UNIVERZITET U BEOGRADUFAKULTET VETERINARSKE MEDICINE

IMINISTARSTVO POLJOPRIVREDE, ŠUMARSTVA I

VODOPRIVREDE REPUBLIKE SRBIJE- UPRAVA ZA VETERINU -

PRIPREMA EDUKATORA ZA UNAPREĐENJE OBRAZOVANJA PROIZVOĐAČA I OSTALIH SUBJEKATA U LANCU PROIZVODNJE HRANE ŽIVOTINJSKOG POREKLA

IVORGANSKA PROIZVODNJA U

STOČARSTVU

Autori

Prof. dr Slobodan JovanovićProf. dr Mila Savić

Asist. mr Ružica Trailović

Centar za unapređenje obrazovanja u veterinarskoj mediciniBeograd, Bulevar oslobođenja 18

____ 1 ____

SADRŽAJ

ORGANSKA PROIZVODNJA U STOČARSTVU.....................................3Organska poljoprivreda.................................................................................3Značaj organske poljoprivrede u funkciji očuvanja ekosistema ................. 5

Organska poljoprivreda u funkciji očuvanja biodiverziteta..........................6Razvoj organske proizvodnje u svetu........................................................... 8Organsko stočarstvo....................................................................................11Posledice intenzivne proizvodnje................................................................11Osnovni principi organskog stočarstva ......................................................13Značaj autohtonih rasa u organskom stočarstvu......................................... 14Obeležavanje i identifikacija grla u organskom uzgoju..............................16Izbor životinja za organski uzgoj................................................................ 16Standardi dobrobiti životinja u organskom uzgoju..................................... 19Ishrana domaćih životinja u organskom uzgoju......................................... 20Proces prelaska sa konvencionalne na organsku proizvodnju domaćih životinja........................................................................................21Principi zdravstvenog nadzora životinja u organskom uzgoju .................. 22Umesto zaključka: kada i gde treba planski razvijati organsko stočarstvo?...................................................................................................24Literatura.....................................................................................................26

____ 2 ____

ORGANSKA PROIZVODNJA U STOČARSTVU

Mila Savić, Slobodan Jovanović i Ružica Trailović

Organska poljoprivreda podrazumeva proces održivog razvoja ruralne sredine u skladu sa raspoloživim resursima, tradicijom, biodegradabilnim potencijalom staništa i predstavlja zaokruženu i celovitu farmsku - ratarsku i stočarsku proizvodnju, čime je obuhvaćeno i očuvanje i obnova prirodnih resursa, kao i povratak tradicionalnim vrednostima i znanjima.U poređenju sa konvencionalnom proizvodnjom u stočarstvu, poštovanje standarda i zakonske regulative pri kontroli svake faze proizvodnog ciklusa, koji su definisani u organskom stočarstvu, u mnogome doprinosi proizvodnji zdravstveno bezbednih proizvoda animalnog porekla, zaštiti životne sredine i razvoju socio - ekonomskih entiteta. Poštovanje visokih standarda dobrobiti životinja ima pozitivne efekte na zdravstveni status životinja. Pozitivni efekti na zdravlje humane populacije i na stanište su dugoročni i nemerljivi. Karakteristika organske proizvodnje je manja produktivnost u odnosu na konvencionalnu, tako da su proizvodi dobijeni u organskim sistemima za oko 30% skuplji. Dobro dizajnirani akcioni planovi i snažni podsticaj proizvođača na nacionalnom nivou, neophodna su podrška razvoju ovog vida proizvodnje.

ORGANSKA POLJOPRIVREDA

U cilju ostvarivanja što veće ekonomske dobiti, zanemarujući osnovne biološke zakonitosti bez većeg premišljanja, humana populacija vekovima unazad svojim aktivnostima utiče na složenu strukturu ekosistema. Razvoj industrije i prateće infrastrukture delovao je na globalni živi svet dovodeći

____ 3 ____

do velikih promena u biosferi. Mada je intenzifikacija poljoprivredne proizvodnje, kako ratarske, tako i stočarske donela mnogo koristi ljudskom društvu, čovečanstvo je uočilo negativne efekte tek kada se u 20. veku suočilo sa pojavama kao što su redukovane prirodne populacije i proizvodni problemi koji su nastali kao posledica primene agrotehničkih mera, pre svega meliorativnih zahvata, hemizacije, kao i nekontrolisane primene savremenih farmaceutika u cilju povećanja monokulturne proizvodnje, odnosno specijalizacije u okviru stočarstva. Osnovni negativni efekti koji prate konvencionalnu intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju ogledaju se u eroziji zemljišta i biodiverziteta, animalnim proizvodima koji se dobijaju od životinja koje se gaje u uslovima hroničnog stresa, prisustvu rezidua antibiotika i hemijskih proizvoda za zaštitu bilja. Nasuprot intenzivnoj proizvodnji, koja je zasnovana na monokulturi, velikim aglomeracijama životinja na malom prostoru i u stajama, smanjenom angažmanu radne snage i primeni proizvoda hemijske industrije na velikim površinama, organska proizvodnja se oslanja na poluintenzivne sisteme, rotacije kultura, prirodne biljne resurse, ispašu, skloništa za slučaj nepogoda i kombinovano držanje više vrsta domaćih životinja. Ovakva proizvodnja je u osnovi agroekološka i doprinosi humanizaciji prostora u savremenom svetu. Kako je osnovna ideja kod organske proizvodnje bazirana na tezi da eksploataciju treba prilagoditi prirodnim uslovima i omogućiti normalan oporavak staništa, biodinamička poljoprivreda i stočarstvo se nazivaju i samoodrživi. Ovakva proizvodnja zahteva veće angažovanje radne snage za 10-15%, što unekoliko povećava troškove, ali u isto vreme, obezbeđuje i veću zaposlenost na selu time umanjujući depopulacione efekte intenzifikacije u poljoprivradi. Za oživljavanje organske poljoprivrede potrebno je obezbediti kompletnu društvenu saglasnost, pošto se povećana ulaganja isplate tek kad se pojave prvi efekti prodora na tržišta sa potrošačima koji su svesni potencijalnog zdravstvenog rizika koji nastaje usled konzumacije hrane dobijene u izrazito komercijalnim sistemima. Samoodrživa, organska poljoprivreda predstavlja pokušaj da se identifikuju metode koje treba da omoguće proizvodnju organske hrane uz smanjivanje negativnih uticaja intenzivne poljoprivredne proizvodnje na ekosistem.

____ 4 ____

Prema definiciji koju je dala FAO organizacija organska poljoprivreda podrazumeva proces održivog razvoja ruralne sredine u skladu sa raspoloživim resursima, tradicijom, biodegradabilnim potencijalom staništa i predstavlja zaokruženu i celovitu farmsku proizvodnju ratarsku i stočarsku, čime je obuhvaćeno i očuvanje i obnova prirodnih resursa kao i povratak tradicionalnim vrednostima i znanjima.Organska poljoprivreda podrazumeva izbegavanje i restrikciju upotrebe veštačkih đubriva, herbicida i pesticida, kao i hemoterapeutika u cilju smanjenja njihove koncentracije u biljnim i animalnim proizvodima. Da bi se uz redukovanu primenu hemizacije i povećanje radne snage očuvala ekonomska dobit ovo podrazumeva da se maksimalno pažljivo koriste prirodni resursi, naročito pašnjaci i livade, što je veoma pogodno za eksploataciju zaštićenih biogeografskih celina.Organska poljoprivreda može da donese velike koristi ljudskom društvu. Međutim, zbog manje intenzivnosti neophodno je da se obezbedi kompletna informisanost tržišta o prednostima ovog pristupa, kao što je dobijanje zdrave, bezbedne hrane i posledičnom padu zdravstvenog rizika populacije. Proizvodnja u skladu sa biogeografskim odlikama dovodi do smanjenja nivoa ambijentalnog zagađenja iz poljoprivrede, što predstavlja veoma značajnu korist po društvo u celini, obezbeđuje veću zaposlenost seoskog stanovništva, ali i povećava troškove proizvodnje ukoliko se striktno ne sprovode pozitivni zakonski propisi koji zabranjuju zagađivanje. Organska poljoprivredna proizvodnja obezbeđuje podršku međunarodnih organizacija za očuvanje životnog ambijenta i prirodne sredine i time doprinosi i globalnoj popularizaciji jedne zemlje i njene privrede.

Značaj organske poljoprivrede u funkciji očuvanja ekosistema

Konzervacija prirodne genetičke varijabilnosti kod divljih i domesticiranih vrsta, kao i unapređivanje staništa je zadatak za čovečanstvo u 21 veku i daljoj budućnosti (2, 3). Očuvanjem biodiverziteta ne ispunjavaju se samo etičke norme savremenog civilizovanog društva, već se obezbeđuje da se biološki potencijal planete zemlje koristi na efikasniji, samoodrživi i više

____ 5 ____

ekonomičan način u mnogim granama ljudske delatnosti uključujući poljoprivredu i stočarstvo (5, 8). Organski - ekološki prihvatljiv razvoj stočarstva u okviru poljoprivrede i ostalih privrednih grana podrazumeva korišćenje lokalnih resursa, životinjskih, biljnih, odlika staništa na samoodrživ, a ne ekstenzivan način, uz ograničavanje mogućnosti zagađenja životne sredine iz privrede i ljudskih naselja, uključujući i zagađivanje i degradaciju staništa koji nastaju kao posledica prekomerne intenzifikacije u poljoprivredi (10). Ovakav razvoj dovodi do rasta stepena zagađenosti lokalne zajednice iz poljoprivrede, što se prenosi i na veće biogeografske celine, pa i globalno. Osim toga mogućnost zapošljavanja u poljoprivredi opada što potencira depopulaciju sela i smanjuje mogućnosti za dalji razvoj i korišćenje prirodnih bogatstava bez obzira na njihov karakter. Da bi se prekinuo dalji odliv seoskog stanovništva potrebno je pre svega omogućiti razvoj sela i unapređenje ruralne zajednice i načina života. U Americi, kriterijumi za proizvodnju organske hrane definisani su u “Nacionalnom programu organske proizvodnje” (USDA). Svi ovi planovi nose oznaku “dugoročno”, što ukazuje na mukotrpan put revitalizacije narušenog ekosistema (20).

Organska poljoprivreda u funkciji očuvanja biodiverziteta

U ciklusu organske proizvodnje životinje, kako divlje, tako i domaće, zauzimaju važno mesto u održavanju prirodne ravnoteže i zaokruživanju ciklusa ishrane. Živi svet u jednoj zajednici se međusobno funkcionalno dopunjuje, prilagođavajući se uslovima ambijenta u biogeografskoj zajednici, što je prirodan proces i integralni deo evolucije koja se odigrava od momenta kada se život pojavio. Intenzifikacijom proizvodnje došlo je do prekidanja i preusmeravanja prirodnih evolutivnih tokova, što mnoge razvijene vrste, uključujući čoveka ne mogu da savladaju. Rastuće saznanje o poremećajima ekosistema i ugroženosti živog sveta u celosti nametnulo je potrebu da se preispitaju do sada primenjivane tehnologije i metode za ubrzavanje proizvodnog rasta u svim ljudskim delatnostima uključujući i poljoprivredu. Bez obzira na činjenicu da se u svetu i kod nas gaji veliki broj individua koje pripadaju različitim vrstama domaćih životinja sve više

____ 6 ____

se uočava objektivna opasnost od njihovog naglog iščezavanja zbog opadanja adaptacionih sposobnosti. Osnovni problem sa kojim se suočava savremeno čovečanstvo je zagađenje biosfere koje dovodi do klimatskih promena, povećanja kiselosti zemljišta i voda i promene hemijskog sastava živih organizama. Tako je ustanovljeno da je koncentracija nitrata u vodama u direktnoj linearnoj korelaciji sa potrošnjom azotnih đubriva, koncentracija pesticida i herbicida u animalnim tkivima sa potrošnjom hemijskih sredstava, sadržaj antibiotika u mleku i jajima sa intenziviranjem profilakse i terapije i tako dalje. Kako je upotreba antibiotika u veterinarskoj medicini značajno doprinela razvijanju rezistencije mikroorganizama, organski uzgoj na pravi način eliminiše uticaj veterinarske kurative na pojavu rezistentnih sojeva i favorizuje uzgoj genetski rezistentnih životinja, što doprinosi očuvanju animalnih resursa u stočarstvu i zaštiti biodiverziteta.Biorazgradljivost materija koje ne nastaju u prirodi veoma je ograničena i njihova upotreba dovodi do akumulacije hemijskih jedinjenja koja ispoljavaju organotoksične, teratogene i/ili genotoksične efekte na ukupnu živu populaciju, uključujući i ljude. Zbog toga, (24) postoji sve veća potreba da se ograniči i izbegne primena biološki nepoznatih materija u poljoprivredi, uz istovremeni monitoring stepena zagađenja. Pored toga biodinamički proizvodni sistemi omogućavaju kontrolu patogenih populacija na osnovu prirodnih mehanizama koji obezbe|uju kontinuitet interspecijske ravnoteže u jednom ekosistemu. Hemijska sredstva pomoću kojih su suzbijane neželjene patogene populacije u ambijentu nisu na žalost uspela da iskorene ove po strukturi jednostavne i veoma prilagodljive populacije, ali su dovela do redukcije korisnih organizama kao što su oprašivači i/ili predatori štetočina. Na ovaj način je smanjena mogućnost odbrane ekosistema od najezdi štetočina. Organska poljoprivreda potencira prirodne selekcione vektore koji kontrolišu veličinu i brojnost populacija koje su prisutne na staništu i time omogućava ne samo pojavu štetnih organizama u velikom broju, nego i selektivno delovanje imunološkog izazova na ekonomski korisne populacije, poput domaćih životinja.

____ 7 ____

Prednosti organske proizvodnje su što je zasnovana na mešovitom sistemu gajenja više vrsta domaćih životinja i polikultura koja se obezbedjuje na manjim površinama omogućava da se uspostave biološki zakonite interakcije i ciklusi kruženja materije između divljih i domaćih vrsta, zemljišta i voda unutar staništa. Ovakva poljoprivreda obezbeđuje amortizaciju negativnih efekata društvenog razvoja na ekosferu i ljudsku populaciju u celini.

Razvoj organske proizvodnje u svetu

Osnovni razlozi za ekspanziju organske poljoprivrede, nalaze se u rezultatima medicinskih istraživanja koja ukazuju na povećanje zdravstvenog rizika pri konzumiranju hrane poreklom iz intenzivne konvencionalne proizvodnje. Zdravstveni rizik se, prema rezultatima medicinskih istraživanja, najviše odrazio na visoku učestalost poremećaja razvoja i zdravlja novorođenčadi kao i poremećaje plodnosti koji su dokazani i kod ljudi i kod životinja (13, 15.).Ovo je uticalo da se tokom poslednje decenije obim organske proizvodnje značajno povećao, tako da je u svetskim razmerama, organskom eksploatacijom obuhvaćeno više od 26 miliona hektara.Najveće površine u sistemu organske poljoprivrede nalaze se u Australiji (11 300 000 ha), Argentini (2 899 999 ha), Italiji (1 052 002 ha) i USA (930 810 ha). Procentualni odnos površina u organskoj proizvodnji u odnosu na površinu države, daje potpuno drugu sliku s obzirom na to da su u prvih 10 zemalja sveta zastupljene samo evropske zemlje i to Lihtenštajn (26,4%), Austrija (12, 9%) i Švajcarska (10,27%) (14).U Evropi, najveće površine u sistemu organske proizvodnje su u Italiji, Nemačkoj i Velikoj Britaniji, te ove zemlje predstavljaju i najvažniji sektor organske proizvodnje. U većini evropskih zemalja, oko 6% obradivih površina je u sistemu organske proizvodnje. Tendencija razvoja organske proizvodnje u zemljama centralne i istočne Evrope je sve izraženija (Češka, Slovačka i Poljska).

____ 8 ____

Prema rezultatima ispitivanja „Istraživačkog instituta za organsku poljoprivredu“ (25) poljoprivredne površine u sistemu zaokružene organske proizvodnje u Evropi su se sa 1,5 milion hektara 1995. godine, povećale na 6,3 miliona hektara 2005. godine. U istom periodu, broj organskih farmi se sa 50 000 farmi povećao na 170 000 farmi. U Nemačkoj, u organskom stočarstvu najviše se gaje ovce (8%), tovne rase goveda (3,2 %), a zatim mlečne rase goveda (2,3 %), dok se samo 1% živine i svinja gaji u organskom sistemu. U reklamnim kampanjama najvećih svetskih korporacija za proizvodnju organskih animalnih proizvoda sve više se naglašava da su proizvodi dobijeni od životinja gajenih u uslovima samoodržive poljoprivrede sa najvišim standardima dobrobiti i zaštite ekosistema. U tom smislu izvršene analize tržišta pokazuju da potrošnja organskih proizvoda istovremeno utiče na promenu životne filozofije potrošača, koji se kroz različite aktivnosti u većoj meri angažuju u zaštiti ekosistema.

Slika 1. Farme u organskim sistemima

Za sada, od organskih animalnim proizvoda najveća je potrošnja „organskog mleka“. U prilog sve većoj potrošnji „organskog mleka“ idu saznanja o protektivnoj ulozi pojednih komponenti mleka u prevenciji

____ 9 ____

pojedinih bolesti kao što su: arterijska hipertenzija, osteoporoza, renalna kalkuloza, karcinom dojke, uterusa i kolona (25). Može se reći da je „organsko mleko" sve prisutnije u supermarketima većine zemalja Evropske unije. Za sada, najveća proizvodnja „organskog mleka" je u Danskoj (15%), pri čemu je u planu što skorije utrostručenje proizvodnje. U Austriji se oko 14% mleka dobija sa farmi organizovanih po konceptu samoodržive proizvodnje. Proizvodnja „organskog mleka" u nordijskim zemljama iznosi samo 1% (26,30). U Švajcarskoj projekat samoodrživih organskih farmi započeo je 1997 godine i obuhvatio 2000 krava (22). Jedan od limitirajućih faktora za širu potrošnju ovog mleka je sigurno cena organskog mleka, koja je za 25 - 40% veća od cene mleka dobijenog u komercijalnoj proizvodnji (23). U skladu sa kampanjom o zdravom životu „organsko mleko" je najveći prodor na tržištu obezbedilo u proizvodnji dečije hrane. Naime, svi vodeći proizvođači dečije hrane u svetu, prilažu sertifikat o poreklu komponeti, pri čemu potenciraju da u svakom pogledu po pitanju bezbenosti i kvaliteta proizvoda imaju oštrije kriterijume od nacionalnog standarda. Tako, u promotivne svrhe, pored zašitnotnog znaka „organsko mleko”, ističu da potiče od krava koje najmanje 200 dana godišnje moraju da provedu na sunčanim padinama, što se dalje pozitivno odražava na kvalitet proizvoda, itd.U našoj zemlji sistem upravljanja poljoprivredom u organskim uslovima regulisan je „Zakonom o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima“(12), koji se bazira na četiri principa: princip zdravlja (biljaka, životinja i ljudi kao nedeljive prirodne celine), ekološki princip, princip pravednosti i princip negovanja i staranja.Dizajniranje razvojne strategije, čiji je cilj podrška lokalnog održivog razvoja kroz povećanje ekonomske i ekološke održivosti, bazira se na proceni uslova za razvoj organske proizvodnje, kao i formiranju registra i baze podataka o animalnim i agrarnim resursima. Važna pitanja za razvoj organske proizvodnje su uspostavljanje nacionalnog sertifikacionog sistema i zaštita nacionalnog tržišta od proizvoda koji se na tržištu prehrambenih proizvoda pojavljuju, praćeni sinonimima koji ukazuju da se radi o zdravstveno bezbednoj hrani (organska, ekološka, biološka i dr.), a

____ 10 ____

koji nisu registrovani i sertifikovani proizvodi iz organske proizvodnje. U tom smislu proizvodi iz organske poljoprivrede sertifikovani prema „Zakonu o organskoj proizvodnji“, moraju biti obeleženi oznakom „Organski proizvod“ i kodom sertifikacione organizacije.

ORGANSKO STOČARSTVO

Posledice intenzivne proizvodnje

Osnovno pitanje prilikom izrade planova razvoja stočarstva je na koji način i koliko brzo je moguće ostvariti proizvodni rast, odnosno omogućiti ekonomski napredak stočara. Sve do polovine dvadesetog veka ovakvi planovi su podrazumevali intenzivan rast stočarske proizvodnje uz povećanje investicija u stoku, objekte, hranu, lečenje i veoma često napuštanje prirodnih pašnjaka i livada (7, 8). Premda je nominalno posmatrano, na ovaj način brzo ostvarivan rast proizvodnje ispostavilo se da je ovakav razvoj bez obzira na rast ukupnog dohotka, bio baziran na sve većim ulaganjima, sve manjoj dobiti po jedinici proizvoda, a farma je postajala veoma podložna efektima tržišnih potresa, te je sama po sebi bivala sve ranjivija. Intenzifikacija stočarstva u određenom regionu je često podrazumevala značajna zahvatanja u prirodnoj sredini kao što je uvoz visoko selekcionarnih životinja, melioracija velikih livadskih i pašnjačkih površina, intenzifikacija ratarstva, izgradnja velikih objekata za smeštaj životinja, itd. Svaki od ovih zahvata je pojedinačno imao negativne efekte na eko sistem uopšte (5, 9, 10). Povećanje broja grla preko kapaciteta prirodnih izvora hraniva je neminovno dovodilo do rasta zagađenost iz poljoprivrede, direktno odnosno indirektno. Samo promenom rasnog sastava odnosno uvozom egzotičnih (onih koje nisu prilagođene na uslove staništa) životinja promenjen je genofond cele prirodne zajednice, a novopridošle životinje su često stavljene pred selekcione izazove na koje nisu bile u stanju da odgovore. Svaka rasa i soj domaćih životinja je primarno nastajala kroz proces interakcije genoma i ambijenta uz usmeravanje koje je nametao čovek (6). Proces evolutivne adaptacije na vektore selekcije iz ambijenta je

____ 11 ____

doveo do stvaranja endemične kombinacije genskog pula na određenim lokalitetima čime su nastale autohtone i prirodne rase domaćih životinja. Ove rase su dobro adaptirane na selekcione izazove ambijenta u kome su evoluirale te su samim tim i otporne na imunske izazove koji su prisutni na određenom regionu. Intenzifikacijom selekcije u pojedinim zemljama su razvijene današnje visoko produktivne rase, redukovane varijabilnosti i visoke proizvodnosti, nastale u prisustvu malog broja patogenih organizama u ambijentu te shodno tome i veoma osetljive na nepoznate selekcione pritiske pre svega na evolutivno neprepoznatljive patogene. Ove rase su istovremeno veoma privlačne zbog visoke produktivnost te su se uvozile na teritorije gde je organizovana selekcija bila u velikom zakašnjenju. Njihovim premeštanjem na nova staništa, međutim, nisu uvek postizani željeni efekti u vidu naglog razvoja i napretka sela, već su praktično u nekim slučajevima postale značajan faktor degradacije ekoloških lokaliteta i sela. Naime, suočene sa adaptacionim i imunskim izazovom, ove životinje su zahtevale značajna ulaganja u smeštaj, ishranu, negu i zdravstvenu zaštitu, što je dovelo do povećane upotrebe industrijskih sredstava za dezinfekciju i lečenje, uz istovremene melioracijske zahvate u cilju produkcije adekvatnih hraniva čime je značajno promenjena biološka zajednica u celom regionu, a stepen zagađenja iz poljoprivrede je sve više rastao. Istovremeno su pod pritiskom novopridošlih visokoproduktivnih životinja sve brže nestajale autohtone populacije, a zajedno sa njima i genetski potencijal za korišćenje onih resursa koje prirodni ambijent pruža.Naravno postojali su regioni gde je bilo nemoguće ostvariti adaptaciju ambijenta prema potrebama egzotičnih organizama i time je ovaj razvojni put bio sasvim onemogućen.Organsko stočarstvo po definiciji označava razvoj ove privredne grane bez narušavanja odnosa u prirodnim zajednicama, bez uvoza egzotičnih životinja uz ograničenu primenu proizvoda koji prate animalnu proizvodnju uključujući i terapeutska sredstva.Ovakav način proizvodnje nije po opisu ekstenzivan, nego intenzivan sa prihvatanjem ograničenja koja postavlja stanište, uz ograničavanje zagađenja u samom staništu čime se obezbeđuje očuvanje celokupne

____ 12 ____

biološke zajednice, postiže zadovoljavajući prihod i otvara mogućnost za razvoj dopunskih delatnosti kao što je turizam. Kroz organsku proizvodnju dobijaju se visokovredni proizvodi koji nose oznaku organska hrana čime se povećava cena jediničnog proizvoda, smanjuje zdravstveni rizik za konzumente i obezbeđuje se prodor na sva globalna tržišta. Naravno, ovakva proizvodnja podrazumeva veće angažovanje radne snage, što se u globalnim savremenim trendovima depopulacije ruralnih zajednica smatra veoma pozitivnom pojavom.

Osnovni principi organskog stočarstva

Savremeni sistem upravljanja organskom proizvodnjom u stočarstvu je regulisan zakonskim aktima, u standarde o kvalitetu organskih proizvoda ugrađene su ne samo definicije kvaliteta i karakteristika finalnog proizvoda, već je i posebna pažnja poklonjena kontroli svake priozvodne faze dobijanja primarnog proizvoda do plasiranja na tržište. Zakonska regulativa definiše kontrolu proizvodnih procesa koje imaju cilj proizvodnju adekvatne količine, hemijski i biološki nezagađene, hrane na način koji je ekološki opravdan, ekonomski koristan i zadovoljava etičke kriterijume o humanom postupanju sa životinjama(12).Kako je jedan od bitnih preduslova za postizanje skladnog organskog razvoja stočarske proizvodnje ograničena (čak i kroz standarde zdrave hrane) mogućnost primene hemijskih sredstava za zaštitu zdravlja životinja lokalno adaptirane, autohtone i prirodne rase dobijaju prednost u odnosu na uvezene. Ovim se postiže korišćenje prirodnih resursa bez izmena prirodnog genofonda u staništu i ne degradira prirodna zajednica čime se postiže očuvanje biodiverziteta, i time obezbeđuje očuvanje ne samo domesticiranih vrsta nego i divljih.Zbog toga je organsko stočarstvo i poljoprivreda uopšte razvojni put izbora za eko - zone i nacionalne parkove. Ovakvim privređivanjem čuva se i unapređuje prirodna zajednica, smanjuje se nivo zagađenosti okoline, omogućava se očuvanje jedinstvenih i endemičnih formi autohtonih rasa koje predstavljaju izvor nove varijabilnosti za buduće generacije, smanjuje se trend depopulacije sela, naročito u regionima sa ograničenim

____ 13 ____

potencijalom za intenzivan razvoj i čuvaju se tradicionalne vrednosti ljudskog društva. Istovremeno se obezbeđuje rast prihoda i čuvaju se potencijali za razvoj drugih delatnosti, pre svega turizma, lovnog turizma, šumarstva, itd.Kako je po standardima za ovakav vid proizvodnje veoma ograničena mogućnost zdravstvenih poremećaja jedinke u proizvodnom ciklusu, kao i ambijenta, na ovaj način se smanjuje zdravstveni rizik za populaciju ljudi uopšte, kao i rizik akumulacije rezidualnih materija u organizmima kako životinja, tako i ljudi, odnosno u životnoj sredini uopšte.

Značaj autohtonih rasa u organskom stočarstvu

Jedna od najčešće uočenih pojava u intenzivnom gajenju domaćih životinja je slabljenje konstitucije. Procesi koji su doveli do pojave slabljenja opšte i specifične otpornosti, adaptacionih i aklimatizacionih moći su na žalost, diktirani od strane odgajivača i selekcionera koji su vekovima sledeći jednostran cilj domaće životinje izvukli iz prirodnog ambijenta, ili ih gajili u modifikovanoj sredini u odsustvu prirodnih selekcionih vektora kao što su predatori, ciklusi ishrane u zavisnosti od sezone i klimatskih ciklusa, delovanje patogenih mikro i makroorganizama i drugi (6). Posledica selekcije u odsustvu patogenih izazova propušta slučajnim driftom nastalu eroziju nasledne osnove odgovorne za opštu i specifičnu otpornost organizma čime omogućava opstanak imunološki nekompetentnih jedinki. Savremene metode gajenja mogu da pogoduju utiskivanju ovakvog genoma u populaciju. Kako se kod većine visoko produktivnih, specijalizovanih rasa domaćih životinja uočavaju znaci genetskog kopnjenja (genetic melting) tako raste i učestalost pojave različitih infekcija. Sprečavanjem gubitaka do kojih dolazi usled delovanja patogenih mikroorganizama na organizme životinja, vakcinacijom i hemioterapijom, nestao je imunski izazov kao uslov selekcije otpornih organizama. Mikroorganizmi su ispoljili svoju neverovatnu moć prilagođavanja na nove uslove, potražili su prelazne domaćine, pritajili se i promenama vrsta na kojim parazitiraju uslovili evolutivne promene koje su dovele do pojave novih patogena i do širenja mogućeg broja alternativnih vrsta na kojima oni

____ 14 ____

mogu da ispolje i pojačaju svoje patogeno delovanje (9). Zbog ovih činjenica, nekada potencirana hemijska kontrola štetočina danas sve više ustupa mesto biološkim sredstvima kontrole neželjenih pojava u ekosferi, pa je ovo područje dospelo u centar istraživačkog interesovanja. U isto vreme, razvijene zemlje sveta sve više pokušavaju da uspostave organsku proizvodnju na osnovu izazova kao što je poboljšanje postojećeg životnog ambijenta u cilju obezbeđenja opšteg blagostanja ljudske populacije uz postizanje daljeg ekonomskog napretka u post-industrijskoj eri razvoja civilizacije. Autohtone rase, čija se mikroevolucija odigravala pod uticajem ambijentalnih selekcionih vektora predstavljaju jedinstven izvor genetskih varijanti koje omogućavaju adaptaciju na novonastale uslove i mogu da omoguće opstanak populacije pod nepovoljnim delovanjem patogenih mikroorganizama (10). Kako su nativne populacije savršeno prilagođene na biogeografske uslove njihovo gajenje u nerazvijenim regionima, kao i u uslovima gde biogeografski uslovi onemogućavaju intenzivnu proizvodnju može da predstavlja okosnicu privednog razvoja u uslovima poluekstenzivne i ekstenzivne poljoprivrede. Ove životinje se mogu gajiti tradicionalno u slobodnom sistemu držanja, a kako dobro koriste prirodne pašnjake i livade njihova ishrana je bazirana na postojećim biljnim resursima i ne zahteva intenzifikaciju biljne proizvodnje. Veoma izražena otpornost autohtonih rasa omogućava i njihovo gajenje bez većih ulaganja u zdravstvenu zaštitu i lečenje pa se na ovaj način dobijaju animalni proizvodi posebnog kvaliteta za ishranu ljudi, koji ne sadrže rezidue različitih antibiotika i sredstava za zaštitu bilja. Ekonomskim korišćenjem dobro adaptiranih domaćih životinja postiže se očuvanje diverziteta domesticiranih vrsta životinja, za selekcione zahvate i izvor genofonda koji može da se suoči sa nepredvidljivim poznatim ili nepoznatim imunskim izazovom u bliskoj ili dalekoj budućnosti.

____ 15 ____

Obeležavanje i identifikacija grla u organskom uzgoju

Za svaki uspešan rad u uzgoju i selekciji domaćih životnja neophodna je identifikacija i obeležavanje grla, što je i pravilnikom koji se odnosi na metode organske stočarske proizvodnje jasno propisano. Prema zakonskoj regulativi životinje i njihovi proizvodi moraju biti obeleženi u svim fazama organske proizvodnje.U nekim zemljama, kao što je Velika Britanija vodi se posebno matično knjigovodstvo za goveda u organskoj proizvodnji pa tako sertifikat „organsko mleko" može da ima samo proizvod koji je dobijen od krava iz zapata koji su registrovani u United Kingdom Register of Organic Farming Standards.

Izbor životinja za organski uzgoj

Izbor životinja za organsku proizvodnju je ključno pitanje za organizovanje uspešne proizvodnje. Pravilnik o metodama organske stočarske proizvodnje naglašava da se u organskoj proizvodnji koriste vitalne vrste i rase životinja koje su adaptirane na lokalne uslove odgajivanja i bolesti, da bi se izbegli zdravstveni problemi ili specifične bolesti karakteristične za vrste i rase koje se koriste u intenzivnoj stočarskoj proizvodnji (stres sindrom, BSE, spontani abortus, težak partus koji zahteva carski rez itd.). Iskustva iz zemalja u kojima organsko stočarstvo već ima dužu tradiciju pokazuje da organizacija organskog uzgoja preživara ne predstavlja veći problem, dok je organizacija organskog uzgoja svinja i živine, opterećena dodatnim problemima (16), zbog velike razlike u intenzivnosti i stepenu zagađenja koje proističe iz proizvodnje kako svinja, tako i živine. Takođe se kao problemi u uzgoju navode dug period konverzije koji podrazumeva istovremeno menjanje biljne i životinjske proizvodnje, manja efikasnost proizvodnje, ishrana mladunčadi organskim mlekom i primena mera zdravstvenog nadzora koje se razlikuju u odnosu na konvencionalni uzgoj (18).

____ 16 ____

Za uspešno organizovanje stočarske proizvodnje neophodno je dobro poznavanje interakcija genotipa i faktora sredine (G x E), koje se javljaju u organskom sistemu gajenja. U govedarskoj organskoj proizvodnji do sada su u procesu proizvodnje organskog mleka dobra iskustva postignuta sa frizijskom, džerzej, monbilijar i braun svis rasom. Prema istraživanjima koja su izvršena na Univerzitetu u Ridingu (The University of Reading U.K., Department of Agriculture), kao najčešći zdravstveni problemi kod goveda u organskoj proizvodnji mleka javljaju se mastitis i poremećaji u reprodukciji.

Slika 2. Najčešći poremećaji zdravlja goveda u organskoj proizvodnji mleka

Od zdravstvenih problema kod goveda u organskoj proizvodnji mesa, najveći problem predstavljaju poremećaji u reprodukciji.

____ 17 ____

Slika 3. Najčešći poremećaji zdravlja goveda u organskoj proizvodnji mesa

Slika 4. Najčešći poremećaji zdravlja ovaca u organskoj proizvodnji mesa

____ 18 ____

U ovčarstvu proizvodnja je usmerena na proizvodnju mesa, pri čemu se koriste različiti sistemi držanja ovaca i različite veličine farme. U Nemačkoj, kao primer racionalnog korišćenja prirodnih resursa ističu se rezultati tova jagnjadi virtemberga na paši (38,5 kg) i u kombinovanom sistemu (41 kg). Jedan od većih zdravstvenih problema u ovčarstvu, koji u većoj meri opterećuje proizvodnju je kontrola endoparazita, koja ipak zahteva upotrebu antiparazitika.U živinarstvu osnovne razlika između konvencionalne i organske proizvodnje se odnose na: način držanja i intenzivnost proizvodnje. U principu hibridi u organskom uzgoju pokazuju nižu nosivost i viši mortalitet (Holandija). U Nemačkoj, Francuskoj i SAD je orjentacija ka živini sa kombinovanim svojstvima, koja je bliža organskim principima uzgoja. Od zdravstvenih problema kod živine dolaze do izražaja povećani rizici : veća učestalost parazitskih infekcija, njukastl bolesti, bakterijskih infekcija (salmonella i campylobacter) i kanibalizam.Kao najčešći zdravstveni i proizvodni problemi u organskom uzgoju svinja navode se : manji prirast, nagnječenje prasadi i povećana osetljivost prema parazitarnim infekcijama. U cilju prevazilaženja ovih problema dobijene su hibridne linije određenih karakteristika (miran temperament, snažna konstitucija, dobre materinske osobine).

Standardi dobrobiti životinja u organskom uzgoju

Zakonskom regulativom postavljeni su visoki standardi koji određuju uslove za uzgoj životinja u samoodrživim sistemima. Uzgoj životinja zasniva se na fiziološkim i etiološkim potrebama životinja. U organskom uzgoju nije dopuštena forsirana ishrana i iskorišćavanje životinja. U organskom stočarstvu nisu dozvoljene intervencije kao što je sečenje repova, krila i zuba, debikiranje i obezrožavanje. Neke od intervencija mogu biti dozvoljene u cilju poboljšanja sigurnosti i zdravlja i obavljaju se u optimalnom uzrastu. Patnja životinja pri intervencijama mora biti svedena na minimum, tako da se mogu koristiti anestetici, ako je to potrebno. Kastracija životinja je dozvoljena.

____ 19 ____

Reprodukcija životinja u organskoj proizvodnji obavlja se putem prirodnog pripusta ili veštačkog osemenjavanja. Ostale metode biotehnologije u reprodukciji kao što je embriotransfer, MOET, kao i hormonalno izazivanje polnog žara nisu dozvoljene.Standardima su precizno definisani uslovi smeštaja. Životinje se gaje u objektima koji obezbeđuju dovoljno svežeg vazduha i prirodne svetlosti, (definisane su karakteristike objekta, vrsta poda i prostirke, izolacija, ventilacija, relativna vlažnost vazduha principi dezinfekcije objekata i opreme, dozvoljena sredstva i dr.).Prema standardima životinje moraju imati dovoljno prostora za hranjenje, odmaranje i kretanje, pristup vodi i hrani mora biti slobodan. Za svaku vrstu i kategoriju propisana je optimalna gustina naseljenosti, koja obezbeđuje dovoljno prostora za normalno stajanje i pravljenje prirodnih pokreta. Takođe su definisani maksimalni kapaciteti objekata za uzgoj pojedinih vrsta i kategorija domaćih životinja. Životinje se ne smeju držati vezane. Uzgoj živine u kavezima nije dozvoljen.Životinje imaju pristup ispustu, koji mora imati odgovarajuću žaštitu od kiše, vetra, sunca i ekstremnih temperatura. Standardima se definiše broj životinja određene kategorije po hektaru (maksimalan broj goveda, u zavisnosti od uzrasta i namene je 2-5 grla po hektaru, a ovaca i koza je 13,3). Regulativom je određena i dužina perioda uzgoja pre klanja za pojedine vrste i kategorije naročito živine (81 dan za piliće, 49 dana za patke, 140 dana za ćurke i guske za pečenje).Posebni propisi opisuju postupke koji se odnose na transport i klanje životinja, precizno definišu proizvodne procese i propisuju detaljan monitoring svih proizvodnih faza.

Ishrana domaćih životinja u organskom uzgoju

Osnovni princip ishrane životinja koji se poštuje u organskom uzgoju je da ishrana životinja mora biti prilagođena fiziološkim zahtevima, uz maksimalno korišćenje raspoloživih hraniva u zaokruženoj organskoj

____ 20 ____

proizvodnji. Hrana mora biti pripremljena u formi koja dozvoljava životinjama da iskažu prirodne navike u ishrani i zadovolje svoje potrebe. Standardi propisuju zabranu upotrebe antibiotika, kokcidiostatika, medicinskih preparata, stimulatora rasta ili bilo koje materije kojima se stimuliše rast. Zabranjena je upotreba GMO i GMO derivata u celom proizvodnom lancu. U ishrani životinja nisu dozvoljeni sledeći sintetički proizvodi (stimulatori rasta, sredstva za podsticanje apetita, veštačke boje, urea, mikroorganizmi, čiste amino kiseline), a od prirodnih proizvoda davanje klaničnih odpadaka i životinjskog izmeta.Ishrana mladunaca u organskom uzgoju je osetljivo pitanje i predmet je mnogih diskusija, s obzirom na to da je u cilju dobrobiti životinja poželjno da se telad hrani 3 meseca, a jagnjad 45 dana majčinim mlekom. Ova odredba direktno znači da se u ishrani mladunčadi koristi organsko mleko, što posebno opterećuje komercijalnu proizvodnju mleka u ovčarstvu i kozarstvu. Može se reći da u većini slučajeva postoji praksa da se mladunci hrane mlekom dobijenog od jedinki iste vrste, gajenih u konvencionalnim uslovima.

Proces prelaska sa konvencionalne na organsku proizvodnju domaćih životinja

Prelazak iz konvencionalne u organsku proizvodnju zahteva određeno vreme, što zavisi od vrste, kategorije i opštih uslova gajenja životinja. Ovaj proces se odnosi kako na biljnu tako i na životinjsku proizvodnju.Organski sistem proizvodnje stočne hrane definiše način obrade zemljišta i primenu organskog đubreta, upotrebu i listu sredstava za zaštitu bilja, a zatim transport i skladištenje stočne hrane. Ukoliko zemljište i biljke nisu neposredno pre konverzije tretirani sredstvima koja su zabranjena pravilnikom, period konverzije je kraći i traje najmanje 6 meseci. Zaokružena organska proizvodnja je dokazan način za poboljšanje kvaliteta zemljišta i povećanja sposobnosti biljaka da iz zemlje koriste mineralne materije tokom vremena. Različite studije su pokazale da organski sistemi omogućavaju povećavanje koncentracije vitamina i

____ 21 ____

antioksidanasa za 30 %, u proseku. Ova povećanja su dovoljno velika da poprave dugoročni pad koncentracije ovih materija u većini namirnica.U cilju dobijanja organskih proizvoda sa sertifikatom, životinje se moraju držati u skladu sa uslovima pravilnika, koji propisuje period konverzije za prelazak iz konvencionalnog u organski uzgoj. Za prelazak iz u konvencionalne u organsku proizvodnju za goveda i konje namenjene za proizvodnju mesa propisan je period u trajanju od najmanje 12 meseci, za male preživare i svinje najmanje 6 meseci, za životinje za proizvodnju mleka najmanje 6 meseci, živinu u tovu 10 nedelja, dok je najkraći period konverzije za živinu za proizvodnju jaja, 6 nedelja.

Principi zdravstvenog nadzora životinja u organskom uzgoju

Zdravstvena zaštita životinja u organskom stočarstvu bazira se na poštovanju principa „prevencija pre lečenja“. Zakonska regulativa iz ove oblasti potencira uzgoj genetski otpornih jedinki uz poboljšanje ambijentalnih uslova i nege. Faktori koji utiču na zdravlje i otpornost životinja su brojni, a među njima se posebno izdvaja konstitucija i adaptiranost jedinki na stanište i patogene organizme u staništu, a zatim higijena, ishrana i nega grla.

Principi zdravstvenog nadzora životinja u organskom uzgoju: Mere prevencije pre lečenja

Korak 1: Uzgoj evolutivno adaptiranih i otpornih rasa.

Korak 2: Ishrana i uslovi držanja u skladu sa standardima organskog stočarstva (zoohigijenske mere, smeštaj i kretanje).

Korak 3: Primena alternativne terapije bazirane na biljnim preparatima, homeopatskim sredstvima i slično.

Korak 4: Ukoliko terapija ne pomogne-sintetski lekovi se mogu primeniti.

____ 22 ____

U tom smislu prema zakonskoj regulativi prevencija bolesti u organskoj proizvodnji zasniva se na:1. selekciji odgovarajućih rasa, uzgajivačkim metodama koje su u skladu sa zahtevima i potrebama životinjske vrste, a koje treba da razviju otpornost prema bolestima i zaštitu od infekcija. U uslovima organske proizvodnje autohtone rase imaju posebnu prednost. Jasno je da su autohtone rase koje su nastale kroz proces evolutivno-genetske adaptacije na uslove staništa znatno otpornije od egzotičnih - uvezenih rasa. Zbog toga je očuvanje i selekcija lokalno adaptiranih životinja sasvim u skladu sa organskim principima. Treba imati u vidu da osnovna ideja o uzgoju jedinki koje pokazuju genetsku rezistenciju prema pojedinim obolenjima, zahvaljujući razvoju tehnika molekularne biologije i intenzivnim studijama proučavanja genoma domaćih životinja postaje sve aktuelnija. U tom smislu posebna pažnja je usmerena na proučavanje genetske rezistencija goveda prema mastitisu, gde su već identifikovani kandidat geni, kod ovaca prema parazitskim infekcijama, a kod živine prema virusnim infekcijama.2. pravilnoj ishrani, čime se razvija prirodna imunološka zaštita životinja,3. sprovođenju vakcinacionog programa koji je utvrđen od strane nadležnih organa4. održavanju zoohigijenskih uslova (pravilnik određuje listu odobrenih sredstva za dezinfekciju)Potreba za lečenjem životinja postoji i u uslovima organske proizvodnje. Veterinarski nadzor životinja u organskim sistemima definiše vidno obeležavanje bolesnih i povređenih životinja, vođenje evidencije, vođenje protokola lečenja (upoterbljene doze, trajanje tretmana i period karence) kao i stanja zbog kojih se životinje isključuju iz organskog uzgoja (17). Ako je tretman neophodan, prvo treba pribegavati iskustvima tradicionalne i alternativne medicine, odnosno primeni fitoterapeutskih i homeopatskih proizvoda za koje je utvrđen pozitivan efekat tretmana kod životinja kojima je namenjen. U ovim slučajevima tretman se usmerava na smanjenje i otklanjanje bola i nelagodnosti životinje, a tek onda lečenju samog oboljenja, kada se u krajnjoj nuždi, mogu primeniti i konvencionalni lekovi. Tako je prema pravilniku upotreba konvencionalnih

____ 23 ____

lekova za primenu u veterini dozvoljena najviše u dva tretmana u toku godine kod životinja koje se uzgajaju više godina. Kod životinja kod kojih je proizvodni vek do jedne godine dozvoljena je jedna terapija sa primenom konvencionalnih lekova za upotrebu u veterini.U slučaju lečenja konvencionalnim lekovima period karence se mora produžiti i to najmanje udvostručiti da bi proizvodi animalnog porekla sačuvali sertifikat organskog proizvoda. Osim produžene karence, tretmani životinja u organskom sistemu podrazumevaju liste dozvoljenih lekova. Prema standardima u prevenciji nije dopuštena primena lekova i sredstava za upotrebu u veterini kao što su : antibiotici, sulfonamidi, sedativi, kokcidiostatici, antihelmintici, hormoni u cilju sinhronizacije estrusa, vakcine protiv bolesti koje se mogu kontrolisati alternativnim metodama, itd. Dozvoljava se vakcinacija ukoliko je zakonom propisana ali se tada zabranjuje upotreba vakcina koje su proizvedene genetičkim inžinjeringom. Treba imati u vidu da regulativa koja se sprovodi u okviru veterinarskog nadzora životinja koje se gaje u organskim sistemima ukazuje da ovaj vid uzgoja i zdravstvene zaštite životinja, zahteva dodatnu edukaciju, a kako je praksa pokazala i veće angažovanje veterinara.

Umesto zaključka: kada i gde treba planski razvijati organsko stočarstvo?

Naša zemlja ima velike potencijale za razvoj organskog stočarstva, a naročito za organski uzgoj preživara. Najveći udeo prirodnih livada i pašnjaka se nalazi u brdsko - planinskim regionima gde je zbog depopulacionog trenda došlo do delimičnog zamiranja poljoprivredne aktivnosti, tako da nije ni ostvaren razvoj intenzivne proizvodnje. Idealni uslovi za organsko stočarstvo postoje na lokalitetima koji su slabije razvijeni i gde ne postoji ekonomska osnova za nagle i velike razvojne poduhvate. Ovakvi regioni su često upravo zbog nerazvijenosti izbegli hemizaciju i zagađenje koje prati razvoj, te su prirodne zajednice i staništa očuvani i predstavljaju oaze netaknute prirode. Organsko stočarstvo omogućava održiv razvoj ljudskih zajednica u regionima obuhvaćenim

____ 24 ____

režimima zaštite prirodnih resursa, pri čemu se omogućava pravilna eksploatacija postojećih agrarnih površina i sprečava dalja degradacija prirodnih livada i pašnjaka. Organsko stočarstvo i poljoprivreda su i jedini mogući put razvoja u zonama nacionalnih parkova gde svaka intenzifikacija proizvodnje predstavlja faktor degradacije prirodnog ambijenta, a uvoz egzotičnih rasa i sojeva faktor genetskog zagađenja prirodne zajednice. U tom smislu gajenje autohtonih rasa, čvrste konstitucije doprinosi očuvanju biodiverziteta i omogućava poštovanje integriteta životnih zajednica u regijama koje su obuhvaćene režimima zaštite prirodnih i/ili kulturnih dobara. Dodatno, geografski položaj Srbije na jugu Panonskog basena i na Balkanu predstavlja okvir za međunarodnu podršku organskom razvoju. Međunarodni fondovi već učestvuju u finansiranju programa očuvanja prirodnih i kulturnih celina na našoj teritoriji (UNEP, 2003). U ovom momentu je programima zaštite obuhvaćeno više od 5% teritorije Srbije, a plan razvoja predviđa da se površine obuhvaćene ovim programima udvostruče do 2010, odnosno da 2020 godine više od 20% teritorije bude obuhvaćeno ovim procesom. Ovo treba imati uvidu pri kreiranju ekonomskog razvoja zemlje, u oblasti poljoprivrede.Da bi se obezbedio dalji napredak našeg društva u celini potrebno je diverzifikovati poljoprivrednu proizvodnju, uklopiti je u postojeće biogeografske celine uz poštovanje prirodnih ekosistema i sagledavanje značaja svih međusobnih odnosa koji su uspostavljeni u staništima. Ovo međutim ne znači da tamo gde to prirodni resursi dozvoljavaju, prirodne celine sa izuzetno plodnim zemljištem treba po svaku cenu orjentisati ka organskoj proizvodnji već eksploataciju prilagoditi prirodnim ciklusima materije uz očuvanje intenziteta proizvodnje.

____ 25 ____

LITERATURA

1. Parodi PW (1998): A role for milk proteins in cancer prevention. Australian J Dairy Technology; 53; 37-42.

1. Busato A (2000): Frequency of traumatic cow injuries in relation to housing systems in Swiss organic dairy herds. J Vet.Med.Physiol. Pathol. Clin. Med. 47 (4). 221-229.

2. Chapin RE, Robbins WA, Schieve LA, Sweeney AM (2004): Off to good start: the influence of pre- and periconceptional exposures, parental fertility, and nutrition on children's health. Environ.Health Perspect. 112 (1), 69-78.

3. DiMatteo Katharine (2006): Growth Prospects in the Organic Global Food Industry. Annual Meetting Organic Trade Association, Procedings 371-381.

4. Dunn (1997): Organic farming in growing Europe, Hoards Dairyman 142; 21.

5. Flower B, Hoppin JA, Lynch CF (2004): Cancer risk and parental pesticide application in children of Agricultural Health Study participants. Environ. Health Perspect. 112 (5), 631-635.

6. Haring AM (2004): Policy support for organic farming in the European Union. 1st International Congress on Organic Animal Production and Food Safety 26-40.

7. Hovi Malla (2004): Animal Health and Wellfare in Organic Livestock Production. 1st International Congress on Organic Animal Production and Food Safety, 153-167.

8. Jovanović S, Mila Savić, Ružica Trailović (1997): Genetic resistance and selection of domestic animals. 33-39, Biotehnologija u stočarstvu, br 3-4, Beograd.

____ 26 ____

9. Jovanović S, Ružica Trailović, Mila Savić ( 1997): Molecular genetics in preservation of Animal Resources (revue), 195-199, Savremena Poljoprivreda, XX, br. 1-2, Novi Sad.

10.Jovanović S, Trailović Ružica, Savić Mila (1997): Applicability of molecular techniques in preservation of animal genetic resources. Contemporary Agriculture, 46, 1-2, p. 195-198.

11.Jovanović S, Trailović Ružica, Savić Mila (1998): Specific characteristics and genetic potentials of Yugoslav native breeds of domestic animals. Regional Workshop on Biotechnology Applied to Agriculture. Vinča, jun 1998. p. 16.

12.Jovanović S, Trailović Ružica, Savić Mila (1998): Stočarstvo u uslovima organske poljoprivrede, plenarni referat, Zbornik radova I kongresa veterinara Jugoslavije, sa međunarodnim učešćem, Beograd, p. 99-107.

13.Laurence EA (1991): Relevance of social science to Veterinary Medicine. Journal of American Veterinary Medical association, 199, 1018-1020.

14.Nicholas FEW (1996): Genotype-environment interactions, in Introduction to Veterinary Genetics, Oxford University Press, Oxford, 258-260.

15.Passille de AMB (1997): Le lait ecologique fait son nid. Le Bulletin des Agriculteurs 3, 51-54.

16.Rahmann G (2004): Organic animal husbandry in the European Union: standards, regulations and practice with special consideration of ruminants. 1st International Congress on Organic Animal Production and Food Safety 8-24.

17.Rushen J, de Passille AMB (1998): Behavior, welfare and productivity od dairy cattle, Can.J.Anim.Sci.78 (Suppl) 3.

18. Saunders C, Campbell H: The potential for expansion of organic farming. MAF Policy Technical Paper, 1997.

19.Savić M, Jovanović S, Ružica Trailović, Dimitrijević V (2001): Mastitis control in organic production. Proceedings of the Symposium: Mastitis and Milk Quality.

____ 27 ____

20.Savić M, Jovanović S, Trailović Ružica, Dimitrijević V (2001): Milk production in organic agriculture. Proceedings: Contemporary diary production, Yugoslav Symposium in Diary Production.

21.Savić Mila, Jovanović S, Trailović Ružica (2004): The rational utilisations of autochthonous breeds in organic farming in Serbia. 1st

International Congress on Organic Animal Production and Food Safety, 125-135.

22.Tannenbaum J (1991): Ethics and animal welfare: the inextricable connection. Journal of American Veterinary Association, 198, 1360-1376.

23.Tannenbaum J (1991): Ethics and animal welfare:the inextricable connection. Journal of American Veterinary Association, 198, 1360-1376.

24.Templeton AR (1986): Co adaptation and outbreeding depression, In: Soule, M.E. (ed), Conservation Biology: The science of scarcity and diversity. 330-334. Sinauer Associates, Sunderland, Mass.

25.The Royal Veterinary and Agricultural University: Annual Report, Damark, 1997. 29 USDA Technical Paper, 2001.

26.USDA Agricultural service (2005): Pesticide Data Program-Minimizing Pesticide Dietary Exposure Through the Comsumption of Organic Food. Organic Centers State of Science Review.

27.Willer Helga (2005): Continued growth in Europe: Currrent trends in organic production (FiBL). BioFach Congress proceeding 2-24.

28.Zakon o organskoj poljoprivredi – Pravilnik o metodama organske stočarske proizvodnje (2002).

____ 28 ____