Osmanlı Medreseleriisamveri.org/pdfdrg/D277808/2019/2019_GULDOSURENA.pdf · 2019. 10. 24. · Medaris-i İlıniye Nizamnamesine Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Me dansi Nizanınarnesi

Osmanlı Medreseleri Eğitim~ Yönetim ve Finans

Editörler: Fuat Aydın-Mahmut Zengin

Kübra C ev h erli-Yunus Kaymaz

Mahya Yayıncılık 80

. "Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans"

Yayına Hazulayanlar · Fuat Aydın-Mahmut Zengin-Kübra Cevherli-Yunus Kaymaz

Kapak Tasannu 1 Sayfa Düzeni [email protected]

. Baskı 1 Cilt Step Ajans Rek.. Matbaacılık Tan. ve Org. Ltd. Şti.

Göztepe Mah. Bosna Cad. No:ll Bağalar/İstanbul Sertifika No: 12266 T (0212) 446 88 46

1. Baskı, İstanbul, Nisan 2019 ISBN 978-605-5222-71-0

© Mahya Yayıncılık, 2018 Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında

yayıncının yazılı izni olmaksızın çoğaltılamaz.

Mahya Yayıncılık ve Eğitim Hizmetleri San. Tic. A.Ş. Karagümrük Mah. Adnan Menderes Blv. No: 76/29 Fatih/İstanbul

Sertifika Nq: 40658 T: (0212) 531 25 25 [email protected] twitter.com/mahyayayincilik

İKİ FARKLI MERKEZ • • • A

IKI FARKLI NIZAMNAME: "' . 1914 ISLAH-I MEDARIS VE

1921 MEDARiS-İ iLMiYE NİZAMNAMESİ

Arzu Güldöşüren·

Giriş

Çalışmada esas olarak 1914 Islah-ı Medaris Nizanınarnesi ile 1921 Me-daris-i İlıniye Nizanınarnesi merkeze alınnuşhr. 1914 Nizanınarnesi ile 1921 Nizamnamesini önemli kilan ve bu iki nizamnameyi diğer ıslah nizanınamelerinden ayn olarak değerlendirmeye sebep olan hususlara gelince 1914 Nizanınarnesi kendinden önceki nizanınarnelerle karşılaşhrıldığında med-rese teşkilahnda topyekun bir ıslahalı öngördüğü, daha esaslı ve sistema-tik bir progranun medreselerde uygulanması:ru amaçladığı için son derece önemlidir. Aynı şekilde 1921 Nizanınamesi.İti kendinden. önceki nizam-namelerden ayıran en önemli hususiyeti Darülhilafe. teşkilalı içine .girme-yen taşra medreselerini başka bir teşkilat alhnda toplamak ve ıslah etmek amacıyla yapılan en kapsamlı ıslah nizanınarnesi olmasıdır. 1914 Nizam-namesirlln en önemli özelliği o güne kadar yapılan programlar içerisinde medreseleri ihya etmeye ve diriltıneye yönelik en ciddi ıslah teşebbüsüdür. Bunun bir göstergesi olarak nizanıname hazırlanmadan önce bir komisyon kurulmuş ve onun faaliyetleri neticesinde 1914 Nizamuarnesi ilan edilmiştir. 1921 Nizanınamesinin en önemli özelliği AnkaraHükümeti'nin taşrada kapanan ve işlevsiz hale gelen medreseleri açmak için ilk teşebbüsünün bu nizarnname olmasıdır. Taşra medreselerinin 1910'dan beri devam eden problemlerini çözmeye yönelik yine en ciddi teşebbüs de 1921-Nizamna-mesidir. 1914 Nizamuarnesi ve 1921 Nizamuarnesi diğer ıslah niz~amelerinden daha önemlidir. Zira birincisi Darülhilafe medreseleri ikincisi ise taşra medreseleri için diğer nizamnamelere göre daha kapsamlı ve köklü değişiklikler getirmiştir. .

1910'da ilan edilen Medaris-i ilmiye Nizanınarnesi 1914 Nizamnamesi-nin ön hazırlığını teşkil ettiği, 1917'de ilan edilen Medaris-i ilmiye Hak-kında Kanun ise taşrada yapılacak düzenlemeler içiİı 1921 Nizamnarnesine

·Dr., [email protected]

492 • OSMANLI MEDRESELERİ: Eğitim., Yönetim ve Finans

örnek teşkil ettiği için 1914 ve 1921 nizamn!meleriyle birlikte bu iki nizam-name de çalışmada ele alınmıştır. Ayrıca her iki nizarnn!mede kendilerin-den sonra ilan edilen nizarnn!meleri etkiledikleri, onlarla benzerlikler gös-terdikleri, eksikliklerinin sonraki nizarnnamelerle ikmal edilmesine zernin teşkil ettikleri için 1914 ve 1921 nizarnname lerini tamamlayıcı nitelikteki bu iki nizamn!meye de metinde atıflar yapılmıştır.

Resim 1. Mustafa Hayri Efendi (1867-1907)

1914 Islah-ı Medaris ve 1921 Medaris-i İlmiye Nizamnamelerinin İlanı(lj

Tebliğirnize konu olan nizarnnamelerden birincisi İstanbul rneı:kezli olarak Sultan V. Mehrned Reşad'ın padişahlığı zamarunda Mustafa Hayri Efendi'nin şeyhülislarnlığı döneminde Meşihat tarafından 10 Zilkade 1332 (1 Ekim 1914)'de ilan edilen Islah-ı Medaris Nizarnn!mesidir. İkincisi An-kara merkezli olarak TB:MM Hükümeti Şer'iye Vekaleti tarafından Musta-

[lfBu çalışma, Medreseleri n Islahı ile ilgili Prof. Dr. İsmail Kara'run yönetiminde Zeynep Altuntaş ile birlikte devam ettiğimiz çalışmanın neticesinde ortaya çıkb. Bu vesileyle bu konuyu çalışınam için beni yönlendiren muhterem hocam İsmail Kara'ya şükranlarımı arz ediyorum.

1914 Islalı-ı Medaris ve 1921 Medtiris-i ilmiye Nizmmıiimesi · 493

fa Fehmi Efendi'nin vekaleti sırasında hazırlanan ve TBMM reisi sıfatıyla Mustafa Kemal Atatürk'ün de imzasının bulunduğu 8 Mayıs 1337 (8 Mayıs

· 1921)'de ilan edilen Medaris-i İlmiye Nizanınarnesidir. Islah-ı Medaris Ni-zanınarnesinin hayata geçirilmesinde en fazla gayret sarfeden kişilerden biri Mustafa Hayri Efendi'dir. Nitekim Hayri Efendi'nin faaliyetlerinden dolayı bu teşebbüse Teşkilat-ı Hayriye ismi de verilmiştir.ııı Zira kendisi 1911 yılında Meclis-i Mebusan'da yaptığı konuşmasında medreselerin ıslahının önemi üzerinde durmuş, Evkaf Nazırlığı sırasında ise hükümetten medreseleı; için para yardımı talebinde bullln.muştur. Şeyhülislamlık ma-kamına gelince hemen bu düşüncelerinl uygulamaya koymuş ve 1914'de Islah-ı Medaris Nizanınarnesi ilan edilmiştir.fll Bu nizamnarneyle İstanbul medreselerinden bir kısmı Darülhilafeti'l-Aliyye "Medresesi adı altında birleştirilmiş ve bu tanımlamaya dahil edilen medreseler yeni usule göre düzenlenmiştir. 1921 Nizanınarnesinin ilanında ise taşrada görev alan ule-ma ve müftüler, vali, kaymakam, belediye başkanı gibi yöneticilerle hal-kın temsilcisi durumundaki kişilerin dilekçeleri oldukça etkili olmuştur.ı4ı Medreselerin ıslahı içii:ı sadece zikredilen zümreler değil ıriebuslar da faa-l).yette bulunmuş, örneğin Erzincan Mebusu.Erzincan'da, Lazistan Mebusu Lazistan'da, Malatya Mebusu Malatya'da, Antalya Mebusu Antalya'da bi-rer Darülhilafe Medresesi açılması için istekte bulunmuştur. Bu taleplerin neticesi TBMM'nin Mustafa Kemal'in imzası), la yayınladığı 1921 Medılris-i İlmiye Nizanınarnesi olmuştur. Meclis, yaptığı incelemeler sonucunda ge-rekli kaynağa sahip yerlerde medrese açılmasına müsaade etmiştir. Şer'iye Vekaleti'ne bağlı olarak kurulan encümen tarafından yeni medrese açılmasıyla ilgili faaliyetler yürütülmüş ve Anadolu~nun birçok yerinde Darül-hilafe medreseleri açılmıştır.ısı

[2] Benzer bir durum 1917 yılında ilan edilen Medaris-i ilmiye Hakkında Kanun'da ya-şanmış, nizamn§menin hayata geçirilmesinde Şeyhülislam Musa Kazım Efendi'nin büyük katkısı olduğu için düzenlemeye "Kazımiyye" de denilmiştir. Mehmet Akif Erdogru, 'is-tanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", Üçüncü Uluslararası Atatürk Sempozyumu (Gazi Mağusa Kuzey Kıbns Türk Cumhuriyeti,3-6 Ekim 1995) (Ankara; 1998), 627-628.

[3] Bursa Mebusu Ömer Fevzi Efendi, medreselerin ıslahıyla ilgili girişimlerin hayata ge-çirilmesi şartıyla Hayri Efendi'nin Evkaf Nazırlığı vazifesirıi kabul ettiğirıi ifade etmiştir. Bk. Yaşar Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, (İstanbul: İz Yayıncılık, 1997), 147.

(4] Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 628-629; Sadiye Tutsak, "Milli Mü-cadele Yıllannda Ankara Hükümeti'nirı ilmiye Medreselerini CanlanCiırma Çabası", Afı;on Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi IV/2 (2003): 14.

[Sj Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 629. Tutsak, "İlmiye Medreselerini C!Ullandırma Çabası", 14. Mehmet Bulut, Birinci ve İkinci Dönem Türkiye Biiyiik Millet Mec-lisi'nde Din Egitimi Din Hizmetleri ve Dini Yayın Koıııılarında Yapılan Müzakereler Üzerine Bir Araştırma (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991), 21.

494 · OSMANU MEDRESELERİ: Eğitim, Yönetim ve Finans

1914 ve 1921 Nizamnamelerinin Kapsamı ve Amacı

1914 Nizanınarnesi daha önce de ifade ettiğimiz üzere ilk etapta İstanbul medreselerini merkeze almaktadır. İstanbul medreselerinin özellikle teşkilat . yönünden ıslahını amaçlamaktadır. Islah konusunda öncesindeki nizamnarnelere göre daha esaslı ve sistematik bir programı öngörmektedir. Medreseleri diriltıneye ve ihya etmeye yönelik bir çabarun sonucudur. 1921 Nizanınarnesi DaruJ.hilafe yani İstanbul Medreseleri dışında kalan taşra medreselerini Medaris-i İlıniyeleri merkeze almaktadır. Zamarun ge.tirdiği mecburiyeHer neticesinde halkın ihtiyaçlarına cevap verebilmek gayesiyle yapılmış bir ıslah programı olduğu için pragmatik bir tarafı bulunmakta-dır. Taşrada çeşitli sebeplerle ve gerekçelerle kapanan/işlevsiz hale gelen medreselerin yeniden açılmasını amaçlamaktadır.

Resim 2. Medaris-i İlmiye Niın11mamesi

1914 ·Nizamnamesinin Öncesi. ve 1914'e Giden Yolda Yapılanlar

1914 Islah-ı Medaris Nizanınarnesi medreselerin ıslahı yolunda atılan ilk adım değildi. Öncesinde Meşihatın medreseleri ıslah girişiminin sonu-cu olarak yine Sultan V. Mehmed Reşad döneminde, Hüseyin Hüsnü Efen-

1914 Isialı-ı Medfiris ve 1921 Medfiris-i ilmiye Nizamnfimesi • 495

di' nin şeyhülislamlığı sırasında Meclis-i Mesalih-i Talebe'nin kaleme aldıgt Medaris-i İlıniye Nizanınarnesi 16 Safer 1328 (27 Şubat ·1910)' da ilan edil-miştir.l61 Bu nizaiiU1amenin en önemli hususiyeti derslerin ve programların ıslahına yönelik olması ve medreselerin tahsil sfuelertrU yeniden düzenle-n;_ı.esidir.l71 Medaris-i İlıniye Nizamnamesi, İstanbul medreseleriyle beraber Anadolu'daki medreselerinde ıslahını öngörüyordu.ısı Nitekim 1910 yılında Meşihat, 1911 yılında ise Evkaf Nezareti vilayetlerde komisyonlar kurarak taşradaki medreseterin fiziki ve mali durumlarını gösteren raporlar hazırlatmıştır.I9I.Nizanınamede, medresenin !daresi, medreseye kayıt ve kabul yanında talebelerle ilgili bazı hususlara da yer verilmiştir. Medre~elerin mali durumu, oda meselesi, imtihanlar üzerinde durulan diğer konular olmuştur. .

1910 Nizamnamesiyle getirilen yeni düzenlemeleri İstanbul dışında taşrada da uygulama).< için bir adım daha atılmış, 1326 (1910-1911) yılında Medaris-i İlıniye Nizamnamesine Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Me-dansi Nizanınarnesi yayınlanmıştır.ııoı Bu düzenleme medreselerin sadece İstanbul'da değil bütün ülkede ıslahının düşünüldüğünü göstermesi bakımından önemlidir.1111 Taşra medreseleri ile ilgili hazırlanan nizanınamenin ikinci bölümünde eğitimin nasıl yapılacağı yanında talebelerin ve müder-rislerin çalışma esasları da belirlenmiştir. Ayrıca Medaris-i İlmiye Nizam-namesinde İstanbul medreseleri için öngörülen müfredat programı taşra medreseleri için de geçerli kabul edilmiştir.ıııı Bu iki ıslah teşebbüsün en

[6) Medaris-i ilmiye Nizamnamesi (16 Safer 1328/27 Şubat 1910),. Dilstıır, Tertib-i sani ll: 127-138. Tal.:vim-i Vektiyi ile Neşr ve ilanı: Cumadelahire 1328 (31 Mayıs 1326), nr. 554). İlanından kısa bir süre geçtikten sonra 24 Safer 1328 (7Mart 1910)'da Medaris-i ilmiye Nizamnamesinin tatbike konulması, 22 ·Rebiülahir 1328 (3 Mayıs 1910)'da ise ni zamna-menin tashih edilmesi ve düzeltilmiş nüsharun gönderilmesi istenmiştir. Bk. (BOA)Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 3714/278528; 3743/280681. [7] Nesi mi Yazıcı, "Osmanlı'run Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabaları Üzeri-ne Bazı Gözlemler", Di yarret Dergisi 27/4 (1991): 66-70. Sankaya, Medreseler ve Moderııleşme, 139. Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 626. ·

[8] Nizamnamenirı birinci maddesi '1stanbul ve taşralarda bulunan medarisden her bi-rine mahsus musadda k bir defter" bulundurulmasıclır. "Sk. BeıJnmı'I-Tıak, 3: 64, 1285-1288; 2: 65, 1300-1304. [9] Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, 145; Erdogru, "İstanbul Medreseleri ·ve Milli Mücadele", 626.

[10]Medaris-i ilmiye Nizamnamesi'ne Zeyl Olarak Tarıı;im Olwıaıı Taşra Medfirisi Nizamııamesi (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1326), 6

[ll) Nesimi Yazıcı, "Son Dönem Ayaş Medreseleri İle İlgili Bir Degerlendirme", Tarihte Giiniimiizde Ayaş ve Bilnyfimiıı Ayıışi Sempozıjltlllll (Ayaş 2-4 Temımız 1993), (1993), 134. [12] Yazıcı, "Osmanlı Son Dönemi Taşra Medreseleri Üzerine Bazı Düşünceler", Osmımlı Dünyasmda Bilim ve Etitim Milletlerarası Koııgre Teblitleri (İstanbul 12-15 Nisan 1999), (2001), 588. .

496 • OSMANLI MEDRESELERİ: Eğitim, Yönetim ve Finans

önemli sonucu Islah-ı Medaris Nizamnamesinin ön hazırlığını teşkil edip, 1914 Nizamnamesini ortaya çıkarmalan olmuştur.

1910 Nizanınarnesi ardından da taşra medreseleri için yapılan nizamna-me medreselerin ıslahı yolunda atılmış önemli adımlardır. Fakat yapılanlar medreselerin hali hazırdaki durumu için yeterli değildir. Bunun üzerine Meşihat tarafından bir komisyon kurulmuştur. Medaris-i ilmiye program-larının "ihtiyacat-ı hal u zamana" uygun olarak "tertib ve tanzinti matlub ve mültezem" olduğundan bu mühim işin gerçekleşmesi için komisyonun haftada iki gün toplanmasına karar verilmiştirJl31 Komisyonun amacı med-reselerle ilgili yapılacak yeni düzenlemenin ana noktalarını belirlemektir. İlk toplantısını 29 Aralık 1910'da gerçekleştiren kontisyon Meclis-i Maa-rif azasırrdan Babanzade Ahmed Naim Efendi, İstanbul Mebusu Mustafa Asım Efendi, Aydın Mebusu I.Mehmed] Ubeydullah Efendi, Karahisar-ı Sahib Mebusu Kamil Efendi, Bayezid müderrislerinden Şevketi Efendi, Rasadhane müdürü FatinEfendi ve Kazanlı Halim Sabit Efendi'den olu-şuyordu.114ı Kon;tisyonun çalışmaları sırasında üyelerden Mehmed Şevketi Efendi, 10 Cumadelahire 1329 (8 Haziran 1911)'de Priştine medreselerinin ders programlarında yapılacak tadilatla ilgili Meclis-i Maarif'e bilgi ver-miştir.l151 Kontisyonun faaliyetleri konusunda elimizde daha detaylı bilgiler bulunmasa da 1914 ıslahatının öncesinde bir komisyonun kurularak med-rese ıslahı için böyle ciddi bir hazırlığın yapılmış olması onu 1921 Nizam-namesinden ve diğer ıslah nizamnamelerden ayıran en önemli farklardan biridir. Zira Ubeyduilah Efendi, Şevketi Efendi ve Halim Sabit Efendi gibi aralarında bizzat ıslah yolunda risale kaleme alan müelliflerin de bulundu-ğu komisyonun faaliyetleri neticesinde hazırlanan bir medrese ıslah prog-ramı olması 1914 Nizamnamesi.nirl önemini bir kat daha artırmaktadır.l16l

1921 Nizamnamesinin Öncesi ve 1921'e Giden Yolda Yapılanlar

1921 Nizamnamesinin ilarundan önce 1914 Nizamnamesine göre daha hareketli bir süreç yaşanmıştır. Zira 1921'e kadar gelen zaman içerisinde

[13] 1\fzu Güldöşüren, "Bilinmeyen Bir Medrese Isiabah Metni: Viidan Faik Efendi ve Islah Risalesi", Divan 16/31, (2011/2): 203. [14] Güldöşüren, "Vildan Faik Efendi ve Islah Risalesi", 203; Ercan Uyanık ve İrfan Davut Çam, "U. Meşrutiyet Dönemi'nde Medreselerde Isiahat Tarhşmaları", Ankara Gniversitesi İla/ı iyat Fakiiltesi Dergisi XLIII/2, (1949): 255.

[15] BOA, BEO, 3902/292646.

[16] Islah-ı Medaris Nizamnamesi, 18 Eylül 1330/10 Zilkade 1332, Düshır, Tertib-i siin.i, VI, 1325-1330. (Takvim-iVekflyi ile Neşr ve ilanı: 27 Eylül 1330/20 Zilkade 1332, nr. 1921). Isialı-ı Medflris Nizamnaınesiııiıı Esbab-ı Mılcibe Layilıası, Ceride-i ilmiye Jslah-1 Medarise Dair Nüsha-i Fevkalade, 27 Eylül1330/20 Zilkade 1332, ek s. 243-383. Dflrilllıildfeti'l-Ali;Jye Medresesi, Nizfimııiime, Ders Cedveli, Suret-i Tedris ve Kitabi ar, Talimatnfime, Matbaa-i Ahmed Kamil, 1330-1333,35 s.

1914lslalı-ı Medaris ve 1921 Medaris-i İlmiye Nizamnaınesi · 497

önce 1914 Islah-ı Medaris Nizarnnamesi ilan edilmiş ardından Sultan V. Mehmed Reşad döneminde Musa Kazım Efendi'nin şeyhülislamlığı sırasında Meclis-i Ayan-ı Mebusan'ca da kabul olunan Medaris-i İlmiye Hak-kında Kanun 10 Cumadelahire 1335 (3 Nisan 1917) yılında yayırılanmış)111 sonrasında aynı padişah döneminde ve yine Musa Kazım Efendi'nin şeyhülislamlığı sırasında yürürlüğe giren ve taşra medreseleri ile ilgili yeni düzenlemeler getiren Darülhilafeti'l-Aliyye Medresesi'yle Taşra Medarisi Hakkında Nizarnname 16 Zilhicce 1335 (4 Ekim 1917)'de ilan edilmiştir.U81 1914 Nizamnamesinin en önemli hususiyeti sadece derslerde ve program-larda değil medrese teşkilatında topyekun bir ıslahatın amaçlanmasıdır. Nizamnamenin oldukça geniş tutu}an Esbab-ı Mucibe Layiliasında taşra medreselerinin de bu örnek çerçevesinde peyderpey düzenlenmesi öngö-rülmüş, Islah-ı Medaris Nizamnamesinin hazırlıkları yapıldığı sırada İstanbul ile birlikte taşra medreselerinin durumlarının belirlenmesi yönünde de çalışmalar yürütülmüştür. Karahisar-ı Sahib medreseleri bu duruma önemli bir örnek teşkil etmektedir.l191

1914'deki sistem, 1917 Nizamnamesiyle önemli ölçüde muhafaza edil-miş, öğretim süresi, talebenin medreseye kabulü ve şubelerin isimleri ile ilgili hususlar değiştirilmiştir.ııoı Bu nizarnname taşrada yapılan düzenle-meler bakımından özellikle önemlidir. 1917 ,düzenlemesiylei köy ve kasa-balara imam, vaiz ve müderris yetiştirmek amacıyla beş senelik Medrese-i Taliye kurulması kararlaştırılmıştır. Bursa, Eskişehir, Uşak, Manisa, Tire, Ödemiş, Konya, Kayseri, Karahisar-ı Sahib, Afyon, Amasya, Maraş, Har-put, Kastamonu ve Edirne'de birer tane açılmışfuJ2111916-1917'de Balıkesir, Bolu, Elmalı, Niğde ve Sivas, 1917-1918'de Kerkük bunlara eklenmiştir.l221 1921 tarihli Medaris-i İlmiye Nizarnnamesinin Es bab-ı Mikibe Layiliasında TBMM Hükümeti'nin kontrolü altındaki bölgelerde 14 Darülhilafe medre-sesiniİl bulunduğıı bilgisi verilmiştir. Buradan hareketle 1915'ten bu yana

[17] Medaris-i ilmiye Hakkında Kanun, 2 Nisan 1333/iO Cumadelahire 1335, Diistur, IX, İstanbul: Evkai Matbaası, 1928, s. 598-600. Dariillıilafeti'l-Aliyye Medresesi Ders Programla-rıyla Miiderrisln Kadrosu Medaris Kanunu ve Nizaınnaınesi, 19-21.

[18] Darülhilafeti'l-Aliyye Medresesi'yle Taşra Medarisi Hakkında Nizarrıname, Düstur, Tertibi san.i, IX, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928, 745-752.

[19] N esimi Yazıcı, '1slah-ı Medaris Öncesi Karahisar-ı Sahib'de Medreseler", 45.

[20] Sarıkaya, 3. Afyonkarahisar Araştırmalar Sempozyumu Bildirileri 22-24 Ekim 1993 Afyonkarahisar, Medreseler ve Modernleşme, 163.

[21] Nesimi Yazıcı, "Ayaş Medreseleri İle llgili Bir Değerlendirme", 135; Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 628'de ve Mustafa Öcal, "Medrese Islahatl.arı Üze-rine Bir Değerlendirme", Medrese Geleneği ve Modernleşme Siirecinde Medreseler Uluslara-rası Sempozymn (Muş Alparslan Üniversitesi 5-7 Ekim), (2013): 106'da .14 medresenin ismi zikredilmektedir. ·

[22] Yazıcı, ''Ayaş Medreseleri İle İlgili Bir Değerlendirme", 135-136.

498 · OSMANLI MEDRESELERİ: Eğitim, Yönetim ve Finans

Anadolu'da yeni Darülhilafe medresesi açılmadığı sonucuna varanlar ol-muştur.1231 Oysa Nesirni Yazıcı, bu medreselerin sayısıru 15 olarak verdiği gibi 1916'dan 1918'e kadar geçen sürede yeni açılanları da bunlara ilave et-miştir. Nitekim 1921 yılına gelindiğinde İstanbul haricinde Darülhilafe adı altında 30 kadar medrese bulunmaktaydıP41 1917 düzenlemesinde yer alan bu madde 192~ Nizamnamesinin ilan edilmesinin önemli gerekçelerinden biri olan taşradaki din görevlisi eksikliğinin 1917'lerde de hissedildiğini ve bu qurumu ortadan kaldırmak için tedbir alındığını göstermektedir.

1917 Nizamnamesi bir yandan Darülhilafe teşkilatma vurgu yaparken diğer taraftan da Meşihatı taşra medreselerini buna göre düzenlemekle gö-revlendiriyordu. İstanbul ve taşra medreselerini ilgilendiren hususlar için ayrı bir nizarnname çıkarılacağının da bilgisi veriliyordu. 1917 Nizamna-mesi Meşihatın ilk defa taşra medrese teşkilatını kurmaya çalışması dır. 1914 Nizanınarnesi sadece İstanbul medreselerinin teşkilatını esas alırken bu ka-nun bütün Osmanlı medreselerini kapsayarak hepsinin merkezi otoriteye Meşihat makamına bağlanmasıru hükme bağlamıştır.l251 4 Ekim 1917'de ilan edilen Darülhilateti'l-Aliyye Medresesi'yle Taşra Medarisi Hakkında Ni-

. zamname de bu sürecin sonucudur. Nizamnameye göre Sahn benzeri dere-cat-ı selase medreseleri teşkilatırun taşrada nerelerde kurulacağına Meclis-i Mesalih-i Talebe'nin yapacağı inceleme ve hazırlayacağı rapor sonucunda Meşihat karar verecektir. Derecat-ı selaseye uydurulamayan yerlerde mü-derris ve talebelerin hakları saklı tutulurken bu medreselerin işleri mahal- · lin mi.iftüsünün başkanlığında kurulacak Encümen-i İlmi tarafından yü-rütülecektir.1261 Nizamnameden anlaşılan iki tür medrese vardır. Biri, Sahn benzeri derecat-ı selase teşkil~tırun olduğu Darülhilafe medreseleri, ikincisi ise eski durumlarıru aynen koruyan medreselerd~. Merkezde yeniden dü-zenlenen Meclis-i Mesalih-i Talebe hem taşra hem de Dar~afe medrese-leriyle ilgilenecektir.1271 Taşra nizamnamesinde görülen bu ikili medrese ya-pısının bir benzeri 192~'de de karşımıza çıkmakta, nizamnamede Medaris-i

[23] Zeki Salih Zengin, II. Meşrııtiyette Medreseler ve Diıı Eğitimi (Ankara: Akça~ Yayınları, 2002), 280-282. .

[24] Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 629; Öcal, "Medrese Isiahatlan Üzerine Bir Degerlendirme", 127.

[25] Sarıkaya, Medreseler ve Moderııleşme, 164-166.

[26] Nesimi Yazıcı, "Ayaş Medreseleri İle İlgili Bir Değerlendirme", 135-136. 1917 ıslahatından sonra taşra medreseleri idari yönden yeniden düzenlenmiştir. Her medreseye mü-dür ile beraber müdür muavininin atanması yanında Meclis-i MesiHih-i Talebe'ye bağlı belde müftüsünün başkanlıgı altında mahalli evkaf memuru ve müderrislerden oluşan bir Encümen-i İlmi'nin kurulması kararlaştırılmıştır. Bu encürnenin vazifesi medrese hakkındaki düşünceleri Meşihat'e bildirmektir. Bk. Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 632.

[27] N esimi Yazıcı, "Taşra Medreseleri Üzerine Bazı Düşünceler", 593.

1914 Isialı-ı Medilris ve 1921 Medtiris-i ilmiye Niznmnfimesi · 499

İlıniye ve Darülhilafe olmak üzere iki tür medreseden söz edilmektedir. Bu iki tür medresenin bir arada görüldüğü yerlerden birine en güzel ör-nek Kayseri Medreseleridir.l2811921 Nizamnfunesi)291 1910 yılından beri ıslah nizaınnfunelerinde devamlı üzerinde durulan bir hususun sonucu olarak özellikle taşra medreselerinin sorunlarıru çözmeye yönelik olarak tanzim edilıniş bir nizarnname olup özellikle .1917 yılında ilan edilen Medaris-i İlmi ye Hakkında Kanun'un bir devamı olarak görülmüştür.

1914 Islah-ı Medaris ve 1921 Medaris-i İlmiye Nizamnamesini

Hazırlayan Sebepler·

1910 Nizamnfunesi medrese ıslahını özellikle derslerde ve programlar-da öngördüğü için ıslah faaliyetleri medrese organizasyonunun tamamına tatbik edilememiştir. Durum böyle olunca medrese sisteminin bütün unsurlarının ıslahını amaç edinen yeni bir programın yürürlüğe konması düşüncesi 1914'ü ortaya çıkaran ön~mli sebeplerden birı olı;nuştur. 1914 Ni-zamnfunesi'nin Esbab-ı Mucibe Layiliasında da ifade edildiği üzere ıslahın önemli sebeplerinden biri "medreselerin terakkiyat ve tekarnilla tma medar olabilecek" bazı "esasatı muhtevi ve mütalaat ve millahazat-ı atiyeye mü-bteni" bir program hazırlamaktır. Aslında ~aç medreselerin yeni gelişmelere göre yeniden düzenlenmesi}301 mekteplerle rekabet eelebilecek bir seviyeye getirilebilmesi amacıyla bir program tanzim edilmesidir. Üçüncü bir etken 1910 Niz.amnfunesinirı uygulanamamasıdır. Zira hükümet med-reselere gerekli ya,rdı.mı ve ödeneği vermediği/vere.Q1ediği için nizarnname hükümleri gerektiği gibi yerine getirilememiştir. Mesele öyle bir hal almıştır ki dersler hocaların maaş alarnamaları yüzünden yapılamaz olmuştur. 1912-1913 yıllarında çıkan Balkan harbi sebebiyle durum daha da kötüleşmiş ve medreseler çoğu yerde kapatılmak zorunda kalmıştırJ311 Zikredilen tüm bu sebeplerin sonucu olarak medrese teşkilatında köklü değişiklikler yapabilmek adına 1914 nizamnfunesi hazırlanmıştır. .

1921 Nizamnamesinin ilanından önce Anadolu'nun birçok ye~indek.i halk Ankara hükümetine başvurularda bulunmuş, vakit namazıru hatta cenaze namazını kıldıracak, karşılaşh~ dini problemleri çözebilecek, ye~

[28] Nesi.mi Yazıcı, "Kayseri Medaris-i ilmiye Karar Defteri Üzerine Bazı Düşünceler." II Kayseri ve Yöresi Tnrilı Sempozyımııı Bildirileri (16-17 Nisan 1998), (1988), 463.

[29] Medaris-i ilmiye Nizamnamesi, 8 Mayıs 1337/30 Şaban 1339, Sebiliirreşad, 12 Mayıs 1337/12 Ramazan 1339, 19, 481: 135-136.

[30] Zeki Salih Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde Medrese Öğretim Programları ve Ders İçeriklerinin Düzenlenmesi Çalışmaları", Anknrn Üniversitesi İ/alı iyat Fnkiiltesi Dergi: si, XLIV /1, (2003): 191. [31] Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, 136-139.


Resim 3. 1921 Medaris-i İlmiye Nizanınilmesi

terli din görevlilerinin bulunmadığı yönündeki istek ve şikayetlerini mer-keze bildirmiştir.132l Bir kısım mahalli eşraf ve ulema Müslüman çocukları eğitip öğretecek din adaını bulunamadığını, milletin sağdan soldan gelen fikri cereyanlar karşısında mahvolacağını ileri sürerek medreselerin can-lan~asını istemiştir.133l Sadece mahalli eşraf ve ulema değil mebuslar da o dönemde medrese açılması için Ankara Hükümeti'ne başvuruda bu-lunmuştur. Erzincan İnebusu Erzincan'da, Lazistan mebusu Lazistan'da, Malatya mebusu Malatya' da, Alıtalya mebusu Antalya'da medrese açılması için istekte bulunmuştur.l341 Son yıllarda seferqerlik dolayısıyla medrese talebelerinin ve müderrislerinin silah altına alınmaları yanında Darülhila-fe medreselerinin taşrada yaygınlaştırılamamasından dolayı medreselerin

[32] Zengin, ·"Medrese! er ve Din Eğitimi", 217. Ülkede din hizmetlerini ifa edecek görevli-lerin müftü ve imamların yetiştirilemez olduğu ifade edilmiştir. Milletvekilleri arasında da bu yönde görüş beyan edenler olmuş, konl!şmalar meclis zabıtlarına yansım.ıştır. Bk. Bulut, ''Din Eğitimi Din Hizmetleri ve Dini Yayın", 23.

[33] Erdoğru, ':istanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 629.

[34] Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 62?. Öcal, "Medrese Islahatları Üzerine Bir Değerlendirme", 127. Medrese açılmasını isteyen zümreleri zikrediyor.

1914 Islah-ı Medtiris ve 1921 Medaris-i İlıniye Nizanınıimesi · 501

kapanma tehlikesiyle karşı karşıya kalınması durumu da söz konusudur. Ankara Hükümeti'nin bu tablo karşısında çözüm olarak gördüğü husus Darülhilafelerin yaygınlaşbrılmasıdır. Fakat ekonomik yetersizlikler sebe-biyle bu yapılamamaktadır. 1921 yılında Ankara'da hazırlanan Medaris-i ilmiye Nizamnamesinin asıl amacı Darülhilafe teşkilaci içine girmeyen/ girerneyen ilmiye medreselerini -taşradaki medreseleri- başka bir. teşkilat altında toplamakbrP5l Sonuç olarak yeni medreselerin açılması ve din ada-mı gönderilmesi için Anadolu'dan gelen başvuralar 1921 Nizamnamesinin hazırlanm~sında oldukça etkili olmuştur. Halktan gelen bu talepleri Da-

. rülhilafe medreseleri karşılay amadığı gibi Meclis de maddi yetersizlikler sebebiyle yeni medrese açamıyordu. Bu nedenle 1921 nizamnamesiyle Me-daris-i ilmiye -taşradaki medreseler- canlandınlmak istenmiştir. Çünkü nizarnname her ikimedreseyi-İstanbul ve taşra medreseler ini- birbirinden ayırmaktaydı.136l

1921 Medaris-i ilmiye Nizamnamesinden sonra iki nizarnname daha yayınlanmıştır. Birbirinin devamı ya da geliştirilmiş biçimi olarak kabul edilmesi gereken bu iki programdan 1922 yılında İstanbul'da hazırlanan Darillhilafeti'l-Aliyye Medresesi ve Medresetü'l-Kudat Nizamnamesi Ders Programlarıyla Müderrisin Kadrosu ve Medaris Kanunu ve Nizamname-si131l ile 1923 yılında Ankara'da hazırlanan Darülhilafe Medreseleri Ders Cedvelleri ve Müfredat Pr.ogramı1381 medreseler için yapılan son çalışmalardır. 1923 yılında yapılan program Şer'iye Vekaleti'nde toplanan bir en-cümen tarafından hatırlanmışbr. Vekalet tarafından kabul edilen program medrese~erdeki eğitim ve öğretimde kronikleşen bazı problemlere çözüm bulmayı amaçlamışhr. Bu programda ayrıca ders içeriklerine de yer veril-miştir.1391 Son iki program Ankara Hükümeti'nin medreseleri ıslah için yap-tığı girişimlerin tekamül etmiş halidir.

[35] Zengin, "Medrese Ögt"etim Programları", 192-217. Zengin, "Medreseler ve Din Eğitimi", 278-279.

[36) Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", s. 630. Hüseyin Atay'a göre "Asri eimme, ulema ve vaiz yetiştirmek için" Medaris-i İlmiye, Daruıhilafe Medresesi'nden ayrılnuşbr. Bk. Hüseyin Atay, Osman/ılnr'da Yilksek Din Egitimi (İstanbul: Dergali Yayınları, 1983), 325.

[37] Darülhilafeti'l-Aliyye Medresesi Ders Programlar ile Müderrisin Kadrosu ve Meda-ris Kanunu ve Nizamnamesi, İstanbul Evkaf Matbaası, 1338-1340 1338-1340, Evkaf Mat-baası, 30+13 s. 3.

[38) Darülhilafe Medreseleri Ders Cetvelleri ve Müfredat Programı, Türkiye Büyük Mil-let Meclisi Hükümeti Umtlr-ı Şer'iyye Veka.Ieti Tedrisat Müdiriyet-i Umumiyesi, Ankara: Öğüd Matbaası, 1339 (1923), 118+2 s.

[39] Zengin, "Medrese Öğretim Programları"; 193.

502 · OSMANLı MEDRESELERİ: Eğitim, Yönetim ve Finans

1914 ve 1921 Nizamnamelerinin İdari Olarak Bağiandıldan Merkez

Medreseterin ıslahı yolunda kaleme alınan ilk risale olan 1910 Nizam-namesinde medreselerdeki bu yeni düzenlemenin kimin tarafından uy-gulanacağına dair açık bir kayıt olmadığından medreselerin idari olarak bağlandığı yer konusunda da yeni bir uygulama bulunmamaktadır. 1914 ve sonrasında yayınlanan nizamnamelerle yapılanlar daha kapsamlı hale geldiğinden bu konuda da gündeme gelmiştir. 1914 Niz.amnamesinin uy-gulanma~ından Meşihat makanu yani Şeyhillislam ile birlikte Evkaf Nazırı da sorumlu tutulmuştur. Hayri Efendi'nin şeyhülisl~ görevi ile birlikte Evkaf Nazırlığı vazifesini yürütmesinden dolayı bu hükmün getirildiğini iddia edenler bulunmaktadır. Öte taraftan Hayri Efendi'nin şeyhülislamlığından önce Medresetü'l-Vaizin gibi ku,rumların Evkaf'a bağlı olması se-bebiyle bu durumu medreselerin idaresi konusunda bir ikiliğin göstergesi olarak görenler de vardır.1401 Konuyla ilgili değerlendirmelerde bulunanlar 1917 yılına kadar medreselerin idaresi konusunda Meşihat ile Evkaf arasında bir ikiliğin olduğunu ancak bu ikiliğin 1917'de bütün medreselerin yöne-timinin Meşihata bağlanmasıyla giderildiğini söylemektedir. Zira Medaris-i İlmiye Hakkında Kanun'la yeni medreselerin açılmasi ve taşra medreseleri-nin İstanbul gibi teşkilatlandırılması Meşihata bırakılıyordu.l411 1917 Nizam-namesi bir anlamda taşra medreselerini Meşihatm emrine veriyor, istediği uygulamayı yapabilmesine imkan taruyordu. Islah-ı Medaris Nizarnname-si sadece İstanbul'daki medrese teşkilatını esas alırken Medaris-i İlmiye Hakkında Kanun bütün Osmanlı medreselerini kapsıyor, hepsini merkezi otoriteye bağlıyordu.l421 1921 Nizamnamesiyle ise ilmiye medreseleri bpkı DarülhilMe medreseleri gibi Şer' iye Vekaleti'ne bağlannuştır ki yeni medre-seler vekaletin uygun gördüğü yerlerde ve sayıda açılabilecektir.1431 1922'de bazı mebuslar Darülhilafe medreseleriyle Medaris-i İlmiye arasında gerek ders programları gerekse idare t~zları bakımından olan farklılığın/ikiliğin giderilmesini iste!niştir.1441 Bu yıl yapılan değişiklikle medreseler Şer'iye ve Evkaf Vekaleti Tedrisat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne bağlaruruştır. Med-resenin idaresi tek bir kişinin eline verilmiyor, mahalli görevlilerden olu-şan bir kurula bırakılıyordu. Tedrisat Umum Müdürlüğü'nün asıl amacı bu

(40] Zeki Salih Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, ~01-103. [41] Zeki Salih Zengin, "II. Meşrutiyet Döneminde OsmanWarda Medreselerin ISlah Çalışmaları (Teşkilat ve Ders Programları", Diynııet İlmi Dergi 34/2 (1998): 47. Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 102. [42] Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, 163-164. [43] Zeki Salih Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet Başlannda Tür-kiye'de Medreseler ve Din Eğitimi", Anka.ra O niversitesi İlnhiynt Fakültesi Dergisi XUII/2 (2002): 288-289.

(44] Bulut, "Din Eğitimi Din Hizmetleri ve Dini Yayın", 38.

1914 Isialı-ı Med/iris ve 1921 Med/iris-i İl m iye Nizanın/imesi · 503

tür medreseleri bir araya toplamak "tevhid-i medaris" idi. Biri İstanbul'da biri orta Anadolu'da digeri Şark vilayetlerinde olmak üzere üç büyük İslam külliyesinin kurulması hedeflenmiş, bütün bunların gerçekleştirilmesi için aynı tarihte "Asri Medreseler Heyeti" kurulmuştur.1451 1923'e geldiğimizde TBMM 1. Dönem 4. toplantı yılını açarken yaptığı konuşmasında Atatürk, Şer'iye Vekaleti'nin 1922 bütçe müzakereleri sırasında mebusların medre-seler ve din eğitimi konusundaki mütalalarını ve bu alandaki çalışmaları şu sözlerle değerlendirmiştir: "Şer-'i ye Vekaleti medreselerin tevhidini ve · asri müessese haline ifrağıru istihdaf eylemektedir."l46l Yapılan son çalışmalar, mebusların ve onların da üzerinde Mustafa Kemal'in beyanları ;:ıslında Ankara Hükümeti'nin tavruun büyük ölçüde Medaris-i İlmiyeler -taşra medreseleri- ile Darillhilafeler -İstanbul- medreselerinin birleştirilmesi yö-nünde olduğunu göstermektedir. Fakat 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu'yla iş çok başka bir mecraya intikal etmiştir. Bütün nizamnameleri hesaba katarak bir değerlendirmede bulunduğumuzda medreselerin idare-si tle ilgili en köklü degişiklik 1921 Nizamnamesiyle olmuştur. Çünkü-ilk teşkilatlandığı zamandan itibaren Meşihata başka bir ifadeyle hilafet mer-kezi İstanbul'a bunun da üzerinde Sultana baglı olan medreselerin merke-zinin değiştirilmesi öngörülmüştür. Klasik Osmanlı eğitim sisteminin en önemli unsurlarından biri olan medreseler artık bu nizamnameyle Şer'iye

r Ve kaleti'ne yeni TBMM Hükümeti'nin merkezi Ankara'ya ve dolayısıyla da TBMM reisi sıfatıyla Mustafa Kemal' e bağiamyord u. Bu basit bir durum de-ğildi. Aslında belki de kurumlar üzerinden devlet merkezinin degişmeye başladığırun bir göstergesiydi. Bu nedenle Medaris-i İlmiye Nizamnamesi-nin ilan edilmesinin arkasında yatan sebeplerden biri de Ankara'nın hakim konumunu halk, ilmiye zümresi ve devlet teşkilatında ortaya koyma çaba-sının bir sonucu olmasıdır.

1914 ve 1921 Nizamnameleri ve Bölümleri

1914 Nizamnamesi 24 maddeden mürekkeptir. Merkeze ait kısım, mü-derrisler, talebe, idare ve Medresetü'l Mütehassisin kısımlarından oluşmaktadır. Bu nizamnameyle medreseler Tali Kısm-ı Evvel, Tali Kısm-ı Siini ve Ali olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Her kısım dört sene olup .toplam tahsil müddeti 12 senedir. Her kısım dörder sırufı ve sınıflar dörder şubeyi ihtiva etmektedir. 1914 Nizamnamesinden sorıra talimatname de çıkarıldıgından nizamnameyle ilgili bütün detaylara burada yer verilmiştir. 1914 öncesine baktığımızda 1910 Nizamniimesi 48 maddeden mürekkeptir. İdare, egitim, öğrenci kabulü, imtihanlar, öğrenci ve müderrislerin hak ve va-

[45] Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 632.

[46] Bulut, "Din Eğitimi Din Hizmetleri ve Dini Yayın", 45.


Resim 4. 19001erde Medrese Talebeleri

zifeleri, akutulacak dersler gibi hususları kapsamaktadır.l47J Nizanınamede medrese dereceleri için herhangi bir bölümlerneye gidilmemiştir. 1910/1911 yılında Medaris-i İlmiye Nizanınamesi'ne Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Medarisi Nizamnamesi, iki kısım ve beş maddeden oluşmaktadır. Bura-da da medreselerle ilgili bir derecelendirmeye gidilmemiştir. 1914 nizam-namesi kendisinden 9nceki iki nizanınameye göre daha sistemati.ktir.

1921 Nizanınarnesi 26 maddeden ibaret olup Mediris-i ilmiye teşkilab, idare, müderrislerin vazifeleri, talebenin. kayıt ve kabulü, talebelerin vazifeleri, medresede tedris edilecek dersler kısımlarından oluşmaktadır. Medreseler Kısm-ı Evvel ve Kısm-ı Sani olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Her bir kısım alh sene olmak üzere toplam tahsü müddeti 12 senedir.l481 1921 Nizamnamesinin öncesine gittiğimizde 1917 Nizanınarnesi 16 maddeden oluşmaktadır. Nizanınamede herhangi bir bölümlendirmeye gidilmemiştir. Medrese dereceleri İbtida-i Haric, İbtida-i Dahil ve Sahn olmak üzere üçe aynlnuş bunların ÜZerinde de Süleymaniye derecesi tesis edilmiştir.

[47] Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, 131, 148-149.

[48] Zengin, "Medreseler ve Din Eğitimi", 278.

1914/slah-ı Medtiris ve 1921 Medtiris-i ilmiye Nizanınilmesi · 505

1917'de ilan edilen Oarü.Ihilafeti'I Aliyye Medresesi'yle Taşra Medarisi Hakkında Nizarnname 39 maddeden ibaret olup yedi kısma aynlnuştı.r. 1917 yılındaki medrese derecelendirmesinin aynen' burada da devam ettiği görülmektedir. 1914 Nizamnrunesinde olduğu gibi 1921 Nizanınarnesi de kendinden önceki nizamnamelerle karşılaşhnldığında daha sistematiktir.

1914 ve 1921 Nizamnamelerini bölümleri bakınundan karşılaştı.rdığmuz zaman genel olarak bölüm başlıklarında benzerlikler bulunmaktadır. Yal-nız 1914'de Medresetü'l Mütehassisin kısmı ayrı 1921;de ise dersler kısnu farklı bir bplüm olarak yer alnuştı.r. Nizaınılameleri incelediğimiz zaman 1914 ve 1921 dışında sadece 1917 ve soruasında yapılan taşra nizanınamesinde medrese derecelendirmesine gidilmiştir. 1914 ve 1917'deki medrese derecelendirmesi benzerlikler göstermekle beraber 1921'de durum farklı bir hal alnuş, medreseler sadece iki kısma ayrılmıştır. Fakat tahsil müddeti yine 1914'de olduğu gibi 12 sene 'olarak tespit edilmiştir.

1914 ve 1921 Nizamnamelerinde Medrese Binalarının Durumu

Nizarnnameler soruasında yeniden düzenleneri ders programlarnun yeterli derecede uygulanabilmesi talebelere öğrenimleri ~ırasında elverişli bir ortanun sağlanabilmesi ile yakından ilgilidir. Bu noktada ise talebelerin ders gördüğü medrese binalan ayn bir öneı;n taşımaktadır. Bu husustaki problemli meselelerden biri talebeler için gerekli medrese binalannın te-mini, harap ya da tamire muhtaç halde bulunan medrese binalannın tamir masraflannın karşılanmasıdır. Bunu · sağlamanın vazgeçilmez koşullarından biri medreselerin içinde bulunduğu mali sorunların giderilmesidir.1491 1910 Nizarnnamesi sınıf sistemini öngörmediğinden yapılan düzenlemeler soruası dershane problemi de yaşanmamıştı.r. Fakat ardından 1326 (1910-1911)'de taşra medreseleri için hazırlanan nizamnamede medrese binalan konusu oldukça geniş bir şekilde gündeme gelmiş, tamire ya da bakıma muhtaç olanların onarılınası kararlaştı.rılnuştıİ.I501 Nitekim 1910'da Meşihatın 1911 yılında ise Evkaf Nezareti'nin taşra medreseleri hakkında envanter çalışması yapmayı tasarladığına dair kayıtlar olsa da sonuçlarıyla ilgili her-hangi bir bilgi tespit edilememiştir.1511

Her ne kadar 1910'da gündeme gelmese de sonrasında taşra için hazırlanan nizamnamede çözi;im aranan bina konusu 1914 Nizamnamesiyle ol-dukça ciddi bir şekilde ele alınmıştır. Medreselerin birçok bakımdan ıslahı öngörüldüğünden bu arada dershane meselesi dolayısıyla da medrese bi-naları gündeme gelmiştir. Medrese binalannın mevcut durumunu tespit

[49] Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, 154.

[SO] Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 104.



etmek için bir komisyon kurulmuş ve İstanbul'da eğitime elverişli med-reseler tespit edilerek bir rapor halinde Ders Vekaleti'ne sunulmuştur.l52l İstanbul medreseleri sayı, bin_a, oda durumları, tahsil ve tedrise müsait olup olmadıkları, kapasiteleri bakımından incelenmiştir. Medrese binala-rırun yeri, ahşap mı kargir mi, tamir görmüş mü yoksa harap nu olduğu, harap olanların küçük çaptaki tamirle kullamlabilir hale getirilip getiri-lemeyeceği, dershanesi bulunanlarda ders yapılıp yapılamayacağı, tuvaJet ve çamaşırhane durumu, hücre ve talebe sayısı, her hücrede kaç kişinin barınabileceği, sıhhi şartlara sahip olup olmadıkları gibi hususlar tespit edilmiştir. Bu incelemeden sonra eğitime elverişli olanlar Darill.hilafeti'l-A-liyye Medresesi adı altında birleştixilmiştir.153l 1914 Nizamnamesini diğer nizamnamelerden farklı kılan hususların en önemlilerinden biri medrese binaları meselesine oldukça önem verilmesi ve nizamnamenin iliınından önceki süreçte bu konuda detaylı bir araştırmanın yapılmış olmasıdır.

1921'de Ankara Hükümeti tarafından tanzim edilen Medaris-i İlmiy~ Nizamnamesinde çeşitli nedenlerle taşrada kapanan/işlevsiz hale gelen medreseterin yeniden açılması öngörülmüştür. Şer'iye Vekaleti, 1914'de M~şihatın yapbğı gibi ilk olarak medreseler hakkında kapsamlı bilgiler toplama yoluna gitmiş, halihazırdaki durumu tespit etmeye çalışnuştır.l54l 192l'in öncesinde 1917 yılında yapılan ıslah girişiminde medrese binala-rının durumu ile ilgili herhangi bir düzenlemeye gidildiğine dair bilgi bulunmamaktadır. Ancak 4 Ekim 1917'de taşra medreseleri için yapılan nizamnamede bpkı 1910/1911'deki gibi bu konu gündeme gelmiştİ!. Meşihat mü~erden bölgelerindeki medreselerin ve müderrislerin durumuyia ilgili raporlar göndermelerini istemiştir.l55l Talebelerin ders göreceği binalar bulunmadığında ya da var olan binalar ders yapmaya elverişli olmadığında derslerin yapılması mümkün olmadığından 1921 nizamnamesinde de ıslah girişimlerinin önemli konularından birini medrese binalan modern tabide de dershaneler teşkil etmiştir. 1914 ve 1921 Nizanınamelerinde olduğu ka-dar taşra medreseleri için yapılan düzenlemelerde de dershane meselesine önı:m verilmiştir. Buradan hareketle 1326 (1910/1911) yılında taşra medre-seleri için yapılan nizamnamenin 1914 Islah-ı Medaris Nizamnamesinin 16 Zilhicce 13~5 (4 Ekim 1917) yılında yine taşra için tanzim edilen nizam-namenin ise 1921 Medaris-i İlmiye Nizamnamesinin en azından medrese binaları ölçeğinde ön hazırlığıru oluşturduğunu söyleyebiliriz.

[52] Zengin, Medreseler ve Diıı Eğitimi, 104.

[53] Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, 148; Erdo~ru, "İstanbul Medresele_ri ve Milli Mücadele", 627.

[54] Zengin, "Med reseler ve Din Eğitimi," 294.


1914 Islah-ı Mediiris ve 1921 Mediiris-i İlmiye Nizmııııiimesi · 507

1914 ve 1921 Nizanınamelerinde Talebelerle İlgili Hususlar

Talebelecin Medresey~ Kaydı ve Talebe Sayısı

Medrese sisteminin en önemli unsurlarından biri de şüphesiz medrese talebeleridir. Bu nedenle talebeler ve onlarla ilgili hususlar ıslah çalışmalarında üzerinde en fazla durulan konulardan biri olmuştur. Talebelerle ilgi-li yapılan düzenlemelerden ilki medreseye kayıtları ile ilgili hususlardır. Islah nizamnameleriyle beraber bu konuda bazı yenilikler ve sınırlamalar getirilmiştir. 1910 ~amnamesinde talebelecin medreseye kabulüyle ilgili getirilen eri önemli yenilik yaş sırurlamasıdır. Talebeler 15 yaşından küçük 30 yaşından büyük olmayacaktır. Bunun yanında medreseye kaydı yapılacak talebeden öğreniin durumlarını gösteren bir belge istendiği gibi böyle bir belgeye sahip lmayanların ise kabul imtiharunda başarılı olmaları şartı da getirilmiştir. Ayrıca medresede tutulması kararlaştırılan Kütük defterle-rine hem medresede kayıtlı bulunan hem de kaydı yeni yapılan talebelerin isimlerinin kaydedilmesi istenmiştir. 1914 Nizamnamesi bu konuda mese-leyi daha detaylı ele alması sebebiyle 1910 nizamnamesinderi bir adım da olsa öne taşımıştır. Altı yıllık tahsili bitiren talebenin medreseye alınacağı belirtilmiş, müracaat eden talebenin fazla olması durumunda ise yapılan imtihanda başarılı olanların medr~seye kabt4 edilmeleri şartı g~tirilmiŞtir. Bu düzenlernede her bir dereceye alınacak taiebe sayısı tespit edilmiştir.1561 Medreseterin asker kaçakları yüzünden kalabalıklaşması eğitim seviyesini etkilemiş, bu durum eleştirilere neden olunca medreseye alınacak talebe sa-yısı sıkı tutulmuştur. 1914 Nizamnamesi ile medreseye başlama yaşı 15'ten 13'e indirilmiş, yüksek dereceli medreseler ve il;ttisas medreseleri için aza-mi yaş sınırlaması getirilırıemiştir. Nizamnamede medreseye kayıt için ge-rekli şartlar ayrıntılı olarak açıklanmış, mekteplerden gelerek eğitimlerine medreselerde devam etmek isteyenlere kolaylık sağl~ş~. Talimatname-de talebelerin kabulüyle ilgili daha geniş bilgiler bulunmaktadır.

1921 Nizarnnamesinde medreseye kabul edilecek talebenin yaşının 12'den küçük 17'den bqyük olmaması istenmiş, 17'den büyük olanların ya-pılan imtihan neticesinde liyakatlerine göre üst sıruflara alınmaları şarh getirilmiştir. Ayrıca medreseye kaydedilecek talebenin nizamnamede zik-redilen şekilde malumata sahip olması istenmiştir. 1917 Nizarnnamesinde talebenin kaydı ve sayısı konusunda bazı yenilikler getirilse de genel olarak aynı esaslar geçerli olmuştur. Her sene kabul edilecek talebe sayısı Meşihat tarafından belirlenirken bütün medreselere dinleyici olarak talebe alınması da kabul edilmişfu.1511 1914 ve 1921 nizamnameleri talebenin medreseye

[56] Zengin, Medreseler ve Diıı Eğitimi, 154-155.


508 • OSMANLI MEDRESELERİ: Eğitim, Yönetim ve Finans

kabulü konusunda büyük bir değişiklik getirmemiş, bu alandaki en büyük yenilik 1910 nizamnamesiyle yapılmış sonrasındaki ıslah nizanınameleri 1910'da geçen hususların tadilinden ibaret olmuş, az da olsa yeni maddeler eklenmiştir. ·

Talebelere Maaş Tahsisi

Medrese ıslahının talebelen ilgilendiren önemli bir tarafı öğrencilerin yiyecek ve barınma ihtiyaçlarının karşılanmasıyla ilgili olan kısımdır. 1910 Nizamnamesinin öncesinde hoca ve öğrencilerin Evkaf imaretlerinden beslenmek istemediklerini bildirmeleri üzerine 1909'da kurulan Islah-ı Me-daris ve İmaret komisyonu öğrencilere yemek yerine para vermeyi kabul etmiştir. Bir yıl sonra ilan edilen 1910 Nizamnamesi ile talebelere yemek yerine ayda 70 kuruş tahsis at verilmesi kararlaştırılmıştır. Tahsisat için ge-rekli kaynak Maliye ve Evkaf Nezaretlerinden temin edilecektir. 1910 yılı bütçesine İstanbul medreseleri için 15.000 taşra medreseleri için de 5.000 liralık tahsisat ayrılmıştır. :fiemen akabinde 6 Nisan 1911 talimatnamesiyle

Lcs (,(,',vcs tliC::olo_:iques du :\Icdı·~ssı! d'Ou

1914 Isialı-ı Medtiris ve 1921 Medaris-i İlıniye Nizamnlimesi · 509

Laleli ve Üsküdar hariç olmak üzere İstanbul'daki Evkaf imaretleri lağvedilmiştir. ıssı

1914 Nizanınarnesi ile birlikte durum tekrar t:ersine dönmüş, talebelere ödenen nakdi tahsisatın kesilmesine ve bunun yerine iaşe ve elbise ·yardımı yapılmasına karar verilmiştir. 1914'de yapılan bu yeni düzenleme son-rası Şehzade, Fatih, Nuruosmaniye gibi İstanbul'un belirli merkezlerinde yemekhaneler açılmışb.r. Nizanınamede talebelere yapılacak giyecek yar-dımından bahsedilse de bunun gerçekleştirildiğine dair bir bilgiye ulaşılamamışb.r. 1917'de yapılan düzenleme ile talebenin iaşesi ve ekonomik du-rumu daha iyi bir seviyeye çıkarılmışb.r. Talebenin yiyecek ihtiyacı Evkaf, giyecek ihtiyacı ise Maliye Nezareti tarafından karşılannuşb.r. Süleymani-ye talebelerine ayda 150 kuruş maaş verilmesi kararlaşb.rılnuştır.l591 1921 Nizamnamesinde talebelerin maddi durumlarının iyileştirilmesi ile ilgili herhangi bir madde yer almamasına ragmen, 192l'de Şer'iye Vekaleti Da-rillhilafe medreseleri için 30.000 liralık tahsisat ayırmıştır. Tahsisatın ye-terli gelmemesi üzerine artırılması talep edilmiş fakat TBMM tarafından reddedilmiştir. Halktan toplanan bağış, yardım ve cerlerle ayakta durmaya çalışılmış, Medaris cemiyetleri bağış toplama işini üzerlerine almıştır. 1922 yılına kadar medreseler maddi açıdan sıkıntılı durumlarıru sürdürmüş, vakıf gelirleri Şer'iye ve Evkaf Vekaleti'nde tqplanmadığı için yolsuzluklar ve perişanlıklar iyice artmıştır.1601 1914 Nizamnamesinin diğerlerinden farkı tahsisat usulünü kaldırması olmuş; 1910, 1917 ve 1921 nizanınamelerinde ise talebelere tahsisat verilmeye devam edilmiştir.

Talebelerle ilgili problemli hususlardan bir diğeri kalacak yer/oda me-selesidir. 1914 ve 1917 nizanınamelerinde talebelerin barını:xia ~tiyaçlarırun karşılanması hususuna temas edilmemiştir. Bu konuda yeni bir uygulama gerçekleşmemiş, talebeler medreselerde veya kendi imkanları ile temin edebildikleri mekanlarda bu ihtiyaçları karşılamıştır.

Medrese talebelerinin ekonomik durumlarıyla ilgili yapılan değerlendirmelerde talebelerin durumlarının iyileştirilmesi ve iaşelerinin temini için ıslah nizanınameleriyle bazı çalışmalar yapıldığı ama bunların yeter-li olmadığı ifade edilmiştir. Çünkü medrese talebeleri maddi açıdan ciddi problemlerle karşı karşıyadır. Yapılanlar talebenin yiyecek ihtiyacını karşılamaya yöneliktir, halbuki talebelerin barınma yanında kitap vs. gibi diğer gereksinimleri için de maddi imkana ihtiyaçları vardır. · Bu konuda ciddi gelişme sağlanmamıştır. Bütün bunlar talebenin bu dönemde maddi sıkıntı

[58] Erdoğr.u, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 633; Zengin, Medreseler ve Diıı Eğitimi, 159.

[59] Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 159.

[60] Erdoğru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 633.


içinde olduğunu göstermektedir. Fakat bunda devletin içinde bulunduğu olağanüstü olumsuz şartların da etkisi vardır.161l

Talebelerin Mezuniyet Sonrası İstihdamı

Klasik medrese sisteminde talebelerin medresedeki eğitimleri sonra-sında alacakları görevler ve istihdam alanları genellikle ilmiye teşkilatının sınırları içindeydi. Bu durum biİ problem teşkil etmediği gibi aksine med-rese mezunlarının hem ilmiye hem de devlet teşkilatında yükselebi~eleri için önemli bir avantaj sağlıyordu. Modernleşme dönemiyle birlikte yeni mekteplerin açılması ve mektep mezunlarının önemli vazifeler alması do-layısıyla medrese mezunlarının istihdamı meselesi medrese ıs~ah nizam-namelerinde kendine yer bulan konular arasında yer almıştır. 1910 Nizam-namesine göre medrese mezunları müderrislik, vaizlik, müftülük gibi din görevlerinde ve bunun yanında yapılan imtihanda başarılı olmaları şartıyla askeriyede görev yapmak üzere alay müftülüğü, tabur imamlığı vazifele-rinde bulunabileceklerdir. Aslında bunlar medrese mezunlarının klasik istihdam alanlarıdır. 1914 rıizamnamesinde talebenin mezuniyet sonrası istihdamı meselesine temas edilmemiştir. 1917 nizamnamesinde medre-selerin ·her bir derecesinden mezun olanların alacakları görevler açık açık belirtilmiştir.1621 Bu dönemde. yapılan düzenlemelerde medrese mezunla-rının eskiden olduğu gibi çoğunlukla dini görevlerde ve dini ilimlerinin öğretimi ile ilgili vazifelerde istihdam edilmeleri öngörülmüştür.l63l 1922 rıizamnamesinin talimatnamesinde medresenin temel amacının din hiz-metlerinin devamını sağlamak olduğu düşüncesinden hareketle mezun-lar için öngörülen istihdam alanları olarak imam-hatip, vaiz, müftü gibi görevlilerin yetiştirilmesi yanında mekteplerdeki ulum-ı diniye derslerini okutacak, medreselerdeki öğretimin devamını sağlayacak idareci, muallim ve müderrislerin yetiştirilmesi olduğu da açıkça ifade edilmiştir.l64l Aslında 1914 ve 1921 Nizamnamelerinin her ikisinin sonucunda da müderrislerin geleneksel istihdam alanları değişmemiş, medrese talebeleri dini alan için-de sınırlı kalmıştır.

Medresenin, Müderrislerin ve Talebelerin Teftiş ve Kontrolü

Medresede eğitimin düzenli bir şekilde yürütillebilmesi için medrese-nin idaresinin ve derslerin belli bii düzen içinde olması ve medrese içinde. talebelerin ve müderrislerin bazı k~allara riayet etmele~i gerekmektedir.

[61] Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 158-160.

[62] Zengin, Medreseler ve Diıı Eğitimi, 162; Yazıcı, "Din Görevlisi Yetiştirme Çabaları", 93.

[63} Zengin, Med~eseler ve Din Eğitimi, 163. (64] Zengin, "Medrese ögretim Programları", 193.

1914 Isialı-ı Medaris ve 1921 Medaris-i ilmiye Nizaııınlimesi · 511

Resim 6. Uşak Medresesi Talebeleri Yemek Esnasında

Klasik dönemde medresenin idaresinden, derslerin düzenli bir şekilde ya-pılmasından, gerek talebeler in gerekse irı.edr~se içi hayatın teftişinden mü-derrisler sorumluydu. Medreselerde girişilen ıslah hareketleriyle birlikte bu durum değişmiş, medresedeki idari işlerin, eğitim faaliyetlerinin ve ta-lebelerin belirlenen kurallar dahilinde hareket edip etmediklerini teftiş için yeni düzenlemeler getirilmiştir. 1910 Nizamnamesinde medresenin tefti-şiyle ilgili konulara yer verilmemiş, 1326 (1910/1911)'deki taşra nizarnname-sinde de bu konuya temas edilmemiştir. 1914 Nizamnamesi bu konuda on-lara göre farklı bir düzenleme getirmiştir. Buna göre medresenin hem idari hem de eğitim-öğretimle ilgili işleri Meclis-i Mesalih-i Talebe tarafından görüşülüp karara bağlanacaktır. Ders Vekili'nin başkanlığında toplanan bu meclisin üyeleri Darülhilafeti'l Aliyye Medresesi Müdür-i Umumileri ile Evkaf Nezareti Müessesat-ı İlmiye Müdürü'nden oluşmaktadır. Nizamna-mede taşra medreselerinin idari durumu hakkında geniş bilgi verilmemek-le birlikte bu hususun ayrı bir talimafn§me ile ele alınacağı belirtilmiştir.r6ŞJ Medresenin idari ve eğitim-öğretim işlerinin yürütülmesini kontrol etmek için doğrudan Meşihat'a bağlı müfettişierin tayin edilmesi kararlaştırılmıştır. 1921 Nizamnamesiyle müftü bulunan her yerde Medrese-i hmiye Encü-meni'nin kurulacağı belirtilmiştir. Müftünün başkanlığındaki bu encümen evkaf memuruyla, üçü seçilmiş, beş zattan teşkil edilecektir. Seçilecek aza bilfiil tedris görevinde bulunmuş ulema arasından olacaktır. Encümenin

[65) Zengin, Medreseler ve Din Egitiıııi; 101-102.


vazifesi medreseyi teftiş etmek, maddi eksiklikleri gidermek, her dersin okutulınası, her suufın olması, kimin hangi dersi okutacağının tayin edil-mesidir. Encümen medresedeki durumu Şer'iye Vekaleti'ne arz etmek ve talebenin künye defterini tutmakla da görevlidir. 1921 Nizamnamenin tali-matnamesinde medresedeki bu işleri kontrol görevi Şer' iye Vekaleti'neba~lı alt bir birim olan Tedrisat Müdüriyet-i Umumili~'ne verilmiştir.f661 1914 Nizamnamesinde bu görevler için Meşihat makamı ve buna ba~lı Meclis-i Mesilih Talebe'den söz edilirken 1922 yılına gelindi~de durum değişmiştir. Bunun iki sebebi olabilir. Birincisi Meşihat'a ba~lı Ders.VekaJ.eti ve Mec-lis-i Mesilih-i Talebe ile ilgili şikayetler ve ileri sürülen yolsuzluk iddiaları dolayısıyla yetkiler onlardan -aluup başka bir müdüriye te verilmiş olabilir. Başka bir sebep medreselerin bağlı olduğu idari merkez konusunda olduğu gibi bu hususta da yetkilerin Meşihat'ten başka bir ifadeyle şeyhülislamlıktan İstanbul'un elinden alınarak merkezin Ankara'ya ve Şer'iye Vekaleti'ne bağlanmak isteı;ınıesi söz konusudur ki bu durumda yeni yetkilerin sahibi Şer'iye Vekaleti ve onun da üzerinde TBMM' dir.

Medreselerin ıslahı için tanzim edilen nizamnamelerle sadece medrese-lerdeki idareyi ve e~itim ve öğretim işlerini denetlernek için değil d~rsleri ve hocaları denetlernek için de bazı düzenlemeler getirilmiştir. 1910 nizam-namesinde ve sonrasındaki taşra nizamnamesinde gündeme gelmeyen bu husus 1914 nizamnamesinde kendine yer bulmuş dersleri ve hocaları denetlernek amacıyla müfettişlerden oluşan Heyet-i Teftişiye öğrencileri denetlernek için de İnzibat-ı Meclis kurulmuştur. Bu heyetler 1921 nizam-namesinden sonra çıkarılan 1922 nizamnamesiyle Tedrisat ve Teftiş Heye-ti şekline dönüştürülmüştür.l671 Bu husus 1914 ve 1921 nizamnamelerinde ayru önemle ele alınmıştır.

Klasik medrese sisteminde talebenin disiplininin sağlanmasından bi-rinci derecede inüderrisler sorumludur. 1910 nizamnamesinde bu durum muhafaza edilmiş, sonrasında orta dereceli okullardaki disiplin kurallan-na benzer kurallar aracılı~yla talebe disiplini sa~lanması öngörülmüştür. 1910 nizamnamesinde müderrisin görevleri arasında medresede disiplinin sağlanması vardır. Kanuni müdahaleyi gerektiren durumlar dışında tale-belerin arasındaki problemierin çözülmesi, talebelerin dersleii ile meşgul olmalanrun sa~lanması müderrisin sorumlulu~dadır. 1914 nizarnname-sinde bu konuya temas edilmese de talimatnarnede talebenin hangi husus-larda cezalandırılaca~, bu cezalarm kimler tarafından verileceği açık açık belirtilmiştir.l681 1917 Nizamnamesinde bu hususa temas edilmemiştir. 1921

[66) Zengin, "Medreseler ve Din Eğitimi", 283.

[67] Erdoğru, "İstanbu.l Medreseleri ve Milli Mücadele", 631-632. [68] Zengin, Medreseler ve Din Egitim i, 160.

1914 Islah-ı Medaris ve 1921 Medaris-i hmiye Nizamnamesi · 513

Nizamnamesinde müderrisler medresenin güvenliğinden sorumlu turu-lurken, talebelerin medresede uymaları gereken kuı;allar sayılmıştır. 1914 ve 1921 'Nizamnamelerinin her ikisinde de müderrisleri ve dersleri teftiş etmek görevi müderrisin elinden ve sorumluluğundan alınmış, yeni o~uşturulan heyetle!e ve meclisiere devredilmiştir.

1914 ve 1921 Nizanınamelerinde Ders Programlarının Islam

Medrese ıslah nizamnameleriyle ıslahı öngörülen önemli konulardan birini medresede okutulan derslerin ve müfredat programlarının yeniden düzenlenmesi teşkil etmektedir. 1910 nizamnamesiyle hazırlanan program daha önce medreselerde okutulmayan bazı dersleri ihtiva etmesi sebebiyle ders programlan konusunda önemli bir .adımdır. Fakat sonraki program-larla karşılaşbnldığında bazı eksiklikleri de bulwımaktadır. Programda derslerin haftada kaç saat akutulacağı tespit edilmemiştir. Dini alandaki dersler ders adı olarak değil klasik medrese sistemindeki gibi o alanda o~o~ rite olan kitapların adları ile isimlendirilmiştir.!691 Öte taraftan büyük bir yenilik olarak dersler yıllara göre düzenlenmiş ve sınıf geçmek için imti-han usulü getirilmiştir.l701 Programın uygulanması ile ilgili olarak dikkati çeken ve eksikliği hissedilen husus derslerin müfredatırun hazırlanmarnış olmasıdır. Bazı derslerde nelerin okutulması g~rektiği hususunda tereddüt-ler yaşanmış ve farklı uygulamalara gidilmiştir. Bu nedenle müfredatla bir-likte okutulacak ders kitaplarının da belirlenmesi gerekmektedir.

1914 Nizamnamesi için programlar hazırlarurken talebeden beklenen hizmete uygun olarak dini ilimlerle ilgili derslerin -ulum-ı şer'i yenin-yaru sıra bunların dışındaki ilimlerden -funun:-ı lazımeden de haberdar olmalan için dersler ilave edilmiştir. Zira ders programları dahil ısİahatın gerçekleştirilmesipin önemli amaçlarından biri medreselerin mevcut eğitim sistemine uyum sağlaması, mekteplerle boy ölçüşebilecek bir seviyeye gelmesidir.[711 .Nitekim 1914 Nizamnamesi ile ders prograı:İtlarında önemli

..- düzenlemeler yapılmıştır. Dini derslerin yanına fen, sağlık ve yabancı dil dersleri de konulmuş, böylelikle nazari olarak medreseler sadece dini eğitim veren okullar olmaktan çıkarılarak modern mekteplere benze~eye çalışılmıştır.tnı 1914 nizamnamesiyle bir taraftan meslek Q.erslerinin daha düzenli· okutulması diğer taraftan da müspet bilimlerle ilgili derslere yer vererek medreseleri Maarif Nezareti'ndeki okullarla boy ölçüşecek seviye-

[69] Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 109.

[70] Sarıkay!l, Medreseler ve Modernleşme, 135. (71] Zengin, "Medreseler ve Din Eğitimi", 301.

[72] Erdogru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 634.


ye getirmek amaçlanmışhr.l731 1917'ye kadar her yıl programlar yeniçlen ele alınarak düzenlenmiş,

dört ayrı program yapılrnışhr. 1914 programının orta öğretime ait kısmında Arapça ve din ilimleri gib' meslek dersleri yanında genel kültür ders-leri olarak adlandırılabilecek Matematik, Sosyal, Türkçe, Farsça ve Fen derslerine de yer verilmiştir. 1915 yılında ders programları yeniden dü-zenlenmiştir. Bu programın en önemli özelliği Bah dillerinden İngilizce, Fransızca, Almanca ve Rusça'dan birinin seçmeli ders olarak yer almasıdır. Terbiye-i Bedeniye derside programa alınmışhr. Programla ilgili önemli bir husus derslerin sayısında ve çeşidinde azaltmaya gidilmiştir. 1915 yılında orta dereceli medreseler için de bir program hazırlannuşhr. 1916 yılında bir değişiklik daha yapılrnıştırP41 1917 ve 1918 yılında yine ders prograrnı hazırlannuştır. Sonraki düzenleme 1922'de yapılrnışhr.ı~ı İlk hazırlanan programdan sonuncuya kadar bazı değişiklikler _mevcuttur. Dikkat çekici noktalardan biri öğretimi esas alınan derslerin çeşitleri ilk programlarda -oldukça yüksek olmasına rağmen giderek azalmıştır. 1914'de 51 çeşit iken 1915'de 36'ya, 1916'da 23'e düşmüş, 1918'de 30'a çıkarılmış, 1922'de yine 23'e düşürülmüştür.l761

1914 Nizamnamesi soması taşrada açılan medreseler İstanbul'dakilerden öğretim süresi ve derecelerinin yanı sıra ders programları bakımından da farklılıklar taşımaktadır. Beş yıllık öğretim süresi olan bu medreseler orta dereceli eğitim kurumları olarak düzenlenmiştir. İstanbul'dan farklı olarak programlarında Farsça, Batı dilleri ve Beden Eğitimi gibi derslere yer

Resim 7. Islah Sonrası Medrese Talebeleri Beden Eğitimi Dersinde

{73] Uyanık ve Çam, "Medreselerde Isiahat Tarhşmaları", 257.

{74] Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 111-118.


[76] Zengin, Medreseler ve Piıı Eğitimi, 131-132.

1914 Isin/ı-ı Medaris ve 1921 Medtiris-i İlmiye Niznmıılimesi · 515

":7~ L_,~ oooL-~~ ~...:-'- .!J_....l._..L; \ o..$'"'"':-U.~-~- J-'- J~ . . tS_}.-..)~ '

o..ı.C~\ J\-" J.......,. -cı..G_, ~~\ ..;_,)" o:J_ı..·_,)"·;!]_yj~J..V. ~L-A)\ .Jj .:..r_j j_)..J. • "'~_,1_, 1 ~I.JC..:. :~.:ı. J_,.ıo..:.. ..j!-1!_,1 t::_J.:ı. ._s-..> ;!l.)! ..cil ~~"' ·~_, ~-~-J..v. J~c:. SY_,ı c..r-&-'

• JJ,. .J. \ .J' ~- : .. ~ -, - - - -Les jeunes lıodjai,; faisant da ı·cxercicc.

Resim 8. Uşak Medresesi Talebeleri Beden Eğitimi Dersinde

verilmemiş, buna karşılık Usul-ı Terbiye ve Talim;tlahi, El işleri, Ziraat gibi dersler yer alnuştır.I77J

1917 Nizanınarnesi din derslerine ağırlık vermekte, ulum-ı cedide olarak bilinen Sosyal, Fen, Tabiat ve.Matematik dersleri programda belli ölçüde yer almaktadır. 1917 rlizamnamesi ile 1914 arasmda kayda deger önemli bir fark bulunmamaktadır. Derslerin haftalık saatlerinde ve sınıflara da-ğılımında bazı değişiklikler söz konusudur. 1917 Nizamnamesindı; mev-cut olan derslerin bir kısmı Mondros mütarekesinden sonra kaldırılnuştır. Ankara Hükümeti 1922'de hukuk, kanun, hükümet, devlet teşkilatı gibi konular hakkında bilgi sahibi olmayan bir medrese mensubunun ~u za-manda ne müftü ne muallim ne de imam olabileceğini ileri sürerek diğer derslere ek olarak "Malumat-ı Medeni ye ve Hukukiye" dersini medresenin her kısmııla kQymuş, Türkçe dersine de ağırlık vermişfu.1781 1923 yılındaki son düzenlemeye kadar programlara baktığımızda orta öğretimin ilk iki kademesinde mesleğe hazırlığın yanında genel öğretime ağırlık verildiği,

[77] Zengin, "Medreseler ve Din Egitimi", 280.

[78) Erdogru, "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele", 634.


yüksek öğretim ve ihtisas öğretimi kademelerinde ise tamamen mesleki öğretim amacının taşındığı görülmektedir. 1923'deki program Ankara'da Şer'iye Vekaleti'ndeki encümen tarafından hazırlannuştır. Türkçe dersleri-nin fazlaca yer aldığı, Terbiye ve İçtima dersinin programda bulundugu görülmektedir. Medrese talebelerinin dinini, meslegini, milletini yanlış düşünce ve fikir akı.mlarına karş~ savunabilmesi için kendi dillerini yazılı ve sözlü olarak en iyi_ biçimde kullanabilmeleri için Türkçe dersi program-da ağulı.klı olarak yer almıştır. Terbiye ve İçtima derslerinin programda bu-lunmasının sebebi mezunların muallimlik görevine atanacak olmalarıdır. Talebelerin sonraki yıllarda okuyacaklan din bilimlerini kaynaklarından öğrenebilmesi amacıyla Arapça dersine de önem verilmiştir.1791

1914 ve 1921 Nizamnamesinde Müderrisler

Müderris ve Muallimlerin Tayini

Klasik medrese sisteminde medreseden mezun olan talebe hacasından aldığı icazetname ile bir göreve tayin edilirdi. İstanbul medreselerinde gö-rev almak isteyenler ise "ruus" açlı verilen bir imtihana tabi tutulurdu. 1910 Nizamnamesinde müderris adaylarının dini ilimler yarunda Fen, Tarih, Mantık · derslerinden de imtihan edilmeleri kararlaştırılmıştır. Taşra med-reseleri için yapılan nizamnamede ise yapılan imtihanda başanlı olanların sıralan geldiğinde boş kadroya atanacakları bildirilmiştir. Din dersleri için de müderrislerin imtihan edilmeleri şartı getirilmiştir. 1914 Nizarnname-si öncesi müderrislerin eskiden olduğu gibi ruus imtiharu ile müderrislige alınmaları kararlaştırılnuş fakat nizamnamede bu konuya temas edilme-miş, sadece medreselerde görevli müderris ve muallimlerin isimlerine yer verilmiştir. 1917'de Medrese-i Süleymaniye'den mezun olanların müderris olabileceklerinden söz edilmekle birlikte imtihan hususuna yer verilme-miştir. Müderris olabilmek için yüksek dereceli mektep ya da medreseden mezurı olmak ve ders vereceği ilim de mütehassıs olmak şartı getirilmiştir. 1921 Nizamnamesinde imtihan meselesine temas edilmemiştir.ısoı-1914 ve 1921 Nizamnameleri soruasında özellikle medreselere yeni konan derslerin tedrisinde vazife alacak hoca bulunamadığı ve mevcut müderrislerin maaşlan yeterli seviyede olmadığı için medresede yeni istihdam edilecekler için imtihan usulü getirilmemiş olabilir.

Müderrislere Maaş Tahsis Edilmesi

Islah nizamnameleriyle birlikte medreseterin ders programlarında

[79} Zengin, "Medrese Öğretim Programları", 191-201.

[80] Zengin, Medreseler ve Din Egitimi, 149-153.

1914 Isialı-ı Medtiris ve 1921 Medtiris-i ilmiye Nizamıutmesi · 517

değişiklikler yapılmış, din ilimleri dışında birçok ders programa alınmış · ve bu dersleri okutacak müderris ve muallimlere ihtiyaç duyulmuştur.

Arapça ve çeşitli dini ilimleri okutacak müderrisler mevcut ise de bunun dışındaki dersleri okutacak müderris ve muallimleri bulmakta zorluk çe-kilmiştir. Bu derslerin tedrisinde medrese dışından yetişmiş kişilere ihtiyaç duyulmuştur. Tedarik edilmeleri halinde maaşları Meşihat, Evk§f ve Mali-ye Nezareti'nden karşılannuşbr.ısıı Müderrislerin gelirleri klasik dönemde aslında vakıflardan sağlanmaktadır. Ancak Tanzimcı.t dönemiyle birlik-te maaş da. ödel}ffieye başlanmışbr. 1910 Nizamnamesinde müde'rrislere tahsis edilecek maaş konusunda bir bilgi bulunmamakla birlikte sonraki taşra nizamnamesinde yer alan "müderrislerin göreve atanmalarında va-kıf şartlarına riayet edilmesi" maddesinden har~ketle vakıf gelirlerinden faydalandıklarını söyleyebiliriz. Meşihat, nizamnamenin gereklerini ye-rine getirmek için medreselere ilave edilen 'dersleri verecek muallirnlerin maaşı ve medreselerle ilgili di~er masraflar için 1327 (1909/1910) bütçesine 40 bin kuruşun ilave edilmesi için bir tezkire göndermiştir.1821 1914'e gel-diğimizde nizamnamede müderrislerin hali hazırdaki maaşlarını almaya devam edecekleri, kıdem ve ehliyetlerine göre zam yapılacağı, dışardan gÖ-revlendirileceklere her ders için münasip bir maaş verileceği belirtilmiştir. 1914'de müderrislerin mali durumunu düzeltmeye yönelik hükümler bu-lurımamaktadır. Buna karşılık bu maddenin Öncesinde müderrisler büyük sorumluluklar altına alınıyor, vazifesini kabul etmeyen ya da yerine getir-meyen bir müderrisin görevden alınabileceği ya da maaşının kesilebileceği söyleniyordu.1831 1917'de müderris ve ~uallirnlerin alacağı maaşlar miktar olarak zikredilmiştir. Bu kanunla dışarıdan görevlendirilecek muallirnlere maaş, kadrolu müderrislere ders ücreti verilmesi. kararlaşbrılmışbr.l841 1921 Nizamnamesine geldiğimizde uygulamaya konulması düşünülen prog-ramda yer verilen dersleri okutacak müderris v:e muallimlerin gerek temi-ninde gerekse görevlendirilmelerinde önemli zor.luklarla karşılaşıldı~ görüyoruz. Bunun başlıca nedeni hocalaİa ücret ödenememesidir. Bunun-la birlikte yeterli sayı ve nitelikte müderris ve muallimin bulunabilmesi de zorlu~n diğer tarafıru oluşturmaktadır. Medrese öğretiminin geleneksel derslerini oluşturan din bilimleri ve Arapça derslerini okutacak müderris-ler kimi zaman maaşsız olarak bile bu görevi kabul edebilmektedir. Ancak bunların dışındaki dersleri. okutacak muallirnlerin tedarik edilmesi ciddi bir problem olarak ortaya çıkmaktadır. Çoğu medreseye yeni teşkilatın

[81] Zeki Salih Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 149.

[82] BOA, BEO, 3828/287097.




kurulmasından sonra bile ancak tek müderris maaşla atanabilmiş, memur-luk ve haderneler için ise tahsisat bulunamamıştır.ıssı

Medreselerin ıslah edilmelerinin önünde bulunan önemli engellerden biri olan mali sıkıntılar müderrislerin maaş meselesinde de gündeme gel-miştir. Elde mevut olan mali kaynaklar öncelikle harap ve tamire muhtaç halde bulunan medrese binalarına, medresenin asli ve elzem görülen ih-tiyaçlarına, talebelerin barınma ve iaşelerine ayrıldığı için müderrislerin maaşlan meselesi ıslah çalışmaları sırasında daha tali bir unsur olarak kal-mıştır. Bu J:1edenle 1914 ve 1921 Nizamuarnelerinin ikisinde de hem Me-şihat he:ı:r{ de Şer'iye Vekaleti'nin imkansızlıklan sebebiyle müderrislerin içinde bulundukları şartların iyileştirilmesine yönelik ekonomik önlemler alınamamışhr.

Sonuç

1914 Islah-ı Medaris ve 1921 Medaris-i İlıniye Nizamuarnelerinin her iki-si de medreselere yeni bir düzen verme çabalarırun sonucu olarak ortaya çıkmış nizamnarnelerdir. İki nizamuamenin arasındaki en büyük fark bu nizamnarneleri ilan eden siyasi merkezl.erdir. 1914 nizamuarnesi Osman-lı'ya, Sultan'a, Meşihata, Şeyhülislamlığa bağlı medreseleri ıslah etme gaye-siyle hazırlanmış bir program iken 1921 nizamuarnesi TBMM'ye, Mustafa Kemal'e, Şer'iye Vekaleti'ne, Şer'iye Vekiline bağlı medreseleri ıslah gaye-sinin neticesidir. Bu sebeple 1914 İstanbul medreselerini merkeze alırken · 1921 bunun dıŞında kalan taşra medreselerini merkeze almıştır. Neticede her ikisi de farklı merkezlerden ortaya çıkmış olmalarına rağmen medre-seleri, müderrisleri, talebeleri, cj.ersleri ve medreseyle ilgili diğer unsurları ıslah etme gayesiyle birer ıslah programı hazırlamışlardır. Nihai noktada her iki nizamuameyi ortaya çıkaran kişi ve kurumlar farklı olsa da her iki-sinin uygulanması sırasında benzer problemlerle karşı karşıya kalınmışhr. Zira derslerin istenilen düzeyde yapılamaması, hoca kadrosunun yetersiz-liği, talebelere ihtiyaçları ruspetinde maaş tahsis edilememesi, medresenin ve medreseillerin ihtiyaçlarırun karşılanamaması gibi hususlar 1914 ve 1921 Nizamn~elerinin uygulanmasında karşılaşılan ortak zorlu:klardır. 1914 Nizamnamesi özellikle İstanbul medreselerini bir teşkilat etrafında top-larken 1921 Nizamuarnesi bu halkarun dışında kalan taşra medreselerinin ıslahı yolunda faaliyette bulunmuştur.


1914 Islah-ı Med/iris ve 1921 Med/iris-i İlmiye Niznmmimesi · 519

KAYNAKÇA

Nizamnameler Medaris-i İlmiye Nizanmamesi: 16 Safer 1328/27Şubat 1910. Diishır. Tertib-i sam ll:

127-138. (Takvim-i Vekiiyi ile Neşr ve İlanı: Cumadelahire 1328/31 Mayıs 1326, nr. 554.)

Medaris-i İlmiye Nizamııamesi'ııe Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Mediirisi Nizamna-mesi. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1326, 6 s.

Islah-ı Medaris Nizamnilmesi: is Eylül1330/10 Zilkade 1332. Diishır. Tertib-i sam, VI: 1325-1330. (Takvim-iVekılyi ile Neşr ve ilanı: 20-Zilk.ade 1332/27 Eylül1330, nr. 1921.)

Islah-ı Medilris Niznmnamesinin Esbab-ı Miicibe Lllyilıası. Ceride-i İlmiye Islah-ı Meda-rise Dair Nüsha-i Fevkalade. 20 Zilkade 1332/27 Eylül1330: 243-383.

Diirülhililfeti'l-Aliyye Medresesi, Nizilmnilme, Ders Cedveli, Suret-i Tedris ve Kitablar. Tali-matııilme. Matbaa-i Aluned Kantil 1330-1333. 35 s.

Med/iris-i İlnıiye Hakkında Kmıım: 2 Nisan 1333/10 Cumadelahire 1335. Diishır. Ter-tib-i sam IX. İstanbul: Ev kM Matbaası, 1928: 598-600.

Dilriillıililfeti'l-Aliyye Medresesi'yle Taşra Medilrisi Hakkıı1da Nizaıımiime. Diistıır. Ter-tib-i sani IX. İstanbul: EvkafMatbaası.1928: 745-752.

Dan"illıiliifeti'l-Aliyı;e Medresesi Ders Programlarıyla Miiderrisln Kadrosu Medilris Kanu-mı ve Nizamnilnıesi. Ş~hzadebaşı: EvkM-ı İsiantiye Matbaası, 1338-1340: 19-21.

Medilris-i İlnıiye Nizamnlimesi: 8 Mayıs 1337/30 Şabah 1339. Sebililrreşad. 12 Ramazan 1339/12 Mayıs 1337, 19,481: 135-136.

Diiriillıililfeti'l-Aliyye Medresesi Ders Programlar ile Miiderrisin Kadrosu ve Medilris Kn-nwm ve Nizmnniimesi. İstanbul: ~vkM Matbaası, 133~ 1340. 30+ 13 s. 3.

Danilhiliife Medreseleri Ders Cetvelleri ve Miifredat Programı. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükiimeti Umfu-ı Şer'iyye Vekaleti Tedrisat Müdiriyet-i Umumiyesi. Ankara: Öğüd Matbaası, 1339/1923, 118+2 s .

. Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Al{ Evrak Odası (BEO}, 3714/278528;

3743/28068;3828/287097;3902/292646.

Kitap, Tez ve Makaleler Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergah Yayınlan, 1983.

Beyanu'l-hak, 5 Cemaziyelahir 1328/31 Mayıs 1326, ill, 64,. 1285-1288; 12 Cemazi-yelahir 1328/7 H~an 1326; ll, 65, .1300-1304.

Bulut, Mehmet. "Birinci ve İkinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde Din Eği'timi Din Hizmetleri ve Dini Yayın Konulannda Yapılan Müzakereler Üzerine Bir Araştırma". Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.

Erdoğru, Mehmet Akif. "İstanbul Medreseleri ve Milli Mücadele (1914-24)." Üçün-cü Uluslararası Atatürk Sempozyumu 3-6 Ekim 1995- Gazi Mağıısa K11zey Kıbrıs ·


Türk Cumhuriyeti ll (1998): 625-638. Güldöşüxen, Arzu. "Bilinmeyen Bir Medrese Islahatı Metni: Viidan Faik Efeneli ve

Islah Risalesi." Divan 16/31 (2011/2): 201-220.

Öcal, Mustafa. "Osmanlı Devletinin Son Döneminde Gerçekleştirilen Medrese Isia-haUan Üzerine Bir Değerlencİirm~." Medrese Gelenegi ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Seınpozyum 5-7 Ekim Muş Alparslan Üniversitesi (2013): 87-150.

Sankaya, Yaşar. Medreseler ve Modernleşme. İstanbul: İz Yayınalık, 1997. Tutsak, Sacliye. "Milli Mücadele Yıllannda Ankara Hükümeti'nin İlıniye Medresele-

rini Canianelırma Çabası." Afı;on Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi IV /2 (2003}: 11-30.

Uyaruk, Ercan ve Çam, İrfan Davul "ll. Meşrutiyet Dönemi'nde Medreselerde Is-lahat Tartışmalan". Ankara Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi XI..ill/2 (1949): 247-259.

Yazıo, Nesimi. "Osmanlılann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler". Diya11et Dergisi 2714 (1991 ): 55-123.

__,"Islah-ı Medaris Öncesi Karahisar-ı Saltib'de Medreseler". 3. Afı;onkarnhisar A~nşhmınlar Sempozyıımıı Bildirileri 22-24 Ekim 1993 Afı;onknrahisar: 43-52.

___ /'Son Dönem Ayaş Medreseleri İle İlgili Bir Değerlendirme". Tqrihte Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaşi Sempozyumu Ayaş 2-4 Temmuz 1993 (1993): 129-142.

__,"Kayseri Medaris-i İlıniye Karar Defteri Üzerine Bazı Düşünceler". II Kııyseri ve Yöresi Tarih Seınpozıjunııı Bildirileri (16-17 Nisan 1998) (1988): 461-469.

__,"Osmanlı Son Dönemi Taşra Medreseleri Üzerine Bazı Düşünceler". Osmanlı Dünyasında Bilim ve Egitim Milletlerarası Kongre Tebli[leri İstanbul12-15 Nisan 1999 (2001): 581-599.

Zengin, Zeki Salih. II. MeşnıtiyeHe Medreseler ve Din Egitimi. Ankara: Akçağ Yayınlan, 2002.

---'"ll. Meşrutiyet Döneminde Osmanlılarda Medreselerin Islah Çalışmalan (Teşkilat ve Ders Programlan." Diyanet İlmi Dergi 34/2 (1998): 43-52.

---'"Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet Başlarında Türkiye' de Medreseler ve Din Eğitimi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XI..ill/2 (2002): 277-313.

---'"Kurtuluş Savaşı Döneminde Medrese Öğretiıİı. Programlan ve Ders İçeriklerinin Düzenlenmesi Çalışmalan". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLIV /1 (2003): 187-226. .

Documents

Osmanlı Medreseleriisamveri.org/pdfdrg/D277808/2019/2019_GULDOSURENA.pdf · 2019. 10. 24. · Medaris-i İlıniye Nizamnamesine Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Me dansi Nizanınarnesi