etatau ai på pe ko e hã ◊a e mãlohi ◊o e matangí.

“Ko e kãingalotu tõnunga kotoa på ◊o e Saisí ◊oku totonu ke hangå ko e ◊ulu ◊oké, he◊oku totonu ke tupu ◊o loloto ange honau aká ◊i he kelekele mo◊ui ◊o e ngaahi tefito◊imo◊oni ◊o e ongoongoleleí.” (◊i he Conference Report, Oct. 1994, 98; pe T°hulu,Sãnuali 1995, 87).

Fakaafe◊i ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau ◊a e Mãtiu 13:44.

� Ko e hã te tau lava ◊o ako mei he fakafehoanaki ko ◊ení?

Fakamamafa◊i ange ◊oku toki lelei på ◊a e fakafehoanakí ◊i he taimi ◊oku tau lave ai ki hengaahi me◊a ◊oku maheni ki ai e kau akó. Fakamamafa◊i ange ◊oku ◊omi ◊e he peesi 00[163–64] ◊i he tohí ni ha nãunau te ne lava ◊o tokoni◊i e kau faiakó ke fakatupu hangaahi fakafehoanaki ◊oku leleí.

Ko hono faka◊aonga◊i ◊o e palakipoé

Fakatãtã Fakamatala◊i ange ◊e lava ke faka◊aonga◊i lelei e palakipoé ke fakamamafa◊i ◊aki hangaahi fakakaukau mahu◊inga, tukutaha ki ai e tokanga ◊a e kalasí pea mofakamahino◊i ai ha ngaahi akonaki ◊oku ◊ikai mahinó. Fakahã ange te ke faka◊ali◊ali efounga faka◊aonga◊i ◊o e palakipoé. Peá ke fai leva e ki◊i fakatãtã ko ia kuó ke teuteu◊í(vakai, “Teuteú,” fika3).

Fealålea◊akí Fai e ngaahi fehu◊i ko ◊ení ki he kalasí:

� Ko e hã ha me◊a na◊á ke ako mei he ki◊i fakatãtã ko ◊ení? Ko e hã ha founga netokoni ai hono faka◊aonga◊i ◊o e palakipoé ke ke ako e ngaahi me◊á ni?

� Mei he fakatãtã ko ◊ení, ko e hã ha me◊a na◊á ke ako mei hono faka◊aonga◊i ko ia ◊oe palakipoé ke hoko ko ha tokoni fakafaiakó?


Fealålea◊aki ◊i heFolofolá

275


Kapau na◊e ◊ikai ke lave ◊a e kalasí ki he ngaahi fokotu◊u ko ◊eni ◊i laló, peá ke hanga ◊ofakahã ange ia:

1. Tohi◊i ke mahino lelei mo lahi fe◊unga ke nau lava ◊o mamata kotoa ki ai. ◊Oku fa◊alelei ange ke tohi◊i ha ngaahi fo◊i lea mahu◊inga ◊i hano hiki ha ngaahi fo◊i såtesikakato.

2. Lea ◊i he lolotonga ho◊o tohí. ◊E tokoni ◊eni ke ke pukepuke e tokanga ◊a e kau akó.

3. Faka◊ehi◊ehi mei hono fakamoleki ha taimi lahi ◊i he palakipoé.

4. Palani ki mu◊a. Akoako tã ha fa◊ahinga fakatãtã pe mape ◊okú ke palani ke faka◊aon-ga◊i.

5. ◊Oua na◊á ke kole fakamolemole koe◊uhí ko ho◊o mata◊itohí pe ko e ◊ikai ke ke potohe tã fakatãtaá.

6. Faka◊aonga◊i ha fanga ki◊i fakatãtã pe ngaahi fõtunga faingofua ke fakatãtaa◊i ◊aki hangaahi talanoa pe ngaahi fakakaukau.

7. ◊Ai mo tukuange ki he kalasí ke nau tohi ◊i he palakipoé. ◊E lava ke fakatupulekinaheni e kau mai ki he kalasí.

Fakamamafa◊i ange ◊e lava ke ma◊u ◊e he kalasí ha ngaahi fokotu◊u ◊oku lahi angé ◊i hepeesi 200–202 ◊o e tohí ni.

◊I he◊etau teuteu ko ia ke faiakó, te tau lava ◊o fili mei ha ngaahi foungafakafaiako kehekehe.

Fakamahino ange ◊e lava ◊e ha ngaahi founga kehekehe ◊o fakatupulekina mo ◊ai kelongomo◊ui hono ako mo hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí. Ka neongo ia, ◊oku ◊ikaitotonu ke tau faka◊aonga◊i på ◊a e ngaahi foungá koe◊uhí ko ◊enau kehekehé. ◊Okutotonu ke tau fili ha ngaahi founga te ne (1) tokoni◊i ◊a kinautolu ◊a e kau akó kemahino lelei kia kinautolu pea fakangalongata◊a ◊a e ngaahi tokãteline mo e ngaahitefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí pea (2) taau foki mo e hokohoko ◊o e låsoní pea moe ta◊u motu◊a ◊o kinautolu ◊oku ako◊í.

Fakahokó Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne vahevahe atu ha fo◊i tokãteline pe tefito◊i mo◊onipau mei ha låsoni ◊okú ne teuteu ke ako◊i. Kole leva ki he kalasí ke nau vakai ki hepeesi 00 [158] pea nau vakai◊i e ngaahi founga ◊oku hã aí. Fakaafe◊i ke nau fokotu◊u atuha ngaahi founga ◊e lava faka◊aonga◊i ke ako◊i lelei ◊aki e tokãteline pe tefito◊i mo◊oniko iá. ◊I hono fokotu◊u atu ◊e he kau måmipa ◊o e kalasí ha ngaahi founga paú, kole kenau fakamatala◊i atu foki mo e ◊uhinga kuo nau fili ai e ngaahi founga ko iá.

Faka◊osí

Leá Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí ke ne lau ◊a e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e ◊Eletã Poiti K. Peeka:

“ ◊I he taimi ◊oku tau ako◊i ai e ngaahi ◊ulungaanga mahu◊inga fakalaumãlie mofakatu◊asinó, ◊oku tau ako◊i ai ha ngaahi me◊a ◊oku faingata◊a. Mahalo på ◊oku ◊ikai haakonaki ia ◊e faingata◊a hono faí pe ko e ola ◊e ma◊u aí ◊o kapau na◊e lelei honofakahokó. ◊Oku ◊i ai ha ngaahi founga fakafaiako mo ha ngaahi me◊ãngãue kefaka◊aonga◊i. ◊Oku ◊i ai ha ngaahi me◊a ◊e lava ◊o fai ◊e he kau faiakó ke teuteu◊i ai


276


kinautolu mo ◊enau låsoní ke lava ◊o ako◊i ◊enau fãnau akó . . . pea lava kefevahevahe◊aki ◊enau fakamo◊oní” (Teach Ye Diligently, 62).

Fakamamafa◊i ange ◊oku mahu◊inga e ngaahi foungá ka ◊oku ◊ikai ko e tefito ia ◊o engaahi låsoni ◊oku tau ako◊í. Ko ha ngaahi me◊angãue på kinautolu ke tokoni◊i ◊aki eni◊ihi ◊oku tau ako◊í ke fakatefito ◊i he ngaahi tokãteline fakahaofi ◊o e ongoongoleleípea nau fakahoko foki ia ◊i he◊enau mo◊uí.


Ngaahi ngãue ke faí Fakalotolahi◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau:

1. Fakakaukau◊i e ngaahi founga te nau lava ◊o faka◊aonga◊i ke ako◊i lelei ange ai engaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí.

2. Hiki ha fakamatala ◊i he◊enau tohi fakamatalá ◊o fekau◊aki mo e ngaahi me◊a ne naua◊usia ◊i he◊enau filifili mo faka◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiako kehekehé.

3. Mou toe vakai◊i e konga ◊i he tohí ni ◊oku ui ko e “Ngãue◊aki e Ngaahi Founga ◊okuOla Leleí” peesi 101–108). Mou toe vakai◊i foki e konga F ◊i he “Ngaahi FoungaFakafaiakó” (peesi 194–226).

277


278

Ngãue◊aki e Ngaahi Founga◊Oku Ola Leleí

Konga 2Taumu◊á Ke tokoni◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni ne nau

ako ◊i he låsoni 8.

Ko e låsoni ko ◊ení ko e hoko atu ia ◊o e låsoni 8. ◊I ho◊o teuteu ko ia e låsoni ko ◊ení,hanga ◊o fakaafe◊i ha ni◊ihi ◊o e kalasí ke nau ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oní ◊aki ◊enaufaka◊aonga◊i e ngaahi founga ko ◊ení: fai ha ngaahi talanoa, ngaahi fehu◊i mo tatakiha ngaahi fealålea◊aki (vakai ki he fika 1 ◊o e “Teuteú” ◊i laló). ◊Oku totonu ke kefakapapau◊i ◊oku fakatupulaki ◊eni mo tokoni◊i ai kinautolu ke nau ma◊u ha lototo◊a tenau lava ◊o faka◊aonga◊i ha ngaahi founga fakafaiako kehekehe. ◊Oku totonu ke kematu◊aki tokanga◊i e ngaahi fie ma◊u mo e ngaahi ongo ◊a ha ni◊ihi ◊i he kalasí ◊okusi◊isi◊i ◊enau taukei fakafaiakó.

Teuteú 1. Tomu◊a talanoa mo ha kau måmipa ◊e toko tolu ◊i he kalasí ◊o kole ke nau takitahateuteu ke fakahoko e fanga ki◊i fakatãtã ko ia ◊oku hiki atu ◊i laló. Fakalotolahi◊i kenau vakai ki he folofolá mo e Ngaahi Tefito◊i Mo◊oni ◊o e Ongoongoleleí (31110 900) ketokoni◊i ai kinautolu ◊i he taumu◊a ◊o e fanga ki◊i fakatãtã te nau fakahokó pea mo etohí ni, ◊i he founga te nau lava ◊o faka◊aonga◊i ai e ngaahi founga fakafaiako kuovahe angé.

Fakatãtã 1: Fai ha talanoa mo◊oni ◊oku ako◊i mai ai ha me◊a fekau◊aki mo e mãlohi◊o e lotu fakatãutahá (pe lotu liló). Mateuteu ke vahevahe ha ngaahi ◊ilo ki hefounga ke faka◊aonga◊i lelei ai e ngaahi talanoá ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí.

Fakatãtã 2: Faka◊aonga◊i e ngaahi fehu◊í ke ako◊i ◊aki e ngaahi tãpuaki ◊oku ma◊u meihono tauhi ke mã◊oni◊oni e ◊aho Sãpaté. Mateuteu ke vahevahe ha ngaahi ◊ilo ◊i hefounga ke faka◊aonga◊i lelei ai e ngaahi fehu◊í ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí.

Fakatãtã 3: Tataki ha fealålea◊aki ke ako◊i e ◊uhinga ◊oku totonu ke tau loto fiemãlieai ke fai ha ngaahi feilaulaú. Mateuteu ke vahevahe ha ngaahi ◊ilo ki he founga kefakahoko lelei ◊aki e ngaahi fealålea◊akí ◊i hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí.

2. Kapau ◊e fie ma◊u peá ke hanga ◊o tokoni◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ◊i he◊enauteuteú.

Fakamanatu ki he kalasí na◊a nau mamata ◊i he låsoni ki mu◊á ki hono fakatãtaa◊i ◊o engaahi låsoni fakataumu◊á, ngaahi fakafehoanakí pea mo e palakipoé ke ako◊i ◊aki eongoongoleleí. Te tau mamata he ◊ahó ni ki hano fakatãtaa◊i ◊e ha kau måmipa ◊o ekalasí ◊a hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ,◊aki ha◊anau vahevahe ha talanoa, fai hangaahi fehu◊i pea mo tataki ha fealålea◊aki.

Vahevahe ha ngaahi talanoa

Fakaafe◊i e måmipa ne vahe ki aí ke ne fakahoko e fika ◊uluakí (vakai ki he fika 1 ◊i he“Teuteú.”) Hili ◊ení, ◊ai leva ke alea◊i ◊e he kalasí ◊a e fo◊i fehu◊i ko ◊ení:

Fakatãtaa◊í mo e Fealålea◊akí



Låsoni

9


� Ko e hã ha founga ne tokoni ai hono faka◊aonga◊i ◊o e fo◊i talanoá ni ke toemahino lelei ange ai kiate koe ◊a e mãlohi ◊o e lotu liló?

Fakaafe◊i e måmipa ko iá ke ne vahevahe ha ngaahi ◊ilo na◊á ne ma◊u fekau◊aki mo efounga ke faka◊aonga◊i ai e ngaahi talanoá ke ako◊i ◊aki ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

Fekau e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau vakai ki he konga ko e “Ngaahi Talanoá” ◊i hepeesi 220–222. Mou toe vakai◊i e “Ngaahi Fakahinohino ki Hono Teuteu mo Fai ◊o HaTalanoá,” ◊i he peesi 222.

Fai ◊o ha ngaahi fehu◊í

Fakaafe◊i e måmipa ne vahe ange ke ne fakahoko e fakatãtã hono uá (vakai ki he fika 1◊o e “Teuteú.”) Kole ki he kalasí ke nau alea◊i e fo◊i fehu◊i ko ◊ení ◊o ka hili e fakatãtaa◊iko ◊ení.

� Na◊e tokoni fåfå e ngaahi fehu◊í ke toe mahino lelei ange ai kia koe ◊a e ngaahitãpuaki ◊o hono tauhi ◊o e ◊aho Sãpaté ke mã◊oni◊oní?

Fakaafe◊i e måmipa ko iá ke ne vahevahe ha◊ane ngaahi ◊ilo fekau◊aki mo honofaka◊aonga◊i ◊o e ngaahi fehu◊í ke ako◊i ◊aki ha ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

Tokoni ke mahino ki he kalasí ◊oku totonu ke hanga ◊e he ngaahi fehu◊i ◊oku taufaka◊aonga◊i ko ha tokoni fakafaiakó ◊o:

1. Langaki e fakakaukaú mo ha fealålea◊aki. Ke ke ◊ilo◊i e me◊a ◊oku ◊ilo, fakakaukau◊i,pe ongo◊i ◊e he kakaí, hanga ◊o fai ha ngaahi fehu◊i ◊oku kamata ◊aki ◊a e ko e hã, koe få feitu◊u, ko e få taimi, ko e hã e ◊uhinga, na◊e anga fåfå pe ko e hã e founga. Ko honomo◊oní, he ◊ikai ◊aonga e ngaahi fehu◊i ia ◊oku tali ◊io pe ◊ikaí tukukehe kapau ◊okunau takiekina ki ha ngaahi fehu◊i pe ngaahi tukupã kehe.

2. Tokoni◊i e kalasí ke nau ◊ilo◊i e founga ke fakahoko ai e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí ◊i he◊enau mo◊uí.

3. Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi ◊ilo fakafo◊ituitui mo ha ngaahime◊a ne nau a◊usia ◊a ia ◊oku felãve◊i mo e ngaahi tefito◊i mo◊oni kuo ako◊í.

Fakamamafa◊i ange ◊oku ◊ikai totonu ke tau hoha◊a ◊o kapau ◊oku ki◊i fakalongolongo◊a e ni◊ihi ◊oku tau ako◊í hili ha◊atau fai ange ha fehu◊i. Mahalo ◊oku fie ma◊u ha taimike nau ki◊i fakakaukau ai ki he ngaahi talí.

Fakamatala◊i ange ◊e lava ke ma◊u ◊e he kalasí ha ngaahi fokotu◊u ◊oku lahi angé ◊i he“Faiako ◊aki e Ngaahi Fehu◊í,” ◊i he peesi 75–77 ◊o e tohí ni.

Tataki ha fealålea◊akí

Fakaafe◊i e måmipa ne vahe ki aí ke ne fakatãtaa◊i e fika tolú (vakai ki he fika 1 ◊o e“Teuteú”). Hili hono fakatãtaa◊í, mou alea◊i ◊a e fehu◊i ko ◊ení:

� Na◊e tokoni fåfå ◊a e fealålea◊aki ko ◊ení ke mahino ange ai kia koe ◊a e ◊uhinga ◊okutotonu ke tau loto fiemãlie ai ke fai ha ngaahi feilaulaú?

Fakaafe◊i e måmipa ko iá ke ne vahevahe ha ngaahi ◊ilo kuó ne ma◊u ◊o fekau◊aki mo efounga ke tataki ◊aki e ngaahi fealålea◊akí.





279


Tokoni◊i e kalasí ke mahino kia kinautolu ko hono tataki ko ia ◊o e fealålea◊akí, ◊okutotonu ke tau:

1. Tokoni◊i e kalasí ke nau ongo◊i fiemãlie ke vahevahe mai ◊enau fakamo◊oní, ngaahi◊iló, ngaahi fehu◊í pea mo ◊enau ngaahi fakakaukaú.

2. Fakamãlõ◊ia◊i e ngaahi tokoni ◊a e kalasí ◊i he loto-hounga◊ia mo e anga faka◊a-pa◊apa.

3. ◊Ai ke ke ongo◊ingofua e kau måmipa ◊oku momou ke kau maí. Mahalo ◊e tokoni keke talanoa fakatãutaha kia kinautolu ke ke ◊ilo◊i e ngaahi ongo ◊oku nau ma◊u ◊iha◊anau lau le◊olahi pe kau mai ki he kalasí. ◊E tokoni foki ke tukuange ke nau teu-teu ki he fealålea◊aki fakakalasí ◊aki hano vahe ange ke nau lau mo fakalaulaulotoki ha ngaahi potu folofola ki mu◊a pea fai e kalasí.

4. Toe tataki e ngaahi tali mo e ngaahi fehu◊i ◊a e kalasí ki he ni◊ihi kehé ke fai mai kiai ha◊anau tali.

Fakamamafa◊i ange ◊e lava ke ma◊u ◊e he kalasí ha ngaahi fokotu◊u ◊oku lahi angé meihe “Ko Hono Fakahoko e Ngaahi Fealålea◊akí,” peesi 70–72 ◊i he tohí ni.

Faka◊osí

Fakanounoú Fakahaa◊i ho◊o hounga◊ia he ngaahi fakatãtã kuo fai ◊e he kau måmipa ◊o e kalasí.

Fakamanatu ki he kalasí ◊oku mahu◊inga e ngaahi founga fakafaiakó ka ◊oku ◊ikaitotonu ke fakatefito ai e ngaahi låsoni ◊oku ako◊í. Ko ha ngaahi me◊angãue påkinautolu ke tokoni ki he ni◊ihi ◊oku tau ako◊í ke tukutaha ◊enau tokangá ◊i he ngaahitokãteline fakamo◊ui ◊o e ongoongoleleí pea fakahoko ia ◊i he◊enau mo◊uí.

Fakamahino ange ◊e fakautuutu ◊etau loto våkeveke ke faiakó ◊o kapau te tauhokohoko fekumi ke fakatupulekina ◊etau malava ko ia ke faka◊aonga◊i ha ngaahifounga fakafaiako kehekehé. Mahalo på te tau ongo◊i manavasi◊i mo ta◊e fiemãlie ◊ihe◊etau ◊ahi◊ahi◊i ha ngaahi founga fo◊oú, ka te tau lava ◊o ikuna◊i e ngaahi ongo ko iá.

Leá Na◊e fa◊a lea ◊aki ◊e Palesiteni Hipa J. Kalanite ha lea ◊a e punake ko ia ko Lolofi Uolotõ◊Emasoní (Ralph Waldo Emerson), ◊a ia na◊á ne pehå, “ ◊E toe faingofua ange ke taufakahoko ◊a e ngaahi me◊a ◊oku tau k∏k∏ voi hono faí; he ◊oku ◊ikai liliu ai e natula peanga ia ◊o e me◊a ko iá, ka ◊oku tupulaki ange hotau mãlohi ke fakahoko iá” (◊i heGospel Standards, comp. G. Homer Durham [1941], 335).



1. ◊Ahi◊ahi◊i ha ngaahi founga fo◊ou ke ako◊i ◊aki e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoon-goleleí. Fekau ke nau hiki ◊i he◊enau tohi fakamatalá ◊a e ngaahi me◊a ne nau a◊usiá.

2. Ha◊u mateuteu ki he kalasí he uike kaha◊ú ke palani ha låsoni ◊e vavé ni ha◊anauako◊i. ◊E lava ke hoko e låsoni ko ◊ení ko ha konga ◊o ha efiafi fakafãmili ◊i ◊api, fa-tongia faka-Siasi pe ko ha faingamãlie kehe ke faiako ai. ◊Omi e ngaahi nãunaufakalåsoní, ◊o hangå ko e folofolá mo e tohi låsoní.


280


281

Låsoni

10Taumu◊á Ke tokoni◊i e kau måmipa ◊o e kalasí ke nau teuteu◊i ha ngaahi låsoni lelei.

◊Oku totonu ke fehu◊i loto på ◊e he kau faiako ◊o e ongoongoleleí ◊a e ngaahi fehu◊i ◊etolu ko ◊ení lolotonga ◊enau teuteu e ngaahi låsoní:

1. Ko e hã ◊oku totonu ke hoko ◊i he mo◊ui ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í ko ha ola ◊o elåsoni ko ◊ení?

2. Ko e få ha ngaahi tefito◊i mo◊oni pau ◊oku totonu ke ako◊í?

3. Ko e hã e founga ◊oku totonu ke ako◊i ◊aki e ngaahi tefito◊i mo◊oni ko ◊ení?

◊Oku tokoni◊i ◊a e kau faiakó ◊e he ◊uluaki fehu◊í ke fakatefito e låsoní ◊i he ngaahi fiema◊u ◊a kinautolu ◊oku ako◊í. ◊O ka naú ka manatu◊i ma◊u på ◊ení, ◊e lava leva ◊e he kaufaiakó ◊o fili e me◊a te nau ako◊í. Ko ha fili mahu◊inga ◊eni, tautautefito kapau ◊okulahi ange e ngaahi nãunau fakalåsoní ◊i he me◊a ko ia ◊e lava ke ako◊i ◊i ha fo◊i kalasi ◊etaha. ◊I hono fili ko ia e founga ke ako◊i ◊akí, ◊oku totonu ke fili ◊e he kau faiakó hangaahi founga ◊okú ne poupou◊i e nãunaú ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié peafakaafe◊i e ako fakamãtoató.

◊I he lolotonga ho◊o ako◊i e låsoni ko ◊ení, tokoni ke mahino ki he kalasí ◊a e foungake teuteu◊i lelei ai e ngaahi låsoní ◊i he tataki ◊a e Laumãlié. Manatu◊i ◊e lava ke hoko ho◊o teuteu e låsoni ko ◊ení ko ha s∏pinga ia ki he kalasí ◊i he◊enau teuteufakafaiakó.

Teuteú 1. Ako ◊a e konga ◊i he tohí ni ko e “ Teuteu ◊a e Me◊a ◊Aonga Kotoa på” (peesi113–123).

2. Fakamanatu ki he kalasí ke nau ha◊u mateuteu mai ke palani ki ha låsoni ◊e vavé niha◊anau ako◊i. Fakalotolahi◊i ke nau ha◊u mo e ngaahi nãunau fakalåsoni hangå koe folofolá mo e ngaahi tohi låsoní. (Na◊e vahe e ngãue ko ◊ení ◊i he faka◊osinga ◊o elåsoni 9).

3. ◊Omi ki he kalasí ha tatau ◊o ha tohi låsoni ◊a e Siasí, hangå ko ha tohi låsoniPalaimeli pe Tokãteline ◊o e Ongoongoleleí, ◊a ia ◊oku fakamatala◊i ai ◊a e ngaahitaumu◊a mo e ngaahi fokotu◊u ki he founga fakafaiakó.


Teuteu◊i e Me◊a ◊Aonga Kotoa på


4. Tohi◊i ◊eni ◊i he palakipoé ki mu◊a pea kamata ◊a e kalasí:

◊ Oku mahu◊inga kia kitautolu e mateuteu fakatãutahá ke tau lava ◊o ako◊i eongoongoleleí.

Leá Fakaafe◊i ha taha ◊o e kalasí ke ne lau ◊a e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e ◊Eletã Tãleni H. ◊Oakesi ◊ihe peesi 113.

Tataki e tokanga ◊a e kalasí ki he siate kuó ke hiki he palakipoé. Fekau e kalasí ke nauhiki e siate koiá ◊i he◊enau tohi fakamatalá.

Fakamatala◊i ange ko e ngaahi fehu◊i mahu◊inga ◊eni ◊e tolu ◊oku totonu ke tau fai ◊ihe◊etau teuteu◊i ha låsoní.

Fakamatala◊i ange ◊e tali ◊e he kalasí e ngaahi fehu◊i ko ◊ení lolotonga e låsoní, ◊a ia◊oku felãve◊i mo e ngaahi nãunau fakalåsoni kuo nau ha◊u mo iá.

1. Fakapapau◊i e me◊a ◊oku totonu ke hoko ◊i he mo◊ui ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊íko ha ola ◊o e låsoní.

Kole ki he kalasí ke nau vakai ki he ngaahi nãunau fakalåsoni ne nau ha◊u mo ia ki hekalasí. Fekau ke nau tohi◊i e tefito ◊o ◊enau låsoní ◊i he konga ki ◊olunga ◊o e siaté.Kapau ◊oku nau faiako mei ha potu folofola, fekau ke nau tohi◊i e vahé mo e ngaahivåsí.

Fakamatala◊i ange ◊i he◊enau fakakaukau◊i ko ia ha tefitó, te tau lava ◊o fili pe ko e hã efounga ◊oku totonu ke takiekina ◊aki ◊e he låsoní ◊a kinautolu ◊oku ako◊í. Hangå ko◊ení, ◊i hono fakahoko ko ia ha låsoni fekau◊aki mo e vahehongofulú, ◊e lava ◊e hafaiako Palaimeli ◊o fakapapau◊i ◊oku totonu ke mahino ki he fãnaú ◊a e ◊uhinga ◊o evahehongofulú pea mo e ◊uhinga ◊oku tau totongi ai iá. ◊I hono fakahoko ko ia halåsoni fekau◊aki mo e temipalé, ◊e lava ke fakapapau◊i ◊e he mãtu◊á ◊oku ma◊u ◊e hefãnaú ha holi ke mo◊ui taau ke mali ◊i he temipalé. ◊I hono ako◊i ko ia ha låsonifekau◊aki mo e efiafi fakafãmili ◊i ◊apí, ◊oku totonu ke fakapapau◊i ◊e he palesiteni ◊o ekõlomu ◊a e kaumãtu◊á ◊e tataki fakalaumãlie e kau måmipá ke nau fakahoko fakauikeha efiafi fakafãmili ◊i ◊api ◊oku mahu◊inga mãlié.

◊Ekitivit∏ ◊i he TohiFakamatalá mo eFakamatala ◊a eFaiakó

Palakipoé mo eFakamatala ◊a eFaiakó


1. Ko e hã ha me◊a◊oku totonu kehoko ◊i he mo◊ui ◊akinautolu ◊oku ouako◊í ko ha ola ◊oe låsoni ko ◊ení?

2. Ko e få ◊a engaahi tefito◊imo◊oni ◊okutotonu ke ako◊í?

3. Ko e hã e founga◊oku totonu keako◊i ◊aki engaahi tefito◊imo◊oni ko ◊ení?

282

l ‰ s o n I 1 0 : T E U T E U ◊ I E M E ◊ A ◊ A O N G A K O T O A P ‰

Fakamahino ange ◊oku ◊i he ngaahi tohi låsoni ◊o e Siasí ha ngaahi fakamatalafekau◊aki mo e taumu◊a ◊o e låsoní. Faka◊ali◊ali e ngaahi tohi låsoni na◊á ke ha◊u mo iaki he kalasí pea fakahaa◊i ki he kalasí ◊a e fakamatala fekau◊aki mo e taumu◊á mei hataha ◊o e ngaahi låsoní. Fakamatala◊i ange ◊oku totonu ke tau faka◊aonga◊i efakamatala ko ◊ení ke hoko ko ha fakahinohino ◊i he◊etau teuteu ko ia e låsoní.

Fakaafe◊i e kalasí ke nau fakakaukau◊i e ngaahi fie ma◊u ◊a e kakai ◊oku nau ako◊í. Faiange leva ◊a e fo◊i fehu◊i ko ◊ení:

� Ko e hã e me◊a ◊okú ke ongo◊i ◊oku totonu ke hoko ◊i he mo◊ui ◊a kinautolu ◊okú keako◊í, ko ha ola ◊o e låsoní?

Fakamatala◊i ange ◊e lava ke kau he tali ◊a ha faiako ki he fehu◊i ko ◊ení, ◊a e me◊a ◊okutotonu ke mahino, ongo◊i pe fai ◊e he kakaí ko ha ola ◊o ha låsoni. Tuku ange leva haki◊i taimi ki he kalasí ke nau fakalaulauloto ki he fehu◊í. Fekau ke hiki ◊enau ngaahitalí he siate ◊i he◊enau tohi fakamatalá.

Fealålea◊akí Hili hono tuku ange ha ki◊i taimi ke hiki ai ◊e he kalasí ◊enau ngaahi talí, hanga ◊ofakaafe◊i ha ni◊ihi ke vahevahe mai ◊enau ngaahi talí mo e ◊uhinga ◊o ◊enau fai e ngaahitali ko iá.

Fakamamafa◊i ange ◊i he◊etau teuteu ko ia ha låsoní, ◊oku totonu ke tau fakakaukau◊i engaahi fie ma◊u ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í. Te tau lava ◊o ◊ilo◊i ◊i he tataki ◊a eLaumãlié, ◊a e founga ◊oku totonu ke takiekina ai ◊e he låsoní ◊a kinautolu ◊oku tauako◊í. ◊E hanga ◊e he ◊ilo ko ◊ení ◊o tokoni◊i kitautolu ◊i he me◊a ke tau ako◊í mo efounga ke ako◊i ◊akí.

2. Fili e me◊a ke ako◊i ◊i he låsoní.

Fakamahino ange ◊oku fa◊a lahi ange e nãunau ◊oku tau ma◊ú ◊i he me◊a ko ia te taulava ◊o ako◊i he taimi ◊oku tuku maí. ◊Oku mo◊oni ◊eni ◊o tatau på pe ◊oku tau ako◊i engaahi låsoni kuo teuteu◊i mei he ngaahi tohi låsoní pe mei ha ngaahi ma◊u◊angatokoni kehe hangå ko e ngaahi fakamatala ◊i he Liahoná pe ngaahi lea ◊i hekonifelenisi lahí. ◊I he◊ene peheé, ◊oku totonu ke tau filifili ◊i he fa◊a lotu ◊a e nãunau ◊etokoni taha ki he kau akó.

Fakamamafa◊i ange ◊i he taimi ◊oku tau ako◊i ai e ongoongoleleí, ◊oku totonu ke ◊ouana◊a ngata på ◊i hono fakahoko ◊o e fakamatalá. ◊Oku ◊ikai ko e me◊a ◊oku mahu◊ingatahá ◊a e lahi ◊o e nãunau ◊oku tau ako◊í ka ko e mãlohi ko ia ◊oku ma◊u ◊e he låsoníkia kinautolu ◊oku ako◊í.

� Ko e hã ha me◊a te tau lava ◊o fai ke tokoni ◊i hono fili ha ngaahi me◊a mahu◊inga keako◊í? (◊Oua na◊á ke tãmate◊i e siate he palakipoé, ka ke hiki atu ki ai e ngaahi tali ◊ae kalasí. Fakatokanga◊i ange ◊oku hiki atu ha ngaahi me◊a mahu◊inga ◊i lalo. Lave kihe ngaahi fakakaukau ko ◊ení ◊o kapau he ◊ikai lave ki ai e kalasí.)

a. Ako ◊i he fa◊a lotu e hokohoko ◊o e låsoní. e. ◊Ai ha◊o ki◊i lisi ◊o e ngaahi tefito◊i mo◊oni mahu◊inga na◊a mou lau ki ai he låsoní.f. Manatu◊i ma◊u på ◊a e ngaahi fie ma◊u mo e tupu◊anga ◊o e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í.h. Muimui ki he fakahinohino ◊a e Laumãlié.

Palakipoé mo e Fealålea◊akí


283


Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau kamata teuteu låsoni ◊i ha uike ◊e taha ki mu◊a pea nautoki ako◊i ia. ◊E ◊oange ai heni kia kinautolu ha taimi ke nau fakalaulauloto, lotua mo mahino kia kinautolu e nãunaú, pea nau fakatupulaki foki e founga ke fakahoko◊aki iá.

Fekau ki he kalasí ke nau toe vakai ki he ngaahi nãunau fakalåsoni ne nau omi mo iá.Fakalotolahi◊i kinautolu ke nau hokohoko atu hono fakakaukau◊i e ngaahi fie ma◊u ◊a ekau akó ◊i he◊enau tali e fo◊i fehu◊í ni. Fakalotolahi◊i foki kinautolu ke nau fakakaukau◊ie me◊a ◊oku mateuteu mai e kakai ◊oku nau ako◊í ke talí.

� ◊I he låsoni ko ◊ení, ko e hã e ngaahi fakakaukau mahu◊inga taha ki he kakai ◊okúke ako◊í?

Tuku ange ha ki◊i taimi ki he kalasí ke nau fakakaukauloto ai ki he fehu◊í ni. Fekau kehiki ◊enau ngaahi talí he siate ◊i he◊enau tohi fakamatalá, ◊i lalo he “ Ko e få ngaahitefito◊i mo◊oni ◊oku totonu ke ako◊í?”

Fealålea◊akí Hili hono ma◊u ◊e he kalasí ha taimi ke hiki ai ◊enau ngaahi talí, hanga ◊o fakaafe◊i hani◊ihi ke vahevahe mai ◊enau ngaahi talí mo e ◊uhinga ◊enau fai e ngaahi tali ko iá.

3. Fakapapau◊i e founga ke ako◊i ◊aki e låsoní.

Fealålea◊akí Fakamatala◊i ange hili ko ia ◊etau fakapapau◊i e me◊a ke ako◊í, ◊oku totonu ke taufakapapau◊i foki e founga ke ako◊i ◊akí. ◊E lava ke kau heni hano filifili ha ngaahifounga ◊e tokoni ke fakamahino ki he kakaí ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊oku ako◊í.

� Ko e hã ha ni◊ihi ◊o e ngaahi founga te tau lava ◊o faka◊aonga◊i ke ako◊i ◊aki eongoongoleleí? (Tokoni ke fakamanatu ki he kalasí ◊a e ngaahi founga ko ia na◊efakatãtaa◊i ◊i he låsoni 8 mo e 9. Fakamanatu foki kia kinautolu ◊a e ngaahi foungako ia ◊oku ◊i he peesi 194 ◊o e tohí ni).

Fakamanatu ki he kalasí ◊oku totonu ke hanga ◊e he ngaahi founga fakafaiakó ◊ofakatupulekina ◊a kinautolu ◊oku tau ako◊í, ◊omai ◊a e ako fakamãtoató mo tokoni kefakamahino◊i pea fakahoko ◊e he kau måmipá ◊a e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí.

◊Ai e kalasí ke nau toe vakai ki he siate ◊i he◊enau tohi fakamatalá. Kole ange ke naufakakaukau◊i ha tefito◊i mo◊oni kuo nau hiki ◊i lalo he “Ko e få ngaahi tefito◊i mo◊oni◊oku totonu ke ako◊í?” Tuku ha ngaahi miniti si◊i ke nau fakakaukau ai ki ha founga tenau ako◊i ◊aki e tefito◊i mo◊oni ko iá pea nau fakakau e founga ko iá ◊i he◊enau siaté.

Faka◊ali◊ali e tohi låsoni na◊á ke ha◊u mo ia ki he kalasí. Fakamahino ange ◊oku ◊i hangaahi tohi låsoni ◊e ni◊ihi ha ngaahi fokotu◊u ki he founga ke ako◊i ◊aki ha ngaahitefito◊i mo◊oni pau. ◊E lava ke faka◊aonga◊i ◊e he kau faiakó ◊a e ngaahi fokotu◊u ko ◊enípe te nau fakakaukau◊i ha◊anau ngaahi fokotu◊u på ◊anautolu ◊o fakatefito ◊i he ngaahifie ma◊u ◊a e kakai ◊oku nau ako◊í.

Hili hono hiki ◊e he kau måmipá ◊i he◊enau tohi fakamatalá, hanga ◊o fakaafe◊i kevahevahe mai ◊enau ngaahi fakakaukaú.

◊Ekitivit∏ ◊i he TohiFakamatalá


284

l ‰ s o n I 1 0 : T E U T E U ◊ I E M E ◊ A ◊ A O N G A K O T O A P ‰

Faka◊osí

Leá Lau ◊a e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Tåvita O. Makeí:

“ ◊Oku ◊i ai ha me◊a ◊e tolu kuo pau ke nau takiekina e kau faiako kotoa på: ◊Uluakí,ako fekau◊aki mo e taumu◊á . . . ; fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni kuó ke akofekau◊aki mo e taumu◊á pea ko hono tolú, feinga ke takiekina [◊a e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í]ke nau fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oní ◊i he◊enau mo◊uí— ◊oua na◊a laku tavale atupå kinautolu, ka ke tataki ke nau mamata ki he me◊a ◊okú ke mamata ki aí, ◊ilo◊i ◊a ia◊okú ke ◊iloí pea ongo◊i ◊a ia ◊okú ke ongo◊í” (Gospel Ideals [1953], 424).

Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oni ne alea◊i ◊i he låsoni ko◊ení. Fakalotolahi◊i kinautolu ◊o ka nau fai ia ◊i he fa◊a lotu, te nau lava ◊o palani hangaahi låsoni ke tokoni◊i ◊aki e ni◊ihi kehé ◊i hono ako e ngaahi tokãteline ◊o eongoongoleleí pea fakahoko ◊i he◊enau mo◊uí.


Ngaahi Ngãue ke Faí Fakalotolahi◊i e kalasí ke nau:

1. Fakakakato hono teuteu e låsoni ne nau kamata fai ◊i he kalasí. Hiki ha ngaahifakamatala fekau◊aki mo e me◊a ne a◊usia ◊i he◊enau teuteu mo ako◊i e låsoní.

2. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ne ako◊i ◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki hano ako ekonga ◊i he tohí ni ko e “Teuteu◊i e Me◊a ◊Aonga Kotoa på” (peesi 113–124).

3. Teuteu ki he låsoni he uike kaha◊ú ◊aki ha◊o ako ◊a e Mãtiu 7:1–5. Fakakaukau◊i hafa◊ahinga me◊a ◊oku nau fai ke tokoni ai ki he ngaahi faingata◊a pe ngaahi tukupãfakafaiako ◊oku nau fehangahangai mo iá. Fakakaukau ki he ngaahi liliu te nau faí.◊I he◊enau fai iá, ◊oku totonu ke nau fakalaulauloto ki he fale◊i ◊a e ◊Eikí ◊i he ◊Eta12:27, 37 ◊o fekau◊aki mo e ngaahi tãpuaki te tau lava ◊o ma◊u ◊i he◊etau ◊ilo◊i heanga fakatõkilalo ◊a hotau ngaahi vaivaí.

285


286

Fakalakalaka ◊i ho Ngaahi Talånití

Taumu◊a Ke tokoni ◊i hono fakamahino ki he kalasí ◊a e founga ke hokohoko atu ai ◊enaufakalakalaka fakafaiakó.

◊I he fononga holo ◊a ◊πnoke ◊i hono kakaí, na◊á ne ongona ha le◊o mei he langí ◊okufekau◊i ia ke malanga◊i e fakatomalá ki he kakaí. “ ◊I he fanongo ◊a ◊πnoke ki he ngaahifolofolá ni, na◊á ne punou ia ki he kelekelé ◊i he ◊ao ◊o e ◊Eikí, ◊o ne fakatau folofola ◊ihe ◊ao ◊o e ◊Eikí ◊o pehå: Ko e hã kuó u ◊ilo◊i ai ◊a e ◊ofa ◊i ho ◊aó, ka ko e tamasi◊i på au,pea ◊oku fehi◊a ◊a e kakai kotoa på kiate au he ◊oku fa◊a tõ◊ohi ◊eku leá; ko ho◊otamaio◊eiki au ko e ◊uma◊ã?” (vakai, Mõsese 6:26–31).

“Pea folofola ◊a e ◊Eikí ◊o pehå kia ◊πnoke: ◊Alu atu ◊o fai ◊o hangå ko ◊eku fekau kiatekoé, pea ◊e ◊ikai fakalavea◊i koe ◊e ha tangata. Fakaava ho ngutú pea ◊e fakafonu ia, peate u foaki kiate koe ha ngaahi lea, he ◊oku ◊i hoku nimá ◊a e kakano kotoa på, pea te ufai ◊o fakatatau mo e me◊a ◊e hã ngali lelei kiate aú” (Mõsese 6:32, 34).

Na◊e ◊alu leva ◊a ◊πnoke ◊o fai fakatatau mo hono fekau◊i iá pea na◊e tãpuaki◊i ia ◊e he◊Eikí ◊aki ha mãlohi fakafaiako.

◊E ◊i ai ha ni◊ihi ◊i he kalasí te nau ongo◊i hangå ko ◊πnoké ◊i he taimi na◊á ne ma◊u aihono uiui◊i ke malangá—◊o nau ◊ilo◊i honau ngaahi vaivaí, pea ta◊e pau◊ia pe te naulava ◊o fai ia. Kuo fokotu◊utu◊u e låsoni ko ◊ení ke tokoni◊i kinautolu ke ◊ilo◊i e foungate nau lava ◊o hoko ai ko ha kau faiako lelei angé. ◊Oku fakatefito e låsoní ko ◊ení ◊i hetokoni ◊e ala ma◊u mei he ngaahi ma◊u◊anga nãunau fakalåsoni ◊a e Siasí, poupou ◊a ekau takí pea mo e ngaahi fakataha faiako fakalakalaká. Ka neongo ia, ◊oku mahu◊ingake ke fakamanatu kia kinautolu ko e ◊Eikí ◊a honau ma◊u◊anga tokoni tu◊ukimu◊a tahá.◊I he◊enau fakavaivai◊i kinautolu mo ngãue◊aki ◊enau tui ki he ◊Eikí, te Ne hanga ai ◊o“liliu ma◊anautolu ◊a e ngaahi vaivaí ke mãlohi” (◊Eta 12:27).

Teuteú 1. Kole ◊i ha ngaahi ◊aho ki mu◊a ki ha måmipa ◊o e kalasí pe taki fakauooti ke neteuteu ke lau e lea ko ◊eni na◊e fai ◊e Palesiteni Pilikihami ◊Iongi ◊i he peesi 287 ◊o etohí ni. Kole foki ki he tokotaha ko ◊ení ke teuteu mai ke fakamatala fekau◊aki moha me◊a na◊á ne a◊usia ◊a ia kuó ne mamata ai ki hono mo◊oni ◊o e fakamatalá ni.

2. Kole ki ha faiako mei he lakanga fakataula◊eikí pe ko e ngaahi houalotu kehé keha◊u ◊o lea ki he kalasí ◊i ha miniti ◊e tolu ki he nima, fekau◊aki mo e founga kuotokoni◊i ai ia ◊e ha taki.

3. Kole ki ha taki lakanga fakataula◊eiki pe fakahoualotu ke ha◊u ki he kalasí ◊o lea ◊iha miniti ◊e tolu pe nima ◊o fekau◊aki mo e founga ◊e lava ke poupou◊i ai ◊e he kautakí e ngãue ◊a e kau faiakó. Kole ki he tokotaha ko ◊ení ke fakatefito ◊ene leá ◊i hefakamatala ko ia he peesi 30 ◊o e tohí ni. Fakapapau◊i ◊oku mateuteu e tokotahá nike alea◊i e mahu◊inga ◊o e fetu◊utaki ◊a e kau faiakó mo e kau takí, vahevahe e


Låsoni

11

l ‰ s o n I 1 1 : F A K A L A K A L A K A ◊ I H O N G A A H I TA L ‰ N I T Í

ngaahi me◊a kuo a◊usiá, alea◊i e ngaahi fie ma◊u ◊a e fakafo◊ituitui ◊i he kõlomú pekalasí pea mo fekumi ke ma◊u ha tokoni mo ha fale◊í. (◊E tokoni ke kole ki ha taki◊oku ngãue mo e faiako te ne fai e fakamatala ◊i ◊olungá.)

4. Ako e konga he tohí ni ko e “Fakalakalaka ◊i ho Ngaahi Talånití” (peesi 23–30).

5. Mou toe vakai◊i e fakamatala fekau◊aki mo e fakataha faiako fakalakalaká ◊i he peesi◊i he tohi Fakalakalaka Hono Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ma◊á e Takí.Teuteu ke lea ◊i ha miniti ◊e tolu pe nima fekau◊aki mo e founga ◊e lava ke tokoni aie ngaahi fakataha faiako fakalakalaká ke feau e ngaahi fie ma◊u fakafo◊ituitui ◊a ekau faiakó. Ke hoko ko ha konga ◊o e fakamatala ko ◊ení, fakahã ki he kalasí ◊a etaimi ◊e fai ai e ngaahi fakataha faiako fakalakalaká pea ko hai ◊oku totonu ke kauki he fakataha ko iá. (Kapau ◊oku ◊ikai ko e kou◊õtineita koe ◊o e fakataha faiakofakalakalaká, te ke lava ◊o kole ki he kou◊õtineita ◊o e faiako fakalakalaká ke ne fai eleá ni.)

6. Teuteu ke vahevahe ha me◊a ◊e taha pe ua te ke lava ke fakakau ◊i he siate hepeesi 27.

7. Ki mu◊a pea kamata ◊a e kalasí, hanga ◊o faka◊ali◊ali mai e ngaahi ma◊u◊anga tokoni◊oku lolotonga faka◊aonga◊i ◊e he Siasí ◊a ia ◊e lava ◊o ma◊u ◊i homou feitu◊ú. Teuteuke fakamoleki ha miniti ◊e tolu ki he nima ◊i hono fakamatala◊i e ngaahi nãunau ko◊ení. Kapau ◊e lava ◊o ma◊u e ngaahi nãunau ◊oku hiki ◊i he peesi 123 ◊o e tohí ni,pea fakakau kinautolu ◊i hono faka◊ali◊alí.

◊I he◊etau ngãue ko ia ke tokoni ki he tokotaha kotoa på ◊oku tau ako◊í, ◊okutotonu ke tau toutou faifeinga ke fakalakalaka.

Talateú Kole ki ha måmipa ◊o e kalasí pe taki ◊i he uõtí ke ne lau e lea ko ◊ení:

Na◊e pehå ◊e Palesiteni Pilikihami ◊Iongi ◊oku hanga ◊e he ◊Eikí ◊o ◊omi “ha me◊a si◊i he◊aho kotoa på ki hono kau muimuí, pea kapau te nau fakalakalaka ai, te ne toe ◊oangekia kinautolu ◊a pongipongi ◊o ki◊i lahi ange, pea toe lahi ange he ◊aho hono hokó.◊Oku ◊ikai ke ne toe tãnaki mai ha me◊a ki he me◊a ko ia ◊oku ◊ikai ke nau fakalakalakaaí” (Discourses of Brigham Young, sel. John A. Widtsoe [1941], 90).

Kole ki he tokotaha ne ◊osi vahe ki aí ke ne fakamatala fekau◊aki mo ha me◊a ne hoko◊a ia ne ne mamata ai ki hono mo◊oni ◊o e leá ni.

Fakamamafa◊i ange ◊oku kaungatonu e tefito◊i mo◊oni ko ◊eni ne ako◊i mai ◊e Palesiteni◊Iongí ki he◊etau ngaahi ngãue fakafaiako ◊i he ongoongoleleí. ◊Oku tau ma◊u e tokoni◊a e ◊Eikí ◊i he◊etau hokohoko feinga ke fakalakalaka ◊i he me◊a kuó Ne foaki maí. ◊Okufakatefito e låsoni ko ◊ení ◊i he ngaahi me◊a te tau lava ◊o fai ke fakalakalaka ai ◊etaufaiakó. ◊Okú ne toe alea◊i foki e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊oku ala ma◊u ◊i he Siasí ketokoni◊i ◊aki kitautolu he ngãué ni.

◊Oku ◊omi ◊e he Siasí ha ngaahi ma◊u◊anga tokoni ke tokoni ki he fakalakalaka ◊o◊etau faiakó.

Ngaahi Lipõtí Laipeli ◊o e Falelotú

Fakamatala◊i ange kuo fokotu◊utu◊u pea ◊omi ◊e he Siasí ha ngaahi nãunau ke tokonike tau ako◊i lelei ange ai e ngaahi låsoní. Tataki e tokanga ◊a e kau måmipá ki he



287


faka◊ali◊ali na◊á ke fokotu◊utu◊u ki mu◊a pea kamata e kalasí (vakai ki he fika 7 ◊o e“Teuteú.”) Fakamoleki ha ngaahi miniti si◊i ke ke fakamatala◊i ai e ngaahi nãunaú pea◊oange ki he kalasí ha faingamãlie ke nau fai ha ngaahi fehu◊i. Fakalotolahi◊i e kalasíke nau ◊a◊ahi ki he laipeli ◊o e falelotú ◊o ako ke lahi ange ai ki he ngaahi nãunau ko◊ení mo ha ngaahi nãunau kehe ◊e ala tokoni kia kinautolu ◊i he◊enau ngaahi låsoní.

Fakamatala ange ◊oku ◊ikai ngata på ◊i he ngaahi nãunau fakalåsoní ka ◊oku toe ◊omifoki ◊e he Siasí mo ha ngaahi ma◊u◊anga tokoni kehe ke tokoni ke tau fakalakalakafakafaiako ai. Mou alea◊i e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ko ◊ení ◊o hangå ko ◊ene hã ◊i laló:

Ko Hono Poupou◊i ◊o e kau Faiakó ◊e he Takí

Kole ki he taki mo e faiako ne vahe ki aí ke na vahevahe ◊ena ngaahi fakamatalafekau◊aki mo hono poupou◊i ◊e he takí ◊a e kau faiakó (vakai ki he fika 2 mo e 3 ◊i he“Teuteú.”)

Hili e fakamatala ko ◊ení, fakaafe◊i e kalasí ke nau fai ha ngaahi fehu◊i fekau◊aki mohono poupou◊i ◊e he takí ◊a e kau faiakó. Fakaafe◊i foki kinautolu ke nau alea◊i hangaahi founga ◊e lava ke tokoni ai e fa◊ahinga poupou peheé ke fakalakalaka ◊enauhoko ko ha kau taki mo ha kau faiakó.

Fakahaa◊i e ngaahi ongo ◊okú ke ma◊u ki hono mahu◊inga ke poupou◊i ◊e he kau takí ◊ae kau faiakó.

Ngaahi Fakataha Faiako Fakalakalaká

Fakamatala ki he kalasí ◊o fekau◊aki mo e ngaahi fakataha faiako fakalakalaká (vakai kihe fika 5 ◊o e “Teuteú.”)

Ko e Kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí

Fakamahino ange ko e kalasi ko ◊ení ko ha ma◊u◊anga tokoni ia ◊e taha ◊oku ◊omi ◊e heSiasí ke tokoni ke fakalakalaka ◊etau faiakó.

◊Oku totonu ke tau toutou vakai◊i e lelei ko ia ◊o ◊etau faiakó.

Fakamatala◊i ange ◊oku totonu ke tau hokohoko vakai◊i e founga ◊oku tokoni◊i ai ◊ehe◊etau ngaahi ngãué ◊a e ni◊ihi ◊oku tau ako◊í. Kole leva ki he kalasí ke nau vakai ki hepeesi 27 ◊o e tohí ni. ◊Ai ke nau hiki e siaté ki he◊enau tohi fakamatalá.

Kole ki he kalasí ke fakafoki ◊enau manatú ki he ngaahi uike ki mu◊á, ◊a å ne kamataai e kalasí ni. Fakaafe◊i ke nau fakakaukau ki he ngaahi ngãue ne vahe ange ke fai hengaahi låsoni ki mu◊á. Tokoni leva ke nau faka◊aonga◊i e siaté ke fakafuofua◊i ai efakalakalaka ◊o ◊enau faiakó. Fekau ke nau hiki ha mãlohinga mo ha vaivai ◊e taha◊oku nau ma◊u ◊i he◊enau faiakó. Fakalotolahi◊i ke nau hiki ha fakamatala fekau◊aki moe me◊a te nau lava ◊o fai he taimí ni ke toe fakalakalaka ange aí pea pehå foki ki hataukei ◊e taha ◊oku fie ma◊u ke nau fakatupulekiná. (Ke ma◊u ha fakamatala fekau◊akimo e fakafuofua◊i ko ◊ení, vakai ki he s∏pinga ◊i he peesi 27).

Fakamatala◊i ange ◊e tokoni ke nau kamata heni. ◊Oku totonu ke nau fakafonu e siaté◊iate kinautolu på. ◊I he◊enau fai iá, te nau lava ◊o vakai◊i ai e “Fa◊u ha PalaniFakalakalaka Ho◊o Faiakó,” he peesi 26–29 ◊o e tohí ni.

◊Ekitivit∏ ◊i he TohiFakamatalá

288

l ‰ s o n I 1 1 : F A K A L A K A L A K A ◊ I H O N G A A H I TA L ‰ N I T Í

Hili hono ma◊u ◊e he kalasí ha ki◊i taimi ke hiki ai ◊enau siaté, hanga ◊o fakahaa◊i ho◊oholi ke fakalakalaka ange ho◊o faiakó. Vahevahe mo e kalasí ha me◊a ◊e taha pe ua te kefakakau ma◊au ◊i he siaté ni. (vakai ki he fika 6 ◊o e “Teuteú.”)

Leá Fakamahino◊i ki he kalasí ◊e tokoni◊i kinautolu ◊e he ◊Eikí ◊i he◊enau feinga ke toefakalakalaka angé. Kole ki ha taha he kalasí ke ne lau ◊a e lea ◊a Palesiteni Såmisi E.Fausi he peesi 23 ◊o e tohí ni.

Faka◊osí

Toe lau e lea ko ia ◊a Pilikihami ◊Iongí. Fakamatala◊i e ngaahi ongo ◊okú ke ma◊u kihono mahu◊inga ◊o e tefito◊i mo◊oni ko iá. Kapau ◊oku kei toe ha taimi, peá kevahevahe ange e talanoa kia ◊πnoké, ◊o hangå ko ia ◊oku hã ◊i he fakatokanga ki hefaiakó he peesi 286.



1. Fetu◊utaki ki he kau taki ◊o ◊enau ngaahi houalotú ◊o vahevahe ange ha ngaahime◊a ne a◊usia, alea◊i e ngaahi fie ma◊u ◊a e ni◊ihi fakafo◊ituitui ◊i he kõlomú pekalasí pea fekumi ke ma◊u ha tokoni mo ha fale◊i. (Kapau ◊oku ◊ikai ke ma◊u ◊e hekau måmipa ◊o e kalasí ha ngaahi uiui◊i fakafaiako, fakalotolahi◊i ke nau talanoamo ha måmipa ◊o e fãmilí, kou◊õtineita faiako fakalakalaká pe ko koe, ke mo alea◊ie me◊a kuo nau ako ◊i he kalasí ni.)

2. Mou toe vakai◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ne ako◊i ◊i he låsoni ko ◊ení ◊aki ha◊amouako e konga ◊i he tohí ni ko e “Fakalakalaka ◊i Ho Ngaahi Talånití” (peesi 23–30).Hokohoko atu ho◊omou ngãue◊i ◊enau palani ke fakalakalaká.

3. Ha◊u ki he kalasí he uike kaha◊ú ◊okú ke mateuteu mai ke fai ha ngaahi fakamatalaki he ngaahi me◊a kuó ke akó pe ko e founga kuo nau tupulaki ai koe◊uhí ko ekalasí ni. ◊Oku totonu ke miniti på ◊e tolu pe nima e ngaahi fakamatalá, ◊ofakatatau på mo e tokolahi ◊o e kalasí. ◊Oku totonu ke kau ai ha ngaahi lipooti ◊i he(a) founga kuo nau liliu ai ◊i he◊enau hoko ko ha kau faiakó koe◊uhí ko ha ngaahime◊a kuo nau ako (b) me◊a ◊oku nau toutou fie fakahoko ke fakalakalaka ai ◊enau fa-iakó.



289


290

Mou ◊Alu Atu ◊o Ako◊i

Taumu◊a Ke ◊oange ki he kau måmipa ◊o e kalasí ha faingamãlie ke nau fefakamãlohia◊aki ai ◊ihe◊enau feinga ke fakalakalaka ◊enau faiakó.

Na◊e ako◊i mai ◊e he ◊Eikí ha tefito◊i mo◊oni mahu◊inga fekau◊aki mo hono ako◊i ◊o eongoongoleleí ◊i he◊ene folofola ko ia, “Mou fakanofo ◊iate kimoutolu ha faiako pea◊oua ◊e tuku ke lea kotoa fakataha; kae tuku ke lea tokotaha på ha taha, pea tuku kefanongo kotoa på ki he◊ene ngaahi leá, koe◊uhí ka ◊osi lea kotoa på ke felanga◊akihake kotoa, pea ke ma◊u ◊a e faingamãlie tatau ◊e he tangata kotoa på” (T&F 88:122).

◊Oku ◊omi ◊e he låsoni fakamuimuitaha ko ◊eni ◊i he kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí,ha faingamãlie ki he kau måmipa ◊o e kalasí ke nau feako◊i◊aki mo felangahake◊aki ◊ihe◊enau vahevahe ko ia e ngaahi ongo ◊oku nau ma◊u fekau◊aki mo e ngaahitokãteline, ngaahi tefito◊i mo◊oni, pea mo e ngaahi founga kuo nau ako he kalasí ni.Fokotu◊utu◊u lelei e låsoní ke ma◊u ◊e he tokotaha kotoa på he kalasí ha taimi ke kaumai ai.

Teuteú 1. Fakamanatu ki mu◊a ki he kalasí ◊a e ngaahi ngãue ne vahe ange ko e teuteu ki helåsoni ko ◊ení (vakai, ki he ngaahi ngãue fika 3 ke fai ◊i he peesi 289).

2. Fakakaukau◊i e founga kuo fakalakalaka ai e tokotaha kotoa på lolotonga e kalasí nipea mo e me◊a kuó ke ako mei he måmipa takitaha. Mateuteu ke vahevahe hani◊ihi ◊o e ngaahi fakakaukau ko ◊ení ke hoko ko ha konga ◊o e låsoní.

Fai ho◊o fakamo◊oni fekau◊aki mo e mahu◊inga ◊o hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí peamo e faingamãlie lelei ke ke hoko ai ko ha faiakó. Lau ange leva ◊a e lea ko ◊eni na◊efai ◊e ◊Eletã Sefil∏ R. Hõlaní peá ke kole ki he kalasí ke nau fakafanongo lelei ki hefounga ◊oku hanga ai ◊e he lea ko ◊ení ◊o fakamatala◊i kongokonga lalahi e kalasi ko◊eni:

“Tatau ai på pe ◊oku tau ako◊i ◊etau fãnaú ◊i ◊api pe ◊oku tau tu◊u ◊i mu◊a ◊i haha◊oha◊onga ◊i he lotú, ◊oua mu◊a te tau ◊ai ke faingata◊a hono ◊ilo◊i ◊etau tuí. Manatu◊i,◊oku fie ma◊u ke tau hoko ko ha kau faiako “mei he ◊Otuá.” ◊Oua na◊á ke t°tuu◊i ◊a engaahi tenga ◊o e veiveiuá. Faka◊ehi◊ehi mei ho◊o kumi ho◊o lelei ◊a◊aú. Ako◊i ◊a etokãteline kuo fakahaá. Fakahoko ha [fakamo◊oni] mei he lotó. Lotu peá ke fakahokomo feinga ke fakalakalaka. Teuteu lelei ◊a e ngaahi låsoní. Fai ◊a e ngaahi malanga◊oku fakatefito ◊i he folofolá. ◊I he◊etau ngaahi fakataha fakatakimu◊á, tau fakahokofakatou◊osi mu◊a “hono ako◊i mo langaki haké” ◊o hangå ko e lau ◊a e Fakahaá,koe◊uhí ke hoko ◊a ◊etau faiako ◊i he ngaahi me◊á ni kotoa ◊o ha◊u ia ‘mei ‘◊olunga.’ Koe leleí ◊e ma◊u ia ◊e he Siasí pea pehå kiate kimoutolu, ◊o hangå ko e lea ◊a Paula ki he



Låsoni

12

l ‰ s o n I 1 2 : M o u ◊ A l u A t u ◊ o A k o ◊ i

kakai Lomá, ‘Ko koe ◊okú ke akonaki◊i ◊a e taha kehé ◊oku ◊ikai te ke akonaki◊i koe?’” (◊i he Conference Report, Apr. 1998, 33; pe T°hulu, Siulai 1998, 30).

Fakaafe◊i e måmipa takitaha ◊o e kalasí ke fakahoko ◊ene leá (vakai ki he fika 1 ◊o e“Teuteú).

Faka◊osí

Vakai◊í ◊O ka toe lahi e taimí, hanga ◊o vahevahe ho◊o vakai ki he fakalakalaka ◊a e kaumåmipá he lolotonga e kalasí ni (vakai ki he fika 2 ◊i he “Teuteú”). Lea fekau◊aki mo hangaahi me◊a kuó ke ako mei he kau måmipa ◊o e kalasí.

Fakamo◊oní Fai ho◊o fakamo◊oní ◊o fakatatau mo e ue◊i ◊a e Laumãlié. Te ke lava ◊o fakahaa◊i ho◊o tuimãlohi, fakalotolahi mo ho◊o poupou ki he õ atu ko ia ◊a e kalasí ke ako◊i eongoongoleleí.

291

FAKAHOKOHOKO FAKAMOTU◊ALEÁ

293

A

Ako fakafãmili e folofolá, ngaahi faingamãlie ako◊i ◊i he,16, 153, 167–168

Ako ma◊ulotó, ko ha founga fakafaiakó, 210–211Ako fakamãtoato

fatongia fakafo◊ituituí ke, 67–68, 255–57ngaahi fokotu◊u ki hono tanumaki e, 68, 258–60fatongia ◊o e faiakó ke tanumaki e, 67–68, 255–60

Akó fa◊ufa◊u ha palani fakatãutahá, 17–18ngaahi fakakaukau ke fakatupulekina, 18mahu◊inga ki hono ma◊u e folofola ◊a e ◊Otuá, 15fie ma◊u ki hono ◊ilo◊i e ngaahi mo◊oni ◊oku fufuu◊í, 15◊a e folofolá mo e ngaahi lea ◊a e kau palõfita ◊i he

ngaahi ◊aho ki mui ní, 15–18ko hono fokotu◊u ha taimi ki he, 17

Akonaki◊í, ko ha founga fakafaiakó, 209Anga fakatõkilalo

mahu◊inga ke tali e tokoni ◊a e ◊Eikí, 274takiekina e ni◊ihi kehé ◊o fakafou ◊i he, 45–46, 268

Angamaluú, faiako ◊i he, 247–48Archibald, Dallas N., faiako ◊i he ◊ofá ◊okú ne

fakatupulekina e laumãlie ◊o e kau fanongó, 33◊Apasiá

ha◊u mei hono faka◊apa◊apa◊i ◊o e Tolu◊i ◊Otuá, 93◊uhingá, 93mahu◊inga ◊o e, 93–94, 187tã ha s∏pinga ◊o e, 93–94ngaahi founga ke ako◊i ◊aki e, 94

◊Apí, faiako ◊i he, 149–81◊Åtakai ◊o e akó

ngaahi ◊ulungaanga ◊o ha, 87, 262fakatupu ha, mo e fãnaú, 90–91, 100fakatupulekina ◊i hono teuteu◊i e lokiakó, 85s∏pinga ◊o e ako◊anga ◊o e kau palõfitá, 261–262fakatupulekina ◊o fakafou ◊i he fealålea◊akí, 70fatongia ◊o e fakafo◊ituituí ◊i hono, 87–88, 262–66k∏ ki hono mapule◊i e lokiakó, 84, 271

ngaahi fokotu◊u ki hono fakatupu ha, 85–100ngaahi fatongia ◊o e kau faiakó, 89–100, 261–71ako◊i e ni◊ihi kehé fekau◊aki mo ha, 87–88, 263–71

◊Åtama mo ◊Ivi, fekau◊i ke ako◊i ◊ena fãnaú 3, 234◊Aukai, ke ma◊u e folofola ◊a e ◊Eikí, 15–16

B

Ballard, M. Russell◊oku totonu ke faiako mo fakamaama e ngaahi

◊ekitivitií, 138ako ◊o e ongoongoleleí ◊i ◊apí, 154fekumi ke fakatupulekina e ◊ilo fakalaumãlié, 17falala ◊oku tuku ki he kau faiako ◊o e fãnaú, 126

Benson, Ezra Taftfakatokanga ki hono toe faka◊uhinga◊i e hisitõlia ◊o e

Siasí, 58ngaahi mãlohi ◊o e Laumãlié, 14taki mã◊oni◊oni ◊a e ngaahi tamaí, 156–57tomu◊a ma◊u e folofola ◊a e ◊Eikí, 15mãlohi ◊o e faiako ◊a e ngaahi fa◊eé, 159–61taumu◊a ◊o e ako◊anga ◊o e kau palõfitá, 261fakataha◊i e ngaahi fãmilí ◊e he ngaahi tala fakafonua

mã◊oni◊oní, 165–66ako faka◊aho ◊o e folofolá, 16ngaahi fokotu◊u ki he kau faiako faka◊apí, 178ako◊i e fãnaú ke mahu◊inga◊ia ◊i he ongoongoleleí, 251faiako mei he folofolá mo e kau palõfita ◊o e ngaahi

◊aho kimui ní, 57, 60fakaongoonglelei◊i ◊e he ◊Eikí ◊Ene kau tamaio◊eikí, 21ko e Laumãlié ◊oku mahu◊inga tahá, 244–45

C

Caldwell, C. Max, ◊oku tataki ◊e he Laumãlié ◊a honoteuteu◊i ◊o e låsoní, 52

Cook, Gene R.ko e faiako mo◊oní e Laumãlié, 45ako◊i fakafo◊ituitui ◊etau fãnaú, 170

F A K A H O K O H O K O F A K A M O T U ◊ A L E Á

E

Efiafi fakafãmili ◊i ◊apí, faiako ◊i he, 168Eyring, Henry B.

tataki e anga fakatõkilaló ki he fakafalala ◊i heLaumãlié, 246

mahu◊inga e uouangatahá mo e ◊ofá ki he akó, 87◊Ekitivit∏, ngaahi lau◊i pepa. Vakai ki he ngaahi lau◊i pepa

ke ngãue aí ◊Ekitivit∏, ngaahi mãú 195◊Ekitivitií, ngaahi

kulupu, ki hono ako◊i e to◊utupú, [144–45]ngaahi fakahinohino ki he palaní, [144–45]totonu ke ako◊i mo fakamaama, [138]◊ai ke faingofua ki he fãnau ∏kí, [138]

F

Fafanga◊í,ngaahi faingata◊a/tukupã ◊i hono foaki ha fafanga◊i

fakalaumãlié, 6–8ko S∏s° Kalaisi ◊a e ma◊u◊anga tokoni totonu ◊okú ne, 6fatongia ◊o e kau faiakó ki he kau fanongó, 6–8

Faiako ◊a◊ahí ko hono teuteu◊i mo hono fakaa◊u ◊o e põpoaki, 181ko hono fili e põpoaki, 180–81

Faiako (pe ko hono ako◊i) na◊e kamata ◊i he maama fakalaumãlié, 3, 234◊aki e Laumãlié, 43–52, 244–248◊i he fa◊ifa◊itaki◊angá, 19–20, 144, 154, 237mãlohi ◊o e fãnaú ke, 175ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊a e Siasí ki he, 123lolotonga e ma◊u me◊atokoni fakafãmilí, 168–69lolotonga e ngaahi ◊a◊ahi fakafo◊ituitui ki ho◊o fãnaú,

170mãlohi ◊o e ngaahi kuí ◊i he, 174mahu◊inga ◊o e, 3–5, 233–38◊i he ngaahi fakataha alålea fakafãmilí, 170◊i he efiafi fakafãmili ◊i ◊apí, 154, 168◊i he ngaahi faka◊eke◊eké, 189◊i he ngaahi fakataha fakatakimu◊á, 188◊i he ngaahi momeniti ne ◊ikai palaní, 145, 154, 171—

72◊i he ◊apí, 152–81◊a e mahu◊inga hono faka◊aonga◊i mã◊oni◊oni ◊o e

tau◊atãina ke filí, 3, 259tanumaki ◊o e laumãlié, 6–8ngaahi taimi tukupau, ◊i he ◊apí, 155, 167–70mãlohi takiekina ◊o e kãingá ◊i he, 174–75fatongia ◊o e kãingalotu kotoa på, 4–5, 234–35

fatongia ◊o e, ◊i he palani ◊a e Tamai Håvaní, 3–5,233–36

mãlohi takiekina ◊o e fãnaú ◊i he, 175–76fakafou ◊i hono ako fakafãmili ◊o e folofolá, 155, 167–68fakafou ◊i he lotu fakafãmilí, 155, 167◊i he taimi ◊oku ◊ikai ◊omi ai ha tohi låsoní, 117–18◊i he loto mãl°◊ia mo e angamaluú, 247–48◊i he anga fakatõkilalo mo e ◊ofa, 13, 33–34, 50, 239–42

Faiako faka◊apí ngaahi fakakaukau fo◊ou ki he, 178teuteu◊i mo hono fakaa◊u e põpoakí, 179filifili e põpoakí, 178

Faingata◊a◊ia fakaesinó. Vakai Kãingalotu ◊oku faingata◊a◊iafakaesinó

Fakafaiakó, ngaahi foungá. Vakai Ngaahi foungafakafaiakó

Fakafaiva◊í, 217–218 ngaahi fakatokanga ki hono, 204ko hono faka◊aonga◊i ◊o e, 202–03

Fakafanongó muimui ki he s∏pinga ◊a e Fakamo◊uí, 74mahu◊inga ◊o e, ◊i he faiakó, 71–74ngaahi fokotu◊u ki he kau faiakó, 73–74

Fakafehoanakí, faka◊aonga◊i ko ha founga fakafaiakó,209–10

Fakafehokotaki e folofolá, 64Fakafiefiá, ◊ikai fe◊unga ki hono tanumaki e laumãlié, 7Fakafo◊ituituí, mateuteu. Vakai Teuteu fakafo◊ituituí Fakafuofua◊i ho◊o fakahoko e låsoní, 121–22, 288Fakahinohino ki he tefitó, ko ha tokoni ki hono ako ◊o e

folofolá, 63Fakahoha◊así

fa◊a lava ◊o ta◊ofi ◊aki hano pukepuke e laumãlie ◊o efeako◊akí, 269–70

ngaahi fokotu◊u ki hono fakasi◊isi◊i e, 269–70Fakahokó

ngaahi fatongia ◊o e kau faiakó ke fakalotolahi◊i hono,82

ngaahi founga fakafaiako ◊oku nau fakalotolahi◊i, 82,195–96

Fakalahí, tokoni ke mahino e ngaahi potu folofolá, 60–61Fakalakalaka

siate ki hono palani ◊o e, 27fa◊u ◊o ha palani, 26–29ko hono fokotu◊u e ngaahi taumu◊a ki he, 27◊aki e tokoni ◊a e ◊Eikí, 28–29

Fakalaumãlié, natula pelepelengesi ◊o e anga, 14Fakalaumãlié, teuteú. Vakai Teuteu fakalaumãlié

294


Fakamahamahaló, faka◊ehi◊ehi mei ai, tauhi ke ma◊a etokãteliné, 57–58

Fakamo◊oní hanga ◊e hono fakahokó ◊o fakaafe◊i e Laumãlié, 47–48,

49tokoni ki he laumãlie ◊o e feako◊akí, 90◊uhingá, 47ngaahi s∏pinga ◊o e, 47–48ko hono ma◊ú mo hono fakamãlohiá, 48mãlohi ◊o e, ko ha konga ◊o e faiakó, 10, 47–48fakamãlohia ◊e he ngaahi me◊a kuo a◊usiá, 49

Fakato◊ú, ako◊i e fãnaú ◊i hono fakataha◊i, 138Faka◊apa◊apá, tokoni ki he laumãlie ◊o e feako◊akí, 90Faka◊osi ◊o ha låsoní

tuku ha taimi ki hono, 111fakamatala ◊o ha ngaahi faka◊osi ◊oku leleí, 111ngaahi s∏pinga ◊o e, 111–12

Falelotú, laipeli ◊o e, 123, 285Fãmilí

ngaahi s∏pinga kuo fokotu◊u ki hono mo◊ui◊aki eongoongoleleí ◊i he, 165–66

◊oku totonu ke fakamãlohia ◊e he akonakí ◊a e, 128, 141,153

Fãnau ta◊u fitú, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 133Fãnau ta◊u nimá, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 131Fãnau mahina ◊e hongofulu mã valú, ngaahi ◊ulungaanga

◊o e, 129Fãnau ta◊u valú, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 133–34Fãnau ta◊u hongofulu mã tahá, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e,

137Fãnau ta◊u uá, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 129–30Fãnau ta◊u tolú, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 130Fãnau ta◊u hongofulu mã ono, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e,

132Fãnau ta◊u hivá, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 136–37Fãnau ta◊u faá, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 130–31Fãnau ta◊u hongofulú, ngaahi ◊ulungaanga ◊o e, 137Fãnaú, ivi fakafaiako ◊o e, 174–75Fanga ki◊i tamapuá, 216–17Fanga ki◊i kulupu ∏kí, 197Fatongiá, fakafo◊ituitui, ki hono ako ◊o e ongoongoleleí.

Vakai Ako fakamãtoató Faust, James E.

me◊afoaki ◊o e tau◊atãina ke filí, 271ngaahi ngãue ◊a e ◊Eikí ◊o fakafou ◊i he anga fakatõkilaló

mo e faivelengá, 23Fa◊ifa◊itaki◊angá, ko ha founga fakafaiako, 205–206Fa◊o◊anga fakatãtã ◊oku takaí, 218–19Fealålea◊aki fakafa◊ahí, 215–16

Fealålea◊aki fakafãmilí, ngaahi faingamãlie ako◊i ◊i he, 170Fefakamo◊oni ◊akí, ko ha tokoni ki hono ako ◊o e folofolá,

62Fetu◊utaki mata ki he matá, ke fakatupulaki e tokanga ◊a e

kau akó, 78Filio◊í

siate ki hono ◊ilo◊í, 104◊o e ngaahi founga fakafaiakó, tokoni ki he laumãlie ◊o

e feako ◊akí, 80, 90hono ako◊í, 102–03, 276

Fokotu◊u e ngaahi taumu◊á, ki he fakalakalaká, 27Folofola ◊a e ◊Otuá

s∏pinga ◊a ◊Alamã ◊i hono faka◊aonga◊i ◊o e, 54◊i he folofolá mo e ngaahi lea ◊a e kau palõfitá, 55ko hono ma◊ú. Vakai Ko hono ma◊u e folofola ◊a e ◊Otuá mãlohi ◊o e, 54–55

Folofolá, ngaahi fakakaukau ki he faiako mei he, 60–65ko hono mahu◊inga ◊o e faiako mei he, 60fakafehokotaki ◊o e, 64ngaahi fakamatala ◊i he tafa◊aki ◊o e, 64–65ko hono faka◊ilonga◊i ◊o e, 63–65◊omi e ngaahi tali ki he ngaahi fehu◊i kotoa på, 55tokoni ki he akó ◊oku ma◊u ◊i he, 62–63ko hono akó, fakafãmilí, 16, 154, 167–68faiako mei he, ◊okú ne fakaafe◊i e Laumãlié, 49, 245ko hono ako◊i e fãnaú mei he, 65, 153◊uhinga na◊e tauhi fakatolonga mai ai kinautolú, 57

Fo◊oú, kãingalotu Vakai Kãingalotu fo◊oú Fuatotonú, ◊uhinga ◊o e, 21Futinoutí, ko ha tokoni ki hono ako ◊o e folofolá, 62

G

Grant, Heber J., faiako ◊i he fa◊ifa◊itaki◊anga, 19

H

Hales, Robert D.◊oku totonu ke tokoni◊i ◊e he mãtu◊á e fãnaú ke nau ◊ilo◊i

e Laumãlié, 172◊oku totonu ke faiako e mãtu◊á ◊i he anga fakatõkilalo,

tui, mo e lotu, 155Hikinima◊í, mei he kãingalotú, ◊okú ne ◊omi ha ivi, 21Hinckley, Gordon B.

◊uhinga ◊o e fuatotonú (pe fakaongoongolelei◊í), 21◊uhinga ◊o e angamaluú, 271fakatonutonu ◊i he ◊ofa, 96ko e faiako leleí ko e uho ia ◊o e tu◊unga fakatakí, 184,

235

295


hangå ◊a e tuí ko ha uoua, ◊oku fakamãlohia ◊i honofaka◊aonga◊í, 274

ngaahi fatongia ◊o e ngaahi tamaí ki honau ngaahifãmilí, 156

ngaahi mahu◊inga kãfakafa ◊o hono ako◊i ◊o eongoongoleleí, 3

faiako faka◊apí mo e faiako ◊a◊ahí, 177tauhi ke haohaoa e tokãteliné, 57fatongia toputapu ◊o e ngaahi fa◊eé, 160ngaahi fie ma◊u ◊a e kãingalotu fo◊oú, 39mãlohi ◊o e hivá ke fakaafe◊i mai e Laumãlié, 212faiako mei he lotó, 233ako◊i e tokãteliné mei he ngaahi tohi tapú, 60te tau lava ◊o fai ke lelei ange, 233fiekaia e mãmaní ki he me◊akai fakalaumãlié, 5, 237

Hiva mo fakamatala◊í, 214–15Hivá

totonú, ◊okú ne fakaafe◊i e Laumãlié, 49–59, 94, 211–12fakatupulekina e ◊apasiá, 95ko hono filifilí mo hono teuteu◊í, 210ngaahi fokotu◊u ki hono tataki e ngaahi hivá, 214faka◊aonga◊í, ko ha me◊angãue fakafaiako, 60–61,

211–15faka◊aonga◊í, ke ako◊i e fãnaú, 214

Hiva◊i ha talanoá. Vakai Hiva mo fakamatala◊í Holland, Jeffrey R.

hoko ko ha kau faiako “mei he ◊Otuá,” 290fatongia mahu◊inga ◊o e ngaahi fa◊eé, 160◊ikai ha ui ◊e mahu◊inga ange ◊i he faiakó, 3, 234faiako ◊i he ngaahi fakataha fakatakimu◊á, 187

Hunter, Howard W.Ngãue ◊a e ◊Otuá ◊i he faka◊ai◊ai, fa◊a kãtaki mo e kãtaki

fuoloa, 268fokotu◊u ha taimi tu◊u pau ki hono ako e folofolá, 17fakahaa◊i e Laumãlié ◊i ha ngaahi founga lahi, 51Faka◊aonga◊i e ngaahi tokoni ◊i he folofolá, 62

J

Jack, Elaine L., tauhi ki he ◊Eikí ◊o fakafou ◊i he faiako◊a◊ahí, 180

K

Kãingá, ivi fakafaiako ◊o e, 174–75Kãingalotu mãmãlohí, ko hono tokoni◊i ◊o e, 39Kãingalotu ◊oku faingata◊a◊ia fakaesinó

mole e fanongó, 41faingata◊a◊ia e leá, 42faiangata◊a◊ia fakae◊atamaí, 42

◊ilo◊i e ngaahi faingata◊a◊iá, 42ngaahi ma◊u◊anga tokoni ki he, 42◊ofa ◊a e Fakamo◊uí ki he, 41kovi e vakaí, 40

Kãingalotu fo◊oú, ngaahi fie ma◊u ◊a e, 39Kãingalotú, faiangata◊a◊ia fakaesinó. Vakai Kãingalotu ◊oku

faingata◊a◊ia fakaesinóKakai lalahí

◊ulungaanga anga maheni ◊o e, 147–48ngaahi faikehekehe fakafo◊ituitui ◊i he, 148ako◊í, 147–48

Kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleíngaahi låsoní, 233–34ko e teuteu ke ako◊i e, 228taumu◊á mo e vakai fakal°kufuá, 228–29

Kamata ◊o ha låsoni lelei, ◊oku tokoni ki he ◊ãtakai ◊o e feako◊akí, 89ngaahi s∏pinga ◊o e, 109ngaahi fakahinohino ki he,109

Kãsetevitioó, ngaahi. Vakai Ngaahi nãunau tokonifakafaiakó

Kau faiako faka◊apí ngaahi fatongia ◊o e, 178–79mahu◊inga ◊o e, ◊i he mo◊ui ◊a e kãingalotú, 178–79, 237

Kau Fakafofonga, ◊o e ◊Eikí ◊a e kau faiakó, 8Kau takí

ngaahi ◊a◊ahi ki he lokiakó ◊a e, 30ngaahi tefito◊i mo◊oni ki he faiako lolotonga e ngaahi

faka◊eke◊eké, 189fatongiá ke faiako, 30, 184–92fatongiá ke poupou◊i e kau faiakó, 30, 191–92, 287–88fatongiá ke tokoni◊i e kau faiako fo◊oú, 30ngaahi fokotu◊u ki hono ako◊i ◊o e kau faiakó, 30,

191–92ngaahi fokotu◊u ma◊á e, ◊i he faiako he ngaahi fakataha

fakatakimu◊á, 187fetu◊utaki ◊a e kau faiakó mo e, 30ako◊i e ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊e ala ma◊u ◊e he, 123

Kau fakaafe ke leá, 208Kau he kalasí

ko hono poupou◊í, ◊i he kalasi Ako◊i ◊o e Ongoongoleleí,229

fatongia fakafo◊ituitui ki he, 79ngaahi founga ke poupou◊i ◊aki e kau akó ke nau, 78–79

Kau palõfita uiui◊i ke faiako, 3◊o e ngaahi ◊aho kimui ní, ako e ngaahi akonaki ◊a e, 17ngaahi lea ◊a e, fakaafe◊i e Laumãlié, 49

296


Kau faiako ◊a◊ahí mahu◊inga ◊o e, ◊i he mo◊ui ◊a e kãingalotú, 180, 237ngaahi fatongia ◊o e, 180–81

Kau faiakó kau fakafofonga ◊o e ◊Eikí, 8ngaahi fakatokanga ki he, 57–58fetu◊utaki ki he kau takí, 30tokoni ki he laumãlie ◊o e feako◊akí, 86–100, 261–71poupou◊i e ako fakamãtoató, 66–82, 255–59tanumaki e laumãlié, 6–8mãlohi ◊o e, 3–5, 234–36ngaahi me◊angãue ◊i he to◊ukupu ◊o e ◊Eikí, 45ngaahi ◊ulungaanga lelei ◊oku mahu◊inga taha ki he, 28ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊oku ◊atã ki he, 123, 287–88tokoni◊i e ni◊ihi kehé, 37–38fakamãlohia e ngaahi fãmilí, 127ako◊i e tokãteline haohaoá, 57–58, 249–52mahino kia kinautolu ◊a e ni◊ihi ◊oku nau ako◊í, 35–36

Kimball, Spencer W.faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi akonaki ta◊e fakalotú, 58,

251ko hono fakafuofua◊i ◊etau faiakó, 121mãlohi ◊o e kau faiako faka◊apí mo e kau faiako ◊a◊ahí,

236mo◊ui◊aki e me◊a ◊okú ke ako◊í, 19malu◊i e fãnaú mei he ngaahi akonaki loi mei tu◊á, 7toutou fekumi ◊i he folofolá, 253ko e ◊apasiá ko ha mãlohi ia ma◊á e leleí, 93mahu◊inga ◊o e vahe◊í, 21fie ma◊u e akó ki hono ◊ilo◊i e ngaahi mo◊oni ◊oku pulí,

260Ko hono ma◊u ◊o e folofolá

◊i he ako mo e tui, 15na◊ina◊i kia Hailame Sãmita, 15fie ma◊u ki he faiako mãlohí, 15–16fakafou ◊i he lotu mo e ◊aukai, 15–16fakafou ◊i he talangofuá, 15

Ko hono faka◊ilonga◊i ◊o e folofolá, 62–64

L

Laipeli, ◊o e falelotú, 123, 287Laku tavale mai e ngaahi fakakaukaú

founga hono faka◊aonga◊í, 196–97ke fakatupu fakakaukau, 196

Laumãlie fakaa◊u e mo◊oní, 45ko hono tokoni◊i e ni◊ihi kehé ke nau ◊ilo◊i e, 52, 170mãlohi ◊o e, ◊iate kitautolú, 14mo◊ui taau mo e, 14, 20, 246–48

mahu◊inga ki he faiako leleí, 45–46ko hono ma◊u ◊o e, 14, 246–48ko hono teuteu◊i ◊o e låsoní ◊aki e, 52, 114, 116ko hono ◊ilo◊i ◊o e, 51–52ko e faiako ◊aki e, 44–52, 244–48ko e faiako mo◊oní, 45–46ngaahi founga ke fakaafe◊i ◊aki e, 49–50, 245fakamo◊oni◊i ◊o e, poupou◊i e kau maí, 82

Laumãlie Mã◊oni◊oní. Vakai Laumãlié Laumãlié, ◊oku totonu ke tanumaki ◊e he akonakí ◊a e, 5–7Leahala ◊akí, faka◊ehi◊ehi mei ai ke tauhi ke haohaoa e

tokãteliné, 59Lee, Harold B.

fakapapau◊i ◊oku ◊ikai ma◊u hala ◊e ha taha ◊a eongoongoleleí, 57

ngaahi ◊ulungaanga mahu◊inga ◊o e kau faiakó, 28Liliu e ngaahi låsoní

fakatefito he fie ma◊u ◊a e ta◊u motu◊á, 35ngaahi s∏pinga, 119

Loto vilitakí, tokoni ki he laumãlie ◊o e feako◊akí, 90Lotu fakafãmilí, ngaahi faingamãlie ako◊i ◊i he, 154, 167Lotú

mahu◊inga ki he fakamo◊oní, 48fakafãmilí, ngaahi faingamãlie ako◊i ◊i he, 154, 167ko hono fakaafe◊i e Laumãlié ◊o fakafou ◊i he, 49, 245,

246mahu◊inga ki hono ma◊u e folofola ◊a e ◊Eikí, 15–16fie ma◊u ki hono ma◊u e ◊ofa faka-Kalaisí, 13

M

Maama Fakalaumãlié, ◊uluaki ako◊í na◊e fai ◊i he, 3, 234Mahinó,

ko hono fakafuofua◊i e, ◊a e kau akó, 81fakatupulekina ◊o fakafou ◊i he ngaahi fealålea◊akí, 70

Mahu◊inga◊iá, fakatupulaki ◊o fakafou ◊i he ngaahifealålea◊akí, 70

Mãmãlohí, kãingalotú, Vakai, Kãingalotu mãmãlohí Mapule◊i leleí, ◊e tokoni hano fakatupu ha ◊ãtakai ◊o e

feako◊aki ki he, 267Maxwell, Neal A., ngaahi fie ma◊u fakafo◊ituitui ◊a

kinautolu ◊oku mou ako◊í, 35–36Ma◊u me◊atokoni fakafãmilí, ngaahi faingamãlie ako◊i

lolotonga e, 168–69McConkie, Joseph F., ngaahi fakatokanga ki he kau faiako

◊o e ongoongoleleí, 57–58McConkie, Bruce R.

fakafehokotaki e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o eongoongoleleí mo e ngaahi fie ma◊u ◊a e kaufanongó, 9–10

297


lototo◊a ◊i hono fakamo◊oni◊i ◊o S∏suú, 19fatongia fakafo◊ituitui ke ako e ongoongoleleí, 67◊ikai ha me◊a ◊e toe mahu◊inga ange ◊i hono ma◊u e

Laumãlié, 14mãlohi ◊o e fakamo◊oní, 47fakafelãve◊i e folofolá ki he me◊a ◊oku tau a◊usiá, 221ako◊anga ◊o e kau palõfitá, 261faiako ◊aki e mãlohi ◊o e Laumãlie Mã◊oni◊oní, 9ako◊i e ngaahi tokãteline ◊o e fakamo◊uí, 6ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o e ongoongoleleí, 8–10faiako mei he ngaahi ngãue tu◊u paú, 8–10tu◊utu◊uni faka◊otua ◊o e faiakó, 8–10kau faiakó ko e kau fakafofonga kinautolu ◊o e ◊Eikí, 8fakamo◊oni◊i e ngaahi akonakí, 11, 47

McKay, David O.◊uhinga ◊o e ◊apasiá, 93ko hono tataki e kau akó ke nau ◊ilo◊i mo ongo◊i e me◊a

◊okú ke faí, 285fatongia ◊o e faiakó ke fili e founga lelei taha ke

fakahokó, 102fakamo◊ui ◊e he fakamo◊oní ◊a e akonakí, 48

Monson, Thomas S.fakamãlohia ◊e he ◊Otuá ◊a kinautolu kuo uiui◊í, 21, 248mãlohi fakafaiako ◊o e kau takí, 186fatongia ◊o e mãtu◊á ke ako◊i e fãnaú, 153–54mãlohi ◊o e fa◊ifa◊itaki◊angá, 19ko e tokoni◊i e ni◊ihi kehé, 38talanoa mei he kei si◊í ki hono fakatupu ha laumãlie ◊o

e feako◊akí, 264faiako ◊i he ngaahi lokiako ◊o e Siasí, 234, 235faiako ◊i he ngaahi faka◊eke◊eké, 189

Mo◊ui fakafalala kiate kitá, ◊i hono ako ◊o e ongoongoleleí.Vakai Ako fakamãtoató

N

Nelson, Russell M.lava ◊e he fãnaú ke ako◊i e ni◊ihi kehé, 175takiekina malu◊i ◊o e tokãteline ◊o e ongoongoleleí, 55,

274Ngaahi faka◊eke◊eké, faiako e kau takí ◊i he, 189Ngaahi Talí, tali ◊oku ◊ikai tonú, 71–72, 76Ngaahi founga fakafaiakó

ngaahi veesi ◊ekitivitií, 195ngaahi founga fakahokó, 195–96ngaahi ◊ekitivit∏ ke takiaki◊i e tokangá, 196ngaahi nãunau tokoni fakafaiako, 196laku tavale mai e ngaahi fakakaukaú, 196–97fanga ki◊i kulupu ∏kí, 197ngaahi me◊a ke ako mei aí, 197–98

palakipoé, 199–200siate ◊o e, 104lautohi fakahivá, 200ngaahi låsoni fakafehoanaki mo fakataumu◊á, 200–01,

273–75ngaahi fakatãtaa◊í, 202–03papa fakatãtaá, 203fakafaiva◊í, 203–04ngaahi ◊ekitivit∏ tã fakatãtaá, 204–05ngaahi s∏pingá, 205–06papa tupenu sipí, 206ngaahi va◊ingá, 206–08kau fakaafe ke leá, 209founga ke filifili aí, 105–06akonaki◊í, 209fakafehoanakí, 209–10ngaahi mapé, 210ako ma◊ulotó, 210–11hivá, 211–13hiva ◊oku fakamatala◊í, 213–14ngaahi faiva tu◊uma◊ú, 214ngaahi fealålea◊aki fakafa◊ahí, 214–15ngaahi ◊∏misi pepá, 215ngaahi fakatãtaá, 215ngaahi tamapua ◊oku fa◊oakí, 215–16fakafaiva◊í, 216fakamatala◊í, 216–17faiva ◊o fakafofonga◊í, 217fa◊o◊anga fakatãtã ◊oku ve◊eteká, 217–18totoni ke tokoni◊i e kau akó ke mahino mo nau

manatu◊i pea nau fakahoko e ngaahi tefito◊i mo◊oní,101, 116, 272–73

ngaahi tu◊u◊angá, 138, 219ngaahi talanoá, 220–23, 278–79filio◊í, 80, 90, 89–102–03, 276ngaahi me◊a ◊oku mamata◊í, 223–24ngaahi lau◊i pepa ngãué, 224–25

Ngaahi faka◊uhingá, ngaahi fakatokanga ki hono faifakatãutaha mo ta◊e fakalotú, 58, 251

Ngaahi låsoní ko hono fulihí, 119ko hono fakafuofua◊i hono fai ◊o e, 121–22ma◊u ◊o e, ◊i he mo◊ui faka◊ahó, 24–25ngaahi founga ke kamata aí, 109ngaahi founga ke fakama◊opo◊opo aí, 111–12

Ngaahi fa◊eé fatongia faka◊otua ◊o e, 159ngaahi fokotu◊u ki he, ki hono ako◊i ◊o e fãnaú, 159–60fatongia fakafaiako ◊o e, 159–60

298


Ngaahi fakamatala he tafa◊aki ◊o e tohí, ◊i he folofolá,64–65

Ngaahi tali ◊oku ◊ikai tonú, ngaahi fokotu◊u ki hono tali ◊oe, 71–72, 76

Ngaahi me◊a ◊oku hiki tepí, Vakai Ngaahi nãunau tokonifakafaiakó

Ngaahi nãunau tokoni fakafaiakó Lao ◊o e Siasí ki hono faka◊aonga◊i ◊o e, 196ngaahi fokotu◊u ki hono faka◊aonga◊i, 196

Ngaahi Fakataha Fakalakalaká. Vakai Ngaahi fakatahafaiako fakalakalaká

Ngaahi tokouá mo e tuofãfiné, mãlohi fakafaiako ◊o e,174–75

Ngaahi fakakaukaú, ko hono tãnaki mo hono lekooti ◊o e,25

Ngaahi fakatahá, faiako ◊i he ngaahi fakatahafakatakimu◊á, 187

Ngaahi palopalema faka◊ulungãngá. Vakai ◊ulungaangakoví

Ngaahi ◊ulu◊itohí, ko ha tokoni ki hono ako ◊o e folofolá,62

Ngaahi låsoni fakataumu◊a, 200–01, 273–74Ngaahi ◊ekitivit∏ fakakulupu, ke ako◊i ◊aki e to◊u tupú,

144–45Ngaahi ◊ata tu◊uma◊ú, 215Ngaahi kuí, takiekina fakafaiako ◊a e, 174Ngaahi mamana ◊o e ongoongoleleí

faka◊ehi◊ehi mei hono ako◊i e, 59faka◊uhingá, 59

Ngaahi Va◊ingá ko ha founga fakafaiako, 206–08ngaahi fakahinohino ki hono filifili ◊o e, 206–07

Ngaahi ◊∏misi lau◊i pepá, 216Ngaahi mapé

ko ha tokoni ki hono ako ◊o e folofolá, 62ko hono faka◊aonga◊í, ki he faiakó, 210

Ngaahi ◊ekitivit∏ ke takiaki◊i ◊aki e tokangá, 196Ngaahi Tamaí

ngaahi fokotu◊u ki he founga taki mã◊oni◊oní, 156–57fatongia fakafaiako ◊o e, 156–57

Ngaahi hivá. Vakai Hivá Ngaahi lau◊ipepa ngãué, 224–25Ngaahi fakapoto ◊a e tangatá, faka◊ehi◊ehi mei hono ako◊i

e, 250Ngaahi fakatãtaá, 216Ngaahi fealålea◊akí

ngaahi lelei ◊o e, 60, 70faka◊osi ◊o e, 74ngaahi fakahinohino ki hono faka◊osi ◊o ha, 70–72,

279–80

◊aonga ◊i hono fakafuofua◊i e mahino ◊a e kau akó, 70, 81Ngaahi mãlohingá, ko hono fakafuofua◊i ho, 26Ngaahi vaivaí

ko hono fakafuofua◊i ho, 26–27ko hono fa◊u ◊o ha palani ke fakamãlohia e, 27◊e tokoni e ◊Eikí ke fakamãlohia, 26, 28–29

Ngaahi me◊a ◊oku mamata◊í, 223–24Ngaahi lea he konifelenisí, ko hono fa◊u ha ngaahi låsoni

mei he, 117–18Ngaahi me◊a ne ◊ausiá

tokoni ◊e hono vahevahe ◊a ia ◊oku totonú ki helaumãlie ◊o e feako◊akí, 90

hanga ◊e hono vahevahé ◊o fakaafe◊i mai e Laumãlié, 49Ngaahi ◊a◊ahi fakatãutahá, ki he fãnaú, ngaahi faingamãlie

ako◊i ◊o e mãtu◊á lolotonga e, 170Ngaahi tu◊u◊anga

tokoni ki hono ako◊i e ngaahi to◊u kehekehé, 138hoko hono faka◊aonga◊í ko ha founga fakafaiako, 219

Ngaahi ◊a◊ahí. Vakai ◊A◊ahi e kau takí ki he lokiakó Ngaahi fakatãtã, 202–03Ngaahi fehu◊í

ko e faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi fehu◊i fakafihí, 76ngaahi filio◊i ◊o e, 77lelei ki hono faka◊ai◊ai e fealålea◊akí, 70fakahangatonú, 75muimui◊í, 76muimui ki he s∏pinga ◊a e Fakamo◊uí, 75ngaahi fakahinohinó, 75–77, 279ko hono teuteu◊i e kau akó ke fai ha talí, 76ke fakatupu fakakaukau, 75–76ke poupou◊i ◊aki e kau maí, 76ke tataki hono teuteu◊i ◊o e låsoní, 147–48, 281–83◊io/◊ikai, 75

Ngaahi tala fakafonuá, mã◊oni◊oní, ◊okú ne fakataha◊i engaahi fãmilí, 165–66

Ngaahi Me◊a ke Ako mei Ai, 81, 198–99Ngaahi fakamatalá, 217Ngaahi talanoá

ko e faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi talanoa ◊okufakato◊oalotó, 58, 221

ngaahi fakahinohino ki hono teuteu◊i mo honofakahokó, 222

ngaahi fakahinohino ki hono filifilí, 221–22fakamatala◊i ki he fãnau ∏kí, 222–23ngaahi fa◊ahinga ◊o e, 221–22faka◊aonga◊i e ngaahi talanoa fakafolofolá, 61

Ngaahi ma◊u◊anga tokoni, ke tokoni◊i e mãtu◊á, kau takímo e kau faiakó, 123, 287–88

Ngaahi papa fakatãtã, 202

299


Ngaahi fakatokanga, ki he kau faiakó ke tauhi ke haohaoae tokãteliné, 57–58

Ngaahi fetu◊utakí. Vakai Ngaahi Fetu◊utaki ◊a e Faiakó mo eTakí

Ngaahi ◊ulungaanga fakato◊ú, fakamatala◊i ◊o e fãnaú,129–37

Ngaahi ◊ekitivit∏ tã fakatãtã◊í, 204–05Ngaahi mõmeniti ako◊i ne ◊ikai palaní, 146, 154, 171–72Ngaahi talånití

fakalakalaka ◊i ho, 22–30, 286–88◊e lava ◊e he ◊Eikí ◊o fakatupulaki ho, 286, 287

Ngaahi tokoni ◊i he folofolá ki he akó, 62–63Ngãue tokoní, mahu◊inga ki hono ma◊u e me◊afoaki ◊o e

◊ofa faka-Kalaisí, 13

O

Oaks, Dallin H.fakatefito e ngaahi ngãue fakafaiakó ◊i he ni◊ihi kehé

kae ◊ikai ◊ia kita, 259–60ko ha ma◊u◊anga tokoni mahu◊inga e ngaahi himí, 211mahu◊inga e talangofuá ki he faiako ◊aki e Laumãlié, 14teuteu ◊oku fie ma◊u ke ma◊u e fakahinohino ◊a e

Laumãlié, 113ko hono ◊ilo◊i e Laumãlié, 51faka◊aonga◊i e ngaahi hingoa ◊o e Tolu◊i ◊Otuá ◊i he

◊apasia, 93ako faka◊aho e folofolá, 15faiako ◊aki e Laumãlié, 44

◊Ofá tokoni ki he laumãlie ◊o e feako◊akí, 87kia kinautolu ◊oku tau ako◊í pea mo e ◊Eikí, ko ha konga

mahu◊inga ia, 13, 32–33, 239–43mãlohi ◊i he taimi ako◊í, 13, 32–33, 239–40fakaafe◊i e Laumãlié, 50fakahaa◊i, kia kinautolu ◊oku tau ako◊í, 32–42, 239–42

Ongomãtu◊á tokoni◊i e fãnaú ke nau ◊ilo◊i e Laumãlié, 172mahu◊inga ◊ena uouangatahá ◊i hono ako◊i e fãnaú, 164ngaahi fokotu◊u ki he, ◊i he founga hono ako◊i e fãnaú,

153–72ngaahi fokotu◊u ki hono tã e ngaahi s∏pinga ◊o hono

mo◊ui◊aki e ongoongoleleí, 165–66fakamoleki ha taimi ke palani fakataha ◊a e, 162ngaahi mõmeniti ako◊i ◊i he mo◊ui fakafãmilí, 171–72ko ha ongo hoa faiako, 162–63fatongia fakafaiakó, 153–54ngaahi ma◊u◊anga tokoni ◊e ala ma◊u ◊e he, 123ngãue fakataha mo e kau faiako ◊a ◊enau fãnaú, 98, 99

P

Packer, Boyd K.ko hono fakafuofua◊i e mahino ◊a e kau fanongó, 81ngaahi tefito◊i lelei ◊o e kakaí, 96fie ma◊u ki he ngaahi fatongia ◊o e kãingalotú ◊a e ◊iló

mo e faiakó, 238ko hono fakafehoanaki e ako◊i ◊o e ongoongoleleí ki

hono tufaki ha fo◊i keké, 272–73natula pelepelengesi ◊o e anga fakalaumãlié, 14ui e ◊Otuá ko e Tamaí, 157ko S∏s° ◊a e takimu◊a fa◊ifa◊itaki◊angá, 185kau taki ◊oku hoko ko ha kau faiakó, 184◊oku ako◊i mo ongo e hivá ki he lotó, 50fokotu◊u ◊e he hivá ◊a e laumãlie ◊o e lotú, 95hoa ngãue fakafaiako ◊o e mãtu◊á, 162taumu◊a ◊o hono ako◊i ◊o e ongoongoleleí ke

uouangataha ◊a e ngaahi fãmilí, 153fakaafe◊i mai ◊e he ◊apasiá ◊a e fakahaá, 93lava ◊e he folofolá ◊o tali e ngaahi fehu◊i kotoa på, 55talanoa fekau◊aki mo ha fefine ne faingata◊a ◊ene leá, 41ako◊i e ngaahi akonaki ◊oku faingata◊á, 107, 200–01, 277◊oku hanga ◊e he tokãteliné ◊o liliu e ◊ulungaangá, 55,

251Palakipoé, ko hono faka◊aonga◊i ◊o e, 199–200, 276Papa tupenu sipí, 206Pearce, Virginia H.

fakalotolahi◊i e ako fakamãtoató, 67–68talanoa ki hono tokoni◊i e kau finemuí ke ◊i ai ha

laumãlie ◊o e feako◊akí, 266Perry, L. Tom

fatongia ◊o e mãtu◊á ke ako◊i e fãnaú, 154fakahaa◊i ◊e he ◊apasiá e faka◊apa◊apa ki he ◊Otuá, 93

R

Romney, Marion G., faka◊ehi◊ehi mei hono ako◊i ◊etefaka◊uhinga◊i fakafo◊ituitui ◊o e ongoongoleleí, 251

S

Scott, Richard G.tokoni ki he kau fanongó ke nau ◊ilo◊i e Laumãlié, 52fiema◊u e anga fakatõkilaló ki he faiako ◊aki e Laumãlié,

45–46mo◊ui◊aki e ngaahi akonaki ◊a e Fakamo◊uí, 20

S∏pinga me◊angãue fakafaiako mãlohi, 19–20, 144, 154, 237fie ma◊u ha tukupã fakafo◊ituitui, 19–20

300


S∏s° Kalaisi ha◊u kia, taumu◊a fisifisimu◊a taha ia ◊o e mo◊ui ◊a e

fa◊ahinga ◊o e tangatá, v, 3, 234ma◊u◊anga mo◊ui ◊oku ta◊e ngatá, 6akonaki fekau◊aki mo, tokoni ki he laumãlie ◊o e

feako◊akí, 90ko e fa◊ifa◊itaki◊anga mahu◊inga ◊o ha takimu◊a, 184–85

S∏s° Kalaisi, ngaahi lea ◊a fakanofo ◊iate kimoutolu ha faiako, 87, 290fakahaa◊i ha ngaahi ongoongolelei, ◊i he anga

fakatõkilalo kakato, 45fafanga ◊eku fanga sipí, 6tomu◊a feinga ke ma◊u ◊eku leá, 9, 15◊oku fiefia fakataha ◊a ia ◊oku akonakí mo ia ◊okú ne

ma◊ú, 10, 51Ko au ◊a e mã ◊o e mo◊uí, 6Ko au ◊a e maama te ke hiki haké, 4Te u fakamãlohia e ngaahi me◊a ◊oku vaivaí, 26, 286kapau ◊oku ◊ikai ke ke ma◊u e Laumãlié pea ◊oua na◊á ke

faiako, 9, 244kapau ◊e fai ◊e ha tangata ki hono finangaló, te ne ◊ilo◊i

e tokãteliné, 15, 20feako◊i◊aki mo felanga◊aki hake, 187ke mou fe◊ofa◊aki 13, 89◊ikai lava ha taha ◊o tokoni ◊i he ngãué kae ◊oua kuó ne

fakavaivai mo fonu ◊i he ◊ofá, 33, 97, 239he ◊ikai h° ki he pule◊anga ◊o e langí ◊a kinautolu kotoa

på ◊oku pehå mai, ◊Eiki, ◊Eikí, 82fakalaulauloto ki he ngaahi me◊a kuó u lea ◊akí, 114ko e mãlohí ◊oku pukepuke på ia ◊i hano faka◊ai◊ai,

kãtaki fuoloa, angavaivai mo e angamal°, 98lotu ◊i homou ngaahi fãmilí ki he Tamaí, 167lotu ma◊u på, 49malanga◊i ◊eku ongoongoleleí ◊aki ◊a e Laumãlié, 10fakatotolo ◊i he folofolá, 9fekumi ki he ◊iló ◊i he ako pea ◊i he tui, 15ako◊i e ongoongoleleí ki he fãnaú, 153ako◊i faivelenga pea ◊e ◊i ai ◊eku kelesí, 9ako◊i e ngaahi me◊a kuo hiki ◊e he kau palõfitá mo e kau

◊aposetoló, 9ako◊i e tokãteline ◊o e pule◊angá, 249ako◊i e ngaahi tefito◊i mo◊oni ◊o ◊eku ongoongoleleí ◊oku

◊i he Tohi Tapú mo e Tohi ◊a Molomoná, 10◊oku toputapu ◊a e me◊a ◊oku ha◊u mei ◊olungá, 105◊oku ◊ikai ko ha ngaahi lea ◊eni ◊a ha tangata, ka ◊oku

◊a◊aku ia, 49◊oku ◊ikai meiate au ◊a e laumãlie ◊o e feke◊ike◊í, 77◊oku mahu◊inga e ngaahi laumãlié ◊i he ◊ao ◊o e ◊Otuá,

37, 96ko ◊eku ngãué ◊eni mo hoku nãunaú, 5

hokohoko fakamahu◊inga◊i e ngaahi folofola ◊o e mo◊uí,14, 189

◊o tatau på ◊i hoku le◊ó pe ◊i he le◊o ◊o ◊eku kautamaio◊eikí, 21

◊ilonga ha taha ◊e inu he vai te u foakí, he ◊ikai toefieinua ia, 6–7

◊oku mou ◊i he ngãue ◊a e ◊Eikí, 9Smith, Hyrum, na◊e fale◊i ke ne tomu◊a ma◊u e folofola ◊a e

◊Eikí, 14Smith, Joseph

mãlohi ◊o e angavaivaí mo e ◊ofá, 32faka◊aonga◊i e fakahinohinó ke fakamahino ◊aki e

folofolá, 60Smith, Joseph Fielding

faka◊ehi◊ehi mei hono ako◊i e ngaahi fakapoto ◊o etangatá, 250

mahu◊inga e talangofuá ki he faiako ◊aki e Laumãlié, 20mãlohi ange hono ako◊i ◊e he Laumãlie ◊a e mo◊oní ◊i he

ngaahi v∏sone fakalangí, 45Smith, Joseph F.

faka◊ehi◊ehi mei he ngaahi mamana ◊o e ongoongoleleí,59

faka◊ehi◊ehi mei he fakamahamahaló, 59ako◊i e ngaahi mo◊oni fakahaofí, 53

Snow, Lorenzo, mãlohi ◊o e fa◊ifa◊itaki◊angá ◊i he faiakó,237

T

Taimí, ko hono fakatuhotuha ◊i he kalasí, 111Talangofuá

mahu◊inga ki hono ma◊u e folofola ◊a e ◊Eikí, 15fie ma◊u ki he faiako ◊aki e Laumãlié, 14, 20

Tau◊atãina ke filí muimui ki he s∏pinga ◊a e ◊Eikí ◊i hono faka◊apa◊apa◊í,

259me◊afoaki ma◊ongo◊onga mei he ◊Eikí, 259tuku ◊e he faiakó ke faka◊aonga◊i kakato ◊e he kau akó ◊a

e, 3, 258–59Taylor, John, ko e fakamo◊oni ki he fakapoongi ◊o Siosefa

mo Hailame Sãmitá, 57Ta◊e ◊apasiá. Vakai ◊Ulungaanga koví Teuteu fakalaumãlié

tokoni ki he laumãlie ◊o e feako◊akí, 89s∏pinga ◊o e ngaahi foha ◊o Mõsaiá, 12

Teuteu fakafo◊ituituí ngaahi fokotu◊u ki he, 13–21fakamoleki ha taimi ki he, 114

Teuteú, ◊o e lokiakó. Vakai Teuteu◊i ◊o e lokiakó Teuteu◊i ◊o e låsoní. Vakai Låsoní, ko hono teuteu◊í

301


Teuteu◊i ◊o e låsoní ko hono liliu ma◊á e ni◊ihi ◊okú ke ako◊í, 25, 35–36, 119ma◊u ha fiefia ◊i he, 114fakahinohino mei he Laumãlié ◊i he, 50ngaahi fehu◊i tãkitala mahu◊inga, 115–16, 281–83◊ai ha taimi ki hono, 25, 114ko hono faka◊aonga◊i ◊o e ngaahi nãunau ◊a e Siasí, 123ko hono faka◊aonga◊i e ngaahi lea he konifelenisí mo e

ngaahi ma◊u◊anga tokoni kehé, 117–18Tikisinali ◊o e Tohi Tapú, ko ha tokoni ki hono ako ◊o e

folofolá, 62Tohinoá, pe tohi fakamatalá, ◊aonga ke hiki ai e ngaahi

fakakaukaú, 18, 25, 116Tokangá

tupulaki ◊i he ngaahi fealålea◊akí, 70fakaafe◊í, fakafou ◊i he ngaahi låsoni ◊oku kamata leleí,

109kau ako ◊oku kei vakavakai peé, 78founga ke pukepuke ◊aki e tokanga ◊a e kau akó, 78–79

Tokãteliné ngaahi fakatokanga ki hono pukepuke e haohaoa ◊o e,

57mãlohi ◊o e, 54–55, 249–53◊okú ne ◊omi ha malu◊i fakalaumãlie, 56, 274fatongia ◊o e kau faiakó ke ako◊i e tokãteline ◊oku

haohaoá, 57–58, 249–52mo◊oní, ◊okú ne liliu e ◊ulungaangá mo e tõ◊onga mo◊uí,

56, 251To◊utupú

våkeveke ke ako ki he ongoongoleleí, 7, 251fie ma◊u ke fafanga◊i ◊aki e ongoongoleleí ◊o lahi ange ◊i

he fakafiefiá, 7ko hono ako◊í, ◊o fakafou ◊i he ngaahi ◊ekitivit∏

fakakulupú, 144–45mahino kiate kita ◊a e, 140–42me◊a ◊oku nau fie ma◊u mei he kakai lalahí, 143

Tuí, fiema◊u ia ki hono ma◊u e folofola ◊a e ◊Eikí, 15

U

Uiui◊í, ko ha faingamãlie ke ngãue, 21ha◊u mei he ◊Eikí, 21s∏pinga ◊a Såkope mo Siosefa ◊i hono fuatotonú, 21fua totonu ho, 21ko e vahe◊í ◊okú ne fakakakato e , 21hikinima◊í ko e konga ia ◊o e, 21

◊Ulungaanga kovi, tali ki he, 96–97

V

Vã fetu◊utaki ◊o e faiakó mo e takí ngaahi fakahinohino ki he, 30ngaahi fakakaukau ke alea◊i, 30

Vahe◊í mahu◊inga ki hono fakahoko ◊o ha uiui◊i totonú, 21◊okú ne ◊omi ha ivi mo ha fakahinohino, 21

W

Warner, Susan L.◊oku manatu◊i ◊e he fãnaú e ngaahi akonaki fakafãmilí,

7mãlohi takiekina fakafaiako ◊o e ngaahi kuí, 174

Wirthlin, Joseph B.fakafehoanaki e kãingalotú ki he ngaahi fu◊u ◊oke

lalahí, 274◊ofá ko e ◊elito ia ◊o e ongoongoleleí, 243

Y

Young, Brighamfakatonutonu ◊i he ◊ofa, 98ako e fãnaú mei he ngaahi tukufakaholó, 165hokohoko fakalakalaka ◊i he ◊ilo mei he ◊Eikí, 287mãlohi ◊o e fakamo◊oní, 47

302

4 02361 23900 4

TONGAN

36123 900

Documents

OKU IKAI HA UI E MAHU INGA ANGE I HE FAIAKÓ · Ui e Mahu inga Ange i he Faiakó i he founga ko ení, e hoko ai ia ko ha ma u anga tokoni mahu inga i he e-nau feinga ke fakalakalaka