1

БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫНЫҢ МҼҒАРИФ МИНИСТРЛЫҒЫ

БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫНЫҢ МҼҒАРИФТЫ ҤҪТЕРЕҤ ИНСТИТУТЫ

Шағир һҥҙе – шағир намыҫы

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаевтың 75 йәшлек

юбилейына арналған йыйынтыҡ

(Дәрес һәм дәрестән һуң эшмәкәрлек эшкәртмәләре)

ҾФҾ 2013

2

УДК 31.031

ББК 74.202.5(2Рос=Баш) Б 60

Шағир һүҙе – шағир намыҫы: Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаевтың 75 йҽшлек юбилейына

арналған йыйынтыҡ (дҽрес һҽм дҽрестҽн һуң эшмҽкҽрлек эшкҽртмҽлҽре). – Ҿфҿ: БР МҤИ нҽшриҽте, 2013. – 340 бит.

Яуаплы редактор: Ғҽбитова З.М., филология фҽндҽре кандидаты, доцент

Редколлегия: Р9хм9туллина З.(., Санъяров Ф.Б., Илмөхәмәтов Ә.Г., С5л9йм9нов Р.Ф., Таһирова М.Р., #ыуатова Г.Д., Г9р9ева Г.Ф.

Техник секретарь: Мҽҡсҥтова Р.Р.

Йыйынты3 республикабы22ы4 баш3орт 89м рус телле м9кт9пт9р29 эшл97се баш3орт теле 89м 929би9те, рус теле, татар теле, марый теле 89м 929би9те у3ытыусыларыны4 Баш3ортостанды4 халы3 я2ыусы8ы Рауил Бикбаевтың

тыуыуына 75 йыл тулыу1а арнал1ан д9рес 89м кластан тыш саралар 5лг5л9рен9н тора.

Йыйынты3 ю1ары у3ыу йорттары 89м педагогия колледждары студенттарына, у3ыусылар, 15м7м9н, педагогика

м9сь9л9л9ре мен9н 3ы2ы38ыныусылар1а т919йенл9н9.

© Авторы, 2013.

© ИРО РБ, 2013.

3

Инеш ҥңқ

Ваҝыт аҙышына кңқ қҧ эйҧрерлек тңгел – Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры Рауил Тҩхфҧт улы Бикбаевтыҟ

тыуыуына 75 йыл тула.

Халыҝ моҟона, йырына бай кешелҧр араҥында ңҡең, туҙан моҟ, туҙан тел серқҧре, йҧмдҧре менҧн

ҥуҙарылыу Рауил Бикбаевты шиҙыр яқырҙа, шиҙриҧт донъяҥына инеп китергҧ рухландыра.

“Был мҩхиттеҟ таҙы ла мҩҥимерҧге, ныҙыраҝ арбаусаны, бҧлки, шул осорқа беққеҟ яҝтарқа ныҝ ҥаҝланып

ҝалҙан, телдҧн-телгҧ кңсеп йҧшҧгҧн фольклор традициялары, бай ауық-тел ижады булҙандыр. Ни тиклем

тылсымлы ҥңқ балҝыштары стихияҥында ңҡкҧнебеққе мин йылдар ңткҧн ҥайын ныҙыраҝ баҥалай барам, ныҙыраҝ

ҥаҙынам. Беқ бҧлҧкҧй саҝта кем кңпме ҧкиҧт, кңпме таҝмаҝ белҧ тип ярыша торҙайныҝ. Йомаҝ ҝойоу ҙҧқҧти хҧл

ине. Ауылыбыққа Нҧзифҧ Байтимерова тигҧн ҥуҝыр ҧбей торҙаны ҧкиҧт хазинаҥы ине. Уны ҧкиҧт ҥҩйлҧтер ҩсҩн

ауылда ҩйқҧн ҩйгҧ ҝундырып йҩрҩтҩрқҧр ине, уны ҝундырыр кҩндҩ балалар байрам ҥымаҝ кҩтҩп ала торҙайны.

Ҝайҥы бер ҧкиҧттҧр бер кҩндҧ генҧ бҩтмҧй, дауамы икенсе кҩн ҥҩйлҧнелҧ ине. Беққеҟ бала саҝтыҟ

сериалдары…”, тип хҧтерлҧй шаҙир ңқ ижадыныҟ шишмҧ башын.

Рауил Бикбаевтыҟ ныҝлабыраҝ яқыша башлауы университетта уҝыҙан йылдарына тура килҧ. Шиҙырқары

республика матбуҙатында 1957 йылдан бирле баҡылып килҧ. 1962 йылда “Аҙиқел” журналында “Вокзал” исемле

тҧңге поэмаҥы баҡылып сыҙа. 1964 йылда “Дала офоҝтары” тигҧн беренсе китабы донъя кңрҧ. Унан ҥуҟ баҡылҙан

“Ҝош юлы”, “Автобиография”, “Ҙңмер уртаҥы”, “Ерем балҝышы”, “Яқмышым”, “Ай кңргҧндҧй, ҝояш алҙандай” ҥ.б.

китаптары башҝорт шиҙриҧтенеҟ ңҡешенҧ қур ҩлҩш индерқе. Бигерҧк тҧ замандыҟ иҟ киҡкен ҥҧм борсоулы

хҧлдҧре хаҝында яқылҙан “Халҝыма хат”, “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ”, “Система”, “Бақар балтаҥы”, “Башҥық

ҥыбайлы”, “Барокамера” тигҧн поэмалары киҟ танылыу алды.

Рауил Бикбаев – кңренекле ҧқҧбиҧт ҙалимы булараҝ билдҧлелек тапты. Ул Ш. Бабич, Р. Ҙарипов

ҧсҧрқҧрен ентекле ҩйрҧнеп халыҝҝа еткерқе. Мостай Кҧрим, Баязит Бикбай, Рҧшит Ниҙмҧти ҥҧм башҝа бик кңп

шаҙирқарқыҟ ижади портреттарын яққы, башҝорт ҧқҧбиҧтенеҟ алты томлыҝ тарихын баҡтырып сыҙарыуҙа ла кңп

кҩс ҥалыусы ҙалим ул.

Рауил Бикбаев республикабыққыҟ Ҙ. Сҧлҧм исемендҧге йҧштҧр, Салауат Юлаев исемендҧге дҧңлҧт, З.

Биишева исемендҧге премиялар лауреаты. 1992 йылда Рауил Бикбевҝа Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры тигҧн

маҝтаулы исем бирелде.

Р. Бикбаев бик кңп йылдар Башҝортостан Яқыусылар союзы рҧйесе вазифаҥын башҝара. Был ңтҧ яуаплы

эш: ңқ ижадын ҩсҩн генҧ тңгел, ҧ республикабыққыҟ кңп миллҧтле халыҝтар ҧқҧбиҧте ңҡеше, уныҟ ҧқҧби мираҡын

килҧсҧк быуындарҙа ҝалдырыу, ҧқҧби дуҡлыҝ, берқҧмлек, ҧқҧби асыш кеңек мҩҥим мҧсьҧлҧлҧр ҩсҩн дҧ қур

яуаплылыҝ тойоу. Бҩгҩнгҩ ҧқҧбиҧтебеққеҟ йҩқҩн билдҧлҧңсе талантлы шаҙир халҝыбықҙа, йҧштҧргҧ рухи-ҧхлаҝи

тҧрбиҧ биреңгҧ, миллҧтебеққеҟ бҧҡен кңтҧреңгҧ тос ҩлҩш индерҧ. Халҝыбық иле, миллҧте, теле тип янҙан ңқ

улына қур ышаныс кңрҥҧтте: 2008 йылда Рауил Тҩхвҧт улы Башҝортостан Дҧңлҧт йыйылышы – Ҝоролтай

депутаты итеп ҥайланды. Фҧн, мҧҙариф, сҧнҙҧт буйынса комитетты етҧклҧң бурысы йҩкмҧтелде.

Рауил Бикбаев илленсе-алтмышынсы йылдарқа яқылҙан шиҙырқарынан алып яҟы меҟ йыллыҝ башланҙан

осорқарқа ижад ителгҧн ҧҡҧрқҧренҧ тиклем ижадында халыҝ яқмышы, илдеҟ бҩгҩнгҩҥҩн ҥҧм килҧсҧген ҝурсалау

ҥҧр саҝ ңқҧктҧ тора. Шаҙир ҙҧзиз миллҧте ҥҧм Башҝортостаны ҩсҩн иҟ кҧрҧкле ҥңққе иҟ тейешле ваҝытта ҧйтҧ

белҧ. Шуҙа ла уныҟ шиҙри юлдары уҝыусыларқыҟ рухи юлдашына ҧйлҧнҧ, телдҧн-телгҧ кңсҧ, сҧхнҧлҧрқҧ яҟҙырай,

дҧреслектҧргҧ инҧ. Башҝортса ҥҧм русса фундаменталь шиҙри антологияларқы уҝыусыларҙа еткереңгҧ лҧ ул кңп

кҩс ҥалды. Ҝҧлҧмдҧштҧре хаҝында ҧйтелгҧн ҥңққҧр, тҩрлҩ жанрқар буйынса ҙилми тикшеренеңқҧр,

яқыусыларқыҟ съездарындаҙы бай йҩкмҧткеле докладтар, публицистик сыҙыштар, шиҙри тҧржемҧлҧр, ҥуҟҙы

йылдарқа ңқенсҧлекле кңренешкҧ ҧйлҧнгҧн шиҙри хҧқистҧр ңққҧре махсус томдарқы тҧшкил итерлек. Рауил

Бикбаевтыҟ «Сҧфҧрқҧрқҧ сыҙам сҧхҧрқҧрқҧ» китабы башҝорт ҧқҧбиҧтендҧ сҧйҧхҧтнамҧ жанрын ҩр-яҟы

баҡҝысҝа кңтҧрқе.

“Шаҙирқар, яқыусылар бер-береҥен бик ҥирҧк уҝый йҧки бҩтҩнлҧй тиерлек уҝымай, – тип яқа Р.Бикбаев

“Шаҙир ҥңқе – шаҙир намыҡы” китабыныҟ баш ҥңқендҧ. – Ҧ мин ҝҧлҧмдҧштҧремде ҥҧр ваҝыт уҝып барқым:

шиҙриҧтебеққеҟ барлыҝ яҝтарын да кңреп-белеп, уҟыштарыбық ҩсҩн ҝыуанып, уҟышҥықлыҝ-тарыбық ҩсҩн

ҥықланып, шуларқыҟ барыҥы хаҝында ла уҝыусыларҙа уй-фекерқҧремде еткереп йҧшҧнем”, – ти ул ңқенеҟ ижад

офоҝтарыныҟ киҟлеген билдҧлҧп. Был ҥңққҧрқҧ шаҙирқыҟ башҝорт ҧқҧбиҧте ҥҧм ҝҧлҧмдҧштҧре хаҝындаҙы

борсолоуқарын да, хҧстҧрлеген дҧ кңрҧбеқ.

Тимер Йосоповтыҟ Рауил Бикбаевҝа арналҙан “Бҩркҩт саҟҝыуы” шиҙырында шаҙирқыҟ ижад асылы бар

дҩрҩҡлҩгҩндҧ асып бирелгҧн:

Ораныҟда бҩркҩт саҟҝыуы бар,

Ҝылыстарқыҟ унда бар сыҟы,

Сҧсҧндҧрқеҟ алыҡ ҥин - бер осо,

Ҙҧййҧр Кинйҧлҧрқеҟ ярсыҙы.

Йҧш быуын халҝыбыққыҟ бҩйҩк шаҙиры Рауил Бикбаевтыҟ ҧҡҧрқҧрен уҝып белергҧ тейеш. Халыҝ

шаҙирыныҟ хаҝлыҝ, ҙҧқеллек, килҧсҧк йырсыҥы булыуын, тыуҙан илдеҟ ңткҧндҧре, бҩгҩнгҩҥҩ, уныҟ килҧсҧге

алдында яуаплылыҝ тойҙоҥо менҧн йҧшҧгҧнен, халыҝ яқмышын ңқ ижадында саҙылдырыуқы тҩп маҝсат итеп

ҝуйыуын килҧсҧк быуынҙа еткерең беққеҟ мҩҝҝҧдҧс бурыс. Уҝыусылар менҧн уныҟ тормош юлын, уныҟ ижадын

http://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%82_%D0%AE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2

4

ҩйрҧнең, ҧқиптеҟ шҧхесенҧ ҝарата ихтирамлыҝ, ҙорурлыҝ тойҙоҥо уятыу, уныҟ ҧҡҧрқҧре ҩлгҩҥҩндҧ тҧрбиҧ

бирең, ҧҡҧрқҧренҧ ҝарата ҝықыҝҥыныу, ҧҡҧрқҧрен ҩйрҧнең телҧге тыуқырыу, уныҟ ижады яҝты нур булып

балҝып тороуын уҝыусы кңҟеленҧ еткерергҧ кҧрҧк. Бҩгҩнгҩ кҩндҧ туҙан тел уҝытыусылары алдына Рауил

Бикбаевтыҟ ҧҡҧрқҧре менҧн танышҝандан ҥуҟ, уҝыусыны килеп тыуҙан проблема алдына ҝуйыу, уны хҧл итең

юлдарын билдҧлҧң, ңқ тҧьҡораттары менҧн уртаҝлашыу, уҝыусыны уйландыра алыу, ҧҟгҧмҧ ҝора белең, ңқ

позицияҥын яҝларҙа ҩйрҧтең, ңқ фекерқҧрен ҧйтеп бирең ҥ.б. кимҧлгҧ еткерең бурыстары ҝуйыла. Мҧктҧп

программаҥында тҧҝдим ителгҧн Р. Бикбаевтыҟ тормош ҥҧм ижад юлын, уныҟ ҧҡҧрқҧрен ҩйрҧнеңқҧн тыш, уныҟ

менҧн осрашыуқар ойоштороу, уныҟ тураҥында яқмалар ҝарау, уныҟ шиҙырқарын тыҟлау, ҧҡҧрқҧрен тҧрҧнҧйтеп

ҩйрҧнең ҩсҩн уларқы сҧхнҧлҧштерең, кисҧлҧр, уҝыу конференциялары, яқыусылар, яҝындары менҧн

осрашыуқар ҥ.б. ойоштороу бик отошло буласаҝ.

Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры Рауил Бикбаевтыҟ 75 йыллыҝ юбилейына баҙышлап эшкҧртелгҧн

йыйынтыҝ тулыҥынса уныҟ ижадын, тормош юлын ҥҧм уныҟ ҧҡҧрқҧрен ҩйрҧнеңгҧ баҙышланҙан дҧрес ҥҧм

дҧрестҧн ҥуҟ эшмҧкҧрлек буйынса методик эшкҧртмҧлҧрқҧн тупланҙан.

Республикабыққыҟ тҩрлҩ райондарынан ебҧрелгҧн башҝорт ҥҧм рус телле мҧктҧптҧрқҧ эшлҧңсе

башҝорт ҥҧм башҝа туҙан телдҧр ҥҧм ҧқҧбиҧттҧр ҥҧм башҝа предмет уҝытыусыларыныҟ эшкҧртмҧлҧре

иҙтибарҙа лайыҝ. Ҥҧр уҝытыусы Р. Бикбаевтыҟ тормош юлын, ижадын ҩйрҧнеңгҧ арналҙан дҧрестҧрқе

ңқенсҧлекле итеп асҝан. Дҧрестҧр традицион методика, федераль дҧңлҧт белем бирең стандарттар нигеқендҧ

лҧ тҩқҩлгҧн. Тҧҝдим ителгҧн дҧрес ҩлгҩлҧре, класс сҧҙҧттҧре, тҩрлҩ кисҧлҧр, уҝыу конференциялары бик

ентекле, бҩгҩнгҩ стандарттар талаптарын иҡҧпкҧ алып, уҝыусыны уйландырырлыҝ, ңқ фекерен ҧйтеп бирерлек,

ҧҟгҧмҧ ҝорорлоҝ, ңқ аллы эшлҧң мҩмкинлектҧре булдырырлыҝ алым ҥҧм методтар ҝулланып, уҝыусыны ижади

эшмҧкҧрлеккҧ йҧлеп итҧ алырлыҝ эш тҩрқҧре ҥҧм ҥорауқар менҧн байытылҙан.

Йыйып ҧйткҧндҧ, Рауил Бикбаевтыҟ оло юбилейына баҙышланып эшлҧнелгҧн “Шаҙир ҥңқе-шаҙир

намыҡы” (Р. Бикбаевтыҟ “Шаҙир ҥңқе – шаҙир намыҡы” тигҧн ижади портреттар, ҧқҧби мҧҝҧлҧлҧр, сыҙыштар

йыйынтыҙынан) исемле йыйынтыҝҝа тупланҙан материал йҧҙни дҧрес ҥҧм дҧрестҧн ҥуҟ эшмҧкҧрлек буйынса

методик эшкҧртмҧлҧр туҙан тел ҥҧм ҧқҧбиҧт уҝытыусылары, филология факультеты студенттары ҩсҩн бик

кҧрҧкле ҝулланма булып хеқмҧт итер.

З.М. Ҙҧбитова

5

БАШҜОРТОСТАНДЫҞ ХАЛЫҜ ШАҘИРЫ РАУИЛ ТҨХФҦТ УЛЫ БИКБАЕВ ИЖАДЫНА БАҘЫШЛАНҘАН КИСҦ

Мусина Гҩлнара Рамақан ҝықы, Тҧтешле районы Иҡке Аҝбулат мҧктҧбе

Туҙан халҝы, теле ҩсҩн янып-кҩйҩп йҧшҧгҧн кҩслҩ рухлы кешелҧр араҥында Башҝортостандыҟ халыҝ

шаҙиры Рауил Тҩхфҧт улы Бикбаев айырым бер урын билҧй. 2013 йылдыҟ 12 декабрендҧ бҩйҩк шаҙирыбықҙа 75 йҧш туласаҝ. Ҧ беқ шаҙирқыҟ тормошон ҥҧм ижадын белҧбеқме? Ҧйқҧгеқ, командаларҙа бңленеп ярышып ҝарайыҝ.

Командаларҙа бңленең. Р. Бикбаевтыҟ шиҙыр юлдарынан алып командаларҙа исем ҥҧм девиз уйлау. Командалар ҧқер булҙансы, шаҙирқыҟ тормош юлына, ижадына ҝыҡҝаса байҝау яҥайыҝ.(1-6 слайдтар) Рауил Тҩхфҧт улы Биҝбаев 1938 йылдыҟ 12 декабрендҧ Ырымбур ҩлкҧҥе Покровка районында Соран

йылҙаҥы буйындаҙы Ңрге Ҝунаҝбай ауылында колхозсы ҙаилҧҥендҧ тыуҙан. 1945 йылда атаҥы ңлеп киткҧс, ул кңрше Ҙҧбдерҧфиҝ ауылына туҙандарына кңсеп килҧ. Ошо ауылда 1953 йылда ете йыллыҝ мҧктҧпте тамамлай. 1953-1956 йылдарқа Аҝ-Булаҝ педагогия училищеҥында уҝый. 1957 йылда Ҩфҩгҧ килеп, Башҝорт дҧңлҧт университетыныҟ филология факультетына уҝырҙа инҧ. Университетты тамамлаҙас, 1962-1965 йылдарқа СССР Фҧндҧр академияҥыныҟ Ҩфҩлҧге Тарих, тел ҥҧм ҧқҧбиҧт институты аспирантураҥында уҝый. 1966 йылда “Хҧқерге башҝорт поэмаҥы” тигҧн темаҙа кандидатлыҝ диссертацияҥын яҝлай. Утық йылҙа яҝын ошо Тарих, тел

ҥҧм ҧқҧбиҧт институтында ҙилми хеқмҧткҧр булып эшлҧй. 1996 йылда ул филология фҧндҧре докторы тигҧн ҙилми дҧрҧжҧгҧ ҩлгҧшҧ. 1995 йылда Р. Бикбаев Башҝортостан Яқыусылар союзы идараҥыныҟ рҧйесе итеп ҥайлана. Башҝорт ҧқҧбиҧтен ңҡтереңқҧге қур уҟыштары ҩсҩн уҙа Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры тигҧн юҙары исем бирелҧ.

Ҧ хҧқер ҥңққе 1-се командаҙа бирҧбеқ. Исем: Хазина Девиз: Тҧбиҙҧтебеқ – хазина. Ялмауыққар уны алмаҥын! 2-се команда. Исем: Аҙиқел Девиз: Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ! I. Был юлдар Р. Бикбаевтыҟ ҝайҥы шиҙырынан алынҙан? 1. Ҙңмеребеққеҟ аҡыл миқгелендҧ Ебҧрмҧйек елгҧ ир ҥңқен. Ир уртаҥы илдеҟ тотҝаҥы тип, Ҝарай бҩгҩн беқгҧ ил кңқе. (Ҙңмер уртаҥы) (7 слайд). 2. Еткералмай ҥине ҩқгҩлҧнҧм, Ңткҧралмай китҧ иҡтҧрем. Ысҝынҙандай бҧйқҧн берсҧ сабып, Шып туҝтайҥыҟ берсҧ, тиҡкҧре. (Ваҝыт менҧн ҥҩйлҧшең) (8 слайд). 1. Уйлайым да кеше яқмыштарын, (9 слайд) Хайран ҝалып ҝуям аптырап: Кңпме быуын аманатын кеше Килер быуындарҙа тапшыра. (Ете быуыным). 2. Ни мҧҙҧнҧ гҩлдҧй баҝса тҩқҩң, (10 слайд) Ул баҝсаны яман ҝый алҥа, Тиҡтерқҧре араҥында бала Башҝорт булыуынан, Сыуаш булыуынан, Мари булыуыннан оялҥа? (Халҝымы хат). 1. Ҥин башҝорт балаҥы, (11 слайд) Хужамы бҩгҩн Башҝорт нефтенҧ, Башҝорт урманына, Хатта ташына? (Хазина) 2. Ҝотҝарырҙа ерқҧ матурлыҝты (12 слайд) Ҥуҟ тңгелдер ҧле, ҥуҟ тңгел... (Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!) II. Был ҥңққҧрқе кем ҧйткҧн? 1. Рауил Бикбаев – юҙары гражданлыҝ тойҙоло шаҙир. Уныҟ поэзияҥына эқлҧнеңсҧн тынҙыҥық фекер,

болоҝҥоу хис, замандыҟ қур социаль-фҧлсҧфҧңи, ҧхлаҝ-ҧқҧп мҧсьҧлҧлҧрен кңтҧрең, шуларқы ңтемле алымдарқа поэтиклаштырыу хас. (Ҙайса Хҩсҧйенов). (13 слайд)

2. "Рауилдеҟ «башлап яқыусылар» ҝоронда йҩрҩгҧнен ҥиқмҧй қҧ ҝалдым. Тҧңге шиҙыр китаптары кңп тыуа, лҧкин тҧңге китабы менҧн бергҧ ҥҩрҧнлҧп ҧқҧбиҧт донъяҥына килгҧн шаҙир ҥирҧк. Шул ҥирҧктҧрқеҟ береҥе – Рауил Бикбаев" (Мостай Кҧрим). (14 слайд)

III. Ҝайҥы команда Р. Бикбаевтыҟ шиҙырқарын ҥҧм поэмаларын белҧ? Исемдҧрен яқып жюриҙа бирегеқ. Ҧ беқгҧ Г. Мусина Р. Бикбаевтыҟ «Халҝыма хат» шиҙырын уҝып ишеттерер. IV. Кроссворд. (15 слайд)

6

1. Р. Бикбаев тыуҙан ҩлкҧ. (Ырымбур) 2. Яқыусы тыуҙан район. (Покровка) 3. Р. Бикбаевтыҟ тыуҙан ауылы. (Ңрге Ҝунаҝбай) 4. Р. Бикбаев яқҙан поэма. (Хазина) 5. Р. Бикбаев яқҙан шиҙыр. (Уралыма) 6. Туҙан халҝыныҟ кңҟел биографияҥын ҥңрҧтлҧгҧн китабы. (Автобиография). 7. Р. Бикбаев яқҙан шиҙыр. (Революция) 8. Р. Бикбаев яқҙан поэма. (Каруанҥарай) 9. Р. Бикбаев ҝайҥы айқа тыуҙан? (Декабрь) 10. Халыҝҝа мҩрҧжҧҙҧт итеп яқҙан шиҙыры. (Халҝыма хат) 11. Етмешенсе йылдаруртаҥында сыҝҝан китабы. (Ҙңмер уртаҥы) 12. Тҧңге поэмаҥы. (Вокзал) Командалар кроссворд сискҧнсе, беқ Рауил Бикбаевтыҟ тормошо ҥҧм ижады буйынса тест ҥорауқарына

яуап биреп алайыҝ. (16-39 слайдтар) 1. Р. Бикбаев ҝасан тыуҙан?

а) 1928 йылда; б) 1938 йылда; в) 1939 йылда; г) 1941 йылда.

2. Р. Бикбаев ҝайқа тыуҙан? а) Ырымбур ҩлкҧҥендҧ; б) Башҝортостанда; в) Силҧбе ҩлкҧҥендҧ; г) Ҥамар ҩлкҧҥендҧ

3. Р. Бикбаевтыҟ бер поэмаҥы нисек атала? а) “Каруанҥарай”; б) “Кңлдҧк”; в) “Ңлмҧҡбай”; г) “Табыныу”.

4. Р. Бикбаевтыҟ экология темаҥы яҝтыртылҙан поэмаҥы нисек атала? а) “Аманат”; б) “Икмҧк еҡе”; в) “Бҩрҩлҧр”; г) “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!”

7

5. Р. Бикбаев – … а) Башҝортостандыҟ халыҝ яқыусыҥы; б) Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры;

в) Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры ҥҧм яқыусыҥы; г) Башҝортостандыҟ халыҝ артисы.

6. Р. Бикбаев ҝайқа уҝый? а) Башҝорт дҧңлҧт университетында; б) Башҝорт дҧңлҧт педагогия университетында; в) Башҝорт дҧңлҧт аграр университетында; г) Ырымбур дҧңлҧт университетында.

7. Р. Бикбаевтыҟ атаҥыныҟ исеме нисек? а) Таҥир; б) Тҩхфҧт; в) Тимер; г) Тҧлҙҧт.

8. Р. Бикбаев – … а) кңренекле ҧқҧбиҧт ҙалимы; б) кңренекле тел ҙалимы; в) философия фҧндҧре докторы; г) педагогия фҧндҧре докторы.

Ошоноҟ менҧн ярыш тҩрқҧре тамам. Ҥңққе жюри аҙзаларына бирҧбеқ. Хҧрмҧтле уҝыусылар! Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры, республикабыққыҟ Салауат Юлаев исемендҧге

премияҥы лауреаты Р.Т. Бикбаевтыҟ ижадына баҙышланҙан кисҧне Рауил Бикбаев ҥҧм Рҧшит Шҧкңр ҥңққҧренҧ яқылҙан Башҝортостан Республикаҥыныҟ Дҧңлҧт гимны менҧн тамамлайбық. (40 слайд)

Башҝортостан Республикаҥыныҟ дҧңлҧт гимны. (41 слайд) Рауил Бикбаев, Рҧшит Шҧкңр ҥңққҧре. Фҧрит Иқрисов музыкаҥы.

Башҝортостан, ҥин ҥҩйҩклҩ ҙҧзиз ер, Халҝыбыққыҟ изге Ватаны. Сал Уралдан ҝалҝа бар тарафҝа Тыуҙан илдеҟ тыныс ал таҟы. ҝушымта: Дан ҥиҟҧ, Башҝортостан! Илен ҥҩйгҧн азат халҝыма дан! Рҧсҧй менҧн бҩйҩк берқҧмлектҧ Сҧскҧ ат, Башҝортостан! Башҝортостан, ҥин хҩрмҧтле данлы ил, Еҟең яулап алҙа барабық. Килҧсҧккҧ яҝты нур-моҟ сҧсҧ Ҥинеҟ ҙорур рухлы байраҙыҟ. ҝушымта: Республикам, йондоқ булып балҝы ҥин, Кңкрҧп йҧшҧ, гңзҧл илебеқ. Тыуҙан ерқҧ ҥңнмҧҡ усаҙыбық, Тыуҙан телдҧ тынмаҡ йырыбық.

РАУИЛ БИКБАЕВТЫҞ “ҤЫУҤАНЫМ, ҤЫУҚАР БИРЕГЕҚ!” ПОЭМАҤЫНА ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК АНАЛИЗ

Ҧбхҧлимова Зилҧ Салауат ҝықы,

Кңмертау ҝалаҥы, Республика политехник лицей-интернаты

Тема. Рауил Бикбаевтыҟ “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!” поэмаҥына лингвокультурологик анализ. Маҝсат. 1) “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!” поэмаҥында идея-тематик йҩкмҧткеҥен ңқлҧштерең, уҝыусыларқыҟ

ҥҩйлҧң телмҧрен, фекерлҧң ҝеңҧҥен ңҡтерең; 2) Поэмаҙа лингвокультурологик анализ яҥау, тасуири уҝыу кңнекмҧлҧре ҩҡтҩндҧ эшлҧң; 3) Р. Бикбаев ижадыныҟ ҧҥҧмиҧтен тҩшҩндҩрҩң, аҟлатыу уҝыусыларқыҟ иҙтибарын образлы фекерлҧң

ҝеңҧҥен, яқыу ҥҧм ҥҩйлҧң телмҧр мҧқҧниҧтен, ижади ҥҧлҧтен ңҡтерең; тыуҙан яҝҝа, ҧқҧп-ҧхлаҝ, тҧбиҙҧткҧ ҥҩйҩң тҧрбиҧлҧң.

Йыҥазландырыу. Р. Бикбаевтыҟ китаптары, портреты, «Лингвокультурологик ҥңқлек», аҟлатмалы ҥңқлек, мультимедиа проекторы.

Методик алымдар: лекция, ҧҟгҧмҧлҧшең, уҝыусыларқыҟ сыҙышы, ҧқҧби текст ҩҡтҩндҧ эш.

8

Ойоштороу формалары: фронталь (уҝытыусы лекцияҥы, ҧҟгҧмҧлҧшең), тҩркҩмдҧ эш (тексты анализлау), индивидуаль (проблемалы ҥорау, теслау).

Дҧрес барышы. I. Ойоштороу. Эй, ҙҧмҥеқлек! Ҝылҙан ҝылыҝтарыҟ Тетрҧтерлек хатта йҧнҥеққе. Йылҙаларқа ңлгҧн балыҝ булып, Аҙып ҝына китмҧй ҙҧмҥеқлек. Р. Бикбаев “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ” II. Дҧрестеҟ маҝсаты менҧн таныштырыу. – Уҝыусылар, дҧрестҧ Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры, Салауат Юлаев исемендҧге Республика

премияҥы лауреаты, филология фҧндҧре докторы, Башҝортостан Республикаҥыныҟ атҝақанҙан фҧн эшмҧкҧре Рауил Бикбаевтыҟ “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ” поэмаҥын лингвокульторологик яҝтан тикшерҧсҧкбеқ. Дҧрестеҟ эпиграфына иҙтибар итҧйек (Уҝыу). Дҧрес ақаҙында был юлдар кемгҧ мҩрҧжҧҙҧт ителгҧнлеген асыҝларбық.

III. Ҧ хҧқер Рауил Бикбаевтыҟ тормош юлы буйынса тест эшлҧйек. 1. Рауил Бикбаев ҝайқа тыуҙан?

А. Силҧбе ҩлкҧҥендҧ В. Ырымбур ҩлкҧҥендҧ Б. Ҥамар ҩлкҧҥендҧ Г. Пермь ҩлкҧҥендҧ

2. Рауил Бикбаев ниндҧй юҙары уҝыу йортон тамамлай?

А. Стҧрлетамаҝ педагогия институты. Б. Башҝорт дҧңлҧт педагогия институты. В. Ырымбур башҝорт педагогия техникумы. Г. Башҝорт дҧңлҧт университеты

3. Утық йылҙа яҝын эшлҧгҧн урынын билдҧлҧгеқ. А. Тарих, тел ҥҧм ҧқҧбиҧт институты Б. Аҝ-Булаҝ педагогия училищеҥы В. Башҝорт дҧңлҧт университеты. Г. Башҝорт дҧңлҧт педагогия нституты.

4. Рауил Бикбаев нисҧнсе йылда Башҝортостан яқыусылар идараҥы рҧйесе итеп ҥайлана? А. 1995 В. 1999 Б. 1997 Г. 1992

5. «Аҙиқел” журналында баҡылып сыҝҝан тҧңге ҧҡҧре нисек атала? А. “Революция” В.”Дала офоҝтары” Б. “Уҝ” Г.”Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ”

6. Ҝайҥы шаҙирқыҟ ижадын ентекле ҩйрҧнҧ ? А. Ш. Бабич В. Ҙ. Сҧлҧм Б. М. Кҧрим Г. Р. Ниҙмҧти

7. Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры тигҧн маҝтаулы исем ҝасан бирелҧ? А. 1992. В. 2001. Б. 1990. Г. 1995.

8. Рауил Бикбаевты “Ңқе – баҡыу, ңқе – ҥабансы” тип кем атаҙан? А. Н. Мусин В. Р. Солтангҧрҧев Б. Ҧ. Хҧкимов Г. М. Кҧрим

9. Нисҧнсе йылда Салауат Юлаев исемендҧге Дҧңлҧт премияҥы лауреаты була? А. 1987 В. 1989 Б. 1999 Г. 1992

10. Рауил Бикбаевтыҟ сҧйҧхҧтнамҧ жанрында яқылҙан китабын билдҧлҧ. 1. «Ҝош юлы» 3. «Поющие скалы» 2. «Сҧфҧрқҧрқҧ сыҙам сҧхҧрқҧрқҧ» 4. «Бурақналар»

Ҥңқлек эше Хҧтфҧ – плющ Монарланыу – покрываться мглой Армыт – отрог Ҥҩрҩм – копоть Ыулы – ядовитый Сҧсҧң – поперхнуться

Уҝытыусы. Рауил Бикбаев шиҙриҧте – етди уйланыуқар, ҝатмарлы кисерештҧр донъяҥы. Бындай шаҙирқыҟ ҧҡҧрен уҝып, хозурлыҝ донъяҥында ҙына йҩқмҧй, киреҥенсҧ, борсолоулы уйқар ҝосаҙына сумаҥыҟ. Беқ ҥеққеҟ менҧн “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!” поэмаҥыныҟ йҩкмҧтеҥе менҧн танышып ңткҧн инек. Бҩгҩн беқ поэманыҟ лингвокультурологик сиктҧрен билдҧлҧйҧсҧкбеқ.

Лингвокультурологияныҟ предметы булып тел дҧ, мҧқҧниҧт тҧ тора ҥҧм берлектҧ ҩйрҧнелҧ. Ул халыҝ мҧқҧниҧтен, тарихи ҥҧм хҧқерге кҩн тел факттарын рухи мҧқҧниҧт, туҙан тел аша ҩйрҧнҧ. Туҙан тел – милли культураныҟ нигеқе ҥҧм беренсе элементы. Шулай итеп, беқ поэмала башҝорт теленҧ, еренҧ миллҧтенҧ хас ҥңққҧрқе эқлҧйҧсҧкбеқ, йҧки лингвокультурологик сиктҧрқе билдҧлҧйҧсҧкбеқ.

“Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!” поэмаҥыныҟ культурологик лексика тңбҧндҧгесҧ бңлеп ҝарарҙа мҩмкин. 1. Башҝорт халыҝ ижадына ҝараҙан юлдар.

9

2. Мифологияҙа ҝараҙан ҥңққҧр (ҝот). 3. Тыуым-ңлемгҧ ҝараҙан ҥңққҧр. 4. Фразеологизмдар. 5. Яҟҙықлыҝ исемдҧр. Тҧңқҧ ҧҡҧрқеҟ жанрын билдҧлҧйек. Уҝыусы. “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!” поэмаҥы лиро-эпик поэма тип уйлайым. Уҝытыусы. Эйе, дҩрҩҡ. Хҧқер яуабыҟды иҡбатлап ҝуй. Уҝыусы. Был поэмала теманыҟ лирик хҧл ителеше менҧн берлектҧ сюжеты ла бар. Халыҝ тарихы ла

саҙылыш таба. Уҝытыусы. Эйе, дҩрҩҡ. Рауил Бикбаев ңқенеҟ поэмаҥын сҧйҧхҧт формаҥында алҙан. Ни ҩсҩн тип

уйлайҥыҙық? Уныҟ сҧйҧхҧте ҝалҙан сҧйҧхҧттҧр менҧн нимҧҥе менҧн айырыла? Уҝыусы. Сҧйҧхҧт ваҝытында бик кңп яҟылыҝтар менҧн танышаҥыҟ, бҩтҧ урындарқы кңрҧ алаҥыҟ ҥҧм

фекерқҧреҟде халыҝҝа еткерҧ алаҥыҟ. Сҧйҧхҧт ҥңқе ишеткҧс тҧ ниндҧйқер шатлыҝ кисерҧҥеҟ. Йҩқ тапҝыр ишеткҧнсе, бер тапҝыр барып кңр, тиқҧр халыҝта. Лҧкин Рауил Бикбаевтыҟ сҧйҧхҧте башҝа сҧйҧхҧттҧрқҧн айырыла, сҩнки был сҧйҧхҧттҧн ҥуҟ, киреҥенсҧ, кңҟелгҧ нисектер моҟҥоу булып китҧ. Автор Аҙиқел буйлап сҧйҧхҧттҧ йҩрҩй ҥҧм бара торҙан кңренештҧргҧ битараф булып ҝала алмай, уҙа ңқенеҟ эске мҩнҧсҧбҧтен белдерҧ.

Уҝытыусы. Эйе, яқыусылар ниндҧйқер мҧсьҧлҧне халыҝ кңҟеленҧ еткерер ҩсҩн сҧйҧхҧт жанрына элек-электҧн мҩрҧжҧҙҧт иткҧндҧр. Мҧҡҧлҧн, рус яқыусыҥы А.Н. Радищев “Мҧскҧңқҧн Петербургҝа сҧйҧхҧт” ҧҡҧрендҧ лҧ был сҧйҧхҧттҧн бер ниндҧй қҧ шатлыҝ кисермҧй.

Уҝыусы. Эйе, был ҧҡҧрендҧ Радищев Рҧсҧй халҝыныҟ ниндҧй бҩлгҩнлҩктҧ йҧшҧңен, был бҩлгҩнлҩктҧн сыҙыу юлдарын кңрҥҧтергҧ тырышҝан. Рҧсҧйқҧ закон бар, лҧкин был законды бер кем дҧ ңтҧмҧй.

Уҝытыусы. Рауил Бикбаев ни ҩсҩн сҧйҧхҧт ҩсҩн Аҙиқел йылҙаҥын ҥайлаҙан? Уҝыусы. Аҙиқел йылҙаҥы башҝорт халҝы кеңек ңк кңпте кңргҧн кңпте кисергҧн. Рҧми Ҙарипов ҥңққҧре

менҧн ҧйткҧндҧ: “Урал кңкрҧгендҧ йҩрҧк кеңек Башҝортостан – тыуҙан илкҧйем. Шул йҩрҧктеҟ киҟ тамыры булып Кңкҥеллҧнҧ Аҙиқелкҧйем”

Аҙиқел – Башҝортостандыҟ ҝан тамыры кеңек. Лҧкин ошо ҝан тамыры аҙыуланҙан. Уҝытыусы. Поэманыҟ исеме ңк оло мҧҙҧнҧгҧ эйҧ. Ҥыу буйында ҥыуҥыныҟды ҝандыра алмау... Унда

ңқҧктҧ тҧбиҙҧт ҥҧм рух экологияҥы, шуҙа бҧйлҧнештҧ халыҝ ҥҧм шҧхес мҧсьҧлҧлҧре тора. Тҧбиҙҧт байлыҙы менҧн ҥарауҥық ҝыланыу тҧбиҙҧт йҧмен генҧ бҩтҩрҩп, тау-урмандарын яланҙасландырып, йылҙа-кңлдҧрен ҥайыҝтырып йҧ киптереп кенҧ ҝалмай, ҧқҧм кңҟелдҧрен дҧ ҝорҙаҝҥыта, ңққҧрен ҙҧмҥеқ бҧндҧлҧргҧ ҧйлҧндерҧ - шулары ҩсҩн ныҙыраҝ борсола шаҙир. Ошондай кңҟелҥеқ кңренештҧрқе тасуирлауқа ниндҧй ҥңққҧрқе кңберҧк ҝулланҙан.

Уҝыусы. Кңҟел, ҝот, ңлем, ҙҧмҥеқлек кеңек ҥңққҧрқе ҝулланҙан. Уҝытыусы. Эйе. Дҩрҩҡ. Ҧ хҧқер ҥҧр береҥен айырым ҝарап ңтҧйек. Нимҧ ул кңҟел? Уҝыусы. Башҝорт теленеҟ аҟлатмалы ҥңқлегендҧ ошолай итеп бирелҧ. Кңҟел – кешенеҟ эске рухи

донъяҥы, хис-тойҙоҥо уй-фекере. Поэмала ошо юлдар бар: Бер кинҧнеп ошо киҟлектҧргҧ Ҝарар саҝта кңҟел ҥыҝтаны. кңҟел ҥыҝтаны – фразеологизм. Эйе, сҧйҧхҧттҧн алҙан тҧьҡораттарқан тик кңҟел ҥыҝтай, илай. Уҝытыусы. Автор шунан ҥорау менҧн менҧн мҩрҧжҧҙҧт итҧ:

Сафланырмы таҙы был кңҟел, Сафланырмы таҙы был кңҟел?

Был юлдар ике тапҝыр ҝабатланҙан, сҩнки шаҙир бында кешелҧргҧ оран ҥала. Лирик мҩрҧжҧҙҧт поэманыҟ моҟҥоу интонацияҥына тап килҧ. Шулай уҝ поэмала кңҟел ҥңқенеҟ синонимы – йҧн ҥңқе лҧ йыш ҝабатлана, йҧн ҥңқе булҙан юлдарқы тикшереп ңтҧйек.

Уҝыусы. Ошо юлдар: Кңпме тҩрлҩ аҙыу-кислоталар – Аҙиқелгҧ нимҧ тулмаҙан!? Ул аҙыуқар Ҥңққҧ булҥа булҥын, Телдҧ булҥын, Йҧндҧ булмаҥын Кңҟелебеқ олатайқарқан ҝалҙан Килҧсҧктеҟ ҝарашында янҙан Инсафлы уй менҧн нурланҥын.

Шулай итеп, шаҙир Аҙиқел менҧн кеше кңҟелен, йҧнен саҙыштыра. Аҙиқел аҙыуланҙан ҥайын кешелҧрқеҟ дҧ йҧне аҙыулана бара кеңек.

Йҧнен биргҧн илгҧ Урал батыр, Ҝобайырҙа ундай ир лайыҝ.

Урал батыр кеңек беққе лҧ илебеққе, еребеққе ҥаҝларҙа саҝыра. Йҧнен биргҧн – фразеологизм, ңлгҧн мҧҙҧнҧҥендҧ.

Уҝытыусы. “Ҝот” ҥңқе лҧ йыш осрай поэмала. Нимҧ була ул ҝот? Ул ҥңққе ҝасан, ҝайқа ишеткҧнегеқ бар?

10

Уҝыусы. Аҟлатмалы ҥңқлектҧ ошолай тип бирелҧ. Ҝот – 1. Тереклек биргҧн нҧмҧ; йҧн. 2. Кңҟелгҧ кинҧнес, йҧм биргҧн, бҧхет килтергҧн нҧмҧ. 3. Уҟыш, бҧхет килтергҧн нҧмҧ. 4. Ҝурҝҝан кешене имлҧр ҩсҩн ҝурҙаштан ҝойоп, муйынҙа, тңшкҧ таҝҝан нҧмҧ.

Яҟы ҧйбер алҙанда ҝотло булҥын, тип телҧк телҧйқҧр, йҧҙни рҧхҧтлҧнеп, иҡҧн-ҥау кейергҧ булҥын тиқҧр. Уҝытыусы. Тимҧк, ҝот кешенеҟ эске донъяҥы, кңҟел тыныслыҙы менҧн бҧйле. Берҧй нҧмҧнҧн ныҝ

ҝурҝыу, ңқеҟде кҧмҥетең, оялыу тойҙоҥо, хҧңефлҧнең, икелҧнең, шиклҧнең, ҩмҩт ҥңнең ҥҧм башҝа хистҧр кңҟел ҝотон осора. Кеше йҧшҧңқҧн йҧм тапмаҥа, кңҟел бушлыҙы барлыҝҝа килҥҧ, сиргҧ ҥабыша. Кешенеҟ, йорттоҟ ҝото була. Кешенеҟ ҝото осҥа, нимҧнҧндер ҝурҝҥа беққҧ ҝот ҝойоу, йҧҙни ырымлау, имлҧң йолаҥы бар. Шаҙир ҧҡҧрқҧ ҝот ҥңқен ниндҧй мҧҙҧнҧлҧ ҝулланҙан?

Уҝыусы. Йорттоҟ ҝото китең- яман, Рухтыҟ ҝото китең- яман. Ҝот осоп йҧшҧң сиренҧн Ҝотола алмайбық ҥаман. Шулай итеп, автор кешенеҟ, йорттоҟ ҙына ҝото тңгел, ҧ рухтыҟ ҝото барлыҙын, ҥҧм халыҝтан рух ҝото

китеңен яман йола, тип иҡкҧртҧ. Заманалар ңқгҧрқе. Берҧңқҧр байый, икенселҧре фҧҝирлҧнҧ, берҧңқҧр асыҝтан-асыҝ илде, дҧңлҧтте талай, икенселҧре ауыққарын асып ҝарап тора, береҥе бҩлҧ, икенселҧре айҝаша-ҥуҙыша ңргҧ менҧ.

Тҧбиҙи байлыҝтарқыҟ ҥаман таланыуы, ситкҧ аҙылыуы, ҥауаларқыҟ аҙыуланыуы, илебеққҧге ҝоттоҟ-бҧрҧкҧттеҟ китеңе дауам итҧ.

Уҝытыусы. Эйе, ҝасан ысын хаҝлыҝ, ҙҧқеллек тантана итер, ҝасан матур, иркен тормоштар килер, кешелҧр ысын бҧхеткҧ тейенер- ҧле ҥаман да ҧйтеңе ҝыйын. Поэма авторын был мҧсьҧлҧлҧр ҩқлҩкҥҩқ уйландыра. Тау, урман, йылҙаларқыҟ ер йҩқҩнҧн юҝ булыуын да автор ҧсенеп яқа. Ҧйқҧгеқ, шул юлдарқы табайыҝ.

Уҝыусы. Беққеҟ генҧ китең китеңме ни, Ер йҩқҩнҧн тауқар китҧлҧр. (тауқар китҧлҧр – йҧнлҧндерең) Ҥуҟҙы тамсы ҝанын илгҧ биреп, Ауҙан ҥалдат кеңек тау шиҟҧ. (Ауҙан ҥалдат кеңек тау шиҟҧ – саҙыштырыу.) Ошо юлдар менҧн был кешелеккҧ тау ҥынлы тауқы юҝ итең бер ни тңгеллеген аҟлата. Ысынлап та тҧбиҙҧт

ҝомартҝыҥы булҙан Шаҥтауқы тҩқҩлҩш материалдары, заводҝа сырье алыу маҝсатында емерең ҥаман дауам итҧ. Тауқарқыҟ ңлемен кеше ңлеме менҧн саҙыштыра.

Уҝытыусы. Ҧ хҧқер халыҝ ижадына ҝараҙан юлдарқы эқлҧп ҝарайыҝ ҥҧм автор ниндҧй маҝсат менҧн ҝулланыуын асыҝлайыҝ.

Уҝыусы. Шаҙир халыҝ ижадынан килгҧн йыр, ҝобайыр, ҧйтештҧрқе файқалана. Мҧҡҧлҧн, ҝобайыр ҧйтеше:

Бер тигҧс тҧ ни яман? Берқҧн-береҟ – Ергенҧҟ Емерелҥҧ, шул яман! Ике тигҧс тҧ ни яман? Илгҧ терҧк кҧрҧктҧ, Ике ҝулыҟ ҝаушарып Ҝарап торҥаҟ шул яман!..

Поэманыҟ стилен тҩрлҩлҧндерҧ, тҧьҡир кҩсҩн ңтемлерҧк итеп ебҧрҧ. Уҝытыусы. Яҟы тарихи шарттарқа айырата борсоҙаны – тыуҙан ил-йортоҟдоҟ яқмышы, тыуыр кҩнҩ. Быҙа

ҙҧжҧплҧнҧҥе тңгел. Сҩнки был, барыҥынан элек, ер мҧсьҧлҧҥенҧ бҧйле. Ошо урында шаҙирқыҟ ҝобайыр стиленҧ кңсеңе – тарихи боролоштоҟ етдилегенҧ ишаралап ҝына ҝалмайынса, ереҟде кңкрҧгеҟ менҧн ҥаҝлай торҙан мҧл, иҟ яуаплы мҧл етеңен дҧ иҡкҧртеңе ул.

Уҝыусы. Баланы бит Ни тип тирбҧлтҧҥеҟ – шул була. Был юлдар "Бала кңҟеле аҝ ҝаҙық, ни яқҥаҟ шул була", тигҧн халыҝ мҧҝҧлен хҧтерлҧтҧ. Аҙиқелдеҟ кҩнҩ – илдеҟ кҩнҩ, Аҙиқелдеҟ йҩқҩ – ил йҩқҩ, – тигҧн юлдар қа мҧҝҧлде хҧтерлҧтҧ: "Ер- ҥыуқарыҟ ниндҧй, ил- йорттарыҟ да

шундай". Уҝытыусы. Уҝыусылар, поэмала автор бер нисҧ тапҝыр “ҙҧмҥеқлек” ҥңқен ҝабатлай. Нимҧ була ул

ҙҧмҥеқлек? Тамырын, синонимын билдҧлҧгеқ. Уҝыусы. "Ҙҧмҥеқлек" ҥңқенҧ "битарафлыҝ" ҥңқе тап килҧ, йҧҙни кемгҧлер, нимҧгҧлер битараф тигҧнде

аҟлата. Тамыры – ҙҧм. Уҝытыусы. Эйе, дҩрҩҡ билдҧлҧнегеқ. Ҥуҟҙы ваҝытта ҝайҥыҥы кңберҧк ҝулланыла, “ҙҧм” ҥңқеме,

ҙҧмҥеқлекме? Ни ҩсҩн тип уйлайҥыҙық? Уҝыусы. “Ҙҧмҥеқлек” ҥңқе йышыраҝ ҝулланыла. Ҙҧмде ҙҧмҥеқлек алмаштыра бара. Кеше ңқйҧшҧйеше

ҩсҩн тҩп шарт булҙан Тҧбиҙҧткҧ, балаҥыныҟ килҧсҧгенҧ, теленҧ, тҧрбиҧгҧ, хатта ңқенеҟ ҥаулыҙына ла ҙҧмҥеқ ҝарай. Балаҥы йҧшҧйҧсҧк хаҝында бҩтҩнлҧй уйламаусылар, кҩн хҧстҧрлеге менҧн генҧ йҧшҧңселҧр артҝандан-арта бара. Эсҧр ҥыуқар бысрана, тирҧ-яҝ мҩхит тҩҡҥҩқлҧнҧ, ер аҡты байлыҙы кҧрҧк-кҧрҧкмҧгҧнгҧ тҧлҧфлҧнҧ, уҟдырышлы ҝара тупраҝ ҝатламы йоҝара, кңҟелдҧргҧ нақ бҩркҩр сҧскҧлҧр, ҥайрар ҝоштар кҧмей…

Уҝытыусы. Эйе, бик дҩрҩҡ билдҧлҧнегеқ. Хҧқер эпиграфҝа таҙы бер тапҝыр иҙтибар итҧйек. Эй, ҙҧмҥеқлек! Ҝылҙан ҝылыҝтарыҟ Тетрҧтерлек хатта йҧнҥеққе. Йылҙаларқа ңлгҧн балыҝ булып, Аҙып ҝына китмҧй ҙҧмҥеқлек.

11

Эйе, ҙҧмҥеқлек арҝаҥында Аҙиқелебеқ менҧн бергҧ кңҟелебеқ қҧ бысрана икҧн. Рауил Бикбаевтыҟ телҧге буйынса ҙҧмҥеқлек ниҟҧ ңлгҧн балыҝ кеңек аҙып ҝына китмҧй икҧн? Ҙҧмҥеқлеккҧ сик ҝуйып буламы? Ҧлбиттҧ, була. Ҙҧм менҧн Ҙҧмҥеқлек яратыуҙа бҧйле. Ҙҧмле булыу – тормошто, йҧшҧңқе, эшеҟде, халҝыҟды,

телеҟде, миллҧтеҟде яратыу ул. Яратыу ҙҧм тойҙоҥо уята, яратмау ҙҧмҥеқлек, битарафлыҝ тыуқыра. Уҝыусылар, ҧйқҧгеқ, бер-беребеқгҧ, тҧбиҙҧткҧ, телгҧ ҝарата ҙҧмле булайыҝ.

Беқ ҥеққеҟ менҧн “Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!” поэмаҥыныҟ лингвокультурологик яҝтан тикшереп сыҝтыҝ. Ҩйгҧ эш булып поэмала бирелгҧн бҩтҧ яҟҙықлыҝ исмдҧрқе асыҝлап килегеқ.

РАУИЛ БИКБАЕВ ИЖАДЫ

Исхаҝова Ҧ.Ҧ., Благовар районы Языков урта белем бирең мҧктҧбе

Тема: Башҝортостандыҟ халыҝ яқыусыҥы Рауил Бикбаевтыҟ ижады Маҝсат: 1) уҝыусыларқы Рауил Бикбаевтыҟ биографияҥы, ижады менҧн таныштырыу; алынҙан мҧҙлңмҧттҧрен

барлап, системаҙа ҥалыу; 2) фекерлҧң ҝеңҧҥен, ижади ҥҧлҧттҧрен, телмҧрен ңҡтерең; 3) матур ҧқҧбиҧткҧ ҥҩйҩң, китап уҝырҙа ынтылыш тҧрбиҧлҧң.

Йыҥазландырыу: шаҙирқыҟ портреты, китаптарынан кңргҧқмҧ, компьютер, проектор, экран. I. Ойоштороу моменты. – Ҥаумыҥыҙық, уҝыусылар! Ултырыҙық. II. Дҧрестеҟ темаҥы ҥҧм маҝсаты менҧн таныштырыу. Бҩгҩнгҩ кҩн тураҥында ҧҟгҧмҧ ойоштороу. – Бҩгҩн беқ Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙирқары, яқыусылары темаҥын дауам итеп С. Юлаев исемендҧге

дҧңлҧт премияҥы лауреаты, халыҝ шаҙиры Р. Бикбаевтыҟ ижады менҧн танышырбық. Дҧрестеҟ эпиграфы итеп мин ошо юлдарқы алдым (слайд)

– Дҧфтҧрқҧрегеққе асып бҩгҩнгҩ числоны ҥҧм дҧрестеҟ темаҥын яқып ҝуяйыҝ. III. Яҟы тема ҩҡтҩндҧ эш. Уҝыусыларқы Р. Бикбаевтыҟ биографияҥы менҧн таныштырыу. Рауил Тҩхвҧт улы Бикбаев 1938 йылдыҟ 12 декабрендҧ Ырымбур ҩлкҧҥенеҟ Покров (хҧқер

Переволоцкий) районында Соран йылҙаҥы буйындаҙы Юҙары Ҝунаҝбай ауылында колхозсы ҙаилҧҥендҧ тыуа. 1945 йылда атаҥы ңлеп киткҧс, ул кңрше Ҙҧбдрҧфиҝ ауылына туҙандарына кңсеп килҧ. Ошо ауылда 1953 йылда ете йыллыҝ мҧктҧпте тамамлай. (картанан тыуҙан ерен табып кңрҥҧтең)

Башҝорт ҧқҧбиҧтенҧ ҥҧм мҧҙрифҧтенҧ Мҩхҧмҧтша Буранҙолов, Дауыт Юлтый, Сҧҙит Агиш, ауылдашы Ҙабдулла Амантай, нҧҡелдҧштҧре Сҧҙит Мерҧсов, Кҧрим Иқелҙужин ҥымаҝ арқаҝлы шҧхестҧрқе биргҧн Туҝсоран ерендҧ Рауил бҧлҧкҧстҧн йыр-моҟҙа, ҧқҧбиҧткҧ ҙашиҝ булып ңҡҧ. 1953-1956 йылдарқа Ҝақаҙстан менҧн Ырымбур сигендҧге Аҝбулаҝ педагогия училищеҥында уҝый. 1957 йылда Ҩфҩгҧ килеп Башҝорт дҧңлҧт университетыныҟ филология факультетына уҝырҙа инҧ. Университетты уҟышлы тамамлаҙас, 1962-1965 йылдарқа СССР Фҧндҧр академияҥыныҟ Ҩфҩлҧге Тарих, тел ҥҧм ҧқҧбиҧт институты аспирантураҥында уҝый. 1966 йылда «Хҧқерге башҝорт поэмаҥы» тигҧн темаҙа кандидатлыҝ диссертацияҥын яҝлай.

Рауил Бикбаевтыҟ ныҝлабыраҝ яқыша башлауы университетта уҝыҙан йылдарына тура килҧ. Шиҙырқары республика матбуҙатында 1957 йылдан бирле баҡылып килҧ. 1962 йылда «Аҙиқел» журналында «Вокзал» исемле тҧңге поэмаҥыбаҡылып сыҝты. 1964 йылда «Дала офоҝтары» тигҧн беренсе китабы донъя кңрқе. Р. Бикбаев хҧқер тиҡтҧнҧн артыҝ китап авторы. Уҙа «Автобиография» тигҧн китабы ҩсҩн 1970 йылда республика комсомолыныҟ Ҙ. Сҧлҧм исемендҧге премияҥы бирелде.

Рауил Бикбаев шаҙирлыҝ эшен ҧқҧбиҧт ҙилеме менҧн тыҙық бҧйлҧп алып бара. Фҧндҧр академияҥыныҟ Ҩфҩлҧге Тарих, тел ҥҧм ҧқҧбиҧт институтында оқаҝ йылдар ҧқҧбиҧт секторында ҩлкҧн ҙилми сотрудник булып эшлҧй.

Р. Бикбаев тҧржемҧ ҩлкҧҥендҧ лҧ актив эшлҧй, матбуҙатта публицистик мҧҝҧлҧлҧр менҧн йыш сыҙыш яҥай.

1989 йылда Р. Бикбаевҝа «Яқмышым» китабы ҥҧм «Ҥыуҥаным, ҥыуқар бирегеқ!» поэмаҥы ҩсҩн республиканыҟ Салауат Юлаев исемендҧге Дҧңлҧт премияҥы бирелде.

1993 йылда ул Халыҝ шаҙиры исеменҧ лайыҝ була. 1999 йылда Рауил Бикбаевҝа Ҩфҩ ҝалаҥыныҟ Почетлы гражданины исеме бирелҧ. (слайд) Рауил Бикбаевтыҟ биографияҥын дҧфтҧрқҧрқҧ таблицаҙа яқыу. – Ҧ хҧқер “ Яҟҙықлыҝ” шиҙыры менҧн танышып ңтҧйек. Ҥңқлек эше ( слайд ). - шиҙырқы уҝытыусыныҟ ҩлгҩлҩ уҝыуы - ңқ аллы уҝыу - тасуири уҝыу ҩҡтҩндҧ эш - тҧржемҧ ҩҡтҩндҧ эш - бергҧлҧп уҝыу Ҥорауқарҙа яуап бирең - шиҙырқа ҥңқ нимҧ тураҥында бара? - шаҙирқыҟ яҟҙық булмауын нисек аҟлайҥыҙық? - ҥуҟҙы ике юлды уҝып аҟлатабық. – Ҧ хҧқер дҧрестеҟ эпиграфына ҧйлҧнеп ҝайтайыҝ. Ҥеқ нисек уйлайҥыҙық, И. Кинйҧбулатов Рауил

Бикбаевты кемдеҟ улы тип атай, ни ҩсҩн?

12

– Ысынлап та, бар булмышы менҧн иле, халҝы, заманы ҩсҩн янып-кҩйгҧн шаҙир бҩгҩнгҩ кҩндҧ лҧ илҥамланып ижад итҧ, йҧмҧҙҧт эштҧрендҧ ҝайнай, йҧш ҝҧлҧмдҧштҧренҧ ярқам итҧ. Шулай итеп, И. Кинйҧбулатов яқҙанса, Р. Бикбаев ҥис тҧ яҟҙық тңгел, халҝыныҟ улы, улар ҩсҩн ижад итҧ.

IV.Грамматик тема ҩҡтҩндҧ эш. - Хҧқер Р. Бикбаевтыҟ “Ниҟҧ беққе юлдар саҝыра?” юлъяқмаҥынан бер нисҧ ҥҩйлҧм яқып ңтҧйек ҥҧм

ябай ҥҩйлҧмдҧргҧ синтаксик анализ яҥайыҝ. (таҝтала эшлҧң) V. Уҝытыусыныҟ йомҙаҝлау ҥңқе. Шулай итеп, уҝыусылар, бҩгҩнгҩ дҧрестҧ беқ Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры Р. Бикбаевтыҟ

биографияҥы, ижады менҧн танышып ңттек. Хҧқер иҡкҧ тҩшҩрҩп ҥорауқарҙа яуап бирҧйек:

– Рауил Бикбаев ҡайҙа ҥҧм ҡасан тыуҙан? – Мҧктҧптҧн ҥуҟ ҝайқа белем ала? – Рауил Бикбаевтыҟ ижад емештҧре ниндҧй наградалар менҧн баҥаланҙан? – Шаҙирқыҟ тҧңге поэмаҥы нисҧнсе йылда баҡылып сыҝҝан? – 1999 йылда уныҟ тормошона бҧйле ниндҧй мҩҥим ваҝиҙа була? – Ҙ. Сҧлҧм премияҥы ниндҧй китабы ҩсҩн бирелҧ? – Рауил Бикбаевҝа быйыл нисҧ йҧш була? – Ңқегеқгҧ ниндҧй яҟылыҝтар алдыҙық? – Уныҟ ижады кңҟелегеққҧ ниндҧй тойҙолар ҝалдырқы? VI. Баҥалау. VII. Ҩй эше. Рауил Бикбаевтыҟ берҧй шиҙырын тасуири итеп уҝырҙа ҧқерлҧнеп килергҧ.

ЙҦНШИШМҦБЕҚ ОШО ТУПРАҜТА

Хҧйбуллина Зилҧ Хҧкимйҧн ҝықы, Бҩрйҧн районы Байназар урта дҩйҩм белем бирең мҧктҧбе

Маҝсат: Шиҙырқыҟ идея-тематик йҩкмҧткеҥен асыу аша уҝыусыларқыҟ фекерлҧң ҝеңҧҥен ңҡтерең,

ҥңрҧтлҧң-тел сараларын асыҝлау; уҝыусыларқа тыуҙан еребеқгҧ, илебеқгҧ ҥҩйҩң, тҧбиҙҧткҧ ҥаҝсыл ҝараш тҧрбиҧлҧң.

Йыҥазландырыу: Башҝортостан ҥҧм Бҩрйҧндеҟ картаҥы, Рауил Бикбаевтыҟ портреты, тирҧ-яҝ мҩхитте ҥаҝлау йылына арналҙан эмблема, плакат ”Ил ҝҧқерен белмҧгҧн – башын юҙалтҝан, Ер ҝҧқерен белмҧгҧн – ашын юҙалтҝан”.

Дҧрес барышы: I. Ойоштороу моменты. II. Дҧрес темаҥы ҩҡтҩндҧ эш. Уҝыусылар, беқ бҩгҩн Рауил Бикбаевтыҟ “Йҧншишмҧбеқ ошо тупраҝта” шиҙыры менҧн танышасаҝбық.

Уныҟ йҩкмҧткеҥен ңқлҧштереп, тыуҙан еребеққе, тҧбиҙҧтте ҥаҝлау тураҥында ҥҩйлҧшҧсҧкбеқ. (Рауил Бикбаевтыҟ портреты, китаптары интерактив таҝтала кңрҥҧтелҧ.) Шиҙыр шулай уҝ халҝыбық, килҧсҧк хаҝында тҧрҧнерҧк фекер йҩрҩтҩргҧ, ҙҧмҥеқ йҧшҧмҧҡкҧ ҩндҧңе менҧн дҧ актуаль, шуҙа кңрҧ ҥеқ қҧ ҧҡҧрқе яратып ҝабул итерҥегеқ, тип уйлайым.

III. Уҝытыусы шиҙырқы тасуири уҝый. Йҩкмҧткеҥе буйынса ҧҟгҧмҧ. - Тыуҙан ер,уныҟ тарихы тураҥында шаҙир нимҧ ти? - Беқ йҧшҧгҧн изге еребеққе ҥаҝлап, ата-бабаларыбық нисек кҩрҧшкҧн? (Улар халҝыбық ңқ ерендҧ ңқе хужа булып бҧхетле йҧшҧҥен тип, азатлыҝ ҩсҩн кҩрҧшкҧ кңтҧрелгҧн.

Ялҝынлы шаҙир Бабичтыҟ ҥҧм бҩтҧ донъяҙа билдҧле ҙалим Вҧлидиқеҟ исемдҧре телгҧ алына.) - Ошо шҧхестҧребеққҧн башҝа таҙы кемдҧрқе атай алаҥыҙық? - Урал ҝоросонан ҝойҙан балта Боҙақына саба Уралдыҟ, – тигҧн юлдарқы нисек аҟлайҥыҙық? Уҝыусылар ңқ фекерқҧрен ҧйтҧлҧр. Шаҙир бер нисҧ урында колониаль бақар балтаҥы ҥңқен ҝуллана. Был ҥңққе нисек аҟлайҥыҙық? (СССР тарҝалҙас, Рҧсҧй Федерацияҥы тҩқҩлдҩ ҥҧм ул бақар экономикаҥына кңсте. Илдеҟ байлыҙын кем

ҝулына кңберҧк тҩшҩрҧ, шулар байып, ҧ ярлылар аптырашып ҝалдылар). – Ер-ҥыуқарын ҥатҝан кешегҧ шаҙирқыҟ ҝарашы нисек? Шул юлдарқы табып уҝып кңрҥҧтегеқ:

Рҧхиме юҝ бақар балтаҥыныҟ, Тик ир булып ҝалҥын ир заты. Ерен ҥатҝан йҧнде ере йотҥон Ерен ҥатҝан йҧнде ер баҡҥын.

– “Йҧншишмҧ” ҥңқен нисек аҟлайҥыҙық? Ни ҩсҩн шаҙир “Йҧншишмҧбеқ ошо тупраҝта”, ти? (Беқ ошо ерқҧ тыуып,уныҟ ҥыуын эсеп, ҥауаҥын ҥулап, кҩс алҙанбық икҧн, тамырыбық ошо ергҧ

береккҧн. Беқ уны ҥаҝларҙа, килҧсҧк быуындарҙа еткерергҧ тейешбеқ.) - Уҝыусылар, шиҙырқа автор ниндҧй ҥңрҧтлҧң саралары ҝулланҙан?

Даръя булып аҝҝан ер, Алтын ҝуйынында батырқарқыҟ Изге ҥҩйҧктҧре ятҝан ер. Кңкрҧккҧйе тулы ут ҝына Барыҥы ла ерқеҟ хҧтерендҧ, Яралары ҥаман ҥулҝылдай.

– Уҝыусылар, быйылҙы йыл нимҧ йылы?

13

Хҩкңмҧтебеқ 2013 йылды Тирҧ-яҝты ҥаҝлау йылы тип иҙлан итте. (Республика картаҥы кңрҥҧтелҧ, эмблема тураҥында ҥҩйлҧшең).

– Беққеҟ районда ер-ҥыуқар тақамы, тҧбиҙҧт ярлыланмаймы? Бҩрйҧн – халҝыбыққыҟ сал тарихын

ҥаҝлаҙан изге ҝомартҝылар иле: данлыҝлы Шңлгҧн мҧмерйҧҥе, Йылҝысыҝҝан кңле, Бабсаҝ бей ҝҧбере ҥ.б. Ҧммҧ ҥуҟҙы йылдарқа кешелҧр тҧбиҙҧтте ҥаҝлауҙа битараф ҝалалар. Быҙа ниндҧй миҡалдар ҧйтерҥегеқ? Ерҥеқ-ҥыуҥық ҝалҥа, халыҝ ни эшлҧр ҥуҟ? (Урмандарқы ҝырҝып, тақартмай китҧлҧр, йылҙа буйқарына сңп ташлайқар ҥ.б).

IV. Ижади эш. Хҧқер тыуҙан тҧбиҙҧтте ҥаҝларҙа саҝырып тҩркҩмдҧрқҧ ижади эш башҝарабық. I тҩркҩм II тҩркҩм III тҩркҩм шиҙыр мҧҝҧлҧ кроссворд Ҥҧр тҩркҩм ңқ эшенҧ презентация яҥай. V. Йомҙаҝлау. Шулай итеп, шиҙыр беққе тҧбиҙҧт, халҝыбық яқмышы хаҝында уйларҙа, ҙҧмҥеқ

йҧшҧмҧҡкҧ саҝыра. Уҝыусылар, беқ қҧ тҧбиҙҧтте бысратмайыҝ, уны ҥаҝлайыҝ! VI. Ҩйгҧ эш: ҩқҩк ятлау.

РАУИЛ БИКБАЕВ “ТҦБИҘҦТТЕҞ ТЕЛЕ АСЫЛҘАН САҜ”

Шҧмсетдинова Гҩлдҧр Тимерхан ҝықы, Ҩфҩ районы Дмитриевка урта дҩйҩм белем бирең мҧктҧбе

Уҝытыусы эшмҧкҧрлегенеҟ маҝсаты: уҝыусыларқы башҝорт телендҧ аралашырҙа, белем алырҙа,

ңтелгҧндҧргҧ таянып тыуҙан ер, тҧбиҙҧт тураҥында ҥҩйлҧшең, уны яҝлау, ҥаҝлау кҧрҧклеген уҝыусыларҙа тҩшҩндҩрҩң; Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙирқарыныҟ ижадына ҝықыҝҥыныу уятыу; уҝыусыларқыҟ интеллектуаль шҧхес булып ңҡеңен тҧьмин итең.

Дҧрес тибы: бҧйлҧнешле телмҧр ңҡтерең дҧресе. Кҩтҩлгҧн шҧхси, метапредмет ҥҧм предмет ҥҩқҩмтҧлҧре: Шҧхси ңҡеш кимҧле: белем алыу ҩсҩн тҩрлҩ сыҙанаҝтар ҝулланыу; ижади-эқлҧнең эше менҧн

шҩҙҩллҧнең; телмҧр мҧқҧниҧтен камиллаштырырыуҙа ынтылышты ңҡтерең. Метапредмет кимҧле: тҩрлҩ формала бирелгҧн мҧҙлңмҧтте ҝуллана белең, алҙан белемде

системалаштырыу; башҝаларқы тыҟлау, ңқ фекереҟде яҝлай белең; башҝорт халҝыныҟ арқаҝлы улдары ҥҧм ҝыққары тураҥында белемде тулыландырыу; ңқ-ңқеҟҧ баҥа биреңқе тормошҝа ашырыуқы дауам итең.

Предметты ңқлҧштерең кимҧле: тасуири, етеқ, шыма уҝыуҙа ҩлгҧшең; текст, китап менҧн эш итең алымдарын ҩйрҧнеңқе дауам итең, кҧрҧкле материал туплау; бҧйлҧнешле телмҧр ңҡтерең; ңтелгҧн орфограмма ҝаҙиқҧлҧрен ҝабатлау.

Тема Кластан тыш уҝыу. Рауил Бикбаев “Тҧбиҙҧттеҟ теле асылҙан саҝ”

Маҝсат Р. Бикбаевтыҟ ижады менҧн ҝыҡҝаса таныштырыу. Тасуири уҝыу кңнекмҧлҧрен ңҡтерең. Ҥҩйлҧм телмҧрен, фекерлҧң ҥҧлҧтен, анализлау, синтезлау кңнекмҧлҧрен ңҡтерең. Баланы шҧхес итеп ңҡтерең, кешелек сифаттары тҧрбиҧлҧң. Тыуҙан ергҧ мҩхҧббҧт тҧрбиҧлҧң; тыуҙан ерқеҟ ҝҧқерен белергҧ, уныҟ менҧн ҙорурлана белең хистҧрен тҧрбиҧлҧң.

Планлаштырылҙан ҥҩқҩмтҧ

Шиҙырқыҟ йҩкмҧткеҥен аҟлау, ңқ телеҟде ҥҧм илеҟде хҩрмҧт итең, аралашыуқы мҧқҧниҧттеҟ ҧҥҧмиҧтле бер ҩлҩшҩ итеп таныу

Предмет-ара бҧйлҧнеш

Рус теле, Башҝортостан географияҥы

Ресурстар: - тҩп - ҩҡтҧмҧ

Толомбаев Х.А. 4-се класс ҩсҩн дҧреслек; комьютер, экран, презентация, Р.Бикбаевтыҟ портреты, “Тҧбиҙҧттеҟ теле асылҙан саҝ “ шиҙыры.

Эште ойоштороу тҩрқҧре

Фронталь, индивидуаль, парлап эшлҧң.

Ңткҧрең технологияҥы Ҥҧр этаптыҟ ҩйрҧтең ҥҧм ңҡтерең биремдҧре. Уҝытыусы эшмҧкҧрлеге.

Уҝыусылар эшмҧкҧрлеге

Iэтап. Ойоштороу. Маҝсат: белем алыуҙа мотивлаштырыу.

I этап. Ойоштороу. 2-се слайд а) - Хҧйерле кҩн, Гҩлдҧр апай! - Хҧйерле кҩн, Ҧнисҧ! - Ҥаумы, Ҙҧфңр, Катерина! - Ҥаумы, Зилҧ, Нҧфисҧ! б) Ҥҧр ҧқҧби уҝыу дҧресендҧ ҝуллана торҙан ҝаҙиқҧлҧрқе иҡкҧ тҩшҩрҩгҩқ.

I этап. Ойоштороу. 1.Тулы ҥҩйлҧмдҧр менҧн дҩрҩҡ итеп яуап бир! 2. Иҙтибар менҧн тыҟла! 3. Кеше фекерен ҝабатлама, ңқ фекереҟде ҧйт!

II этап. Актуаллҧштерең Маҝсат: алдаҙы дҧрестҧ алҙан белемдҧрқе иҡкҧ

II этап. Актуаллҧштерең. Ҥ. Дҧңлҧтшинаныҟ «Яқҙы тантана хикҧйҧҥен уҝытыусы тасуири уҝый. (эстҧлеген иҡкҧ тҩшҩрҩң).

II этап. Актуаллҧштерең. - Беқ был хикҧйҧне ңткҧн дҧрестҧ уҝыҙайныҝ. (Яқ тураҥында шиҙырқарқы иҡкҧ тҩшҩрҩң). (Уҝыусылар шиҙырқар ҥҩйлҧгҧндҧ слайдта Башҝортостан

14

тҩшҩрҩң тҧбиҙҧте тураҥында рҧсемдҧр кңрҥҧтелҧ). 3-8-се слайдтар. - Тасуири уҝыу кңнегеңқҧре. (Шҧхси, рефлексив, универсаль уҝытыу эшсҧнлеген формалаштырыу). Ңқбаҥа.

III этап. Уҝыу мҧсьҧлҧҥе ҝуйыу.

III этап. Уҝыу мҧсьҧлҧҥе ҝуйыу. 1. - Балалар, ҥеқ тыуҙан ил тигҧн тҩшҩнсҧне нисек аҟлайҥыҙық? - Ҧйтегеқ ҧле, тыуҙан ил ҝайқан башлана? “Фекерқҧр кҧрзине” алымы -Уҝыусылар, тыуҙан ил темаҥына ҝараҙан ҥңққҧрқе ошо кҧрзингҧ йыяйыҝ. 2. - Ҥеқгҧ атай-ҧсҧйегеқ, туҙандарыҙық ҝҧқерлеме? 3. - Шулай булҙас, тыуҙан илебеқ, еребеқ қҧ ҝҧқерле, сҩнки беқ шунда тыуҙанбық, безқеҟ ата-ҧсҧйқҧребеқ,

олатай-ҩлҧсҧйқҧребеқ қҧ шунда тыуҙан. Шуҙа кңрҧ беқ, тыуҙан ерқеҟ ышаныслы улдары, ҝыққары булып ңҡергҧ тейеш. 4. - Халҝыбыққыҟ данлыҝлы улдары кңп. Ҥеқ арқаҝлы шҧхестҧрқҧн таҙы ла кемдҧрқе белҧҥегеқ? Шуларқыҟ береҥе – Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры Рауил Бикбаевҝа быйыл 75 йҧш.

III этап. 1. – Дҩрҩҡ, балалар. Тыуҙан ил – ул тыуҙан ҩй, тыуҙан мҧктҧп, тыуҙан ҝала, ҥин беренсе тҧпҧй баҡып атлап киткҧн ер ул. Бына шунан башлана тыуҙан ил. “Фекерқҧр кҧрзине” алымы Таҝтаҙа кҧрзин рҧсеме эленҧ. Ҥҧр бер уҝыусы сыҙып был темаҙа ярашлы ҥңққҧр яқа. 2. Уҝыусыларқыҟ ике-ҩсҩ туҙандары тураҥында ҥҩйлҧй. 3. Ңтелгҧндҧргҧ таянып уҝыусылар менҧн ҧҟгҧмҧлҧшең. 4. Бер уҝыусы Р. Бикбаевтыҟ биографияҥы менҧн таныштыра. (10-11-

се слайд)

- Ҧ хҧқер экрандаҙы танышасаҝ шиҙырқыҟ исеменҧ иҙтибар итегеқ. Нисек уйлайҥыҙық: ул нимҧ тураҥында икҧн? Уҝытыусыныҟ ҩлгҩлҩ уҝыуы.

Был шиҙыр тыуҙан ер, тҧбиҙҧт тураҥында (Танып-белең универсаль уҝытыу эшсҧнлеген формалаштырыу).

IV этап. Ҥңқлек ҩҡтҩндҧ эш.

Маҝсат:таныш булмаҙан яҟы ҥңққҧрқеҟ мҧҙҧнҧлҧрен иҡтҧ ҝалдырыу.

IV этап. Ҥңқлек ҩҡтҩндҧ эш.

Шыйыҝ-жидкий, ҥыҙыу-выжимать, ҥарылып- прильнув, хаҝ- дҩрҩҡлҩк Ошо ҥңққҧрқе ҥеқ телмҧрегеққҧ ҝулланаҥыҙықмы? Дҧфтҧрқҧрқҧ эш. 1)Число,теманы яқыу. 2)Ауыр орфограммалы ҥңққҧрқе табыу.

IV этап. Ҥңқлек ҩҡтҩндҧ эш.

1. Ҥңққҧрқе уҝыу. Ҥңққҧрқеҟ мҧҙҧнҧлҧрен тормош менҧн бҧйлҧп асыҝлау. (Танып-белең универсаль уҝытыу эшсҧнлеген формалаштырыу).

Физминут Физминут Беққеҟ Башҝортостанда бына ошондай тауқар, бына ошондай урмандар, бына ошондай йылҙалар, бына ошондай ҝырқар, ҝырқарында сҧскҧлҧр - барыҥы ла матурқар.

Физминут

V этап. Уҝыу мҧсьҧлҧҥен этаплап сисең: шиҙырқы уҝыу. Маҝсат: уҝыу кңнекмҧлҧрен ңҡтерең ҩҡтҩндҧ эшлҧңқе формалаштырыу.

V этап. Уҝыу мҧсьҧлҧҥен этаплап сисең: шиҙырқы уҝыу.

V этап. Уҝыу мҧсьҧлҧҥен этаплап сисең: шиҙырқы уҝыу. Балалар гҩжлҧп уҝыйқар. Айырым балаларқан уҝытыу. Шиҙырқыҟ иҟ оҝшаҙан ерен генҧ уҝыу.

VI этап. Ҧҡҧрқе аҟлауқарын тикшерең. Маҝсат: телмҧр кңнекмҧлҧрен ңҡтерең ҩҡтҩндҧ эшлҧңқе формалаштырыу.

VII этап. Ҧҡҧргҧ анализ яҥау. - Тҧбиҙҧттҧ япраҝ яқын ңқен нисек ҥиқҧ? Шиҙырқан ошо юлдарқы ҝабат уҝып кңрҥҧтегеқ.

VII этап. Ҧҡҧргҧ анализ яҥау. - Автор, лирик герой.

Теле асыла, сабый япраҝ, ярҥып шыбырлай, тел осо, тел осонда талпына, ялҙанҙа юлыҝмам ҥңқбҧйлҧнештҧрен нисек аҟлайҥыҙық?

- Тыуҙан яҝтыҟ яқҙы тҧбиҙҧтенеҟ ҥҧр япраҙы, ташы кешенеҟ кңҟеленҧ яҝын. Ошо матурлыҝты кңрҧ белеп, беқ тыуҙан еребеққе, тҧбиҙҧтебеққе ҥаҝларҙа тейешбеқ. (Ҥуҟҙы юлдарҙа иҙтибар итең).

15

Ҥҧр кемгҧ ңқ тыуҙан яҙы,тҧбиҙҧте яҝын, ҙҧзиз. Ҩйқҧ ҧқерлҧп килгҧн мҧҝҧлдҧрен уҝып ишеттерҧлҧр. (15-16-сы слайдтар) Алтын-кҩмҩш яуҙан ерқҧн тыуҙан-ңҡкҧн ер артыҝ. Ңқ илем-алтын бишек. Иленҧн айырылҙан-ҝанаты ҝайырылҙан. Тыуҙан ерқҧй ер булмаҡ, тыуҙан илдҧй ил булмаҡ. Илҥеқ кеше - йырҥық ҥандуҙас. (Коммуникатив, ижади эқлҧнең, танып-белең универсаль уҝытыу эшсҧнлеген формалаштырыу).

-Уҝыусылар, телҧңселҧргҧ презентация эшлҧп килергҧ ҝушылҙайны. Хҧқер Уралдыҟ “Башҝортостан – тыуҙан ерем” тип исемлҧнгҧн презентацияҥын ҝарарбық.

1) Презентация ҝарау. 2) Ҥҩйлҧмдҧрқе рус теленҧ тҧржемҧ итең. (17-се слайд) Башҝортостан! Ҥин икмҧкле тупраҝ, Йҧшел урман,болон, тау, дала. Йҧнҥеқгҧ – йҧн, Йҧмҥеқгҧ - йҧм биргҧн,

Ҥин ут ҥҧм ҥыу,ҥауа ҥҧм дауа. (Н.Нҧжми) (Предмет-ара бҧйлҧнеш) (Коммуникативуниверсаль уҝытыу эшсҧнлеген формалаштырыу).

Йомҙаҝлау Шиҙырқан ҩқҩктҩ хор менҧн уҝыу. Кңсереп яқыу. (18-се слайд) Тыуҙан илдҧ- барыбық бер туҙан, Бик ҝҧқерле беқгҧ ул шуҙа. Тыуҙан ил ул була бер генҧ, Тыуҙан илдеҟ ҝҧқерен бел генҧ. (З. Туфайлова)

Мин нимҧ белдем? Нисек белдем?

Ҩйгҧ эш бирең. Ҩйгҧ эш бирең. Ңқбаҥа. Кемдҧр был дҧрестҧ “5”гҧ яуап бирқем тип уйлай? Кем бер ақ тырышырҙа кҧрҧк тип уйлай?

- Ҥеқ ҩйқҧ ниндҧй эш эшлҧрҥегеқ? Ҩйгҧ эш бирең.

1. Шиҙырқы тасуири уҝырҙа. 2. “Тыуҙан еремдеҟ тҧбиҙҧте” тигҧн темаҙа проект эше башларҙа мҩмкин. 3. Тыуҙан яҝ тураҥында ҥңрҧт тҩшҩрҩргҧ мҩмкин. 4. Башҝа шаҙирқарқыҟ тыуҙан яҝ, тҧбиҙҧт тураҥында шиҙырқары бармы икҧн? Шуларқы табып алып килергҧ.

(Рефлексив, шҧхси универсаль уҝытыу эшсҧнлеген формалаштырыу).

РАУИЛ БИКБАЕВ ИЖАДЫНА АРНАЛҘАН ҦҚҦБИ КИСҦ

Хҧкимйҧнова Лилиҧ Ҧхмир ҝықы, Ҩфҩ районы Авдон урта дҩйҩм белем бирең мҧктҧбе

Сараныҟ маҝсаты: 1. Рауил Бикбаевтыҟ тормош юлы ҥҧм ижадына байҝау, уҝыусыларқа уҙа ҝарата ҝықыҝҥыныу тойҙоҥо

уятыу. 2. Балаларқыҟ ижади ҧңқемлеген ңҡтерең. Йыҥазлау: шаҙирқыҟ портреты, китаптар кңргҧқмҧҥе, интерактив таҝта. Кисҧ барышында унда шаҙирқыҟ

фотоҥңрҧттҧре кңрҥҧтелҧ. 1-се уҝыусы. Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры Рауил Тҩхфҧт улы Бикбаев 1938 йылдыҟ 12 декабрендҧ

Ырымбур ҩлкҧҥе Покровский районы Ңрге Ҝунаҝбай ауылында донъяҙа килгҧн. Кңрше Ҙҧбдрҧфиҝ ауылында ете йыллыҝ мҧктҧпте тамамлаҙан. Ақаҝ Аҝбулаҝ педучилищеҥында белем алҙас, Ҩфҩлҧ Башҝорт дҧңлҧт университетында башҝорт филология факультетында уҝый.

2-се уҝыусы. Сабый саҝта аунаҙанда ҥиндҧ, Хҧтфҧ далам, ниндҧй инеҟ ҥин! Ул саҙыҟды ҝабат кңрҧ алмам, Тҩштҧремҧ генҧ инерҥеҟ. Ҥис юҙында, тҩштҧремҧ инегеқ, Лҧм кңммҧгҧн йылы ҝырсындар

16

Сумып-сумып буйламаҡлыҝ ҥыуқар, Ҝамышлы Туҝ, Соран. Ҝырсоран! Хҧтерлҧргҧ генҧ бары ҝалды,

Аттар кҩтҩп, таҟда ҝайтҝаным, Ташҝын кеңек ҩйҩрқҧргҧ ҝушылып, Ҝолондарқыҟ кешнҧп сапҝаны.

3-сҩ уҝыусы. Артабан Ҩфҩ Фҧндҧр академияҥында аспирантураны тамамлап, филология фҧндҧре кандидаты дҧрҧжҧҥенҧ ирешҧ. Тарих, тел ҥҧм ҧқҧбиҧт институтында 1965-1995 йылдарқа ҙилми хеқмҧткҧр булып эшлҧй, докторлыҝ диссертацияҥы яҝлай.

4-се уҝыусы. Ҥыу шикелле аҙа был ҙңмерқҧр, Тынҙы белмҧй ваҝыт, эй, елҧ! Кңқ тултырып кҩнгҧ бер баҙа ла Умырзая ергҧ эйелҧ. Ҧ беқ ергҧ мҧҟге килгҧн тҩҡлҩ, Мҧҟге тере ҝалыр, гңйҧ беқ… Аҝ телҧктҧр менҧн яныр саҝта, Кҩнсҩллҩктҧн ҝара кҩйҧбеқ. Ниҟҧ ҝай саҝ зирҧк аҝылдарқы Сиклҧп ҝуя кңҟел тарлыҙы? Ел артынан йңгереп, онотабық

Ерқҧ яҝты ңрқҧр барлыҙын. 5-се уҝыусы. Рауил Бикбаев 1995 йылдан алып Башҝортостан Яқыусылар союзында ошо ижади

ойошманыҟ рҧйесе булып эшлҧй. Башҝортостандыҟ халыҝ шаҙиры, кңренекле йҧмҧҙҧт эшмҧкҧре, Салауат Юлаев исемендҧге Дҧңлҧт премияҥы лауреаты. Бер нисҧ орден-миқалдар лауреаты.

6-сы уҝыусы. Ҩтҧлҧнеп сапма юҝҝа, шаҙир, Тотам, тиеп, дандыҟ ал ҝошон. Илертмҧҥен ҥине буш маҝтауқар, Тилетмҧҥен залдыҟ алҝышы. Алҝыш тыныр. Маҝтау онотолор, Тик кңбеге ҥиҟҧ таҙылыр. Ҧ кешелҧр ҥаман элеккесҧ Йырлар, кҩлҩр, илар, ҥаҙыныр…

6-сы уҝыусы. Шаҙирқыҟ тҧңге "Дала офоҝтары" исемле тҧңге китабы 1964 йылда донъя кңрҧ. Унда тыуып ңҡкҧн яҝтыҟ яландар иркенлеген, ҥауаларыныҟ йҧмен-тҧмен тойорҙа мҩмкин. Шаҙир ңқе ҥҧм тиҡтерқҧре хаҝында, ҝарт даланы, элекке сиқҧм ерқҧрқе хҧқер иген баҡыуқарына ҧйлҧндереңселҧр хаҝында уйлана. Соранда ҥыуқар ҝойонҙан, туҙай-яландарын ҝықырҙан, бесҧн сабышҝан, мал баҝҝан илҧҡ-милҧҡ йҧшлеген, тҧңге мҩхҧббҧт хистҧрен иҡенҧ тҩшҩрҧ.

1-се уҝыусы. Мин ҝайқарқа ҙына йҩрҩҥҧм дҧ, Онота алмамдыр колхоз аттарын. Йҧшлегем бит минеҟ юлҙа сыҝты Ошо аттарыма атланып. Мин ҝолондар менҧн бергҧ ңҡтем, Ялдарына йҧбешеп, ҝосаҝлап… Яҟынан бер ҝабынҥындар ине Беқ сабаҝтар ҩткҧн усаҝтар. Сиқҧмдҧрқҧ иген беққҧн тамҙан Тир йылыҥын алып тулышыр. Ҝайнар ҥулышыбық булып ҝалыр Беқ тҩқҩгҧн домна ҥулышы. 2-се уҝыусы. Дала офоҝтары. Умырзаялар уяна, Сайҝалып ҝына елгҧ. Кңктҧ - ҥабан турҙайқары, Килҧлҧр ҝапыл телгҧ. Йондоққарқы сңплҧй-сңплҧй, Тҩн китеп барқы ары. Ҝайҥылай киҟҧйеп китте Даламдыҟ офоҝтары. Тулҝынланып аҙа кеңек Умырзаялы ялан. Уныҟ зҧҟгҧр ситтҧренҧ Ҝараҥаҟ, кңқеҟ тала.

3-сҩ уҝыусы. ”Ҝош юлы” (1967) исемле икенсе китабынан кңренеңенсҧ, Рауил Бикбаев поэзияҥы дала офоҝтары аша космос бейеклектҧренҧ кңтҧрелҧ.

4-се уҝыусы. Ҝояш ҝалҝты, офоҝ ситендҧге Болотттарҙа ялҝын ялатып.

17

Ҝырауланып ятҝан ҝырқар битен Ҥҩртҩп алды йылы ҝанаты. Тыуҥын ине, тимен, шундай бер йыр,

Йҩрҧгемҧ ялҝын ялатып. Кешелҧрқеҟ йҩрҧк пҧрқҧҥенҧ Тейҥен ине йылы ҝанаты.

5-се уҝыусы. Кеше ҩс нҧмҧгҧ табынырҙа тейеш: иленеҟ уқҙанына, уныҟ бҩгҩнгҩҥҩнҧ ҥҧм тыуыр килҧсҧгенҧ. Ҧңҧлге менҧн килҧсҧк- кешелектктеҟ ике ҝанаты. Мин баш ҩҡтҩмдҧге ҝояшҝа ҙына ҝықынып йҧшҧмҧйем. Шҧфҧҝ моҟҥоулыҙы ла,ҥықылып ҝына атҝан таҟдыҟ яҝтылыҙы ла миҟҧ берқҧй ҝҧқерле, ти шаҙир.

6-сы уҝыусы. Арнау - Тыуҙан йылыҟ ҝайҥы? - Халҝым тыуҙан йыл. - Ҝыуҙан юлыҟ ҝайҥы? - Халҝым ҝыуҙан юл. Яқмышынан уныҟ уқмышым юҝ, Ярам-яралары. Кңқе менҧн кңреп, айырам ерқеҟ Аҙын-ҝараларын. Аллалары минеҟ аллам булыр, Иманы – иманым.

Илдеҟ йҧнендҧге йҧншишмҧгҧ Туймамын инанып.

1-се уҝыусы. Рауил Бикбаев – заман ҥулышына ңтҧ ҥиқгер шаҙир. Ул ер шарыныҟ ҥҧр тарафынан иҡкҧн тҩрлҩ елдҧрқе, тетрҧнеңқҧрқе йҧҥҧт тоя, шатлыҝлы ҥҧм хҧңефле ҩн-тауыштарқы ҝолаҙы сос ишетҧ, кңққҧре кңп нҧмҧлҧрқе зирҧк кңрҧ.

2-се уҝыусы. Асылын эқлҧп тормоштоҟ, Ваҝлыҝтарын илҧнем. Хаҝ менҧн нахаҝ алышын Тҩшҩнҩргҧ телҧнем. Ҝырҝылып елгҧ йҩқ тңгел, Хатта йҩрҧк телҧне. Йыраҝтаҙы йҩрҧктҧрқе тҩшҩнҩргҧ телҧнем. Тҩпсҩнмҧ, ти, миҟҧ донъя, Белҧм, ти, белмҧҡеҟде. Мин дҧ, тормош, сереҟ бҩтҥҧ, Кңрмҧҡ инем бҧҡеҟде!

3-сҩ уҝыусы. Рауил Бикбаев ижадында халыҝ яқмышыныҟ, илдеҟ бҩгҩнгҩҥҩн ҥҧм килҧсҧген ҝурсалау ҥҧр саҝ ңқҧктҧ тора. Шаҙир ҙҧзиз миллҧте ҥҧм Башҝортостаны ҩсҩн