201

Jakub Jastrzębski Student Akademii Muzycznej im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi

Organy Pawła ErnEsta rickErta z 1755 rOku w kOściElE OJców PiJarów P.w. Matki BOżEJ łaskawEJ i św. wOJciEcha w łOwiczu w kOntEkściE PrOBlEMatyki kOnsErwacJi i rEnOwacJi zaBytkOwych Organów PiszczałkOwych, cz. i1

Fotografia 1. Organy Pawła Ernesta Rickerta z 1755 roku w kościele Ojców Pijarów w Łowiczu –

widok ogólny2

1 Artykułtenpowstałnapodstawiepracydyplomowejnapisanejpodkierunkiemdr.KrzysztofaUrbaniaka,obronionejw2016 rokunaWydzialeFortepianu,Organów,Klawesynu i InstrumentówDawnychAkademiiMuzycznejim.G.iK.BacewiczówwŁodzi.2 Wszystkiefotografiezamieszczonewartykulezostaływykonaneprzezjegoautorawdniach29paździer-nikai22grudnia2015roku.

202

Bogata, wielowiekowa tradycja kultury chrześcijańskiej pielęgnowana na terenach Polskizaowocowałapowstaniemwielubudowli sakralnych–wprzeważającej częściwspaniałychzabytkowych kościołów, bazylik czy konwentów zakonnych. Świątynie te były częstowyposażaneworganypiszczałkowe– jedyny instrumentuznawanypowszechnie za godnytowarzyszenia celebracji liturgicznej. Niestety utrzymane w dobrym stanie i odpowiedniozadbane organy zabytkowe są dziś w polskich kościołach rzadkością. Wiele z nich uległozniszczeniu na skutek upływu czasu, niektóre zostały bezpowrotnie utracone, o innychcałkowiciezapomniano,a te,któreocalały, sąwwiększościzaniedbane iniesprawne.Dośćpowszechnesąprzypadki,kiedytowspaniałeniegdyś instrumentypiszczałkowezpowodubraku troski o ich stan techniczny przestają funkcjonować, a w konsekwencji popadająw ruinę i zastępowane są organami elektronicznymi. Brak wystarczających kompetencjiorganmistrzów przeprowadzających remonty zabytkowych instrumentów często doprowa-dzadoichnieodwracalnegozniszczenia.

Mimo utrzymywania się niekorzystnych trendów można jeszcze natrafić, szczególnie wewsiach imałychmiasteczkach, na prawdziwe perły historycznego organmistrzostwa. Organytakiepowinnybyćobjęteochronązabytkóworazstałymnadzoremkonserwatorskim.Troska owspólne, narodowedziedzictwo kultury jestmoralnymobowiązkiem całego spo-łeczeństwa.Tylkoświadome,kompetentneiodpowiedzialnewspółdziałaniekonserwatorówzabytków, wyspecjalizowanych organmistrzów, gospodarzy świątyń oraz przedstawicielilokalnychspołecznościmożeprzywrócićzabytkowymorganomichdawnąświetność.

Niniejszyartykułpodejmuje skomplikowany i bardzo złożony tematkonserwacji zabyt-kowych organów piszczałkowych. Jego celem jest zaprezentowaniewspaniałego, podwie-loma względami wyjątkowego, do tej pory zapomnianego i nieopisanego instrumentuPawłaErnestaRickertaz1755roku,znajdującegosięwkościeleOjcówPijarówp.w.MatkiBożej Łaskawej i św. Wojciecha w Łowiczu. Organy te w około 90% zachowały pierwot- ną XVIII-wieczną substancję, co stanowi o ich wysokiej wartości historycznej. Obecnie są one częściowo sprawne, jednak ich stan technicznypozwala jedyniena ich ograniczonewykorzystywanie.

Z uwagi na zbyt dużą objętość artykuł podzielono na dwie części.W pierwszej z nich,publikowanejnałamachbieżącegonumeru„NotesuMuzycznego”,uwzględnionozagadnieniakontekstu historycznego i omówiono wybrane aspekty wstępnej inwentaryzacji organówRickertadokonanejnapodstawieoględzinwłasnychautora.Wdrugiejczęściartykułu,któraukaże się w kolejnym numerze Czasopisma, oprócz przedstawienia dalszego ciągu opisuinwentaryzacyjnego ww. organów zaproponowano także program prac konserwatorskichmających na celu przywrócenie owemu instrumentowi jego dawną świetność. Autorwyrażanadzieję,żeniniejszapublikacjabędzieprzyczynkiemdopodjęciadziałańsłużącychprzeprowadzeniukompleksowejkonserwacjiirenowacjiłowickichorganówRickerta.

203

Rys historyczny Kolegium Zakonu Pijarów w Łowiczu3

Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych został sprowadzonydo Polski staraniem królaWładysława IV w 1642 roku. Miało to miejsce jeszcze za życia założycielaZakonu– św. JózefaKalasancjusza.Dlapierwszychdomówzakonnychprzezna-czonofundacjewPodolińcu,Warszawie,Rzeszowie iKrakowie.DoŁowiczapierwsizakon-nicy przybyli 14marca 1668 roku dzięki fundacji rodziny kasztelana gostynińskiego JanaSzamowskiego. Była to szósta z kolei placówka zakonna w Rzeczypospolitej. Początkowopijarzyprzejęlikościółiklasztorbernardynek,któretymczasowozostaływydalonezŁowi-cza za nieposłuszeństwo wobec władz diecezjalnych. Oficjalnego zatwierdzenia fundacji Szamowskiego dokonał arcybiskup Mikołaj Prażmowski w dniu 27 sierpnia 1670 roku i od tej pory pijarzymogli swobodnie prowadzić swoją działalność edukacyjną. Bezpłatneszkoły elementarne zakładane przez Zakon na terenie całej ówczesnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów cieszyły się ogromnym zainteresowaniem społeczeństwa, stąd też liczbapodobnych kolegiów szybko przekroczyła kilkadziesiąt. Nauczano w nich łaciny, filozofii,arytmetyki, językapolskiego,mitologii,historii świata, logiki, algebry, statystyki, geometrii,fizyki, historii naturalnej, geografii. Językiem wykładowym była łacina. Dopiero reformaszkolnictwaz roku1753wprowadziłado szkółpowszechneużycie językapolskiego. Zdol-ności artystyczne wychowanków rozwijano na zajęciach rysunku i muzyki, organizo- wanorównieżprzedstawieniateatralne.WKolegiumdziałałitworzyłażdoswojejśmierci w1699rokuDamianStachowicz–pijar,uznanykompozytormuzykireligijnejdobybaroku.

Szkoław Łowiczu rozwijała się dynamicznie, głównie dzięki protekcji bogatej szlachty,mieszczaństwa i duchowieństwa. Tuż po reformie szkolnictwa opracowanej w 1753 rokuprzez pijara – ks. Stanisława Konarskiego, której wynikiem byłom.in. utworzenie KomisjiEdukacjiNarodowej,liczbauczniówsięgała600.W1788rokupodnadzoremZakonuotwartodwakolejneoddziały,wtymSzkołęNauczycielówparafjalnychiOrganistów.Czasyświetnościnie trwały jednakdługo.Zmianypolityczne,działaniawojenne, awkonsekwencji rozbiorynie sprzyjały dalszemu funkcjonowaniu szkół i działalności Zakonu na ziemiach polskich. W1831 roku przerwano nauczaniew łowickiej szkole, a po upadku powstania listopado-wegorosyjskiewładzezakazałypijaromkształceniadzieci imłodzieżywcałymKrólestwie Polskim. Zakon skasowanow 1864 rokuwwyniku represji po klęsce powstania stycznio- wego. Pijarzy powrócili do Łowicza dopiero w 1958 roku, zaś w 1995 roku działalnośćedukacyjnąiwychowawcząrozpoczęłyPijarskieSzkołyKrólowejPokoju.

3 Rys historyczny Kolegium sporządzono na podstawie: R. Oczykowski,Przechadzka po Łowiczu, Łowicz1921,s.145–148orazinformacjizawartychnastronieinternetowejZakonuPijarów:http://www.pijarzy.pl/zakon_i_jego_historia/historia_prowincji_polskiej.html[dostęp:5.01.2016].

204

Rys historyczny kościoła p.w. MB Łaskawej i św. Wojciecha w Łowiczu4

Początkowo działalność pijarów w Łowiczu skupiała się głównie na prowadzeniu szkoły,jednakpierwszy rektor – ks.Wojciech Siewierkiewicz – pragnącwpełni realizowaćmottoZakonu Pietas et Litterae [Pobożność i Nauka], postanowił rozpocząć budowę własnegokościoła,bywnimzainicjowaćtakżeszersządziałalnośćduszpasterską.11czerwca1680rokubiskupWojciechStawowski,sufragangnieźnieński,poświęciłkamieńwęgielnypodbudowękościoła,którąprawdopodobnierozpoczętojeszczewtymsamymroku.Pracepostępowałybardzopowolizuwaginabrakfunduszy.SpośróddarczyńcównajwięcejnabudowękościołałożyliSzamowscy–fundatorzyKolegium,atakżeWojciechZimnyzBobrownikorazarcybis-kupi:MichałRadziejowski,StanisławSzembek,TeodorPotockiiKrzysztofAntoniSzembek.

Kościół budowano etapami przezwiele lat. Autor pierwotnego projektu nie jest znany. Po około 10 latach od rozpoczęcia budowy ukończono mury prezbiterium zamkniętego ścianą tęczową oraz postawiono dwa filary nawy głównej. Prace przerwano z powoduproblemówfinansowychpośmierciprymasaRadziejowskiego–protektorapijarów.Kolejneetapyintensywnejbudowydatowanesąnalata1720–1731oraz1743–1747.Do1748roku, wktórymbiskup łucki ibrzeskiFranciszekAntoniKobielskidokonałaktukonsekracjikoś-cioła,nieudałosię jednak,pomimoponiesieniaogromnychnakładówfinansowych,dokoń-czyćbudowyświątyni,awszczególności jejwież.Datakonsekracjizapewnezwiązanabyła zzapowiedzianąnarok1749beatyfikacjąojcaJózefaKalasancjusza–założycielaZakonu.

Świątyniama bardzo burzliwą historię. Podczas licznych działańwojennych prowadzo- nych na terenie Łowicza i okolic jej wnętrze wielokrotnie zamieniano na szpital, składy amunicji ibielizny,stajnięczygaraż.Miałotowysoceszkodliwywpływnastanzachowaniawyposażenia i dekoracji kościoła – zwłaszcza wspaniałych fresków ściennych. Po kasacie Zakonu w 1864 roku kościół przeszedł pod opiekę księży diecezjalnych. Podjęli oni m.in. staraniamające na celu jego odbudowę ze zniszczeńwyrządzonych podczas Iwojnyświatowej.20latpóźniejwkościelewybuchłpożar,wwynikuktóregozawaliłosięczęściowosklepienienawygłównej.

Okazałatrzynawowaświątyniawrazzwyposażeniemimalowidłamiściennymistanowidziś wspaniały przykład architektury, malarstwa oraz rzeźby późnego baroku i rokoko. Jejmonumentalna, zwróconawkierunkupółnocnymfasada,zbudowananaplanie falistymi oflankowana wieżami, przyciąga uwagę wielu historyków sztuki i architektów. Obecnie wkościeletrwająpracekonserwatorskieprzywracającemujegopierwotnyblask.

4 Ryshistorycznykościołasporządzononapodstawie:R.Oczykowski,dz.cyt.,s.148–152orazH.Samso-nowicz,Kościół Pijarów w Łowiczu. Fazy budowy i architekci, „KwartalnikArchitektury iUrbanistyki” 1988, t.XXXIII,z.3,PWN,Warszawa,s.233–253.

205

Rys historyczny organów Pawła Ernesta Rickerta z 1755 roku

HistoriainstrumentuRickertajestdługa–liczybowiemponad260lat–jednakopisująceją dokumenty są nieliczne. Do dnia dzisiejszego nie ukazało się żadne bardziej szczegółoweopracowanie dotyczące tego instrumentu. Stąd też większość informacji zawartych w ni-niejszej publikacji uzyskano na podstawie szczegółowych oględzin instrumentu doko-nanych przez autora artykułu i wniosków wyciągniętych z przeprowadzonych czynnościinwentaryzacyjnych. Najwięcej organy temówią o sobie same: zawarte w nich inskrypcjeorganmistrzów dokumentujące przeprowadzane remonty i konserwacje, nawarstwieniamateriału z różnych epokwewnątrz instrumentu –wszystko to zostawia niezatarte ślady,dziękiktórymmożliwajestfragmentarycznarekonstrukcjarysuhistorycznego.

Wiktor Łyjak – organista i organolog nadzorujący jako ekspert ostatniwiększy remontopisywanegoinstrumentu5–przypuszcza,żezanimwybudowanezostałyorganynagłównymchórze muzycznym, w kościele mógł znajdować się inny instrument. Mogłoby to, według niego, mieć związek z działalnością miejscowej kapeli i znanego kompozytora GrzegorzaGerwazegoGorczyckiego6.Wzachowanejksiędzeprzychodówiwydatkówz lat1717–1747 istniejezapiszdnia26kwietnia1727rokumówiącyodarowiźnienaorganywwysokości 540 złotych polskich. W komentarzu do tabeli kasowej – „à Rdo Dno Petro Granatowski Benefactore nostro pro Organis ad nostram [wyraz nieczytelny] obtulit aureos 30”7 –wy-mieniona jest kwota 30 złotych, co czyni treść tego zapisu niejednoznaczną8. W związku z brakiemmożliwości dokładnego odczytania jednegowyrazu (wymagałoby to konsultacjigrafologicznych) nie ma pewności co do docelowego przeznaczenia owego instrumentu.Wnioskiwyciągniętepokonsultacjachzespecjalistamizdziedzinyłacinykościelnejpozwa- lająwysunąćhipotezę,iżchodziowyrazLectam,którytworzywrazzpoprzednimiwyraże-nie „ad nostram [Missam] Lectam”. Tak odczytany wpis mówiłby o organach „do naszychmszyrecytowanych”9.Prawdopodobnieniechodziłowięcobudowę instrumentugłównego (budynek kościoła – a w szczególności jego fasadawraz z chóremmuzycznym – nie były jeszczewtedyukończone), leczo instrumentprzeznaczonydodrewnianejkaplicy,wktórejodprawiano nabożeństwa zanim ukończono kościół, lub też do jednego z pomieszczeńbudynku kolegium.

5 W. Łyjak,Organy i organmistrzowie w Łowiczu, w:Organy i muzyka organowa, t. IV, red. J. Krassowski, AkademiaMuzycznawGdańsku,Gdańsk1982,s.109.6 Tamże,s.141.7 „OdSzanownegoPanaPiotraGranatowskiegoDobroczyńcynaszegonaorgany[wyraznieczytelny]prze-kazanozłotych30.”(tłum.aut.),Liber connotationum percepti et expensi 1717-1747,ArchiwumPolskiejPro- wincjiZakonuPijarówwKrakowie,sygn.Col.Lov.8.8 Opissłownydarowiznywskazujenakwotę30złotych,podczasgdywtabelikasowejpojawiasiękwota540złotychpolskich.Różnicawwysokościkwotydotacjimogławynikaćzprzelicznikawalutowegolubkrusz-cowego.Niejestteżwykluczone,żewymienionyznazwiskadarczyńcaprzekazałfaktycznietylko30złotych zogólnejsumy540złotychuzyskanejdarowizny.9 Ówczesna praktyka liturgiczna celebracjimszy recytowanejwskazywała namożliwość użycia organów w czasie cichychmodlitw kapłana. Najbogatszą formęw XVII- i XVIII-wiecznej Europie ten sposóbwyko-rzystaniaorganówprzybrałweFrancjiwzwiązkuzdziałalnościąwybitnychorganistów,takichjakFrançois Couperin,Guillaume-GabrielNiversczyNicolasdeGrigny.

206

Niestetyniezachowałasięodnośnaksięgaprzychodówiwydatkówobejmującaczasbudowyobecnego instrumentu (połowa XVIII wieku). Jej brak utrudnia lub wręcz uniemożliwiazdobycie wiarygodnych informacji na temat czasu i faz powstawania organów, kosztów ich budowy oraz ilości i jakości zużytych materiałów. Późniejsze księgi pochodzące z XIX i XX wieku zawierają jedynie kilka wpisów mówiących o wynagrodzeniu dla organisty,śpiewakówiinnychmuzyków10.

12-głosowe,mechaniczneorganywkościeleOjcówPijarówwŁowiczuwybudowałw1755roku Paweł Ernest Rickert – organmistrz zWarszawy (znany także jako Rychert, Rückert,Ricker). Informację tę odnajdujemy nawklejonejwewnątrz komory klapowejwiatrownicypedałuinskrypcjionastępującejtreści:

PAULUSERNESTUSRICKERTARTIFEXINSTRUMENTORUM

FECITME VARSAVIÆMDCCLV11

Fotografia 2. Wklejka z nazwiskiem budowniczego organów umieszczona w komorze klapowej

wiatrownicy sekcji pedału

10 „Muzyceiśpiewakom”,„śpiewakomwodpust”,„śpiewakomiorganiście”.Książka wydatków na reparacje kościoła popijarskiego w Łowiczu 1897–1907,ArchiwumPPZPwKrakowie,sygn.Col.Lov.19.11 „WykonałmnietwórcainstrumentówPawełErnestRickert.Warszawa1755”(tłum.aut.).

207

Obudowniczymwiadomoniewiele.Samsiebienazywał„twórcąinstrumentów”–budo-wał zatem nie tylko organy, ale także inne instrumenty, prawdopodobnie klawiszowe.Znany jest z realizacji trzechudokumentowanychprac:budowyomawianychwniniejszymartykule organów w Łowiczu, remontu organów w kościele św. Franciszka Serafickiego wWarszawie12 (gdzierównieżumieściłswoją inskrypcjęwwiatrownicypedału)orazbu-dowyklawesynuuchodzącegoza tzw. fortepianKrólowejMarysieńki13.MariaSzymanowicz wPolskiej bibliografii organów utożsamia Pawła Ernesta Rickerta z PawłemRychertem14 – organmistrzem z Gniezna, który m.in. wyremontował organy w kolegiacie w Łowiczu w 1762 roku15. Nie jest jednak pewne czy pod tymi obiema wersjami nazwiska kryje się tasamapostać.

InstrumentznajdującysięobecniewkościeleOjcówPijarówwŁowiczujestobiektempo-chodzącymz1755roku,spójnympodwzględemkonstrukcjiizachowanymwstanieniemaloryginalnym.TwierdzeniaWiktoraŁyjaka:„niewykluczone,żepierwotnie[instrument]miałrównieżpozytywprzedni”oraz:„szczególnąuwagęzwracawolnostojącystółgry–pochodziconajmniejzpołowyXIXwieku”16–poszczegółowychoględzinachinstrumentuwydająsię być bezpodstawne. Stół gry wykonany jest z tego samego gatunku drewna i zamkniętypłycinami za pomocą drewnianych skobli w sposób identyczny jakwszystkie ściany szafyorganowej. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wolnostojące kontuary występują już w I połowie XVIIIwiekuw organach budowanych na terenach Czech iMoraw17. Usunięciehipotetycznegopozytywuplecowego i odwrócenie stołu gryw stronęołtarzawymagałobybardzo głębokiej ingerencji w mechanikę instrumentu, a ta jest oryginalna, kompletna, dobrze zachowana i z pewnością nie nosi tak znaczących śladów wtórnych modyfikacji. Istnieje wprawdzie możliwość umieszczenia pojedynczych rejestrów lub też niemychpiszczałek na frontowej ścianie kontuaru, jednak i taką koncepcję łatwo jest podważyć,gdyż wewnątrz stołu gry nie widać żadnych pozostałości po kanałach powietrznych czyposadowieniuwiatrownicy, zaś frontowa płycina z całą pewnością jest oryginalna.WiktorŁyjak,podającdyspozycję instrumentu18,popełniakilkabłędów:pomija jedenrejestrsekcjimanuału nazwany obecnie Trawers 419, określa Cymbel jako 4-chórowy (podczas gdyma on cztery chóry w basie, w dyszkancie zaś tylko trzy), wymienia 3-chórowąMixturę (w rzeczywistości ma ona cztery chóry) oraz używa błędnej nazwy „Pryncypał 8” wodniesieniudorejestrupedałowegoOktawbas820.12 „OrganygłówneII+P/14[...]kosztem4000złp.naprawianelubprzerabianeprzezP.E.Rückera(velRücker-ta),1764”,J.Gołos,Warszawskie organy,FundacjaArtibus,Warszawa2003,t.I,s.96,104,238,t.II,s.52.13 „Przywieziono też fortepian z 1756 r. z pudłemmalowanymna czerwono i oklejonymwycinankami zesztychów,wyobrażającychscenyrodzajowe,drzewalubptaki,wykonanyprzezfirmęPawłaErnestaRickerta wWarszawie[…]”.B.Vogel,Fortepian Królowej Marysieńki i bucik na dodatek,„RuchMuzyczny”2013,nr18,InstytutKsiążki,Warszawa.14 M.Szymanowicz,Polska bibliografia organów,Polihymnia,Lublin2011,t.I,s.188–189.15 W.Łyjak,dz.cyt.,s.121–122.16 Tamże,s.141–142.17 Zagadnienietozostanieomówioneszerzejwdalszejczęściartykułu.18 W.Łyjak,dz.cyt.,s.142.19 Autorartykułuwskazującnakonkretnerejestrystosujenazewnictwoioznaczeniaumieszczonenaobec-nychtabliczkachrejestrowych.20 Wsystemienazewnictwarejestrówokreślenie„pryncypał”zarezerwowanejestdlarejestru,któregopisz-

208

Z udokumentowanej historii Kolegium Pijarskiego w Łowiczu wynika, że od początkudziałalności szkoły uczonow niejmuzyki, a w 1788 roku pod nadzorem pijarów otwarto SzkołęNauczycielów parafjalnych i Organistów21. Organy Rickerta byćmoże nie były jedy-nym,alezcałąpewnościąnajwiększyminstrumentemoddanymdodyspozycjiowejSzkoły. Zapewne w związku z potrzebą wykorzystywania organóww celach dydaktycznych prze-prowadzonow1789rokuichremont,oczymbędziemowawdalszejczęściartykułu.

Instrument tenwciąguwiekówpoddawanybyłwielunaprawom ikonserwacjom.Daty kilkuznichmożnaustalićdziękiwpisomdokonanymprzezorganmistrzówwewnątrz inazewnątrz szafy instrumentu oraz stołu gry. Oto odczytane inskrypcje w kolejności chro-nologicznej:

1. „PM[kluczwiolinowy]K/1789”

2. „K[znakinieczytelne]p/M[a?]rcisz/1844”

3. „J.Mor[aw?]ski/1869”

4. „Henryk/Ow[znakinieczytelne]/[Orkiestrze?]/10[znakinieczytelne]9/I1929”

5. „Remont organów przeprowadził organmist Jarosław Kałużyński z Wronek w maju iczerwcu1981r.”

6. [inskrypcjanieczytelna]

Fotografia 3. Inskrypcje organmistrzów znajdujące się na ścianach szafy organowej

czałkiumieszczonesąwprospekcieorganowym.PiszczałkirejestruOktawbas8umieszczonesąnawiatrowni-cypedałuwewnątrzinstrumentu,dlategoteżrejestrtenniemożenosićnazwypryncypału.21 R.Oczykowski,dz.cyt.,s.146.

209

Istnieją przekazy mówiące o dwóch innych inskrypcjach, których autorowi – pomimointensywnychposzukiwań–nieudałosięodnaleźć.Wedługtychźródełworganachpowinnyznajdowaćsiętakżeśladynastępującychwpisów:

1. „Ten organ restaurowany w roku 1847 przez Mateusza Mielczarskiego organmistrza zŁowiczanakłademKollegiumKsiężyPijarów.”22

2. „WewnątrzkontuaruwpisorganistykolegiackiegoRochaMyszyńskiego,działałwŁowiczuokoło1850roku.”23

Tylneścianyszafyinstrumentupokrytesąlicznyminapisami,zktórychwyczytaćmożnaróżne imiona, nazwiska i daty. Znajdują się tam także wpisy określające przynależność do danej klasywKolegium – dokonywane prawdopodobnie przez uczniów angażowanych dokalikowania.

Zachowałosiętakżekilkadokumentów,któreodnosząsiędoważnychwydarzeńwdzie-jachinstrumentu.Dotycząonem.in.aktuzarekwirowaniawdniu13października1917rokuprzez państwo pruskie 31 sztuk metalowych piszczałek frontowych Pryncypału 8 w celuuzyskaniaznichmetaludowykorzystanianacelewojenne.KsiądzMaksymilianCichocki–ówczesnyproboszcz–takopisujeprzebiegtegozdarzenia24:

Kościółpo-Pijarskibyłpierwsząofiarąrekwizycjipiszczałekorg.wŁowiczu.Ponieważkluczywydać nie chciałem, przeto Kościół i plebanię otoczonowojskiem, a następniezostałeminternowanywewłasnemmieszkaniu.Przeztenczaswyważonodrzwiodza-krystji iw taki sposóbdostanosiędoKościoła,anastępnienachór.Popółtoragodzin-nejoperacjizabranopiszczałkiimnieprzywróconoswobodę.FakttenpotwierdzićmogąmieszkańcyŁowicza,awszczególnościmoiuczniowiezkl.VII[...].

Fotografia 4. Deklaracja dotycząca rejestracji strat wynikłych z rekwizycji piszczałek i organów

22 WpistenzanotowałorganmistrzBernardTermenzWilnawsprawozdaniuzprzeprowadzonychw2007roku prac przy instrumencie. ArchiwumWojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytkóww Łodzi – Delegatura wSkierniewicach,nrrejestru:166/48.23 W.Łyjak,dz.cyt.,s.142.24 FragmentDeklaracjidotyczącejrejestracjistratwynikłychzrekwizycjipiszczałekiorganówwypełnionejwdniu15marca1918rokuprzechowywanejwarchiwumdomowymKolegiumZakonuPijarówwŁowiczu.Zachowanoortografięoryginału.

210

Wydarzenie tomusiałomocnowstrząsnąć lokalną społecznością, gdyż kilka lat późniejzostałoonoopisane– jako jedynawzmiankaoorganachwkościelepijarów–wksiążce-przewodnikuRomualdaOczykowskiegopt.Przechadzka po Łowiczu25:

OrganyzostałyhaniebniezrabowaneizniszczoneprzezNiemców,którzy14października1917r.siłąwdarlisiędozamkniętegokościołaiprzezcałyczasświętokradzkiejgrabieżyz broniąw ręku otaczali cmentarz i zabudowania kościelne, nie dając nikomudonichprzystępu.

W dniu dokonania owego „haniebnego rabunku” sporządzono dokument Maßtabelle über ausgebaute Orgelpfeifen26 (zob.fotografia5)zawierającydokładnepomiarywszystkichskonfiskowanych piszczałek, przedstawione w układzie tabelarycznym. Tabela ta posiadanastępującekolumny:nazwarejestru, ton,średnicapiszczałki,długośćnogi,długośćcałegokorpusu,długośćkorpusudoekspresji,długość labium,szerokość labium,wysokośćwycię-cia, średnica otworuwnodze, długość od dolnej krawędzi nogi do dolnej krawędzi haftki,określeniepolapiszczałkowego27. Zachowanew ten sposóbdanepozwalająnadośćprecy-zyjnąrekonstrukcjęmenzurzarekwirowanychpiszczałek.

25 R.Oczykowski,dz.cyt.,s.152.DatapodanaprzezOczykowskiegojestbłędna–wrzeczywistościwydarze-nietomiałomiejsce13października1917roku.26 „Tabelawymiarówwymontowanychpiszczałekorganowych”(tłum.aut.).Formattegodrukuorazszczegó-łowośćzawartychwnimdanychwskazująnapowszechnośćowejpraktyki.27 Tłum. aut.Haftkąnazwanodolutowany z tyłupiszczałki element zawieszający jąnamosiężnymsztyf-cieumieszczonymwgrzebieniupodtrzymującympiszczałkiprospektoweodwewnątrzinstrumentu.Zuwagi nabrakzdefiniowanychw językupolskimszczegółowychpojęćorganmistrzowskichautorwanalogicznychprzypadkachstosowaćbędzietłumaczeniadosłowne(literalne)pojęćobcojęzycznychlubteżposiłkowaćsiębędzieszerszymopisemsłownymposzczególnychelementów.

211

Fotografia 5. Tabela wymiarów piszczałek organowych skonfiskowanych w 1917 roku (Maßtabelle

über ausgebaute Orgelpfeifen)

Organy, pozbawione pryncypału prospektowego, przetrwaływ takim stanie aż do roku1962, kiedy to zakładorganmistrzowskiHenryka Siedlarauzupełnił brakującepiszczałki28.Wstawionowówczasnowepiszczałki cynkowewykonanewedlewłasnejkoncepcjibudow-niczego w konwencji postromantycznej, nieodpowiadającej zabytkowemu charakterowiinstrumentu.

28 W.Łyjak,dz.cyt.,s.145.

212

Od dnia 1 lipca 1972 roku opiekę konserwatorską nad prospektem organowymroztoczył ówczesnyWojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków w Łodzi – Delegatura wSkierniewicach29.Teczkainstrumentuzostałazałożona5lutego1978rokuprzezWiktoraŁyjaka,pełniącegowtymczasiefunkcjęrzeczoznawcydospraworganów.Zawieraonakrótkiopis instrumentuwrazzdyspozycjąoraz3 czarno-białe fotografiewykonanew1977rokuukazujące prospekt, kontuar i jedną 4-chórową piszczałkę Cymbla. W owej dokumentacjibłędnie podana jest liczba klawiszy w pedale (wpisano 17, w rzeczywistości jest ich 18), aw dyspozycji pominięto rejestr Oktawbas 8 i określonoMixturę jako 3-chórową. Organy jako cały instrument zostaływpisane na listę zabytków 28 stycznia 1980 roku. Na karciezabytku sporządzonej w dniu 20 maja 1984 roku umieszczone są: czarno-białe zdjęcieprospektuikilkazdawkowychinformacjiopisującychwyglądszafy.

Ostatniwiększy remont organów został przeprowadzonywmaju i czerwcu 1981 rokupodnadzoremWiktoraŁyjaka i zostałprzezniegouznanyza „udaną renowacjęobiektu”30.Prace powierzono zakładowi organmistrzowskiemu Jarosława Kałużyńskiego z Wronek.Szczegółoweinformacjenatentematzawierasprawozdanieówczesnegorektorakościoła–ks.StanisławaGóralczyka–zdnia7lipca1981roku31:

Organykościołanaszegobyłyabsolutnieniedoużywania.Zwielkątrudnościąiprzypo-mocyksiężysąsiadów,udałomisięznaleźśćorganomistrzaP.JarosławaKałużyńskiego,który na terenie województwa skierniewickiego wykonał wiele prac remontowychorganówpodnadzoremP.mgrWiktoraŁyjakaupoważnionegoprzezKurięMetropoli-talnąwWarszawiedowykańczania koniecznychprac, abydoprowadzićdo stanuuży-walnościorganów,amianowicie:

1.Rozebranieorganów,wyczyszczeniepiszczałek. 2.Zakonserwowaniepiszczałekdrewnianychpłynemprzeciwkornikowi /ksylamitijasnyantoks/.3.Wyregulowanienaciskównaklawiaturę.4.Naprawaklawiaturypedałowejściślewedługstarej.5.Odnowieniefrontowychpiszczałeksrebrzanką.6.Pokryciejednąwarstwąskórymiechaorganowego.7.Wykonanienowychnapisówrejestrowych.8.Prostowanieilutowaniepiszczałekporozrywanych.9. Zmianadmuchawyz silnikiemze starejnanową, gdyż staranienastarczaławswejpracydostarczaćpowietrzadoorganów.10.Strojenieorganów.

Biorącpoduwagęzabytkowyinstrumentnicniezostałozmienione.

W teczce instrumentu przechowywanej w Archiwum WUOZ znajduje się ponadtoekspertyzaWiktoraŁyjakasporządzonawdniu27czerwca1981roku–tużpozakończeniupracremontowychprzyorganach.Niezawieraonajednakżadnychnowychinformacji.29 ArchiwumWUOZwŁodzi–DelegaturawSkierniewicach,nrrejestru:166/48.30 W.Łyjak,dz.cyt.,s.142.31 ArchiwumWUOZw Łodzi – Delegaturaw Skierniewicach, nr rejestru: 166/48. Zachowano ortografię oryginału.

213

Smutnym epizodemw historii instrumentu była jego faktyczna dewastacja, któramiałamiejsce w grudniu 2006 roku. Ówczesny rektor kościoła, nieświadomy skutków podjętej decyzji,powierzyłwykonanieremontuorganówfirmie„Organomistrzostwo–naprawa,reno- wacja, strojenie i intonacja organów sakralno-piszczałkowych Jan Aleksander” z GołkowicGórnych koło Nowego Sącza, która nie posiadała wystarczających kompetencji do prze-prowadzania tak zaawansowanych prac konserwatorskich. Niefachowa ingerencja nie-kompetentnego organmistrza doprowadziła do powstania licznych uszkodzeń mechanicz-nych największych piszczałek sekcji manuału i pedału oraz do częściowego zdekompleto-wania piszczałek metalowych. Szybka reakcja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który w dniu 12 grudnia 2006 roku swoją decyzją nakazał zaprzestania prac, uchroniłainstrumentoddalszychzniszczeń.Dokończenieprac,naprawieniezniszczeńiprzywróceniepodstawowej funkcjonalności instrumentu zlecono w dniu 10 stycznia 2007 roku organ-mistrzowiBernardowiTermenowizWilna.Naprawazostałazakończonawdniu24stycznia2007 roku.W odręcznie napisanym sprawozdaniu organmistrz ten tak opisuje wykonaneprzezsiebieprace32:

Ostatecznie organy restorował pan Jan Aleksander, który dokonał zdewastowaniakontuaru iprzeznieznajomośćzkrótkądużąoktawądokonałdewastowańpiszczałek w sześciu registrach: Pryncypał 8’, Bourdon 8’, Flet 4’, Tr. Flet 4’, Oktava 4’, Quinta2⅔’. Dokonał zbytniego naciągnięcia sprężyn klapowych. Wymienił wiele piszczałekmetalowych czego przykłademmoże być Trawers Flet 4’. Prace Pana Jana Aleksandrazostaływstrzymaneprzezrzeczoznawcęministradr.WiktoraŁyjaka.

Zlecono mi prace organmistrzowskie do naprawienia wszystkich błędów pana JanaAleksandra.

W toku przygotowania prac instrument został oczyszczony od kurzu i innych zanie-czyszczeń. Przewrucony został pierwotny stan kontuaru, klawiaturawróciła na swojepierwotne miejsce. Został odregulowany mechanizm, zwolnione sprężyny. Wstawionaklawiaturanożna i zamontowanyodnowamechanizmpedałowy.Wkontuarzezostałyzamontowane dekle boczne i górny. Odregulowano klawiaturę ręczną. Wstawiono pulpitiławę.

Po wykonaniu powyżej wymienionych prac przystąpiłem do odstawienia piszczałek woddzielnychregistrachiodstawieniazmniejszonejdużejoktawy,cosięiudałowykonać.Wsześciurejestrachzostałaodbudowanakrótkaoktawaduża.Pryncypał8’,Bourdon8’,Flet4’,Tr.Flet4’,Oktava4’,Quinta2⅔’.

GłosypedałowezostaływstawionenapoprzedniemiejsceidostrojonedoPryncypału8’wmanuale.GłosypedałoweSubbas16’,Salicionalbas16’,Oktawbas8’.

Wszafieorganowejwstawionewszystkiedźwiizamknięcia.

32 ArchiwumWUOZw Łodzi – Delegaturaw Skierniewicach, nr rejestru: 166/48. Zachowano ortografię oryginału.

214

Taki stanorganówutrzymuje siędodniadzisiejszego.Obecnie instrument jest częścio- wosprawny, jednakzuwagina jegozłystan technicznynie jestmożliwewykorzystywanie gow celach koncertowych. Również bieżące użytkowanie organóww celach liturgicznych jest ograniczone. Zuwagina licznedeformacje i uszkodzeniakorpusówpiszczałeknie jestmożliwetrwałezestrojeniezesobąposzczególnychgłosów.Konieczna jestgruntownakon-serwacja instrumentu połączona z rekonstrukcją brakujących lub wtórnie przekształco-nych elementów. W dalszej części przedstawiono szczegółowy opis stanu zachowaniainstrumentu. Ciąg dalszy tego opisu, wraz z proponowaną koncepcją przeprowadzenia prackonserwatorskich,znajdąsięwdrugiejczęściartykułu.

Opis inwentaryzacyjny instrumentu

Punktemwyjścia dopodjęcia prac organmistrzowskichprzy zabytkowych organachwinna byćzawsze inwentaryzacjaobiektu. Istotne jestustalenie,którez jegoelementówsąorygi-nalne, a które wtórnie zmienione, przebudowane lub uzupełnione. Wnioski wyciągniętez takich oględzin pozwalają określić stan zachowania instrumentu oraz ustalić wytycznedotyczące jego konserwacji, renowacji bądź rekonstrukcji. Pełną inwentaryzację ilościową ijakościowąwrazzeszczegółowymopisemposzczególnychelementówbędziemożnawyko-naćdopierowmomenciedemontażuorganów,gdyżobecnyichstantechnicznyniepozwala nadotarciedowszystkichczęściszafyinstrumentuizbadanieichzawartości.

Wstępnainwentaryzacjainstrumentu–jegopomiary,analizazachowanejsubstancjiorazdokumentacja fotograficzna – wykonana została dwuetapowo w dniach 29 października i22grudnia2015rokuprzezautoraniniejszejpublikacjipodnadzorempanadr.KrzysztofaUrbaniaka.Wszystkiewnioskiprzedstawionewartykulezostałysformułowanepoprzepro-wadzeniu szczegółowychoględzinobiektuorazodniesieniu zebranychw ten sposób infor-macji do ogólnej wiedzy z zakresu organoznawstwa historycznego. Wnioski te ujęte są w formę charakterystyczną dla ekspertyz opracowywanych przez rzeczoznawców Mini-sterstwaKultury iDziedzictwaNarodowegowzakresieopiekinad zabytkowymiorganamipiszczałkowymi.

215

Szafa organowa

Fotografia 6. Szafa organowa

Instrumentulokowanyjestnacentralnejositrójarkadowegochórumuzycznegodobudowa-negowXVIIIwiekuwraz z dwiema emporami bocznymi na północnej (fasadowej) ścianiekościoła. Balustrada chóru ozdobiona jestmurowanymi balaskami. Jej centralny fragmentzostałusunięty,byemporamogłapomieścićwolnostojącystółgryorganów.PowstaływtensposóbwyłomosłoniętotrzemaportretamiszlacheckimibracistryjecznychherbuGozdawa.

Szafa organowa owymiarach: głębokość – 1780mm, szerokość – 3500mm,wysokośćcałkowita–8600mm,podzielonajestwyraźnienadwiesekcje:manuału(głównaczęśćszafyogłębokości970mm)ipedału(tylnaczęśćszafyogłębokości810mm).Wiatrownicasekcjimanuałowejznajdujesięnawysokościniższegogzymsuprospektuorganowego(2700mmnadpoziomempodłogi),natomiastwiatrownicasekcjipedałowejulokowanajestwtylnejczęściinstrumentu (600 mm nad poziomem podłogi). Pomimo stosunkowo niewielkich gabary-tówszafaorganowastanowiwspaniałyelementwystrojukościoła,doskonalekorespondując zbarokowąarchitekturąorazrokokowymifreskamiiwyposażeniemświątyni–główniedziękibogatozdobionymelementomsnycerskimieleganckimproporcjom.

216

Budowniczy szafy instrumentu pozostaje nieznany. Została ona zaprojektowana jakozespółwpisanychwkształtprostokąta,przylegającychdosiebietrzechwieżyczek,zktórychśrodkowaukształtowanajestnarzuciewycinkakoła.Wysokośćwieżyczkiśrodkowejstanowiok.½wysokościflankującychjądwóchwieżbocznychzrealizowanychnarzucieprostokątaowolutowymwybrzuszeniu jednej z jego krawędzi. Dodatkowo zewnętrzne pionowe kra-wędzie obuwyższychwież posiadają fazy,w których budowniczy umieścił dwamałe polapiszczałkowe – każde mieszczące po trzy piszczałki. Całość konstrukcji posadowiona jest nawysokimcokoleiniejakopodtrzymywanapobokachprzezkonsolewformiewolutowychspływów.Wszystkiegzymsy–zarównoupodstawy,jakinazwieńczeniachwież–sąbogatoprofilowane.Wcałejkonstrukcjizachowanajestpełnasymetria,którejpionowaośprzebiegaprzezśrodekprospektuorganowego.

Szczegółowebadaniakonserwatorskieprzeprowadzonew latach2010–2011przynosząpełnąwiedzęnatematmalaturyszafyorganowej33.Jejfrontowaczęśćpokrytajestoryginalną,bardzodobrzezachowanąpolichromiąwformiemarmoryzacjiwodcieniachzieleni,błękitu,czerwieni i złota. Cokół posiada płyciny – również polichromowane. Pozostałe elementyszafy – te niewidoczne od frontu – pokryte są farbąw odcieniu ciemnoszarym.Dokonaneodkrywki wykazały, że instrument był w tych miejscach dwukrotnie przemalowywany:pierwsząwarstwę stanowi farba olejnaw kolorze szarozielonkawym (pierwotnamalaturainstrumentudoskonalezharmonizowanazodcieniamimarmoryzacji),drugawarstwatoko-lorszaryozimnymodcieniu,aostatnia–kolorciemnoszary.Szafainstrumentuwjejtylnejczęści była pierwotnie zamknięta płytami, którew toku kolejnych prac przy instrumenciezostały usunięte (poskutkowało to znacznym zanieczyszczeniem wnętrza organów). Należąca do sekcji pedałowej część szafy organowej nie jest zamknięta od góry. Smukłasylwetka szafy zapewne od początku była powodem kłopotów z utrzymaniem stabilności całejkonstrukcji.Staranosiętemuzapobiec,przytwierdzającobudowęorganówzapomocąkutychhakówdościanykościołanawysokościgzymsówwieńczącychwyższewieże.Mimotoobecniewyraźniewidocznesąznaczneodchyleniaszafyorganowejodpionu.

Szafa instrumentuozdobiona jest licznymidetalami snycerskimi. Ścianybocznewykoń-czonesąuszakami,aszczytypiszczałekprospektowychosłoniętesąkotarkami.Nadetalete składają się motywy roślinne (liście palm i akantu) oraz kwiatowe, wszystkie utrzymanew charakterystycznej dla stylu rokoko formie rocaille – koguciego grzebienia. Zdobienia tezachowują kolorystykę polichromii szafy.Wspaniałe zwieńczenie szafy organowej stanowiusytuowananaszczytachwieżbocznychrzeźbafiguralna.Jesttoparamuzykującychaniołówwysokichna1100mmiodzianychwzłoteszaty.Naśrodkowejwieży–pomiędzywieżamibocznymi–ukazanajestpostaćaniołkaodzianegowzłotątunikę,trzymającegowdłoniachpałki i grającego na dwóch kotłach (obecnie jest on uszkodzony – oderwana została jegolewaręka,którajednakzachowałasięizostałazdeponowanawewnątrzszafyinstrumentu34).33 M.Kozarzewskiiin.,Barokowa perła Mazowsza. Projekt konserwatorsko-budowlany rewitalizacji wnętrza kościoła p.w. Matki Boskiej Łaskawej i św. Wojciecha w Łowiczu,Warszawa2011,t.I/2,s.7–16.34 AnalizazdjęćzałączonychdokartyzabytkuWUOZwykazała,żezdarzenietomusiałomiećmiejscepomię-dzyrokiem1977a1984.

217

Anioły stojące na wieżach bocznych trzymają w dłoniach fanfary (w wyniku uszkodzeniamechanicznegoaniołpowschodniejstroniepozbawiony jestobecnieswojego instrumentu,naktóregopierwotnąobecnośćwskazujeułożenieprawejdłoni).Obiefiguryumieszczonesąnadodatkowychpostumentach,abybyływidocznewcałości zperspektywynawygłównejkościoła. Dodatkowym zwieńczeniem instrumentu jest owalny kartusz z hierogramemmaryjnym (jeden z charakterystycznych symboli Zakonu Pijarów), również utrzymany wstylurokoko.

Wewnątrz szafy instrumentu zachowały się zanotowane kredą inskrypcje, o których była już mowa wcześniej. Ponadto na płycinie umieszczonej we wschodniej ścianie szafy,powyżejpierwszegogzymsu,zapisanajestołówkiemwcześniejszadyspozycjasekcjimanuału–prawdopodobniejesttojejpierwotnawersja35:

Pr8’

Salice8’

Fletm8’

Oct4’

Minor4

Quint3’

Superoct2

Cymbał

Mixtur

Fotografia 7. Domniemana pierwotna dyspozycja zapisana ołówkiem wewnątrz szafy organowej

35 Zagadnieniezostanieomówioneszerzejwdalszejczęściartykułu.

218

Wiatrownice

Instrument został zbudowanywoparciu o dwiewiatrownice – osobnodla sekcjimanuału ipedału.Ramęwiatrownicwykonanozdrewnadębowego,zaśklocepiszczałkowezdrew-namiękkiego(najprawdopodobniej lipowego).Wiatrownicezostałyzaprojektowanewsys- temieklapowo-zasuwowym,przyczymwiatrownicamanuałuposiada9zasuw i45 tonów,pedału zaś 3 zasuwy i 18 tonów. Obie wiatrownice mają wiele pęknięć skutkującychrozszczelnieniem układu. Dostęp do komory klapowej wiatrownicymanuałumożliwy jest od strony ściany frontowej szafy organowej, a do komory klapowej wiatrownicy pedału zwnętrzaszafyinstrumentu.

Klapyumieszczonewewnątrzwiatrownicypedałusąoskórowane,wyposażonewsztyftyprowadząceorazsprężyny.Wszystkieelementymetalowewykonanesązmosiądzu,alistwa, wktórejosadzonezostały sprężyny, zdrewna lipowego.Naklapach czarnym tuszemzapi- sano oznaczenia tonowe. W komorze klapowej wiatrownicy pedału zachowała się wspo-mniana już wcześniej inskrypcja zawierająca imiona i nazwisko budowniczego oraz datę budowyinstrumentu.

Z uwagi na trudny dostęp oraz niestabilną i stwarzającą bezpośrednie zagrożeniekonstrukcję szafy instrumentu niemożliwe było dotarcie do wnętrza komory klapowejwiatrownicymanuałuwceludokonaniaoględzin,podobnychjakwprzypadkuwiatrownicypedałowej. Per analogiam można jednak założyć, że także tutaj znalazły zastosowanierozwiązaniakonstrukcyjnepodobnedotych,którychużytowwiatrownicypedału.

Stół gry

Fotografia 8. Stół gry

219

Około 750 mm centralnie przed ścianą prospektową umieszczono wolnostojący stół gry(grającyzwróconyjesttwarząwkierunkuołtarzagłównegoświątyni)owymiarach:głębo-kość–ok.740mm,szerokość–ok.1200mm,wysokość–ok.1040mm,wyposażonywjednąklawiaturę ręczną i klawiaturęnożną. Zuwaginaniewielką głębokość chóru, aby zmieścićwolnostojącykontuar,koniecznebyłowycięciefragmentubalustradybalkonu.

Obieklawiaturyposiadajątzw.krótkąoktawęwielkąizasięgodpowiedniodlamanuału: C,D,E,F,G,A-c3ipedału:C,D,E,F,G,A-a.Klawiaturamanuałupochodzinajprawdopodob- niej z przełomuXIX i XXwieku. Świadcząo tym:nieoryginalna, odróżniająca się od resztystoługryramaklawiaturyorazkształt,wymiaryiokładzinyklawiszystosowanepowszech-niewtymokresie.Klawiszediatonicznemanuałuwwiększościposiadająnakładkiwykona- nezkościsłoniowej(ubytkinaklawiszachc,f,c1,d1,e1id2zostałyuzupełnionetworzywemsztucznym),klawiszechromatycznezaś,zapewneróżnejproweniencji,wykonanesąztwar-degodrewna(najprawdopodobniejhebanowego).

Klawiatura pedałowa (zob. fotografia 9) jest oryginalna, jednak większość klawiszy chromatycznych (z wyjątkiem klawiszy fis i gis) z powodu ich znacznego wytarcia posia- dadoklejonepodczas remontuw1981 rokunakładki różniące siękształtemodoryginału. Podobnasytuacjamamiejscewprzypadkuklawiszydiatonicznych–oryginalne są tylkoklawisze c, f oraz a.Klawiszeoryginalneodwtórnychodróżnia sposóbmocowanianakła- dek na ich górnej powierzchni. Oryginalne klawisze klawiatury pedałowej posiadają nakładkiwklejanewpodłużnewycięcie i dodatkowo stabilizowane są dębowymi kołkami.Wtórneuzupełnieniawytartychnakładekdokonywanozeszlifowującpoprzednie(widocznesąpozostałościpierwotnychnakładek)inaklejającnowe,wykonanezinnegogatunkudrew-na.Niekiedywymienianocałeklawisze.

Fotografia 9. Klawiatura pedałowa. Widoczne wtórne uzupełnienia nakładek klawiszy diatonicznych

i chromatycznych

220

Zmieniony został system sprężynowania klawiszy. Pierwotnie klawisze odbijane byłyza pomocą drewnianych odpychaczy zamocowanych w ramie klawiatury pod klawiszamiw sposób charakterystyczny dla instrumentów z kręgu czeskiego. Podczas dokonywanejmodyfikacjidodźwigniklawiszairamyklawiaturyprzykręconowkrętamiwsposóbwysoceprowizoryczny metalowe sprężyny. Tylko pojedyncze klawisze zachowały dawny systemsprężynowania.

Fotografia 10. Prowizoryczny system sprężynowania klawiszy w organach Rickerta (u góry). Właściwy

system odbijania klawiszy w organach czeskich (u dołu) – źródło: http://www.vladimirslajch.cz/varha-

ny/zobraz_projekty.php?id=Luka_nad_Jihlavou [dostęp: 5 stycznia 2016 roku]

Pierwotniestółgryposiadałwierzchniblatzklapązakrywającąklawiaturęmanuałuza- mykanąodprzodukutymzamkiem(jesttowidocznenaarchiwalnymzdjęciuz1978roku). Obecnieklawiaturaniejestzamykana,anowywierzchniblatkontuaruwrazzpulpitemnu-towym zainstalowany został w 2007 roku. Nową ławkę organową wstawiono prawdopo-dobniepodczasremontuw1981roku.Wykończeniemdrewnaróżnisięonaodoryginalnychelementówinstrumentu.Płytazamykającakontuarodstronygrającegozostałaprzerobionaw niewiadomym czasie na uchylną półkę zamykaną na klucz (zaprojektowaną zapewne w celu przechowywania nut i śpiewników). W kontuarze brakuje fragmentu bocznej pły- ciny.Oświetleniestoługrystanowiądwielampyzamontowanezaplecamigrającegodocokołuszafy organowej. Zostało ono zainstalowane w sposób prowizoryczny prawdopodobniepodczasremontuw1981roku(owychlampniemanazdjęciuz1977roku).

221

Cięgła rejestrowe (zob. fotografia 11) umieszczone są symetrycznie po obu stronach stołu gry poniżej manuału w następującym układzie (nazewnictwo zgodne z tym, któreznajdujesięnatabliczkachrejestrowychzainstalowanychw1981roku):

Fotografia 11. Cięgła rejestrowe

222

Manubria rejestrowe wykonane są z drewna i zakończone zdobionymi, toczonymiuchwytami.Uchwytytemająjednakbardzoróżnąproweniencjęinaobecnymetapiebadańtrudno jest jednoznacznie ustalić, które z nich są oryginalne. Na późniejszą ingerencję wobrębiecięgiełrejestrowychwskazujerównieżichniejednolitefazowanie(lubjegobrak) w miejscu styku z uchwytami. Podczas remontu w 1981 roku ponad każdym cięgłem na dodatkowych drewnianych listewkach przykręconych do stołu gry zamocowano czarnetabliczki wykonane z tworzywa, na których wygrawerowano nazwy i stopaż poszczegól- nychrejestrów.Pierwotnienazwyrejestrówumieszczonebyłyprawdopodobniepobokachcięgiełizapisanetuszemnapaskachpapieru.Włączniktremoloznaczącoodbiegawyglądemod cięgieł rejestrowych. Jest to niewielki uchwyt w kolorze pomarańczowym wykonany ztworzywasztucznego.

Traktura gry i rejestrów

Fotografia 12. Elementy traktury gry

Instrumentłowickifunkcjonujewoparciuomechanicznątrakturęgryirejestrów.Trakturagry jest skomplikowanym systemem dźwigni i cięgieł, którego zadaniem jest przekazanieruchuodklawiszadowentylaznajdującegosięwwiatrownicy.Natrakturęgryskładająsięnastępująceelementy:

223

1. Abstrakty–długie, cienkie,płaskie listewkiwykonanezdrewnamiękkiego,nakońcachktórychwwywierconych otworach umieszczonometalowe haczyki łączące je z pozos-tałymielementamitraktury.Zamocowanesąonenasztywno,tzn.nieposiadająurządzeńpozwalającychregulowaćichdługość.Ichzadaniemjestprzenoszenieruchuwpłaszczyźniepoziomejipionowej.

2. Cięgłasztywne(tzw.popychacze)–mająpostaćdrewnianychpalikówoprzekrojuośmio-kąta foremnego (mechanizmpedału) lub grubszych listewek (mechanizmmanuału) za-kończonychzobustronmetalowymibolcami,któresłużądoumocowaniaichwotworachznajdujących się w ramionach odpowiednich dźwigni (klawiszy i dźwigni kątowych). Cięgła te przekazują ruch po linii prostej poprzez popychanie. Dodatkowo połączenie zklawiszemposiadamożliwośćregulacjidługościpopychaczy.ElementytewprzypadkutrakturymanuałuzostaływymienionewrazzklawiaturąprawdopodobnienaprzełomieXIX i XX wieku. Pierwotnie były one zamocowane do klawiszy za pomocąmosiężnychhaczykówzakończonychgwintem,któremożnaodnaleźćwewnątrzkontuaru.

3. Dźwigniedwuramiennekątowe–wykonanezdrewnaiosadzonenaosiwwycięciachdrew-nianegokloca.Dokońcówramiondźwigniwwywierconychotworachprzymocowanesą–zapomocąmetalowychhaczyków–abstrakty.Dźwignietesłużądoprostopadłejzmianykierunku ruchu. W przypadku traktury manuału element ten został zmodyfikowany – wkontuarzewrazzklawiaturąicięgłamisztywnymiwstawionoklocwykonanyzinnegogatunkudrewnaiosadzonownimmetalowedźwigniedwuramienne.

4. Dźwigniejednoramiennewałkowe(tzw.wałkiskrętne)–podłużnedrewnianepalikioprze-kroju poprzecznym ośmiokąta foremnego, zamocowane poziomo na tablicy wykonanejz litego drewna i przytwierdzonej do wewnętrznej strony cokołu szafy instrumentu (dla sekcji manuału), względnie umieszczonej pod wiatrownicą pedałową (dla sekcjipedału).Każdywałekwyposażony jestnaobuswoichkońcachwmetalowebolce,któreosadzone są w otworach wywierconych w wystających z ramy drewnianych dokach(niem.Döckchen)–budowniczyitutajzadbałoszczegóływykończenia,fazującwszystkiekrawędzie owych doków. Ponadto na każdymwałku wklejone są w różnychmiejscachdwadrewnianeramionazwróconedowewnątrzinstrumentu,doktórychzamocowanesąabstrakty.Takakonstrukcjapozwalawałkomnawykonywanieruchuobrotowegowokółwłasnejosi,atakżenaprzekazywanieruchurównolegleorazpodkątem.Nakażdymwałku–analogiczniejakwprzypadkuwentyli–czarnymtuszemoznaczonowysokościtonów.

Trakturaklawiszowawykazujewysokistopieńkomplikacji,cospowodowanejestumiej-scowieniemwolnostojącego kontuaru. Skutkuje to rozregulowywaniem się układu i wpły- watakżenaznacznyopórstawianyprzezklawisze.Bieg trakturyprzedstawiasięnastępu-jąco (schemat ten odpowiada zarówno mechanizmowi klawiatury ręcznej, jak i nożnej, jednak z uwagi na różne przestrzenne rozmieszczenie obu wiatrownic w instrumencieposzczególneelementytrakturymająróżnądługość):

224

dźwigniajednoramienna(klawisz)→pionowecięgłosztywne→dźwigniadwuramiennakątowa (zmiana kierunku ruchu na poziomy) → poziomy abstrakt (pod klawiaturąpedału) → dźwignia dwuramienna kątowa (zmiana kierunku ruchu na pionowy) →pionowyabstrakt→wałekskrętny(przeniesienieruchuwpoziomie)→pionowyabstrakt→wentylwiatrownicy.

Wdniudokonywaniaoględzininstrumentuwszystkieelementytrakturygrybyłykomplet-ne i sprawne.Drewniane elementykonstrukcyjne sąwwiększości oryginalne i zachowanew dobrym stanie. Stwierdzono jedynie pewne modyfikacje w obrębie pierwszych trzechogniwtrakturymanuału.Widocznesąrównieżliczneubytkiwpołączeniachposzczególnychelementów: zużyte metalowe haczyki zastępowano doraźnie sznurkami, żyłkami i innymimateriałami.Poskutkowałotoznacznymrozregulowaniemtraktury:klawiszestawiajądużyopór,agłębokośćichzapadaniasięjestnieregularna.

Trakturarejestrówjestwomawianychorganachrównieżwpełnimechaniczna.Jejzada- niem jestwłączanie iwyłączanie poszczególnych rejestróww organach, polegające na od- powiednimprzesuwaniuzasuwwwiatrownicachwceludoprowadzenialubodcięciadopły- wupowietrzadowłaściwychrzędówpiszczałek.Natrakturęrejestrówskładająsięnastępu-jąceelementy:

1. Cięgłasztywne–drewnianepalikioprzekrojupoprzecznymkwadratu.Ichzadaniemjestprzekazywanieruchuwpoziomie.

2. Wałki skrętne – drewniane paliki o przekroju poprzecznym ośmiokąta foremnego,znacznie masywniejsze niż w przypadku traktury gry. Posiadają one dwa ramiona, wktórychzakotwiczonesąkońcecięgiełsztywnych.Ustawionesąpionowo–ichzadaniemjestprzekazywanieruchuwpioniezapomocąruchuobrotowego.

3. Dźwigniezasuwwiatrownicy–ostatnielementtrakturyrejestrów,któregozadaniemjestprzesunięciezasuwywwiatrownicyibezpośredniedopuszczeniebądźodcięciedopływupowietrzadopiszczałek.

Manubriarejestroweumieszczonesąwwolnostojącymstolegry,cowpływanadośćwysokistopieńkomplikacjiprzebiegutrakturyrejestrów.Jejbiegprzedstawiasięnastępująco:

cięgłosztywnezakończoneuchwytem(ruchwpoziomie)→wałekskrętny(ruchobrotowywpionie)→cięgłosztywne(ruchwpoziomie)→wałekskrętny(ruchobrotowywpionie)→dźwigniazasuwy.

Wszystkiecięgłaidźwignietrakturyrejestrówsąoryginalneizachowanewdobrymstanietechnicznym.JedyniewprzypadkurejestruonazwieCymbelciągłośćukładujestprzerwana,coskutkujebrakiemmożliwościwłączeniagozapomocącięgłaznajdującegosięwkontuarze.Połączeniapomiędzyposzczególnymielementamitrakturywymagająregulacji,gdyżobecniecięgłastawiająprzyużytkowaniubardzodużyopór,akażdeznichwysuwasięzestoługry na różną długość. Toczone uchwyty rejestrowemają różną proweniencję, o czym była jużmowa wcześniej.

225

Dyspozycja instrumentu

Obecnadyspozycjabrzmieniowasekcjimanuałujestwtórnairóżnisięwzględemdyspozycjizapisanejołówkiemwewnątrzszafyorganowej,którąmożnauznaćzapierwotną.Nieudałosięodnaleźćanalogicznejinskrypcjidlasekcjipedału,jednaknicniewskazujenato,bydys- pozycja ta była kiedykolwiekmodyfikowana. Zestawienie dyspozycji organóww obu usta-lonychwersjach:pierwotnejiwtórnejobrazujeponiższatabela36:

Na obecną dyspozycję instrumentu składa się kompletna piramida głosów pryncypało-wych8’, 4’, 2⅔’ oraz 2’ zwieńczonamiksturą oraz polskim cymbałem. Chór fletowy repre-zentowany jest przez dwa drewniane flety kryte 8’ i 4’, a także drewniany flet otwarty 4’. Tremolo dobudowane zostało prawdopodobnie w XX wieku, obecnie jest nieczynne. Dys-pozycjapierwotnawskazujenaobecnośćrejestruSalice[t]8’,cowpołączeniuzumieszczo- nymwpedaległosemSalicetbas16jestrozwiązaniemnietypowym,wyjątkowympodwzglę-dem brzmieniowym i wyróżniającym instrument Rickerta spośród innych organów budo- wanychwtymokresiewPolscecentralnej.

Sekcja pedałowa posiada charakter klawiatury basowej i nie jest samodzielna zarówno wkwestiidyspozycji(niezawierakompletnegoplenopryncypałów),jakimożliwościrealiza- cjiliniimelodycznychowiększymambitusie(klawiaturaobejmujejedynie18tonów).Wska-zuje tonaprzewidywaneużyciepedałuraczejdorealizacjibasowejpodstawywutworach,nie zaś autonomicznego głosu tenorowego czy altowego, jakma tomiejsce w rozlicznychinstrumentach z tego okresu – zwłaszcza kręgu niemieckojęzycznego. Dyspozycję sekcji

36 Wprzypadkudyspozycjiobecnejnazwygłosówzaczerpniętoztabliczekrejestrowych,natomiastwprzy-padkudomniemanejdyspozycjipierwotnejnazwygłosówzaczerpniętoz inskrypcjiwewnątrzszafy instru-mentu.

226

pedału tworzą dwa głosy fletowe: Subbas 16 (flet kryty) i Oktawbas 8 (flet otwarty). Nie-standardowymdopełnieniemtegozestawugłosówjest–jakjużwspomniano–smyczkującySalicetbas16,którywwyjątkowysposóbdobarwiabrzmienietejsekcji.

System powietrzny

Fotografia 13. Miech magazynowy

Po zachodniej stronie szafy organowej zachowany jest miech magazynowy o długości ok.2290 mm i szerokości ok. 1150 mm, wraz z mechanizmem do kalikowania, pochodzącyprawdopodobnie z pierwszej połowy XX wieku. Jest on umieszczony na drewnianej kon- strukcji stelażowejposadowionejbezpośrednionapodłodzechóru.Wpóźniejszymokresiemiech wyposażono w dmuchawę elektryczną. Obecna dmuchawa firmy Laukhuff, którąumieszczonowstosownejobudowienapodłodzechórutużobokmiecha,zostałazainstalo-wanapodczasremontuw1981roku.Włączniksilnikazostałwbudowanywbalustradęchórupoprawejstroniestoługry.

Pierwotnie instrument był z pewnością zaopatrywany w powietrze przez zespół mie-chówklinowych.SystemtakibyłpowszechnywXVIII-wiecznymbudownictwieorganowym.Zachowane wewnątrz instrumentu kanały powietrzne są oryginalne, nie zachowały sięnatomiastkanałyłączącepierwotnemiechyklinowezszafąorganów.

Drugaczęśćniniejszegoartykułuukażesięwkolejnymnumerze„NotesuMuzycznego”.

227

BIBLIOgRaFIa

Źródła

Archiwum domowe Kolegium Zakonu Pijarów w Łowiczu(braksygnatur).

Archiwum domowe dr. Krzysztofa Urbaniaka(braksygnatur).

Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów w Krakowie,sygn.:Col.Lov.8,Col.Lov.19.

Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi – Delegatura w Skierniewicach, nr rejestru:166/48.

Publikacje

GołosJerzy,Warszawskie organy,Warszawa2003.

KozarzewskiMarciniin.,Barokowa perła Mazowsza. Projekt konserwatorsko-budowlany rewitalizacji wnętrza kościoła p.w. Matki Boskiej Łaskawej i św. Wojciecha w Łowiczu,Warszawa2011.

ŁyjakWiktor,Organy i organmistrzowie w Łowiczu,w:Organy i muzyka organowa,Gdańsk1982.

OczykowskiRomuald,Przechadzka po Łowiczu,Łowicz1921.

SamsonowiczHanna,Kościół Pijarów w Łowiczu. Fazy budowy i architekci,„KwartalnikArchitekturyiUrbani-styki”,Warszawa1988.

SzymanowiczMaria,Polska bibliografia organów. Tom I,Lublin2011.

SzymanowiczMaria,Polska bibliografia organów. Tom II,Lublin2014.

VogelBeniamin,Fortepian Królowej Marysieńki i bucik na dodatek,„RuchMuzyczny”2013,Warszawa.

Strony internetowe

http://kansky-brachtl.cz[dostęp:5.01.2016roku].

http://musicamsacram.pl[dostęp:5.01.2016roku].

http://www.organstops.org[dostęp:5.01.2016roku].

http://www.organy.art.pl[dostęp:5.01.2016roku].

228

http://www.orgelbau-ruehle.de[dostęp:5.01.2016roku].

http://www.pijarzy.pl[dostęp:5.01.2016roku].

http://www.vladimirslajch.cz[dostęp:5.01.2016roku].

http://www.pomerania2008.com[dostęp:5.01.2016roku].

229

Jakub Jastrzębski Student at the Grażyna and Kiejstut Bacewicz Academy of Music in Łódź e-mail:jakubjast@gmail.com

thE Organ By PawEł ErnEst rickErt Of 1755 at thE Piarist church Of thE graciOus MOthEr Of gOd and Of st. adalBErt Of PraguE in łOwicz in thE cOntExt Of histOrical PiPE Organ rEnOvatiOn PrOBlEM, Part 1

Thearticletouchesonthesophisticatedandveryvasttopicofhistoricalpipeorganrenovation.Its aim ispresenting thegreat and inmanywaysunique, forgottenuntilnowandunlistedinstrumentbuiltbyPawełErnestRickertin1755,installedatthePiaristChurchoftheGraciousMotherofGodandofSt.AdalbertofPragueinŁowicz.About90%ofitsoriginal18thcenturysubstancehasbeenpreserved,whichprovesahighhistoricalvalueof the instrument. It iscurrentlyinpartialworkingorderbutitstechnicalconditiononlyallowsforitslimiteduse.

The first part of the article includes the topics connected with the historical contextand discusses selected aspects of Rickert’s organ listingmade on the basis of the privateexamination of the instrument by the author of the article. In the second part of the text, whichisplannedforpublicationinthenextissueofthemagazine,afurtherlistingdescrip- tionwill beprovided togetherwith a renovation scheduleof the instrument so that it canregainitsformerglory.

Rickert’sorganinŁowiczisaninstrumentbuilt inastylecharacteristicofBohemiaandMoravia.ItisunknownwhyaninstrumentofsuchatypewasbuiltincentralPoland.Ithas 12 stops distributed between the manual (8) and pedal (3). All characteristic features of its construction (disposition, keyboard range and free-standing console) resemble the18thcenturyCzechinstruments.Theonly“Polish”featureistheuseoftheso-called“Cymbel”stop (a few short and thin pipeswith an unspecified pitch placed on a common stem) inthedispositionanditmakestheorganinvaluablebecausethereareonlyafewinstruments with this register preserved. All was placed in a richly ornamented Rococo-style casing,coveredinoriginalpolychromeandcrownedwithatypicalsculptureofmusic-playingangels.

Theorgan’sprovisionallistingmadebytheauthorrevealedthattheinstrument,despite the time passed, has been preserved in a relatively good condition and it only requiresthoroughmaintenancework,bothintermsofcasingrestorationandrenovationoftheinsideoftheinstrument.

Keywords:pipeorgan,renovation,Łowicz,Rickert