STUD1A PULlTYCZNE

Nr I -4(5) 1993

RADOSLA W MARKOWSKI (Warszawa)

INSTYTUC1E I ZACHOWANIA POLITYCZNE

POLSCY NON-VOTERS

CZI;;SC II. ELEMENTY SWIADOMOSCI SPOLECZNEJ A PARTYCYPACJA WYBORCZA

Artykul ten jest kontynuacj4 zamieszczonego w poprzednim numerze "Studi6w Politycznych" (Markowski, 1992a), a dotycz4cego zwi4zk6w zachodz4cych pomi~dzy miejscem jednostki w strukturze spolecznej a partycypacja wyborcz4. Zainteresowany Czytelnik odnajdzie tam takze szczeg610wy opi~ materialu empirycznego, na kt6rym opieram niniejsz4 prezentacj~, jak i spos6b konstrukcji podstawowej zmiennej zaleznej - " indeksu partycypacji" . W tym miejscy przypomnijmy jedynie, iz zostal on stworzony na podstawie kilku odpowiedzi dOtYCZ4Cych uczestnictwa badanych w dotychczasowych (od 1989 roku) aktach wyborczych.

Obecnie skoncentrujemy uwag~ na bardziej subiektywnych elementach charak­terystyki jednostek, odwoluj4cych si~ nie tyle do tego, kim S4, lecz raczej - co mysl4. Ze wzgl~du na znaczn4 liczb~ analizowanych aspekt6w owej swiadomosci oraz publikacj~ cz~sci omawianego materialu (patrz Markowski, 1992b; 1992c), tutaj zaprezentujemy bardziej syntetyczne uj~cie , oparte na analizie czynnikowej i regresji wielorakiej. Tym samym mowa b~dzie 0 "modelach" determinant partycypacji wyborczej, a wi~c - jak niekt6rzy chq - 0 takiej wersji przyczynowo.ki omawianego zjawiska, kt6r4 proponuje matematyczna konwencja analizy regresji.

Wi~kszosc materialu jest _ . w stosunku do prezentowanego w poprzednim numerze - nowa, jednakze w ostatniej cz~Sci, nastawionej na poszukiwanie generalnej odpowiedzi na pytanie 0 determinanty biernoSci wyborczej , do analiz wl4czone zostan4 czynniki strukturalne, przedstawione uprzednio.

I. WST~P

Empiryczne opisy ludzkich przekonan, postaw i opinii jako determinant zachowan politycznych nastr~czaj4 szereg klopot6w. Jeden z nich polega na trudnosci utrzymania tej samej kategorii opisu. W badaniach tych bowiem, w istocie rzeczy poslugujemy si~ b4dz to - mniej lub bardziej ulotnymi - poglqdami, b4dz to ekspresj4 gl~bszych postaw, w koncu, nierzadko mamy do czynienia ze wskaznikami wartasci czy tez z element ami ideologii (rozumianej tu jako zinstytucjonalizowany wyraz wartoSci grupy spolecznej).

W teoriach ideologii gloszony jest - w duzym uproszczeniu - "prymat wartoSci w stosunku do jednostki" ; innymi slowy, w perspektywie tej polityczna

Studia Polityczne

8 RADOSLAW MARKOWSKI

socjalizacja determinuje ideologiczn~ swiadomosc jednostki, adekwatn~ do jej pozycji spolecznej (Scarbrough, 1984).

Z kolei, w wybranych w~tkach tzw. pozytYWL\·tycznej czy realistycznej szkoly, probowano dowodzic znikomoSci rzeczywistej wiedzy przeci~tnych wyborcow o wai:nych kwestiach spolecznych (Butler, Stokes, 1969), wskazuj'lc na nietrwalosc opinii na ich temat, co prowadzilodo konkluzji, ii: mowienie 0 wartosciach lei:~cych u ich pods taw jest niejakim nadui:yciem (Sullivan et ai., 1978).

Ostateczny kompromis - zawarty w tzw. neorealistycznym podejsciu - suge­rowal, ii: po prostu postrzeganie polityki przez przeci~tnych wyborcow odbywa si~ wlasnie przez pryzmat stosunku do poszczegolnych kwestii publicznych. Oto co na ten temat pisz~ Rose i McAllister (1990: 91): "Kwestie te nie s~ definiowane w sposob charakterystyczny dla logicznej spojnosci ideologii, s~ one definiowane w potocznym j~zyku badan kwestionariuszowych. By glosowac w oparciu 0 pogl~dy na dan~ kwesti~, glosuj~cy nie musz~ miec trwalych pogl~dow [ ... ] Glosowanie po pro stu odzwierciedla roi:nic~ w opiniach odnosnie skutecznosci poszczegol­nych partii w zarz~dzaniu sprawami kraju, a nie koniecznie ujawnia konflikty wartoSci [ ... ]".

W prezentowanym materiale tak wlasnie b~d~ owe opinie traktowal; jako czasowo determinowane oceny pewnych stanow rzeczy. Jest, rzeczjasna, problemem nad wyraz ciekawym i wartym szerszego zbadania, na ile i ktore opinie-oceny b~d~ nabieraly cech trwalosci, tak by moma mowic 0 przekonaniach, postawach etc. Jest to zagadnienie, ktore wymaga jednak czasu i pewnego okresu praktykowania demokratycznej polityki.

Nie tylko jednak opiniami 0 tzw. public issues b~dziemy si~ tutaj zajmowac, skupimy takZe uwag~ na gl~bszych pokladach ludzkiej swiadomoSci, w stosunku do ktorych b~dziemy si~ poslugiwali terminami - dyspozycje psychiczne (np. autorytaryzm, sztywnosc psychologiczna etc.) lub - postawy (np. populizm, cynizm polityczny, izolacjonizm etc.). Nie wnikaj~c w tym miejscu w szczegoly (cz~sc z nich zostanie omowiona pozniej) zaznaczmy jedynie, ii: gdy mowa jest 0 postawach i dyspozycjach psychicznych - w domysle 0 czyms trwalszym nii: opinie - to opieraj~c si~ jedynie na danych empirycznych z wywiad6w, pozwalam sobie na takie ich ujmowanie, gdyi: skonstruowane s~ z kilku (zazwyczaj trzech) wskaznik6w, kt6rych wzajemny zwi~zek zostal przetestowany statystycznie. I choc nalei:y zdawac sobie spraw~, ze trafnosc czy rzetelnosc skali nie musi oznaczac trwaloSci zjawiska opisywanego jej wskaznikami, to jednak ryzyko wnioskowania 0 przypadkowosci jego wyst~powania znacznie si~ zmniejsza.

o czym zatem b~dzie mowa? Podstawow~ zmiennq zaleznq stanowi uczestnictwo w wyborach politycznych w latach 1989-1991. Przypomnijmy, iz w tym okresie Polacy mieli szans~ glosowania pi~c razy, jesli oddzielnie liczyc pierwsz~ i drug~ tur~ wybor6w prezydenckich. lnnymi slowy, zmienna ta jest sZeSciostopniow~ skal~ ]przybieraj~q wartosci od ,,0" - dla ani razu nie glosuj~cych, po ,,5" - dla glosuj~cych we wszystkich wyborach.

Zmiennymi niezaleznymi natomiast s~: 1) stosunek do istotnych kwestii publicznych; 2) wybrane dyspozycje psychiczne i postawy, wazne z punktu wid zenia zachowan

politycznych (co wiemy sk~din~d: Janowitz, Marvick, 1953; Lipset, 1960; McClosky, 1964; lnkeles, 1969; Robinson, Shaver, 1969);

3) opinie i decyzje par excellance polityczne.

Studia Polityczne

POL.'ICY NON-VOTERS 9

2. KWESTIE PUBLICZNE A PARTYCYPACJA WYBORCZA

Dorninujl!:ce w danym spoleczenstwie public issues wplywajl!: znaczl!:co na postawy i zachowania wyborcze obywateli (Jowell et al. , 1991; McAllister, Mughan, 1985; Rose, McAllister, 1990). -Nie inaczej rna si~ rzecz w Polsce. Istotnym pytaniern jest natorniast, ktore z tych kwestii powil!:zane Sl!: najsilniej z - w tym przypadku - partycypacjl!: wyborczl!: oraz jakie - konkretnie - aspekty tych kwestii ll!:czl!: si~ z wysokim, a jakie z niskirn uczestructwem w aktach wyborczych. Zaznaczmy jednoczesnie, ze nie b~dziemy autorytatywnie wypowiadae si~ na tern at kierunku determinizmu przedstawianych zaleznosci, choe wi~cej wskazuje na niezaleZny status pogh!dow na owe kwestie publiczne1. Szczegolowe wyniki zostaly przedstawione w innym miejscu (Markowski, 1992b: 85 - 90), tutaj pozwol~ sobie na przypomnienie konkluzji.

Biernose wyborcza okazala si~ bye najsilniej powil!:zana z: 1) negatywnl!: ocenl!: skutkow implementacji planu Balcerowicza, ktory w Polsce

jest synonimem caloSci przedsi~wzi~e gospodarczych dokonanych w pierwszych dwoch latach transformacji (eta = .23)2;

2) negatywnl!: ocenl!: zasad zmiany ustroju politycznego w Polsce, wypracowanych podczas obrad "okrl!:glego stolu" (eta = .18);

3) niech~tnym stosunkiem do przyznania prezydentowi specjalnych pelnomoc­nictw w celu "zaprowadzenia w kraju porzl!:dku" (eta = .14);

4) sklonnoScil!: do tolerancyjnego post~powania wobec starej nomenklatury (eta = .13).

Biernose tajest ponadto powil!:zana, choe nieco slabiej, z pogll!:dami przeciwnymi rosn1lcej roli Kosciola katolickiego w zyciu kraju (eta = .07) oraz nauczaniu religii w szkolach (eta = .07) . Zalemosci te, z natury swej b~dl!:ce wplywami niejako "brutto" jednego wybranego czynnika na partycypacj~ wyborczl!:, sygnalizujl!: jedynie pewne zwil!:zki . I tak, niewl!:tpliwie - co znajduje potwierdzenie w innych uzyskanych w tym badaniu danych - niezadowolenie z efektow urynkowienia naszej gospodarki koreluje z niech~cil!: do uczestniczenia w zyciu politycznym; innymi slowy, nalei:y podejrzewae, ii: osoby, ktorych sytuacja pogorszyla si~ w okresie lat 1990 - 1991 , wil!:zl!: to z realizacja planu Balcerowicza.

Pornocna w tym miejscu b~dzie zapewne dygresja przytaczajl!:ca inne dane dotyczl!:ce kwestii gospodarczych. Po pierwsze, ogolna satysfakcja z przemian gospodarczych ostatnich dwoch lat (operacjonalizowana trzerna wskainikami: subiektywnl!: ocenl!: tych przemian, ocenl!: faktu istnienia "pelnych polek sklepowych przy wysokich cenach" oraz wspieraniern idei urynkowienia wszystkich dziedzin naszego i:ycia) bardzo wyrainie wil!:i:e si~ z partycypacjl!: wyborczl!: (eta = .20). Po drugie, gdy porzucimy t~ makroperspektyw~ i skupirny uwag~ na indywidualnych doswiadczeniach jednostek, to na partycypacj~ wyborczl!: wplywaj1l nast~puj~ce czynniki: ocena dynamiki zmian wlasnej sytuacji i:yciowej od czasu wyborow prezydenckich (eta = .12), ocena aktualnej sytuacji rnaterialnej ( eta = .10), deklarowane dochody "na glow~" w rodzinie (eta = .09) oraz dochody indywidualne

1 Analiza zwi~zkow pomil!dzy omawianymi lu zmiennymi oparla jesl na analizie wariancji, gdzie zmienn~ zalem~ byla partycypacja wyborcza, a zbiorem niezaleznych - kwestie publicme. Tak wil!c w konwencji statystycznej proponowanej przez tl! metodl!, a wil!C przez porownanie wariancji we­wnlllrzgrupowej z ogoln~, moma uznae - lam gdzie wyst\!puje statystycznie istotny zwi~zek - "przy­czynowosc" zmiennych niezaJemych.

2 Wszystkie zamaczone wskaZnikami "eta" zwi~ki s~ stalystycmie istotne, co najmniej na poziomie .05.

Studia Polityczne

10 RADOSLAW MARKOWSKI

z pracy (eta .13). Jest zatem tak, iz istotniejszy wplyw na zachowania wyborcze wywiera ocena globalnej polityki gospodarczej anizeli doswiadczenia jednostkowe, co zdaje si\,! jednoczesnie wskazywae, ze publiczny dyskurs 0 kwestiach gospodarczych jest znacznie wazniejsz,! determinant,! postaw politycznych anizeli konkretne ludzkie losy, zalezne od grubosci portfeli.

Podobnie - opieraj1!c si\,! na porownaniu wplywu wywieranego przez dochody "na glow\,!" i dochody z pracy, a wiyc otrzymywane wynagrodzenie - mozna sugerowae, iz to nie tyle bezwzglydna deprawacja ludzkich potrzeb ujmowana z czulej perspektywy budzetow rodzinnych, ile poczucie relatywnej niesprawiedliwo.<;ci -lokowanie siebie na tIe innych - sprzyja wycofywaniu siy z aktywnoSci wyborczej.

Podsumowuj(!c t\'! cz\'!se prezentowanych danych , mozna powiedziee, ze Polacy, ktorych spotykamy przy urnach wyborczych, rozni(! siy od tych, ktorych praw­dopodobieristwo spotkania tam jest mniejsze, raczej opilliami 0 gospodarce, anizeli codziennym dO!;lViadczaniem skutkolV jej przemian. Kwesti(! otwart'! pozostaje na ile opinie te kreowane S(! przez mass media, a na ile rzeczywiscie "samoorganizuj(!ce siy" spoleczeristwo, poprzez rozne mechanizmy indywidualnej zaradnoSci, redukuje sw(! pauperyzacj\,! i niejako niweluje zle opinie 0 efektach ekonomicznej transformacji, co - jesli wrocie do omawianej tu zaleznoSci - uwidacznia si\,! w slabszym wplywie statusu materialnego jednostki na zachowania w czasie elekcji.

Problemy stricte polityczne ("okr(!gly stol", stosunek do nomenklatury) ujawniaj(! znaczny potencjal tkwi(!cy w ci(!gle niejasnych, a wainych elementach przeszloSci. Zauwaimy jednoczeSnie, iz obydwie te kwestie uznane zostaly przez badanych za malo w istocie wazne, rzadko w ich otoczeniu dyskutowane. Nalezy zatem bye ostroznym w zbyt daleko id(!cej interpretacji, by nie narazie siy na zarzut kreowania artefaktow. Co nie zmienia istoty rzeczy i wskazuje na tkwi(!cy w nich znaczny "potencjal manipulacyjny", mozliwy do ewentualnego wykorzystania przez roine sily polityczne w celu animowania odpowiadaj(!cych im zachowari zbiorowych.

1 na koniec - nowy wymiar coraz silniej roznicuj,!cy i antagonizuj(!cy spoleczenstwo polskie - stosunek do zakresu sacrum i pro/anum. Z uzyskanych danych wynika, iz to raczej ludzie krytyczni wobec Kosciola wycofuj(! siy z aktywnego uczestnictwa w zyciu politycznym; inaczej rzecz ujmuj(!c - politycznie Kosciol jest nadreprezentowany na polskiej scenie politycznej .

lnteresuj(!ce jest takze zagadnienie syndromatycznych zwi(!zkow omawianych tu czynnikow z aktywnoSci(! wyborcz(!. Wstypna hipoteza ich wplywu na partycypacjy zakladala, ze to raczej kwestie polityczne, a dokladniej mowi(!c rozbieznose w ich pojmowaniu, bydzie dywersyfikowae badan(! zbiorowose pod wzglydem uczestnictwa w zbiorowych aktach wyrazania woli politycznej .

Tab e I a I . Model determinant partycypacji wyborczej przez stosunek do wybranych kwestii publicz­nych (analiza regresji wielorakiej, gdzie zmienna zalema - indeks partycypacji wyborczej)

Kwestie publiczne Beta Partial R2 Sign

Ocena planu Balcerowicza -.174 - .174 .033 .000 Specjalne uprawnienia dla

prezydenta -.091 - .092 .041 .000

Studia Polityczne

POLSCY NON-VOTERS II

Wplyw "brutto" poszczegolnych pogilldow w danych kwestiach zostal przed­stawiony uprzednio. W tabeli l. prezentujemy wynik analizy regresji; dwa czynniki statystycznie istotne i znajdujllce si~ w rownaniu nie pozwalajll na daleko idllce generalizacje - ani na potwierdzenie blldz obalenie zaprezentowanej hipotezy. Nie ulega jednak wlltpliwoSci, ie ogolny stosunek do przemian polskiej gospodarki, symbolicznie ujmowany jako plan Balcerowicza, jest czynnikiem - po uwzgl~dnieniu wplywu innych - najsilniej determinujllcym zachowania wyborcze; sam wyjasnia 3,3 % wariancji tych ostatnich.

Stosunek do prezydentury i prezydenta to jeden z wainiejszych aspektow polskiego pejzaiu politycznego w ogole, uwidoczniony takZe w innych danych naszego badania. W tym przypadku, osoby gotowe przyznae prezydentowi "specjalne uprawnienia w celu zaprowadzenia ladu w kraju" jednoczdnie znacznie bardziej aktywnie biorll udzial w wyborach w okresie 3 lat transformacji nii osoby niech~tne tej idei. Poszukujllc elementu lllczllcego te dwa - kategorialnie tak roine - czynniki, mozna zaryzykowae hipotez~ wskazujllcll, ie pewnego typu "niecierpliwose spolecz­na" czy - jdli kto woli - radykalizm w rozwillzywaniu kwestii publicznych (zarowno makrogospodarczych, jak i odnoszllcych si~ do lad u spolecznego) jest elementem powillzanym z politycznll aktywnoScill.

Sposrod innych kwestii publicznych wypada wspomniee, ii dose silny wplyw "brutto" na partycypacj~ wyborczll wykazuje stosunek do takich problemow, jak: losy nomenklatury czy ocena umowy " okrllglego stotu". J ui uprzednio jednak wspomnialem, Sll to sprawy, ktore "na co dzien" stabo zaprzlltajll uwag~ Polakow. Wynik analizy regresji potwierdza, ii stosunkowo latwo ich wplyw moie zostae zast,!piony innymi czynnikami.

W koncu zauwaimy, ie waine elementy naszego dyskursu "ideologicznego'; - stosunek do roli KOScioia w iyciu publicznym, nauczania religii w szkolach oraz roli osob pochodzenia iydowskiego, takZe silnie zwillzane Sll z kwestill stricte politycznll - stosunkiem do zakresu prerogatyw prezydenta. Po wprowadzeniu kontroli stosunku do uprawnien prezydenta, wplyw "netto" wymienionych uprzednio czynnikow spada, odpowiednio 0 : .016, .022, .016.

3. DYSPOZYCJE PSYCHICZNE ORAZ POSTAWY POLlTYCZNIE ISTOTNE A PARTYCYPACJA WYBORCZA

Na pocZ(!tku przedstawimy wybrane zmienne (tworzllce skale) opisujllce psychicz­ne dyspozycje i wybrane postawy pol skich wyborcow poczlltku lat dziewi~e­dziesilltych. Na swiecie ich zwillzki z zachowaniami wyborczymi doczekaly si~ wielu pogl~bionych analiz i wykazujll znacznll wartose teoriopoznawczll (Aberbach, 1969; Robinson, Shaver, 1969; Robinson, Rusk, Head , 1968). Sposrod roinych mozliwosci "politologicznie plodnego" opisu ludzi, proponowanych przez psychologi~ spoleczn~ , posluiylem si~ teoretycznll sugestill A. lnkelesa odnoszllcll si~ do tzw. ,lYlldromu osobowoJci 11 iedemokratyczllej, ktory jego zdaniem sklada si~ z na­st~pujC!cych cech: nadmiernej wiary w silnych przywodcow i domagania si~ posluszenstwa wobec nich; nienawisci wobec outsiderow i dewiantow, nadmiernego przejawiania poczucia winy i wrogosci; podejrzliwosci i nieufnoSci wobec innych; dogmatyzmu oraz sztywnoSci (lnkeles, 1969).

W prezentowanych badaniach cz~se wymienionych cech zostala zastosowana,

Studia Polityczne

12 RADOSLAW MARKOWSKI

choe pO ich polskiej weryfikacji3 . Ostateczny ich zestaw - skladaj~cy si~ na 6w "syndrorn niedemokratycznych dyspozycji" (bo ze zrozurnialych wzgl~d6w4 nie chc~ tu uzywae terminu "osobowose") - zawiera w sobie:

1. Dogmatyzm, kt6rego empiryczne wskazniki to koncepcja twierdzen, iz: a) publiczna krytyka os6b wierz~cych w to sarno jest godna najwyzszego pot~pienia (.435), b) kornprornis z przeciwnikarni to zdrada ideal6w (.594), c) zycie rna wtedy sens, gdy walczy si~ 0 jak~s ide~ (.598).

2. SztywnoH: (psychiczna) , a wlaSciwie podskala tego konstruktu, nazywana Ilietolerancjq dwuznacznosci, to: a) sklonnose do akceptacji scislych wytycznych, odnosz~cych si~ do wykonywanych czynnoSci zawodowych (.717), b) konformistyczne d,!zenie do unifikacji poghtd6w spoleczenstwa (.408), c) dyskwalifikacja ekspertyz nie daj~cych jednoznacznych odpowiedzi (.697).

3. Populizm, rozurniany jako: a) bezkrytyczna akceptacja uprawnien decyzyjnych przyw6dc6w (.749), b) odrzucanie pogl,!du, iz tylko ludzie wyksztalceni rnog~ dobrze rz~dzie (.443), c) aprobata szybkiego podejrnowania decyzji kosztem wnikliwej analizy eksperckiej (.700)5.

4. Nienawi!;c wobec (nietolerancja) outsiderow i dewiantow, ujrnowana jako: a) sklonnose do publicznego pot~piania i karania hornoseksualist6w (.443), b) defi­niowanie niewierz,!cych jako swego rodzaju odchylenc6w (.226), c) odrzucanie idei pornocowych form radzenia sobie z problemami alkoholik6w i ich rodzin (.465).

5. Cynizm polityczny - systematyczny wskaznik braku zaufania do politycznego otoczenia rozurniany jako: a) przekonanie, iz w naszym kraju osoby pelni~ce funkcje polityczne nie rnog~ bye uczciwe (.699), b) przekonanie 0 ukrytych silach (nie rz~dzie) sprawuj~cych rzeczywist~ wladz~ w panstwie (.705), c) akceptacja pogh!du 0 karierowiczostwie i prywacie polityk6w (.648).

6. Autorytaryzm, a wlasciwie trzy istotne jego aspekty: a) uznanie, ze silny przyw6dca moze zrobie wi~cej niZ ustawy, dyskusje i konsultacje (.618), b) pogl~d , iz brak osi~gni~e jednostki to wynik braku silnej woli (.242), c) przypisywanie wi~kszej wartosci konformizmowi mlodziezy wzgl~dern starszych niz ich samo­dzielnoSci (.150).

7. Rygoryzm prawny, czyli a) przekonanie 0 niezb¢noSci kary srnierci jako

3 Procedura weryflkacji tych wskaznikow polegala: I) na analizie ich romych wersji (zawartych w: J. P. Rob ins 0 n et aI., Measures of Poli/ical Alli/udes, Institute for Social Research, The University or Michigan, Ann Arbor, Michigan 1968; J. P. Rob ins 0 n, P. R . S h a v e r, Measures of Social Psychological Alli/udes, Institute for Social Research, The University of Michigan, Ann Arbor, Michigan 1969); 2) na empirycmym przetestowaniu wybranych wskamikow w badaniach poprzedzaj~cych lu referowane; polegalo 10 zarowno na analizie rozumienia lresci sformulowati. przez respondenlow, jak i - nasl~pnie - na zaslosowaniu analizy czynnikowej lesluj~cej czy dane wskaZniki mierz~ Ie same cechy; 3) oSlatecznie wybrano po lrzy wskamiki dla kaidej z wykorzyslanych lu skal.

4 W da lszej cz~sci lekstu , gdy mowa b~dzie 0 zwi~kach lych postaw i dyspozycji z partycypacj~ wyborcz~, w iadnym przypadku nie Iwierdz~, ii 10 osobowoki badanych charakleryzuj~ si~ danymi cechan1i , wskazuj~ jedynie, ie w romie agregowanych zbiorowokiach spolecznych ich nal~zenie jest wi~ksze lub mniejsze. Zaznaczmy jednoczemie, ie ulworzone .- na pod stawie ana lizy czynnikowej wszyslkich zmiennych skale s~ konslruklami empirycznymi, choe jednoczesnie, prawie calkowicie zgodne z dokonanym przeze mnie analilycmie wyborem. Dodajmy w kOilCU , ie ze wzgl¢u na znaczn~ obj~IOSC danych analizy czynnikowej, na polrzeby niniejszej prezenlacji , w nawiasach podajemy " Iadunki czynnikowe" poszczegolnych zmiennych, z czego widac, ii jedynie 0 aulorylaryzmie lrudno mowic jako 0 skali.

S Tak rozumiany "popuJizm" moie budzic wiele zrozumialych zaslrzeiell jako zbyl agospodarczy i anacjonalislycmy konslrukt. Uczyniono 10 jednak swiadomie, w kweslionariuszu wywiadu bowiem znajdowaly si~ ponadlo skale "egalitaryzmu" oraz dwie skale mierz~ce slosunek badanych do idei i miejsca wlasnego narodu - skale "izolacjonizmu" oraz " nacjonalislycmego lradycjonalizmu".

Studia Polityczne

POLSCY· NON-VOTERS 13

srodka zapobiegania przest~pczoSci (.737), b) sklonnosc do karania, a nie wy­chowywania osob naruszajetcych prawo (.751), c) akceptacja tezy 0 zbytniej lagodnosci kar dla przest~pcow w Polsce (.738).

Owe siedem skal sklada si~ na syndrom niedemokratycznych dyspozycji. Ponadto dysponowalismy skalami: izolacjonizmu (rozumianego jako: niech~c do obcego kapitalu (.719), niezgoda na osiedlanie si~ w Polsce ludzi z Europy Wschodniej (.694), akceptacja pogletdu 0 istnieniu ukrytych sil na swiecie spiskujetcych przeciwko Polsce (.415); nacjonalistycznego tradycjonalizmu lub - jak niektorzy chcet - "dumy narodowej" (przekonanie 0 braku nalezytego szacunku dla wlasnej flagi oraz hymnu (.680), niech~c do nasladowania innych, a skupienie si~ na wlasnych tradycjach (.506), przywietzywanie wagi glownie do nauczania historii Polski, a nie swiata (,565) oraz indeksem (gdyz ladunki analizy czynnikowej nie pozwalajet na uzycie terminu skala) egalitaryzmu.

Dodajmy w tym miejscu, iz pomimo owej wewn~trznej spojnosci i zewn~trznej rozdzielnosci poszczegolnych syndromow zmiennych, pozwalajetcych nazywac je skalami, widoczne Set takze znaczetce korelacje mi~dzy poszczegolnymi sposrod nich. Dotyczy to przede wszystkim nast~pujetcych par ska!:

a) dogmatyzm a sztywnosc (r = .39); dogmatyzm a cynizm (r = .32); b) rygoryzm a nienawisc do outsiderow (r = .38); c) izolacjonizm a nacjonalistyczny tradycjonalizm (r = .36); izolacjonizm

a sztywnosc (r = .30); d) populizm a nienawisc do outsiderow ( r = .33); e) nacjonalistyczny tradycjonalizm a egalitaryzm (r = .33); f) cynizm a sztywnosc (r = .31) . Z drugiej strony, najbardziej "niezalezne" Set skale dogmatyzmu (nie koreluje

na poziomie uznawanym za statystycznie istotny z nast~pujetcymi skalarni: populizmu, rygoryzmu oraz nienawisci wobec outsiderow) oraz nienawisci wobec outsiderow (nie koreluje z dogmatyzmem, cynizmem).

Przejdimy obecnie do zagadnienia zwietzkow zachodzetcych pomi~dzy tak zdefiniowanymi i opracowanymi skalami postaw - w zamys!e prominentnego autora maj,!cymi swiadczyc 0 ich sprzyjaniu betdz tez niesprzyjaniu demokratycznym procedurom - a stopniem partycypacji wyborczej Polakow. W tabeli 2. zaprezen­towane Set dane odnoszetce si~ do calego okresu po!skiej transformacji, a wi~c do partycypacji we wszystkich 5 aktach glosowania, ktore mialy miejsce od 1989 r.

Tab e I a 2 . Wybrane dyspozycje psychiczne i postawy a partycypacja polityczna (Iiczba obecnosci przy umach wyborczych) (analiza wariancji; zmienne zaleme - 3-pytaniowe, 12-punktowe; zakres od 3 do IS)

Srednie SD N=

I . Autorytaryzrn

Liczba obecnosci Nigdy 7.72 2.37 211 Eta = 0.07 I 7.76 2.38 155 Sign - 0.10 2 7.67 2.38 236

3 7.61 2.33 340 4 7.51 2.32 597 5 7.29 2.45 528

x 7.53 2.37 2067

Studia Polityczne

14 RADOSLAW MARKOWSKI

2. Populizm

Liczba obecnosci Nigdy 9.22 2.71 210 Eta = 0.04 I 9.59 2.81 154 Sign - 0.55 2 9.70 2.60 236

3 9.59 2.79 341 4 9.63 2.87 595 5 9.59 2.81 530

x 9.57 2.79 2066

3. Rygoryzm prawny

Liczba obecnoSci Nigdy 6.47 3.11 212 Eta = 0.05 I 6.37 2.99 155 Sign - 0.36 2 6.73 3.01 235

3 6.37 3.1 0 34 1 4 6.77 3.1 0 599 5 6.64 3.12 531

x 6.61 3.09 2073

4. Nietolerancja wobec oUlsiderow i dewiantow

Liczba obecnosci Nigdy 9.84 3.10 211 Eta = 0.06 I 10.40 3.03 154 Sign - 0.13 2 10.68 3.13 236

3 10.23 3.36 337 4 10.35 3.15 592 5 10.41 3.31 528

x 10.34 3.21 2058

5. DogmatyzlU

Liczba obecnosci Nigdy 9.94 3.35 208 Eta = 0.14 1 9.76 3.29 154 Sign - .0. 2 9.60 3.13 232

3 9.49 3.15 331 4 9.38 3.09 591 5 8.58 3.04 525

x 9.30 3.16 2041

6. Sztywnosc psychologiczna (nietolerancja dwuznacznoSci)

Liczba obecnosci Nigdy 7. 3.14 211 Eta = 0.09 I 6. 2.79 155 Sign - 0.002 2 6. 2.84 237

3 6. 2.87 339 4 6. 2.75 599 5 6. 2.56 532

x 6.66 2.79 2073

7. Cynizm politycmy

Liczba obecnosci Nigdy 8.40 3.28 209 Eta = 0.02 1 8.54 2.76 155 Sign - 0.96 2 8.36 2.63 234

3 8.50 2.69 337 4 8.38 2.67 593 5 8.49 2.50 525

x 8.44 2.70 2053

Studia Polityczne

POL<iCY NON-VOTERS 15

8. Izolacjonizm

Liczba obecnoSci Nigdy 8.81 2.91 211 Eta = 0.10 I 8.66 2.7 1 154 Sign - 0.001 2 8.54 2.73 237

3 8.63 2.7 1 340 4 8.40 2.65 599 5 8.02 2.48 533

x 8.42 2.67 2074

9. Nacjona listyczny tradycjonalizm

Liczba obecnosci Nigdy 8.29 3. 14 211 Eta = 0.07 I 8.15 2.81 155 Sib'TI - 0.05 2 8.24 3. 12 235

3 8.20 2.96 341 4 8.17 2.66 599 5 7.74 2.58 532

x 8.08 2.81 2073

10. Egalitaryzm

Liczba obecnosci Nigdy 7.64 2.73 211 Eta = 0.12 1 7.73 2.70 155 Sign - 0.0 2 7.73 2.74 237

3 7.35 2.68 341 4 7.46 2.70 598 5 6.84 2.41 533

x 7.35 2.65 2075

Respektuj~c sil~ zwi~zkow poszczegolnych skal z partycypacj~ wyborcz~, naleiy kolejno stwierdzic: bierna politycznie cz~sc spo!eczenstwa polskiego to zbiorowosc charakteryzuj~ca si~ relatywnie niiszym: dogmatyzmem, egalitaryzmem, izolacjoniz­mem, psychologiczn~ sztywnosci~ oraz nacjonalistycznym tradycjonalizmem. Podob­nie moi na powiedziec 0 autorytaryzmie, choc zaleinosc tajest na granicy statystycznej istotnoSci. Trudno dopatrzec si~ jakiegokolwiek zroinicowania w odniesieniu do takich cech, jak: polityczny cynizm oraz populizm. Natomiast slabe zwi~zki (statystyczllie llieistotlle) zachodz~ w przypadku llieco wi~kszej nietolerancji wobec outsiderow oraz wyiszego rygoryzmu osob politycznie biernych.

Tak wi~c , z punktu widzenia wymogow demokracji , jej skutecznego i bez­kolizyjnego praktykowania, do urn wyborczych w Polsce ud aj~ si~ jednostki i ich zbiorowosci, ktorych psychologiczne dyspozycje i postawy owej demokracji zle wroi~.

Patrz~c na to z punktu wid zenia empirycznej konsystencji uiywanych tu termin6w, latwo moina dostrzec, ii w Polsce na polityk~ chq wplywac osoby wykazuj~ce tendencje do silnej ideologizacji stosunkow publicznych oraz niech~ci do politycznych kompromisow - to z jednej strony. Z drugiej - skorzy wierzyc w witalnosc polskiej tradycji, jej doswiadczenia ceni~ wyiej nii obce, s~ niech~tni wobec kontaktow ze swiatem zewn~trznym, jak i przyzwalaniu by swiat ten zawital - w postaci ekonomicznej obecnoSci - na polskiej ziemi. S~ to osoby wykazuj~ce sklonnosc do uproszczonego porz~dkowania i strukturalizowania otaczaj~cego swiata, marz~ce 0 konformistycznej unifikacji pogl~dow otoczenia, a takie akcep­tuj~ce amerytokratyczne, egalitarne rozwi~zania w relacji placa - praca.

Tak wygl~da rzeczywistosc, gdy ogl~damy j~ przez "fragmentyzuj~ce" okulary.

Studia Polityczne

16 RADOSLAW MARKOWSKI

T a b e I a 3 . Model determinant partycypacj i wyborczej przez dyspozycje psychiczne i postawy (analiza regresji wielorakiej, gdzie zmienna zaleina - indeks par tycypacj i wyborczej)

Dyspozycje psychiczne i postawy Beta Parti al R2 Sign

Dogmatyzm - 114 - .106 .0 16 .000 Egalitaryzm -.079 - .073 .021 .001 Cynizm polityczny .070 .066 .024 .003 lzolacjonizm -.057 -.053 .027 .016 Nielolerancja wobec outsiderow .044 .044 .029 .047

uj~cie wplywu wszystkich omawianych skal na partycypacj~ wyborcz~ otwiera jak~s now~ mozliwosc interpretacji. W tabeli 3. widoczny jest model wzajemnie powi~za­nych determinant partycypacji wyborczej, oparty na uprzednio wymienionych dyspozycjach i postawach. Syndrom ten - pomimo pi~ciu zmiennych, kt6re znalazly si~ w r6wnaniu - wyjasnia niewiele z wariancji uczestnictwa w wyborach, bo zaledwie 2,9%; z tego rzeczywiscie istotne wydaj~ si~ jedynie symptomy dog­matyzmu. Nie wnikaj~c zatem w szczeg61y - sk~dinlld bardzo ciekawe i warte interpretacji - wzajemnych powillzan poszczeg61nych czynnik6w, podkreSlic wypa­da, iz na tie innych kategorii opisu determinant zachowan wyborczych, omawiane tutaj - poza dogmatyzmem - zdajll si~ miec nikle walory eksplanacyjne i moc predykcji.

W tym miejscu nie spos6b nie odnieSc si~ do og6lnej wiedzy 0 zwi~zkach zachodzllcych pomi~dzy omawianymi tu dyspozycjami psychicznymi i postawami a strukturll spolecznll. Wlltek ten weryfikowany byl w wielu spoleczenstwach i konkluzje wydawaly sicr oczywiste; wi~kszosc cech owego syndromu niedemo­kratycznych dyspozycji, takich jak autorytaryzm, populizm, dogmatyzm etc. , powill­zana byla - mniej lub bardziej klarownie - z zajmowaniem niskiej pozycji w strukturze spolecznej (Lipset, 1960; Adorno i in., 1950; Janowitz, Marvick, 1953). Spotkac takze mozna dane swiadczllce 0 zwillZku np. autorytaryzmu z biernoscill wyborczll (Janowitz, Marvick, 1953: 185 i nast.).

W przypadku referowanych tu badan - jak pami~tamy z pierwszej cz~sci (Markowski, 1992a) - ujawniono silne zwillzki pomicrdzy nisk~ pozycj~ spoleczn~ a tak~z partycypacjll. JednoczeSnie wynik analizy wariancji ukazuje powillzania . biernosci wyborczej z niskim natcrzeniem takich cech jak przede wszystkim dog- I matyzm, lecz takze autorytaryzm, sztywnosc psychiczna etc., innymi slowy to zbiorowoH: aktywnych politycznie Polak6w wykazuje silniejsze objawy dogmatyzmu itd. Zasadnym jest zatem pytanie, czy mamy tu do czynienia z wyjlltkowo nieregula­rnym rozkladem statystycznym, umozliwiajllcym ujawnienie si~ obydwu zalei:nosci, I

czy tez - po prostu - zwillzek niskiego statusu spolecznego z wybranymi cechami, maj,!cymi w zamysle lnkelesa swiadczyc 0 niedemokratycznych dyspozycjach, jest w odniesieniu do spoleczenstwa polskiego jedynie niezweryfikowanll hipotezll, . wymagajllcll pogl~bionych badan 0 charakterze podstawowym. Zamierzenie to rzecz . jasna daleko wykracza poza cele niniejszego artykulu, a do kwestii tej ustosun- ! kowywalem si~ takZe w innym miejscu (Markowski, 1992b). I

Zainicjowanie powyzszego w~tku wymaga jednak przytoczenia garsci danych ~ empirycznych. I tak, gdy przyjrzymy sicr zwi~zkom dogmatyzmu z podstawowymi ) cechami spoleczno-<iemograficznymi, uzyskujemy nastcrpuj1lcy obraz: natcrzenie tej I

cechy jest wyzsze, gdy dotyczy nastcrpuj1lCO zagregowanych zbiorowosci: ludzi :

Studia Polityczne

POLSCY NON-VOTERS 17

z wyiszym wyksztalceniem (eta = .18), zamieszkuj'lcych w duiych miastach (eta = .08), zajmuj'lcych stanowiska kierownicze (eta = .08), 0 wysokich dochodach (eta = .07), os6b okreslanych mianem inicjatywy prywatnej lub specjalist6w (eta = .13). Z kolei najwyisze wskazniki autorytaryzmu odnajdujemy wsr6d: os6b z wyksztal­ceniem srednim i zasadniczym zawodowym (eta = .07), zamieszkuj'lcych w duzych i srednich miastach (eta = .09), inicjatywy prywatnej oraz uczni6w i student6w (eta = .14), a og6lnie wsr6d ludzi najmlodszych (eta = .09).

Z drugiej strony, zaznaczmy od razu, iz nie wszystkie parametry owych niedemokratycznych dyspozycji, S'l zwi'lzane z innymi segmentami struktury spole­cznej nii w krajach tzw. trwalych demokracji. Trzy skale, populizmu, rygoryzmu i nietolerancyjnego stosunku do outsider6w, powi'lzane S,! z: nizszym wyksztal­cenieni (w powyzszej kolejnosci wskaznik eta = .22, .21, .39); zamieszkiwaniem na wsi lub w malych miastach (eta = .10, .11 , .22); zajmowaniem stanowisk szerego­wych (eta = .06, .08, .06); byciem rolilikiem, emerytem lub rencist'! lub z innych powod6w biernym zawodowo (eta = .22, .19, .35); osi,!ganiem niskich dochod6w (eta = .07, .11 , .15) oraz starszym wiekiem (eta = .11, .12, .30).

Moina rzecz jasna argumentowae, iz np. zastosowana tu skr6cona skala dogmatyzmu, opieraj,!ca si~ - cZ~Sciowo - na sugestiach Schulze (1962: 93 - 97), nie oddaje w pelni teologicznego i filozoficznego zakresu konotacji tego terminu, ujmuj'lcego je g16wnie jako przyjmowanie s,!d6w 0 rzeczywistoSci i traktowanie ich jako prawd ostatecznych bez liczenia si~ z doswiadczeniem i praktyk'!. W poli­tologicznych definicjach (patrz np. Scruton, 1991 : 133) wyrazny nacisk kladziony jest z kolei na "centraln,! lokalizacj~" pewnych przekonan, nie podlegaj,!cych modyfikacjom pod wplywem empirii. W tym kontekScie zastosowane przeze mnie wskainiki dogmatyzmu wynikaj,! z bardziej spolecznego czy publicznego, a w kaz­dym razie na pewno interakcyjnego ujmowania tego poj~cia i sprowadzaj,! je do· postaci , jak,! jednostki doswiadczaj,! w codziennoSci, a wi~c do kwestii bezwzgl~dnej lojalnosci ludzi 0 podobnych przekonaniach, ideologizacji, bezalternatywnoki i - nazwijmy to - sztywnosci politycznej (niech~ci do kompromis6w). Ten behawioralny aspekt dogmatyzmu wlasnie jest silnie powi'!zany z aktywnosci,! wyborcz,! i jednoczesnie z wyzszym statusem spolecznym.

Podobnie, omawiaj'lc szczeg61y zwi,!zk6w wybranych cech autorytaryzmu z ak­tywnosci,! wyborcz'! i pozycja spoleczn,!, moma zastanawiae si~, dlaczego wlasnie relatywnie wysoko ulokowane w strukturze spolecznej zbiorowosci Polak6w, chara­kteryzowae mozna za pomoc'l tych cech. Sposoby ich interpretacji S,! zloione, naleialoby jednak (w innym rzecz jasna miejscu) pr6bowae - wychodz'!c z og61-nych zaloien antropologii, w szczeg61noki w,!tk6w relatywizmu kulturowego - za­stanowie si~ nad pytaniem 0 uniwersalizm takich zjawisk, jak dogmatyzm i auto­rytaryzm; wszak opracowano ich koncepcje w konkretnym kr~gu kulturowym, kt6ry aczkolwiek nie calkiem nam obcy, to jednak w wielu aspektach - szczeg6lnie zycia publicznego - jest odmienny. Jest rzecz'! nad wyraz istotn,! i wymagaj,!c,! rozstrzyg­ni~ia, na ile zastosowane tu wskainiki S,! rzetelnymi parametrami cech jednostek (warunkowanych oczywiscie posrednio zmiennymi kulturowymi i spolecznymi), ana ile - bezposrednimi wyrazami opinii i potrzeb ludzi uwiklanych w codziennose naszego zycia publicznego. Z pewnego punktu widzenia bowiem przedstawione wskainiki owych dw6ch poj~e mog,! bye interpretowane jako prosta reakcja na panuj'lcy w instytucjonalnej infrastrukturze balagan, jako swoiste wolanie 0 klarow­nose spolecznych regul gry i wizj~ ladu zbiorowego, a takie skuteczn'l egzekutyw~. Do tej pr6by interpretacji powr6c~ pod koniec prezentacji innych danych.

Studia Polityczne

18 RADOSLAW MARKOWSKI

4. POGLt\DY, DECYZJE I POST A WY POLlTYCZNE A PARTCYPACJA WYBORCZA

Wnioski 6 dotycz4ce zwi4zkow postaw i zachowan politycznych z aktywnoki4 wyborcz4 wypada strekie nast~puj4co:

1. Najsilniejsza zaleznose - na pierwszy rzut oka dose tautologicznie brzmi4ca - wyst~puje pomi~dzy przekonaniem badanych 0 znikomej wadze wyborow parlamentarnych a partycypacj4 wyborcz4 w calym 3-letnim okresie transformacji. Wypada jednak s4dzic, iz jej sil~ (eta = .40) nalezy interpretowac rowniez jako syntetyczny wskainik faktu, ze uczestnictwo w wyborach lub wycofanie si~ z nich jest "swiadomosciowo przepracowanym" pogl4dem bad a­nych, swiadcz4cym 0 znacznej koherericji kognitywnego i behawioralnego aspektu ich postaw.

2. Wybor opcji ustrojowej na pocz4tku okresu transformacji, podczas plebis­cytowych wyborow roku 1989, nie wplywa na poiniejszy stopien aktywnosci wyborczej; zarowno zwolennicy, jak i przeciwnicy ancien regime'u wykazuj4 podob­ne zaangazowanie w aktywnosc wyborcz4.

3. Analiza nastawiona na opis zwi4zkow, zachodz4cych porni~dzy zaufaniem do naczelnych instytucji panstwa a partycypacj4 wyborcz4, ujawnila, ze: po pierwsze, zaufanie to jest pozytywnie z ni4 skorelowane, a po drugie, ze zasadnicze znaczenie dla stopnia uczestnictwa Polakow w wyborach rna zaufanie do tych instytucji, ktore S4 - mniej lub bardziej - bezposrednio legitymizowane dernokratycznymi proced u­rami wyboru (eta = .30) oraz/lub nastawione S4 na reprezentacj~ (eta = .23). Po trzecie zas, najsilniejszy pozytywny wplyw na aktywnosc wyborcz4 wykazuje zaufa­nie do instytucji 0 charakterze politycznym - do Senatu, rZ4du, prezydenta etc. (eta = .30).

4. Subiektywnie odczuwana i deklarowana satysfakcja z r6i:nych aspektow zycia takZe silnie i liniowo powi4zana jest z uczestnictwern w wyborach politycznych. Najbardziej znacz4co wplywa nan zadowolenie z przernian gospodarczych (eta = .20) oraz z wlasnej sytuacji zyciowej (eta = .19). Nieco slabszy - choc statystycznie bardzo istotny - zwi4zek odnotowujemy w wypadku satysfakcji z sytuacji politycznej (eta = .16). Rezultat ten trudno rzecz jasna uznac za odkrywczy, potwierdza on raczej uniwersalizm zachowan politycznych niezalei:nie od kontekstu kulturowego i ekonornicznych realiow, w jakich wyst~puje. Z drugiej strony swiadczy jednak - i 0 tym warto parni~tac w przyszlosci - iz transformacj~ ustrojow4 przelomu lat 80. i 90. niejako "parafowali" czy legitymizowali spolecznie ludzie zadowoleni, zyskuj4cy na przemianach.

5. Przedmiotem naszego zainteresowania byl takZe wplyw wywierany na par­tycypacj~ wyborcz4 przez posiadanie "negatywnych obiektow politycznych"; tak zostaly nazwane ugrupowania, wobec ktorych respondenci deklarowali niech~c i sklonni byli stosowae niedemokratyczne metody ograniczania ich dzialalnosci. Okazalo si~, iz owa niech~c jest sil4 bardzo aktywizuj4C4 uczestnictwo w aktach zbiorowego wyrazania woli politycznej; osoby, ktorym uczucie to nie jest obce, znacznie cz~sciej korzystaly z procedury wybierania swych reprezentantow (eta = .22). Tak wi~c, nie tyle pozytywne programy i osobowosci swiata polityki sklaniaj4 przeci~tnego obywatela do obecnoki w lokalach wyborczych, ile swoista niech~e i zlose polityczna przyczynia si~ do wyzszej frekwencji wyborczej.

6 Ponownie przedstawiam tu jedynie konkluzje w)l1ikaj~ce z wielu szczeg610wych danych zaprezen­towanych w moich pracach, 1 992b: 97 - 107; 1 992c: 57 -71.

Studia Polityczne

-POLSCY NON-VOTERS 19

6. W koncu, wypada wymienic kr6tko pozostale ujawnione zaleZnosci. Moina - upraszczaj(!c nieco spraw~ - powiedziec nast~puj(!Co: nie glosuj(!cy bardziej nii glosuj(!cy:

- sklonni s(! uznawac wsp6lczesnych polskich polityk6w za niekompetentnych (eta = .26);

- nie wykazuj(! zainteresowania kwesti(! prezydentury, a jdli jui to :lIe oceniaj(! dzialalnosc obecnego prezydenta (eta = .28);

- s(! przekonani, ii rzeczy dziej(!ce si~ w tzw. wielkiej polityce maj(! niewielki wplyw na ich osobist(! sytuacj~ (eta = .23);

- wykazuj(! slabsz(! identyfikacj~ z partiami politycznymi (eta = .22); - sprzeciwiaj(! si~ zasiadaniu przedstawicieli mniejszosci narodowych w Par-

lamencie (eta = .23); - uwaiaj(!, ii w Polsce okresu transformacji "miejsce komunizmu zajmuje nowa

dyktatura "SolidarnoSci" lub deklaruj(! niewiedz~ "ku czemu to wszystko zmierza" (eta = .20);

- nie potrafi(! okrdlic, czy obecna sytuacja na swiecie zagraia niepodleglosci naszego kraju , czy tei nie (eta = .21);

- trudno im si~ ustosunkowac do pytania, czy we wspolczesnej Polsce istnieje istotny konflikt spoleczny (eta = .IS) oraz czy istnieje podzial na "my" i "oni" i jakie s(! strony tego podzialu (eta = .21);

- aprobuj(! ide~ wyjazdu wlasnych dzieci za granic~ "na stale" (eta = .16), co bywa traktowane jako syntetyczny wskainik dyssatysfakcji z rozwoju wydarzen w danym kraju i slabej identyfikacji z jego losami;

- relatywnie cZ~Sciej glosowali w I turze wyborow prezydenckich na W. Cirnoszewicza is. Tyminskiego (eta = .19), a w drugiej na tego ostatniego (eta = .11).

Z zaprezentowanych fragmentarycznych zaleinosci wylania si~ obraz biernoSci wyborczej jako fenomenu silnie powi(!zanego z niewiar(! w now(! klas~ polityczn(! i rezultaty jej dzialan, opartego i wyplywaj(!cego w znacznej mierze z braku wiedzy o otaczaj(!cej rzeczywistoSci lub niemoinoSci jej logicznego uporz(!dkowania. Z dru­giej strony, cz~sc danych sugeruje silne powi(!zanie zachowan wyborczych z emoc­jonalnymi stanami ludzi staraj(!cych si~ uczestniczyc w podstawowych formach aktywnoSci politycznej.

Tab a I a 4 . Model delerminant parlycypacji wyborczej przez opinie i decyzje polilyczne (analiza regresji wielorakiej, gdzie zrnienna zaleroa - indeks parlycypacji wyborczej)

Opinie i decyzje polilyczne Bela Partial R2 Sign

Waga wyborow parlamen-larnych .269 .275 .113 .000

Posiadanie partii "niech~i" .155 .162 .147 .000 Zwi~zki mi~zy polilyk~

a wlasn~ sytuacj~ .088 .094 .156 .000 Deena prezydenta .095 .102 .164 .000 Emigracja dzieci .070 .076 .169 .001 Podzial "my" - "oni" .053 .057 .173 .009 Sila idenlylikacji parlyjnej -.059 -.065 .176 .003 Prawo mniejszoSci do zasiadania w Sejmie - .044 -.048 .178 .028 Deena kompetencji polilykow .043 .046 .179 .037

Studia Polityczne

20 RADOSl,AW MARKOWSKI

Popatrzmy teraz, w jakim stopniu czynniki te l~cznie determinuj~ zachowania wyborcze i kt6re z nich, pO uwzgl~dnieniu wplywu pozostalych, wykazuj~ najsilniej­szy wplyw (tab. 4.). Zar6wno zestaw, jak i liczba czynnik6w politycznych wplywaj~­cych na partycypacj~ wyborcz~ wskazuj~ na jej silne uzaleznienie od nich. Razem wzi~te tlumacz~ pra wie 18 % aktywnosci wyborczej; wsr6d nich najistotniejsz~ determinant~ decyzji 0 nieuczestniczeniu jest: pogl~d 0 malej wadze wybor6w parlamentarnych, brak odczue "niech~ci" do jakichkolwiek ugrupowan politycz­nych, a takze - choe w mniejszym nieco stopniu - przekonanie 0 niklym wplywie polityki na zycie osobiste oraz krytyczny stosunek do obecnego prezydenta. Owe cztery czynniki tlumacz~ 16,4% wariancji partycypacji wyborczej; jest to duzo, jesli zwazye iz dziewi~e czynnik6w spoleczno-demograficznych wyjasnia 10% (0 czym w dalszej cz~Sci).

Zaufanie do instytucjonalnej infrastruktury spoleczenstwa powi~zane jest nie tylko z wi~kszym zaangazowaniem w swiat polityki; zaufanie to rna zwi~zek z uczestnictwem w szeroko rozumianym zyciu spolecznym, choe kierunek deter­minizmu tej zaleznosci nie jest klarowny.

W wi~kszosci polskich osrodk6w badania opinii sp.olecznej, kwestia zaufania do instytucji jest stalym tematem, analizowanym dose szczeg6lowo. W przytaczanyrn tu badaniu material wyjSciowy stanowily takze subiektywne oceny stopnia zaufania do konkretnych instytucji, p6iniej jednak - zakladaj~c, iz istniej~ jakies ukryte wymiary porz~dkuj~ce swiat instytucji w spolecznej percepcji - dokonano analizy czynnikowej w celu wyr6inienia pewnych grup instytucji (szczeg6ly tej procedury w: Markowski, 1 992c).

Tab e I a 5. Model determinant partycypacji wyborczej przez zaufanie do instytucji i obszary obaw spolecznych (analiza regresji wielorakiej, gdzie zrnienna zaleina - indeks partycypacji wyborczej)

Zaufanie i obawy Beta Partial R2 Sign

Zaufanie do legityrnizowanych instytucji politycznych - .259 - .214 .077. 000

O.i/i wy przed wydarzeniarni w wielkiej polityce -.115 -.I 19 .091 .000

Zaufanie do instytucji obywatelskiej kontroli praworz~dnoSci -.110 -.102 .098 .000

Zaufanie do instytucji wyrniaru spra wied Ii wosci .090 .079 .103 .000

Syndrom zaufania do swiata instytucji (tab. 5.), pol~czony w tym miejscu celowo z obawami wobec istotnych zagrozen spolecznych, wykazuje, iz to przede wszystkim brak zaufania do instytucji stricte politycznych rna zasadnicze znaczenie w wyjas­nianiu aktywnosci wyborczej. Sam ten czynnik tlumaczy 7,7% jej zmiennosci; a wraz z innymi przedstawionymi w tabeli czynnikami - 10.3%. Analizuj~c kolejne zmiany wskainika wplywu "netto" poszczeg61nych zmiennych, warto zauwazye, iz najwi~cej z og61nej wagi tego najwazniejszego czynnika, tlurnaczone jest przez zaufanie badanych do instytucji "spolecznej kontroli praworz~dnosci" (Rzecznik Praw Oby­watelskich), Trybunal Konstytucyjny). Uwzgl~dniaj~c fakt, iz sklad syndromu

Studia Polityczne

POLSCY NON-VOTERS 21

nazwanego "legitymizowanymi instytucjami zycia publicznego", a wi~c pochodz,!cy­mi z demokratycznego wyboru, potwierdza si~, wczeSniej zgloszona teza, iz znaczn'! cz~sc WZfostu postaw apatii politycznej w latach 1989 -1991 tlumaczye nalezy spadkiem zaufania do nowych instytucji zycia publicznego. Szczeg61nie silnie od­dzialuje zatem rozczarowanie tymi obiektami politycznymi, w kt6rych spoleczenst­wo ulokowalo na nowo swe nadzieje. ·

5. CECHY SPOLECZNO-DEMOGRAFICZNE A PARTYCYPACJA WYBORCZA - SYNTETYCZNY MODEL DETERMINANT

Zanim przejdziemy do prezentacji i om6wienia ostatniego, syntetyzuj,!cego zestawienia zebranego materialu, przytoczmy r6wnanie regresji ujawniaj,!ce wzajem­ny wplyw czynnik6w spoleczno-demograficznych na partycypacj~ wyborcz,! (tab. 6.). I tak, poziom wyksztalcenia oraz wiek jawi,! si~ jako 2 najistotniejsze czynniki tlumacz~ce zachowania wyborcze Polak6w, l,!cznie wyjasniaj,! one 4,8% wariancji tych ostatnich. Nieco tylko mniej wazne zdaj,! si~ bye: cz~stotliwose ucz~szczania do kosciola oraz plee, l,!cznie z poprzednimi tlumacz'!c odpowiednio - 6.5% i 7.8%. Pozostale 5 czynnik6w, glownie charakteryzuj'!cych "afiliacyjne" parametry bada­nych (przynalemose do zwi,!zk6w zawodowych, przynaleznose do OPZZ obecnie, do PZPR w przeszlosci) oraz jeden wazny element, tzw. statusu osi,!gni~tego jednostki, a mianowicie - stanowisko, niejako dodaj,! do uprzednio wyliczonych w sumie 2,2%, co oznacza, iz zaprezentowany w tabeli 6. syndromatyczny wplyw najistotniejszych cech spoleczno-demograficznych wyjasnia 10% wariancji partycy­pacji wyborczej.

Tab e I a 6 . Model determinant partycypacji wyborczej przez cechy poloienia spolecznego jednostki (analiza regresji wielorakiej, gdzie zmienna zaleina - indeks parlycypacji wyborczej)

Czynniki spoleczno-demograliczne Beta Partial Rl Sign

Poziom wyksztalcenia .175 .159 .024 .000 Wiek - .150 - .137 .048 .000 Cz~sloUiwosc praktyk religijnych - .152 -.154 .065 .000 Plec .081 .080 .078 .000 Przynaleinosc do zwi~zk6w -.074 -.075 .086 .001 Przynaleinosc do PZPR -.068 -.067 .090 .002 Czlonkostwo w OPZZ - .066 -.069 .095 .002 Slanowisko -.066 -.065 .098 .003 Aktywnosc zawodowa - .051 -.049 .100 .027

Kilka sl6w komentarza. "Rozklad" niekt6rych z zaprezentowanych czynnik6w jest wzgl~dem naszej podstawowej zmiennej zalemej - indeksu partycypacji - pro­stoliniowy: tak jest w wypadku wyksztalcenia i cz~stotliwoSci ucz~szczania do kokiola. Nieco bardziej zlozona jest zaleznose z wiekiem; wiadomo, iz zdecydowa­nie najmlodsi (do 30. roku zycia) oraz poniek,!d najstarsi (po 60. roku zycia) najrzadziej pojawiaj,! si~ przy urnach wyborczych. Jest to zatem zwi,!zek krzywo­liniowy. Nie ulega jednak w'!tpliwosci, iz aktywnose wyborcza jest zwi,!zana z pelni,! aktywnosci zawodowej i spolecznej - mi~dzy 30. a 60. rokiem zycia, choe na pewno

Studia Polityczne

22 RADOSLAW MARKOWSKI

w wielu przypadkach rozpoczyna si~ nieco wczesniej i konczy nieco poiniej. Moi:na wi~c ogolnie powiedziee - inferuj(!c konkluzje z ogolnej wiedzy 0 cyklu i:ycia jednostkowego i rodzinnego czy mechanizmow rz(!dz(!cych uczestnictwem w i:yciu zbiorowoki ludzkich - ii: jednostki 0 zloi:onej konstelacji rol spolecznych, lepiej przygotowane do trafnego odczytywania informacji plyn(!cych ze swiata polityki, a taki:e mocniej zakorzenione w swiecie instytucji posrednicz(!cych, niezalei:nie od ich swieckiego czy sakralnego charakteru, Set aktywniejsze podczas wyborow pol i­tycznych.

Analizuj(!c wplywy "brutto" i "netto" poszczegolnych cech poloi:enia spolecz­nego jednostek, moma skonstatowae:

1. Z dwoch najsilniej zwi(!zanych z partycypacj(! wyborcz(! zmiennych - wy­ksztalcenia i wieku - wynika, i:e przy wzajemnej ich kontroli , wi~kszy wplyw "netto" przejawia wyksztalcenie (.198) nii: wiek (.158). Patrz(!c zas na rezultat ostatniego - dziewi(!tego - kroku regresji (patrz tab . 6.) widae, ii: relatywny, w powi(!zaniu z innymi C'zynnikami, wplyw wieku maleje. lnnymi slowy, moi:na powiedziee, ii: choe on sam pozornie wiele tlumaczy, to jednak znaczna cz~se tego, co nazywamy wplywem wieku na zachowania wyborcze, wyjasniana jest przez czynniki wprowadzane do rownania regresji w poiniejszych kolejnych krokach. Szczegolnie silna redukcja wplywu syndromatycznego czynnika nazywanego wie­kiem widoczna jest po wprowadzeniu do rownania zmiennych opisuj(!cych: cz~stot­liwosci praktyk religijnych (spadek wplywu "netto" 0 .007), przynalei:noki do PZPR (spadek " netto" = .016) oraz zajmowanie stanowiska kierowniczego (spadek "netto" = .011). lnnymi slowy, zwi(!zane z cyklem i:ycia ludzkiego: wi~ksza cz~stotliwose praktyk religijnych, czlonkostwo w PZPR oraz, takZe wiekowo warun­kowane, zajmowanie stanowisk kierowniczych - tlumacz(! znaczn(! cz~se par­tycypacji wyborczej przypisywanej wiekowi.

2. Podobnie moi:na przesledzie oddzialywanie - bardzo istotnej, jdli uwzgl~d­niae tylko wplyw " brutto", na podstawie wskaznika eta analizy wariancji (patrz Markowski, 1992a, tab. 1.) - zajmowanego przez jednostk~ stanowiska7• Przy pierwszym kroku regresji , wplyw "netto" zajmowanego stanowiska na partycypacj~ wyborcz(! jest bardzo wysoki - czwarty co do wielkosci (partial = .115). Wprowa­dzanie kolejnych zmiennych do rownania powoduje jednak znaczne zmniejszenie jego wplywu, jest to szczego1nie istotne w przypadku wieku (spadek wplywu " netto" o .029) oraz plci (spadek = .015) i w koncu czynnik ten znajduje si~ w rownaniu dopiero przy osmym kroku. Ostatecznie moina powiedziee - analizuj(!c zmiany bezposredniego wplywu omawianej tu zmiennej na inne, podejrzewane 0 "ukryte" zwi(!zki ze stanowiskiem, a wi~c gdy znajduje si~ on w rownaniu - i:e znaczna cz~se ogolnego wplywu stanowiska, wyjasniana jest de facto przede wszystkim przez: wyksztalcenie, a nast~pnie wiek i plee, a taki:e - choe jui: znacznie slabiej - dawn(! przynalei:nose do PZPR.

3. Warto rowniei: odnotowae dose istotn(! i bezposredniC! zalei:nose mi~zy cz~stotliwosci(! ucz~szczania do kosciola a cz~stotliwoki(! bywania u urn wybor­czych. Jest to stosunkowo czysty, nie obj~ty innymi wplywami czynnik. Moi:na taki:e

1 Mowi~c 0 wplywie " brullo" roam tu na roysli prost~ sitte zwi~ku wspolczynnikow eta analizy wariancji , natomiast wplyw "netto" (Iub bezposredni) wywodzi site z interpretacji wsp61czynnikow partial analizy regresji, a witec dane ukazuj~ce niejako czysty, bezposredni wplyw danej zmiennej - przy konlroli pozostalych zrniennych ~d~cych w rownaniu . Ze wzg1¢u na wielosc porownan wskainika partial: w koncowej wersji rownania regresji , w pierwszym kroku i kolejnych krokach regresji, trudno je klarownie przedslawic w tabeli, dlatego zOSlan~ jedynie oroowione w tekscie.

Studia Polityczne

POLSCY NON-VOTERS 23

uznae, ii jest to czynnik 0 duiym potencjale predyktywnym, jdli chodzi 0 aktyw­nose wyborczll,.

6. CALOSCIOWY MODEL DETERMINANAT PARTYCYPACJI WYBORCZEJ

Zaprezentowane rownania regresji ukazaly nam zroinicowanll, wager, jakll, w de­terminowaniu aktywnosci wyborczej przypisae moina poszczegolnym - kategorial­nie roinym - czynnikom. Nadal jednak zajmowaliSmY sier - choe nieco bardziej ogolnymi nii pojedyncze zmienne - fragmentami rzeczywistoSci. Konkluzje plynll,ce z tej analizy moina uogolnie przez wskazanie, ie to glownie poglll,dy i postawy wobec kwestii politycznych w najwierkszym zakresie okresiajll, zachowania wyborcze. lstotny wplyw wywiera ponadto stosunek do swiata instytucji publicznych, opisywa­ny w kategoriach poczucia zaufania do nich. W koncu - jak wszerdzie na swiecie - part ycy pacj a wyborcza determinowana jest w znacznym stopniu lokaiizacjll, jednostki w roinych segmentach struktury spolecznej.

Z drugiej strony relatywnie mniejsze znaczenie zdajll, sier miee czynniki 0 charak­terze subiektywnym - pewnego typu dyspozycje, przekonania, nawet odnoszll,ce sier do kwestii czysto politycznych (np. wskazniki "cynizmu politycznego"), zwlaszcza jeSli omawiane Sll, na pewnym poziomie abstrakcji, tracll,c swoj praktyczny wymiar (patrz tab. 2.).

Tab e I a 7. Calosciowy model determinant partycypacji wyborczej (analiza regresji wielorakiej, gdzie zrnienna zaleroa - indeks partycypacji wyborczej)

Determinanty Beta Partial R2 Sign

Waga wybor6w parlamenlarnych .20S .215. 113 .000 Posiadanie partii "niech~ci" .10S .114 .147 .000 Zaufanie do iegit)mizowanych

inslytucji politycznych - .103 -.106 .170 .000 Cz~slotliwosc praktyk

religi jn ych -. l1S - .130 .1S2 .000 Przynaleznosc do PZPR - .081 -.089 .195 .000 Zwi~zki rni~dzy polityk~ a wlasn~

syluacj~ .067 .073 .203 .001 Speejalne uprawnienia dla

prezydenta -.055 - .059 .209 .007 Poziom wyksztaicenia .089 .OS6 .215 .000 Wiek -.OS7 -.OS6 .221 .000 Dbawy przed wydarzeniami

w wielkiej polityee -.05S -.063 .226 .004 Aklywnosc zawodowa - .069 - .074 .230 .001 Podzial "my" - "oni" .057 .064 .233 .004 Deena prezydenta .061 .065 .237 .003 Slanowisko - .054 - .058 .240 .008 Egalilaryzrn - .050 - .056 .242 .012 Deena planu Ba1cerowicza - .055 - .058 .245 .009 Czlonkostwo w OPZZ -.043 - .049 .247 .026 Deena kompetencji po1ityk6w .047 .051 .249 .021 Sila identyfikacji partyjnej - .040 -.045 .250 .042 Emigraeja dzieci .039 .044 .252 .045

Studia Polityczne

24 RADOSLAW MARKOWSKI

W tabeli 7. przedstawiony jest wynik analizy regresji uwzgl~dniaj~cy wszystkie omowione wczeSniej wymiary charakterystyki badanych. Konkluzji moi:e byc wiele; skupmy si~ na niektorych, moim zdaniem najistotniejszych.

1. Ostateczny uklad czynnikow oraz ich uszeregowanie wskazuj~, ii: decyzja przeci~tnego Polaka 0 uczestnictwie w wyborach determinowana jest glownie czynnikarni natury politycznej. Uwag~ zwraca tutaj znaczenie, jakie dla aktywnoSci wyborczej rna posiadanie "negatywnych obiektow politycznych" (ugrupowania, do ktorego odczuwana jest "niech~c") . Znacznie mniejszy wplyw wywieraj~ "pozytyw­ne" identyfikacje; czysty wplyw "netto" wskaznika sily zwi~zku z wybranym ugrupowaniem politycznym jest okolo 2,5-krotnie slabszy nii: wlasnie owej "nie­ch~ci" .

2. Taki:e wi~kszosc cech spoleczno-demograficznych w tym wielowymiarowym uj~ciu okazuje sw~ istotnosc, choc wypada zaznaczyc zmienion~ ich hierarchi~. Nadal wai:ne s~ czynniki tradycyjne: wyksztaicenie, wiek, lecz szczegolnie silnie partycypacj~ wyborcz~ determinuj~ elementy opisu jednostki w kategoriach or­ganizacyjnych czy - jak kto woli - "ideologicznych" afiliacji. Wszak to obecna cz~stotliwosc praktyk religijnych i miniona przynalemosc do partii komunistycznej decyduj~co wplywaj~ na uczestnictwo w wyborach. Dodajmy, w obydwu wypad­kach pozytywnie. Moi:na zatem s~dzic, ii: to nie tyle istotne tresci tych "ideologii" oddzialuj~ na zachowania polityczne, lecz raczej sam fakt "spolecznego" uczestnict­wa w organizacjach zbiorowych. 0 wieku 1 wyksztalceniu moi:na powiedziec - co wyraznie egzemplifikuj~ dane tabeli 7. - ii: s~ syndromatycznymi zmiennymi, zawieraj~cymi w sobie roi:ne treSci, ktorych znaczna cz~sc moi:liwa jest do wy­tlumaczenia innymi cecharni i postawami jednostek. W przypadku wyksztalcenia np. prawie 1/3 jego wplywu "netto" wyjasniania jest przez ow~ wspomnian~ wczesniej niech~c do wybranych ugrupowan politycznych.

3. Sposrod ludzkich dyspozycji i postaw ostatecznie tylko stosunek do egalitar­nych rozwi~zan okazuje si~ - w kontekScie innych wplywow - istotny. Wynik ten zdaje si~ wspierac zgloszon~ wczeSniej tez~ 0 wi~kszej predyktywnoSci zachowan wyborczych przez czynniki bardziej "przyziemne", zwi~zane z pragmatycznymi elementami ludzkiego bytowania, a nie abstrakcyjnymi deklaracjarni odnosz~cymi si~ do zjawisk luZoo z nim zwi~zanych.

4. Z drugiej jednak strony, wypada podkreSlic fakt znacznej "neutralizacji" tych elementow charakterystyki wyborcow, ktore odnosz~ si~ do spraw gospodarczych. Tak istotny pocz~tkowo czynnik, jak ocena gospodarczego wymiaru 3-letniej transformacji, zoperacjonalizowany w badaniach jako plan Ba1cerowicza, okazuje si~ mniej wai:ki nii: wi~kszosc aspektow politycznego i socjologicznego "profilu" badanych. To sarno moi:na powiedziec 0 osobistej satysfakcji z przemian gospodar­czych.

7. KONKLUZJE

Wi~kszosc cz~stkowych konkluzji zostala jui: wczeSniej zasygnalizowana, w tym miejscu chcialbym si~ odnieSc do szerszych uogolnien.

1. Patrz~c na uzyskane dane przez okulary tradycyjnego socjologa, nalei:aloby powiedziec tak: opieraj~c si~ na podstawowych czynnikach stratyfikacyjnych, za­dziwia mimo wszystko stopien, w jakim apatyczny obywatel kraju postkomunistycz­nego konca XX w. kraju zasadniczo odmiennego pod wzgl~dem struktury spolecz­nej, instytucjonalno-prawnych regulacji i:ycia zbiorowego etc., etc. , podobny jest do

Studia Polityczne

POLSCY NON-VOTERS 25

swego prototypu, zamieszkujqcego kraje tZW. trwalych demokracji i tam nie uczest­niczllcego w aktach wyborczych (np. Lipset, 1960). Czy zatem mamy do czynienia z pewnym uniwersalnym mechanizmem wyst~pujllcym w tym kr~gu kulturowym, wskazujllcym na " strukturalne" uwarunkowania partycypacji politycznej? Pisalem ° tym szerzej w I cz~sci.

2. Z caloSci uzyskanych danych wynika, iz bierny politycznie Polak, zwlaszcza ten rzadko chodzllCY do urn wyborczych, jest outsiderem we wszystkich trzech wymiarach postaw: kognitywnym, afektywnym i behawioralnym. Bo to nie tylko brak wiedzy - do ktorego sami badani si~ przyznajll i ktory jako "kompetentni obserwatorzy" mozemy stwierdzic -lecz rowniez brak emocjonalnego stosunku do podstawowych zagrozen naszego zbiorowego bytowania zwillzany jest z wycofywa­niem si~ z aktywnoSci politycznej. Nalezy tu jednak dodac, iz widoczny jest wplyw pewnego typu afekty wnego zaangai owania, ktory zdecydowanie sprzyja aktywnosci wyborczej . Sll to owe emocje " negatywne" - niech~c do wybranych ugrupowan, polityk6w etc.

3. Bieroosc wyborcza - jak wsz~dzie na swiecie - silnie koreluje z niewiedzll ° otaczajllcym swiecie, w tym 0 polityce. Ale nie tylko to jest istotne, zwro6my bowiem uwag~, ze znaczna cz~sc biernych uwaza - co jest swiadomosciowo "przepracowanym pogilldem" - iz polityka w gruncie rzeczy nie rna wielkiego wplywu na ich jednostkowy los i sytuacj~ zyciowll. Potwierdza si~ wi~c kolejny politologiczny banal, ujawniony w innym kr~gu kultury politycznej, iz brak infor­macji na temat zwillzkow polityki z wlasn,! kieszenill przyczynia si~ do politycznej apatii , zwlaszcza gdy ludzie nie dostrzegajll "zyskow" czerpanych przez nich z uczestnictwa w systemie politycznym (Lipset, 1960; Parry, 1972). Zebrane dane wskazujll jednak na cos wi~cej : jest to nie tylko niewiedza, lecz pewien typ wiedzy - czy jesli kto woli racjonalizacji, w psychologicznym znaczeniu tego terminu - podpowiadajllcy, iz wlasciwie nie nalezy si~ faktem braku informacji i orientacji w polityce specjalnie klopotac jako ze wiedza ta niewiele pomaga. Mozna zatem sugerowac, iz tak jak mamy przekonywajllce opisy tzw. dewiacji wtornej sugestywnie zarysowane przez socjologow problemow spolecznych, tak samo moma mowic ° swoistej wtornej ignorancji politycznej, tzn. takim stanie swiadomosci i ogilldu wlasnego JA, ktory niejako naznacza samego siebie wlasnie jako ignoranta politycz­nego, nie przypisujllc temu stanowi rzeczy negatywnych konotacji.

4. Partycypacja polityczna jest zwi,!zana z partycypacja spolecznll. Polacy nie uczestnicz'!cy, nie identyfikuj,!cy si~, nie wykazujllcy zadnej organizacyjnej afiliacji w swiecie instytucji posredniczllcych, nie korzystaj,! aktywnie z nowo nabytych demokratycznych praw rekrutacji swych przedstawicieli.

5. Ogilld caloSci danych upowamia chyba do jeszcze jednej konkluzji. Czynniki opisujllce jednostki w kategoriach socjologicznych, odworujllce si~ do ich cech spoleczno-demograficznych i lokujllce je w strukturze spolecznej, zaspokajajll dobrze t~sknot~ badaczy za wyjasnieniami przyczynowymi, a przynajmniej takie ich trak­towanie znajduje szereg teoretycznych uzasadnien. Jest jednak chyba tak, ze Sll one slabymi predyktorami zachowan politycznych. Inaczej mowi,!c, nalezy opisywac bierne i aktywne segmenty struktury spolecznej, lecz to nie tyle ich immanentne cechy wplywajll na partycypacj~ wyborczll, ile - skorelowane z nimi rzecz jasna - swiadomosciowe wyznaczniki stosunku do polityki: decyzje, doswiadczenia, pogilldy . Jednym slowem, wamiejsze dla wyjasnienia biernoSci politycznej jest nie tyle to, kim czlowiek jest, ile co mysli.

6. Zestawienie rezultatow trzyletniego okresu transformacji (odpowiedzi na

Studia Polityczne

26 RADOSLAW MARKOWSKI

pytania 0 sposob glosowania w "plebiscytowych" wyborach 1989, stosunek do odbywajl!cej si~ transformacji, autoidentyfikacj~, zaufanie do instytucji etc.) wskazu­je na to, ze przeciwnicy i zwolennicy zmiany ustroju z 1989 r. pozostajl! na scenie politycznej w tych samych proporcjach. Wycofujl! si~ z niej jednak osoby roz­czarowane przede wszystkim kierunkiem i efektami transformacji w ostatnich trzech latach - ci, ktorzy nie darzl! zaufaniem nowych "legitymizowanych instytucji zycia politycznego", ludzie tracl!cy swoj dotychczasowy status spoleczny. Przemiany Sl! wspierane - takZe obecnoScil! przy urnach wyborczych - przez ludzi zadowolo­nych; to wskainik, ze wycofana "milczl!ca de facto wi~kszose" stano wi znaczny potencjal wybuchowy zarowno poza arenl! polityczna, jak i w przypadku naglego, jednoczesnego wejscia na nil!.

7. Jednl! z najcz~sciej omawianych relacji partycypacji wyborczej jest ta od­noszl!ca si~ do kwestii gospodarczych. Na poprzednich stronach przedstawilismy szczegolowe dane dotyczl!ce tego zwil!zku. Rozpatrujl!c problemy na wyzszym poziomie ogolnosci naleZY podkrdlie dwie rzeczy: po pierwsze, gdy ujmujemy jednostk~ bardziej wieloaspektowo, czynniki ekonomiczne tracl! na znaczeniu jako determinanty zachowati politycznych; po drugie zas, to raczej symboliczne i/lub przetworzone przez media elementy publicznego dyskursu 0 gospodarce wplywajll bardziej znacZl!co na zachowania wyborcze niz indywidualne materialne doswiad­czanie skutkow jej przemian.

8. lstotnl! nie tylko teoretycznie, ale i 0 znaczeniu praktycznym, jest odpowiedz na pytanie - stawiane w wielu politologicznych pracach (patrz np. Lipset, 1960; Di Palma, 1970) - czy aktywnose polityczna, w tym przypadku wyborcza, jest oznakll kontestacyjnej ch~ci dokonania zmiany spolecznej czy zachowaniem nastawionym na obron~ status quo, swiadczl!cym 0 przyzwoleniu na istniejl!cl! sytuacj~ spolecz­no-politycznl!. Calose zaprezentowanych danych sklania raczej ku tezie, ze aktywnie na bieg wydarzeti politycznych w Polsce chq wplywae osoby relatywnie zadowolone z dotychczasowej transformacji, natomiast - jak si~ zdaje - niezadowolone z efektu koticowego i tempa przemian. Innymi slowy, Sl! to osoby pragnl!ce dokonac radykalnych, nie zawsze zgodnych z demokratycznymi procedurami, zmian, ktorych mechanizmy jawil! im si~ jako dose proste zabiegi, nie wymagajl!ce pogl~bionej analizy, lecz przede wszystkim autorytetu i zdecydowania.

BIBLIOGRAFIA

Abe r b a c h J . D., 1969, Alienation and Political Behavior, "The American Political Science Review", LXIII.

Ado r noT., et aI., 1950, The Authoritarian Personality, New York. But I e r D. E., S t 0 k e sO., 1969, Political Change in Britain, London. DiP a I m a G., 1970, Apathy and Participation. Mass Politics in Western Societies, New

York-London. 1 n k e I e sA., 1969, Participant Citizenship in Six Developing Countries, "The American Political Science

Review", vol. 63. Jan 0 wit z M., Mar vic k D., 1953, AuthoriJarian and Political Behavior, "Public Opinion Quarter·

Iy", vol. 17. Mar k 0 w ski R., 1992a, Polscy non-voters, Cz,"sc I: Strukturalne rozmieszczenie biernosci wyhorczej,

"Studia Polityczne", nr 1. Mar k 0 w ski R., 1992b, Milczqca wi(!kszosc - 0 hiernosci politycznej spoleczenstwa polskiego, w: 1.

R a c i b 0 r ski, S. G e bet h n e r (recL), JVyhory '9 J a polska scena polityczna, Warszawa. Mar k 0 w ski R., 1992c, Ahsencja wyhorcza i hiernosc polityczna, "Krytyka - K wartalnik Politycz·

ny", nr 38.

Studia Polityczne

POLSCY NON-VOTERS 27

Lipset M. S., 1960, Political Man, New York . M cAli i s ter I, M u ghan A., 1985, Attitudes, Issues and Labour Party Decline in England, /974- 79,

"Comparative Political Studies", 18, 1. M c C los k y H., 1964, Consensus and Ideology in American Politics, "American Political Science

Review", vol. 58. Parry G., 1972, The Idea of Political Participation, in: G. Parry (ed .), Participation in Politics,

Manchester. Robinson J . P. et aI., 1968, Measures of Political Attitudes, Michigan, Ann Arbor. Rob ins 0 n J. P., S h a v e r P. R. , 1969, Measures of Social Psychological Attitudes, Michigan, Ann

Arbor. R 0 s e R., M c A II i s t e r I., 1990, The Loyalties of Voters. A Lifetime Learning Model, Lon­

don - Newbury Park - New Delhi. S car b r 0 ugh E., 1984, Political Ideology and Voting, Oxford . Schulze R. H. K., 1962, A Shortened Version of the Rokeach Dogmatism Scale, "Journal of

Psychological Studies", vol. 13. Scruton R., 1991, A Dictionary of Political Thought, New York. S u II i van J. L., Pie r son J. E., Mar c u s G. E., 1978, Ideological Constraint in the Mass Public,

"American Journal of Political Science", vol. 22, No. I. Studia Polityczne