Doç.Dr. Cemal ELÝTAÞ Prof.Dr. Oktay GÜVEMLÝ

Yrd.Doç.Dr. Oðuzhan AYDEMÝR Doç.Dr. Mehmet ERKAN

Uzman Tarihçi Uður ÖZCAN Öðr.Grv.Dr. Mustafa OÐUZ

OSMANLI ÝMPARATORLUÐU'NDA500 YIL BOYUNCA KULLANILAN

MUHASEBE YÖNTEMÝ: MERDÝVEN YÖNTEMÝ

Ankara, 2008

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA 500 YIL BOYUNCA KULLANILAN

MUHASEBE YÖNTEMİ: MERDİVEN YÖNTEMİ

Yazarlar:

Doç.Dr. Cemal ELİTAŞ Prof.Dr. Oktay GÜVEMLİ

Yrd.Doç.Dr. Oğuzhan AYDEMİR Doç.Dr. Mehmet ERKAN

Uzman Tarihçi Uğur ÖZCAN Öğr.Grv.Dr. Mustafa OĞUZ

Bu proje TÜRKİYE BİLİMSEL VE TEKNOLOJİK ARAŞTIRMA KURUMU (TÜBİTAK)’nun Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Grubu Başkanlığı tarafından 105 K 160 nolu kod ve “Osmanlı İmparatorluğu’nda 500 Yıl Boyunca Kullanılan Muhasebe Yöntemi: Merdiven Yöntemi” başlığı ile 01 Mayıs 2006 – 01 Mayıs 2008 tarihleri arasında finanse edilerek desteklenmiştir.

T.C. MALİYE BAKANLIĞI

Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No:2008/377

www.maliye.gov.tr

e-maliye@maliye .gov.tr

Her hakkı Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı’na aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

ISBN: 978–975–8195–16–9

1000 Adet Nisan, 2008

Tasarım: İvme Tel: 0312 230 67 01

Baskı: Ümit Ofset Matbaacılık

Tel: 0312 384 26 27

iii

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN 85. YILINA ARMAĞANDIR.

iv

v

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ............................................................... 1 BÖLÜM I

ABBASİ VE İLHANLI DEVLETİ’NDE MUHASEBE YÖNTEMİ GİRİŞ ................................................................. 5 1. GENEL OLARAK SAYI KURALLARI .................. 6

10. Birler ....................................................... 6

11. Onlar ....................................................... 6

12. Yüzler ...................................................... 7

13. Binler ....................................................... 7

14. Örnek Sayılar ve Gösterimleri ................... 7

2- ABBASİLER’DE MUHASEBE UYGULAMALARI .. 8 20. Genel Açıklama ........................................ 8

21. Abbasiler’de Siyakat Yazı Sistemi ............. 8

22. Abbasiler’de Muhasebe Defterlerinde Kurallar ve İşaretler ................................ 11

23. Abbasiler’de Siyasi Yapı ............................ 14

24. Abbasiler’de İktisadi ve Mali Yapı .............. 19

240. Muhasebe Uygulamalarını Etkileyen Alt Yapı ......................................... 23

241. Abbasi Devleti Döneminde Vergiler..32

25. Abbasiler’de Muhasebe Kayıtları ............... 46

250. Abbasi Devleti Muhasebe Kayıt Örneği-1 ........................................ 55

251. Abbasi Devleti Muhasebe Kayıt Örneği-2 ........................................ 76

vi

3. İLHANLILAR’DA MUHASEBE UYGULAMALARI . 91 30. Genel Açıklama ........................................ 91

31. İlhanlılar’da Siyakat Yazı Sistemi .............. 92

32. İlhanlılar’da Muhasebe Defterlerinde Kurallar ve İşaretler ................................ 100

33. İlhanlılar’da Siyasi Yapı ............................ 104

34. İlhanlılar’da Devlet Teşkilatı ..................... 108

35. İlhanlılar’da İktisadi Yapı .......................... 115

36. İlhanlılar’da Mali Yapı .............................. 117

360. İlhanlılar’da Mali Durum ve Devlet Bütçesi .......................................... 120

361. İlhanlılar’da Para ........................... 121

362. İlhanlılar’da Vergiler ...................... 122

363. İlhanlılar’da Gazan Han Dönemi ve Islahatları ...................................... 124

37. İlhanlılar’da Muhasebe Öğreti Eserleri ...... 129

38. İlhanlılar’da Muhasebe Kayıtları ............... 132

380. İlhanlılar Muhasebe Kayıt Örneği-1.133

381. İlhanlılar Muhasebe Kayıt Örneği-2.139

382. İlhanlılar Muhasebe Kayıt Örneği-3.146

4. MERDİVEN YÖNTEMİ’NİN DOĞUŞU ................. 180 40. Genel Açıklama ........................................ 180

41. Merdiven Yönteminin Temel Özellikleri ..... 182

KAYNAKÇA ......................................................... 183

vii

BÖLÜM II OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MERDİVEN YÖNTEMİ

GİRİŞ ................................................................. 189 1. OSMANLI İMPARATORLUĞU KURULUŞ DÖNEMİ.191

10. Genel Açıklama ......................................... 191

11. Kuruluş Döneminde Siyasi Yapı ............... 209

12. Kuruluş Döneminde İktisadi Yapı ............. 216

13. Kuruluş Döneminde Mali Yapı .................. 219

14. Osmanlı İmparatorluğu Dönemine Ait Örnekler Hakkında Açıklama ..................... 234

15. Kuruluş Dönemine Ait Muhasebe Kayıt Örnekleri ................................................... 243

150. Cizye Muhasebesi Kalemi Defter Kataloğu (628) ............................... 244

151. Haremeyn Muhasebesi Kalemi Defter Kataloğu (614) ............................... 246

152. Büyük Ruznamçe Kalemi Defteri

Kataloğu (627) ............................... 247

153. Başmuhasebe Kalemi Defteri

Kataloğu (596-612) ........................ 248

154. Anadolu Muhasebesi Kalemi Defteri Kataloğu (629) ............................... 250

155. Maden Mukataası Kalemi Defteri

Kataloğu (622) ............................... 250

156. Kuruluş Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği ........................................... 251

viii

2. OSMANLI İMPARATORLUĞU YÜKSELME DÖNEMİ ............................................................. 313

20. Genel Açıklama ........................................ 313

21. Yükselme Döneminde Siyasi Yapı ............. 315

22. Yükselme Döneminde İktisadi Yapı ........... 323

23. Yükselme Döneminde Mali Yapı ................ 333

230. Defterdar ...................................... 334

231. Eyalet Defterdarlıkları ................... 336

232. Osmanlı Devleti Hazineleri ............ 337

2320. İç Hazine ............................. 337

2321. Dış Hazine (Birun Hazinesi-

Miri Hazine) ......................... 339

233. Miri Hazine Daireleri ..................... 342

2330. XVI. Yüzyılın Ortalarında

Maliye Kalemleri ................ 343

2331. Birinci Ve İkinci Ruznâme

Daireleri (Kalemleri) ........... 343

2332. RumeIimuhasebesi (Dairesi ) Kalemi ............................... 344

2333. Anadolu Muhasebe Dairesi Kalemi ............................... 344

234. Darb-Hâne Hümayun .................... 345

235. Hazine Gelirleri ............................. 345

236. Vergilerin Toplanması ve Tahsisi ... 351

237. Maliye İle İlgili Bazı Kavramlar ...... 353

238. Bütçe ............................................ 356

24. Yükselme Dönemine Ait Muhasebe Kayıt Örnekleri ................................................ 358

ix

240. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-1 ........................................ 367

241. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-2 ........................................ 420

242. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-3 ........................................ 437

243. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-4 ........................................ 452

244. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-5 ........................................ 462

3. TANZİMATA KADAR OSMANLI İMPARATORLUĞU (1579-1839) ........................... 473

30. Genel Açıklama ........................................ 473

31. Tanzimata Kadar Olan Dönemde Siyasi Yapı ........................................................ 475

32. Tanzimata Kadar Olan Dönemde İktisadi Yapı ........................................................ 488

33. Tanzimata Kadar Olan Dönemde Mali Yapı ........................................................ 493

34. Tanzimata Kadar Olan Döneme Ait Muhasebe Kayıt Örnekleri ....................... 502

340. Tanzimata Kadar Olan Döneme Ait Muhasebe Kayıt Örneği-1 ......... 510

341. Tanzimata Kadar Olan Döneme Ait Muhasebe Kayıt Örneği-2 .............. 531

4. TANZİMAT SONRASI – CUMHURİYETE KADAR OSMANLI İMPARATORLUĞU ............................... 554

40. Genel Açıklama ........................................ 554

41. Tanzimat Sonrası – Cumhuriyete Kadar Olan Dönemde Siyasi Yapı ...................... 556

42. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan Dönemde İktisadi Yapı .................... 559

x

43. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan Dönemde Mali Yapı ......................... 563

44. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örnekleri ................................................ 567

440. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örneği-1 .............. 571

441. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örneği-2 .............. 600

442. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örneği-3 .............. 620

KAYNAKÇA ......................................................... 662

xi

BÖLÜM III GENEL DEĞERLENDİRME

GİRİŞ ................................................................. 671 1. MERDİVEN YÖNTEMİNİ KULLANMIŞ OLAN

DEVLETLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ ............. 676 2. ABBASİ DEVLETİ’NDE (750–1258) MERDİVEN

YÖNTEMİNİN İLK UYGULAMALARI ................. 688 20. Siyasi Gelişmeler ve Siyasi Yapı ................ 688

21. Abbasilerde İdari Yapı .............................. 691

22. Abbasilerde Maliye Teşkilatı ve Vergiler .... 693

23. Abbasilerde Devletin Giderleri .................. 702

24. Merdiven Yönteminin Bilinen İlk Örneği ... 704

3. İLHANLI DEVLETİ’NDE MERDİVEN YÖNTEMİ VE GELİŞME SÜRECİ ..................................... 715

4. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MERDİVEN YÖNTEMİ ..................................... 722

40. Merdiven Yönteminin Osmanlılara Geçiş Süreci: Osmanlı – İlhanlı İlişkileri ........... 722

41. Osmanlı İmparatorluğu Devlet Teşkilatı ve Mali Yönetimi: Genel Bakış ..................... 728

42. Merdiven Yönteminin Osmanlılar Tarafından Geliştirilmesi ......................... 731

43. Günümüz Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlke ve Kuralları İle Bir Kıyaslama: Merdiven Yöntemi ................................... 737

5. SONUÇ ........................................................... 754 KAYNAKÇA ......................................................... 760 ÖZGEÇMİŞLER ................................................... 762

xii

1

ÖNSÖZ Kayıt biçimi, yukardan aşağıya doğru, ana tutar ve bu

tutarı oluşturan ayrıntıları kapsadığı için Merdiven Yöntemi

denilen bu muhasebe kayıt yöntemi, dünyada bilinen en

uzun ömürlü kayıt tekniklerinden birisidir. Bilinen ilk

örnekleri 8. yüzyılın ikinci yarısına aittir. Abbasi Devleti’nde

doğmuş, 13. yüzyılın ortalarında İlhanlılara geçmiş, çok

açık olmamakla beraber Selçuklar tarafından kullanılmış,

ama daha belirgin olarak bilindiği üzere 14. yüzyılda

İlhanlılardan alınan yöntem 19. yüzyıl sonlarına kadar

Osmanlılar tarafından kullanılmıştır. Yöntemin bilinen

ömrü 1100 yıl dolayındadır. Bu üç devletin, yani

Abbasilerin, İlhanlıların ve Osmanlıların alfabe ve dil

yakınlıkları, İslami geleneklerin egemen olduğu kültürel

yapı, devlet yapısı ve yönetimi, ekonomik yapı ve ticaret

alışkanlıkları, devlet gelir ve giderleri benzer olduğu için

ayni muhasebe yöntemi çağın değişen koşullarına göre

yenilenerek gelişme göstermiş ve yaşamını sürdürmüştür.

Yöntemin kullanım alanı devlet muhasebesi olmuştur. Yani

yöntem, bir devlet muhasebesi olarak doğmuş, gelişmiştir.

Orta Doğunun devletçi yapısı yöntemin devlet muhasebesi

olarak doğması ve gelişmesine olanak sağlamıştır.

14. Yüzyıl boyunca İlhanlı Devletinde yöntemi tanıtıcı

ve öğretici dört kitap bugünlere kadar gelmiştir. Bu dört

kitabın yayınlandığı yıllarda, bugün küreselleşmesini

2

tamamlamış olan çift yanlı kayıt yönteminin ilk örnekleri

ortaya çıkıyordu. Çift yanlı kayıt yöntemi, henüz yedi yüz

yıllıktır; merdiven yönteminin yaşadığı ömür süresine göre

genç bir yöntemdir. Çift yanlı kayıt yöntemi kapitalist

ekonominin yarattığı bir yöntemdir. Merdiven yöntemi ise,

devletçiliğin egemen olduğu bir ekonomik yapının yarattığı

ve geliştirdiği bir yöntem olma özelliğini taşır.

Merdiven yönteminde bir normal yazının ve bir de

noktasız yazının (siyakat) kullanıldığı bilinmektedir. Bunun

iki nedeni olduğu tespit edilebilmiştir. Bunlardan birisi,

muhasebe kayıtları, hazine ile ilgili olarak devletin sır

niteliğini taşıdığı için okunması zor olan bu yazının

kullanılmış olmasıdır. İkincisi de, muhasebede az yere çok

yazı yazılması zorunluluğu nedeni ile Arap harflerinde altta

ve üstteki noktaların, yukarda ve aşağıdaki satırlardaki

sözcüklere ait olma ihtimalinin ortadan kaldırılması

ihtiyacıdır. Siyakat ile kayıtlarda sayıların Arap rakamları

ya da yazı ile yazıldıkları da görülmektedir. Bu da sayıların

okunmasını önlemek isteğinden ve rakamlarda değişiklik

yapma ihtimalinin kaldırılması arzusundan ileri gelmiş olsa

gerektir.

Yöntem, asırlar boyu gelişen ve değişen koşullara göre

kendini yenilemiştir. Kullanım yerleri genişlemiştir. Yöntem

iç ve dış denetime, muhafazakarlığa, gizliliğe ve özellikle

raporlamaya her zaman önem veren bir çizgide kalmıştır.

3

Raporlamadaki açıklık ve anlaşılır olma özellikleri yöntemin

uzun ömürlü olmasının başta gelen nedenleridir.

Özellikle Osmanlı’da muhasebecilerin yetişmeleri

uygulamaya dayanır, tüm muhasebe eğitimi uygulama

içinde alınır. Buna yazı yazma, deyimleri öğrenme, hesap

bilgisi de dahildir. Daha sonra, çeşitli muhasebe

bölümlerinde defter tutma, bölümler arası bilgi aktarma,

arşivleme çalışmaları gelir. Muhasebeci başka bir mesleğe

geçmez ve 35-40 yıl mesleği yapar. Maliye Bakanı olan, Baş

Defterdar hemen hemen her zaman muhasebe

uygulamalarının içinden yetişmiş bir kişidir. Meslekte

dürüstlük, çalışkanlık, ast – üst ilişkilerinde sevgi ve saygı

esastır. Devletin varlıklarını korumak, çıkarlarına zarar

gelmesine fırsat vermemek onun her zaman onuru ve başta

gelen görevi olmuştur. Yukarda adı geçen devletlerde ve

özellikle Osmanlı’da muhasebeciliğin her zaman saygın bir

meslek konumunda kalmasının nedenleri bunlardır.

Merdiven yöntemi ile ilgili araştırmalar henüz

başlangıç aşamasındadır. Türkiye’nin, 20 – 24 Temmuz

2008 tarihlerinde yapılmak üzere 12. Dünya Muhasebe

Tarihçileri Kongresi’ni üstlendiği 2004 yılından bu yana,

Türk delegasyonu, dünyada yirmi dolayında uluslararası

kongre ve konferansa katılmış ve bu etkinliklere çoğunluğu

merdiven yönetiminin tanıtımına dönük elli dolayında

bildiri vermiştir. Bu etkinliklerin ayni hızla devam etmesi

4

yöntemin çeşitli açılardan tanıtımına büyük katkı

sağlayacaktır.

Bu eser Merdiven Yöntemini tanıtıcı ilk kitap olma

özelliğini taşımaktadır. Yani bir ilktir. Hazırlayıcılar

arasında benim adımın da yer aldığı görülmekte ise de, bazı

konularda danışmanlık yapmaktan öte fazla bir katkım

olmadığını belirtmem gerekiyor. Kitabın, hemen hemen

bütünü ile, Öğr. Gör. Dr. Mustafa Oğuz’un siyakat yazısı ve

Osmanlıca bilgisine dayalı olarak, Doç. Dr. Mehmet Erkan,

Doç. Dr. Cemal Elitaş, Yard. Doç. Dr. Oğuzhan Aydemir’in

ve Uğur Özcan’ın büyük çabaları ve emekleri ile

hazırlandığını biliyorum. Ve onları bu ülkenin kayıt

kültürünün tanınmasına yaptıkları bu önemli katkıdan

dolayı kutluyorum. Merdiven yöntemi ile ilgili bu

araştırmaların devam etmesini diliyorum. Ayrıca kitabın

basımı için sağladığı destekten dolayı Maliye Bakanlığı

nezdinde Doç.Dr. Ahmet Kesik’e teşekkür ederim.

Prof. Dr. Oktay Güvemli

12.Dünya Muhasebe Tarihçileri Kongresi Başkanı

5

BÖLÜM I

ABBASİ VE İLHANLI DEVLETİ’NDE MUHASEBE YÖNTEMİ

GİRİŞ

Çalışma üç temel bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde

hem Abbasiler Devleti, hemde İlhanlılar Devletindeki

muhasebe uygulamalarında kullanılan “siyakat” yazısı ve

rakamları ile muhasebe uygulamalarının içerisinde geçen

terminoloji tanıtılarak, muhasebe defterlerinde yer alan

kurallar ve işaretlere yer verilmiştir. Bundan amaç,

çalışmanın ilerleyen bölümlerinde muhasebe uygulamaları

için verilen örneklerin anlaşılabilirliğinin artırılması veya

sağlanmasıdır. Ayrıca çalışmada, bu devletlerin siyasi,

iktisadi ve mali yapıları incelenmiş, muhasebe uygulamaları

örneklerle ortaya konmuştur.

Çalışmanın ikinci bölümünde Osmanlı Devleti

açısından siyasi, iktisadi, mali ve muhasebe hayatına ilişkin

değerlendirmelere ve örnek muhasebe kayıtlarına yer

verilmiştir. Bu bağlamda, Osmanlı Devleti dört döneme

ayrılarak incelenmiştir. Bunlar;

- Kuruluş Dönemi,

- Yükselme Dönemi,

- Yükselme Döneminin sonu ile Tanzimat arası,

- Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar olan dönemdir.

6

Çalışmanın üçüncü bölümünde ise çalışma hakkında

genel değerlendirme yapılarak bulgular özetlenmiştir.

1. GENEL OLARAK SAYI KURALLARI

Burada merdiven yönteminde kullanılan sayılar ve bunların

yazılışlarından bahsedilecektir.

Önce birler anlatılmakta, sonra bu rakamların üstüne

sıfır denilen yuvarlak halka koyulmak sureti ile onlar

olacağı zikredilmekte ve daha sonra da yüzler ve binler

hakkında kısaca bilgi verilmektedir. Bu bölüm, Abbasiler,

İlhanlılar ve Osmanlı Devletlerinin muhasebesindeki ortak

konu olduğundan her dönem için ayrı ayrı ele

alınmayacaktır.

10. Birler

Sıfırdan dokuza kadar olan sayılar birler olarak kabul

edilmektedir. Görünümleri ve modern karşılıkları Tablo

1’deki gibidir.

Tablo 1. Birler’in Arapça Gösterimi

11. Onlar

10’dan 99’a kadar olan sayılar onlar olarak kabul

edilmektedir. Mevcut gösterimi Tablo 2’deki gibidir.

7

Tablo 2. Onlar’ın Arapça Gösterimi

12. Yüzler

100’den 999’a kadar olan sayılar yüzler olarak kabul

edilmektedir. Yüzler’in gösterimi Tablo 3’deki gibidir.

Tablo 3. Yüzler’in Arapça Gösterimi

13. Binler

1000’den 9999’a kadar olan sayılar binler olarak kabul

edilmektedir. Binler’in gösterimi ise Tablo 4’de olduğu

gibidir.

Tablo 4. Binler’in Arapça Gösterimi

14. Örnek Sayılar ve Gösterimleri

Burada bazı örnek sayıların Arapça karakterler ve modern

karşılıkları itibariyle nasıl yazıldıklarına yer verilmektedir.

8

2- ABBASİLER’DE MUHASEBE UYGULAMALARI

20. Genel Açıklama

Orta Doğu'da ilk İslam Devletinin Hazret-i Muhammed’in

milâdi 622 yılında Mekke’den Medine’ye hicreti ile

kurulduğu kabul edilir. Bu tarih aynı zamanda Hicri

takviminin de başlangıcıdır.Hazret-i Muhammed’in milâdi

632 (Hicri 11) yılında vefatından sonra, Hulefâ-yı Râşidin

başka bir ifade ile dört Halife dönemi başlar. Hz. Ebubekir,

Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali dört halife döneminin

halifeleridir. 632 - 661 (Hicri 11-40) yılları arasında halifelik

yapmışlardır. Dört Halife döneminden sonra Emevi

Devletinin kurulduğu görülmektedir. Emeviler’in

egemenlikleri 661-750 (Hicri 41-132) yılları arasında

sürmüştür. Emeviler döneminde Orta Doğu İslam devletinin

sınırları genişlemiştir. Emeviler’den sonra da Abbasi

Hanedanı'nın egemenliği başlamıştır.

21. Abbasiler’de Siyakat Yazı Sistemi

Divan rakamlarının icat tarihi ile ilgili kesin bir kaynak

yoktur. Fakat, hicretin ilk yıllarından itibaren Araplar

tarafından İrandan alınan muhasebe ve defter tutma usulu

divan rakamlarının icadına yol açmıştır. “Divan” usulünün

Araplar tarafından kabul edilmesinin ardından yaklaşık 50

yıl kadar defterler Pehlevice yani İran dilinde, Suriye

dolaylarında Rumca, Mısır’da Kıptice yazılıyordu. Emeviler

9

dönemindeki “ırk üstünlüğüne” ve Arap milliyetçiliğine

dayanan yönetim anlayışları nedeniyle Arap uzmanlar

yetiştirilmiş ve ortak dil Arapça olmuştur. Zira Emevi

hükümdarlarından Abdülmelik bin Mervan’ın emriyle

M.700’de defterler yabancı diller yerine Arapça tutulmaya

başlanmıştır. Emevi devletine ait söz konusu bu belgeler

“Cemâcim Vak’asında” tamamen yok olmuştur1.

Siyakat yazısının ilk olarak Abbasiler zamanında

Irakta kullanıldığı sanılmaktadır. Abbasiler tarafından icat

edildiği iddia edilmektedir. Anadolu’ya da Selçuklu devleti

zamanında İran yoluyla girmiştir2. Diğer bir görüşe göre ise,

Menşeinin İran olduğu iddia edilen siyakat yazısı Abbasilere

İrandan geçmiştir. Selahaddin Elker, Avusturyalı Von

Kremer’in divan rakamlarının kullanıldığı Abbasi devletinin

gelirlerini gösteren bir belgeyi yayınladığını hatırlatarak

Abbasi halifelerinden el-Muktedir Billah Cafer’in veziri Ali

bin İsa tarafından yazılan belgenin divan rakamlarının

tarihi bakımından öneme haiz olduğunu belirtmektedir.

Abbasiler dönemine ait Milâdi 918 (Hicri 306) yılına kadar

giden Von Kremer’in yayınladığı bu evrak3 büyük bir

ihtimalle en eski vesikadır. Nitekim Fekete de siyakat

1 Selahattin Ekler, Divan Rakamları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1953, s.17. 2 Dündar Günday, Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Özellikleri Ve Divan Rakamları, TTK, Ankara, 1989, s. 1. 3 Söz konusu belge A. von Kremer, Uberdas Einnahmebudget Abbasiden Reiches, von Jahre 306 H. (918-919), s. 306-318.

10

rakamlarının bütün orta doğuda Abbasi devletinden beri

mali işlerde kullanıldığını belirtmektedir4.

Abbasilerde siyakat yazısını gösteren daha eski bir

vesika henüz bulunamamıştır. Bunun en büyük

nedenlerinden birisi de şüphesiz ki Emevi Devleti’nin yıkılıp

yerine Abbasilerin geçmesi sürecinde yaşanan savaşlar

sırasında, devletin vergi ve tapu kayıtlarını içeren sicil

kayıtlarının kaybolmasıdır. Vergi nispetleri, toprak kayıtları

ve nüfus bilgileri gibi maliyeye temel teşkil edecek belgelerin

imha edilmesi, mali sistemi tamamen “kontrolden

çıkartmıştır”5.

Bununla da kalmamış Abbasiler’in maliye ve

muhasebe evrakını ihtiva eden defterhanelerin halife Emin

ile kardeşi Me’mun arasındaki mücadele sırasında

tamamen yanması büyük bir boşluk oluşturmuştur6.

Ortaçağ ortadoğusunda kurulan İslam devletleri, Osmanlı

devletini hariç tutarsak, yıkılmış, beraberinde arşivleri de

tahrip edilmiştir. Bu noktada işimize yarayacak özellikle

4 Said Öztürk, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Ve Tarihi Gelişimi, OSAV, İstanbul, 1996, s. 25. 5 Mustafa Demirci, “Abbasiler Devrinde Yukarı Mezapotamyada (Cezîre) Köylü Hareketleri” Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Temmuz 2006, S. 29, Maestro Yayıncılık, İstanbul, 2006, s. 3-4. 6 Selahaddin Elker a.g.e., s.20-21, ayrıca bkz. Corci Zeydan; İslam Medeniyeti Tarihi, Cilt II. Çev: Zeki Megâmiz, Üç Dal Neşriyat, İstanbul, 1966, s.120; Said Öztürk, a.g.e., s. 25.

11

Abbasiler dönemiyle ilgili herhangi bir muhasebe öğreti

eseri kalmamıştır7.

Bununla birlikte, siyâkat rakamlarının devlet

muhasebesinde kullanıldığı açıktır.

22. Abbasiler’de Muhasebe Defterlerinde Kurallar

ve İşaretler

Harfle Başlaması: Bu bir başlangıç ifadesidir. İlhanlılar’da

ve Osmanlılar’da da kullanılması bize Abbasiler ile benzeşen

hususların olduğunun sinyallerini vermektedir. Abbasi

devletinde Milâdi 918 (Hicri 306) yılında Halife olan

Muktedir’in veziri Ali bin İsa tarafından düzenlenmiş olan

vâridat cetvelinin ilk sayfası harf______________________

kelimesi ile başlamaktadır8.

Yekün: Toplam anlamına gelir. Yapılan kayıtlar toplanır ve

toplam yazılır.

Muhasebe kayıtları defterlere yazılırdı. Abbasiler

horasanda askerlerin maaş listesini içeren belgelere “defter”

demiştir. Diğer bir ismi de “cerîde”dir. Defterler

7 Ömer Abdullah Zaid, “Accounting Systems And Recording Procedures İn The Early İslamic State” The Accounting Historians Journal, December, 2004. 8 A. Von Kramer, “Einnahmebudget des Abbasiden Reiches” adlı kitaptan naklen Corci Zeydan, Medeniyet-i İslamiyye Tarihi, Tercüme: Zeki Megamiz, İkdam Matbaası, İstanbul-1329 (1913), s. 120.

12

kullanılmadan önce kayıt altına alınırdı. Sultanın mührüyle

mühürlenerek kayıt altına alınması bir zorunluluktu.

İbni Haldun’un İslam devlet yapılarıyla ilgili verdiği

bilgiler içerisinde muhasebe yapısıyla alakalı bilgilerde

bulunmaktadır. Abbasi devletindeki muhasebe sistemi

hakkında gelişmelere şahit olmuştur. İbni Haldun,

muhasebeyi tutan katiplerin defteri devam ettirerek defterin

sonuna ismini ve imzasını attığını ve bunu sultanın

mührüyle mühürlediğini, mühür’ün ise genelde defterin

köşesinde bir delik açtığını ifade etmiştir. Buna ek olarak

defterler kullanılmadan önce sayfaları numaralandırılırdı9.

Bahreyn Üniversitesi’nden Ömer Abdullah Zaid, bir

makalesinde10 Mahmood Al-Mursy Lasheen’in eserinden11,

Abbasiler dönemine ait “kayıt prosödürlerini” gösteren

detaylar aktarmaktadır. Buna göre;

1. Her hangi bir girdi-çıktı olduysa hemen kaydedilir.

9 Ömer Abdullah Zaid, “Were İslamic Records Precursors To Accounting Books Based On The İtalian Method?” The Accounting Historians Journal, Vol.27, No.1 2000, s. 73-90, ProQuest Information and Learning Company, http://calbars.findarticles.com/p/articles/mi_qa3657/is_200006/ai_n8887031/print, e.t. 03.10.2006. 10 Ömer Abdullah Zaid, “Accounting Systems And Recording Procedures İn The Early İslamic State”, The Accounting Historians Journal, Dec. 2004, ProQuest Information and Learning Company, http://www.ief-trisakti.or.id/ac_sys.php e.t. 03.10.2006. 11 Bu Eser “ At-Tandheem Al-Muhasaby Lil-Amwal Al-Ammah Fil-İslam”, MA. Thesis, Faculty of Commerce, Al-Azhar University.

13

2. Bu girdi ve çıktılar cinsine göre sınıflandırılır. Benzer

ve aynı türden mallar bir hesap altında toplanır, ve

kaydedilir.

3. Makbuz, alındı, sayfanın sağ tarafına kaydedilir ki

makbuzun kaynağı açıkça tanınsın ve bilinsin.

4. Ödemeler yeterli bir açıklamayla birlikte sayfanın sol

tarafında kaydedilir.

5. Kaydedilen bilgiler dikkatli bir şekilde açıklanmalıdır.

6. İki girdi arasında hiçbir boşluk bırakılmamalıdır. Eğer

herhangi bir nedenle boşluk bırakıldıysa, bu boşluğa

karşıdan karşıya bir çizgi çekilmelidir. Bu çizgiye

“Attarkeen” terkin denilmektedir. Aksi taktirde

manipülasyon ve yanlış gösterme durumu ortaya

çıkabilir.

7. Tekrar tekrar yazmak, karalamak şekliyle düzeltmek

kesinlikle yasaktır. Eğer kâtip

(accountant/bookkeeper) yanlışlıkla yekünü fazla

gösterdiyse hesabı divana vermek zorundadır.

8. Hesap kapatıldığı zaman, belirli bir işaret koyularak

hesabın kapatıldığı belirtilmeye çalışılır.

9. Benzer hareketlilikler bir ön çalışma defterinde

toplanarak ilgili deftere kaydedilmek üzere postalanır.

14

10. Benzer hareketliliklerin kaydedildiği ön çalışma

defterininin postalama işlemi bağımsız bir kişi

tarafından yapılır.

11. El-Hâsâl diye adlandırılan bilançoda, iki tutar

arasındaki fark çıkarılmalıdır.

12. Aylık yada yıllık rapor hazırlanmalıdır. Bu raporlar

detaylı ve faydalı bilgiler edinmek içindir. Örneğin,

gelen ürünlerin ne oldukları, nereden geldikleri ve ne

şekilde dağıtıldıkları gibi konularda bilgi sağlar.

13. Her mâli yılın sonunda kâtib tarafından rapor

hazırlanarak sorumluluğundaki bütün mallar ve

paralar detaylandırılır.

23. Abbasiler’de Siyasi Yapı

Abbasiler Orta Doğu'da Emeviler'den sonra İslam Devletini

beş yüz yıl boyunca yöneten hanedandır. Egemenlikleri

750-1258 (Hicri 132-656) yılları arasındadır. Hz.

Muhammed’in soyundan gelen hanedana bu nedenle

“hâşîmîler” de denilmektedir. İslam dünyasının liderliğini

Emeviler’den alan Abbasiler, idari, ilmi, siyasi ve askeri

alanlarda çok büyük değişiklikler yapmıştır. Emevi

halifelerinin İslam’ın öngördüğü devlet reisliği yerine Arap

asil sınıfını önde tutan hükümdarlığı getirmeleri ve böylece

cihanşümul İslam devletini içten içe “etnik unsura dayalı

15

bir devlet” haline getirmeleri Arap olmayan kesimi rahatsız

etmişti. Fethedilen yerlerde İslamiyet’i kabul eden ve Arap

olmayan kişilere “mevâli” yani bir nevi köle deniyordu.

“İkinci sınıf” muamelesi görüyorlardı12. Durumdan memnun

olmayan halk gizlilik içinde yürütülen Abbasi lehinde

propaganda ve yer altı faaliyetlerini Horasanlı Ebu Müslim

etrafında topladı13. İhtilal başarıyla gerçekleşti. İhtilali

gerçekleştirenler Emevi hanedanına karşı cephe alan farklı

gruplardı. Ebu’l-Abbas es-Seffâh halife olarak başa geçti.

Abbasilerin iktidara gelmesiyle Emeviler’e mensup olanların

“hunharca” katledilmesi bir oldu14. Araştırmacılar

Emevilerin yerine Abbasilerin geçmesini basit bir hanedan

değişikliği değil, İslam tarihinde bir devrim olarak

nitelendirmektedirler15.

Ebu’l-Abbas hilafet merkezi olarak Suriye’yi değil

Irak’ı tercih etmiş ve merkezi oraya taşımıştır. Ebu Cafer el-

Mansur döneminde Abbasilerin sürekli başkenti olacak olan

Diyarıbağdat’a (medinetüsselam) taşınmıştır. Bu değişiklikle

idarenin “ağırlık merkezi” bir Akdeniz ülkesi olan Suriye’den

sulanabilen geniş vadilere sahip ticaret yollarının

12 Hakkı Dursun Yıldız, “Abbasiler” İA, C. 1, TDVY, İstanbul, 1988, s. 46. 13 Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.3, Çağ Yayınları, İstanbul, 1995, s. 28-29. 14 Hakkı Dursun Yıldız, a.g.m., s. 46. 15 Bernard Lewis, Ortadoğu, Sabah Kitapları, Çev: Mehmet Harmancı, İstanbul, 1995, s.59.

16

merkezinde bulunan Irak’a kaymış oldu. Bu da Bizans

yerine İran’ın tesirini arttırmasına neden olmuştur16.

Abbasiler, en şaşaalı dönemini Harunürreşid Milâdi

786-809 (Hicri 170-194) zamanında yaşamıştı.

Harunürreşid Bizans üzerine düzenlediği seferlerle hem

karada hem de denizde büyük başarılara imza atmıştır.

Milâdi 803 ve 806 yıllarında büyük bir orduyla Bizans

topraklarına girmiş daha sonra Konya Ereğli ve Niğde ele

geçirilmiş ve Bizans İmparatoru Nikephoros hem kendi hem

de oğlu için cizye vermeyi kabul ederek barış istemek

zorunda kalmıştır.

Abbasi Türk ilişkileri Harunürreşid döneminde

başlamıştır. Öyleki saray muhafızlarının bir kısmı

Türklerden oluşmaktaydı. Abbasiler Bizans tehlikesine

karşı Cündikınnesrîn şehrini Avâsım adıyla müstakil bir

bölge haline getirmiştir. Bilindiği gibi Avasım şehri

Türklerden oluşan şehirlerdi17.

Harunürreşid’in 809’da vefat etmesinin ardından kısa

sürede olsa isyanlar çıkmıştı. Kıptilerin isyanı, Bâbek isyanı

gibi büyük isyanlar Harunürreşid’in oğlu Me’mun dönemine

16 Hakkı Dursun Yıldız, a.g.m., s. 46 Bernard Lewis; a.g.e., s. 61. 17 Nahide Bozkurt, “Hârûnürreşîd” İA, C. 16, İstanbul, 1997, TDVY, s. 258-261; Ayrıca bkz. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.3, Çağ Yayınları, İstanbul, 1995, s. 129.

17

rastlar.∗ Müslümanlarla Bizanslılar arasında neredeyse

yirmi beş yıldır süren sükunet Me’mun döneminde

bozulmuştur. Milâdi 830’da (Hicri 215) Bizans’a akınlar

düzenlenmiş ve büyük başarılar elde edilerek Bizans vergiye

bağlanmıştır. Me’mun’un saltanat devri yıpratıcı olaylara

rağmen İslam tarihinin en parlak dönemlerinden birisidir18.

Mu’tasım Milâdi 833 (Hicri 218) zamanında Bizans’a

çok büyük bir sefer düzenlenmiştir. Anadoluya girerek

Ankara üzerinden Afyon önlerine kadar gelen Mu’tasım,

Anadolu’nun en büyük şehirlerinden olan Ammuriyye’yi

(Ankara şehri) zaptetmişti.19

Buna rağmen, Mu’tasım zamanında halifelerin

nüfuzu zayıflamış, eyaletler merkezden bağımsız

davranmaya başlamış ve imparatorluktan kopmaya

başlamışlardır. 945 Yılında Bağdat Büveyhoğulları

tarafından işgal edilince halifelik ehemmiyetini tamamen

kaybetmiş oldu. Bağdadın üzerindeki Büveyhoğulları

baskısını 1055 yılında Selçuklu sultanı Tuğrul bey

kaldıracaktı20.

Moğollar Milâdi 1218 (Hicri 615) yılından itibaren

batıya yönelmişlerdi. Harizmşahlar, İran, Irak gibi devletleri ∗ Örneğin babek isyanı 816 yılında çıkmış ve ancak Mutasım Billah döneminde 838 yılında Babekin öldürülmesiyle bastırılabilmiştir. Nahide Bozkurt, “ Me’mûn” İA, C. 29, TDVY Ankara, 2004, s. 101-104 18 Bozkurt, a.g.m., s. 101-104. 19 Yıldız, a.g.m., s. 36. 20 Meydan Larousse, C. 1. “Abbasiler”, Meydan Yayınevi, İstanbul, 1969, s. 12.

18

mağlup ettiler. Milâdi 1258’de Moğolların başında Hülagu

vardı. Bağdat önlerine gelerek şehri kuşattı. Son Abbasi

halifesi Mutasım Milâdi 1242-1258 (Hicri 640-656) çaresiz

bütün devlet erkanıyla birlikte teslim oldu. Teslim olanların

hepsi idam edildi. Hakkı Dursun Yıldız’ın ifadesiyle eşine az

rastlanır cinayetler işlendi. Bağdat yerle bir edildi.

Müesseseler yıkıldı, camiler ahır haline getirilerek

kütüphaneler imha edildi. Kitaplar yakılarak Dicle nehrine

atıldı. Bu bir felaketti. Bu felaket “siyasi sahadan ziyade

medeniyet sahasında” olmuştur21.

Irak Abbasi halifeleri22

Ebu'l-Abbas (750-754), Mansur (754-775), Mehdi (775-785),

Hadi (785-786), Harun Reşid (786-809), Emin (809-813), Memun

(813-833), Mutasım (833-842), Vâsık (842-847), Mütevekkil (847-

861), Muntasır (861-862), Mustain (862-866), Mutez (866-869),

Muhtedi (869-870), Mutemid (870-892), Mutezid (892-902), Muktefi

(902-908), Muktedir (908-932), Kahir (932-934), Razi (934-940),

Mutteki (940-944), Mustekfi (944-946), Muti (946-974), Taî (974-

991), Kadir (991-1031), Kâim (1031-1075), Muktedi (1075-1094),

Mustazhir (1094-1118), Musterşid (1118-1135), Reşid (1135-1136),

Muktefi (1136-1160), Müstencid (1160-1170), Mustazi (1170-1180),

Nâsır (1180-1225), Zâhir (1225-1226), Mustansır (1226-1242),

Mustasım (1242-1258).

21 Yıldız, a.g.m., s. 36. 22 Wikipedia, the Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Abbasids, e.t. 11. 04.2007, Ayrıca bkz, “Abbasid”, The Encyclopædia Britannica, Eleventh Edition, NY, 1910–1911.

19

Abbasi Hanedanı beş yüz yirmi dört yıl23 süre ile

egemenlik sürdüğü için, bu süre İslam Devletinde istikrarlı

bir dönem olmuştur. Sosyal, iktisadi, kültürel yapı ile ilgili

bilgiler bu dönemde daha istikrarlı ve daha güvenilirdir.

Çalışmanın esasını oluşturan “Merdiven Yöntemi” nin ilk

uygulama izlerine Abbasiler döneminde rastlanmıştır. Bu

nedenle muhasebe uygulamalarının da bu dönem esas

alınarak incelemesi daha uygun olacaktır. Bundan önceki

çalışmalar Merdiven Yöntemi’nin başlangıcı olarak İlhanlılar

Devletini esas almıştır. Ancak bu çalışma esnasında

Merdiven Yöntemi’nin başlangıcının Abbasiler olduğu

görülmüştür.

24. Abbasiler’de İktisadi ve Mali Yapı

Abbasi toplumu iki tabakadan oluşmaktaydı. Bunlar

“Havas” ve “Avam” idi24. Araplar, İranlılar ve Türkler’in

yanında çok çeşitli mezhep ve kavimlerden insanlar

yaşamaktaydı. Etnik ve mezhepsel çatışmalar eksik

olmuyordu. Refahın artması beraberinde lüksü de

getirmişti. İktisadi hayatın her alanında refahın ve üretimin

artması için ellerinden ne geliyorsa yaptılar.

23 Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.3, Çağ Yayınları, İstanbul, 1995, s. 16-17. 24 Halifenin yakınları, vezirler, emirler kadılar alim ve ediplerle katipler havas tabakasından sayılırken, avam tabakasını ise esnaf sanatkarlar, çiftçiler, askerler, köleler ve diğer gruplar oluşturmaktaydı. Yıldız, a.g.m., s. 46.

20

Tarım: İktisadi hayatın temelini de ziraat oluşturuyordu.

Çünkü devletin gelirlerinin büyük bir kısmı tarıma bağlıydı.

Tarımda verimi artırmak için sulama faaliyetlerine hız

verdiler25. Bataklıklar kurutulmuş ve tarım alanları

genişletilmiştir. Modern usullerle tarım yapılmıştır. Tarımla

ilgili bir sürü eser Arapçaya çevrilmiş ve telif edilmiştir.

Böylelikle tarımdan elde edilen verim ciddi şekilde artış

göstermiştir.

Madencilik: Zengin maden yatakları vardı. Maden

ocaklarının işletilmesi hususunda büyük atılımlar

yapılmıştı. Gümüş doğu eyaletlerinden, altın batıdan

özellikle Sudan’dan, bakır, kurşun ve demirde Horasan ve

Fars’dan çıkarılıyordu. Beyrut’ta zengin demir yatakları

vardı. Basra körfezinden de bol miktarda inci elde

ediyorlardı.

Endüstri: Dokumacılık bir hayli gelişmişti. Öyle ki

çalıştırılan işçi sayısı ve üretim hacmi bakımından en

önemli endüstri kollarından biriydi.

Gülsuyu ve itriyat sanayi, cam ve kağıt sanayi, sabun

sanayi, maden işletme ve silah atelyeleri ve tuğla ocakları

başlıca endüstri kollarıydı. Öyleki sadece Bağdat’ta 4000

cam ve 30.000 tuğla imalathanesi vardı. Çadırcılık diğer bir

endüstri koluydu. Milâdi 756 (Hicri 133) yılında

25 Mu’tâsım’ın , sırf bu iş için Çin’den çok sayıda su işleri mühendisi getirdiği belirtilmektedir. Yıldız, a.g.m., s. 46.

21

Semerkant’ta kurulan kağıt imalathanesi ve ardından

Bağdat ve Mısır’da açılan imalathaneler Avrupa’nın kağıt

ihtiyacını karşılıyordu.

Ticaret: Önceleri Yahudi, Hıristiyan ve Mecusilerin

elindeyken daha sonraları Müslümanların eline geçmiştir.

Abbasi halifeleri ticarete gereken önemi vermişlerdir. Yollar,

kervansaraylar inşa edilmiş ve yol güzergahı üzerinde

kuyular açılarak su ihtiyacı giderilmiştir. Kara ve deniz

ticareti kısa sürede gelişmiştir. Kûfe ve Dımaşk önemli bir

ticaret merkezi haline gelmiştir. Basra konumu itibariyle

deniz ticaretinin buluşma noktası haline gelmiştir ki Çin ve

Hindistan’la deniz ticareti yapan gemiler buradan

kalkarlardı.

Diğer taraftan Bağdat ve İskenderiye borsası

dünyanın bir numaralı eşya borsasıydı denilebilir. Antakya

doğu ile batı arasında ticari anlamda bir köprü görevi

görmekteydi26.

Bankacılık: Ticaretin büyük boyutlara ulaşması

beraberinde bankacılığı anımsatan müesseselerin

kurulmasına neden olmuştur. IX. yy.da sarraflar zengin

tüccarlara bankacılık hizmeti veriyorlardı. Çek ve kredi

sistemi gibi bir sistem uygulanmıştır. Örneğin Bağdat’ta

yazılan bir çek Fas’ta ödenebiliyordu. Tüccarlar parayla

sarraflardan çek alıyor ve ödemeleri bu çeklerle

26 Yıldız, a.g.m., s. 46.

22

yapıyorlardı. Faizin haram olması münasebetiyle bu işi

genelde gayrimüslimler yapıyordu27.

Ticaretin gelişmesi üretimin artması buna bağlı

olarakta devlet gelirlerinin artması büyük bir refah ortamı

oluşturmuştu. Nitekim Abbasi halifesi Mansur Milâdi 754-

775 (Hicri 137-159) 21 senelik görev hayatını

noktaladığında hazineye 810 milyon dirhem (60 milyon

dirhem ve 14 milyon dinar) bırakmıştı. ihtiyatlı birisiydi.

Sadece hazine geliri 1 milyar dirhemdi28.

Harunürreşid dönemiyle kıyaslandığında Mansur’un

dönemindeki hazine parası az kalmaktadır. Zira

Harunürreşid döneminin sonunda 900 milyon dirhemden

ziyade bir para bıraktığı söylenmektedir. Harcamaların çok

yapılmasına rağmen bu kadar çok para kalması, hazine

gelirinin ne derece çok olduğunun sinyallerini vermektedir.

Me’mun zamanında ise varidatı safiye olarak her sene

beytülmalde biriken paralar hiçbir devletin hazinesinde

görülmediği kadar çoktu. Çünkü rahat ve sükûnetin hakim

olduğu, nifakın az olduğu bir dönemdi29.

Muktedir Milâdi 908-932 (Hicri 296-320) döneminde

eyaletlerin çoğu bağımsız hale geldiyse de yine vergi

ödemeye devam ettiler. Abbasi devletine, fethettikleri Roma

27 Yıldız, a.g.m., s. 46. 28 Zeydan, İslam Medeniyeti Tarihi, Cilt II. Çev: Zeki Megâmiz, Üç Dal Neşriyat, İstanbul, 1966, s. 62-63. 29 Zeydan, a.g.e., s. 65.

23

topraklarından altın madenlerinin bolluğu nedeniyle

“muazzam” vergiler ödeniyordu30. Fakat diğer taraftan onun

döneminde hazinenin gelir kaynaklarının azaldığı da bir

gerçektir. Saray masrafları ise kat kat artmıştır31.

240. Muhasebe Uygulamalarını Etkileyen Alt Yapı

Hilafet: Peygamberden sonra devleti yönetenlere Halife

denilmiştir. Halife hem devlet başkanı ve hem de dini

başkandır. Dört halife döneminde, Emevi Devletinde,

Abbasiler zamanında hep böyle olmuştur. Abbasilerden

sonra da böyledir, ama Abbasi topraklarında bir çok

bağımsız devlet vardır ve siyasi egemenlik bu devletlerindir.

30 A. Freiherrn Von Kremer, Uberdas Einnahmebudget des Abbasidenreiches vom jahre 306 H. (918-919)” İmparatorluk Bilimler Akademisinin Tasarıları, (Felsefi-Tarih kategorisi) C. 36, Çev: Cemal Elitaş, Viyana 1888, s.283-284, Ayrıca bkz. Carl Brockelmann, İslam Ulusları Ve Devletleri Tarihi, TTK, Çev: Neşet Çağatay, Ankara, 2002, s. 120. 31 Sevâd bölgesinin vergi geliri onun öncesinde 100 milyon dirhemdi. Fakat onun döneminde 31 milyon dirheme inmiştir. Sarayında 11.000 rum ve Sudanlı hizmetçi bulundurduğu rivayet edilir. Abdülkerim Özaydın, “Muktedir-Billâh” İA, C. 31, TDVY, İstanbul, 2006, s. 144.

Hilafet

Merkez Teşkilatı Taşra Teşkilatı

Vezaret Haciplik Valilik Adliye Hisbe Şurta

24

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı devlet teşkilatını

anlattığı bir eserinde Abbasi devlet teşkilatından kısaca

bahseder. Uzunçarşılı, konumu itibariyle Abbasi Devletinin

Sasani devletinin müessese usul ve kanunlarından

etkilenmelerinin kaçınılmaz olduğunu söylemektedir. Buna

İslami kanunlar ekleyerek ve İslami olarak yorumlayarak

bir hilafet teşkilatı oluşturmuşlardır32. Abbasi halifeleri

birden fazla veliaht tayin etmişlerdir. Bu uygulama hanedan

üyeleri arasında kin ve nefretin oluşmasına neden

olmuştur33. Hilafeti 1517 yılında Osmanlı Padişahı Yavuz

Sultan Selim almış ve 1924 yılında Atatürk tarafından

kaldırılana kadar Osmanlı Padişahları Halifelik görevini de

üstlenmişlerdir.

Vezaret: Arapların tarihleri boyunca İran ve Bizans’tan

etkilendikleri bilinmektedir. Bir çok idari kurumu oralardan

almışlardır. Devletin egemenliği altındaki topraklar belirli

büyüklüğe ulaşınca, Devlet başkanının egemenliği altındaki

toprakları yönetmek için bir çok kademeden oluşan

yardımcılara gereksinme duyması kaçınılmazdır. Orta Doğu

İslam Devletleri'nde vezirliğin etkin duruma gelmesi ve

gelişmesi Abbasiler dönemindedir. Zira vezirlik sistemini

Sasaniler’den alıp İslam medeniyetine kazandıran

Abbasilerdir. Vezir halifeden sonra en yetkili kişiydi. Divana

32 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, TTK, Ankara, 1988, s. 1-2. 33 Mehmet Aykaç, Abbasi Devletinin İlk Dönemi İdâri Teşkilatında Dîvânlar, TTK, Ankara, 1997, s. 17-18.

25

vezir başkanlık ederdi34. Vezir'in devleti devlet başkanı

adına yönetirken ona, yani devlet başkanına hesap vermesi

gerekir, bu durum devlet işlerinin profesyonel bir anlayışla

yapılmasını da gerektirir. Yine bu durumun, devlet gelir ve

giderlerinin kayıtlarına önem verilmesini zorunlu kılacağını

da belirtmek uygun olacaktır. Abbasilerde vezaret, Tefviz ve

tenfiz olarak ikiye ayrılmıştır. Vezareti tefviz, tam ve sınırsız

bir güce sahiptiler. Vezaret-i tenfiz ise sadece yürütme

yetkisine sahiptiler. Halifenin verdiği görevleri yerine

getirirlerdi35.

Harunürreşid dönemine kadar memleket meseleriyle

bizzat halifeler ilgilenirken, harunreşit dönemiyle birlikte

bütün salahiyet vezire verilmişti36.

Kitabet: Ülke genişleyip işler çoğalınca, Vezir'in işlerinin

yerine getirilmesinde, ona bazı işleri yapacak yardımcıların

tayin edilmeleri söz konusu olmuştur. Başlangıçta Suriye ve

mısırda yerli Hristiyan katipler bu mesleği sürdürürken,

Irakta İranlı ve Nastûri katipler görev almaktaydılar. Lakin

Emevi hanedanı döneminde Haccac bin Yusuf’un Milâdi

714 (Hicri 96) kâtibi Salih bin Abdurahman tarafından tüm

haraç defterleri Arapçalaştırılmıştır. Abbasiler devrinde

katipler kapalı bir sınıf teşkil etmişlerdir. Halife Me’mun

Horasan’dan Irak’a geldiğinde Irak’taki divan katiplerini 34 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 6. 35 Bermekiler Vezaret-i Tefvize çok güzel bir örnektir. Aykaç, a.g.e., s. 21. 36 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 6.

26

kendi adamlarıyla değiştirdi. Bu da Sevad bölgesi için bir

sıkıntı teşkil etmiştir37.

Katiplerin konumuzla ilgili olanları şunlardır.

• Kâtibu’l akid

• Âmil kâtibi

• Ceyş katibi

• Kâtibü’1 harâc

• Kâtibü’r resâil

• Kâtibü’l cünd

Kâtibü’r resâil, halifenin fermanlarını yazan ve

gereken yerlere gönderen görevlidir.

Kâtibü’l harâc, devletin mali işlerini yürüten, vergileri

toplayan, devlet gelir ve giderleri ile ilgili muhasebe

kayıtlarından sorumlu olan kişidir. Muhasebeci sözcüğü

yerine yüzyıllar boyu kâtip denilmesinin nedeni budur. Her

kitabet için bir divan oluşturulduğu gözlenmektedir.

Abbasilerdeki divan üzerinde aşağıda ayrıca durulmuştur.

37 Bu durumda Sevad bölgesindeki katiplar işsiz kalmıştır. Yerlerine getirilen kişiler katiplikte tecrübesi olmayan kişiler olması nedeniyle oranın tecrübeli eski katiplerinden birerkişi görevde bırakılmış ve yeni katipler yetiştirilmiştir. Tecrübesiz katipler sevad bölgesinin haracını, hükmünü, harac alınacak malların neler olduğunu, alınması yada alınmaması gereken hususları bilmiyorlardı. Mehmet Aykaç, a.g.e., s. 25.

27

Âmil kâtibi ise taşradaki dîvanlarda çalışırdı. Ziraat

ilmini ve alan ölçülerini çok iyi bilmesi gerekirdi. Çiftçilerin

hilelerini vergi kaçırmak için başvurdukları yöntemlere

aşina olmalıydı38.

Vilayetler: Abbasi devletinin başkenti Bağdat'dır. Devlet,

Asya ve Afrika'ya yayılmış toprakları egemenliği altına

alınca idari yapı vilayetler biçiminde örgütlenmiştir.

Vilayetlerin başına da valiler atanmıştır. Bu düzen halen

Türkiye'de uygulanmaktadır. Abbasilerde ülkenin on iki

vilayete ayrıldığı görülmektedir. Bu vilayetlerden en

önemlileri, Irak bölgesinde yer alan Kufe ve Sevad, Basra ve

Dicle, Yemen, Horasan, Cezire olarak adlandırılan

Ermenistan ve Azerbaycan, Şam, Mısır'dır. Bu bilgilerde

göstermektedir ki, Abbasiler döneminde devletin sınırları,

bugünkü Arabistan yarım adasının yanında, Kuzey

Afrika’yı, Kafkasları, İran ve Anadolu'nun doğu ve

güneydoğu bölgelerini kapsıyordu. İlk başlarda merkeziyetçi

bir sistem varken sonraları ülkenin genişlemesine bağlı

olarak adem-i merkeziyetçi bir sisteme yani otonom bir

sisteme geçilmiştir39. Sahibü-l harac ve âmillerin eyaletlerde

valilere yardımcı olarak yönetime katıldıkları

bilinmektedir40.

38 Aykaç, a.g.e., s. 35. 39 Aykaç, a.g.e., s. 25 40 Yıldız, a.g.m., s. 39.

28

Divanlar: Bugünkü devlet yönetiminde bakanlıklara

benzeyen devlet dairelerine Abbasilerde Divan denilirdi.

Abbasiler tarafından kurulan divanlar, sonraki Türk-İslam

Devletleri için bir örnek teşkil etmiştir41. Abbasi devletinin

zayıf zamanlarında dahi mükemmel bir devlet teşkilatına ve

divan sistemine sahip olduğu söylenmektedir42.

Divan, Orta Doğu devletlerinde yaygın olarak

kullanılan bir deyimdir. İranlılarda ve Osmanlılarda

yüzyıllar boyu kullanılmıştır.

Abbasilerde mali işlerle ilgili birden fazla divan vardır.

Divanü’l Harâc: Bunlardan Divanü’l Harâc ve’l cibâyât harâc

alımları, yani devletin egemenliği altına giren bölgelerin

gelirleri ile meşgul olurdu. Bir nevi maliye vekaleti idi.

Mehmet Aykaç, eserinde Divanü’l harâc’ın 8 meclisten

oluştuğunu söyleyerek şu şekilde ayırır43.

1. İnşa ve Tahrir Meclisi: gönderilecek mektupların

müsvettelerini hazırlar.

41M. Ali Ünal, “Osmanlı İmparatorluğunda Müsâdere”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 49, s. 96. 42 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 3. 43 Aykaç, a.g.e., s. 139-141.

Mali divanlar

Divanü’l harâc Nafakat divanı Divan-ı Beytülmal

Divanü-dıyâ’

Divanü’l ezimme Divanü’l müsadere

29

2. İstinsah Meclisi Hazırlanan mektupları aslına

uygun şekilde çoğaltır. Asıl nüshayı iade ederek

birisini kendine diğerlerini ilgili divanlara gönderir.

3. Esküdâr Meclisi Gelen ve giden, evrak ve mal

cinsinden her şeyi ilgili cedvellere kayıt eder. Malın

nereden geldiği ve cinsi hakkında bilgileri kaydederek

divan reisine arzeder.

4. Hesap Meclisi: Haraç divanına gelen malları teslim

alıp kaydını yapar. Tasnifini yaparak ilgili cedvellere

kaydeder

5. Cehbez Meclisi Hesap meclisinin tuttuğu defterleri

kontrol ederek varolan malların idaresini yürütür.

Aylık rapor hazırlayarak harcanan ve geriye kalan

mallar hakkında bilgi verir. Bunu beytülmal divanına

Hesap meclisi

Cehbez meclisi

Ceyş meclisi

Tafsil meclisi

Meclisi’ül- asl

Esküdâr meclisi

İstinsah meclisi

İnşa ve tahrir

meclisi

Divanül haraç

30

sunar. Cehbez, günlük gelen malların listesini tutar.

Katibide de aynı listeyi tutar. Bunlar birbiriyle

karşılaştırılır. Cehbez, el-hatme denilen aylık, el-

hatmetü’l-câmia denilen yıllık hesap cetvellerini de

hazırlayan kişidir.

6. Ceyş Meclisi Görevlilerin alacakları ücretleri

ayarlar. Aysonu ve sezon sonu görevlilere ücretlerinin

verilmesiyle ilgilenir.

7. Tafsil Meclisi: Amiller vasıtasıyla vilayetlerden

merkeze getirilen gelirlerin ayrı ayrı çeşitlerine göre

hesabını yapar. Üreticinin ve devletin hakkını

belirlerler. Bunu kütük hesaplarıyla karşılaştırarak

yapar. İhtilaf varsa onu çıkarır.

8.Meclisi’ül-Asl: Birimler arası koordinasyonu

sağlamaktadır. Bütün beldede haraç gerektiren

arazilerin detaylı bilgilerini tutar. Âmillerle çiftçiler

arasında haraç konusunda bir anlaşmazlık çıktığı

zaman buradaki kütüklere bakılarak sorun çözülür.

Divânü’n-Nafakat44 sadece hilafet merkezinin

harcamalarıyla ilgileniyor, Mekke-Medine ve sınır

boylarından hilafet merkezine bağlanan yolların bütün

44 Divanül Haşiye olarak ta nitelendirilmiştir. Aykaç, a.g.e., s. 145.

31

ihtiyaçlarını karşılıyordu. Bunun yanında merkez bağlantılı

görevlilerin de maaşlarını ödüyordu45.

Divanüzzimam’ın görevi ise devletin gelir ve giderine

konu olan bütün divanların hesaplarını kontrol etmek ve

denetlemektir. Bir başka ifadeyle mali dengeyi

etkileyebilecek her kararı “kayıt, tesbit ve kontrol”

etmektir46. Divan-ı Tevki reis ve valilerin hesaplarını tutan

bir divandı. Divanı Bir, vakfa tahvil edilen mülk ve akarların

idaresine bakmak için tesis edilmiştir. Divan-i cevâlî47,

Divanü’l hatem, Divanü’l mal devlet ödemleri ile uğraşırdı.

Divanü’l Beytülmal devletin sahip olduğu mallarla ve

onların gelir ve giderleri ile uğraşırdı. Beytülmal aynı

zamanda devlet hazinesi anlamına gelirdi. Divanü dâri’el-

darb para basma işlemlerini yürütmekteydi. Bunların

yanında özel ve geçici ihtiyaçlar için divanlar da

kurulduğunu görmekteyiz. Müsadere edilen servetler için

kurulan “divân’ül-müsâderîn”48, ayrıca iktaların idaresi için

kurulan divanül-iktaü’l vüzera, divanü mürteciat gibi

divanlardan söz etmek mümkündür49.

Maliye ile ilgili divanlar, kendi görevleri çerçevesinde

devletin mali işlerini yürütüyorlardı. Vilayetlerden vergiler

45 Aykaç, a.g.e., s. 145. 46 Aykaç, a.g.e., s. 67. 47 Abbasi Halifesi Muktedirbillah’ın (908-932) nazırlarından Ali Bin İsa tarafından kurulmuştur. Uzunçarşılı, a.g.e. s. 11. 48 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Devri Üzerine Makaleler Araştırmalar, Kardelen Kitabevi, Isparta, 1999, s. 2; Ayrıca bkz., Aykaç, a.g.e, s. 21. 49 Mustafa Demirci, “İkta”, İA, C. 22, TDVY, İstanbul, 2000, s. 44.

32

valiler tarafından tahsil edilir ve merkez hazinesine yani

Beytülmal’a gönderilirdi. İbni Haldun, Mukaddimesinde

Muhasebe ve Vergi Divanı başlığı altında bu görevin mülk

için zaruri olduğunu söylemektedir. Vergi muameleleri ve

tahsili, gelir ve gider açısından devletin hukukunu güvence

altına almak padişahın başlıca görevleri arasındaydı. Bütün

bunlar gelir ve gider açısından detaylarını gösteren bir

deftere kaydedilmiştir. İnce bir takım hesaplara dayanan bu

iş “mahir olanların” yapabileceği bir işti. Bu deftere “divan”

denildiği gibi bu defterle ilgili hesap işleriyle meşgul

olanların toplandıkları yere de “divan” denirdi. Bazen her

türlü hesap işlerini takip için ayrı bir nazır tayin edilirdi50.

Bunların dışında güçlü bir Posta teşkilatı, Polis

teşkilatı ve Ordu teşkilatı olduğunu da belirtmek

gerekmektedir.

241. Abbasi Devleti Döneminde Vergiler

Emevi dönemine son veren Abbasiler, çok zor bir devir

teslim dönemi geçirmişlerdir. Emevilerin yıkılıp Abbasilerin

50 Bir gün Kisra konuşurcasına kendi kendilerine hesap yapan divanındaki katiplere Farsça “divâne” demiş. Bu yüzden katiplerin bulunduğu bu yere bu isim verilmiştir” demektedir İbni Haldun. “Daha sonraları hesap ve ona ait kaidelerle ilgili olan söz konusu işlemleri ihtiva eden defterlere naklolunmuştur” Çeşitli hususlara hızla vakıf olmaları, ayrı va uzak olan şeyleri hızla toplamaları sebebiyle Farsça “div” yani şeytanların ismi kökeninden gelen divan denildiğide ifade edilmektedir. İbni Haldun, Mukaddime, Dergah Yayınları Haz: Süleyman Uludağ, , s. 636-637.

33

kurulması aşamasında savaşlar olurken devletin vergi ve

tapu kayıtlarını içeren sicil kayıtları kaybedilmişti. Bununla

da kalınmamış vergi nispetleri, toprak kayıtları ve nüfus

bilgileri gibi maliye için olmazsa olmaz niteliğindeki bilgiler

imha edilmişti51.

Kıtlık kuraklık nedeniyle vergilerin yenibaştan

belirlenmesi ve düzene sokulması gerekiyordu. Mali

sistemde kontrol diye bir şey kalmamıştı. Vergi ve toprak

reformu şarttı52.

Halife Mansur, emir vererek söz konusu bölgelerde

bütün arazilerin ölçülmesini insan, hayvan, ağaç her şeyin

sayımının yapılmasını istedi. Amaç vergi mükelleflerinin

yükünü hafifletmekti. Kaçak vergiler ortaya çıkarılacak ve

adil bir vergi dağılımı yapılacaktı. Fakat sayımdan sonra

ortaya çıkan kaçak araziler, vergilerin artırılmasına neden

olmuştu. Kısacası arazi ölçümü ve vergi miktarının

belirlenmesi sırasında mükelleflere indirim değil ilave

vergiler konulmuştu53.

Arazi ölçümü sırasında ve vergi miktarının

belirlenmesi sırasında zaman zaman görevli memurların

usulsüzlük yaptıkları oluyordu. Ölçüm kayıtları fazla

yazılabiliyordu. Buda halka vergi artışı olarak yansıyordu. 51 Mustafa Demirci, “Abbasiler Devrinde Yukarı Mezapotamyada (Cezîre) Köylü Hareketleri” Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Temmuz 2006, S. 29, Maestro Yayıncılık, İstanbul, 2006, s. 3-4. 52 Demirci, a.g.m., s. 3-4. 53 Demirci, a.g.m., s. 3-4.

34

Halife Mansur döneminde özellikle Cezire’de yaşanan doğal

afetler, sel baskınları, kıtlık, kuraklık ve don gibi hadiseler

bölge halkının vergi yükümlülüklerini tam anlamıyla yerine

getirememelerine neden olmaktaydı54. Bunun üzerine

köylülere geniş mülkiyet hakları tanınarak adil bir vergi

sistemi getirilmeye çalışılmıştır. Sabit miktar yerine elde

edilen üründen belli bir oranda alınıyordu55.

Abbasi devletinin başlıca gelirini zekat, ganimetler,

örfi vergiler, haraç, cizye, öşür56, fey57 gibi vergiler

oluşturmaktaydı. Elde edilen söz konusu bu gelirlerin,

askeri ihtiyaçlara, yol, köprü gibi ulaşım faaliyetlerine ve

sulama işlerine, bunun yanında halife, vezir ve diğer devlet

adamlarının maaşlarına sarf edildiği anlaşılmaktadır58.

54 Vergisini aynî olarak vermeleri de yasaklanınca cezirede köylüler mahsullerini nakde çevirmek için tefecilere başvurmuşlar ve gittikçe fakirleşmişlerdi. Vergisini ödeyemeyecek duruma gelince de göçler başlamıştı. Halife Mansur’un vali olarak atadığı Musa bin Musab topraklarını terk edenleri geri döndürmek için vergi indirimine gitmiş çok çeşitli yaptırımlar uygulamıştır. Geniş bilgi için bkz. Mustafa Demirci; “Abbasiler Devrinde Yukarı Mezapotamyada (Cezîre) Köylü Hareketleri” Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Temmuz 2006, S. 29, Maestro Yay, İstanbul, 2006, s. 3-4. 55 Yıldız, a.g.m., s. 46. 56 Yıldız, a.g.m., s. 46. 57 Fey “geri dönmek şekil değiştirmek” anlamına gelmektedir. Gayri Müslimlerden alınan malların yada gelirlerin Müslümanlara geri dönmesiyle açıklanmaktadır. Ayrıca İslam devletlerinin gayri Müslim tebadan aldıkları cizye, haraç, ve ticaret malları vergisinin ortak adıdır Gnş. bilgi için bkz. Mustafa Fayda; “Fey”, İA, C. 12, TDVY, İstanbul, 1995, s. 511. 58 Yıldız, a.g.m., s. 48.

35

Burada devlet muhasebesinde kaydı yapılan gelirleri

ortaya koymak için vergi türleri üzerinde durmak

gerekmektedir.

Haraç: Araziden alınan bir vergidir. Ya ürün olarak alınır

ya da para olarak tahsil edilirdi. Bu verginin genellikle

fethedilen ülkelerden alındığı bilinmektedir. Bu nedenden

olsa gerek, toplanan vergilerden önce o bölgede görev yapan

askerlerin ve devlet memurlarının maaşlarının ödenmesi,

ayrıca savaş için gerekli malzemelerin alınması ve o

bölgenin yol, köprü, kanal yapımı gibi imar işlerinin

tamamlanması ve kalan verginin de merkezde, yani

Bağdat'ta bulunan devlet hazinesine gönderilmesinin söz

konusu olduğu anlaşılmaktadır59. Bunun için bu vergi ile

ilgili muhasebe kayıtlarının iki yerde ayrı ayrı tutulması

gereği vardır. Bu kayıtlardan biri verginin toplandığı

bölgede, diğerininde devletin merkezinde yapılma

zorunluluğu vardı.

İbni Haldun’dan nakledilen Memun Milâdi 813-833

(Hicri 198-218) zamanı varidat cetveli60 şu şekildedir.

59 Zeydan, a.g.e., s. 84. 60 Zeydan, a.g.e., s. 84.

36

Bölgelerin ismi

Gelen varidat dirhem itibariyle

Gelen emval ve zehair

Sevad 27.800.000 Ve Necran elbisesinden 200 elbise ve 240 ratıl tîn-i mahtum

Kesker 11.600.000 Dicle nevahisi

20.800.000

Hulvan 4.800.000 Ehvaz 25.000.000 30.000 ratıl şeker Fars 27.000.000 30.000 şişe gülsuyu ve

20.000 ratıl zeytinyağı Kirman 4.200.000 Yemen kumaşından 500

parça siyab-ı nefise ve 20.000 ratıl hurma

Mukran 400.000 Sind ve tevabii

11.500.000 150 ratıl ûd-u hindi

Sicistan 4.000.000 Ve muayyen elbiseden Horasan 28.000.000 2000 gümüş külçe ve

4000 beygir ve 1000 esir, 20.000 kıta kumaş ve 30.000 ratıl ehliliç

Curcan 12.000.000 1000 deste ipek Kumis 1.500.000 1000 gümüş külçe Taberistan Ruyan ve demanevd

6.300.000 600 kıt’a Taberiye döşemesi ve 200 kisve ve 500 elbise ve 3000 destimal ve 3000 camei hamam

Rey 12.000.000 20.000 ratıl bal Hemedan 11.300.000 1000 ratıl remanini rebi

ve 12.000 ratıl bal Mâh’ül Basra ve’l kûfe

10.700.000

Masebezan Ruyan

4.000.000

Şehrizor 6.700.000 Musul ve tevâbii

24.000.000 20.000 ratıl bal

37

Azarbeycan 4.000.000 El cezire ve tevâbii olan nevâi-i Fırat

34.000.000 1000 esir ve 12.000 tulum bal ve 10 doğan kuşu ve 20 kisve

Ermeniye 13.000.000 20 kaliçe ve 530 kıta çubuklu alaca kumaşu ve 10.000 ratıl sur-u mâhi tesbihi ve 200 katır ve 30 tay

Berka 1.000.000 Ifrikiye 13.000.000 120 kilim Toplam1 318.600.000(dirhem) Kınnesrin 400.000 1000 yük zeytinyağı Dımaşk 420.000 Ürdün 97.000 Filistin 310.000 300.000 ratıl zeytinyağı Mısır 2.920.000 Yemen 370.000 Hicaz 300.000 Toplam 2 4.817.000(dinar)

O zamanki değer göz önünde bulundurulduğunda 1

dinarı yaklaşık 15 dirhem olarak hesaplarsak Toplam 2,

4.817.000 dinar 72.255.000 dirhem yapmaktadır. Toplamı

dirhem itibariyle yazarsak;

Toplam 1: 318.600.000

Toplam 2: 72.255.000

Genel toplam: 390.855.000

Bunun üzerine gerçek kıymeti bilinmeyen erzaklar ve

emtia dahil edilmemiştir. Alınan erzaklar ve emtia da

sayılırsa yaklaşık olarak 400 milyon dirhem kadar bir

toplamın olduğu ortaya çıkmaktadır. Corci Zeydan sadece

38

İbni Haldun’un cetveliyle yetinmeyerek birkaç örnek daha

vermiştir61.

Haraç vergilerine bütün Orta Doğu kültürlerinde

rastlanmaktadır. İran' da, Osmanlı'da haraç vergileri vardır.

Ancak daha farklı anlamlar taşıdıkları görülmektedir.

Dikkat edilirse doğudaki vilayetlerin haracı dirhem olarak

alınırken batıdakilerin dinar olarak alındığı görülecektir. Bu

ise gümüş madenlerinin doğuda, altın madenlerinin ise batı

da daha çok bulunmasından kaynaklanmaktaydı62.

Cizye: Müslüman olmayan halktan alınan bu verginin

kaynağının Kur’an'da63 bulunduğu gözlenmektedir. Akıllı ve

hür erkeklerden alınan bir vergiydi. Çocuk, kadın, mecnûn

ve kölelerden alınmazdı64.

Bu vergi yüzyıllar boyunca Osmanlılarda da yer

almıştır. Verginin dayanağı ise Müslüman olmayan halkın

askere alınmaması ve devlet güvencesi altında

korunmalarıdır. Bu verginin muhasebe kaydını önemli kılan

husus, birbirini izleyen yıllarda Müslüman olmayan halktan

ne ölçüde vergi alındığının kişi olarak takip edilmesi

gerekliliğidir. Ayrıca bir sonraki yıl kimden ne kadar vergi

isteneceğinin belirlenmesi de (Tahakkuk esası) muhasebe 61 Kudâme Bin Câfer’in naklettiği ve Mutasım dönemini içine alan bir varidat cetveliyle İbni Hurdazbih’ın varidat cetvellerinden örnekler vererek bu üç cedvel arasında mukayeseler yapmıştır. Bazı yerlerde tashihler yapmıştır. Zeydan, a.g.e., s. 103. 62 Zeydan, a.g.e., s. 93-97. 63 Tevbe Suresi, 9/29. 64 Aykaç, a.g.e., s. 102.

39

kaydının önemini artırmaktadır. Bu durum muhasebe

kaydının ayrıntılı olması gereğini ortaya çıkarmaktadır.

Cizyenin kişilerden para olarak tahsil edilen bir vergi

olduğunu da belirtmek gerekmektedir.

Öşür: Öşür onda bir anlamına gelir65, Akariyye (uşûrü’l-ard)

ve ticâriyye (uşûrü’t-ticâre) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Akariyye (uşûrü’l-ard): toprak ürünlerinin her

çeşidinden alınan onda birlik vergidir. Ticâriyye’ye (uşûrü’t-

ticâre) ise gümrük vergisi de denmektedir66. Yabancı ülkelere

giden Müslüman tüccarlardan ve ülkeye gelen yabancı

tüccarlardan alınan bir vergidir. Ülkeden götürülen ve

ülkeye getirilen malların değeri üzerinden genellikle yüzde

beş oranında uygulandığı anlaşılmaktadır. Her ne kadar

1/20 anlamına gelse de her zaman bu şekilde alınmaz.

Bazen farklı oranlarda da alınabilirdi. Zimmilerden 1/20

Müslümanlardan ise 1/40 şeklinde alındığı da ifade

edilmektedir. Ama tâcirin malı belli bir miktarı geçmezse

ondan öşür alınmazdı67. Devletlerin her zaman

yararlandıkları bir vergi olmuştur. Ülkenin belirli

noktalarında alındığı için izlenmesi, tahsili ve kaydı kolay

65 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1993, s. 851. 66 Lakin İslam hukukçularının toprağın hangi ürününden alınabileceği konusunda farklı görüşleri vardır. Örneğin Hanefiler topraktan çıkan her şeyden alınır derken Şâfiler uzun müddet saklanabilen ve temel gıda maddesi mahiyetindeki ürünlerden vergi alınabilir demektedirler. Mehmet Aykaç, a.g.e., s.112. 67 Aykaç, a.g.e., s.112.

40

yapılan bir vergi olduğunu da belirtmek gerekmektedir.

Şehirlerin geçiş yerlerine nehirlerin iki yamacına kuleler

inşa edilerek buralarda âşirler nöbet tutmuşlardır. Âşirler

buralardan geçenlerden duruma göre vergi alırlardı. Dikilen

bu kulelere ve alınan vergiye68 “Merâsıd” (gözetme yerleri)

denmektedir69.

Zekat ve Sadaka: Müslüman olmayan halktan alınan

cizyeye karşılık Müslüman halktan da zekat adı ile vergi

alınması söz konusudur. Zekatın da kaynağının Kuran70

olduğu görülmektedir. “Belirli yerlere sarfedilmek üzere

dince zengin sayılan kişilerin mallarından belli bir payın

Allah adına alınması” işlemidir. İslam dininde farz olan ve

mâli ibadeti simgeleyen zekat, Müslümanların kutsal kitabı

Kuran’da ve hadiste bir çok yerde geçmektedir. Sadaka ise

aslında ilk etapta kuran ve sünnette zekat anlamında

kullanılsa da daha sonraki yıllarda “gönüllü mali ödemeler”

için kullanılan bir terim haline gelmiştir71.

Zekat’ın mal varlığından alındığı, genellikle kırkta bir

olarak belirlenen bir oran ile tahsil edildiği anlaşılmaktadır.

Verginin matrahı, sahip olunan altın ve gümüş, hayvanlar, 68 Aykaç, a.g.e., s.114. 69 Mehmet Aykaç adı geçen eserinin 115. sayfasında gözetleme yerleri için ““meâşir” denildiğini hemen yanında Arapçası’nı da not ederek belirtmiştir. Lakin arap harfleriyle yazılan kelime “maâşir” dir. O da “cemaatler topluluklar gürühlar” anlamına gelir. Bkz. Devellioğlu; age. s. 557, bahsi geçen “gözetleme kuleleri” ve alınan vergi gözetme yerleri anlamına gelen “merâsıd” Bkz. Devellioğlu; a.g.e., s. 618 olmalıdır. 70 Kuran-ı Kerim, Tevbe Suresi 9/103. 71 Mehmet Erkal, “Zekat” İlmihal, C.1, İSAM, İst. 2000, s. 423-425.

41

ticaret malları, tarımsal mahsul olarak belirlenmiştir.

Matrahın saptanması ve kayıt altına alınması güçtür. Ancak

tahsil edilen verginin kaydının yapılması söz konusudur.

Abbasilerde uygulanan bu verginin bir varlık vergisi

niteliğinde olduğu, Osmanlıların genellikle bu vergi türü ile

ilgilenmedikleri anlaşılmaktadır72.

Mükûs: iç ve dış gümrük vergisi, aşırı vergi anlamında

kullanılan “meks” kelimesinin çoğuludur. Bir ülkedeki

mahalli idarelerin kendi bölgelerine giren ticaret

mallarından sınır gümrükleri, şehir kapıları, rıhtımlar,

köprü başları, derbendler, kapanlar yada pazarlarda

aldıkları “duhûliye” vergileridir. Abbasiler devrinde meks

uygulaması yaygınlaşmıştır. Halkı ağır vergilerden

kurtarmak için girişilen mali düzenlemeler sırasında iptal

edilen mekslerin yıllık tutarı 500.000 dinarı tuttuğu

söylenmektedir. Abbasi hanedanının çöküş döneminde bu

tür vergilerin tekrar ettiği görülmektedir73.

Memlehalar ve balıklar: Tuz çıkan yerlerden ve

balıklardan alınan vergi.

Merâkib-i bahriye âşârı: Deniz taşıtlarından alınan vergi

Madenler Humsu: Humus ganimetten ve bu hükümde yer

alan belli mallardan alınan 1/5 lik payı ifade eder. Diğer bir

72 Tevbe Suresi 9/103. Ayrıca bkz. Aykaç, a.g.e., s. 117. 73 İslam coğrafyasında zamanla bâc, tamga, gümrük terimleri meks ile eş anlamlı olarak kullanılmaya başlamıştır. Bkz. Cengiz Kallek; “Meks” İA, C. 28, TDVY, Ankara, 2003, s. 583-588.

42

tabirle ganimetlerden devlet bütçesine ayrılan beşte birlik

paydır. Sünni fıkhında daha dar kapsamlı tutulan humus,

Şia fıkhında ve uygulamasında ayrı bir önem kazanarak

kurumsallaşmıştır74. Şiaya göre ganimetlerin yanında

humusa tabi olan mallardan birisi de madenlerdir.

İnsanların yararına olabilecek her türlü tabii zenginlikler

humus dahilindedir75.

Saraya Gönderilen Hediyeler: 912 senesinde haraç ve

vergilerin yanında hususi hediyelerde saraya gönderilmeye

başlanmıştır.

Ganimet: Savaşlarda ele geçirilen bütün mal ve eşyalar

ganimet türüne girer. Kayıtları önemlidir. Çünkü savaşlarda

ele geçirilen ganimetin askerlere dağıtılması ya da askerler

tarafından savaşmaları karşılığında ganimeti kendi payları

olarak görmeleri söz konusudur. Muhasebesinin askeri

harekat biçiminde ele alınarak kaydının yapılması söz

konusudur. Sadece Orta Doğu'da değil dünyanın her

tarafında karşılaşılan bir gelir türüdür.

Fey: İslam devletlerinin gayri Müslim tebadan aldıkları

cizye, haraç, ve ticaret malları vergisinin ortak adı olarak

tarif edilen fey’in ganimetten farkı elde ediliş biçimidir. 74 H.Yunus Apaydın, “Humus” İA, C. 18, TDVY, İstanbul, 1998, s. 365-369. 75 Humusa tabi olan mallar 7 kısımdır. Bunlar ganimetler, yıllık gelirlerin ihtiyaç fazlası, sahibi belli olmayan mallar, denizden çıkarılan mallar, mülkiyeti zimmîye intikal eden mallar, haramla karışmış helal mal ve son olarak madenlerdir. Gnş bilgi için bkz. Mustafa Öz; “Humus” (Şiada Humus), İA, C. 18, TDVY, İstanbul, 1998, s. 369-370

43

Ganimet savaş yoluyla alınırken fey anlaşma yoluyla elde

edilirdi76.

Müsâdere gelirleri: Yaygın ve devamlı bir gelir olmasa da

haksız kazanç elde edenlerin mallarına el koyulmasıyla elde

edilen gelirdir. Hulefâ-yi Râşidin zamanında başlayıp

Emeviler zamanında da devam eden müsadere işlemi

Abbasiler döneminde divanül müsâdere ile daha da

kurumsallaşmıştır. Halifelerin genellikle bürokratların

mallarını müsadere etmesinin nedeni şuydu: Devlet

giderlerini karşılamakta sıkıntıya düşer, askerin erzak ve

diğer ihtiyaçlarını karşılayamaz duruma gelir ise mali

sıkıntıdan kurtulmak için kazançları normal olmayan aşırı

mal varlığı olan kişilerden şüphelenerek onların mallarını

müsadere ederdi77.

Abbasilerin beş yüz yıllık egemenlikleri döneminde bir

çok hususta olduğu gibi vergi düzeninde de gelişmeler

olduğu ve zamanla yukarda belirtilen vergileri üç bölümde

sınıf1andırdıkları görülmektedir.

Bunlardan ilki muhasebe usulü olarak adlandırılmış

olup, vergilerin para ya da ürün olarak alınmasını ifade

etmektedir. İkincisi, mukaseme usûlüdür, bu usul verginin

üründen belirli bir oranda alınmasını ifade eder. Üçüncüsü

ise, Osmanlıda da geniş bir kullanım alanı bulan mukataa

76 Aykaç, a.g.e., s. 96. 77 Halife Mutasım, Fazl b. Mervân’ın 40.000.000 (40 milyon dirhem) müsadere etmiştir. Aykaç, a.g.e., s. 67.

44

usûlüdür. Devlet arazilerinin belirli bir bedel karşılığında

belirli kişilere kiralanması anlamındadır. Osmanlıda

mukataa usulü bu anlamda değil, gümrük, tuzla gibi

devletin belirli gelir yerlerinin kiraya verilmesi biçiminde

uygulanmıştır.

Tarihçilerin saptadıkları muhasebe kayıtları devletin

yıllık gelir ve giderlerinin kayıtları ile ilgilidir. Devletin

gelirlerini kayıt edebilmek için Hanedanın hakim olduğu

toprakların, yukarıda belirtildiği üzere vilayetler olarak

bölümlere ayrılması gerekiyordu. Bu ayırımda, bugünkü

lrak'a Sevad kıt'ası veya vilayeti, Basra ve kuzeyine Bataih

denilirdi ki bu bataklık anlamına gelirdi. İran'a Fars Kıt' ası,

Mısır'a Mısır Kıt'ası denilirdi.

Devletin gelirlerinin sadece parasal olarak değil elbise,

kumaş, şeker, gülsuyu, zeytinyağı, bal, hurma, gümüş

külçe, ipek, at, katır gibi tarımsal ürün, değerli maden,

sanayi ürünü ve hayvanlardan oluşabildiğini de belirtmek

gerekmektedir78.

Muhasebe kayıtlarında parasal gelir kayıtları yanında

mal olarak yapılan tahsilata da malların adları ve miktarları

yazılarak yer verildiği görülmektedir. Örneğin Abbasilerin

ilk halifesi Seffah döneminde hanesinde “dört gömlek, beş

don, dört baş ve boyun şalı, ipek ve tiftikten mamüller

78 Örneğin Fars Vilâyetinden 27.000.000 dirhem ve 30.000 şişe gülsuyu, ve 20.000 ratıl zeytinyağı alınmıştır. Corci Zeydan; a.g.e., s. 94

45

bulunduğu” bildirilmektedir79. Ancak daha sonraları mal

olarak alınan vergilerin de parasal değerlerinin yazılmaya

başlandığı ve muhasebe kayıtlarında mal olarak (miktar)

kayıtlarına yer verilmediği anlaşılmaktadır.

Devletin yıllık gelir kayıtlarında kimi zaman bir

kıt'anın haracı, yani çeşitli vergilerden oluşan toplam geliri

biçiminde kayıt yapıldığı, kimi zamanda verginin adı ile

kayıt yapıldığı görülmektedir. Haraç adı altında yapılan

kayıtlar genellikle uzak eyaletlerden sağlanan gelirlere ait

idi. Vergiler bölgelerde devletin temsilcisi olan Valiler kanalı

ile tahsil edilirdi.

Para birimlerinin Dinar ve Dirhem olarak

adlandırıldığı ve 13 (daha sonraları 15) Dirhemin bir Dinar

olarak hesaplandığı bilinmektedir.

Giderler: Devletin giderlerine ait muhasebe kayıtları gelir

kayıtları örnekleri kadar fazla değildir. Hicri 279 (Miladi

892) yılına ait günlük gider kayıtlarına rastlanmaktadır. Bu

kayıtlara göre, maaşlar başta gelen devlet giderleridir. Maaş

alanlar ise, nöbet ağaları, kapu oğlanları, iç ağalar,

süvariler, güzide askerler, sarayda görevli 17 tür memur

(müezzin, müneccim, alemdar, güldürücü, davulcu gibi),

Bağdat’ta zabıta hizmeti gören askerler, kölemenler, aşçılar,

vezir, büyük katipler, divan reisleri, hazinedarlar, imamlar,

79 Corci Zeydan, İslam Medeniyeti Tarihi, Cilt Iı. Çev: Zeki Megâmiz, Üç Dal Neşriyat, İstanbul, 1966.

46

tekbirhanlar vb. olarak sıralanmaktadır. Bunların dışında,

sarayın elbise, fırın, meşrubat, su taşıyan sakalar, terzi,

düğmeci, demirci, kürkçü, kağıtçı, marangoz, sepetçi,

mefruşat giderleri söz konusu olmaktadır. Ayrıca, askeri

amaçlı olmak üzere değişik masraflara rastlanmaktadır.

Giderlerin, muhasebe kayıtlarında ayrıntılı olarak yer

aldığı ve günlük giderlerin gruplar halinde hesaplandığı,

devletin günlük giderlerinin muhasebeleştirilmesinde

yaklaşık otuz gruba ayrıldığı görülmektedir.

25. Abbasiler’de Muhasebe Kayıtları

Abbasi devleti döneminde muhasebe kayıtları kendinden

önceki İslam devletleri ile kıyaslandığında en yüksek noktaya

çıkmıştır. İslâmiyet’ten önce Muhasebe kayıtları, farklı

dillerde tutulmaktaydı. Mısır'da Koptça (Kıbtice), Irak'da

Farsça (Pehlevî), Suriye'de ve dolaylarında Rumca (Grekçe)80.

Hulefay-ı Râşidîn (İslâmın ilk dört halifesi) döneminde

hızlı bir genişleme yaşanmış, devlet muhasebesi tutulması

80 Mısır ve Suriyede Süryâniler muhasebe mesleğini bir zümre mesleği haline getirmişlerdir. Arapça bilen muhasebe uzmanları yoktu. Emevi halifesi Abdülmelik B. Mervan 700 yılında defterlerde arapçayı ikame etmiştir. Irak valisi Haccac, İranlı defter uzmanı Ferruh’un ölmesi üzerine talabebesi Sistanlı Salih b. Abdurrahman’a pehlevice kayıtları arapçaya çevirmesini istemiştir. Hristiyan rum Süryani memurlar işsiz kalmışlardır. Defterler, mısırda 706 yılında, horasanda 742 yılında Arapçaya çevrilmiştir. Said Öztürk, a.g.e., s. 24; İsmail Otar; Muhasebede Siyakat Rakamları, Lebib Yalkın Yayınları, İstanbul, 1991, s. 12-13.

47

zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Arapların hakimiyeti altındaki

yerlerde, Emeviler döneminde Haccac’ın emri ile 700’de

muhasebe uzmanı Salih tarafından Muhasebe sistemi

Arapçalaştırıldı81.

Yapılan kayıtların önemi anlaşıldıkça muhasebe

alanında branşlaşmaya gidilmiş ve farklı muhasebe dalları

ortaya çıkmıştır82. İslam aleminde merkezi idarede

kullanılan defterler hakkında ilk bilgiler Muhammed bin

Ahmed el Hârizmi’nin X. yy.’da kaleme aldığı Mefâtihu’l-

Ulûm isimli kitabında verilmektedir. Nejat Göyünç’ün

aktardığı bilgiye göre yazarın verdiği bilgiler Samanilere ait

bilgiler de olsa o dönemde İslam dünyasında kullanılan ve

kabul gören bilgilerdir. Defterler mali ve askeri iki grupta

toplanıyordu. Maliyeye ait olanlar:

Kânûnü’l-harâc: Bütün devlet gelirlerinin kaydedildiği

defter.

Ceridetü’l Harâc: Mal sahiplerinden alınan zekatların

alfabetik sırayla kaydedilmesidir 83.

Cerüdetü’n-nafakat: Divan-ı nafaka tarafından devlet

merkezinin harcamalarının alfabetik sırayla tutulduğu

defterdir84.

81 Otar, a.g.e., s. 12-13. 82 Ömer Abdullah Zaid; “Were İslamic Records Precursors To Accounting Books Based On The İtalian Method?” s. 73-90. 83 Zaid, a.g.m., s. 80. 84 Zaid, a.g.m., s. 81.

48

Ceridetü’l-Mal: Divanül mal tarafından tutulan bu defterde

zekatların toplanması ve onların ödenmesiyle ilgili kayıtlar

vardı85.

Ceridetü’l Müsâderîn: Divan-ı müsadere tarafından

tutulan defterdi. Görevini kötüye kullanan ve haksız kazanç

elde eden devlet görevlileri ve şahıslardan müsadere

yöntemiyle alınan malların kaydı tutuluyordu86.

Defter’ül Yevmiye: Yapılan harcamaların kaydedildiği

günlüktür. Bu defteri doldururken prosedürlere uymak

gerekmektedir87.

Defter-i Tevcihat: Bütçe harcamalarının kaydedildiği

defterdir88.

Defter-i Tahvilat: Vilayetlerden merkeze transfer edilen

gelirlerin tutulduğu defterdir. Merkez hükümeti her vilayet

için bir bütçe ayırmıştır. Bu bütçelerin dayanak noktası söz

konusu bu defterdir89.

Avârec Şaysi: Borçların yazıldığı defter.

Rûznâmce: Günlük gelir gider kayıtlarının aktarıldığı

defter.

el-Hatmetü’l Câmia: Yine yıllık gelir gideri içeren kapsamlı

bir bitiş raporudur. 85 Zaid, a.g.m., s. 81. 86 Zaid, a.g.m., s. 81. 87 Zaid, a.g.m., s. 81. 88 Zaid, a.g.m., s. 82. 89 Zaid, a.g.m., s. 83.

49

Hatme (Al-Khitmah): Aylık gelir gider hesaplarının ve

toplamının gösterildiği defterdir. Her mali yılın sonunda da

hazırlanabilir90.

Te’ric: Ödemelere ait belgelerin kaydedildiği kasa defteridir.

Arîza: Esas meblağ ile işlem göreni ve aralarındaki farkı

sütunlar halinde gösterir.

Berâe: Vergi mükelleflerine verilen belgelerin kaydedildiği

defter. Vergi senetleri olarakta kabul edilebilir.

El-muvâfaka ve’l-cemâa: Düzenlenen umumi hesap

defteridir. İbra hesaplarıdır91.

el-Cerîdetü’s-sevdâ’: Askerin soyunu, menşeini, fiziki

durumunu ve ücretini gösteren defter.

Rec’a: Taşradaki askerlere ait hesap defteri.

er-Rec’atü’l-Câmia: Ordu defterdarının hazırladığı genel

hesap defteridir.

Söz konusu bu defterlerin tamamını Abbasilerde

görmek mümkün değildir. Lakin bu defterlerden bazılarının

Abbasiler döneminde de kullanıldığını Nejat Göyünç bize

Hârizmî’den naklediyor92. Abbasiler döneminde 892 ve 918

yıllarına ait muhasebe kayıtları incelendiğinde değişik bir

90 Zaid, a.g.m., s. 83. 91 A. Mez, “Orta Zaman Türk İslam Dünyasında Maliye”, Ülkü, İkinci Kanun 1937, S. 47, s. 384-385, ayrıca bkz. Nejat Göyünç: “Defter”, İA, C. 9, TDVY, İstanbul, 1994, s. 88. 92 Nejat Göyünç, “Defter”, İA, C. 9, TDVY, İstanbul, 1994, s. 88.

50

muhasebe sisteminden yararlanıldığı görülmektedir. Ancak

eldeki mevcut veriler bu kayıtların bu şekilde yapılmasını

mümkün kılacak kayıt kültürünün varlığını

göstermektedir93. Abbasiler döneminde Bağdat’ta hazine

dairesinin gelirleri ile ilgili 5 listeden bahsediliyor. Bunlar

1. İbni Haldun (H.808/M.1406) (Mukaddime) vermiş

olduğu belgeler kendi devrinden önceye ait belgelerdir ki

H.158-170 yıllarına dayandığı belirtilmektedir.

2. Kudâme bin Ca’fer94 (H.204/M.818) (Kitâbü’l-

Harâc). Kudâme’nin kullandığı belgeler H.204-207 yıllarını

içerir95.

3. İbni Hurdazbih (H.300/M.913) (el-Mesâlik ve’l-

Memâlik). Hurdazbih’in listesi H.204-237 yıllarına aittir.

4. Ali b. İsa (H.306/M.918) abbasi halifelerinden El-

Muktedir Billah Cafer’in veziridir. Vassaf’ın tarihinde

bulunan önce Yusuf von Hammer’ın dikkatini çektiği ama

divan edebiyatında yazılmış olduğu için yararlanamadığı

belge A. Von Kremer tarafından kapsamlıca incelenmiştir96.

93 Zeydan, a.g.e., s. 89. 94 Kamu maliyesi alanlarındaki eserleriyle ön plana çıkan Abbasi devletinde Divan katibidir. Söz konusu eserini Vezir Ali b. İsa’ya sunmuştur. (320/932), Cengiz Kallek, “Kudâme b. Câfer” İA, C.26, TDVY, Ank. 2002, s. 311. 95 Kudâme bin Ca’fer, El-Harâc, İstanbul Köprülü Kütüphanesi no. 1076, varak 62a-63b Bu belge çalışmamızın içinde görülebilir. 96 Kremer, söz konusu bu liste hakkında geniş bilgiyi “Halifelerin Yönetimindeki Doğunun Kültür Tarihi,” C.1. s. 267 ‘de verdiğini

51

5. Cehşiyâri∗ (H.331/M.943) (Kitabü’l-Vüzerâ’ve’l-

küttâb). Kremer’in “sahip olduğumuz en iyi en güvenilir

vergi listesi” olarak adlandırdığı vergi listesidir97. Bu liste

H.170/(M.786) yılını kapsamaktadır. Abbasi dönemiyle ilgili

sadece beş belgeyle yetinilmesinin çeşitli nedenleri vardır.

Corci Zeydan bunun nedenini İslam vakanüvislerinin o

devirde “fetih ve muharebat ve katlin zikir ve tafsilatıyla”

uğraşmalarına ve muhasebe kayıtlarına önem

vermemelerine bağlamaktadır98.

Yıllık gelir ve giderlerin muhasebe kayıtlarının

devletin Hanedan'dan sonra gelen en büyük devlet memuru

olan ve başbakan düzeyinde bulunan Vezir'in

sorumluluğunda düzenlendiği anlaşılmaktadır. Ona

Muktedir'in Veziri denilmektedir. Vezir yıllık gelir ve

giderleri kendi sorumluluğunda düzenledikten sonra, bu

kayıtların Divan'da görüşüldüğü ve Halife'nin yani devletin söylemektedir. Von Kremer, a.g.e., s. 1; Selahattin Elker; Divan Rakamları, TTK, Ankara, 1953, s. 20. ∗ Cehşiyârî (331/943), Ebu Abdillah Muhammed b. Abdus b. Abdillah el-Cehşiyârî, Abbasi devlet adamıdır. Kitabü’l-Vüzerâ’ve’l-küttâb adlı eseri meşhurdur. Abbasi zamanındaki müesseselere dair en eski ve en önemli kaynaklardan birisi olarak gösterilmektedir. Gnş bilg. İçin bkz. Mustafa Fayda, “Cehşiyâri”, İA, C.7, TDVY, İstanbul, 1993, s. 236. 97 Cehşiyâri, Abbasi halifelerinin hizmetinde olan bir memurdu. Söz konusu bu belgede dönemin bakanı Yahya bin Halid’e bilgi vermek üzere hazırlanmış hazine dairesinin kayıtlarının bir kopyasıdır. Kremer, söz konusu bu kopyayı bir makalesinde yayınlamıştır. A. Freiherrn Von Kremer, Yeni Bulunan Bir Belgeye Göre Harun El Reşid’in Yönetimindeki Hükümetin Gelirler Bütçesi, Alfred Hölder Saray Ve Üniversite Kitapçısı, Viyana 1887, s. 3. 98 İbni Haldun, Kudâme, İbni Hurdâzbih’in hazırladıkları cedveller az rastlanır cinstendir. Corci Zeydan da bunlara tesadüfen rastladığını söylemektedir. Zeydan, a.g.e., s. 89.

52

başı tarafından onaylandıktan sonra kabul edilmiş sayıldığı

anlaşılmaktadır. Buradaki Divan bakanlar kurulu

anlamındadır.

Ancak kaynaklarda kayıt işlerini yürüten

muhasebecilerle ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadır.

Kayıtlar vezirin sorumluluğu altında yürütüldüğüne göre

Divan'a bağlı, kayıtları yapan ve onları saklayan ayrıntılı

işlerle uğraşan divanların da bulunduğu anlaşılmaktadır.

Bu divanlarda muhasebecilerin çalıştığı bilinmektedir.

Abbasiler döneminde bunların katip sıfatı ile

adlandırıldıkları sanılmaktadır. Çünkü divanların adlarında

katip sözcükleri vardır.

Eldeki mevcut kayıt örneklerine göre yıllık gelirlerin

önce Sevad Kıt'ası, Fars Kıt'ası biçiminde devletin egemen

olduğu bölgelere göre ayrıldığı ve sonra devletin tüm

gelirlerinin bir muhasebe kaydında gösterildiği

anlaşılmaktadır. Devletin egemen olduğu her bölgenin, yani

kıt' anın yıllık gelirlerinin de o bölgenin alt bölgelerine,

yerleşim yerlerine göre ayrıldığı ve kayıtlarının yapıldığı

gözlenmektedir. Bölgelerin yıllık gelirleri arasında o bölgede

yer alan mukataa, yani devletin arazilerinin kiraya verilmesi

gibi gelir yerlerinden sağlanan kira gelirlerine, gümrük

gelirlerine verginin türü itibarı ile yer verildiği de

görülmektedir.

53

Abbasilerin siyasi ve idari gelişmişlik düzeylerinin

egemenlikleri altında bulunan geniş topraklardan toplanan

vergilerin ve devlet harcamalarının muhasebe kayıtlarının

tutulmasına olanak verdiği görülmektedir.

Günümüze kadar gelen Abbasi dönemine ait

muhasebe kayıtları, diğer Orta Doğu ülkelerinde olduğu gibi

devlet muhasebesidir. Bu durum, Orta Doğu Devletleri’nin

devletçi iktisat anlayışına sahip olmalarının bir sonucudur.

Yukarıda adı geçen muhasebe kayıtları, 350 - 400 yıl

sonra İlhanlılar tarafından kullanılan merdiven yönteminin

ilkel biçimidir. Merdiven yöntemi, daha sonra 14. yüzyıldan

itibaren Osmanlılar tarafından kullanılmağa başlanacak ve

19. yüz yıl sonlarına kadar devlet muhasebesinde

geliştirilerek yararlanılacaktır.

Buna göre, Orta Doğu'da ortaya çıkan bir muhasebe

sisteminin geliştirilerek, önce bir Arap devletinde, sonra bir

Moğol devleti olan İlhanlılar'da ve daha sonra da bir Türk

devleti olan Osmanlılarda, sırası ile Arabistan, İran ve

Anadolu'da 8. yüzyıldan, 19. yüzyıl sonuna kadar 1100 yıl

boyunca kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Bu gelişme sürecine, önce Arapça, sonra Farsça,

daha sonra da Osmanlıca'nın harf ve yazı benzerliğinin

etkide bulunduğu açık olarak görülmektedir. Her üç yazı da

sağdan sola doğru yazılmaktadır, ayrıca son harfin ya da

aradaki bir harfin uzatılarak defter kayıtlarında maddelerin

54

bir birlerinden ayrılmasında yararlanılabildiği

görülmektedir.

Her üç dönemde önce ana tutar yazılmakta, sonra bu

tutarı oluşturan tutarlara yer verilmektedir. Ayrıca, kayıtta

da kaydın baş tarafına kaydın hangi konuda olduğu

ayrıntılı olarak yazılmaktadır.

Kaydın ayrıntısında aynı bölümleme mantığı

bulunmaktadır. Bu mantığa göre önce yazı ile kaydın ne ile

ilgili olduğuna, sonra tutara yer verilmektedir.

Her üç döneme ait kayıtlar devlet muhasebesinde

kullanılmış ve gelişmiştir. Osmanlı bu yöntemi, kendi

iktisadi kuruluşlarında da kullanmıştır.

Her üç yararlanmada da aynı rakamlar kullanılmış

olup, Arap rakamlarının kayıt düzeninde kullanım kolaylığı

sistemin gelişmesinde önemli etken olmuştur.

Her üç devlette de gelir ve giderlerin sonuçta yıllık

olarak izlenmesi gereğinin duyulmuş olması aynı sistemin

geliştirilerek kullanılmasına olanak vermiştir.

Sistem Arap harflerinin özelliğine göre doğmuştur.

Sistemin gelişmesine, Arap rakamlarının zamanının ileri

düzeyinde ifadeye olanak vermesi de etkide bulunmuştur.

Devlet örgütlenmesinin siyasi, idari ve mali yapısının geniş

egemenlik alanlarının kontrolüne olanak vermesi; merkezi

yönetimin devletin bölgelerinden sağlanan gelirlerini

55

birbirini izleyen yıllarda, bir önceki yıla bakarak tespit

etmek gereğini duyması; yine merkezi yönetimin en üst

organı olan Divan'ın devlet gelir ve giderlerini izlemek

zorunluluğunda olması muhasebe sistemini doğuran en

önemli etkenler arasında yer almaktadır.

Aşağıda Abbasi Devleti muhasebe kayıt örneklerine

yer verilmiştir. Bu bağlamda, muhasebe kayıtları belli bir

sıra dahilinde yerleştirilmiştir. Öncelikle söz konusu kaydın

siyakat harflari ile yazılışına, ardından Arap harfleri ile

yazılışına, üçüncü olarak kaydın transkripsiyonuna,

dördüncü olarak ise Türkçe ifadesine ve beşinci olarak da

ülkemiz için geçerli Tekdüzen Hesap Planı’na göre

gösterimine yer verilmiştir.

250. Abbasi Devleti Muhasebe Kayıt Örneği-1

Abbasi devletinde hicri 306 (Miladi 918) yılında Halife

Muktedir’in veziri Ali bin İsa tarafından düzenlenmiş olan

vâridat cetvelinin ilk sayfası

______________حرف =Har________________________f

kelimesi ile başlamaktadır99. Vilayetlerden gelen varidatın

miktarları da siyakat rakamları ile yazılmıştır. Aynı “Harf”

kelimesi Risale-i Felekkiye’de, Saadetnâme ve Kanun-i

99 A. Von Kramer, “Einnahmebudget des Abbasiden Reiches” adlı kitaptan naklen Corci Zeydan, Medeniyet-i İslamiyye Tarihi, Tercüme: Zeki Megamiz, İkdam Matbaası, İstanbul-1329 (1913), s. 120.

56

Saadet’de de bulunmaktadır100. İsmail Otar bu kelimeyi

“döküm” olarak tercüme etmiştir.

Aşağıda Abbasiler dönemine ait bir kayıt örneği

verilmiştir.

100 Bkz. Abdullah b. Muhammed b. Kiyâ Al-Mazenderanî, Risale-i Felekkiye, varak 21b, 22a, 22b, 23a; Felak Âlâ-yı Tebrizî; Saadetnâme, varak 35a, 35b, 45b, 60b ve diğer varaklar.

57

Siyakat yazısı ile görünüşü;

58

59

60

Arap Harfleri ile Görünüşü;

حرفـــــــــ

ن السواد واالعمال املعمورة والبالد املذكورةع

3 2 1 االنبــــار وقطربل وسد دينار١٩٨٣١٣

باذوريـــــا وكلواذى وهنر بني

درهم١٦٦٢٨٣

اموال السواد وطساسيجه وصدقات بالبصرة واملراكب هبااراضى املغرب

وسائر ماينسب اليها و جيرى معها دينار١٥٤٧٧٣٤

6 5 4

الزابـــــ االعلى وهنر كشتاسب

دينار٩٥٢٦

كوثـــــى وهنر در قيط دينار٢٥٠٠٠

هبرســــري والرومقان وايغار يقطني وجازر وامدينة العتيقه

دينار٧٥٥٧٦

61

9 8 7 السيــــبل وخطرنيةاالعلى وسورا و باب

و بارومسا االعلى دينار١٤٠٢٥٩

الفلوجـــــة السفال والنهرين وعني التمر

دينار١٣٥٨٥

الفلوجــــة العليا واالرحاء

دينار١٦٧٣٦

12 11 10 طسا سيجــة الكوفه واخلزن دينار١١٠١٥٤

بارومســــا االســـفل

دينار٤٦٣٣٦

هنر امللك ومورجا و هنر جوبر

واملالكياتواالساسان دينار٣٨٣٥٠

15 14 13

بزر جسـابور دينار٢٤٣٠٠

هنر بـــوق والديراالسفل

دينار٢٠٥٩٠

العماراتـــ بسر من راى

دينار٥٠٢١٩

62

18 17 16 هنروان االعـــلى وسـمطناى

دينار٤٦٤٨٠

روستقبـــاد دينار١٣٦٦٦

الراذانــــان دينار٣٠٠٣٥

21 20 19

الصـــلح واملنازل دينار١٥٩٠٨٩

النهـــروان االســفل دينار٦٠٥٣٢

النهـــروان االوســط

دينار٤٠٣٢٧

24 23 22 البصرة

وكور دجله دينار١٢١٠٩٥

واســـــــط مع اخلاصه واملستحدثة

والعباسية بعد النعقات الراتبه دينار٣١٠٧٢٠

بادرايـــا وباكسايا دينار٤٢٤٩٩

63

27 26 25 العــيارة هبيت دينار٨٠٢٥٠

اموالــــــ الضمانات ومايؤدى عن فصول االهنار

مما ينسب اىل اعمال مفردة دينار٤٢٤٩٩

املراكبــــــــ بالبصرة دينار٢٢٥٧٥

30 29 28 واجلـــــواىل مبدينة السالم

دينار١٦٠٠٠

دور الضربــــــم و واسط مبدينة السال

والبصرة والكوفة دينار٦٠٣٧٠

اســـواق الغنم مبدينة السالم وسر من راى و واسط و البصرة والكوفة

دينار١٦٩٧٥

33 32 31 اموالـــــ

فارس مع يسوغه مونس اخلادم مع ما ىف ايدى اصحاب االطراف

مما اورد نفال فقط دينار١٦٣٤٥٢٠

كوراالهـــوازراهيم بن عبداهللا ضمانا على اب

املسبع وغريه دينار١٢٦٠٩٢٢

مــــايؤدى اىل احلضرة عن مال االرتفاقات

والشجر واملقاطعات دينار١٣٨٧٤

64

36 35 34

مقاطعــــة عمان سوى اللطف احملمول اىل احلضرة

دينار٨٠٠٠٠

كرمــــان مع ضياع االمراء سوى مال العهد والورح وقرى املغازة و ما يسوغه مونس اخلادم عن مال اخلزن اجلهبذة

دينار٣٦٤٣٨٠

صنــــــاع االمراء هبذه النواحى مع مال املراكب بسرياف

دينار٢٥٨٠٤٠

39 38 37 الضيـــاع بـها دينار١٢٢٦٤٤

احلــــراج واالعشار واالمخاس بالرى والدماوند مع مما استخرجه ابن داودان

وامحد بن على دينار٤٦٥٠٧٨

ارتفـــاع احلراج والضياع العامة باملشرق على العقد واالرتفاع باالمانة والضمانة

دينار١٥٧٠٥٢٥

65

42 41 40 اصفهــــان

اخلراج الضياععلى العقد اجملدد مع هبا

دينار١٨٩٣٣٤خراج االكراد و ما يغل من االيغار و

اع السلطانضي دينار٤١٠١٧٨

قـــــم ااخلراج الضياع

دينار٨٠٢٢٩ دينار ١٩٧٢٢٩

قـــزوين وزحبان واهبر اخلراج الضياع

دينار٥٨٢٩٠ دينار ١١٥٧١٠

45 44 43 ماســــبذان

اخلراج الضياع دينار١٦٧٥٠ دينار ٥٧٧٤٦

مهــــدان اخلراج الضياع

دينار٥٥٧٨٩ دينار ١٥٠٤٨٠

مــــــياه البصرة وااليغارين

اخلراج الضياع دينار٢٦٧٥٢٠ دينار ١٨٥٦٣٦

66

48

47

46

الضــــياع هبا دينار٨٩٥٠٠

مــــياه الكوفه باخلراج سوى

لضياع الراسيةا واملستحدثة والطعم

دينار١٠٥٦٧٨

ســــاوة ودار الضرب هبا

دينار١٧٦٢٥

50 49 آذربيجــــان

وارمنيه على املفارقة الىت فورق عليها سبيل السعر

دينار٢٢٦٣٧٠

احلــلوان عن اخلراج والضياع

دينار٣٠٠١٥

67

Transkripsiyon Hali;

Harf________________________________________________________________________

Ani’s-Sevâd ve’l-a‘mali’l-ma‘mûre ve’l-biladi’l-mezkûre [1] Emvâlü’s-Sevâd ve tasâsîceti ve sadakatü arazîi’l-Mağrib bi’l-Basra ve’l-merâkibü bihâ ve sâirü mâ yensibü ileyhâ ve yecrî ma‘ahâ 1.547.734 dînar

[2] Bâzûryâ_______________ ve Kelvâzî ve Nehreyn 166.283 dirhem

[3] el-Anbâr____________ ve Katrabbel ve Südd 198.300 dînar

[4]

Nehrü Seyr___________ ve’r-Rumekan ve Īgar Yaktîn ve Câzer ve’l-Medînetü’l-atîka 75.576 dînar

[5] Kûsi_________________ ve Nehrü Derkît 25.000 dînar

[6] ez-Zâbü’l-a‘lâ__________ ve Nehru Keştâseb 9.256 dînar

[7] el-Fellûcetü_______ ’l-ulyâ ve’l-Erhâ 16.736 dînar

[8] el-Fellûcetü___________ ’s-süflâ ve’n-Nehreyn ve Aynü’t-temr 13.585 dînar

[9 es-Seybü___________ ’l-a‘lâ ve Sûra ve Babil ve Hatarniye ve Bârûsema’l-a‘lâ 140.259 dînar

[10] Nehrü’l-melik________ ve Murcâ ve Nehru Cûber ve’l-Esâsan ve’l-Malikiyât 38.350 dînar

[11] Bârûsema______________ ’l-esfel 46.336 dînar

[12] Tasâsîcetü___________ ’l-Kûfe ve’l-hazn 110.154 dînar

[13] el-Imârâtü________ be-Serre Men Rây 50.219 dînar

[14] Nehru Bûk_____________ ve’d-Deyrü’l-Esfel 20.590 dînar

[15] Bezer Cesâbur________ 24.300 dînar

68

[16] er-Râzanân__________ 30.035 dînar

[17] Rostekbâd_______________ 13.666 dînar

[18] en-Nehrevanü’la‘la_____ ve Semetnây 46.480 dînar

[19] en-Nehrevânü_________ ’l-evsat 40.327 dînar

[20] en-Nehrevânü ’l-esfel 60.532 dînar

[21] es-Sulh___________ ve’l-Menâzil 159.089 dînar

[22] Bâdrâya____________ ve Bâkesâya 42.499 dînar

[23] Vasıt________________ ma‘a’l-hâssa ve’l-müstah- deseti ve’l-Abbâsiyeti ba’de’n-nafakati’r-râtibe 310.720 dînar

[24] el-Basra______________ ve Kûru Dicle 121.095 dînar

[25] el-Merâkibü__________ bi’l-Basra 22.575 dînar

[26] Emvâlü_______________ ‘z-zımânat ve mâ yüeddî an fusûli’l-enhâri mimmâ yensibü ila a‘mâli’l-müfrede 42.750 dînar

[27] el-Iyâretü__________ be-Hît 80.250 dînar

[28] Esvâku______________ ’l-ganem bi-Medîneti’s-selâm ve Serre Men Rây ve Vâsıt ve’l-Basra ve’l-Kûfe 16.975 dînar

[29] Devrü[dâru]’d-darb_____ Bi-Medîneti’s-selâm ve Serre Men Rây ve Vâsıt ve’l-Basra ve’l-Kûfe 60.375 dînar

[30] el-Cevâli__________ bi-Medîneti’s-selâm 16.000 dînar

[31] Mâ-yüeddî________ ile’l-hazreti an mâli’l-irtifakat ve’ş-şecer ve’l-mukata‘ât 13.874 dînar

[32] Kûru’l-Ahvaz_____ Zımânen alâ İbrâhim bin Abdullah el-Müsebba‘ ve gayrih 1.960.922 dînar

[33] Emvâlü___________ Fâris ma‘a yüsevviguhû Mûnis el-Hâdim ma‘a mâ fî eydî eshâbi’l-efrâfi mimmâ evrede 1.634.520 dînar

69

[34] Ziyâ‘u_________ ’l-ümerâ bi-hâzihi’n-nevâhi ma‘a mâli’l-merâkibi bi-Sîraf 258.041 dînar

[35] Kirman___________ ma‘a zıyâ‘ı’l-ümerâi sivâ mâli’l-ahdi ve’l-verahi ve kura’l-müfâze ve ma yüsevviguhû Mûnis el-Hadim an mali’l-hazni ve’l-cehbezeti 364.380 dînar

[36] Mukata‘atü_____________ Umman siva’l-lutfi’l-mahmûl ile’l-hazreti 80.000 dînar

[37] İrtifâ‘u_________________ ’l-harâc ve’z-zıyâ‘u’l-âmme bi’l-maşrık ale’l-akdi ve’l-irtifâ‘u bi’l-emâneti ve’z-zımâneti 1.570.525 dînar

[38] El-Harâc_______________ ve’l-a‘şâr ve’l-ahmâs bi’r-Rey ve’d-Demâvend ma‘a mâ fîhi mimmâ istahracehû İbn Davûdan ve Ahmed bin Ali 465.078 dînar

[39] ez-Ziyâ‘u___________ bihâ 122.644 dînar

[40] Kazvin________________ ve Zencân ve Ebher el-Harâc ez-Ziyâ‘ 115.710 dînar 58.290 dînar

[41] Kum__________________ el-Harâc ez-Zıyâ‘ 197.229 dînar 80.229 dînar

[42] İsfahan___________ el-Harâc___ ale’l-akdi’l-mücedded ma‘a’l-harâci’l-ekrâd ve mâ yegullü mine’l-Īgar ve zıyâu‘s-Sultan 410.178 dînar

ez-Ziyâ‘u___ bihâ 189.334 dînar

[43] Mâhu______________ ’l-Basra ve’l-Igarin el-Harâc ez-Ziyâ‘ 185.636 dînar 267.520 dînar

[44] Hemedan______________ el-Harâc ez-Zıyâ‘ 150.480 dînar 55.789 dînar

[45] Mâsebezân_____________ l-Harâc ez-Zıyâ‘ 57.746 dînar 16.750 dînar

[46] Sâve___________________ ve Dâruddarbi bihâ 17.625 dînar

[47] Mâhu________________ ’l-Kûfe bi’l-harâci siva’z-zıyâ‘ı'r-râsiyeti ve’l-müstahdeseti ve’t-tu‘ami 105.678 dînar

[48] ez-Zıyâ‘u__________ bihâ 89.500 dînar

70

[49] el-Hulvân______________________ ani’l-harâc ve’z-zıyâ‘ 30.015 dînar

[50] Azerbaycan________________________ ve Ermeniyye ale’l-mu‘ârefeti’lleti fe-veraku aleyhâ sebilü’s-i’r 226.370 dînar

71

Türkçe Görünümü; Harf________________________________________________________________________ Sevâd bölgesi ve aşağıda zikredilen ma‘mûr vilâyetler 1 Sevâd ve nâhiyelerinin malları ile bilikte Basra’da bulunan Batı bölgesinin sadakalarından ve Basra’daki deniz araçlarından ve sâireden elde edilen gelirler 1.547.734 dînar

2 Bâzûrya ve Kelvâzi ve Nehreyn 166.283 dirhem

3 Anbar ve Katrabbel ve Südd 198.313 dînar

4 Nehrüseyr , Rûmekan , İgaru Yaktîn , Câzer ve Medînetülatîka 75.576 dînar

5 Kûsi ve Nehru Derkît [Dervasat] 25.000 dînar

6 Zâb-ı A‘lâ (Yukarı Zab) ve Nehrü Keştâseb 9.526 dînar

7 Fellûce-i Ulyâ (Yukarı Fellûce) ve Erhâ 16.736 dînar

8 Fellûce-i Süflâ (Aşağı Fellûce) , Nehreyn ve Aynüttemr 13.585 dînar

9 Seyb-i A‘lâ (Yukarı Seyb) , Sûra , Babel , Hatarniye ve Bârûsema-i A‘lâ (Yukarı Bârûsemâ) 140.259 dînar

10 Nehrülmülk , Mûrcâ , Nehru Cûber , Esâsan ve Malikiyât 38.350 dînar

11 Bârûsemâ-i Esfel (Aşağı Bârûsemâ) 46.336 dînar

12 Kûfe nâhiyeleri ve mahzenleri 110.154 dînar

13 Serre Men Ray'daki imâretler (yoksullar için yapılmış hayır evleri) 33.350 dînar

14 Nehrü Bûk ve Deyr-i Esfel (Aşağı Deyr) 20,590 dînar

15 Bezer Cesâbur 24.300 dînar

16 Râzanân 30.035 dînar

17 Rostekbâd 13.666 dînar

18 Nehrevân-ı A‘lâ ve Semetnây 46.480 dînar

72

19 Nehrevân-ı Evsat (Orta Nehrevân) 40.327 dînar

20 Nehrevan-ı Esfel (Aşağı Nehrevân) 60.532 dînar

21 Sulh ve Menâzil 159.89 dînar

22 Bâdrâyâ ve Bâkesâya 42.499 dînar

23 Vâsıt. Zorunlu masraflar çıktıktan sonra kalan para ile Sultân’a ait mülklerin ve yeni kurulan çiftliklerin gelirleri dahildir 310.720 dînar

24 Basra ile Dicle nahiyeleri 121.095 dînar

25 Basra’daki deniz araçlarından elde edilen gelir 22.575 dînar

26 İltizâmlardan alınan paralar ile nehirlerden elde edilen sulama gelirleri 42.750 dînar

27 Behit’deki su vergilerinden 80.250 dînar

28 Bağdat, Serre Men Ray, Vâsıt, Basra ve Kufe’deki koyun pazarları 16.975 dînar

29 Bağdat, Serre Men Ray, Vâsıt, Basra ve Kufe’deki darphâneler 60.370 dînar

30 Bağdat’da tahsîl edilen cizye vâridatı 16.000 dînar

31 Emlâk vergisi ile ağaçlardan ve mukata‘a gelirlerinden hilâfet makamına ödenen para 13.874 dînar

32 Ahvaz nâhiyeleri. İbrahim bin Abdullah ve sâirenin iltizâm sûretiyle üzerlerinde bulunan yerlerden 1.260.922 dînar

33 Fâris bölgesi vâridatı ile Mûnis Hâdim’in ve diğer arâzi sahiplerinden elde edilen gelir 1.634.520 dînar

34 Bu nâhiyelerdeki üst yöneticilere ait çiftliklerden elde edilen gelirler ile deniz araçlarından alınan vergi 258.000 dînar

35 Kirman’daki üst yöneticilere ait çiftliklerden elde edilen gelir. (Otlak vergileri ile çöldeki köylerin mallarından ve Mûnis Hâdim’in mahzen ve sarrâfiye mallarından vermeyi uygun gördüğü para bu hesaba dahil değildir) 364.380 dînar

36 Umman mukata‘asından elde edilen gelir. (Halîfeye takdîm edilen hediyeler hesâba dahil değildir) 80.000 dînar

73

37 Doğu(Fırat’ın doğusunda)ki memleketlerin harâcı ile bu taraflardaki köylerin yapılan sözleşmeler gereğince emânet ve iltizâm sûretiyle ellerinde bulundurdukların mallardan elde edilen gelir. 1.570.525 dirhemr

38 Rey ve Demavend’in harâc, a‘şâr ve ispençe gelirleri (İbn Dâvudan ve Ahmed bin Ali’nin tahsîl ettikleri paralar hesâba dahil değildir) 465.078 dînar

39 Buradaki Sultân’a ait çiftlikler 122.644 dînar

40 Kazvin , Zencan ve Ebher Harâc Çiftlikler (Sultan'a ait) 115.710 dînar 58.290

41 Kum Harâc Çiftlikler (Sultan'a ait) 197.229 dînar 80.229

42 İsfahan_______________________ Harâc. Yeniden bözleşmelere bağlanan yerler ile Kürtlerin harâcı , .ve Sultân’a ait özel mülklerden elde edilen gelir 410.178 dînar Sultân'a ait çiftliklerden 189.334 dînar

43 Mâhu'l-Basra ve Îgarin Harâc Çiftlikler (Sultar'a ait) 185.636dinar 267.520

44 Hemedan Harâc Çiftlikler 150.480 dînar (Sultân'a ait) 55.789

45 Mâsebezân Harâc Çiftlikler 57.746 (Sultan'a ait) 16.750 dînar

46 Save ve buradaki darphaneler 17.625 dînar

47 Mâhul’l-Kûfe. Harâc vâridatı. (Evvelden beri mevcûd olan çiftlikler ile yeniden alınan çiftlikler ve yemeklik olarak verilen yerler bu hesâba dâhil değildir) 105.678 dînar

48 Buradaki Sultân'a ait çiftliklerden 89.500 dînar

49 Hulvan. Harâc gelirleri ile Sultâr’a ait çiftlik gelirlerinden 30.015 dînar

50 Azerbaycan ve Ermenistan vâridatı. (Aynı fiyatlar üzerinden belirlenen bedel gereğince) 226.370 dînar

74

Tekdüzen Hesap Planı’na Göre Gösterimi*; ____________________________ / ____________________________ 100 KASA HESABI 11.545.956 100.01 Vilayet Gelirleri 6.429.221 100.01.01 Sevad ve Batı Basra 1.547.734 100.01.02 Bâzürya, Kelvâzi ve Nehreyn 166.283 100.01.03 Anbar, Katrabbel ve Südd 198.313 100.01.04 Nehrüseyr, Rûmekan, Igaru Yaktin 75.576 100.01.05 Kûsi ve Dervasat 25.000 100.01.06 Yukarı Zab ve Nehrü Keştaşeb 9.526 100.01.07 Yukarı Fellûce ve Erhâ 16.736 100.01.08 Aşağı Fellûce, Nehreyn ve Aynüttemr13.585 100.01.09 Yukarı Seyb, Hatarniye, Sûra Babel 140.259 100.01.10 Nehrülmülk, Mûrcâ, Nehru Cûber 38.350 100.01.11 Aşağı Bârûsemâ 46.336 100.01.12 Kûfe Nahiyeleri 110.154 100.01.13 Serre Men Ray İmaretleri 50.219 100.01.14 Nehru Bûk ve Aşağı Deyr 20.590 100.01.15 Bezer Cesâbur 24.300 100.01.16 Râzanân 30.035 100.01.17 Rostekbâd 13.666 100.01.18 Nehrev’an-ı A’lâ ve Semetnây 46.480 100.01.19 Nehrev’an-ı Evsat 40.327 100.01.20 Nehrev’an-ı Esfel 60.532 100.01.21 Sulh ve Menâzil 159.089 100.01.22 Bâdrâyâ ve Bâkesâya 42.499 100.01.23 Vâsıt 310.720 100.01.24 Basra ve Dicle 121.095 100.01.25 Ahvaz Nahiyeleri Geliri 1.260.922 100.01.26 Fâris Bölgesi Geliri 1.634.520 100.01.27 Azerbaycan ve Ermenistan Geliri 226.375 100.02 Diğer Gelirler 4.261.119 100.02.01 Basra Deniz Araçları Geliri 22.575 100.02.02 İltizam ve Nehir Gelirleri 42.750 100.02.03 Behit Su Vergileri Geliri 80.250

75

100.02.04 Bağdat, Vâsıt Koyun Pazarı Geliri 16.975 100.02.05 Bağdat, Vâsıt Darphane Geliri 60.375 100.02.06 Bağdat Cizye Geliri 16.000 100.02.07 Emlâk Vergisi ve Ağaç Mukataa Gel.13.874 100.02.08 Çiftlik ve Deniz Araçları Gel. 258.040 100.02.09 Kirman Çiftlik Gelirleri 364.380 100.02.10 Umman Mukataa Geliri 80.000 100.02.11 Doğu Fırat Harâcı ve İltizam Gel.1.570.525 100.02.12 Harâç, A’şâr ve İspençe Gel. 465.078 100.02.13 Kazvin, Zencan ve Ebher Harâc G. 115.710 100.02.14 Kum Harâc Geliri 197.229 100.02.15 İsfahan Harâc Geliri 410.178 100.02.16 Miyâhu'l Basra ve İgarin Harâc G. 185.636 100.02.17 Hemedan Harâc Geliri 150.480 100.02.18 Mâsebezân Harâc Geliri 57.746 100.02.19 Sâve Darphane Geliri 17.625 100.02.20 Miyâhu'l Kûfe Harâc Geliri 105.678 100.02.21 Hulvan Harâc Geliri 30.015 100.03 Sultan'a Ait Gelirler 855.616 100.03.01 Rey ve Demavend Çiftlik Geliri 122.644 100.03.02 Kazvin, Zencan ve Ebher Çiftlik G. 58.290 100.03.03 Kum Çiftlik Geliri 55.789 100.03.04 İsfahan Çiftlik Geliri 189.334 100.03.05 Miyâhu'l Basra ve İgarin Çiftlik G.267.520 100.03.06 Hemedan Çiftlik Geliri 55.789 100.03.07 Mâsebezân Çiftlik Geliri 16.750 100.03.08 Miyâhu'l Kûfe Çiftlik Geliri 89.500 602 DİĞER GELİRLER HESABI 11.545.956 602.01 Vilayet Gelirleri 6.429.221 602.02 Diğer Gelirler 4.261.119 602.03 Sultan'a Ait Gelirler 855.616 Sevâd Bölgesi ve Yukarıda Zikredilen Ma'mûr Vilayetler ve Sultan'a ait gelirler. ____________________________ / ____________________________

* Yevmiye kaydındaki tutarlar Dinar cinsindendir.

76

251. Abbasi Devleti Muhasebe Kayıt Örneği-2

Siyakat yazısı ile görünüşü;

77

78

Arap Harfleri ile Görünüşü;

حرفـــــــدات وسوى ىف العاراخلراج والضياع العامة باملغرب واجناده بعد االحتسبات الىت وضعها العمال من اصول االرتفاع كما هو جا

على ادائه ىف كل سنة واالعمال املذكوره واالموال املسماة جزيرة قربس اهلورقفمقاطعة ومثن اجناس الغنائم معما يكونـــــــــــ ما يتعلق باملغرب و اجناده

دينار٤٧٤٦٤٩٢ تفصيله

3 2 1

جنــــد االردن بعد االحتسابات

دينار٤٠٤٦٠مال

دينار١٠٢٠٦٢

جنـــــد فلســـطني بعد االحتسابات

دينار٨٠٧٥٠مال

دينار٢٣٠٦٤٧

مصــــر واالسكندريه وبعد االحتسابات القدميه

دينار٢٩٠٧٧٣ وسوى مصادرة املاذرائيين ومال املرافق والتجارات الواردة وامثان الغنائم

دينار١٠٨٠٠٠٠

79

6 5 4

جنــــد قنصرين والعواصم بعد االحتسابات

دينار١٣٣٠٩٧مال دينار ٣٥٢٥٧٠

جنــــد مخص بعد االحتسابات

دينار١٠٠٠٤٦٠مال دينار ١١٥١١٤

جنــــد دمشق بعد االحتسابات

دينار١١٣٠٥٧مال دينار ٣١٥٣٠٠

9

8

7

مششـــاط وحصن منصور وكيسوم

بعد املوضوع دينار٥٣٩٧مال دينار٦٥٣٣٢

الثغـــورميه سوى صلح امحد الشا

بن حسني الكاتب دينار٥٢٩٨٥

دلـــوك ورعبان[رعيان]

دينار١٥٧٦٥

12 11 10 ارزن وميا فارقــني بعد االحتسابات

دينار٥٦٧٥٠مال دينار ٨٢٤٢٢

آمــــد سوى ما مجع اقطاع وكاسه

وبعد االحتسابات دينار٥٤٧٨مال دينار ٨٢٤٢٢

مسيسـاطيه بعد االحتساباتومالط

دينار١٤٥٠١مال دينار ٣٤١٢٠

80

15 14 13 املوصـــل

ومريدين و هبذار والرستيق اجلبلية بعد االحتسابات

دينار١٧٧٥٠مال دينار ٤٩٢٤٣٠

ديــــار ربيعه بعد االحتسابات

دينار٢٢٧٢٧مال

ديــــارمضر

دينار٢٥٧٢٢٥مال

16 طـــريقتالفرا دينار٩٦٥٨٤

17 يكــــوناموال االعمال املسماة واموال اخلاصه واموال املوقوفه وغري ذالك

81

20 19 18

هـيت واعماهلا سوى ضياع السكر

١٨٧٧٨ العرب االهوار

دينار٥٢٦٢ دنيار ٨٢٤٠ املشرق]مغرب[ماريب

دينار٦٢٢٠٠ دينار ٥٨٤٥٠

ـــاموالـ اخلاصة سوى ماكان فيها بنواحى واسط فانه اضيف اىل اموال العامة وخلط هبا ودخل ىف

محوهلا ونفقاهتا العرب االهوار

دينار١١٦١٢٠ دنيار ١٨٥٤١١ املشرق املغرب

دينار١٠٤٧٠٠ دينار ٧٢٦٦٦

الضـــياعضمان واسط اسوة املستحدثة بعدالذى جرى ىف

حال اخلاصة دينار٢٨٩٠٣٦

23 22 21

مالـــ الضياع الفراتيه٦١٧١٢٦

العرب االهوار دينار١٢٩٧٢٤ دنيار ١٧٠٣٢٦

فارس املشرق دينار٩٥٢٧٨ دينار ٩٧٣٣٦

دينار١١٤٢٢٥املغرب

مالــــاسطاملوقوف املساجد ما كان فيها بو

دينار٤٥٧٠ الشرق املغرب

دينار١٢٧٦٠ دينار ٢٢٨٦٩

مالـــــ الضياع العباسية سوى ما هو بنواحى واسط

دينار١٤٤٧٦٠ العرب االهوار

دينار١٤٢٤٦ دنيار ١٤٧٣٢ املشرق املغرب

دينار٧٥١١٦ دينار ٣٠٧٦٢

82

25 24

مالــــاحلزن واجلهبذة سوى ما جيمعه العمال مع اصول االموال وسوى

ما سوغه مونس اخلادم منها بفارس وسوى ما دخل منها ىف ضمان واسط

دينار٧٦٩٨٠

مالــــ الضياع املفردة ىف سنة ثلث وثلثماية

دينار١٠٠٣١٨

83

Transkripsiyon hali;

Harf______________________________________________________ el-harâcü ve’zıya‘u’l-âmmeti bi’l-Mağrib ve ecnâdihî ba’de’l-ihtisâbâti’lleti vada‘ahe’l-ummâl min usûli’l-irtifâi kemâ hüve cârin fi’l-adâti ve sivâ mukata‘atin ve semenin ma‘a ma fe-varaku ehlü cezîreti Kubrus alâ edâihi fi külli senetin ve’l-aûmali’l-mezkûreti ve’l-emvâli’l-müsemmât.

Yekûn_______________________________ Ma yetealleku bi’l-Mağrib ve ecnûdih

4.746.492 dînar * Tafsîle

1 Mısır_____________ ve Iskenderiye ba‘de’l-ihtisâbâti’l-kadîme 290.773 Ve sivâ müsâdereti’l-Mâzerâiyyîn ve mâli’l-merâfıkı ve’t-ticareti’l-vârideti ve esmâni’l-ganâim 1.080.000 dînar

2 Cündü____________ Filistin ba’de‘l-ihtisâbât Mal 80.750 230.647 dînar

3 Cündü_____ ‘l-Ürdün ba’de’l-ihtisâbat Mal 40.460 102.062 dînar

4 Cündü____________ Dımaşk ba‘de’l-ihtisâbât Mal 113.057 315.300 dînar

5 Cündü____________ Humus ba‘de’l-ihtisâbât Mal 1.000.460 115.114 dînar

6 Cündü_____ Kınnesrin ve’l-Avâsım ba‘de’l-ihtisâbât Mal 133./97 352.570 dînar

7 Delük____________ ve Ra‘yân[Ra‘bân] 15.765 dînar

8 Es-Suguru_________ e-Şâmiyye sivâ sulhı Ahmed ibnü’l-Hüseyin el-katib 52.985 dînar

9 Şamşât_____ ve Hısnü Mansur ve Kîsom ba‘de’l-

84

mevzû Mal 5.397 65.332 dînar

10 Sümeysât____________ ve Malatya ba‘de’l-ihtisâbat Mal 14.501

11 Amid________________ sivâ ma harcı fi aktâi ve Kâse ve ba‘de’l-ihtisâbât Mal 5.478 82.422 dînar

12 Erzen ve Meyyâfarikîn ba‘de’l-ihtisâbât Mal 56.750 82.422 dînar

13 Diyaru___________ Mudar Mal 257.225

14 Dıyaru____________ Rebî‘a ba‘de’l-ihtisâbât Mal 22.797 304.093 dînar

15 El-Musul________ Ve Mîrdîn ve Behzerâ ve’r-Resâtiku’l-Cebeliyye ba‘de’l-ihtisâbât Mal 17.750 492.430 dînar

16 Tarîku_________________ ’l-Furat 96.584 17 Yekûn_____________________ Emvalü’l-a’mâli’l-müsemmât ve emvâlü’l-hâssa ve’l-emvâlü’l-mevkûfe ve gayru zâlike 18 ez-Zıyâ‘u_________ ‘l-müstahdese ba‘de’llezî cerâ fi zımâni Vâsıt üsretü hâli’l-hâssa 289.036 dînar

19 Emvâlü____________ ‘l-hâssa sivâ mâ kâne fîhâ bi-nevâhi Vâsıt fe innehû ezîfü ilâ emvâli’l-âmme ve halata bihâ ve dehale fî havlihâ ve

20 Meyt_____________ ve a‘mâlühâ sivâ zıya‘ıs-sükker 18.778 dînar El-İber el-Ahvar 8.240 5.262 Mağrib Maşrık

85

nafakatiha el-İber el-Ahvâr 185.411 116.120 el-Maşrık el-Mağrib 72.666 104.700

58.450 62.200

21 Mâlü___________‘z-zıyâ‘ı’l-Abbâsiyye sivâ mâ hüve bi-nevîhi Vâsıt 144.760 dînar el-Iber el-Ahvaz 14.732 14.246 El-Maşrık el-Mağrib 30.672 75.116

22 Mâlü__________‘l-mevkûfi’l-mesâcid sivâ mâ kâne minhâ bi-Vâsıt 4.570 dînar eş-Şark el-Mağrib 22.863 12.760

23 Mâlü__________‘z-zıyâ‘ı’l-Furâtiyye 617.126 dînar … el-Ahvar 170.326 9.724 Fâris el-Maşrık 97.336 95.278 el-mağrib 114.225

24 Mâlü___________________‘z- zıya‘ı’l-müfredeti fi seneti selâsin ve selâse mie 100.318 dînar

25 Mâlü_______________________‘l-hazn ve’l-cehbezeti sivâ mâ yecme‘uhü’l-ummâl ma‘a usûli’l-emvâli ve sivâ mâ sevvegahû Mûnis el-Hâdim minhâ bi-Fâris ve sivâ mâ dahale minhâ fi zımâni Vasıt 76.980 dînar

86

Türkçe Görünüşü; Harf__________________________________________________________________________ Batıdaki âmme çiftlikleri ve vilâyetlerin harâcı ile ordugâhların vergileri (usûl ve özel kanunlar gereğince vâliler tarafından harâcdan düşülen vergilerden sonra mukata‘alar ve çeşitli ganîmet gelirleri ve Kıbrıs ahalisi ile her sene ada üzerinden alınması kararlaştırılan vergi bu hesâba dahil değildir) Bu bölgedeki vilâyetler ve vâridat aşağıdaki şekilde gösterilmiştir: Yekûn itibariyle Batı bölgesine ve ordugâhlarına ait vâridat 4.746.492 dînar Ayrıntılı açıklama 1 Mısır ve İskenderiye. Eski vergilerin düşülmesinden sonra 290.773 dinar Mazerâilerin mallarına el konulmasından elde edilen gelir, pazarların hâsılatı , ticaret yolu ile meydana gelen idhâlat geliri, çeşitli ganîmet gelirleri 1.080.000 dînar

2 Filistin ordugâhı , vergilerden sonra Mal (nakid) 80.750 dînar 230.647 dînar

3 Ürdün ordugâhı ,vergilerden sonra Mal (nakid) 40.460 dînar 102.062 dinar

4 Dımaşk ordugâhı , vergilerden sonra. Mal (nakid) 113.057 dinar 315.300 dînar

5 Humus ordugâhı , vergilerden sonra. Mal (nakid) 1.000.460 dinar 115.114 dînar

6 Kınnesnin ve Avâsım ordugâhı, vergilerden sonra. Mal (nakid) 133.097 dinar 352.570 dînar

7 Deluk ve Ra‘bân [Ra‘yân] 15.750 dinar

8 Sugûr-ı Şam. Katip Ahmed bin Hüseyin’den sulh ile alınan paralar dahil değildir 52.985 dînar

9 Şamşat, Hısn-ı Mansur ve Kîsom, İskonto edilen paralardan sonra Mal (nakid) 5.397 dînar

10 Sümeysat ve Malatya, vergilerden sonra. Mal (nakid) 14.501 dînar 34.120 dinar

11 Amid. Mukata‘a ve vergi gelirlerinin dışında. Mal (nakid) 5.478 dinar 82.422 dînar

12 Erzen ve Meyyafârikîn, vergilerden sonra. Mal (nakid) 56.750 dinar 82.422 dînar

87

13 Diyaru Mudar (Mudar Bölgesi) Mal (nakid) 257.225

14 Diyâru Rebî‘a .(Rebî‘a Bölgesi) , vergilerden sonra. Mal (nakid) 22.897 304.093 dînar

15 Musul , Mardin ,Behzerâ ve Resâtiku’l-Cebeliyye vergilerden sonra. Mal (nakid) 17.750 492.430 dînar

16 Tarîku’l-Furat 96.584 dînar 17 Yekûn_____________ [4.659.341] Aşağıda zikr edilen vilâyetler ile Sultân'a ait mallara , vakıf mallara ve sâireye dâir gelirler

88

18 Vâsıt’ın iltizâmından sonra Sultan adına yeni alınan çiftliklerden elde edilen gelirler 289.036 dînar

19 Sultâna ait mallar. Vâsıt nahiyelerindeki Sultan’a ait mallar buraya dâhil değildir. Çünkü bunlar âmme mallarına ilâve edilerek onlara karıştırılmıştır. İber Ahvâr (Sahiller rüsumu) (Bataklıklar geliri) 185.411 dinar 116.120 dinar Doğu Batı 72.666 dînar 104.700 dînar

20 Hît ve bağlı yerler , Şeker köyleri dahil değildir. İber Ahvâr (Sahiller rüsûmu) (Bataklıklar geliri) 8.240 dînar 5.262 dînar Batı Doğu 58.450 dînar 62.200 dînar

21 Abbâsi hânedânına ait ait çiftlikler. Vâsıt nâhiyelerinde bulunan çiftlklerin dışında 144.760 dînar İber Ahvâr (Sahiller rüsumu) (Bataklıklar geliri) 14.732 dînar 14.246 dînar Doğu Batı 30.672 dînar 75.116 dînar

22 Mescidlere ait vakıf mallar. Vâsıt’da bulunanların dışında Doğu Batı 22.869 dînar 22.760 dînar

23 Fırat çiftlikleri 617.126 İber Ahvâr (Sahiller rüsumu) (Bataklıklar geliri) 170,326 dînar 129.724 dînar Fâris Doğu 97.336 dînar 95.278 dînar Batı 114.225 dînar

24 Üçyüz üç (Milâdi 918-919) senesinin müteferrik çiftlikler vâridatı 100.318 dînar

25 Mahzenler ve sarrâfiye vâridatı Asıl mallar ile beraber vâlilerin topladıkları paralar ve Fâris bölgesinde Mûnis Hadim’in oradaki emlâki için vermeyi uygun gördüğü paralar ile Vâsıt iltizâmına dâhil olan gelirlerdir. 76.980 dînar

89

Tekdüzen Hesap Planı’na Göre Gösterimi;

/ 100 KASA HESABI 5.912.385 Dinar 100.01 Ordugah Gelirleri 3.283.829 Dinar 100.01.01 Mısır ve İskenderiye 290.773 Dinar 100.01.02 İthalat ve Ganimet 1.080.000 Dinar 100.01.03 Filistin Ordugahı 80.750 Dinar 100.01.04 Ürdün Ordugahı 40.460 Dinar 100.01.05 Dımaşk Ordaugahı 113.057 Dinar 100.01.06 Humus Ordugahı 1.000.460 Dinar 100.01.07 Kınnesnin ve Avâsım Ordugahı 133.097 Dinar 100.01.08 Delûk ve Ra'yân 15.765 Dinar 100.01.09 Sugûr-ı Şam 52.985 Dinar 100.01.10 Şamsat, Hısn-ı Mansur ve Kisom 5.397 Dinar 100.01.11 Sümeysat ve Malatya 14.501 Dinar 100.01.12 Amid 5.478 Dinar 100.01.13 Erzen ve Meyyafârik 56.750 Dinar 100.01.14 Mudar Bölgesi 257.225 Dinar 100.01.15 Rebî'a Bölgesi 22.797 Dinar 100.01.16 Musul, Mardin Behzera 17.750 Dinar 100.01.17 Tarîku'-Fırat 96.584 Dinar 100.02 Sultana Ait Yeni Çiftlik Geliri 289.036 Dinar 100.03 Sultana Ait Mallar 478.898 Dinar 100.03.01 Sahil Rüsumu 185.412 Dinar 100.03.02 Bataklıklar Geliri 116.120 Dinar 100.03.03 Doğu 72.666 Dinar 100.03.04 Batı 104.700 Dinar 100.04 Hit ve Bağlı Yerler Geliri 134.152 Dinar 100.04.01 Sahil Rüsumu 8.240 Dinar 100.04.02 Bataklıklar Geliri 5.262 Dinar 100.04.03 Doğu 62.200 Dinar 100.04.04 Batı 58.450 Dinar 100.05 Abbasi Hânedanına Ait Çiftlikler 279.526 Dinar 100.05.01 Çiftlik Geliri 144.760 Dinar

90

100.05.01 Sahil Rüsumu 14.732 Dinar 100.05.02 Bataklıklar 14.246 Dinar 100.05.03 Doğu 30.672 Dinar 100.05.04 Batı 75.116 Dinar 100.06 Mescidlere Ait Vakıf Malları 45.629 Dinar 100.06.01 Doğu 22.869 Dinar 100.06.02 Batı 22.760 Dinar 100.07 Fırat Çiftlikleri 1.224.017 Dinar 100.07.01 Çiftlik Geliri 617.126 Dinar 100.07.02 Sahil Rüsumu 170.326 Dinar 100.07.03 Bataklıklar Geliri 129.726 Dinar 100.07.04 Fâris 97.336 Dinar 100.07.05 Doğu 95.278 Dinar 100.07.06 Batı 114.225 Dinar 100.08 Üçyüz Senesi Müteferrik Çiftlik Gel. 100.318 Dinar 100.09 Mahzenler ve Sarrâfiye Vâridatı 76.980 Dinar 153 TİCARİ MALLAR HESABI 2.174.512 Dinar 153.01 Vergi Karşılığı Mallar Hesabı 2.174.512 Dinar 153.01.01 Filistin Ordugahı 230.647 Dinar 153.01.02 Ürdün Ordaugahı 102.062 Dinar 153.01.03 Dımaşk Ordugahı 313.300 Dinar 153.01.04 Humus Ordugahı 115.114 Dinar 153.01.05 Kınnesnin ve Avâsım Ordugahı 352.570 Dinar 153.01.06 Şamsat, Hısn-ı Mansur ve Kisom 65.332 Dinar 153.01.07 Sümeysat ve Malatya 34.120 Dinar 153.01.08 Amid 82.422 Dinar 153.01.09 Erzen ve Meyyafârik 82.422 Dinar 153.01.10 Rebî'a Bölgesi 304.093 Dinar 153.01.11 Musul, Mardin ve Behzera 492.430 Dinar 602 DİĞER GELİRLER HESABI 8.086.897 Dinar 602.01 Nakdi Gelirler 5.912.385 Dinar 602.02 Malların Nakdi Karşılığı 2.174.512 Dinar Batıdaki âmme çiftlikleri ve vilayetlerin harâcı ile ordugâhların tahsil edilen vergi gelirleri. /

91

3. İLHANLILAR’DA MUHASEBE UYGULAMALARI 30. Genel Açıklama

İlhanlılar devleti (1256-1353), İran’da yerleşmiş Moğol

hanedanlığının kurduğu bir devlettir101. Moğol hükümdarı

Cengiz Han’ın ölümünden sonra ortaya çıkan dört devletten

biridir. Cengiz Han’ın oğlu Mengü’nün “Büyük Han” olarak

tahta çıkmasından sonra fetih için batıya gönderilen

Hülagu Han tarafından kurulan, resmen Moğol Büyük

Han’ına bağlı olan bir devlettir102. Hükümdarlar

başlangıçta, doğu kökenli olduklarını ve Orta Asya’daki

Moğol Büyük Han’ına bağlı olduklarını vurgulamak için

“İlhan” sözcüğünü kullandılar. İslamiyeti kabul

etmelerinden sonra, bu da XIII. asrın sonuna isabet eder,

“Han” adını kullanmaya başladılar103. İlhanlılar

Maveraünnehr’i içine almak üzere aşağı yukarı Sasani

imparatorluğunun sınırları içerisinde kurulmuş olan bir

iran devleti olarak da zikredilmektedir. Buna neden olarak

da kültür açısından İranlılaşmaya maruz kalmaları

gösterilmektedir. Hülagu, Hıristiyanları İlhanlı davası lehine

kazanmak için Hıristiyan bir kadınla evlendi. Bu da

Hıristiyan batıyla iyi münasebetler kurmasına vesile oldu.

101 Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi-I, 2. Baskı, İstanbul: Süryay Sürekli Yayınlar A.Ş., İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası Yayını, Nisan 2000, s. 212. 102 Grolier International Americana Ansiklopedisi, İstanbul: Grolier Incorporated-Medya Holding A.Ş. Yayınları, Cilt 7, s. 343. 103 Güvemli, a.g.e., s. 212.

92

Daha sonra, Hülagu’nun yerine oğlu Abaka (1265-1282)

geçti104.

İlhanlı Hükümdarları

Hülegü (1256-1265), Abaka (1265-1282), Ahmad Tegüder (1282-

1284), Argun (1284-1291), Gaykhatu (1291-1295), Baydu (1295),

Mahmud Gazan (1295-1304), Muhammed Khodabandeh (Olcayto)

(1304-1316), Abu Sa'id Bahadır (1316-1335), Arpa Ke'ün (1335-

1336)105

31. İlhanlılar’da Siyakat Yazı Sistemi

İnsanlar bir arada yaşamaya ve zekâları da gelişmeye

başladığında insanlar arası iletişim ihtiyacı da baş

göstermiştir. Doğal olarak başlangıçta el, kol hareketleri ve

garip sesler halinde bu ihtiyaç karşılanmaya çalışılmıştır.

Sonralarında ise yörelere göre dil (lisan) gelişmeye

başlamıştır. Bu, dil dönemine sözlü iletişim çağı

denilmektedir. Tarih, insanların yaşlandıkça biriken bilgi,

yetenek, masal ve hatta müzik bilgilerinin uçup gitmesini

önlemek ve daha uzak kimseler ile iletişim kurabilmek için

bazı işaretler kullanabildikleri dönemden başlatılmaktadır.

Bu dönemin günümüzden 6000-7000 yıl öncesine

varabildiği bilinmektedir. Çeşitli bilgileri kendilerinden

104 Berthold Spuler, “İlhanlılar”, İA, C. 5 MEB, Eskişehir, 1997, s. 967. 105 Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Ilkhanate, e.t. 17. 04. 2007

93

sonraki nesillere aktarabilmek için taşa, balçığa, deriye veya

tahtalara, papiruslara bazı resimler yapıldığı ve ilk yazı

örneklerinin bunlar olarak kabul edildiği yine bilinen bir

gerçektir106.

Mısır’da ilk yazı şekli resimlerden geliştirilen

“Hiyeroglif” yazısıdır. Bu yazı, anıtlara (ister sağa, ister sola

doğru) yazılmaktadır. Fakat, pratik olmadığından deriye,

papirusa yazılan bir tür yazı geliştirildi ki, buna da

“Hiyeratik” yazı denilmektedir. Güney Arabistan’da ise

“Himyeri” yazısı geliştirilmiş ve buradan bu yazı Hindistan’a

geçmiştir. İlk yazının Mezopotamya’da Sümerler tarafından

çivi yazısı olarak geliştirilmiş olduğu da bilinmektedir. Yine

aynı bölgede bu yazıdan “Arami” yazısı (sonra adı Süryani

olmuştur) geliştirilmiştir. Fenikeliler Hiyeratik yazıyı

geliştirerek ABC’yi başlatmışlardır. İsrail halkı da bundan

esinlenerek kendilerine özgü “İbrani” yazısını

oluşturmuşlardır. Aynı dönemde Uzakdoğu’da ise Çin’de

gelişen ve hece esaslı imgeler ile yazılan bir yazı türü

geliştirilmiştir. Japon yazıları da buradan doğmuştur.

Hindistan’daki Brehmen yazısının Güney Arabistan’ın

Himyeri yazısından geliştiği anlaşılmaktadır. Batılılar ise

genellikle Fenike kaynaklı yazılarının Mısır Hiyeroglif ve

106 H. Sabahattin Payzın, Tarihte Dil, Yazı, Bilim ve Toplum, İzmir: Doğruluk Matbaacılık, 1992, s. 1.

94

gelişmişi olan Hiyeratik yazısından türetildiğini

belirtmektedirler107.

Konumuz açısından Siyakat yazısının tarihçesine

bakmamız yararlı olacaktır.

Siyakat, Maliye, Defterhane ve Vakıf dairelerinde

kullanılmış resmi bir yazıdır. Siyakat Irak’ta Abbasiler

zamanında kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu’ya da

Selçuklular zamanında geldiği bilinmektedir. Ancak buna

rağmen İran yoluyla girdiği kabul görmektedir. Milâdi 910

yıllarında Amasyalı Taci-zade Cafer Çelebi, kuyudatı

muntazam defterleri siyakata çeviren kişidir. Siyakat

Selçuklularda da vardı, ancak onlar farklı bir tarzda

uygulamışlardı. Osmanlılara da onlardan değişik şekilde

intikal etmiştir. Ancak bu ıslah ve tadilde Hüsam ve Cafer

Çelebilerin rolü olmuştur108.

Asıl ismi Erkam-ı Divaniye olan siyakat rakamları

siyakat yazısı ile beraber kullanıldığı için bu isimle

anılmıştır. Daima Farsça ibareli muamele kayıtlarıyla

birlikte kullanıla gelmiş olması İran taraflarından

Anadolu’ya getirilmiş olduğuna işaret etmektedir. Malazgirt

zaferi Anadolu’nun kesin şekilde istilasını ve Selçuklu

Devleti’nin kurulmasını sağlamış olduğuna göre XI. yüzyılın

107 Payzın, a.g.e., s. 2-3. 108 Dündar Günday, Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Özellikleri ve Divan Rakamları, Ankara: TTK Kurumu Yayınları VII. Dizi, Sayı: 57a, 1989, s. 1.

95

sonları Divan rakamlarının Anadolu’ya giriş tarihi olarak

kabul edilmektedir109.

Siyakat, eski yazılardan birinin adıdır. Resmi ve

özelliklede mali işlerde kullanılmıştır. Defterlerde ve

tezkirelerde görülen kısalık, anlamada güçlük ve bilgi sahibi

tarafından okunabilen özelliklere sahiptir. İnce, birbirine

girift ve noktasız ve dik yazıldığı için az yer kaplar ve çabuk

yazılır. Kolay okunabilen bir özelliği olduğu gibi, çok eski

tabirleri içeren ve ancak uzmanları tarafından okunabilen

özelliği de vardır. Uzun hatlarla yazılmış olanları bulunduğu

gibi, kısa şekillerle yazılmış olanları da mevcuttur. Bir

sıraya dizilmiş harflerin bazılarının sonları uzatılmış bir

yazıdır. Siyakat alfabesinde nokta, hemen hemen yok

gibidir. Yalnız; C ( ), P ( ) ve Ş ( ) harflerinde

nokta vardır. Bazen N ( ) yerine ( ) nokta veya ( )

kullanılmıştır. Siyakatte noktalı harfler mevcuttur. Fakat

umumiyetle noktalar terk edilmiş olup, okunuşu okuyanın

bilgi ve becerisine ve Osmanlı kültürü üzerindeki bilgisine

bağlıdır. Ancak hatırlatılmalıdır ki, şahısların kendilerine

göre yaptıkları özellikler de vardır. Ayrıca her devrin farklı

bir üslubu olduğuda bilinmektedir110.

109 Günday, a.g.e., s. 1. 110 Günday, a.g.e., s. 2.

96

Siyakat, Arapça “siyâk” ve “siyâkat” sözleri “savk”

kelimesinden türemiştir. Savk kelime manası ile, hayvanı

gütme, ardından yürütme, ilerletme, takip etme, iterek

sürme gibi anlamlara gelmektedir. Önceleri, muhasebede

kullanılmak üzere çok kısaltılmış ve noktasız yazı şekli

(stenografik yazı) için verilen siyakat ismi, zamanla, bilhassa

rakamlar ve daha sonra da muhasebe manasını kazanmıştır.

O kadar ki muhasebe kitaplarında isim olarak dahi

kullanılmıştır: "Şems us-siyâk = Muhasebe Güneşi",

"Bahru’s-Siyâk = Muhasebe Denizi", "Kitâbü’s-Siyâka=

Muhasebe Kitabı" gibi111.

Siyakatte önemli bir yeri de kullanılan sayılar

oluşturmaktadır. Roma rakamlarında sıfır (0) sayısının

olmaması kayıtların tutar hanelerinin çok yer kaplamasına

ve anlaşılmasının güçleşmesine neden olmaktaydı. Oysa

siyakatte sayılar hem az yer tutuyor, hem de tüm sayıların

yazılması mümkün oluyordu. Aşağıda yer alan Tablo-1.’de

Roma rakamlarının gösterimleri yer almaktadır112.

111 İsmail Otar, Muhasebede Siyakat Rakamları, İstanbul: Lebib Yalkın Yayımları ve Basım İşleri A.Ş., 1991, s. 13-14. 112 Otar, a.g.e., s.7.

97

Tablo-1. Roma Rakamları ve Örnek Gösterimleri

1 I 10 X 500 D 2 II 19 XIX 600 DC 3 III 20 XX 1.000 M 4 IV 40 XL 4.000 VM 5 V 50 L 5.000 V 6 VI 60 LX 10.000 X 7 VII 90 XC 20.000 XX 8 VIII 100 C 100.000 C 9 IX 400 CD 1.000.000 M

Zamanımızda bu rakamlar, yalnız abidevî ve tarihî

eserlerde kullanılmaktadır. Bu harf-rakamlarla "99 = XCIX"

ve "1990 = MCMXC" şeklinde yazılır.

Risale-i Felekkiye’de kullanılan sayıların gösterimine

geçmeden önce eski kültürlerin kullandıkları sayı

görüntülerinden örnekler vererek görsellik katmanın yararlı

olacağına inanmaktayız. Aşağıda yer alan Tablo-2.’de bazı

eski kültürlerde sayıların gösterimi yer almaktadır113.

113 Otar, a.g.e., s. 9.

98

Tablo-2. Bazı Kültürlerde Sayıların Gösterimi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Yukarıdaki Tablo-2.’de birinci sırada yer alan sayı

gösterimleri Mısır’da, ikinci sırada yer alan sayı gösterimleri

Sümer’lerde, üçüncü sırada yer alan sayı gösterimleri

Hitit’lerde, dördüncü sırada yer alan sayı gösterimleri Çin

ve Japon’larda, beşinci sırada yer alan sayı gösterimleri ise

Maya’larda kullanılmıştır.

Risale-i Felekkiye (Kitabü’s Siyakat)’de ise sayıların

gösterimi ise Tablo-3.’deki gibidir114.

114 Otar, a.g.e., s. 11.

99

Tablo-3. Risale-i Felekkiye’de Sayıların Gösterimi

9 8 7 6 5 4 3 2 1

Sıfır ise hem bir halka (○) şeklinde hem de bir nokta

(·) şeklinde gösterilerek kullanılmıştır.

Aşağıda yer alan Tablo-4.’de Risale-i Felekkiye’de yer

alan onlar, yüzler ve binler ile bazı örnek sayı gösterimleri

mevcuttur115. Bu konuya daha sonra daha detaylı olarak

değinileceğinden burada sadece bir tablo üzerinde

gösterimine yer verilecektir.

Tablo-4. Risale-i Felekkiye’de Örnek Gösterimler

115 Otar, a.g.e., s. 12.

100

Yukarıda yer alan Tablo-4 incelendiğinde de

görüleceği üzere sıfır sayısı yerine hem halka (○) ve hem de

nokta (·) kullanılmıştır.

32. İlhanlılar’da Muhasebe Defterlerinde Kurallar

ve İşaretler

Burada her biri kendi durumuna göre belli ve hususi

surette isimlendirilmiş ve ileri gelen katiplerce koyulmuş

olan defter kaide ve işaretlerinden bahsedilecektir.

1. Hesabın Başlığı (Sadrü’l-Hesab ve Ümmü’l-

Hesab)

Bu aslında o hesabın (maddenin) ne sebeple neyi ifade

etmesinin düşünüldüğü bilinsin diye hesabın başına yazılır.

Günümüzde de yevmiye maddelerindeki ve büyük

defterdeki hesap isimleri aynı niteliktedir.

2. Tarih

Zamanın tespitinden ibarettir. Hesabın (maddenin)

başlığından sonra yazılır. O muhasebe kaydının ne vakit

yazıldığı gerçeğini ortaya koyar. Günümüzde de yevmiye

maddelerinde ve büyük defter hesaplarında tarih aynı

amaçla kullanılmaktadır.

101

3. Kontrol İşareti (Caize)

Bu işaret, meblağın doğruluğunun tespitinde kullanılır.

Rakamlar karşılaştırıldığında doğru ise meblağın sonunun

hemen üzerine ( = خوب hûb) çekilir. Eğer ikinci

defa kontrol edilirse bu sefer (٢ iki) veya (واهللا vallâhi) yazılır.

Bugün bunların yerine (√) işareti kullanılıyor.

4. Terkin

Doğru olmadığı anlaşılan ve kazınması istenmeyen defter

kayıtlarında kullanılır. Bu hallerde (ين) işareti çekilir. Bu

işaret Arapça (ترقين terkîn) sözünün son iki harfinin noktasız

olarak başka bir ifadeyle siyakatla yazılışıdır.

Daha sonra yevmiye bahsinde de vurgulanacağı üzere

defterlerde silinti ve kazıntının şüpheye yol açacağı ve bu

sebeple kesinlikle bu yola gidilmemesi gerektiği

belirtilmiştir.

Günümüzde de, resmi defterlerde silinti ve kazıntı

yasaklanmıştır.

5. Toplama (Cem) ve Tamamlama (Tekmil)

Muhasebede gelir ve giderlere ait tam ve kesirli bütün

rakamların müfredatlı ve doğru gösterilmesi gerekmektedir.

Sonra buna kontrol işareti (caize) koyulur. Defter sayfasının

içinde yer alan bütün kesirler, birler, onlar ve benzerleri

toplanır. Maddenin (haşr’ın) sonuna yazılır. İşte buna

102

toplama (cem’i) ve yazılıp bitirilmesi işine de tamamlama

(tekmil) denir.

6. Toplamca (Te’riç)

Muhasebe kayıtları yazıldıktan sonra toplam isteniyorsa,

kâğıda ayrıntılı olarak yazılır. Örneğin;

“200 adet, 156, 25, 35, 1000, 2000, 300, 46, 75, 360, 950,

144, 227, 594

7. Yaprak (Varak)

Varak, tek kağıttan ibarettir. Her yüzü ikiye ayrılır.

Bunlardan her birine bir “dıl” denir. Kayıtlara sağ dılı’dan

başlanır. Eğer her iki dılı da ilgilendiren müfredat varsa sol

dılın yarısına kadar yazılır. Açıklama sol dıla ait ise diğerine

kıyasen yazılır.

8. Uzatma İşareti (Medd)

Medd uzatma demektir. Kayıtlarda bazen kelimelerin

uzatılması icap eder. Arap harflerinde, son harfin bünyesine

göre uzatma çekilir. Örneğin; “Tebri______________________z,

Sultaniy_____________e, Re____________y gibi. Günümüzde

bunun yerine kelimenin veya yazının altı çizilmektedir.

103

9. Harf ve Def’a

Harf, sözlükte bir şeyin bir bölümüdür. Nitekim, kelimenin

bir bölümüne de harf denmektedir. Def’a bir kerelik tekrarı

ifade eder. Maliye mensuplarının ıstılahında “bir evvelki

yekundan” manasındadır. İleride, “minha=ondan” ve “min

zalike=bundan” örneklerinde görülecektir. Eğer kayıt

sırasında “minha” ve “min zalike” kullanılacak ve fakat

bunlar uygun bir güzellikte çekilemeyecekse, o vakit, “harf”

ve “def’a” çekilir. Harften sonra bir müfredat, döküm varsa

o zaman def’a kullanılır. İleride örneklerde bu anlatılanlar

ayrıca görülecektir.

10. Doldurma (Haşv) ve Ortaya Çıkarma-Belirtme

(Bariz)

“Haşv”ın sözlük manası doldurma, katma; “bariz”in ki de

ortaya çıkarma, zahir olma, açıkta bırakma şeklindedir.

Maliye mensupları teriminde (ıstılahında), “haşv”, bir

yazıdan, tespit edilenden, anlatılandan ibarettir. Bunun

kaydı sırasında, muhasip gerçek olandan ayrılmaz; kayıt bir

bakışta anlaşılmalıdır; kaydın tespiti sırasında yazanın bir

amacı ve her halde, kaydın da kastedilenle bir ilgisi vardır.

“Haşv”ın yazılış yeri kağıdın dörtte bir kısmından

herhangi bir yer değildir. Yazılışa, sağ tarafın yukarı

başından başlanır ve satır bittiğinde kağıdın ortasını azıcık

geçecek gibi bırakılır. Kağıdın ortasını aşmazsa, başka bir

ifadeyle yazı sol tarafa taşmasa da kabul edilir.

104

“Bariz” gerçekte hangi tutar kastediliyorsa onun

ifadesinden ibarettir. Yazılma yeri, sol dıl’ın yanındaki iki

danktır.

“Haşv” iki kısımdır. Yazı “haşv” kısmında kalırsa

“haşv-ı mutlak”, “bâriz”e taşarsa “haşv-ı bariz” denir.

Bazen “bâriz” (bariz rakamdan)’den bir şey düşmek,

indirim etmek gerekir. Bu durumda “haşv” rakamına

“mevzu=koyulan” denir ve “minhâ=ondan-düş” veya

“ba‘de=sonra” sözleri yazılır. “Minhâ” yazılırsa “haşv”de

“ondan sonra kalan=(باقي بعده)” bâkî ba’dehû lafzı ( ) ve

“sona=(بعده) ba‘de” sözü yazılmışsa “kalan=(باقي) bâkî” lafzı

( ) şekilleri ile gösterilir.

“Bâriz” rakamı, tutarı, kendi yerinde kağıdın sol

tarafında gösterilir. Müfredatı yazılır. Açılacak, anlatılacak,

düşülecek kısmı olursa, birincide “ondan düş=(منها) minhâ”

ve ikincisinde “minhâ” yerine “sonra=(بعد) ba‘de” yazılır.

Her gelir ve giderde, hesap başlığı “sadrü'l-hesâb” ve

diğer hususlara riayet edilmek sureti ile ve tekrar olmamak

şartı ile yukarıdaki kurallar kullanılır.

33. İlhanlılar’da Siyasi Yapı

Hülagu Han’ın yerine geçen oğlu Abaka aslında bir

Budist’ti. Devlete istikrar getirdi ve devletin asıl teşkilatçısı

105

oldu. Ayrıca Budist dininin yayılmasına ve Budist

tapınakları yapılmasına yardımcı oldu. Onun ölümünün

ardından Müslümanlığı kabul eden kardeşi Ahmed başa

geçti. Sert bir muhalefetle karşılaşarak Abaka’nın oğlu ve

kendisinin yeğeni Argun tarafından tahttan indirildi. Argun

kendisini Budizme vermişti. Devletin mali gücü hakkında

bir fikri olmadığı için Musevi dinine sadık kalan veziri

Sa’duddevle’yi işlerinde serbest kıldı. Vezir Sa’d Al-Devle

eyaletleri akrabalarına vererek halktan çok vergi talep etti.

Halktan bu ağır vergilere karşı tepki geldi ve halk isyan etti.

Argun’un 1291 yılında ölümünün ardından yerine Geyhatu

geçti. Mali buhran yaşayan bir devlet teslim alan Geyhatu

kağıt para bastırmak zorunda kaldı. Bu çok önemli bir

felaketin işaretçisiydi. Zira bu yeni kağıt para sistemi ön

Asya ticaretinin yıkılmasına sebebiyet verecekti. Her ne

kadar geri adım atsada tahttan indirilmesine engel

olamadı116. Yerine Han Baydu geçti. Budizm’e ilgi duyan

Baydu han zamanında İktisadi hayat bozulmaya başlamıştı.

Onun dönemi ön Asya’da Budizm’le İslamiyet arasında çok

ciddi mücadelelerin olduğu bir dönemdir117. İktisadi hayatın

bozulmasıyla doğru orantılı olarak eşkıyalık faaliyetleri de

artmıştı. Posta teşkilatı, “yam”, bozulma sürecine girdi.

Zirai hayat çöktü ve buna bağlı olarak topraklar ıssızlaştı.

Enflasyon arttı. “umumi bir sukût” hasıl oldu. Bunu fırsat 116 Berthold Spuler, “İlhanlılar”, İA, C. 5 MEB, Esk. 1997, s. 967. 117 Ahmet Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, 2. Baskı, İstanbul, 1970, s. 229.

106

bilen Memluklular ve altın ordu devletleri saldırıya geçtiler.

Milâdi 1295 yılında yirmi dört yaşında Gazan Han başa

geçti (1295-1304)118. İmparatorluktan tedavül eden

sikkelerin üzerinden “kaanül azam” tabirini sildirerek

“hanbalığ”daki hanlara bağlı olmadığını ortaya

koymuştu119. Öncelikli görev olarak nizam ve asayişi

sağlamayı seçti. Vezirleri Raşid al din Fazl Allah ve Ali Şah

ile birlikte devlet idaresine, iktisada ve ticarete ve içtimai

hayata dair büyük bir ıslahat çalışmasını başlattı. Sünni

İslam mezhebini kabul etti120. Şiilere iyi davrandı121. Gazan

hanın ölümünden önce devlet zirve noktaya ulaştı. 1304

yılında ölümünün ardından yerine kardeşi Olcaytu geçti.

Olcaytu din ve mezhep değiştirmekle meşhur olmuştu.

Şehzade iken Budist sonra Hıristiyan, Milâdi 1289’da

Nasturi sonra da Müslüman olmuştur. Hanefi

mezhebindeyken Milâdi 1307’de Şafiliğe, ardından Şiiliğe

geçmiştir122. Olcaytu (Milâdi 1304-1316), nüfus itibariyle

fazla olan Sünni Müslümanlara karşı korku ve yıldırma

(tedhiş) tedbirleri de almıştı. 1316 da ölümünden sonra

yerine İslam adı taşıyan ilk Moğol hükümdarı olan Ebu

Said Bahadır Han (1316-1335) geçti. Ebu Said, Sünniliğe

118 Berthold Spuler, “İlhanlılar”, İA, C. 5 MEB, Eskişehir, 1997, s. 967. 119 Ahmet Hilmi, Ziya Nur, İslam Tarihi, Ötüken Yayınları, s. 499. 120 Berthold Spuler, “İlhanlılar”, İA, C. 5 MEB, Eskişehir, 1997, s. 967. 121Berthold Spuler, İran Moğolları, Çev: Cemal Köprülü, TTK, Ankara, 1957, s. 266. 122 Yılmaz Öztuna, “ilhanlılar” Türk Ansiklopedisi, C. XVI, MEB, Ankara, 1983, s. 78.

107

geçiş yaptı. Böyle olunca Sünni ve Şii çatışması bir iç

karışıklığa dönüştü. 1335’te Kafkasya’da bir sefer sırasında

öldü. Her ne kadar 1355 yılına kadar hanedanın bir çok

prensleri “han” sıfatıyla tahta çıksalar da Moğol hanedanı

fiili olarak sona etmişti123.

İlhanlılar devleti bir asıra yakın bir süre egemenliğini

sürdürmüş, kısa ömürlü bir devlettir. Ancak Osmanlı

Devleti’ni muhasebe açısından etkilemiştir. Osmanlı Devleti

Merdiven Yöntemi kayıt usulüne göre muhasebe iş ve

işlemlerini takip etmeyi İlhanlı Devleti’nden almıştır. Bu

sava ilişkin deliller çalışmanın ilerleyen bölümlerinde ortaya

konulmaya çalışılacaktır.

İlhanlılar devletinin Türk devletleri muhasebe tarihi

açısından da ayrı bir önemi vardır. Dört temel devlet

muhasebesi öğreti kitabı124 İlhanlılar döneminde yazılmıştır.

Bu nedenle İlhanlılar devletinin incelenmesine yer verilmesi

gerekli görülmektedir. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde bu

dört temel öğreti kitabının içeriğine yer verilecektir.

İlhanlılar devletinin Türk devletlerine verdiği bir diğer katkı

ise anılan dört temel muhasebe öğreti kitaplarında

kullanılan yazı dili ile olmuştur. Anılan muhasebe öğreti

kitaplarında “Siyakât” yazısı kullanılmıştır. Bu yazı tipi

uzun yıllar boyunca Osmanlı Devleti’nin hesap işlerinde ve

123 Spuler, a.g.m., s. 967. 124 Bu dört temel muhasebe öğreti kitapları, Saadetnâme, Kanunu Saadet, Camiül-Hesab ve Risale-i Felekkiye (Kitab-us Siyakât)’dır.

108

önemli mesajların kriptolanmasında (şifrelenmesi)

kullanılmıştır.

34. İlhanlılar’da Devlet Teşkilatı

İlhanlı devletinin idari mali askeri ve hukuki yapısı köken

olarak Türkistan’da geliştirilen Türk devlet sistemine

dayanmaktadır. Cengiz Han zamanında Moğollara hocalık

ve müşavirlik yapan Uygur ve Harizm Türkleri söz konusu

bu devlet sisteminin Moğollarca da benimsenmesini

sağlamışlardır125. İlhanlılarda da Divan-ı Büzürg-i İlhani

yada Divani İlhani vardı. Sahib-i Divan-ı Büzürg yada

Sahib-i Divan-ı İlhani denilen vezirin başkanlığında

toplanırdı126. Hükümdarla vezirin yetkileri görev ve

sorumlulukları kesin çizgilerle ayrılmamıştı. Sahibi- Divan

unvanını kullanan, ayrıca sivil idarenin de başı olan vezir

mali işlerden de sorumluydu127. Divan şunlardan

oluşurdu:

1. Naibi vezaret

2. Defterdarı Memalik (müstevfi-i memalik)

3. Müşrif-i Memalik

4. Nazır-ı Memalik

5. Uluğ bitikçi-i Memalik

125 Abdülkadir Yuvalı, “İhanlılar” İA, C. 22, TDVY, İstanbul, 2000, s. 104. 126 Taneri, a.g.m., s. 385. 127 Yuvalı, a.g.m., s. 104.

109

6. Münşi-i Divan-ı Büzürg isimli üyelerden

müteşekkildi128.

Naibi vezaret vezirin yardımcısıydı. Divanda

meseleleri özetleyerek vezire sunardı. Görevleri divan

defterlerini düstur, ruznamçe gibi defterleri ayrıca gelir ve

giderleri inceler ve düşüncelerini vezire açıklardı129.

Defterdar-ı Memalik -daha sonraları müstevfinin

emrine verilecektir- İlhanlı ülkelerinin gelir ve vergi

defterlerini inceler, vergilerle ilgili başvuruları gözden

geçirirdi. Vergilerden gelen şikayetleri dinlemek, şikayet

edilen eyaletin defterini divan üyelerine arz etmek görevleri

arasındaydı. Defterhane bunun emrindeydi. Defterhane için

gerekli malzeme ve müstahdem tahsis ederek defterhane

otağı oluşturdu. Bu otağ hükümdarın seyahatlerinde

malzemelerle birlikte develerle nakledilirdi. Bunların

yanında defter işleriyle meşgul olan katipler vardı.

Müstevfilerin siyakat yazısını bilmeleri zorunluydu. Divanın

tuttukları defterler şu şekilde sıralanmaktadır130.

1. Defter-i cami

2. Defter-i mukarrer

3. Defter-i avarice

4. Defter-i harac-ı mukarrer-i divan

5. Defter-i kanun

6. Defter-i tevcihat 128 Taneri, a.g.m., s. 385. 129 Taneri, a.g.m., s. 385. 130 Taneri, a.g.m., s. 385.

110

7. Defter-i ruznamçe

Bu yedi defter siyakat yazısıyla tutulurdu. Sahibi cem

devlet hazinesinde parayı muhafaza edene denirdi.

Müstevfiler, eyaletlerdeki geliri maiyetlerindeki Serşümar,

Haneşümar, Bağşümar ve Kobçur denilen vergi memurları

aracılığıyla toplamaktaydılar131. Vergi konusunda kesinlikle

taviz vermemişlerdir. İlhanlı idaresi altındaki siyasi

kuruluşlar Abdülkadir Yuvalı’nın deyişiyle adeta

soyulmuşlardır132.

Müşrif-i Memalik-i İlhanlılarda umumi müfettiştir

diyebiliriz. Divana ait işlerin kontrolünü ve teftişini yapardı.

Herhangi bir suistimala mahal vermemeye özen

gösterirlerdi. Tayinlerde müşrif-i memalikin görüşü alınır ve

ondan sonra tayin yapılırdı133.

Nazır-ı Memalik, Divan-ı Büzürgün işlerini

düzenlerlerdi. Emirlerin, tümen beylerin, inakların ve divan

mensubu katiplerin maaşlarını vermekle yükümlüydü.

Bütün divan evrak ve muamelatı bunun imzasıyla

olurdu134.

Uluğ Bitikçi-i Memalik, Divan-ı Kebir-i İlhan-i

Kalemi’nin başında bulunur. Divandan çıkan emirleri ve

kararları yazdırır. Divana ait mali işlerin takibi, divanın

gelir ve masraf defterlerinin incelenerek kayıtlarının tutumu

131 Taneri, a.g.m., s. 385. 132 Yuvalı, a.g.m., s. 104. 133 Taneri, a.g.m., s. 385. 134 Taneri, a.g.m., s. 385.

111

Uluğ Bitikçi-i Memalikin vazifesiydi. Yine eyaletlerde

bulunan divanlardaki bitikçileri bu tayin ederdi135. Resmi

yazıların üzerinde her zaman “sonsuz tanrının gücü ile”

ibaresi bulunurdu. Ancak, İlhanlılar İslamiyeti kabul

ettikten sonra belgelere besmele konulmuştur136.

Divanı İlhani’den çıkan ferman ve emirler hangi

devlete yada hangi bölgeye gönderilecekse o dilde yazılması

gerekiyordu. Bu kanun böyleydi. Irak’a gönderilecekler

Arapça, İran’a gönderilecekler Farsça, Anadolu’ya

gönderilecekler Türkçe, Moğol’lara da Moğolca kaleme

alınıyordu. Fakat divan yazılarının arkasına yazılan ve bir

usul haline gelen yazı, belge Arapça ve Farsça yazılan

vesikalarda bile Moğol harfleriyle yazılmıştır137. Bunları

yazanlar „bitikçiler ve bahşılar“ idi. İlhanlı divanında çeşitli

dilleri ve yazıları bilen farklı din ve mezheplerden bahşiyân

ve bitikçiyân-ı divan denilen memurlar vardı. Çok güvenilir

olmalıydılar. En iyileri İlhanlı hükümdarının maiyetinde

bulunurdu138.

İlhanlılar Devleti’nde hükümdarlara “Ka’an”

denilmekteydi139. Devletin en önemli hükümdarı şüphesiz ki

135 Taneri, a.g.m., s. 385. 136 Yuvalı, a.g.m., s. 104. 137 Ahmet Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, 2. Baskı, İstanbul, 1970, s. 272. 138 Taneri, a.g.m., s. 385. 139 Bertold Spuler, İran Moğolları, Çev: Cemal Köprülü, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, s. 294-295.

112

Gazan Han140 adıyla bilinen Gazan Mahmud’dur (5 Kasım

1271-11 Mayıs 1304). Gazan Han ve onun hükümdarlık

dönemine daha sonra detaylı olarak yer verilecektir. Biz

burada genel olarak İlhanlılar Devleti’nin devlet teşkilatını

tanıtmaya çalışacağız.

Birinci Vezir: Na’ib adıyla anıldığı bilinmektedir.

Hükümdarın vekilidir. Devletin en yüksek idari makamını

bir sivilin işgal etmesi İlhanlılar Devleti’nin usulündendi.

Birinci Vezir veya anılan adıyla Na’eb; memurları nasb141 ve

tayin etmek, tayinlerini tasdik etmek ve daha çok mali işleri

takip etmek gibi vazifeleri yürütürdü. Birinci vezir aynı

zamanda maliye vekili sıfatını taşımaktadır. Birinci vezir ile

mali işlerin yürütülmesinde görevli memurlar “Şahabe

Divan” adını taşırlardı142.

Devlet Daireleri: Kanunnamelerin tanzimi işi için bir Baş

Kadı vardır ki aynı zamanda dairenin şefi konumundadır.

Onun altında ise katipler ve memurlar vardı ki, veznedarlık

yapmak, mücevherat, elbise, kürk v.b.’ne fiyat biçmek ve

basımevlerine nezaret etmek gibi vazifelerle mükelleftiler.

Daireler çalıştıkları dillere göre Moğol, İran, Uygur, Şimalî

Çin, Tibet ve Tankut şubelerine ayrılmakta idi. Bu şubeler

140 Daha fazla bilgi için bkz. Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc., 1994, Cilt 13, s. 164. 141 Nasb: Bir göreve seçme ve atama. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Nihat Özön, Osmanlıca Türkçe Sözlük, 8. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, Ocak 1989, s. 652. 142 Spuler, a.g.e., s. 308.

113

Baş Kadı

KatipMoğol Şubesi

KatipTankut Şubesi

Katipİran Şubesi

KatipUygur Şubesi

KatipÇin Şubesi

KatipTibet Şubesi

Memurlar MemurlarMemurlar Memurlar Memurlar Memurlar

için icabında müracaat edilmek üzere, muhtelif lügatler

hazırlanmıştı. Döneme ait birçok vesika, başvurularda sabit

resmi bir üslubun mevcut ve resmi evrakın bu üslup ile

yazılmakta olduğunu göstermektedir143.

Şekil -1. İlhanlılar Devleti’nde Kanunnamelerle İlgili Devlet

Dairelerinin Örgüt Şeması.

Yukarıda yer alan Şekil -1. incelendiğinde İlhanlılar

devletinin nasıl bir devlet dairesi yapılanması içerisinde

olduğu anlaşılacaktır.

İlhanlılar devletinde resmi işlemlerde “Devlet

Damga”ları kullanıldığını da görmekteyiz. Çeşitli renklerde

olan devlet damgaları farklı işlerde kullanılmaktadır. Ancak

devlet damgalarının şeklen aynı olduğu görülmektedir. Bu

devlet damgaları uzunlama ve dört köşe bir yapıdadır. Mavi

renk devlet damgası emin olunmayan durumlarda kesinlik

olmaması üzerine kullanılan bir damga idi. Sıradan devlet

işlerine vurulan damganın rengi ise kırmızı idi. Posta 143 Spuler, a.g.e., s. 315.

114

işlerinde yeşil renkli devlet damgası kullanılmakta idi.

Kontrol edilen belgelerde ise siyah damga kullanılıyordu.

Bunların dışında birde üzerinde Çince hakkedilmiş olan bir

damga vardı ki bu damga yabancı hükümdarlara gönderilen

resmi yazılarda kullanılmaktaydı144.

Maliye Veziri: Devletin gelir ve masrafları genelde Birinci

Vezir tarafından yönetilir ve idare edilirdi. Fakat çeşitli

zamanlarda bu iki makam birbirinden ayrılmıştır. Devlet

memurluğunu ve maliyeyi tedvir eden zatın yani Sahib-i

Divan’ın görevleri şunlardı145:

- Devletin ve maliyenin yönetimi,

- Hazine gelirinin arttırılması,

- Hazine-i hassanın beslenmesi,

- Devlet umurunun (işlerinin) düzenlenmesi,

- Postaların yönetimi,

- Nafia146 işlerinin düzenlenmesi,

- Para bastırılması,

- Genelde hazinenin ihtiyacı ile ilgili her şeyin

yaptırılması,

- Genel hesapların tutulması,

- Vergi suistimallerini incelemek, 144 Spuler, a.g.e.,s. 320. 145 Spuler, a.g.e.,s. 322. 146 Nafia: Bayındırlık, yapı işleri.

115

- Ordu seferlerinde, müsaderelerde aşırı gidilmesine

ilişkin şikayetleri incelemek.

35. İlhanlılar’da İktisadi Yapı

İlhanlılarda ticari hayat çok gelişmiştir. Buna paralel olarak

Yakındoğu, Uzak Doğu ve Avrupa arasında haberleşme ve

ulaşım kolaylaşmıştı.

Daha öncesinde hiç olmayan iletişim yolları

kurularak kapılar açılmıştır147. İtalyan tüccarlar Tebriz’de

koloniler kurmuşlardır148. 1276 dan itibaren Sivas’ta

Cenevizlilerin ticaret konsolosluğu bulunuyordu. 1304

yılında da Tebriz’de bir Ceneviz konsolosluğu daha

açılmıştı. Moğolların muhtelif dinlere Hristiyanlara ve

Yahudilere karşı tutum ve davranışı, hoşgörülü yaklaşımları

Avrupa Moğol ticaret münasebetlerini artırmıştır. 1295

yılında Sicilya, Fransız, İngiliz bölgelerine gönderilen özel

heyetlerin söz konusu bu ticaretin canlanmasında büyük

etkisi vardı149. Adeta Avrupalılarla uzak doğulular arasında

bir irtibat noktası olmayı başaran Tebriz zamanın en büyük

şehirleri arasında yerini almıştır. Peki Anadolu ticaret

yollarının üzerinde bulanan doğu-batı ve kuzey-güney

doğrultusunda yolların geçtiği bir köprü olmasına rağmen

147 Jean-Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yayınevi, Çev: Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Ayşe Bereket, ist. 2001, s. 268. 148 Yuvalı, a.g.m., s. 104. 149 Zeki Velidi Togan, Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti” Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I. s. 17.

116

neden Tebriz diye bir soru akla gelebilir. Bu noktada

ilhanlıların o dönemde Anadolu’da bu yolların gelirine el

koyarak söz konusu bu „ticari canlılıktan“

faydalandırmadıkları dikkate alınmalıdır150. Moğolların

ticaret yollarına gösterdiği özenin nedeni kendi ordusunu

bir yerden bir yere mümkün olduğunca kısa bir sürede sevk

edebilmek, emirleri ulaştırmak, yada istihbarat almaktır.

Jean-Paul Roux’un ifadesiyle, Cengiz han döneminden

itibaren fatihlerin en büyük kaygısının ticari ihtiyaçlara

yanıt vermek olduğu gerçeği göz ardı edilmemelidir. Bu

yollardan sadece asker geçmemişti. Diplomatından

yöneticisine, tüccarına, seyyahına, misyonerine kadar çok

çeşitli amaçlara sahip insanlar geçmişti. Mesafelerle ayrılan

çok farklı düşünce ve tarzdaki medeniyetler ancak bu

şekilde aralarındaki uzaklık farkını azaltmışlar, birbirleriyle

diyaloga geçebilmişlerdir. İpek Yolu, en meşhurlarından

birisidir. Hindistan ve güneydoğu Asya’da bulunan bahar

yolu, ayrıca kuzeydeki kürk yolu bu medeniyetler arası

iletişimi sağlayan yollardan diğerleridir. Tabiki Moğollardan

öncede bu ticaret yollarının varlığını biliyoruz lakin

gelişimleri, daha güvenli ve daha hızlı hale gelmelerinde

Moğolların büyük payı vardır151.

150 Yuvalı, a.g.m., s. 104. 151 Roux, a.g.e., s. 450.

117

36. İlhanlılar’da Mali Yapı

İlhanlılar mali sistemlerini kendilerinden önceki

devletlerden alsalar da daha düzenli bir hale sokmayı

bilmişlerdir. Avrupa’da ticarette kullanılan bir tür çek

İlhanlılarda görülmüştür152. Selçuklu topraklarından da bir

şeyler alarak sahip oldukları sistemi daha da

güçlendirmişlerdir. “Mükemmel” bir teşkilat vücuda

getirmişlerdir. Moğol devleti genişleyerek Anadolu Selçuklu

devletini de istila ettikten sonra orta Anadolu’da da

ilhanlıların mali sistemleri tatbik edilmeye başlanmıştır.

Anadolu Selçuklu devletinin mali sistemiyle Moğol

istilasının ardından gelişen mali sistem karşılaştırıldığında

temelde bir değişme olmadığını görmekteyiz. Fakat, maliye

işlerinde bir kısım farklılıkların olduğu da gözden

kaçmamaktadır153.

Maliye bakımından İlhanlılar daha Moğol

imparatorluğuna bağlı bir devlet iken büyük han Kubilay’ın

maliye bakanı 1279 yılında ölümüne kadar makamında

kalacak olan Buhara’lı bir Müslümandı. Dolayısıyla Moğol

maliye teşkilatında islam tesirlerini görmek de mümkündür.

Moğollar Çinde kağıt paranın kullanıldığını görmüşler ve

bunu devam ettirerek genelleştirmişlerdir. Mali

politikalarını kağıt para üzerine kurmuşlardır. 1294’te de

Geyhatu’nun hükümdarlığı döneminde kağıt para İlhanlı

152 Taneri, a.g.m., s. 385. 153 Uzunçarşılı, a.g.m., s. 67-93.

118

Devletinde kullanılmaya başlanmıştır. Kubilay hanın maliye

bakanı durumunda bulunan Ahmet Fenaketi döneminde

paranın değeri düşmüş enflasyonist bir ortam oluşmuş ve

vergi günden güne ağırlaştırılmıştır. Bunun yanında Ahmet

Fenaketi yolsuzluktan ve hırsızlıktan dolayı dışlandı.

Yaşanan bu tecrübenin ardından kağıt para İran’a girince

tüccarlar tarafından çok olumsuz karşılandı ve isyanlar baş

gösterdi. Argun başa geçtiğinde (1284), Hülagü ve

Abaka’nın politikasını sürdürdü. Yönetim mevkilerinin bir

çoğunu Hristiyanlara maliye işlerini ise Yahudilere vermişti.

Maliye bakanlığına Saad El-Devle isimli bir yahudiyi getirdi

(1288). Gazan han döneminde ise Fadlallah Reşidüddin

başvezir tayin edilmişti. Devletin merkezi idaresi ve maliyesi

yeniden kurulmuştu. Yaptığı sıkı denetimlerle vergileri

arttırmadan devlet gelirlerini %20 arttırmayı başarmıştı.

Kırsal bölge halkına yönelerek onlar üzerinde yoğunlaştı.

Onlara özel ilgi gösterdi. Şu da unutulmamalıdır ki gazan

han başa geçtiğinde bağlı bulunduğu Moğol

imparatorluğundan destek istememiş ve tam bağımsızlığını

ilan etmiştir. Üç dilde Moğolca, Tibetçe ve Arapça paralar

bastırmıştır. Bu paralar kağanın gücüne değil „Gök“ün

gücüne atfedilmiştir. Ama Kubilay hana saygılarını sunmayı

ihmal etmemiştir154. Ortadoğu’da kervan yolu şebekesi

zaten vardı. Moğollara sadece akarsuların yaya olarak

geçilemediği yerlerde köprülerin tamir edilerek kullanılabilir

154 Roux, a.g.e., s. 426.

119

hale getirilmesi kalmıştı. Tüccarlar kolaylık olsun diye

devlet yetkilileri, elçiler vasıtasıyla ticari antlaşmalar bile

yapıyordu. Kervanlar devlet korumasındaydı. Vergilendirme

sistemi tüccarı teşvik ediciydi. Gümrük vergilerini indirerek

bir nevi ticareti canlandırmayı hedefliyorlardı155.

Sahib-i Divan’ın iaşesi çoktu. Maliye vezirinin

yanında -bu makam teftişe tabi tutulduğu zamanlarda- bir

devlet müfettişi (Moşref-ül Mamelik) bulunurdu. Maliyenin

hususi Vergi Muhasipleri (Maliye Müşavirleri) vardı.

İlhanlılar devletinde tutulan hesap defterleri ve nitelikleri

şöyledir156;

- Ruznâmçe (Günlük Defter): Bu deftere aylara

göre şehirlerin kazançları yazılmakta idi. Divanda

kararlaştırılan hükümler ve diğer resmi belgeler geliş

sırasına göre kaydedilirdi. Saadetname’de Günlük

Defterle ilgili aşağıdaki bilgilere yer verilmektedir.

“Bu deftere, Daire Düzenleme Defteri de

denilmektedir. Günlük Deftere, divan vergilerinin tüm

ayrıntıları, harcamalar ve her türlü düzenlemeler

günü gününe ay ve yıl bilgileri ile kayıt edilmektedir.

Bu defterde toplamların yapılması mutad değildir ve

silinti de yapılmaz. Bir tutarın yanlış olması

durumunda iptal için işaret konur, terkin yapılır ve

155 Roux, a.g.e., s. 459. 156 Spuler, a.g.e., s. 323-324.

120

bu arada ilgi nedeni bilgisi deftere yazılır. Ruznamçe

defterlerinde kayıtlar gelir ve gider şeklindedir.

- Defter-i Avârece (Büyük Defter): Vergi ile

mükellef yerlerine göre düzenlenmiş listedir.

- Defter-i Muferredan: Bölgeler, sancaklar, mirî

arazi ve vergi veren eyaletlerin izlendiği defterdir.

- Defter-i Asl: Reayanın senelik vergileri ve onların

hayat şartları hakkında bilgi veren defterdir.

- Muhasebe-i Hazine ve Koli Defter: Bütün

hazinelerin top yekun hesabının yer aldığı defter.

360. İlhanlılar’da Mali Durum ve Devlet Bütçesi

İlhanlı devleti baştan beri para bakımından vergi ödeyen

halkın azlığı dolayısıyla oldukça zayıf bir temel üzerine

kurulmuştu; bunun için memleket halkının tekrar

çoğalması ve ziraata açılması hususunda ciddi gayretler

sarf edildi.

Ancak Milâdi 1282’den itibaren gittikçe çoğalan

saltanat değişiklikleri ve her değişiklikte yaşanan cülus

şenlikleri nedeniyle devletin bütçesi çok zora girmişti. Bir de

aynı dönemde yaşanan hayvan vebası nedeniyle devlet

bütçesi iflas etmiş olup kağıt para çıkarmak teşebbüsüne

başvurulmuştur.

121

Gazan Han 1295’de tahta geçtiğinde israfların önünü

kesmek için o zamana kadar adet olan bir usulü, yani

memurların devlet kasasından gayri kanuni olarak para

almalarını men etti. Ayrıca tüm para havalelerini kendi

imzasına tabi kıldı. Gazan Han gelir ve giderleri senede iki

defa inceledi. Müfettiş ve mabeyinciler* tayin etti. İlhanlılara

ait maliye anlamındaki önemli belgelerin siyakât yazı tipi ile

yazılmasına önderlik etti157. Gazan Han’ın İlhanlılar

devletinin yönetimine yaptığı katkılar ayrı bir başlık altında

daha detaylı olarak incelenecektir.

361. İlhanlılar’da Para

İlhanlılarda kullanılan sikke türü Dinar’dı. Dinar’ın kıymeti

çok değişikti. Altın olan Dinar ortalama bir hesap ile 4,25

gr. ile 7,00 gr. arasında idi. Gümüş Dirhem ise 2,46-2,59

gr. kadardı. Ayarın azaltılması keyfiyete tabi idi. Bu nedenle

tacirler genelde % 20’ye kadar zarar ediyorlardı. Bu durum

devletin para durumuna o kadar kötü tesir etmiştir ki

Geyhatu döneminde Vezir Şahrüddin’in teşvikiyle İlhanlı

Devleti kağıt para uygulamasına geçmek zorunda kalmıştır.

Bu banknotların değeri üzerindeki yazıya göre ½ ile 10

Dinar arasında değişiyordu. Çince adı muhafaza edilerek

* Osmanlı Devletinde padişahların dışarıyla olan ilişkilerine bakan, buyruklarını ilgililere bildiren, kimi kişilerin dileklerini kendisine ileten görevli. 157 Spuler, a.g.e., s. 325-326.

122

banknotlara “Çao” denilmişti158. Bu paranın kabulünden

sonra Eylül/Ekim 1294’de herkes altın ve gümüşü teslim

ile zorunlu tutuldu. Teslim etmeyenler ölüm cezasına

çarptırıldı159. İlhanlı devletinin kağıt paraları Çin

numunesinin dıştan iyi bir taklidi olarak yapıldı.

Banknotun üzerinde Arapça bazı İslâm dini ahkâmı ibareler

vardı. Banknot uzunlama bir banknottu. Bu paranın basımı

için Diyarbakır, Rabia, Erak-ı Acem ve Erak-ı Arap, Musul,

Azerbaycan, Kerman, Şiraz ve Horasan’da basımevleri

kuruldu160. Ama iktisadi bir yıkılışa neden olan bu

uygulama aradan 2 ay geçmemişti ki kaldırıldı. Sikke

basımı için 200 darphaneden bahsedilmektedir161.

362. İlhanlılar’da Vergiler

İlhanlılarda vergi memurları daima devletin görevlendirdiği

kişiler olup merkezi veya mahalli hükümet tarafından

gönderilir ve hükümet hesabına çalıştırılırdı. Bu alanda

çalışan bütün memurların güvenilir olmaması İlhanlı

devletinin başlıca noksanlıklarından birisini oluşturur.

İrtikâb şaibesi vergi ile meşgul en yüksek makamlara da

şâmil oluyordu162.

158 Gündegül Açıköney Parlar, “İlhanlılarda Sikke Formları” Türkler, C.8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 922. 159 Parlar, a.g.m., s. 922; Spuler, a.g.e., s. 328-329. 160 Spuler, a.g.e.,s. 328-329. 161 Parlar, a.g.m., s. 922, 162 Spuler, a.g.e.,s. 340.

123

Vergi işlerinin idari taksimatı eyaletlerin siyasi eyalet

taksimatına uyuyordu. Bölgelerin merkezlerinde bir vergi

dairesi vardı. Bazı bölgelerde vergi geliri taksim ediliyor ve

çeşitli mâli makamlara ve benzeri tesislere gidiyordu. Bazı

valiler Kobçur (hayvan vergisi) bedelini on defa (hatta bir

vali 23 defa) yükseltmişti163.

İlhanlıların nüfuslarına tâbi ülkelerde paranın tahsili

işi “Bitikçi” denilen bir takım katiplerin elinde idi. Bunlar

askeri bir müfrezenin refakâtinde memleket memleket

dolaşırlar, zoraki tedbirlerle halktan büyük miktarlarda

para alırlardı ve bu paranın bir kısmını doğrudan kendi

ceplerine koyarlardı. Vergi memurlarının komşu

memleketlerde göründüklerini haber alan köylüler,

fevkalâde işkenceye uğradıkları için derhal kaçarlardı.

Hatta yerine göre tehlikeyi vaktinde haber almak için nöbet

tutarlardı. O zaman çok defa vergi memurları geldikleri

yerde hiçbir erkek bulamazlar ve bazen kadınları alıp

götürürlerdi. Bu yerlerin bazılarının bomboş olduğu da

görülürdü. Buna en güzel örnek Fars’da yaşanmıştır.

Fars’da vergi toplanacağı bir dönem 12 memur ve 200

süvarilik bir vergi heyeti 6 ay boyunca memleketi dolaşmış,

sonunda hepsi hepsi 1.500 Dinar toplayabilmişti. Bu

163 Spuler, a.g.e., s. 341.

124

yüzden tarlalar gereğinden az ekilir ve neticede ortada genel

kıtlık olurdu164.

363. İlhanlılar’da Gazan Han Dönemi ve Islahatları

Vergi toplanırken zaman zaman baskılar yapılıyordu.

Örneğin şehir halkından sadece tamga165 almakla

kalmıyorlar aynı zamanda kopçur166 da istiyorlardı. Bu

nedenle halk zaman zaman şehri terk ediyordu. Gazan han

döneminde (Milâdi 1295-1304) bu adaletsizliğe son

verilmişti. Şehir halkından “Tamga” biraz fazla alınacak ve

kopçurdan muaf tutulacaktı167. Gazan han 22 şubat 1304

tarihinde ilan ettiği fermanında, her köy ve kasabanın ne

kadar vergi vereceğinin geniş halk kitlelerine duyurulması

için gerekli önlemlerin alınmasını istemişti168. Fakat tamga

ile beraber kopçur alınmaya devam edilince bu kez Ebu

Said Bahadır Han döneminde (Milâdi 1316-1335) bir

ferman yazılarak, halkın gözüne çarpacak yerlere, taş ve

164 Spuler, a.g.e.,s. 342-343. 165 Şehirlerden özellikle tüccarlardan alınan vergi, Abdülkadir Yuvalı; “İlhanlıların Anadolu Politikası, Ve Doğu Anadolu Şehirlerinin Vergi Potansiyeli” XI. Türk Tarih Kongresi (Ank 5-9 Eylül 1990) Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II., TTK, Ank, 1994, s. 585. 166Hayvan vergisi, Spuler, a.g.e.,s. 341. 167 Togan, a.g.m., s. 20. 168 Gazan Han’ın Fermanında “ağaç tahtaya taşa bakır veya üzerine oyma yaparak yazsınlar ve bunları köylerin yada camilerin kapılarına ve minarelere koysunlar yahut başka intiahap ettikleri here koysunlar; göçebeler ise muvafık buldukları yere direk üzerine koysunlar” denilmektedir. Gnş bilgi için bkz. W. Barthold, “İlhanlılarda Mali Vaziyet” Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I. s. 135.

125

demir üzerine bu ferman kazıttırılarak astırılmıştır. Bölge ve

dil farklılıkları da göz önüne alınarak Ermenice, Farsça ve

Moğolca nüshalar yazılmıştır169. Ayrıca göçebe Türk ve

Moğollara hitaben yazılan ve vergi meseleleriyle ilgili olan

fermanlar Uygur harfleriyle mil taşlarına yazılıp yol

boylarına dikilmekteydi170.

Daha önceden de değinildiği üzere Gazan Han’ın

hükümdar olduğu dönemde (Milâdi 1295-1304) İlhanlı

Devlet hazinesi boşalmıştı. Oysa, hazineye vergi ödemesi

gereken 1,55 milyon vergi yükümlüsü vardı171.

Gazan Han’ın maliye alanındaki ıslahatlarını ana

başlıklar halinde şu şekilde sıralayabiliriz172;

- Vergileri %10 arttırdı. Bu şekilde bütçe açığının

kapatılması ümit ediliyordu.

- Kobçur (hayvan vergisi) bir kat arttırıldı.

- Tamga ödeyecek olan şehirlilerinde Tamga Vergisi

bir kat arttırıldı.

- Gazan Han Kobçur vergisi üzerinde bir düzenleme

daha yaparak bu kez bu verginin yarı yarıya

indirilmesini emretti ve bu vergi ile ilgili tüm 169 Togan; a.g.m., s. 20.; Ayrıca Ebu Said Bahadır Han’ın fermanının tam metni için bkz. W. Barthold, a.g.m., s. 137. 170 Ahmet Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, 2. Baskı, İstanbul, 1970, s. 272. 171 Güvemli, a.g.e., s. 218. 172 Spuler, a.g.e., s. 342-351.

126

suistimallerin mümkün olduğunca önlenmesine

çalıştı.

- Ödenmeyen vergilerin tahsili sağlandı.

- Hububat vergisinin 21 Mart-11 Nisan ve 22 Eylül-

12 Ekim arasında iki defada veya birinci dönemde bir

defada ödenmesine imkân tanıdı.

- Gazan Han 1301’de resmen Şemsi (Güneş) hesapla

bir vergi senesi hesaplatarak yürürlüğe koydu.

- Çeşitli hububat cinsleri için sıcak ve soğuk

bölgelere göre ayrı yöntemler konuldu.

- Vergi mükelleflerinin hububatı kendi imkânlarıyla

devletin depolarına götürüp teslim etmelerine yönelik

bir usül getirdi.

- Her köyde madeni veya taş bir parça bulunacak,

ve o yıl verilecek vergi miktarı buraya yazılmış

olacaktı (ilk vergi levhası uygulaması olarak kabul

edilebilir).

- Düzenli tarımın teşviki ve temini için emlâk

(gayrimenkul) ve akar (menkul) mülkiyet şartlarının

aydınlanması ve ölçüsüz toprak spekülasyonunun

önlenmesi gerekiyordu. Bundan dolayı 25 Mart

1300’de bir kanunname ile 30 seneden beri sürekli

olarak arazilerine sahip olan veya hassa ve vakıf

arazisini inkâr edilemeyecek bir surette işlemiş olan

127

kimselerin mülkiyetleri gayri kabili rücu (dönülemez)

olarak tasdik edilecek ve aleyhlerine açılacak her

türlü dava reddedilecekti.

- Bütün devlet arazisini kapsamak üzere buna birde

kadastro ilave edildi. Kadastronun düzenlenmesi için

devletin bütün sancak ve kazalarına katipler

gönderildi; bunlar bütün mülkleri, hassa emlâk ile

hayrat vakıfları tespit edecekler ve bir kadastro listesi

(Defter-i Kanun) tespit edeceklerdi. Emlâk senedi ifası

için en çok ½ Dinar alınacaktı. Haksız verilecek

italar173 için veren kim olursa olsun Başkak (vergi

memuru) veya Vali’de olsa ölüm cezasına

çarptırılacak idi.

- Şimdiye kadar teftiş için vilayetlere yalnız adliye

memurları gönderildiği halde, artık her bir vilayet için

bir Bitikçi, daimi bir baş müfettiş sıfatiyle

gönderiliyordu.

- Emlâk senetleri altın damgalı devlet mührünü

taşımakta veya mal sahibinin ismi ile emlakın tam bir

tarifini ihtiva etmekte idi.

- Tohumluk hububat dağıtıldı.

- Ziraat aleti verildi.

173 Verme, ödeme, bknz. “İta”, http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA (17-04-2007).

128

- İş hayvanları sağlandı.

- İşlenmemiş miri ve metruk (herkesin menfaatine

terkedilmiş arazi) arazi çiftçi halka tahsis edildi. Bu

tür arazilere tarh edilen vergilerin tanzimi bilhassa

cazipti. Toprak ilk kullanıldığı sene vergiden muaf

tutuluyor, ikinci senede maliyeye verilecek olağan

verginin 1/3’ü ödeniyordu. Üçüncü senede toprağın

verimlilik derecesine göre kademeli vergi tatbik

ediliyordu. İyi mahsul veren toprak 3/4, orta mahsul

veren toprak 2/3 ve kötü toprak da normal verginin

1/2’sini ödüyordu. Ancak dördüncü senede asıl

miktarda vergi alınıyordu. Şayet metruk arazinin

meşru sahibi ortaya çıkarsa o zaman taraflar

arasında adil bir paylaşım yapılarak konu

çözülecekti.

Gazan Han Milâdi 1304 yılında öldü. Birçok ıslahat

çalışması da bu anlamda kendinden sonraki hükümdarlar

için referans oldu. Onun döneminde Tebriz şehri o zamanın

en büyük ve uluslar arası ticaret merkezi olmuştur.

Tarihçiler onun hakkında “Bizanstan vergi alan, Şamı

fethederek burada ve Mısır’da kendi adına hutbe okutan en

büyük İlhani hükümdar” demektedirler174.

Ebu Said Bahadır Han döneminde kaleme alınmış

vergi kitabesi Ankara kalesinin at pazarı yada saman

174 Togan, a.g.e., s. 229.

129

pazarına açılan giriş kapısının üzerindedir. 1330 yılına ait

bu kitabede hayvan satım vergisi ve kanunsuz öşür alanlar,

tesbit edilen nakdi ve ayni vergilerin dışında “bir kile bile

olsa hububat” talep edenler uyarılarak “Allah’ın laneti ona

rastlasın” denmektedir175. Yine Kırşehir’de Cacabey

medresesindeki kitabe de bu vergi levhalarına çok güzel bir

örnektir. Halkı zorlayan bazı vergiler kaldırılmıştır. Şahnagi,

(Kırşehir şehir bölgesinde askerî kudrete sahip mahalli amir

yada subaşıya verilen bir vergidir) tapkur, (yalnız

ilhanlılarda mevcut olan yapı malzemesi vergisidir aile

başına senede 2 gümüş dinar) matrah-ı sabun yani sabun

vergisi (Kırşehir ortaçağda Haleb’den sabun ithal ediyordu.

Ayrıca sabun imalathaneleri vardı. Walther Hinz’e göre bu

vergi yerli sabun yerine ithal sabunları alanlara

koyulmuştu) ve kûçe (sokak vergisi) gibi “bu fena yükler”

tamamiyle kaldırılmıştır. Ayrıca kaldırılan diğer iki

kanunsuz vergide keten ekme vergisi ve aşçı dükkanı

vergisidir176.

37. İlhanlılar’da Muhasebe Öğreti Eserleri

Osmanlılar, devletin mali düzeni açısından İlhanlılar ve

Selçuklular’dan büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Türk

175 Poul Wittek, “Ankara’da Bir İlhanî Kitabesi” Türk Hukuk İktisat Tarihi Mecmuası I, Yıl. 1931, s. 161-164. 176 Walter Hinz, “Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitabeleri” Belleten C. XIII, S. 52, Yıl. 1949, TTK, Ankara, s. 771.

130

devletlerinin hepsinde mülkiyet ve vergi düzeninin

birbirinin benzeri olması; bu etkileşimi kolaylaştırmıştır.

Yine benzer nedenlerle, bu üç Türk devletinin, devlet

muhasebesi düzenleri de birbirinin benzerleri

durumundadır.

Burada haklarında kısaca bilgi verilecek olan

İlhanlılar dönemine ait olduğu bilinen muhasebe öğreti

kitaplarının dördü de XIV. yüzyılda yazılmıştır. Şimdi bu

eserler hakkında kısaca bilgiler verilecektir.

a. Saadetname: İlhanlı Devleti hanlarından Gazan Han’ın

veziri Sa’deddin Muhammed İbn Taceddin Ali Üs Saveci’nin

emri ile oğlu Şerefeddin’e devlet muhasebesini öğretmek

amacıyla 1309’da yazılmıştır. Ancak kitabın Milâdi 1336-

1337 yıllarında tamamlandığı anlaşılmaktadır. Kitabın

yazarının adı Felek Alayı Tebrizi’dir. Kitabı 1930 yılında

Konya Yusufağa Kütüphanesi’nde Prof. Dr. A. Zeki Velidi

TOGAN bulmuştur177. Bu eser 1979 yılında, Almanya

Göttingen’de doktora tezi olarak yayınlanmıştır178. Kitap,

Farsça yazılmıştır. Kitabın bir başka nüshası Ayasofya

Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

177 Ahmet Zeki Velidi Togan, Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul: Yıl: 1931, Cilt: 1, Sayfa: 14-15. 178 Nabipour Mirkemal, Die Beiden Persischen Leittaden des Falak Alayı Tebrizi, Über des Statliche Rechnungwesen im 14. Jahrhundert, Göttingen, 1973.

131

b. Kanunu Saadet: Bu kitabında Felek Alayı Tebrizi

tarafından yazıldığı bilinmekte, ama hangi tarihte yazıldığı

hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ne var ki,

Saadetname’nin sonunda, Kanunu Saadet’den söz

edilmektedir. Bu durumda, iki kitabın birlikte olarak Milâdi

1336-1337 yıllarında tamamlanmış olduğu sonucuna

yaklaşılmaktadır. Eldeki nüsha Milâdi 1357 yılında,

aslından el yazması ile kopya edilmiştir. Bu eser

Saadetname’nin devamı niteliğinde bir kitaptır.

c. Camiül Hesab: İmad Es Seravi tarafından Milâdi 1340

yılında yazıldığı tahmin edilmektedir. Kitabın İlhanlı Devleti

hanlarından Süleyman Han (Milâdi 1339-1344) tarafından

yazdırıldığı anlaşılmaktadır. Konya’da Yusufağa

Kütüphanesi’nde bulunan eser iki cilt halindedir. Bu eserde

Prof.Dr. A. Zeki Velidi TOGAN tarafından bulunmuştur.

Kitabın başlangıç sayfası kayıp olduğundan eser adını

içeriğinde yer alan Camiül Hesab örneğinden almaktadır.

Eser Almanya’da doktora çalışması yapılmıştır. Dili Farsça

olan eser siyakat yazısı ile yazılmıştır.

İmâd es-serâvî’de eserinde önce siyakat rakamlarıyla ilgili

bilgi vermişti. Siyakat rakamları ile birlikte kullanılan

kemiyetlerin cinsini göstermeye yarayan tabirlerin sekiz

tanesi bildirilmektedir. Muhasebe ile ilgili kaideler, işaretler

ve usuller anlatılmıştır. Bilançodaki tekrarları önleyen

“merdiven usulu”, zimmet matlup, aynı yada ayrı cinslerden

132

şeylerin muhasebe defterinde nasıl gösterileceği

yazmaktadır 179.

d. Risale-i Felekkiye (Kitab-us Siyakat): Milâdi 1363

yılında, Abdullah Püser Muhammed Bin Kiya-el

Mezanderani tarafından yazılmıştır. Eserin dili Farsça ve

Arapça olup siyakat yazısı ile yazılmıştır. Zamanın veziri

olan Felek’in adına yazılmış olduğundan kitabın başlığında

“Felek” adı bulunmaktadır. Eserin gerçek adı “Kitab-us

Siyakat”tır. Ayasofya Kütüphanesi’nde, el yazma kopyası

bulunmaktadır. Kitabın aslının Tahran’da Kütüphane-i

Meclis’de bulunduğu ileri sürülmektedir. Risale-i Felekkiye

dört temel muhasebe öğreti kitabının en gelişmişi ve en

ünlüsüdür.

38. İlhanlılar’da Muhasebe Kayıtları

Bu bölümde İlhanlılar dönemine ait bulunan muhasebe

kayıt örneklerine yer verilmiştir. Muhasebe kayıtları belli bir

sıra dahilinde yerleştirilecektir. Öncelikle sözkonusu kaydın

siyakat harflari ile yazılışına, ardından arap harfleri ile

yazılışına, üçüncü olarak kaydın transkripsiyonuna ve

dördüncü ve son olarak da Türkçe ifadesine yer verilecektir.

179 Nejat Göyünç, “İmâd Es-Serâvî ve Eseri” Tarih Dergisi, Cilt XV, Mart 1965, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, s. 73-86.

133

380. İlhanlılar Muhasebe Kayıt Örneği-1

Bu örnek İlhanlı Devleti’nin bütçe gelirlerinin gösterildiği bir

muhasebe kaydını içermektedir.

134

Siyakat yazısı ile görünüşü;

135

Arap harfleri ile görünüşü;

1املطلــــــــــــــقغنامعلى متوجهات احوال داراخلالفهء بغداد بوجه مثن اال رئس١٠٠٠

حرفـــــــــــــــ - 2 باسم االمراء الشهر

رئس٧٠٠ االمري

عالء الدين رئس٢٠٠

االمري قوتلو خواجه

رئس٢٠٠

االمري على رئس٣٠٠

حرفـــــــــــــــ - 3

باسم النوكريه واجلماعه رئس٣٠٠

اجلماعه رئسا٥٠

النوكريه رئسا٢٥٠

136

Transkripsiyon hali; 1. el-Mutla____________k Alâ müteveccihâti emvâli Dâru’l-hilâfe-i Bağdad, bi-vechi semeni’l-ağnam

1000 re’s 2. Harf____________ Bi-ismi’l-ümerâi’ş-şerh

700 re’s

el-Emîn Ali

300 re’s

el-Emîn Kutlu Hoca

200 re’s

el-Emîn Alâeddin 200 re’s

3. Harf____________ Bi-ismi’n-nökeriye ve’l-cemâ‘a

en-Nökeriye 250 re’sen

el-Cemâ‘a 50 re’sen

137

Türkçe görünüşü;

Bütçe (elmut____________________________________________lak) Hilâfet merkezi Bağdat’ın vergi gelirlerinden Koyun bedeli olarak 1.000 baş Döküm___________________________________________ Şehrin emirleri adına 700 baş Emir Ali______Emir Kutlug Hoca_____Emir Alâeddin____ 300 baş 200 baş 200 baş Döküm___________________________________________ Nökerlik ve personel adına 300 baş Nökerlik_______________ Personel____________________ 250 baş 50 baş Ahmet Husrev Mevlâna İmadeddin Mevlâna Muhafız Avcıbaş Müneccim Muhlisuddin 125 baş 125 baş 25 baş 25 baş Beheri 4 dinardan yekûn 4.000 dinar Minhâ sair nakit tahsilatı 2.500 dinar Sonraki Bakiye 1.500 dinar Bezzaz eşrafı damga vergisi__ At Pazarı___ Hıristiyan Cizyesi_____ 500 dinar 500 dinar 500 dinar

138

Tekdüzen Hesap Planı’na Göre Gösterimi;

/181 GELİR TAHAKKUKLARI HESABI 4.000 Dinar 181.01 Vergi Gelirleri 1.500 Dinar 181.01.01 Manifatura Eşrafı Vergisi 500 Dinar 181.01.02 At Pazarı Vergisi 500 Dinar 181.01.03 Hıristiyan Cizyesi 500 Dinar 181.02 Diğer Gelirler 181.02.01 Şehir Emirlerinden 1.750 Dinar 181.02.01.01 Emir Ali 750 Dinar 181.02.01.02 Emir Kutluğ Hoca 500 Dinar 181.02.01.03 Emir Alâeddin 500 Dinar 181.02.02 Hizmetli ve Personelden 750 Dinar 181.02.02.01 Hizmetliler 625 Dinar 181.02.02.01.01 Ahmet Muhafız 312,50 Dinar 181.02.02.01.02 Hüsrev Avcıbaşı 312,50 Dinar 181.02.02.02 Personel 125 Dinar 181.02.02.02.01 Mevlana İmadeddin 62,50 Dinar 181.02.02.02.02 Mevlana Muhlishuddin 62,50 Dinar

602 DİĞER GELİRLER HESABI 4.000 Dinar 602.01 Vergi Geliri Borçları 1.500 Dinar 602.01.01 Manifatura Eşrafı Vergisi 500 Dinar 602.01.02 At Pazarı Vergisi 500 Dinar 602.01.03 Hıristiyan Cizyesi 500 Dinar 602.02 Diğer Gelirler 2.500 Dinar 602.02.01 Şehir Emirlerinden 1.750 Dinar 602.02.02 Hizmetli ve Personelden 750 Dinar

Bir Baş Koyun 2,5 Dinardan 1.000 Baş Koyun 2.500 Dinar/

/100 KASA HESABI 2.500 Dinar

181.02 Diğer Gelirler 2.500 Dinar 181.02.01 Şehir Emirlerinden 1.750 Dinar 181.02.01.01 Emir Ali 750 Dinar 181.02.01.02 Emir Kutluğ Hoca 500 Dinar 181.02.01.03 Emir Alâeddin 500 Dinar 181.02.02 Hizmetli ve Personelden 750 Dinar 181.02.02.01 Hizmetliler 625 Dinar 181.02.02.01.01 Ahmet Muhafız 312,50 Dinar 181.02.02.01.02 Hüsrev Avcıbaşı 312,50 Dinar 181.02.02.02 Personel 125 Dinar 181.02.02.02.01 Mevlana İmadeddin 62,50 Dinar 181.02.02.02.02 Mevlana Muhlishuddin 62,50 Dinar

139

381. İlhanlılar Muhasebe Kayıt Örneği-2

Bu örnek İlhanlı Devleti’nde yapılan harcamalara ilişkin bir

örnektir.

Siyakat yazısı ile görünüşü;

140

Arap harfleri ile görünüşü;

1 االخراجاتــــــــــــــــــ-

من املرسومات واالدرارات واملواجب والوظائف والعمارات دينار٢٠٠٠٠ ١٨٠العني الرابح

2 املرسوماتــــــــــــــــــ- االدرارات واملواجب والوظائف

دينار١٥٠٠٠

3 املرسوماتــــــــــــــــــ- واالدرارات واملواجب

دينار١٠٠٠٠

4 املرسوماتــــــــــــــــــ- دينار٥٠٠٠

العين الرايج 180

٤

141

5اجململـــــــــــــــــــ دينار٢٠٠٠

6 املقصــــــــــــــــــد- دينار٣٠٠٠

جناحى ه عزيزــخواج - b

ينار د٢٠٠٠ جيچی ه علیــخواج – a

دينار٢٠٠٠

7 االدراراتـــــــــــــ- واملواجب

دينار٥٠٠٠ b – ــــــــاملواجب

برسم اخلواشى دينار٢٥٠٠

a – ـــــــــاالدرارات برسم الطلبه

دينار٢٥٠٠

8 الوظائفــــــــــــ- برسم اصحاب

دينار٥٠٠٠

9 ـــــالعماراتـــــــ - برسم البيوت السعيد

٤

142

Transkripsiyon hali;

1. el-İhrâcat____________________

Mine’l-mersûmât ve’l-idrârât ve’l-mevâcib ve’l-vezâif ve’l-imârât el-aynü’r-râbih 20.000 dinar 2. el-Mersûmât____________________ el-İdrârât ve’l-mevâcib ve’l-vezâif 15.000 dinar 3. el-Mersûmât____________________ ve’l-idrârât ve’l-mevâcib 10.000 dinar 4. el-Mersûmât____________________ 5.000 dinar 5. el-Mücmel____________________ 2.000 dinar 6. el-Maksad____________________ 3.000 dinar

a- Hoca____________ Ali Cîçi

2.000 dinar

b- Hoca_____________ Azîz Cenâhı 2.000 dinar

143

7. el-İdrârât_____________________ ve’l-mevâcib 5.000 dinar

a. el-İdrârât_______ bi-resmi’t-talebe

2.500 dinar

b. el-Mevâcib________ bi-resmi’l-havâşi

2.500 dinar 8- el-Vezâif__________________ bi-resmi ashâb 5.000 dinar 9. el-İmârât___________________ bi-resmü’l-büyûti’s-sa‘îd

144

Türkçe görüntüsü ise aşağıdaki gibidir;

İhracat____________________________________________________ Mersumat, idrarat, mevacib, vezaif ve nafia işleri Sağ para (gümüş dinar) 20.000 dinar Minhâ: Mersumat, idrarat, mevacib, vezaif______________________________

15.000 dinar Bundan: Mersumat, idrarat, mevacib___________________________________

10.000 dinar

İkinci minhâ: Mersumat_________________________________________________

5.000 dinar İkinci Min Zalike (Bundan): El-mücmel__________________________________________________

2.000 dinar İkinci Min Zalike kısmı: El-maksad__________________________________________________

3.000 dinar Bundan (Min Zalike): Bundan (Min Zalike): Hoca Ali Cübbeci__________ Hoca Aziz Cübbeci_________________ 1.500 dinar 1.500 dinar İkinci Minhâ Kısmı: İdrarat ve mevacib___________________________________________

5.000 dinar İkinci minhâ: İkinci minhâ: İdrarat______________________ Mevacib___________________ Talebe Bursaları için 2.500 dinar Havaşi için 2.500 dinar Min zalike kısmı: Vezaif________________________________________________________ Eshab için 5.000 dinar Minhâ Kısmı: Hayrat İşleri__________________________________________________ Hanedan evleri için 5.000 dinar

145

Tekdüzen Hesap Planı’na Göre Gösterimi; /

181 GELİR TAHAKKUKLARI HESABI 20.000 Dinar 181.01 İhracat Gelirleri 20.000 Dinar 181.01.01 Mersumat 5.000 Dinar 181.01.01.01 El-Mücmel 2.000 Dinar 181.01.01.02 El-Maksad 3.000 Dinar 181.01.01.02.01 Hoca Ali Cübbeci 1.500 Dinar 181.01.01.02.02 Hoca Aziz Cübbeci 1.500 Dinar 181.01.02 İdrarat ve Mevacib 5.000 Dinar 181.01.02.01 İdrarat (Talebe Bursu) 2.500 Dinar 181.01.02.02 Mevacib (Havaşi) 2.500 Dinar 181.01.03 Vezaif (Eshab) 5.000 Dinar 181.01.04 Nafia 5.000 Dinar

602 DİĞER GELİRLER HESABI 20.000 Dinar 602.01 Mersumat 5.000 Dinar 602.02 İdrarat ve Mevacib 5.000 Dinar 602.03 Vezaif 5.000 Dinar 602.04 Nafia 5.000 Dinar

İhracat işlemlerine ilişkin gelirin tahakkuk kaydı./

/100 KASA HESABI 20.000 Dinar

181 GELİR TAHAKKUKLARI HESABI 20.000 Dinar 181.01 İhracat Gelirleri 181.01.01 Mersumat 5.000 Dinar 181.01.01.01 El-Mücmel 2.000 Dinar 181.01.01.02 El-Maksad 3.000 Dinar 181.01.01.02.01 Hoca Ali Cübbeci 1.500 Dinar 181.01.01.02.02 Hoca Aziz Cübbeci 1.500 Dinar 181.01.02 İdrarat ve Mevacib 5.000 Dinar 181.01.02.01 İdrarat (Talebe Bursu) 2.500 Dinar 181.01.02.02 Mevacib (Havaşi) 2.500 Dinar 181.01.03 Vezaif (Eshab) 5.000 Dinar 181.01.04 Nafia 5.000 Dinar

İhracat gelirlerinin tahsil edilmesine ilişkin kayıt.

146

382. İlhanlılar Muhasebe Kayıt Örneği-3

İlhanlı Devleti’nin gelir ve giderlerinin birlikte gösterildiği

gerçekten kapsamlı ve genel bir örnektir.

Siyakat yazısı ile gösterimi;

147

148

149

150

151

152

153

Arapça görünüşü aşağıdaki gibidir;

(37a) 1 - بسم اهللا عز و جل

2 - مبــــــــــــــــلغ ماصارىفنصرالدين التربيزى عن ضمان و مقاطعهء تربيز مبوجب احلجة اجلديده عنه ابتدائها غرهء حمرم املكرم بقرارات جيرى فيحاسب منه اآلفات عهدة اخلواجه

احدى و ىف غرهء شهر صفر عام -اعلى اهللا تعاىل ونفاذه–السماويه وعبور العساكر وقطع الطرق عن القوافل بشهادة اصحاب اخلرياة حتريرا باالمر العاىل اربعني وسبعمائة

واجب السنة الكامله

3 - ىف البلـــــــــــــده

والواليات دينار٣٢٨٨٠٠٠ ١٨١العني الرايج

العين الرابح 181

154

(37b) لبلـــــــــد الوالياتـــــا

دينار٤٠٧٠٠٠ دينار ٢٨٨١٠٠٠

هــدـــالبلــــــــ - 4

دينار٢٨٨١٠٠٠

ـــعن التمغا واتــــــ - 5 دينار٢٢٧٠٠٠٠

ۀخطري -d فندسك

دينار٢٥٠٠٠٠

c– قپـــان

دينار٢٥٠٠٠٠

b- متغـــاء االبريشم دينار٣٠٠٠٠٠

a– متغـــاء الكبري دينار٢٠٠٠٠٠

ـه h- صباغيـ دينار١٥٠٠٠٠

g– سوق الدواب دينار١٢٠٠٠٠

f- حناسيهنار دي١٠٠٠٠٠

e– نديفــه دينار١٠٠٠٠٠

k- چارچيــه دينار١٣٠٠٠٠

j– سوق احلميل دينار٥٠٠٠٠

i- سالخيــه دينار١٠٠٠٠٠

ı– جوهريه دينار٢٥٠٠٠٠

155

o- محاريـه وبيت اللطف دينار١٦٠٠٠٠

n– طباحيه دينار٤٠٠٠٠

m- عالقيــه دينار٣٠٠٠٠

l– سوق الچرب دينار٤٠٠٠٠

ـــــمن اجلهاتــــــــ - 6

156

(38a)

d- النعاليـه دينار٤٠٠٠٠

c- احلياطيـه دينار١٥٠٠٠

b- احلداديـه دينار٣٠٠٠٠

a– االيريشميـه دينار٥٥٠٠٠

h- الفوغيـه دينار١٠٠٠٠

البريها -g دينار١٥٠٠٠

f- اخلفافيـه دينار٢٠٠٠٠

e– الصباغيـه دينار٥٠٠٠٠

هاميـهسال -k دينار٦٠٠٠٠

j- القواسيـه دينار١٥٠٠٠

i- الرادغيـه دينار١٠٠٠٠

ı– احلالجيـه دينار٢٥٠٠٠

o- الطواحيـه دينار٥٧٠٠٠

n- اخلياميـه دينار١٥٠٠٠

m- جنارية دينار٢٠٠٠٠

l– البقاليـه دينار٤٠٠٠٠

s- بيت اخلشيش دينار٢٠٠٠٠

r- العماريـه دينار٣٠٠٠٠

p- الكياليـه دينار٢٠٠٠٠

ö– احلماليـه دينار٢٠٠٠٠

الوالياتـــــــــــــــ - 7

دينار٤٠٧٠٠٠

ۀناحيــــــــــــــــــــ واثناعشر خوی

دينار٢٢٠٠٠٠

ۀناحيــــــــــــــــــــ مهرانرود دينار٥٧٠٠٠

157

ۀقريـــــ امنر

دينار٢٠٠٠٠

ۀقريـــــ مغان دينار٨٠٠٠٠

ۀقريـــــ جمدی دينار١٢٠٠٠٠

ۀقريـــــ نمدرو دينار٢٠٠٠٠

ۀقريـــــ جنمی دينار١٠٠٠٠

ۀقريـــــ سعدآباد

دينار٢٠٠٠٠ۀقريـــــ

آوشك دينار٧٠٠٠

158

(38b)

ۀناحيــــــــــــــــــــ ... دينار٧٥٠٠٠

ۀناحيــــــــــــــــــــ سلماس دينار٧٣٠٠٠

ۀقريـــــ عدىن دينار٢٠٠٠٠

ۀقريـــــ عالئىر دينا٣٧٠٠٠

ۀقريـــــ عميدى دينار٢٥٠٠٠

ۀقريـــــ وباغات سعدى

دينار٤٨٠٠٠

8 – ــــــــ وضع من ذالك

راجات املقرريهخىف اال دينار٨٧٥١٠٠

9 – ـــــــــاالدرارتــــــــ

باسم القضاة واالئمه واملشايخ وسائر اجلماعه٣٣٨٧٠٠

قاضىالدين برهان

قاضى صدرالدين

قاضىوالدين نصراملله

قاضىالدين مشس

159

دينار٣٠٠٠٠ دينار٢٤٠٠٠ دينار١٠٠٠٠ دينار١٠٠٠٠ موالنا

واعظ الدين مجال دينار١٥٠٠٠

امريالدين برهان

دينار٤٠٠٠٠

موالناعبيد الدين مشس

دينار٣٠٠٠٠ خواجــــه

طيبخ على دينار٢٨٧٠٠

االمام عميدالدين

دينار٢٥٠٠٠

الشـــــــــيخ عمادالدين

دينار٢٦٠٠٠

160

(39a) خواجـــهصاحب افتخارالدين

او وکارکيان اوقاف مجع دينار٥٠٠٠٠

الشـــــــيخالبلخي عزالدين

سلطانی ۀمدرس معيد دينار٢٠٠٠٠

الشــــــــيخاخوه و امحد

اخلويي...عمادالدين دينار٣٠٠٠٠

آارآيان او

٢۶٠٠٠ موالنا موالنا امحد بدر

دينار١٠٠٠٠دينار ١٦٠٠٠

خواجـــه افتخار

دينار٢٤٠٠٠

احلــــــــمصـ - 15 وما حيتاج دارالسياده بسليم مرتضى اعظم امري قطب الدين حسن

دينار١٠٠٠٠٠ مواجبــــــــــــــــــ

حسن الدين قطب امري وخدمتكاران

دينار٢٦٠٠٠ امري قطب الدين حسن خدمتكاران

دينار١٠٠٠٠ دينار١٦٠٠٠

حيـــــــــــتاج١٠ ده السيا دار

ومشروبات مأآوالت دفرت بقرار دينار٧٤٠٠٠

161

11 - مرسوماتـــــــــــــــ

اواتغعمال كى سريرمهمات مت دينار١٧٦٤٠٠

(39b)

12 - تفصيليــــــه

قـــپان١٢٠ىف اليوم ٣٦٠٠ىف الشهر

ىف السنـــه دينار٤٣٢٠٠

متغــــاء١٠٠االبريشم ىف اليوم

٣٠٠٠ىف الشهر ىف السنـــه

دينار٣٦٠٠٠

متغــــاء٩٠الكبري ىف اليوم

٢٧٠٠ىف الشهر ىف السنـــه

دينار٣٢٧٠٠يــهحناس

٧٠ىف اليوم ٢١٠٠ىف الشهر

ىف السنــه دينار٢٥٢٠٠

نديفـــه٥٠ىف اليوم ١٥٠٠ىف الشهر

ىف السنــه دينار١٨٠٠٠

ظـــريهح ٦٠ىف اليوم ١٨٠٠ىف الشهر

ىف السنــه دينار٢١٦٠٠

162

13 - االخراجاتـــــــــــــ

الصادر والوارد ىف عهدة واهتمامسى وحواجه عبيدخواجه عبيد سر خ

را بديوان آورده انددفتربن پريی بقرار دينار١٢٠٠٠٠

14 – اليــــــــام

وشرکاء او واهتمام مجال الدين يامچی ۀىف عهد دينار۹۰۰۰۰

(40a)

15 – عماراتــــــــــواتني وخانان وغريهمستغالت ديواىن از خ

دينار۵٠٠٠٠

16 – البــــــــــــــــاقى عليه الى اخر السنه بالبروات واليافتجات والحواالت الديوانيه

٢٤١٢٩٠٠

163

Transkripsiyon görüntüsü;

(37a)

1- Bismillâhi azze ve celle 2- Meblağ mâ sâre fi___________ Uhdetü’l-Hoca Nasruddin et-Tebrizi an zımân ve mukâta‘a-i Tebriz bi-mûcibi’l-hücceti’l-cedîde anhü ibtidâühû gurre-i Muharremü’l-mükerrem bi-karârati yücrî fe-yuhâsibü minhü’l-âfâti’s-semâviyye ve ubûri’l-asâkir ve kat‘ı’-turuk ani’l-kavafil bi-şehâdeti ashâbü’l-hayrât. Tahrîren bi’l-emri’l-âlî-a‘lâllâhü te‘âlâ ve nifazehu – fi gurre-i şehr-i Safer-i âm ihdâ ve erba’îne ve seb‘ami’e. Vâcibü’s-seneti’l-kâmile. 3- Mi’l-bel___________________de ve’l-vilâyât el-aynü’r-râyic182 3.288.000 dinar

182 el-aynü’r-râbih

164

(37b)

el-bele_______d 2.881.000 dinar

el-Vilâyat_________ 407.000 dinar

4. el-Bel_____________de 5. Ani’l-tamgavât_____________

a- Tamgâü’l- Kebîr

200.000 dinar

b- Tamgâü’l- İbrişim

300.000 dinar

c- Kapan

250.000

d. Hazîne-i Küsfend

250.000 dinar

e- Nedîfe

100.000 dinar

f- Nuhâsiye

100.000 dinar

g- Sûku’d- devvâb

120.000 dinar

h. Sıbâgıyye

150.000 dinar

ı- Cevâhiriyye

250.000 dinar

i- Silâhiyye

100.000 dinar

j- Sûku’l- hamîl

50.000 dinar

k- Çârçiye

130.000 dinar

l- Sûku’l Çerb

m- Alâkıyye 30.000 dinar

n- Tâbbâhıye 40.000 dinar

o- Humâriye ve Beytü’l-lutf

160.000 dinar 40.000 dinar 6- Mine’l-cihât________________

165

(38a) a- el-İbnîşimiyye

55.000 dinar b- el-Hadâdiye 30.000 dinar

c- el-Hayyâtiye 55.000 dinar

d- en-Na‘âliye 40.000 dinar

e- es-Sıbâgıye 50.000 dinar

f- el-Hafâfiye 20.000 dinar

g- el-Ebriye 15.000 dinar

h- el-Fûgıye 10.000 dinar

I- el-Halâciye 25.000 dinar

i- er-Râdıgıye 10.000 dinar

j- el-Kavâsiye 15.000 dinar

k- Eshâmiye 6.000 dinar

l- el-Bakkaliye 40.000 dinar

m- en-Neccâriye 20.000 dinar

n- el-Hıyâmiye 15.000 dinar

o- et-Tavâhiye 57.000 dinar

ö- el-Hammaliye 20.000 dinar

p- el-Keyyâliye r- el-Ammâriye 30.000 dinar

s- Beytü’l-haşîş 20.000 dinar

7- el-Vilâyat_________________________

Nâhiye___________i Mehranneved 57.000 dinar

Nâhiye___________i Huy ve İsnâ aşer

220.000 dinar

Karye__i Sa‘dâbâd

20.000 dinar

Karye____i Necmi

10.000 dinar

Karye___i Medrun

20.000 dinar

Karye___i Mecdî

120.000

Karye___i Mugân

80.000 dinar

Karye___i Ramen

20.000 dinar

Karye____i Köşk

7.000 dinar

166

(38b)

Nahiye__________i Selmas

73.000 dinar

Nahiye__________i ...

75.000 dinar

Karye___i Sa‘dî ve bâgat 48.000 dinar

Karye___i Amîdî

25.000 dinar

Karye___i Alâî

37.000 dinar

Karye__i Adnî

20.000 dinar 8. Vudı‘a min zâlik_______________ Fi’l-ihrâcati’l-mukarreriye 875.100 dinar 9- el-İdrârât______________________ Bi-ismi’l-kudât ve’l-eimme ve’l-meşâyih ve sâiri’l-cemâ‘a 338.700 dinar

Kādı Şemsüddîn

30.000 dinar

Kādı Nasrulmille

ve’d-dîn 24.000 dinar

Kādı Sâdruddîn

10.000 dinar

Kādı Burhanuddîn

10.000 dinar

Mevlâna Şemsüddîn Ubeyd

30.000

Emîr Burhanüddin 40.000 dinar

Mevlâna Cemâlüddin

vâiz 15.000

eş-Şeyh

İmâdüddîn 24.000 dinar

el-İmâm Amîdüddin

25.000 dinar

Hoca Ali Hatîb

28.700 dinar

167

(39a)

eş-Şeyh Ahmed ve ehûhü İmâdüddîn ...

el-Hûyi 30.000

eş-Şeyh İzzüddîn el-Belhî Mu‘îd-i medrese-i

Sultâni 20.000 dinar

Hoca İftiharuddîn

sâhib-i cem‘-i evkaf ve karkiyân-ı o

50.000 dinar

Hoca İftihar

24.000 dinar

Karkiyân-ı o

26.000 Mevlâna Mevlâna Ahmed Bedr

10.000 dinar 16.000 dinar 10- Mesâlih___________________

Ve mâ yahtâcu dârussiyâde be-teslîm-i murtaza a‘zam Emîr Kutbuddîn 100.000 dinar

Yahtâ_______cu

Darussiyâde me’kûlât ve meşrûbat

be-karar-ı defter 74.000 dinar

Mevâcib______i Emîr Kutbuddîn

Hasan ve hıdmetkârân 26.000 dinar

Emîr Kutbuddin Hasan

16.000 dinar

Hidmetkârân

10.000 dinar 11. Mersûmat_____________ı Ummâl ki serîr-i mühimmât-ı tamgavât

176.400 dinar

168

(39b) 12- Tafsîliye_________________

a- Tamgâü’l-kebîr Fi’l-yevm 90

Fi’ş-şehr 2.700 Fi’s-sene

32.700 dinar

b- Tamgâü’l-ibrişîm Fi’l-yevm 100 Fi’ş-şehr 3.000

Fi’s-sene 36.000 dinar

c- Kapan Fi’l-yevm 120 Fi’ş-şehr 3.600

Fi’s-sene 43.200

d- Hazîne___ Fi’l-yevm 60

Fi’ş-şehr 1.800 Fi’s-sene

21.600 dinar

e- Nedîfe___ Fi’l-yevm 50

Fi’ş-şehr 1.500 Fi’s-sene

18.000 dinar

f- Nuhasiye Fi’l-yevm 70

Fi’ş-şehr 2.100 Fi’s-sene

25.200 dinar 13. el-İhrâcat_____________________ es-Sâdır ve’l-vârid fî uhdeti ve ihtimâmi Hoca Ubeyd Serahsî ve Hoca Ubeyd bin Pîri be-karâr-ı defter-râ be-dîvan âverdeend

120.000 dinar

14. el-Yâm_______________________ Fî uhde-i ve ihtimami Cemâlüddin Yamçi ve sürekâ-i o

90.000 dinar

169

(40a) 15. İmârat___________________ı Mustegallât-ı divanî ez havâtîn ve hânan ve gayruhu

50.000 dinar 16. el-Bâkî___________________ Aleyhi ilâ âhıri’s-sene bi’l-berevâti ve’l-yâftecât ve’l-havâlâti’d-divâniyye

2.412.900

170

Türkçe gösterimi aşağıda gösterildiği gibidir;

Bismillâh Meblâğ___________________________________________________ Tespit edildiği üzere Hoca Nasruddin Tebrizi uhdesinde, başlangıcı Muharrem-ül-Mükerremin başı olan yeni huccet mucibince Tebriz’in zaman (vergitazmini) ve mukataasından (peşin vergisinden) cari kararlara göre semavî afetler, askerlerin geçişi (nakli) ve hayır sahiplerinin şahitliği ile kervanlardan (kafile) yolu kesilenlerde hesaplanmak suretiyle kâmil (tam) sene için muteber olmak üzere, yüce emre (ALLAH daha da yükseltsin ve nüfusunu arttırsın) göre, 741 senesi Sefer ayının başında (27 Temmuz 1340) yazıldı.

Asıllar Belde (şehir) ve vilayetlerde_________________________________ Sağ para (gümüş dinar) 3.288.000 dinar Beldeler (şehir)_________________ Vilayetler______________ 2.881.000 dinar 407.000 dinar

Asılların neticesi: Şehir_____________________________________________________

2.881.000 dinar

Hasılat: Damga vergilerinden______________________________________________

2.270.000 dinar Büyük Damga vergisi___ İpek Vergisi____ Kantar Vergisi___ Koyun Ağılı Vergisi___ 200.000 dinar 300.000 dinar 250.000 dinar 250.000 dinar Dabbağhane vergisi___ Esir pazarı vergisi___ Yük havanı pazarı___ Boyacılık___ 100.000 dinar 100.000 dinar 120.000 dinar 150.000 dinar Kuyumculuk ve darphane_ Kasaplık_ Eşek pazarı_Çeşitli sanatlar, ücretler, gelirler v.s. 250.000 dinar 100.000 dinar 50.000 dinar 130.000 dinar Tuhafiye______ Yemcilik_______ Aşçılık______ Şarapçılık ve Genelev______ 40.000 dinar 30.000 dinar 40.000 dinar 160.000 dinar

171

Hasılatın bir kısmı: Vergilerden_______________________________________________

611.000 dinar İpekçilik_______ Demircilik______ Terzilik_______ Nalbantlık______ 55.000 dinar 30.000 dinar 15.000 dinar 40.000 dinar Boyacılık_______ Kavaflık______ Çömlekçilik____ Sepetçilik_______ 50.000 dinar 20.000 dinar 15.000 dinar 10.000 dinar Hallaçlık______ Eğercilik_______ Yaycılık__________ Okçuluk______ 25.000 dinar 10.000 dinar 15.000 dinar 6.000 dinar Bakkallık______ Dülgerlik______ Çadırcılık______ Değirmenler______ 40.000 dinar 20.000 dinar 15.000 dinar 57.000 dinar Taşıyıcılık_____ Tahılcılık______ İnşaatçılık_____ Esrar tekkesi______ 20.000 dinar 20.000 dinar 30.000 dinar 20.000 dinar

Hasılat kısmı: Vilâyetler_________________________________________________

407.000 dinar Mihranrud nahiyesi________ Hoy (Ho’i) nahiyesi ve tâbi olanlar______ 57.000 dinar 220.000 dinar Sa’d Abâd Köyü_______ Nemci Köyü_______ Medrun Köyü_______ 20.000 dinar 10.000 dinar 20.000 dinar Mecdi Köyü_______ Mugan Köyü__________ Râmin Köyü_________

120.000 dinar 80.000 dinar 20.000 dinar Köşk köyü_______ 7.000 dinar Selmas nahiyesi_______________ Aladağ nahiyesi________________ 73.000 dinar 57.000 dinar Sadi köyü ve bağlar___ Amidi köyü____ Alai köyü___ Adni köyü____ 48.000 dinar 25.000 dinar 37.000 dinar 20.000 dinar

172

Masraf: Bundan koyulan__________________________________________ Bütçe(mukarreriye) harcamalarına 875.100 dinar

Ondan masraf: İdrarat (burslar ve yardımlar)_________________________________ Kadılar, imamlar, şeyhler ve sair personel 338.700 dinar Kadı Şems-ud-Din_________ Kadı Nasîr-ıl-Mille ved-Din________

30.000 dinar 24.000 dinar

Kadı Sadr-ud-Din__________ Kadı Burhan-ud-Din_____________ 10.000 dinar 10.000 dinar

Mevlâna Şems-ud-Din Ubeyd_______ Mevlâna Burhan-ud-Din______

30.000 dinar 40.000 dinar Vaiz Mevlâna Cemal-ud-Din________________________________

15.000 dinar Şeyh İmad-ud-Din_____ İmam Amid-ud-Din____ Hatib Hoca Ali____

26.000 dinar 25.000 dinar 28.700 dinar Hoylu Şeyh Ahmet ve kardeşi_ Medresei Sultanî mu’idi_ Evkaf geliri âmiri (sahib) Hoca İmad-ud-Din Belhli Mevlâna İftihar-ud-Din ve yardımcıları İzzed-Din 30.000 dinar 20.000 dinar 50.000 dinar

Hoca İftihar__ Yardımcıları__ 24.000 dinar 26.000 dinar

Mev. Bedr_ Mev. Ahmed_ 16.000 dinar 10.000 dinar

Tespit edilen masraf kısmı:

Mesalih (malzeme)__________________________________________ Seyitler yurdu ihtiyacına Murtaza-i a’zam Emir Kutb-ed-Din Hasan’a teslimen 100.000 dinar Seyitler yurdu ihtiyacı_____________ Mevacib (ücretler)___________

173

Defterdeki tespite göre Emir Kutb-ed-Din Hasan yiyecek ve içecekten______________ ve hizmetkârları__________ 74.000 dinar 26.000 dinar Emir Kutb-ed-Din Hasan___ Hizmetkârlar___ 16.000 dinar 10.000 dinar

Masraf kısmı: Mersumat (ücretler)_________________________________________________ Damga vergileri işlerinin başındaki âmillerin ücretleri 176.400 dinar

Müfredatı: Muamaele (satış) damga vergisi_ İpek (İbrişim) vergisi______ Kantar vergisi________ Günde 90, ayda 2.700 dinar Günde 100, ayda 3.000 d Günde 120, ayda 3.600 d Senede 32.700 dinar Senede 36.000 dinar Senede 43.200 dinar Koyun ağılı_________ Dabbağhane (Tabakhane)________ Esir pazarı____________ Günde 60, ayda 1.800 dinar Günde 50, ayda 1.500 d Günde 70, ayda 2.100 d Senede 21.600 dinar Senede 18.000 dinar Senede 25.200 dinar

Masraf kısmı: Harcırah___________________________________________________ Giden ve gelenler için, Hoca Ubeyd Serhasî ve Hıca Ubeyd Tebrizi uhdesinde ve ihtiramında, divana getirilien defter tespitine göre 120.000 dinar

Masraf kısmı: Yam (Posta)_____________________________________________________ Yamçı (posta âmiri) Cemal-ud-Din ve ortakları uhdesinde ve ihtimamında 90.000 dinar

Masraf kısmı: İmarat (Nafia İşleri)_________________________________________ Dükkân, han ve diğerlerinden divan akarları 50.000 dinar Aleyhteki Baki (Kalan)_______________________________________ Divan havalelerine, beratlarına ve makbuz senetlerine istinaden yıl sonuna kadar ödenmek üzere 2.412.900 dinar

174

Tekdüzen Hesap Planı’na Göre Gösterimi;

27.07.1340

181 GELİR TAHAKKUKLARI HESABI 3.288.000 Dinar

181.01 Vergi Gelirleri

181.01.01 Belde ve Vilayet Gelirleri 3.288.000 Dinar

181.01.01.01 Belde Gelirleri 2.881.000 Dinar

181.01.01.01.01 Damga Vergisi 2.270.000 Dinar

181.01.01.01.01.01 Büyük Damga Ver. 200.000 Dinar

181.01.01.01.01.02 İpek Vergisi 300.000 Dinar

181.01.01.01.01.03 Kantar Vergisi 250.000 Dinar

181.01.01.01.01.04 Koyun Ağılı Vergisi 250.000 Dinar

181.01.01.01.01.05 Tabakhane Vergisi 100.000 Dinar

181.01.01.01.01.06 Esir Pazarı Vergisi 100.000 Dinar

181.01.01.01.01.07 Yük Hayvanı PazarıV. 120.000 Dinar

181.01.01.01.01.08 Boyacılık Vergisi 150.000 Dinar

181.01.01.01.01.09 Kuyumculuk Vergisi 250.000 Dinar

181.01.01.01.01.10 Kasaplık Vergisi 100.000 Dinar

181.01.01.01.01.11 Eşek Pazarı Vergisi 50.000 Dinar

181.01.01.01.01.12 Çeşitli Gelirler 130.000 Dinar

181.01.01.01.01.13 Tuhafiye 40.000 Dinar

181.01.01.01.01.14 Yemcilik 30.000 Dinar

181.01.01.01.01.15 Aşçılık 40.000 Dinar

181.01.01.01.01.16 Şarapcılık ve Genelev 160.000 Dinar

181.01.01.01.02 Diğer Vergiler 611.000 Dinar

181.01.01.01.02.01 İpekçilik 55.000 Dinar

181.01.01.01.02.02 Demircilik 30.000 Dinar

181.01.01.01.02.03 Terzilik 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.04 Nalbantlık 40.000 Dinar

175

181.01.01.01.02.05 Boyacılık 50.000 Dinar

181.01.01.01.02.06 Kavaflık 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.07 Çömlekçilik 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.08 Sepetçilik 10.000 Dinar

181.01.01.01.02.09 Hallaçlık 25.000 Dinar

181.01.01.01.02.10 Eğercilik 10.000 Dinar

181.01.01.01.02.11 Yaycılık 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.12 Okçuluk 6.000 Dinar

181.01.01.01.02.13 Bakkallık 40.000 Dinar

181.01.01.01.02.14 Dülgerlik 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.15 Çadırcılık 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.16 Değirmenler 57.000 Dinar

181.01.01.01.02.17 Taşıyıcılık 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.18 Tahılcılık 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.19 İnşaatçılık 30.000 Dinar

181.01.01.01.02.20 Esrar Tekkesi 20.000 Dinar

181.01.01.02 Vilayetler 407.000 Dinar

181.01.01.02.01 Mihranrud Nahiyesi 57.000 Dinar

181.01.01.02.01.01 Şa'd Abad Köyü 20.000 Dinar

181.01.01.02.01.02 Necmi Köyü 10.000 Dinar

181.01.01.02.01.03 Medrun Köyü 20.000 Dinar

181.01.01.02.01.04 Köşk Köyü 7.000 Dinar

181.01.01.02.02 Hoy Nahiyesi 220.000 Dinar

181.01.01.02.02.01 Mecdi Köyü 120.000 Dinar

181.01.01.02.02.02 Mugan Köyü 80.000 Dinar

181.01.01.02.02.03 Râmin Köyü 20.000 Dinar

181.01.01.02.03 Selmas Nahiyesi 73.000 Dinar

181.01.01.02.03.01 Sadi Köyü ve Bağlar 48.000 Dinar

181.01.01.02.03.02 Amidi Köyü 25.000 Dinar

181.01.01.02.04 Aladağ Nahiyesi 57.000 Dinar

181.01.01.02.04.01 Alai Köyü 37.000 Dinar

181.01.01.02.04.02 Adnî Köyü 20.000 Dinar

602 DİĞER GELİRLER HESABI 3.288.000 Dinar

602.01 Vergi Geliri Borçları

176

602.01.01 Belde ve Vilayet Geliri

Gelirlere ilişkin tahakkuk kaydı.

/

/

100 KASA HESABI 3.288.000 Dinar

181 GELİR TAHAKKUKLARI HESABI 3.288.000

181.01 Vergi Gelirleri

181.01.01 Belde ve Vilayet Gelirleri

181.01.01.01 Belde Gelirleri 2.881.000 Dinar

181.01.01.01.01 Damga Vergisi 2.270.000 Dinar

181.01.01.01.01.01 Büyük Damga Ver. 200.000 Dinar

181.01.01.01.01.02 İpek Vergisi 300.000 Dinar

181.01.01.01.01.03 Kantar Vergisi 250.000 Dinar

181.01.01.01.01.04 Koyun Ağılı Vergisi 250.000 Dinar

181.01.01.01.01.05 Tabakhane Vergisi 100.000 Dinar

181.01.01.01.01.06 Esir Pazarı Vergisi 100.000 Dinar

181.01.01.01.01.07 Yük Hayvanı PazarıV. 120.000 Dinar

181.01.01.01.01.08 Boyacılık Vergisi 150.000 Dinar

181.01.01.01.01.09 Kuyumculuk Vergisi 250.000 Dinar

181.01.01.01.01.10 Kasaplık Vergisi 100.000 Dinar

181.01.01.01.01.11 Eşek Pazarı Vergisi 50.000 Dinar

181.01.01.01.01.12 Çeşitli Gelirler 130.000 Dinar

181.01.01.01.01.13 Tuhafiye 40.000 Dinar

181.01.01.01.01.14 Yemcilik 30.000 Dinar

181.01.01.01.01.15 Aşçılık 40.000 Dinar

181.01.01.01.01.16 Şarapcılık ve Genelev 160.000 Dinar

181.01.01.01.02 Diğer Vergiler 611.000

Dinar

181.01.01.01.02.01 İpekçilik 55.000 Dinar

181.01.01.01.02.02 Demircilik 30.000 Dinar

177

181.01.01.01.02.03 Terzilik 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.04 Nalbantlık 40.000 Dinar

181.01.01.01.02.05 Boyacılık 50.000 Dinar

181.01.01.01.02.06 Kavaflık 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.07 Çömlekçilik 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.08 Sepetçilik 10.000 Dinar

181.01.01.01.02.09 Hallaçlık 25.000 Dinar

181.01.01.01.02.10 Eğercilik 10.000 Dinar

181.01.01.01.02.11 Yaycılık 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.12 Okçuluk 6.000 Dinar

181.01.01.01.02.13 Bakkallık 40.000 Dinar

181.01.01.01.02.14 Dülgerlik 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.15 Çadırcılık 15.000 Dinar

181.01.01.01.02.16 Değirmenler 57.000 Dinar

181.01.01.01.02.17 Taşıyıcılık 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.18 Tahılcılık 20.000 Dinar

181.01.01.01.02.19 İnşaatçılık 30.000 Dinar

181.01.01.01.02.20 Esrar Tekkesi 20.000 Dinar

181.01.01.02 Vilayetler 407.000 Dinar

181.01.01.02.01 Mihranrud Nahiyesi 57.000 Dinar

181.01.01.02.01.01 Şa'd Abad Köyü 20.000 Dinar

181.01.01.02.01.02 Necmi Köyü 10.000 Dinar

181.01.01.02.01.03 Medrun Köyü 20.000 Dinar

181.01.01.02.01.04 Köşk Köyü 7.000 Dinar

181.01.01.02.02 Hoy Nahiyesi 220.000 Dinar

181.01.01.02.02.01 Mecdi Köyü 120.000 Dinar

181.01.01.02.02.02 Mugan Köyü 80.000 Dinar

181.01.01.02.02.03 Râmin Köyü 20.000 Dinar

181.01.01.02.03 Selmas Nahiyesi 73.000 Dinar

181.01.01.02.03.01 Sadi Köyü ve Bağlar 48.000 Dinar

181.01.01.02.03.02 Amidi Köyü 25.000 Dinar

181.01.01.02.04 Aladağ Nahiyesi 57.000 Dinar

181.01.01.02.04.01 Alai Köyü 37.000 Dinar

181.01.01.02.04.02 Adnî Köyü 20.000 Dinar

178

Gelirlerin tahsili kaydı. /

/ 770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ HESABI 875.000 Dinar

770.01 İdrarat (Burslar ve Yardımlar) 338.700 Dinar

770.01.01 Kadı Şemsuddin 30.000 Dinar

770.01.02 Kadı Nasir-ul Milleveddin 24.000 Dinar

770.01.03 Kadı Sadruddin 10.000 Dinar

770.01.04 Kadı Burhanuddin 10.000 Dinar

770.01.05 Mevlâna Şemsuddin Ubeyd 30.000 Dinar

770.01.06 Mevlâna Burhanuddin 40.000 Dinar

770.01.07 Vaiz Mevlâna Cemaluddin 15.000 Dinar

770.01.08 Şeyhulmaduddin 26.000 Dinar

770.01.09 İmam Amiduddin 25.000 Dinar

770.01.10 Hatib Hoca Ali 28.700 Dinar

770.01.11 Hoylu Şeyh Ahmet 30.000 Dinar

770.01.12 Medresei Sultanimuidi 20.000 Dinar

770.01.13 Hoca İftiharuddin 50.000 Dinar

770.01.13.01 Hoca İftihar 24.000 Dinar

770.01.13.02 Yardımcıları 26.000 Dinar

770.01.13.02.01 Mevlâna Bedr 16.000 Dinar

770.01.13.02.02 Mevlâna Ahmed10.000 Dinar

770.02 Mesalih (Malzeme) 100.000 Dinar

770.02.01 Seyyitler Yurdu İhtiyacı 74.000 Dinar

770.02.02 Mevacib (Ücretler) 26.000 Dinar

770.02.02.01 Emir Kutbeddin Hasan 16.000 Dinar

770.02.02.02 Hizmetkârlar 10.000 Dinar 770.03 Mersumat (Ücretler) 176.400 Dinar

770.03.01 Muamele Damga Vergisi 32.700 Dinar

179

770.03.02 İpek 36.000 Dinar

770.03.03 Kantar 43.200 Dinar

770.03.04 Koyun Ağılı 21.600 Dinar

770.03.05 Tabakhane 18.000 Dinar

770.03.06 Esir Pazarı 25.200 Dinar

770.04 Harcırah 120.000 Dinar

770.05 Yam (Posta) 90.000 Dinar 770.06 İmarat (Naifia İşleri) 50.000 Dinar

100 KASA HESABI 875.100 Dinar Bütçede yeralan giderlerin ödenmesi. /

180

4. MERDİVEN YÖNTEMİ’NİN DOĞUŞU

40. Genel Açıklama

Osmanlı İmparatorluğu’nda kullanılan Merdiven Yöntemi

kayıt usulünün İlhanlılar Devleti’nden alındığı daha önce

vurgulanmıştı. Bu nedenle de İlhanlı Devleti çeşitli

açılardan incelenmişti. Bu noktada hem İlhanlı Devleti’nin

mali yapısında ve hem de İlhanlı Devleti’nin idari yapısında

çok büyük izleri bulunan ve bizce en büyük hükümdarı

olan Gazan Han’ın Islahatları ele alınarak Merdiven

Yöntemi’nin bir başka ifadeyle bir muhasebe sisteminin

doğuş hikâyesini anlatabiliriz.

İlhanlı Devleti’nde devlet dairelerinin konuşulan

dillere göre şubelere ayrılması beraberinde her şubenin

kendisi içerisinde mali işlerin ve genel işlerin organize

edilmesini sağlayacak şekilde bir örgütlenmeyi de

beraberinde getirmiştir. Bu nedenle her şubenin içerisinde

Tamga Vergisi’ni, Kobçur Vergisi’ni v.b. toplayan

birimler/kişiler (Bitikçi) mevcut hale gelmiştir. Bu özellik,

Merdiven kayıt yönteminin aynı nitelikteki vergilerin alt alta

yazılarak gösterilmesi ve üstüne toplamın yazılması ilkesini

doğurmuştur.

Gazan Han’ın, Şems’e göre bir takvim yılı belirlemesi

muhasebenin “Dönemsellik Kavramı” gereği kayıtların Şems

yılı takvim esasına dayalı yapılmasını sağlamıştır. Bu da

Merdiven kayıt sistemi açısından önemlidir.

181

Yine Gazan Han vergiler konusunda düzenlemeler

yapmıştır. Örneğin, ilk vergi levhası uygulaması, tarım

vergilerinin ödenmesinde taksitlendirme, vergi miktarının

çiftçiler tarafından devletin makamlarına teslim edilmesi

gibi uygulamalar sistemin alt yapısını güçlendirmiştir.

Aslında merdiven sisteminin temel doğuş noktası

“Miktar Usulü”nden, “Tutar Usulü”ne geçmekle

yaşanmıştır. Mükellefler ödeyecekleri vergiyi miktar

büyüklüğü yerine tutar büyüklüğü olarak da ödeme

şansına sahip olmuşlardır. Örneğin; tarım vergileri ekilen

ürünün belli bir bölümünün vergi olarak verilmesi yerine -

bu yöntemde geçerli olmakla birlikte- vergi olarak verilecek

kısmın tutar olarak da ödenmesinin de mümkün

bırakılması ile gelişmiştir. Böylece mali işlemlerin kayıt

altına alınması ihtiyacı iyice gelişmiş ve ister istemez bir

usul, yöntem doğmuştur. Bu da Merdiven (Merdiban)

Yöntemi’dir.

Artık tüm muhasebe işlemlerinin değerleri

standardize edilmiş kağıt para ile ifade edilmeye (Çao)

başlanması ile günümüz genel kabul görmüş muhasebe

ilkelerinden “Para İle İfade Kavramı”nın gerçekleştiği

görülmektedir. İlhanlılar’da daha önceleri dolaşımda yine

para mevcuttu ancak bu altın veya gümüş paraların

(Dinar/Dirhem) standart bir değeri yoktu. İçlerinde

barındırdıkları altın veya gümüş miktarlarına göre değer arz

182

edebiliyorlardı. Bu nedenle bu tedavüldeki paralara göre bir

kayıt yapmak çok da doğru sonuçlar vermemiştir.

41. Merdiven Yönteminin Temel Özellikleri

- Devletçilik egemen olan ülkelerde devlet muhasebesi için

kullanılmıştır.

- Devletin gelirleri ve giderleri için vergi gelirlerinin

toplanması ve harcanması esasına dayanır.

- Vergi gelirlerinin eyaletlerden alınması her eyaletin toplam

vergi gelirlerinin ve vergi türlerinin alt alta yazılarak

toplanması şeklinde gerçekleştirilir.

- Harcama türleri ve tutarlarının alt alta sıralanması

esastır.

- Sistemin muhasebenin tahakkuk esasına göre çalışması

esastır. Ancak tahakkuk maddesi yapılmadan işlemlerin

yürütüldüğü bilinmektedir. Tahakkuk tutarı başka bir

yerde takip edilmektedir.

- Sistem hem miktar ve hem de tutar yazmaya müsait bir

yapıdadır.

- Devletin bir yıllık gelirlerinin tek bir kayıt ile yapılmasını

sağlar.

183

KAYNAKÇA

∗ A. Freiherrn Von Kremer, “Halifelerin Yönetimindeki Doğunun Kültür Tarihi,” C.1.

∗ A. Freiherrn Von Kremer; Uberdas Einnahmebudget des Abbasidenreiches vom jahre 306 H. (918-919)” İmparatorluk Bilimler Akademisinin Tasarıları, (Felsefi-Tarih kategorisi) C. 36, Viyana, 1888.

∗ A. Freiherrn Von Kremer; Yeni Bulunan Bir Belgeye Göre Harun El Reşid’in Yönetimindeki Hükümetin Gelirler Bütçesi, Alfred Hölder Saray Ve Üniversite Kitapçısı, Viyana, 1887.

∗ A. Mez; “Orta Zaman Türk İslam Dünyasında Maliye”, Ülkü, İkinci Kanun, 1937.

∗ A. Von Kramer; “Einnahmebudget des Abbasiden Reiches”

∗ Abdullah b. Muhammed b. Kiyâ Al-Mazenderanî; Risale-i Felekkiye, varak 21b, 22a, 22b, 23a; Felak Âlâ-yı Tebrizî; Saadetnâme, varak 35a, 35b, 45b, 60b ve diğer varaklar.

∗ Abdülkadir Yuvalı; “İlhanlıların Anadolu Politikası, Ve Doğu Anadolu Şehirlerinin Vergi Potansiyeli” XI. Türk Tarih Kongresi (Ank 5-9 Eylül 1990) Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II., TTK, Ankara, 1994.

∗ Abdülkadir Yuvalı; “İhanlılar” İA, C. 22, TDVY, İstanbul, 2000.

∗ Abdülkerim Özaydın; “Muktedir-Billâh” İA, C. 31, TDVY, İstanbul, 2006.

∗ Ahmet Hilmi, Ziya Nur; İslam Tarihi, Ötüken Yayınları.

∗ Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc., 1994, Cilt 13.

184

∗ Bernard Lewis; Ortadoğu, Sabah Kitapları, Çev: Mehmet Harmancı, İstanbul, 1995.

∗ Berthold Spuler; “İlhanlılar”, İA, C. 5 MEB, Eskişehir, 1997.

∗ Berthold Spuler; İran Moğolları, Çev: Cemal Köprülü, TTK, Ankara, 1957.

∗ Bertold Spuler, İran Moğolları, Çev: Cemal Köprülü, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.

∗ Bu Eser “ At-Tandheem Al-Muhasaby Lil-Amwal Al-Ammah Fil-İslam”, MA. Thesis, Faculty of Commerce, Al-Azhar University. Henüz tarafımızdan görülmemiştir.

∗ Carl Brockelmann; İslam Ulusları Ve Devletleri Tarihi, TTK, Çev: Neşet Çağatay, Ankara, 2002.

∗ Cengiz Kallek; “Kudâme b. Câfer” İA, C.26, TDVY, Ankara, 2002.

∗ Cengiz Kallek; “Meks” İA, C. 28, TDVY, Ankara, 2003.

∗ Corci Zeydan, Medeniyet-i İslamiyye Tarihi, Tercüme: Zeki Megamiz, İkdam Matbaası, İstanbul-1329 (1913).

∗ Corci Zeydan, Medeniyet-i İslâmiyye Tarihi, Tercüme: Zeki Megamiz, Cilt 2, İkdam Matbaası, İstanbul 1329 (1913).

∗ Corci Zeydan; İslam Medeniyeti Tarihi, Cilt II. Çev: Zeki Megâmiz, Üç Dal Neşriyat, İstanbul, 1966.

∗ Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.3, Çağ Yayınları, İstanbul, 1995.

∗ Dündar Günday, Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Özellikleri ve Divan Rakamları, Ankara: TTK Kurumu Yayınları VII. Dizi, Sayı: 57a, 1989.

185

∗ Ferit Devellioğlu; Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1993.

∗ Grolier International Americana Ansiklopedisi, İstanbul: Grolier Incorporated-Medya Holding A.Ş. Yayınları, Cilt 7.

∗ Gündegül Açıköney Parlar; “İlhanlılarda Sikke Formları” Türkler, C.8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.

∗ H. Sabahattin Payzın, Tarihte Dil, Yazı, Bilim ve Toplum, İzmir: Doğruluk Matbaacılık, 1992.

∗ H.Yunus Apaydın; “Humus” İA, C. 18, TDVY, İstanbul, 1998.

∗ Hakkı Dursun Yıldız: “Abbasiler” İA, C. 1, TDVY, İstanbul, 1988.

∗ İbni Haldun; Mukaddime, Dergah Yayınları Haz: Süleyman Uludağ.

∗ İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ttk, Ankara, 1988.

∗ İsmail Otar; Muhasebede Siyakat Rakamları, Lebib Yalkın Yayınları, İstanbul, 1991.

∗ Jean-Paul Roux; Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yayınevi, Çev: Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Ayşe Bereket, İstanbul, 2001.

∗ Kudâme bin Ca’fer (Kudâme bin Ca’fer hakkında TDV İslâm Ansiklopedisinde Cilt 26 s. 311-312’de bilgi mevcuttur), el-Harâc, İstanbul Köprülü Kütüphanesi no. 1076, varak 62a-63b.

∗ Kudâme bin Ca’fer; el-Harâc, İstanbul Köprülü Kütüphanesi no. 1076, varak 62a-63b.

∗ Kuran-ı Kerim; Tevbe Suresi 9/103.

∗ Kuran-ı Kerim; Tevbe Suresi, 9/29.

186

∗ M. Ali Ünal; “Osmanlı İmparatorluğunda Müsâdere”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi.

∗ Mehmet Ali Ünal; Osmanlı Devri Üzerine Makaleler Araştırmalar, Kardelen Kitabevi, Isparta, 1999.

∗ Mehmet Aykaç; Abbasi Devletinin İlk Dönemi İdâri Teşkilatında Dîvânlar, TTK, Ankara, 1997.

∗ Mehmet Erkal; “Zekat” İlmihal, C.1, İSAM, İstanbul, 2000.

∗ Meydan Larousse, C. 1. “Abbasiler”, Meydan Yayınevi, İstanbul, 1969.

∗ Mustafa Demirci; “Abbasiler Devrinde Yukarı Mezapotamyada (Cezîre) Köylü Hareketleri” Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Temmuz 2006, S. 29, Maestro Yay, İstanbul, 2006.

∗ Mustafa Demirci; “ikta”, İA, C. 22, TDVY, İstanbul, 2000.

∗ Mustafa Fayda; “Cehşiyâri”, İA, C.7, TDVY, İstanbul, 1993.

∗ Mustafa Fayda; “Fey”, İA, C. 12, TDVY, İstanbul, 1995.

∗ Mustafa Nihat Özön, Osmanlıca Türkçe Sözlük, 8. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, Ocak 1989.

∗ Mustafa Öz; “Humus” (Şiada Humus), İA, C. 18, TDVY, İstanbul, 1998.

∗ Nabipour Mirkemal, Die Beiden Persischen Leittaden des Falak Alayı Tebrizi, Über des Statliche Rechnungwesen im 14. Jahrhundert, Göttingen, 1973.

∗ Nahide Bozkurt; “ Me’mûn” İA, C. 29, TDVY Ankara, 2004.

∗ Nahide Bozkurt; “Hârûnürreşîd” İA, C. 16, TDVY, İstanbul, 1997.

187

∗ Nejat Göyünç: “Defter”, İA, C. 9, TDVY, İstanbul, 1994.

∗ Nejat Göyünç; “İmâd Es-Serâvî ve Eseri” Tarih Dergisi, Cilt XV, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, Mart 1965.

∗ Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi-I, 2. Baskı, İstanbul: Süryay Sürekli Yayınlar A.Ş., İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası Yayını, Nisan 2000.

∗ Ömer Abdullah Zaid; “Accounting Systems And Recording Procedures İn The Early İslamic State”, The Accounting Historians Journal, Dec. 2004, ProQuest Information and Learning Company, http://www.ief-trisakti.or.id/ac_sys.php e.t. 03.10.2006.

∗ Ömer Abdullah Zaid; “Were İslamic Records Precursors To Accounting Books Based On The İtalian Method?” The Accounting Historians Journal, Vol.27, No.1 2000, s. 73-90, ProQuest Information and Learning Company, http://calbars.findarticles.com/p/articles/mi_qa3657/is_200006/ai_n8887031/print, e.t. 03.10.2006.

∗ Poul Wittek; “Ankara’da Bir İlhanî Kitabesi” Türk Hukuk İktisat Tarihi Mecmuası, I, Yıl. 1931.

∗ Said Öztürk; Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Ve Tarihi Gelişimi, OSAV, İstanbul, 1996.

∗ Selahattin Elker; Divan Rakamları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1953.

∗ The Encyclopædia Britannica, Eleventh Edition, NY, 1910–1911.

∗ Türk Dil Kurumu, http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA (17-04-2007)

∗ W. Barthold; “İlhanlılarda Mali Vaziyet” Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I.

188

∗ Walter Hinz; “Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitabeleri” Belleten C. XIII, S. 52, TTK, Ankara, Yıl 1949.

∗ Wikipedia, the Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Abbasids, e.t. 11. 04.2007.

∗ Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Ilkhanate, e.t. 17. 04. 2007.

∗ Yılmaz Öztuna; “ilhanlılar” Türk Ansiklopedisi, C. XVI, MEB, Ankara, 1983.

∗ Zeki Velidi Togan, Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, Cilt: 1, İstanbul:1931.

∗ Zeki Velidi Togan; Umumi Türk Tarihine Giriş, 2. Baskı, İstanbul, 1970.

189

BÖLÜM II

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MERDİVEN

YÖNTEMİ GİRİŞ

Çalışmanın ikinci bölümünde Osmanlı İmparatorluğu dört

temel döneme ayrılmıştır. Bu dönemler a) Osmanlı

İmparatorluğu’nun Kuruluş Dönemi, b) Osmanlı

İmparatorluğu’nun Yükselme Dönemi, c) Yükselmeden

Tanzimata Kadar Osmanlı İmparatorluğu Dönemi, d)

Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Osmanlı İmparatorluğu

Dönemi şeklindedir. Ayrıca her dönem Siyasi – İktisadi –

Mali ve Muhasebe hayatı itibariyle incelenecektir. Ancak bu

bölüme başlamadan önce bu bölüme ilişkin çalışmanın

kısıtları hakkında bilgi vermek yararlı olacaktır.

Osmanlı İmparatorluğu’ndan (1299-1922) kalan

yaklaşık olarak 95.000.000 adet belge ve 360.000 adet

defter vardır. Bu sayılara Bulgaristan, Makedonya,

Sırbistan ve Yunanistan gibi Balkan ülkelerinde bulunan

arşivlerdeki belge ve defterler dahil değildir.

Bu belgelerin % 90’ı Başbakanlık Osmanlı

Arşivleri’nde, % 10’u Topkapı Sarayı, Dolmabahçe Sarayı,

Tapu ve Kadastro Arşivi, Deniz Arşivi, İstanbul Müftülüğü,

Yıldız Sarayı, Türk-İslam Eserleri Müzesi’ndedir. Tapu ve

Kadastro Arşivi hariç diğer adı geçen tüm arşivler

İstanbul’dadır.

190

95 Milyon belgenin yaklaşık % 20’si hasarlıdır. Buna

göre belgelerin sadece 76.000.000’u yararlanılabilir

durumdadır. Bu sayının yaklaşık % 20’sinin, yani yaklaşık

15.000.000 adedinin muhasebe ile ilgili olduğu tahmin

edilmektedir. Bunlar, muhasebe kaydının dayanağı olan

belgeler ve muhasebe bölümleri arası bilgi aktarma

belgeleridir.

Osmanlı arşivlerine defterler açısından bakıldığında

360.000 defterin tahminen yarısı devlet raporlarından

oluşmaktadır. Bu raporlar, sosyal (insan ve varlık sayımları

gibi), mali (devlet gelir ve giderleri ile ilgili incelemeler gibi),

askeri (askerlik yaşına gelenlerin sayımı gibi) konular ile

ilgilidir.

Defterlerin kalan yarısı ise muhasebe defterleridir.

Yaklaşık olarak 180.000 adet muhasebe defteri olduğu

söylenebilir.

Bu bilgilere göre yaklaşık 180.000 adet muhasebe

defteri ve 15.000.000 adet muhasebe belgesi mevcuttur. Bu

muhasebe defter ve belgelerinin % 90’ı XIX. yüzyıl sonuna

kadar olan defter ve belgelerden oluşmaktadır. Bir başka

ifadeyle defter ve belgelerin % 90’ı Osmanlı’nın yararlandığı

muhasebe sistemi olan merdiven yöntemine aittir. Kalan %

10’u ise XX. yüzyıla (1900-1922) ve çift yanlı kayıt

yöntemine aittir.

191

95 Milyon belgenin ve 360 bin adet defterin 2/3’ü

tasnif edilmiştir. 1/3’ü ise henüz tasnif edilmemiştir. Tasnif

etmek demek, belgenin konusunun tespit olunması

demektir. Buna göre, belge ve defterlerin yaklaşık 1/3’nün

konusu henüz belli değildir. Tasnifi tamamlanamayan bu

belge ve defterlerin çoğunluğu XIX. yüzyıla aittir. Bu

nedenle, yukarıda belirtilen toplamdan muhasebe ile ilgili

ayırım, arşivin tasnif edilen kısmındaki muhasebeye ait

olan orana dayanılarak yapılmıştır.

Tüm bu alan içerisinde yoğun bir arşiv çalışması

yapılarak, çalışmamıza temel oluşturacak bilgi, belge ve

defterler tespit edilmeye çalışılmış ve eserin ortaya

çıkmasına kadar da bu süreç bu şekilde devam edecektir.

1. OSMANLI İMPARATORLUĞU KURULUŞ DÖNEMİ

10. Genel Açıklama

Osmanlı Devleti’nin kuruluş yılı olan 1299 yılından,

İstanbul’un fetih yılı olan 1453’e kadar geçen süresi, siyasi

tarihçiler tarafından devletin kuruluş dönemi olarak kabul

edilmektedir183. Bu ayırım tarihi olaylara göre yapılmıştır.

183 Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihi olaylara göre dönemlere ayrılması aşağıdaki gibidir: 1299-1453 Kuruluş Dönemi (İstanbul’un fethine kadar), 1453-1579 Yükselme Dönemi (Sokullu Mehmed Paşa’nın ölümüne kadar), 1579-1683 Duraklama Dönemi (II. Viyana Kuşatması’na kadar), 1683-1792 Gerileme Dönemi (Yaş Andlaşmasına kadar),

192

Zaten Osmanlı Devleti’nin iktisadi tarihi açısından

dönemlere ayrılması üzerinde tatminkâr çalışmalar fazla

değildir. Bu nedenle siyasi olaylara göre yapılan ayrım gerek

iktisatçılar, maliyeciler ve gerekse de tarihi açıdan uygun

görülmüştür184. Ancak bizim çalışmamızda Osmanlı

İmparatorluğu daha önceden de vurgulandığı üzere dört

dönemde ele alınacaktır. Bunun temel nedeni olarak,

öncelikle belirtmek gerekir ki hem özel kesimin ticari

muhasebesi, hem de devlet muhasebesinin verileri olan

belgelere, kayıt düzenine XV. yüzyıl ortasına kadar fazla

rastlanmamaktadır. Bunun temel nedeni Osmanlı

imparatorluğu’nun kuruluş dönemi sırasında önce Söğüt,

Bursa sonra ise Edirne ve İstanbul’u başkent yapmasıdır.

Sık başkent değişikliği önemli evrakların taşınmalarda ve

yeni kuruluşun verdiği bilgi noksanlığı nedenleriyle böyle

bir sonucun ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bu nedenle

İmparatorluk tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş

Dönemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselme Dönemi,

Yükselme Döneminden Tanzimata Kadar Osmanlı

İmparatorluğu Dönemi, Tanzimattan Cumhuriyete Kadar

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi şeklinde ele alınacaktır.

1792-1922 (Dağılma Dönemi (Padişah Vahdettin’in ülkeyi terk etmesine kadar). 184 Halil Sahillioğlu, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul: 1989. Ayrıca bkz. Selçuk Trak, İktisat Tarihi, Bursa: Bursa İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, 1973., Ziya Karamürsel, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara: 1989., Nihad S. Sayarı, Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları, İstanbul: 1977.

193

Osmanlı Devleti, ya da Osmanlı İmparatorluğu

(Osmanlıca: عثمانيه عاليه دولت, Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye)

1299 senesinde şimdiki Türkiye Cumhuriyeti'nin Bilecik

ilinin Söğüt ilçesinde, Anadolu Selçuklu Devleti zamanında

Osman Bey tarafından Osmanlı Beyliği olarak

kurulmuştur185. Osmanlıların Horasan’dan Ahlat yoluyla

gelen Oğuzlar’ın “Kayı” yada “Kay” boyuna mensup

oldukları bilinmektedir186. Kuruluş dönemine ait

bilgilerimizin çoğunluğu sonradan yazılmış eserlere

dayandığı için Osmanlı Devleti’nin ilk dönemi ile ilgili kesin

bir şey söylemek mümkün değildir187.

Anadolu Selçuklu hükümdarı 1071 Malazgirt

Savaşı’ndan sonra, Kayı boyu'nu Anadolu’nun çeşitli

yerlerine özellikle göç yollarına yerleştirdi188. Bu yerlerden

birisi de Ankara’nın Karacadağ yöresidir. Anadolu Selçuklu

Devleti'nin Kayılar'a verdiği bu toprak 1.000

kilometrekareden ibarettir. Kayılar, batıya yönelerek

185 Salih Özbaran, Bir Osmanlı Kimliği 14.-17. Yüzyıllarda Rum/Rumi Aidiyet ve İmgeleri, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004, s. 1 vd. 186 A. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, 2. Baskı, İstanbul: 1970, s. 321-322. 187 İlhan Şahin, “Kuruluştan Fetret Devrine Kadar Osmanlı Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları, C. 10, 1992, s. 135. 188 Mehmet F. Köprülü’nün XVI. Yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerine dayanarak verdiği bilgiye göre “Kayı” adını taşıyan birçok köy ve aşirete rastlanılmıştır. Köprülü, Mehmet F. Köprülü, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Etnik Menşei Meselesi”, Belleten, Ankara: 1944, VII., s. 219-313.

194

Bizans'ın Söğüt ve Domaniç bölgelerini, Ertuğrul Gazi ile

aldılar.

13. Yüzyılda Anadolu, giderek artan ölçülerle Moğol

egemenliğine girmeye başladı. 14. yüzyıl başlarında

Anadolu'nun batı kısımlarında pek çok Türkmen beyliği

ortaya çıktı. Bu beyliklerin en küçüğü, Eskişehir-Sakarya-

Söğüt dolaylarındaki Osmanlı Beyliği idi. Osmanlı Beyliği,

artık iyice zayıflamış olan Bizans İmparatorluğu ile karadan

sınıra sahip tek Türkmen beyliği idi. Zira Bizans Devleti’nin

askeri durumu çok kötüydü. Devletin dini ve ekonomik

durumu da hiç iç açıcı değildi. Halk ağır vergiler altında

eziliyordu. Bizans’ın batısındaki Balkanlarda da güçlü bir

devletin olmayışı Osmanlı Devleti’nin önünü açmıştı189.

Osmanlı Beyliği'nin kurulduğu Eskişehir-Sakarya- Söğüt

dolayları Anadolu'da biçim bakımından İlhanlılar'a bağlı

olsa da, Moğol İlhanlı etkisinin uzanamayacağı kadar batıda

yer alan bir bölgeydi. Osmanlı Beyliği ayrıca siyasi

bakımdan büyümeye en elverişli konumda olan bir

beylikti190. Bu yüzden Osmanlı Beyliği'nin toprakları, Moğol

baskısından kaçan Oğuz aşiretleri, Anadolu Selçuklu asker,

memur ve bilim adamı için bir sığınak yeri işlevini

görüyordu. Osmanlı devletinin yanında bir çok boy da orada

idi bunlara, “uç beylikleri” denir. Osmanlı devleti daha

189 Osmanlı Ansiklopedisi, İstanbul: Ağaç Yayınları, C. 1, s. 56-57. 190 Osmanlı Ansiklopedisi, a.g.e., s. 56.

195

sonradan büyüyerek Avrupa yakasına geçti buradan

Bizans’ı alarak Avrupa’ya yayıldı.

Aşağıda Osmanlı İmparatorluğu’nun yaşam süreci

içerisindeki önemli tarihi olaylar kronolojik sıra içerisinde

görülmektedir191.

OSMANLI TARİHİ KRONOLOJİSİ

1261 - 1923

1261-1300 Batı Anadolu'da Menteşe, Aydın, Saruhan,

Karesi ve Osmanlı gazi beyliklerinin kurulması

1290-1324 I. Osman

1324-62 Orhan

1326 Bursa'nın Osmanlılarca fethi (6 Nisan)

1331 Nikaia'nın (İznik) Osmanlılarca fethi

1336 İran'da İlhanlı Moğol İmparatorluğu'nun

yıkılması

1354 Ankara ve Gelibolu'nun Osmanlıların eline

geçmesi

1361 Adrianopolis'in (Edirne) Osmanlılarca fethi

(bahar)

1362-89 I. Murad

1363-65 Güney Bulgaristan ve Trakya'da Osmanlı

yayılması

191 Halil İnalcık ve Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev: Halil Berktay, 2. Baskı, Cambridge University Pres, Eren Yayıncılık, 2000, s. 19-25.

196

1371-73 Edirne'nin kuzeybatısındaki Çirmen'de

(Chernomen) Osmanlı zaferi; Balkan

hükümdarlarının Osmanlı üstün egemenliğini

tanıması

1385 Sofya'nın Osmanlılarca fethi

1389 Osmanlıların Balkan devletleri koalisyonuna

karşı Kosova'da kazandığı zafer (15Haziran)

1389-1402 I. Bayezid, Yıldırım

1396 Niğbolu (Nicopolis)'da Osmanlı zaferi (25 Eylül)

1402 Ankara savaşı, I. Bayezid'in imparatorluğunun

dağılması (28 Temmuz)

1402-13 İç savaş: Bayezid'in oğullan arasında saltanat

kavgası

1413-21 I.Mehmed

1421-1444 II.Murad

1446-1451

1423-30 Selanik (Thessaloniki) nedeniyle çıkan Osmanlı-

Venedik savaşı

1425 Osmanlıların İzmir'i ilhak ve batı Anadolu'yu

yeniden fethetmeleri

1439 Sırbistan'ın Osmanlılarca ilhakı

1443 János Hunyadi'nin Balkanları istilâ etmesi,

İzladi savaşı

1444 Varna savaşı (10 Kasım) Balkanlardaki Osmanlı

egemenliğinin yeniden yerleşmesi

1448 İkinci Kosova savaşı (17-19 Ekim)

197

1444-46 II. Mehmed, Fatih

1451-1481

1453 Konstantinopolis (İstanbul) fethi (29 Mayıs);

Pera'nın teslim olması (1 Haziran)

1459 Sırbistan'ın ve Mora'nın fethi

1461 Trabzon İmparatorluğu'nun fethi

1463-79 Venedik'le savaş

1468 Karaman'ın ilhakı

1473 Başkent savaşı (11 Ağustos)

1475 Kırım'daki Cenova kolonilerinin fethi

1481-1512 II. Bayezid, Veli

1485-91 Mısır Memlûklarıyla savaş

1495 Sultan Cem'in Ölümü

1499-1503 Venedik'le savaş

1512-20 I.Selim, Yavuz

1514 Selim'in Şah İsmail'i Çaldıran'da yenilgiye

uğratması (23 Ağustos)

1516 Diyarbekir'in fethi; Doğu Anadolu'nun ilhakı

Memlûkların Mercidâbık'ta yenilgiye

uğratılması (24 Ağustos)

1517 Ridaniye savaşı (22 Ocak) ve Mısır'ın fethi;

Mekke şerifinin Osmanlı metbûluğunu

tanıması

198

1520-66 I. Süleyman, Kanunî

1521 Belgrad'ın fethi (29 Ağustos)

1522 Rodos'un fethi (21 Ocak)

1526 Mohaç (Mohacs) meydan savaşı (29 Ağustos);

Macaristan Krallığı'nın Osmanlı vasalları

arasına katılması

1529 Viyana kuşatması (26 Eylül-16 Ekim)

1534 Tebriz'in ve Bağdat'ın fethi

1537-40 Venedik'le savaş

1538 Hindistan'da Diu kuşatması

1541 Macaristan'ın ilhakı

1553-55 İran'la savaş, Amasya barış andlaşması (20

Mayıs)

1565 Malta kuşatması (20 Mayıs-11 Eylül)

1566-74 II. Selim, Sarı

1569 Fransız kapitülasyonları; Rusya'ya karşı ilk

Osmanlı seferi; Astrahan'ın kuşatılması

1570 Uluç Ali'nin Tunus'u alması (Ocak); Kıbrıs seferi

ve Lefkoşa'nın (Nikosia veya Levkosia) zaptı

1571 Lepanto (İnebahtı) deniz savaşı (7 Ekim)

1573 Venedik'le ve Roma Cermen imparatoruyla barış

1574-95 III. Murad

1578-90 İran'la savaş, Azerbaycan'ın ilhakı

1580 İngiliz kapitülasyonları

1589 İstanbul'da yeniçeri ayaklanması

1591-92 Yeniçeri isyanları

199

1593-1606 Habsburglarla savaş

1595-1603 III. Mehmed

1596 Anadolu'da Celalî isyanları

1603-39 İran savaşları

1603-17 I.Ahmed

1606 Habsburglarla Zsitvatörök barışı

1609 Anadolu'da Celalîlerin bastırılması

1612 Hollandalılara kapitülasyonların verilmesi

1613-35 Ma'noğlu Fahreddin ayaklanması

1618 İran'la barış, Osmanlıların Azerbaycan'dan

çekilmesi

1617-18 I.Mustafa

1618-22 II.Osman

1621 Polonya'nın istilâsı

1622 II. Osman'ın katli

1622-23 I.Mustafa

1623-40 IV.Murad

1624-28 Anadolu'da isyanlar; İstanbul'da anarşi

1624-37 Kazakların Karadeniz kıyılarını vurmaları

1632 Murad'ın yönetime hâkim olması

1635 Revan (Erivan) kuşatması (26 Temmuz-8

Ağustos)

1637 Azak (Azov) kalesinin Kazakların eline geçmesi

1638 Osmanlıların Bağdat'ı geri alması (24 Aralık)

1639 İran'la barış (17 Mayıs)

200

1640-48 I.İbrahim

1640 Azak'ın geri alınması

1645-69 Venedik'le savaş; Girit'in istilâsı; Kandiye

(İraklion) kuşatması

1648 -56 Çanakkale Boğazı'nı Venedik ablukası

1648 Sultanın tahttan indirilmesi ve katli

1648-87 IV.Mehmed, Avcı

1648-51 Valide Sultan Mahpeker (Kösem)'in idaresi

1649-51 İstanbul'a yeniçerilerin hâkim olması ve Asya

eyaletlerinde Celalî paşaların boy göstermesi

1651-55 İstanbul'da anarşi; Venedik ablukası sürüyor

1656 Köprülü Mehmed'in geniş diktatörlük

yetkileriyle başvezirliğe atanması (15 Eylül)

1656-59 Merkezî yönetimin gerek yeniçerileri, gerekse

taşra eyaletlerini tekrar denetim altına alması

1657 Venedik ablukasının kaldırılması (10 Temmuz)

1657-59 Osmanlıların Eflak ve Transilvanya'da

duruma tekrar hâkim olmaları

1661-76 Köprülü Fazıl Ahmed'in veziriâzamlığı

1663 Habsburglarla savaş (12 Eylül)

1664 Saint Gotthard savaşı (1 Ağustos), Vasvar barışı

(10 Ağustos)

1669 Kandiye'nın zaptı, Venedik'le barış (15 Eylül)

1672-76 Polonya ile savaş, Kamaniçe'nin (Kaminiec)

Podolya ile birlikte ilhakı, Zuravno andlaşması

(27 Ekim 1676)

201

1676-83 Kara Mustafa'nın veziriâzamlığı

1677-81 Ukrayna üzerinde Rusya ile rekabet, Cihrin

fethi (21 Ağustos 1678)

1681 Sakız adasına Fransız saldırısı (24 Temmuz)

1683 Viyana kuşatması (14 Temmuz-31 Ağustos)

1684 İmparatorun, Polonya kralının ve Venedik'in

Osmanlılara karşı Kutsal Birlik kurması

1686 Buda'nın düşmesi (2 Eylül); Rusya'nın Kutsal

Birlik'e katılması; Venediklilerin Mora'ya

çıkması

1687 Habsburg ordusu karşısında ikinci Mohaç

savaşında bozgun (12 Ağustos), ordunun

isyanı; IV. Mehmed'in tahttan indirilmesi (8

Kasım)

1687-91 II.Süleyman

1688 Belgrad'ın düşmesi (8 Eylül)

1689 Avusturyalıların Kosova'ya ulaşması; Rusların

Kırım'a saldırması

1689-91 Köprülü Fazıl Mustafa'nın veziriâzamlığı; vergi

reformları

1690 Belgrad'ın Avusturyalılardan geri alınması

1691-95 II.Ahmed

1691 Salankamen savaşı; Fazıl Mustafa'nın ölümü

(19 Ağustos)

1695-1703 II.Mustafa

1696 Azak kalesinin düşmesi (6 Ağustos)

202

1696 Osmanlıların Macaristan'da karşı-taarruza

geçmesi

1697 Osmanlıların Zenta yenilgisi (11 Eylül)

1698-1702 Köprülü Hüseyin'in veziriâzamlığı

1699 Karlofça (Karlovvitz) andlaşması (26 Ocak)

1700 Rusya ile barış (14 Temmuz)

1703 Orduda isyan; II. Mustafa'nın tahttan

indirilmesi (22Ağustos)

1703-30 III.Ahmed

1709 İsveç kralı XII. Karl'ın (Demirbaş Şarl) Osmanlı

topraklarına sığınması

1711 Prut savaşında Osmanlıların Rus çarı I. Petro'yu

yenilgiye uğratmaları (19-21 Temmuz);

Kahire'de ayaklanma, Memlûklar arasında yeni

bir saflaşma; Gebel-i Lübnan'da Şihabi

egemenliği

1712 Rusya ile barış andlaşması: Azak'ın geri

alınması,

1713 XII. Karl'ın İsveç'e dönmesi, Eflak ve Bogdan'da

Fener beyleri yönetiminin başlaması

1714-18 Venedik'le savaş, Mora'nın geri alınması

1716 Avusturya ile savaş (24 Nisan)

1717 Belgrad'ın düşmesi (18 Ağustos)

1718-30 Damad İbrahim Paşa'nın veziriâzamlığı

1718 Avusturya ve Venedik ile Pasarofça

(Passarovvitz) barış andlaşması (21 Temmuz):

203

Mora'nın geri alınması, Sırbistan ve Eflak'ın

Önemli bölümlerinin Avusturya'ya bırakılması

1723-27 İran'la savaş, Osmanlıların Azerbaycan'ı istilâsı,

Hamadan barışı (4 Ekim)

1730 Patrona Halil isyanı (28 Eylül), III. Ahmed'in

tahttan indirilmesi (1 Ekim), Lâle Devri'nin

sonu

1730-36 İran'ın karşı-taarruza geçmesi; Azerbaycan ile

Batı İran'ın kaybı

1730-54 I.Mahmud

1736-39 Rusya ve Avusturya ile savaş (16 Haziran 1736-

Eylül 1739)

1739 Rusya ve Avusturya ile barış andlaşması;

Belgrad'ın geri alınması (18 Eylül)

1740 Fransız kapitülasyonlarının genişletilmesi;

Rusya'ya karşı Osmanlı-İsveç ittifakı

1743-46 Nadir Şah yönetimindeki İran'a karşı savaş

1754-57 III. Osman

1757-74 III. Mustafa

1768-74 Rus İmparatorluğu ile savaş (8 Ekim 1768-21

Temmuz1774)

1770 Ege'de Rus filosu; Tuna boyunda Osmanlı

yenilgisi

1771 Rusya'nın Kırım'ı istilâsı (24 Haziran)

1773 Mısır'da Ali Bey'in ayaklanması

204

1774-89 I. Abdülhamid

1774 Küçük Kaynarca andlaşması (21 Temmuz):

Kırım Hanlığı ve Karadeniz kuzey bölgelerinin

Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlaşması

1783 Rusya'nın Kırım Hanlığı'm ilhakı (9 Temmuz)

1787 Rusya ile savaş

1788 İsveç'in Rus İmparatorluğu'na savaş açması

1789-1807 III.Selim

1792 Yaş (Jassy) andlaşması (9 Ocak)

1798 Napolyon'un Mısır'ı istilâsı (2 Temmuz)

1804 Sırpların ayaklanması

1805-48 Mısır'da Mehmed Ali yönetimi

1 807 Selim'in reform programının bir ayaklanmayla

alaşağı edilmesi (29 Mayıs)

1807-08 IV.Mustafa

1808 Selim'in Katli

1808-39 II. Mahmud, Adlî

1 808 Sened-i İttifak (29 Eylül)

1811 Mehmed Ali'nin Mısır'daki Memlûk kalıntılarını

kılıçtan geçirmesi

1812 Bükreş andlaşması

1813 Sırp İsyanının bastırılması

1815 Ayanlara karşı harekât

1820-1822 Tepedelenli'ye karşı harekât

1821 Yunan İsyanı, Rum Patrik'inin idamı (22 Nisan)

1 825 Mora İsyanının bastırılması

205

1 826 Yeniçerilerin ortadan kaldırılması

1827 Rusya ile Akkerman andlaşması (7 Ekim),

Navarin'de Osmanlı donanması yakıldı

1828 Rusya ile savaş

1 829 Rusya ile Edirne andlaşması (14 Eylül)

1830 Yunun bağımsızlığı (24 Nisan)

1832 Mehmed Ali' ile Konya savaşı

1833 Rusya ile Hünkâr İskelesi andlaşması (8 Temmuz)

1838 Türk-İngiliz Ticaret Sözleşmesi (16 Ağustos)

1839 Nizib savaşı (24 Haziran)

1839-61 I.Abdülmecid

1839 Gülhane Hatt-ı Hümâyunu ile Tanzimat

döneminin açılması (3Kasım)

1853-56 Kırım Savaşı

1856 Islâhat Fermanı (18 Şubat); Paris andlaşması (30

Mart)

1861-76 Abdülaziz

1863 Abdülaziz'in Mısır'ı ziyareti

1864 Memleketeyn birliği

1866 Girit İsyanı

1867 Yeni Osmanlılar Cemiyeti, Abdülaziz'in Avrupa

ziyareeti

1869 Süveyş Kanalı'nın açılması

1872 Midhat Paşa sadrazam (31 Temmuz)

1875 Osmanlı devletinin malî iflâsı

206

1876 Abdülaziz'in tahttan indirilmesi, İlk Osmanlı

Anayasası

1876 V.Murad

1876-1909 II.Abdülhamid

1876 Kanun-i Esasî'nin ilânı (5 Şubat)

1877 Rusya savaş ilân eder (24 Nisan)

1878 Berlin andlaşması (13 Temmuz)

1881 Düyun-i Umumiye İdaresi'nin kurulması

1885 Bulgaristan'ın Doğu Rumeli Vilâyetinin işgali (18

Eylül)

1896-97 Girit'te ayaklanma; Yunanistan ile savaş

1903 Makedonya'da isyan

1908 Jön Türk Devrimi ve 1876 Anayasası'nın yeniden

yürürlüğe konması (23 Temmuz)

1909-18 V.Mehmed Reşad

1911 İtalya ile savaş (23 Eylül-4 Ekim)

1912-1913 Balkan Savaşı

1914 I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesi

1918-22 VI. Mehmed Vahideddin

1920 Suriye ve Lübnan üzerinde Fransız mandasının,

Irak ve Filistin üzerinde ayrı ayrı İngiliz

mandalarının tesisi

1923 Türkiye Cumhuriyeti'nin İlânı (29 Ekim).

207

Yukarıda verilen tarihi Osmanlı İmparatorluğu

kronolojisine ilave olarak Osmanlı hanedanlığının soy

kütüğünü bu noktada vermenin gerekli olduğuna

inanmaktayız. Bu amaçla aşağıda yer alan Şekil-1’de

Osmanlı Hanedanlığının Soykütüğü görülmektedir192.

192 İnalcık ve Quataert, a.g.e., s. 17.

208

H alil

Savc ı Ya'kub(Ö. 1389)

İsa Çeleb i(1402)

Orhan

Ahmed(Ö .1443) (Ö.1451)

M ustafa Cem(Ö .1474)

Korkud(Ö .1513)

Bayezid M ehmed(Ö .1561) (Ö .1543)

(1876)

Abdülmecid Halife(1922-1924)

O S M A N L I H A N E D A N L I Ğ I N I N S O Y K Ü T Ü Ğ Ü

Vahideddin

Yusuf İzzeddin(Ö .1916)

M ehmed V Reşad(1909-1918)

M urad V M ehmed V I

(1918-1922)

Abdülhamdi II(1876-1909)

Abdülaziz(1861-1876)

Abdülmecid(1839-1861)

Selim III(1789-1807)

M ustafa IV(1807-1808)

M ahmud II Adlî(1808-1839)

M ustafa III(1757-1774)

Abdülhamid I(1774-1789)

Osman III(1754-1757)

M ahmud I(1730-1754)

M ustafa II(1695-1703)

Ahmed III(1703-1730)

(1691-1695)M ehmed IV Avcı

(1648-1687)Süleyman II(1687-1691)

(1618-1622)M urad IV(1623-1640)

İbrahim I. Deli(1640-1648)

M ustafa I(1617-18, 1622-23)

Osman II

Ahmed II

M ehmed III(1595-1603)

Ahmed I(1603-1617)

M ustafa(Ö.1553)

M urad III(1574-1595)

Süleyman K anunî(1520-1566)

Selim II. Sarı(1566-1574)

Ahmed(Ö.1513)

Şehinşah(Ö.1511)

(1481-1542)(1481, Ö .1495)

Selim I. Yavuz(1512-1520)

Alemşah(Ö.1510)

M ehmed II. Fatih(1444-46, 1451-81)

Alâeddin Ali

Bayezid II. Veli

Süleyman Çelebi(1402-1411)

M urad II(1421-44, 1446-51)

M ustafa K üçük(1422-1423)

M ustafa Süzme(1421-1422)

M usa Çelebi(1411-1413)

Bayezid I. Y ıld ırım(1389-1402)

M ehmed I. K irişçi(1413-1421)

(1324-1362)

Süleyman Paşa(Ö .1357)

M urad I. Hüdavendigâr(1362-1389)

Osman I. G azi(Ö . 1324)

Alâeddin Ali Orhan

209

11. Kuruluş Döneminde Siyasi Yapı

Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna ilişkin çok farklı iddialar

ortaya atılmıştır. Kuruluşla ilgili tezleri iki grupta toplamak

mümkündür. Birincisi, H.A. Gibbons ve onun öncülüğünü

yaptığı araştırmacılar 400 çadırlık küçük bir topluluğa yerli

Hıristiyan halk Müslüman olarak katılmış ve Osmanlı

Devleti doğmuştur görüşünü ileri sürmektedir. İkinci görüş

Fuat Köprülü’ye göre ise 400 çadırdan oluşn bir topluluk

değil aksine Selçuklu Devleti gibi büyük bir gelenekten

gelen ve kökleri Türk Devletlerine dayanan bir siyasi gücün

mirasçılarıydılar193.

Osman Bey, Karacahisar, Bilecik, Yarhisar ve

Mudurnu'yu almıştır. Beyliğe adını veren Osman Bey'dir.

Osman Bey, Çobanoğulları Beyliği'nin vâsalı olarak

akınlarda bulunurken, bu beyliğin Bizans'la anlaşması

üzerine, bölgede Bizans üzerine akınlarda bulunanlar,

etkinliklerini bu kez Osman Bey'in bayrağı altında

sürdürdüler. Osmanlı Beyliği’nin hedefinde gayrimüslim

topraklara yapılacak ve İslami kaynaktan beslenen ve

“gaza-cihad” kavramlarıyla açıklanabilecek bir fetih siyaseti

vardı. Bunun Oğuz-Türkmen geleneğindeki karşılığı

“alperenlikti”194. Bu durum yavaş yavaş Osman Bey'i

bağımsızlığa iten bir etken oldu. 1300 yılında Köprühisar ve

193 Şükrü Karatepe, “Osmanlı Devlet Yönetimi”, Osmanlı Ansiklopedisi, İstanbul: Ağaç Yayınları, Cilt 1, 1995, s. 43. 194 Ekmeleddin İhsanoğlu (Editör), Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul: 1999, s. 9.

210

Yenişehir’in ele geçirilmesi ile birlikte buraya Türkmen

nüfus yerleştirilmişti. Böylece Yenişehir uç beyliğinin

merkezi haline getirilmişti. Lakin XIII. Yüzyıl sonlarında

bilinenin aksine, Osman Bey bağımsızlığını ilan etmemiştir.

Sadece Bizans’a karşı kazanılan zaferlerle adım adım

Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna doğru yol alınmıştır. O

tarihlerde XIII. Yüzyıl sonlarında Moğol hakimiyetindeki

Anadolu Selçukşlu Devleti şeklen dahi olsa hâlâ mevcuttu.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin 1308 yılında resmen ortadan

kalmasından sonra Anadolu’da Moğol hakimiyetini

görmekteyiz. Senelik vergilerini Moğol İmparatorluğu’na

veren Osmanlı Beyliği zaman zaman Moğollara askerde

göndermiştir195.

Osmanlı Beyliği'nin genişlemesi, Marmara

bölgesindeki büyük Bizans kentlerinden Bursa'nın 1326'da

Osmanlı Beyliği'nin eline geçmesiyle sürdü. Bursa'nın

alınışını göremeden o yıl ölen Osman Bey'in yerine geçen

oğlu Orhan Bey zamanında da Osmanlı Beyliği'nin gelişmesi

hızlandı. 46 yıl süren kuşatmanın ardından Bursa alınarak

başkent yapıldı (6 Nisan 1326). Para bastırarak Osmanlı

beyliğini, Osmanlı Devleti haline getirdi. Orhan Gazi,

gümüş sikkesini 1327’de Bursa’da bastırmıştı. Bursa inşa

falliyetleriyle yeni bir görünüm kazanmıştır196. Bursa'nın

ardından Marmara bölgesinin öteki büyük Bizans kentleri, 195 Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları, Cilt 10, 1995, s. 140. 196 Halil İnalcık, “Bursa”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 6, 1992, s. 446.

211

İznik (1331) ve İzmit (1337)’de Osmanlılar'ın eline geçti.

Osmanlı ilerlemesini durdurmak isteyen ve başında Bizans

İmparatoru III. Andronikos'un bulunduğu bir Bizans

ordusu Pelekanon (Maltepe) denilen yerde bozguna uğratıldı

(1329). Osman Bey döneminde, Osmanlı beyliği yalnız

Bizans topraklarında genişlemişti.

Orhan Bey döneminde ise komşu Türkmen

beyliklerinin topraklarında da genişlemeye başladı. Böylece

Osmanlılar hem Karesi Beyliği'nin donanmasına, hem

Rumeli'ye geçiş için önemli bir takım noktalara, hem de

Rumeli topraklarını iyi tanıyan Karesi komutanlarına sahip

oldular. Osmanlılar Rumeli'ye Bizans İmparatorluğu'nda

Palaiologoslar ile Kantakuzenoslar arasındaki taht

kavgalarından yararlanarak, 1354'te ayak bastılar.

Osmanlılar'ın Balkanlar'da ele geçirdikleri ilk üs Gelibolu

Yarımadası'nda Çimpe Kalesi oldu. Osman Bey ölünce

yerine Orhan Bey geçti. Bizans o sıralarda iç karışıklıklar

içindeydi. Kantakuzen, Orhan Bey'den, Çimpe Kalesi

karşılığında yardım istedi. Orhan Bey, Bizans Tekfurlarını

(vali) bozguna uğrattı ve Çimpe'yi Rumeli'ye geçişte üs

olarak kullandı197. İznik ele geçince Orhan gazi tuğrasının

olduğu Osmanlı parasını bastırmıştır. Bu paranın ilk

Osmanlı parası olduğu söylense de yapılan son

araştırmalara göre ilk Osmanlı parasını bastıran Orhan gazi

197 Feridun Emecen, “Kuruluştan Küçük Kaynarcaya”, Osmanlı Siyasi Tarihi, Ekmeleddin İhsanoğlu (Editör), Cilt 1, s. 13.

212

değil, Osman Gazi’dir198. Donanma ilk kez Orhan Bey

zamanında kuruldu ve Osmanlı Beyliği, Osmanlı Devleti

haline geldi. Orhan Gazi’yi bağımsızlığa sevkeden hadise,

1327 yılında Temirtaş Noyan’ın Rum Beylerbeyliğinin sona

ermesi ve Anadolu’nun idaresinde bir boşluk oluşmaya

başlaması idi. 1335 yılında İlhanlı hükümdarı Ebudaid

Bahadır Hanın vefatı Anadolu’da bir otorite boşluğu

meydana getirmişti. Orhan Gazi bu boşluğu doldurmuş ve

Osmanlı Devleti doğmuştur199.

Orhan Bey'in yerine oğlu I. Murat (1326 - 1389) geçti.

I. Murat Balkan fetihlerini hızla sürdürdü. 1363'te Edirne

yakınlarında Sazlıdere denilen yerde, Osmanlı ilerlemesini

durdurmak isteyen bir Bizans - Bulgar ordusu yenilgiye

uğratıldı ve bu zaferin ardından Edirne Osmanlılar'ın eline

geçti. Balkan ve Avrupa tarihi için yeni bir dönem

başlamıştı200. Kısa bir süre sonra, Edirne'yi geri almak

isteyen Macar - Sırp - Bulgar - Eflâk - Bosna birleşik

ordusu Edirne yakınlarında, Sırpsındığı Savaşı'nda ağır bir

yenilgiye uğratıldı (1364). Osmanlılar kısa süre içinde

Bulgaristan'ı, Yunanistan'ı ve Sırbistan'ı ele geçirmeyi

başardılar. 14.yy. sonlarında Osmanlı sınırı Tuna'ya ve

Belgrad'a dayanmış bulunuyordu. Balkan devletlerinin ve

onları destekleyen Avrupa devletlerinin Osmanlı ilerlemesini 198 İbrahim Artuk, “Osmanlı Beyliği’nin Kurucusu Osman Gazi’ye Ait Sikke”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara: 1980, s. 27-33. 199 Togan, a.g.e., s. 338. 200 Emecen, a.g.m., s. 13.

213

durdurma çabaları, I. Kosova Savaşı (1389), Niğbolu (1396),

Varna (1444), II. Kosova Savaşı (1448) savaşları ile kırıldı.

İstanbul'un Osmanlılar'ın eline geçmesinden önce Belgrad

ve dolayları, Arnavutluk, bazı liman şehirleri dışında

Balkanlar büyük ölçüde Osmanlı egemenliğine girmiş

bulunuyordu. 1365 yılında Dubrovnik (Rayuza) ile

imzaladığı antlaşma Osmanlı Devleti’nin ilk milletlerarası

antlaşması olarak tarihe geçmiştir201. Bu döneminde

Germiyanoğlu Süleyman Şah'ın kızı ile I.Murat'ın oğlu

Şehzâde Bayezit'in evlenmeleri, Kütahya, Tavşanlı, Emet,

Simav ve Gediz dolaylarının çeyiz olarak Osmanlılar'a

geçmesine neden oldu. Yine 1.Murat döneminde Osmanlı

Beyliği, Hamitoğulları Beyliği'nden Akşehir, Yalvaç,

Beyşehir, Karaağaç ve Seydişehir'i 1374'te 80000 altın

karşılığı satın alarak Anadolu'daki bu genişleme, kendilerini

Anadolu Selçukluları'nın vârisi sayan Karamanoğulları

Beyliği ile sınırdaş yaptı ve bu durum Osmanlı - Karaman

mücadelesinin başlamasına neden oldu. Osmanlı Beyliği I.

Murat zamanında “devlet” vasfını almıştır. Askeri sistem ve

devlet teşkilatıyla ilgili büyük atılımlar yapıldı202. I. Murat'ın

oğlu Yıldırım Bayezit (I. Bayezit) (1389 - 1402) tahta geçti203.

Sultan Murad 27 yıllık hükümdarlık süresinde babasından

201 Ahmet Akgündüz ve Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, İstanbul: OSAV, 1999, s. 43. 202 Emecen, a.g.m., s. 15. 203 İlhan Şahin, “Kuruluştan Fetret Devrine Kadar Osmanlı Siyasi Tarihi, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları, Cilt 10, s. 155.

214

aldığı toprakları beş kat büyüterek, 500.000 km2’ye

ulaştırmıştır. Çandarlı Halil Efendi ve Karamanlı Kara

Rüstem’inde yardımıyla Maliye Teşkilatını kurmuştur204.

Yıldırım Bayezit döneminde, Anadolu Türk birliği

yeniden sağlandı205. Ancak Osmanlı'nın bu kadar

güçlenmesi, o sırada bir Çin seferi hazırlığında olan Timuru

korkuttu. Batısında böylesine güçlü bir devlet bırakmak

istemeyen Timur, Karakoyunlu ve Celayirli hükümdarının

Osmanlı'ya sığnmasını bahane ederek Osmanlı'ya savaş açtı

ve Ankara'ya kadar geldi. O sırada İstanbul'u kuşatmakta

olan Bayezid kuşatmayı kaldırdı ve Çubuk Ovası'nda

Timur'un ordusu ile karşılaştı. Yapılan Ankara Meydan

Savaşı'nda Bayezid kendisine bağlı Türk boylarının ona

ihanet etmesinin de etkisiyle çok ağır bir yenilgi aldı. İki

Müslüman devleti arasında yapılan en büyük savaşlardan

birisidir. Savaş sonucunda çok büyük gayretlerle

oluşturulan Anadolu Türk Birliği bozulmuştur. Devletin

fütuhat hareketi aksamış ve İstanbul’un fethi yarım yüzyıl

gecikmiştir206. Timur, devleti Bayezid'in oğulları İsa, Musa,

Mehmet ve Süleyman çelebiler arasında paylaştırdı ve

Anadolu beylerini eski topraklarına kavuşturdu.

Timur’un Anadolu topraklarını Bayezid’in oğullarına

paylaştırması Osmanlı Tarihi için yeni bir dönemin

204 Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s. 43. 205 Şahin, a.g.m., s. 156. 206 Yusuf Halaçoğlu, “Ankara Savaşı”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 3, 1991, s. 210-211.

215

başlangıcı olmuştur. Kardeşlerin iktidar mücadelesi olarak

geçen bu döneme “Fetret Devri” (1402-1413) denir.

Kardeşler arasındaki bu mücadele Orta Asya Türk

geleneğinin bir tezahürüdür. Geleneğe göre hükümdarın

oğullarının her birinin tahta geçmeye hakkı vardır207.

Hiç şüphesiz ki Osmanlı Devleti daha kuruluş

yıllarında maliye teşkilatını yani istifa teşkilatını Batı

Moğolları diye bilinen İlhanlılardan almışlardır. Osmanlı

Devleti kurulduğunda İlhanlı Devleti’ne vergi veren uç

boyları denilen ve Bizans sınırında ve Anadolu’da kurulan

bu beylikler arasında Karaman, Germiyanoğulları

Hamitoğulları gibi beyliklerde vardı. Orhan bey de İlhanlı

hakimiyetini tanımış ve ona vergi vermişti. Osmanlı beyliği

diğer beylikler gibi Moğollara yani İlhanlılara

başkaldırmamış hemen yanı başındaki Bizans’la ilgilenerek

sınırlarını batıya doğru genişletmekle uğraşmıştır. Orhan

gazi her ne kadar 1327 yılında Bursa’da kendi adına ilk

gümüş sikkeyi bastırsa da Osmanlı beyliğinin tam olarak

ekonomik ve mali bağımsızlığa ulaşması İlhanlıların son

hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ın 1335’te ölümüyle

gerçekleşmiştir. Sultan Murad Hüdavendigar döneminde

Kadıasker Çandarlı Kara Halil Efendi ile Karamanlı Kara

Rüstem artık aşiret sisteminin terk edilmesinin ve yeni bir

devlet kurulmasının gerekliliğini farkederek İlhanlıların

207 Şahin, a.g.m., s. 164-165. Ayrıca bkz. Halaçoğlu, a.g.m., s. 210-211.

216

vergi ve mal defterlerinden yararlanarak Osmanlı

maliyesinin temellerini atmışlardır208.

Osmanlı devleti mali defterlerde siyakat yazısı ve

siyakat rakamı kullanmıştır. Bunun yanında İlhanlıların

sıkça kullandıkları mali terimler vardır. Ruznamçe, an-

hızâne, baz teslim,baz be-hizâne, ber veçhi mâlikâne, der-

amed, resid, tahvil, muhassıl, muhtesib, gibi terimler

bunlardan birkaçıdır. Selçuklular ve İlhanlılar kayıtlarda

Farsça kullanırken yazı ve rakamlar siyakat harf ve

rakamları ile olmuştur. Siyakat yazısı herkesin

okuyamayacağı ancak uzmanının okuyabileceği bir yazıdır.

Bu da mali konularda hile yapılmaması için iyi bir

önlemdir209.

12. Kuruluş Döneminde İktisadi Yapı

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda bir kısım iktisadi

âmillerin rol oynadığını iddia eden iktisat tarihçileri kuruluş

döneminde Bizans’ın ciddi ölçüde iktisadi bir darlık içinde

olduğunu ve Bizans’taki bu ekonomik anlamdaki

çöküntünün tesiri ile Marmara denizi ve kenarlarındaki

sanayici Rum şehirleri olarak adlandırılan İzmit, Bilecik,

İznik, Bursa, Alaşehir gibi şehirlerdeki müreffeh insanların,

o sıralar yaylalarda yaşayan kalabalık Türk halkıyla

karşılıklı iktisadi ilişkiye girdiğini ifade etmektedirler. 208 İsmail Hakkı Uzunçarşılı; “Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi” Belleten, Cilt 42, S.165, s. 67-93. 209 Uzunçarşılı; a.g.m., s. 67-93.

217

Mustafa Akdağ bunu “Marmara İktisadi Ünitesi” olarak

adlandırmıştır. Akdağ, Marmara İktisadi ünitesi’nin

Osmanlı Devleti’nin doyurduğunu savunmuştur. Rumeli ve

Anadolu’da meydana gelen iktisadi değişikliklerin bu

sonucu doğurduğunu savunmuştur210.

Fakat Halil İnalcık, Mustafa Akdağ’ı tenkit eden bir

makale yayınlayarak Akdağ’ın iddialarını çürütmeye

çalışmıştır. İnalcık, Akdağ’ın bir kısım “rivayetlerden” yola

çıktığını belirterek göçebe ve yarı göçebelerle, yerleşik halk

arasında <<“hayati ihtiyaç” sebebiyle daima sıkı

münasebetler olmuştur>> demektedir. Lakin bunu bir

iktisadi nizamın ve sistemin temeli Osmanlı Devleti’nin

menşei yapmakta haksız olduğunu söylemektedir211.

Anadolu’da Türk boyları uzun süre hayvancılık ve

tarım ile meşgul olmuşlardır212. Osmanlıların özellikle

kuruluş döneminde tarımsa ekonomik yapının daha etkin

olduğu söylenebilir. Bu dönemde tarımsal ekonomi ağırlığını

korumuş ve devletin mali yönetiminde, tarımsal üretime

yönelik vergilere daha fazla yer verilmiştir. Tımar

düzenindeki toprakların gelir sağlamalarına göre, has,

210 Mustafa Akdağ, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, TTK, 1949, s. 497-571. 211 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1996, s. 140. Ayrıca bkz. Halil İnalcık, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Yapısı Üzerine Bir Tetkik Münasebetiyle”. Belleten, Cilt XV, 1951, s. 629-690. 212 Erol Zeytinoğlu; İktisat Tarihi, İstanbul: Süryay Sürekli Yayınlar, 1993, s. 100 v.d.

218

zeamet, tımar ve ocaklık olarak ayrılmaları, Osmanlı

Devleti’nin daha kuruluş döneminde gerçekleştirilmiştir.

Osmanlı tarımsal üretim şeklini inceleyenler213

tarımsal üretimin kentleşmeyi sağlayacak ve yurt dışına

tarımsal ürün ihracatını gerçekleştirecek düzeyde bir

üretimin gerçekleşmediğine işaret etmektedirler. Yurt dışına

ihraç edebilecek bir artı üretimi yapılamamsının temel

sebepleri olarak da; tarım teknolojisindeki yetersizlik,

toprak ve iklim koşullarındaki elverişsizlik ve su kıtlığı

gösterilmektedir. Osmanlıda tarımsal üretimin yetersiz

kalması havancılığı ek geçim kaynağı durumuna getirmiştir.

Devletin hem tarımsal üretimden, hem de

hayvancılıktan vergi aldığını, büyük kentlere yeterli gıda

temin edilebilmesi için hububat ticaretini sürekli

denetlediğini ve narh uygulaması yapıldığını da belirtmek

gerekmektedir. Bu durumda, ticaretin gelişme yerleri olan

kentlerin de bir bakıma tarımsal özellikten kopamadığı ve

adeta iki tür kentleşme yapısının ortaya çıktığı söylenebilir.

Biri kuruluş dönemi itibariyle Bursa şehri örneğinde olduğu

gibi tarımsal üretimden kopuk büyük kentler diğeri de

çevresindeki arazide tarımla uğraşan halkı barındıran

küçük kentlerdi. Tarımdan kopuk büyük kentlerde

ticaretin, diğer tür kentlerde ise hayvancılık ve tarımın

temel geçim kaynağı olduğu bilinmektedir. 213 N. Ünal Nalbantoğlu; “Osmanlı Toplumunda Tarım Teknolojisi, Artı Ürün ve Kent Ekonomisi, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını, 1972.

219

XV. Asrın ilk yarısında Bursa’nın uluslararası bir

ticaret merkezi haline geldiğini görmekteyiz. Cenevizliler,

Katalonyalılar, Florasalılar, Venediklilerin Bursa’da ticaret

yaptığını biliyoruz. Orhan Gazi’nin yaptırdığı Bedesten

Çarşısı, Çelebi Mehmed’in yaptırdığı İpek Hanı (Yeşil

Camii’ne vakıf olarak yapılmıştır) önemli ticaret

noktalarıdır214. 1333’de Bursa’yı ziyaret eden İbn Battûta

şehir hakkında <<canlı pazarları büyük caddeleri olan güzel

bir şehir>> ifadelerini kullanmıştır215.

13. Kuruluş Döneminde Mali Yapı

Beylik döneminden itibaren mali teşkilata sahip olan

Osmanlı Devleti ilk maliye teşkilatının I. Murad zamanında

Çandarlı Kara Halil ve Karamanlı Kara Rüstem tarafından

yapıldığı belirtilmektedir. Devlet büyüyüp geliştikçe Maliye

teşkilatında da gelişmeler olmuştur216.

Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş döneminde mali

sistemin temellerinde olan vergiye nasıl baktıklarına ilişkin

bir anekdot ile konuya başlamanın manidar olacağı

inancındayız. Osman bey ile Germiyanlı bir kişi ile arasında

aşağıda belirtilen konuşma geçer;

214 İnalcık, a.g.e., s. 149. 215 Halil İnalcık, “Bursa”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 6, 1992, s. 446. 216 Yusuf Halaçoğlu, XIV.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: TTK, 1996, s. 64.

220

“Kadı konuldu. Sübaşı konuldu. Pazar kuruldu ve hutbe

okundu. Bu halk kanun ister oldular. Germiyan’dan birisi

geldi. <Bu pazarın vergisini bana satın> dedi. Halk <Osman

Han’a git> diye cevap verdi. O adam, hana gidip sözünü

söyledi. Osman Gazi sordu: <Vergi nedir>. Adam dedi ki:<

Pazara ne gelse ben ondan para alırım>. Osman Gazi:

<Senin bu pazara gelenlerde alacağın mı var ki para

istersin> dedi. O adam:<Hânım! Bu töredir. Bütün

memleketlerde vardır ki padişah olanlar alır> dedi. Osman

Gazi sordu: <Tanrı mı buyurdu, yoksa beyler kendileri mi

yaptı?>. O adam yine: <Töredir hânım! Ezelden kalmıştır>

diye cevap verdi. Osman Gazi çok öfkelendi:<Bir kişinin

kazandığı başkasına olur mu? Kendi malı olur. Ben onun

malına ne koydum ki bana akça ver diyeyim? Bire kişi! Var,

git! Artık bana bu sözü söyleme ki sana ziyanım dokunur>

dedi.

Bunun üzerine halk dedi ki: <Hânım! Bu pazarı

bekleyenlere âdettir ki bir nesnecik vereler>. Osman Gazi:

<Madem ki böyle diyorsunuz, öyleyse bir yük getirip satan

herkes iki akça versin. Satamayan bir şey vermesin. Kim bu

kanunumu bozarsa Allah onun dinini de, dünyasını da

bozsun. Kime bir tımar verirsem elinden sebepsiz yere

almasınlar. O ölünce oğluna versinler. Çok küçük dahi olsa

versinler. O, savaşa yarayacak hale gelinceye kadar sefer

vaktinde hizmetkârları sefere gitsin. Her kim bu kanunu

tutarsa Allah razı olsun. Eğer neslime bu kanundan başka

221

bir kanun koyduracak olurlarsa edenden ve ettirenden Allah

razı olmasın> dedi217. Bu anekdottan da anlaşılacağı üzere

Osmanlı Beyliği’nde henüz vergi ve vergi salma gibi bazı

kavramlar tam bilinemiyordu.

Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemi olarak belirtilen

1299-1453 yılları arasında birçok devlet kurumunun

oluşturulması ve bu arada mali yönetimin esaslarının

belirlenmesi söz konusudur. Devletin mali yönetimi

oluşturulurken muhasebe düzeninin de uygulamaya

konulması söz konusudur. İlhanlılardan alınan muhasebe

düzeninin uygulamaya konulması sürecini ortaya

koyabilmek için kuruluş döneminde Osmanlı Devlet

teşkilatını ve mali yönetimi kısaca gözden geçirmek uygun

olacaktır.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı beyliğinin ilk

devlet teşkilatını Anadolu Selçukluları ile İlhanlılardan

aldığını belirtmektedir. Tarihçilerin genellikle belirttiklerine

göre beyliğin merkezi teşkilatında en önemli organı Divan

idi. Divan’a devlet başkanı olarak padişah veya onun

vezirinin başkanlık yaptığı anlaşılmaktadır. Osmanlı

beyliğinde vezirler İlhanlılarda olduğu gibi ilmiye

sınıfındandır. Osman Gazi zamanından sonra, elde edilen

yerler oraları ele geçirmiş olan beylere verilmişti. Daha

217 Maliye Bakanlığı, Osmanlı Vergi Mevzuatı, Ankara: Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayın No: 1998/348, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 1.

222

sonraları da buraları Sancak haline getirilmiş ve başlarına

Kadı tayin olunmuştur218.

XIV. yüzyıl boyunca devlet düzeni ve kültür

bakımından İran, Suriye ve Kahire’nin Anadolu’dan üstün

olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlılar’ın İstanbul’u fethinden

sonra üstünlüğün yavaş yavaş Osmanlılara geçtiği ve

alimlerin Osmanlı Devleti yerleşim yerlerine geldikleri

bilinmektedir. Bu nedenle Osmanlı beyliğinin

teşkilatlanmasında İlhanlılardan ve Arap ülkelerinden

yararlanılması doğaldır219.

Osmanlı divanının yönetimi XIV. Yüzyılın ilk yarısı

boyunca İlhanlılardan örnek alınarak oluşturulmuş ve

yönetilmiştir220. Divan başlangıçta, her gün sabahtan

padişahın başkanlığında toplanırdı. Bu toplantılarda Vezir-i

Azam ve diğer vezirlerden başka Kazasker, Defterdar,

Nişancı da katılırdı. Vezir-i Azam askeri işlere, Kazasker

hukuki işlere, Defterdar mali işlere, Nişancı ise divan

kaleminin şefi olarak arazi işleri, has, zeamet, timar gibi

işlere bakardı. Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde

divana padişah başkanlık yapmıştır. Fatih Sultan

Mehmed’den (Cennet Mekan) sonra Divan’ın başkanlığını

Vezir-i Azam, daha sonraki adı ile Sadrazam üstlenmiştir.

218 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt 1, s. 126-127. 219 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 126-127. 220 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 501.

223

Osmanlı Devleti’nin idaresindeki yerler sırası ile

beylerbeylik, sancak, kaza ve köy olarak sıralanmıştır.

Beylerbeylik de eyalet olarak adlandırılmıştır. Toplanan

vergiler ve devlet harcamaları bu idari yapıya göre

yürütülüyordu.

Osmanlı Devleti’nin, devlet teşkilatının oluştuğu XIV.

Yüzyılın büyük bölümü boyunca İlhanlılar ile olan ilişkileri,

hem devlet teşkilatının onlardan alınması ve hem de onlara

vergi ödenmesi biçiminde olduğu için, devletin gelir ve

giderlerinin yürütüldüğü muhasebe düzenlerinin de

onlardan alınması doğaldır. Osmanlı beyliğinin uzun yıllar

İlhanlılara vergi verdiğini gösteren en önemli belge, İlhanlı

devlet muhasebesinin öğreti kitaplarından Risale-i

Felekiyye’deki muhasebe kayıtlarıdır221.

Osmanlı Devleti’nde Şer’i ve Örfi olarak iki kısım

altında toplanan vergilerde 80’e yakını şer’i vergiydi. Daha

sonraları ise Teklif-i Örfiye (II. Bayezid zamanında) avârız

vergisi adı altında toplanan vergi sayısı 97’yi bulmuştur222.

Bu noktada Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimata

kadar kullanılan (uygulanan) vergilerin bir şematik

gösterimine yer verilecektir223.

221 Bu eser Ayasofya Kütüphanesi’nde 2756 nolu eser olarak bulunmaktadır. 222 Halaçoğlu, a.g.e., s. 65. 223 Erdoğan Öner, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Basılmamış Doktora Tezi, 1997.

224

Sıra No Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı

Tahsil Eden

1 Şer’i Vergiler

A Zekât Sahip olunan mal Nisaba malik olan her Müslüman

1/40 oranında

Yılda bir defa

B Harac (Arazi Haracı)

a. Harac-ı Muvazzaf

Ziraat yapılan miri arazi

Maktu olarak

aa. Toprağın Kirası Olarak

1. Resm-i Çift (Çift Akçesi)

Tasarruf edilen arazi Toprak sahibi Müslüman çiftçiler. İmamlar ve bir kısım hizmet erbabı muaftır.

Çift başına maktu olarak

Her yıl 1 Mart’ta

Tımar veya mülk sahibi veya vakıf.

2. Resm-i Zemin (Dönüm Resmi)

Sipahice tapuya verilmemiş arazi

Arazi tasarruf eden işleyenler

Dönüm başına maktu olarak

Her yıl 1 Mart’ta

Tımar sahibi (sipahi)

3. Resm-i Asiyab (Değirmen Resmi)

Sipahinin arazisinde un ve zeytinyağı değirmenleri işletilmesi

Değirmen işleten Değirmen başına maktu olarak

Her yıl 19 Temmuz’da

Tımar sahibi

225

Sıra No

Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve Oranı

Ödeme Zamanı Tahsil Eden

bb. Kişisel Vergi Olarak

1. Resm-i Bennak (Bennak Resmi)

Ülkede oturma Hiç yeri olmayan (ekünlü bennak) veya yarım çiftten az yeri olan (caba bennak) aile reisi. Yani çalışmaya iktidari olduğu halde çalışmayanlar. İlmiye sınıfı mensupları muaftır.

Farklı miktarlarda

1 Mart’ta Tımar sahibi

2. Resm-i Mücerred

Ülkede oturma Evli olmayan az topraklı veya topraksız köylü

Farklı miktarlarda

1 Mart’ta Tımar sahibi

3. Resm-i İspenç Müslümanlardan alınan çift resminin karşılığı

Zımmî (gayrimüslim) çiftçi erkekler

Maktu olarak 1 Mart’ta Tımar sahibi

4. Resm-i Arus (Gerdek Resmi)

Kadınların evlenmesi Kocası Maktu olarak Evlenirken Tımar sahibi veya görevli

5. Resm-i Duhan (Tütün Resmi)

Arazide geçici yerleşme Geçici yerleşen ve ziraatle uğraşmayan kişiler

Maktu olarak Kış aylarında Tımar sahibi

226

Sıra No

Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve Oranı

Ödeme Zamanı

Tahsil Eden

cc. Cezayı Nakdi Olarak 1- Resm-i Çift Bozan Arazinin terki Çiftini terk eden

çiftçi Maktu olarak Muharrem

ayında Tımar sahibi

2- Resm-i Cürüm ve Cinayet

Toprakda zirai suç işlenmesi (zarar verilmesi)

Suçlu çiftçi Maktu olarak Tımar sahibi

b. Harac-ı Mukaseme Miri araziden elde edilen hasılat (Zirai ürün ve meyveler)

Verimine göre gayri safi hasılattan 1/10’dan yarıya kadar

Öşür (Aşar-ı Şer’iyye) Zirai Mahsuller Müslim ve Gayrimüslim Reaya

Verimine göre; Üretim (Hasad) Zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

1. Resm-i Bağ Bağlar Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

2. Resm-i Şıra Üzüm Şırası Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

3. Resm-i Bahçe Meyve Bahçeleri Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

4. Resm-i Bostan Bostan Mahsulleri Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

5. Resm-i Fevakih Bağlardaki diğer meyveler

Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

6. Resm-i Kovan Arı kovanı mahsulü Üretici Üründen %10 Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

227

Sıra No

Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı

Tahsil Eden

7. Resm-i Harir İpek böceği kozası Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

8. Resm-i Penbe Pamuk Üretici Üründen %10-50

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

9. Resm-i Giyab Biçilen çayır sayısı Üretici Değişik oranlarda

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

10. Resm-i Ağ Avlanan balıklar Üretici Değişik oranlarda

Üretim zamanı

Tımar sahibi, Vakıf veya Hazine

11. Resm-i Odun Hane reisi Her haneden bir araba odun

C Hayvanlardan Alınan Vergiler (Zekât-ı Sevaim)

Hayvanlar

1. Ağdet-i Ağnam Ağnam (koyun ve keçi)

Ağnam sahipleri Adedi üzerinden maktu olarak

Yılda bir defa

Tımar sahibi veya Hazine

2. Ondalık Ağnam Resmi

Ağnam (koyun ve keçi)

Ağnam sahipleri Adedi üzerinden maktu olarak

Yılda bir defa

Hazine

3. Yave Vergisi (Kaçkan Resmi)

Kaçan hayvanın bulunması

Hayvan sahibi Mesafeye göre maktu olarak

Bulunduğu toprak sahibi

4. Otlak, Kışlak veya Yaylak Resmi

Hariçten gelip koyun ve diğer hayvanların otlatılması

Ağnam vergisi ödeyenler dışındaki sürü sahipleri

Koyun ve keçi başına maktu olarak

Zemheri Tımar sahibi veya Hazine

228

Sıra No

Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı

Tahsil Eden

5. Ağıl Resmi (Yatak Resmi)

Kışlatmak veya kuzulatmak için sürüye sipahinin arazisinde ağıl yaptırmak

Ağıla girdiği zaman

Tımar sahibi

6. Resm-i Canavar (Resm-i Hınzır)

Domuzlar Gayrimüslim sahipleri

Domuz başına maktu olarak

Harman sonunda

Tımar sahibi (Hazine)

7. Zebhiye Resmi (Serçin Resmi)

Kesilen hayvanlar Hayvan kestirenler

Adedi üzerinden maktu olarak

Kesim sırasında

Hazine

8. Selâmet Akçası (Geçit Resmi, Toprak Bastı Parası)

Sürülerin geçitlerden geçişi veya İstanbul’a sevki

Sürü sahibi Adedi üzerinden maktu olarak

Geçiş sırasında

Hazine

9. Ağnam Bâcı Pazarda koyun alım-satımı

Satıcılar Koyun başına müterakki olarak

Alım-satım esnasında

Hazine

D. Cizye (Harac-ı Ruus) Gayrimüslim erkekler (Himaye ve askerlik hizmetinden muafiyetleri karşılığı)

Buluğa ermiş gayrimüslim erkekler

Üç sınıf üzerinden maktu olarak

Yılda bir defa

Hazine

E. İhtisab Resmi (Damga, Mizan evzân ve ekyâl, yevmiye-i dekakin, bâc-ı Pazar gibi çeşitli bâclar)

Ticari işlemler, mal alım-satımı

Esnaf ve sanatkâr

Maktu olarak Hazine

229

Sıra No

Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve Oranı Ödeme

Zamanı Tahsil Eden

F. Gümrük Vergisi (Zekat-ı Aşır)

Dahili ve harici eşya giriş çıkışı

İthalatçı veya ihracatçı

Değeri üzerinden nisbi veya yük başına maktu olarak

Geçiş sırasında

Hazine

II. Örfi Vergiler (Hükümdarın iradesi ile tarh olunan vergiler)

A. Rüsum-ı Örfiye Yapılan hizmetler

Yararlanan kişiler

Kadı ve diğer kamu görevlileri. Serbest tımarda Tımar sahibi.

230

Sıra No

Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı Tahsil Eden

a. İane-i Hükkamiye, Bedel-i mübaşiriye, kalemiyye, kâtibiyye, kethüdaiye, harc-ı defter, harc-ı mahkeme, yazıcı akçesi, kaydiye harcı, ilâm harcı, ahar vekâlet harcı, tahsildariye v.b.

Yargı görevinin ifası sırasında verilen hüccetler, sicile yazılan kayıtlar, mal ve mukataalarla ilgili işlemlerden alınan harçlar, memur, kâtip, tahsildar, mübaşir ve hademe gibi görevlilerin maaş ve giderlerine karşılık ianet ve ücret verilmesi

Yararlananlar Maktu miktar veya nisbi oranlarda

İşlem sırasında Kadı ve diğer görevliler

b. Harc-ı reddiye, taahhüd

Müteahhit ve mültezimler ile kefil olan sarrafların hazineye ve mal sandıklarına verdikleri taahhüt ve kefalet senetleri taahhüdün ifasından sonra reddinde harç alınması

Müteahhit, mültezim veya sarraf

Maktu miktar veya nisbi oranlarda

İşlem sırasında Hazine

231

Sıra No Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı Tahsil Eden

B. Tekalif-i Divaniye (Avârız-ı Divaniye, Avârız Vergileri)

Devletin savaş ve ani masraflarının ortaya çıkması

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

Yıllık veya harp gibi olağanüstü zamanlarda

Hazine (Tevzi defterleri ile)

a. İmdadiye-i Seferiye

Sefer masraflarını Hazine karşılayamadığında

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

Yıllık veya harp gibi olağanüstü zamanlarda

Hazine veya orduya memur vezir

b. İmdadiye-i Hazariye

Sefer olmayan zamanlarda ihtiyaç doğması halinde (Personel ücretleri v.b. için Muharebeye yardım için)

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

İki taksitte Hazine veya ilgili yöneticiler

c. İane-i Cihadiye Muharebeye yardım için geçici olarak

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

İki taksitte Hazine

232

Sıra No Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı Tahsil Eden

d. Avarız akçesi, Mukabele akçesi, Menzil-i Malı, Konak masrafı, Han, Hane ve Çayır Kirası, Bedeli Nüzül, Peksimet Bahası, Zahire Bahası, Ulufe Bahası, Kumanya Bahası, Tayinat Bedeli, Taamiye v.b.

Asker ile subay ve memurların bir mahelde ikâmet ve istirahatları esnasındaki ihtiyaçlarının karşılanması için ihdas olunan geçici mükellefiyet

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

İki taksitte Kısmen malinde harcanır, kısmen Hazineye gönderilir

e. Kürekçi Bedeli, Tersane Bedeli, Asakiri Bahriye, Kürekçi Avarızı v.b.

Gemilerde kürek çeken, yelken açıp toplayanların ücretleri

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

İki taksitte Kısmen malinde harcanır, kısmen Hazineye gönderilir

233

Sıra No Verginin Adı Konusu Mükellefi Matrahı ve

Oranı Ödeme Zamanı Tahsil Eden

f. Harc-ı ferman, harc-ı evamir, kudumiye, cevaiz, hediye bahası, kaftan bahası, tebşiriye-i mutade v.b.

Vezir, müşir, vali, hakim, mutasarrıf v.b. memurların memuriyetlerine, seferlerine v.b. diğer hususlara dair verilen ferman ve emirlerden alınan harçlar ve büyük memurların bir mahalle tayinlerinde veya kudümlerinde sarf ve ödedikleri bahşişler

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

İki taksitte İlgili yöneticiler

g. Daire masrafı, beygir masrafı, murur ve ubur masrafı, devir masrafı

Memurların ikamet ettikleri yerlerdeki daire masrafları ile kendileri ve maiyetlerini nakil için yapılan masrafların karşılığının halktan tahsili

Hane reisleri (Mümtaz eyaletler hariç)

Genel dağıtımdan hane ve kişilere düşen pay

İki taksitte İlgili yöneticiler

234

14. Osmanlı İmparatorluğu Dönemine Ait Örnekler

Hakkında Açıklama

Çalışmanın bu bölümünde cizye, vakıf, matbah-ı âmire ve

Şirket-i Hayriye konulu 11 adet örneğe yer verilmiştir. Bu

başlık içerisinde bu örneklerin seçimi ve yapıları hakkında

açıklamalarda bulunulacaktır.

Cizye, İslam devletinde yaşayan ve Müslüman

olmayan halktan onları himaye ve askerlik hizmetinden

muafiyet karşılığı olarak alınan bir vergi türüdür. İslam

hukukuna göre cizye, iki şekilde alınmaktadır. Birincisi,

yapılan antlaşma şartlarına göre belirlenmiş değişmez, sabit

bir meblağdır ki, buna “maktû cizye” denir. İkincisi ise

şahıslardan mali durumuna göre önceden belirlenmiş olan

“âle’r-rüûs” cizyedir. XVI. Yüzyıla kadar bu vergiyi ifade

etmek üzere genellikle “haraç” kelimesi kullanılmıştır.

Daha sonraları ise cizye veya cizye-i şer’i terimi

yaygınlaşmıştır.

Şer’i bir vergi olan cizyenin miktarı her yıl

Şeyhülislam tarafından tarafından verilen fetvaya göre

belirlenir ve Padişah tarafından da ilân edilirdi. Buna göre

cizye mükellefleri âlâ, evsat ve ednâ olmak üzere üç gruba

ayrılırlardı. Bu gruplar zengin, orta halli ve fakir

anlamındadır.

Osmanlı döneminde fethedilen topraklar bir Osmanlı

eyaleti haline geldiğinde cizye vermekle mükellef

235

durumunda olanların sayımı o bölgenin Kadı’sının gözetimi

altında yapılır ve bir deftere kaydedilirdi. Cizye

yükümlülerinin ve ödeyecekleri cizyenin miktarının da yazılı

olduğu bu defterin altında sayımı yapan görevli ile Kadı’nın

da imzası ve mührü bulunmaktadır. Bu deftere “Defter-i

Cizye-i Gebrân” adı verilirdi. Asıl defter olarak

nitelendirilen bu nüsha iki suret halinde hazırlandıktan

sonra biri merkeze (Dersaade-İstanbul) gönderilir, diğeri ise

Beylerbeylik merkezinde saklanırdı.

Osmanlılar şer’i hukuka uygun olarak kadın, çocuk,

kör, sakat, işsiz ve fakir kişileri bu vergiden muâf

tutmuşlardır. Ancak kocalarının arazileri kendilerine intikal

etmiş olan dul kadınlar cizye vergisi vermekle yükümlü

idiler.

Cizye için düzenli olarak üç yılda bir “nev-yafte”

(yeni bulunan, yeni ortaya çıkan” adı ile genel bir teftiş

yapılırdı. Bu teftişte ölüler kayıttan düşülür ve herhangi bir

sebeple gözden kaçıp deftere işlenmeyenlerle yetişkin çağa

gelip cizye mükellefi durumuna gelenler “nevyâfte”

belirteciyle o seneye ait deftere kayıt edilirlerdi. Ayrıca bu

teftişler sırasında önceden tespit edilmiş olan cizye

mükellefi sayısının düşürülmemesine dikkat edilirdi.

Cizye muhasebesi ile ilgili olarak verdiğimiz örnekler

XV ve XVI. Yüzyıllara ait olup cizyedarlar (cizye toplayıcıları)

tarafından toplanan cizyenin Hazineye intikaline dairdir.

236

Cizye ödeyenlerin iki ayrı yükümlülüğü daha vardır.

Bunlar vergi toplayıcılarına maaş ve maîşet adı altında

ödedikleri ayrı bir para ile merkezdeki cizye kalemindeki

memurlar için “resm-i hesap”, “ücret-i kitabet” veya “harc-ı

muhasebe” adı altında ödedikleri harç idi. XVI. Yüzyılda

vergi toplayıcıları ve onlara refakat eden katipler kendileri

için her haneden 1’er akçe alıyorlardı. Tanzimat fermanı ile

vergi toplayıcıları maaşa bağlandığından ek vergi

kaldırılmıştır.

Cizye muhasebesi ile ilgili olarak verdiğimiz üç

örnekten birincisi Hicrî 895 (Milâdi 1473) senesine ait olup

Sofya ve çevresinden, cizye toplayıcıları vasıtasıyla tahsil

edilerek Hazine-i Amire’ye teslim edilen paranın

muhasebesine dairdir. Örnek, İstanbul Belediyesi, Muallim

Cevdet Yazmaları, numara 091, varak, 444a, sayfa 864’den

alınmıştır.

İkinci ve üçüncü örnekler ise, Mora yarımadasından

bulunan Arhos ve Gördos kasabalarından Hicrî 945 (Milâdi

1538-1539) tarihinde cizye toplayıcıları vasıtasıyla toplanan

Hazine-i Amire’ye teslim edilen cizye vergisinin muhasebesi

ile ilgilidir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD (d) numara

6898, sayfa 100-101’den alınmıştır.

Vakıf, bir şahsın menkul veya gayrimenkul malını

kendi mülkünden çıkarıp menfaatini halkın yararı için

ebedi olarak hapsetmesidir. Vakıfla ilgili olarak düzenlenen

237

belgeye “vakfiye” denir. Vakfı yapana “vâkıf”, vakfedilen

mala da “mevkûf” denir. Vakfiyeler Kadı huzurunda

düzenlenir.

Vâkıf (vakfı yapan), vakfiyesinde vakfı yönetmek üzere

bir mütevelli tayin eder. Mütevelli vakfın gelirlerini toplar,

topladığı gelirleri vakfiyesinde gösterilmiş olan yerlere

harcar ve vakıf görevlilerini denetler. Vakfın mütevellisinin

kim olacağı vakfiyede belirtilmemişse Kadı tarafından bu

göreve ehil biri tayin edilir.

Padişah ve Sultan vakıfları ile diğer bazı büyük

vakıfların vakfiyelerinde vakıfla ilgili işlemleri denetleyen bir

üst görevlinin bulunduğu görülmektedir ki, buna “nâzır”

denir. Mütevelli görevini bu vakıf nazırının direktifleri

doğrultusunda yönetir ve gerektiğinde onun tarafından

denetlenir.

Mütevelli Kadı’ya karşı sorumlu olup ortadan

kaybolduğu veya vakfı kötü yönettiği durumlarda Kadı

onun yerine başka birini tayin edebilir. Ayrıca vakıf

işlemlerinin çok olduğu durumlarda da Kadı vakfın bazı

işlerini yönetecek başka bir kişiyi daha tayin eder ki buna

“kaymakam-ı mütevelli” denir.

Tanzimat öncesi dönemde vakıf muhasebesi ile ilgili

kayıtlar, Bâb-ı Defterî’ye (Defterdarlığa) bağlı olarak görev

yapan Haremeyn Muhasebesi Kalemi, Haremeyn Mukaatası

238

Kalemi, Küçük Evkaf Muhasebesi Kalemi ve Anadolu

Muhasebesi Kalemi’nde tutulmaktaydı.

Haremeyn Muhasebesi Kalemi ile Haremeyn

Mukaatası Kalemi, iki kutsal şehre (Mekke-Medine’ye) ait ve

ona sonradan ilhak edilmiş olan vakıfların kayıtlarını tutar,

muhasebelerini kontrol eder. Her sene bu dairelere bağlı

bütün vakıfların muhasebe işlemleri bu kalemlerde evkaf

müfettişleri tarafından gözden geçirildikten sona defteri

Başmuhasebeye gönderilir, sureti dairede kalır.

Darussaâde Ağalarının nezâreti altında bulunan

Haremeyn Muhasebisi Kalemi, ayrıca Padişah ve Sultan

vakıfları ile Selâtin denen büyük camilerin vakıfları ve bu

camilerde görev yapan görevililerin maaşları ile ilgili

işlemlere de bakardı. Haremeyn Mukataası Kalemi ise

genellikle vakıf arazi ve binaların kiralanması ile ilgili

işlemleri yürütürdü.

Çalışmamızda vakıf muhasebesi ile ilgili olarak 5

örnek verdik. Bunlardan birincisi, Orhan Gazi vakfına ait

bir defter olup Hicrî 859(Milâdi 1455) tarihini taşımaktadır.

[Not: Orhan Gazinin Rebi'ülevvel 724 (Milâdi 1324) tarihli

Farsça vakfiyesi hakkında İ. Hakkı Uzunçarşılı tarafından

Belleten'de bir tanıtma yazısı yayınlanmıştır. Bk. Belleten,

Cilt V, Sayı 19 s. 277-288, yıl 1941] 12 varaktan ibaret olan

defterin aslı, Sofya (Bulgaristan)'da Cyril Methodius

Kütüphanesinde bulunmakta olup OAK (Oryantal Arşiv

239

Koleksiyonu) Fonunun 27/34 numarasında kavilidir. Necati

AKTAŞ-Seyyid Ali KAHRAMAN tarafından hazırlanan

"Bulgaristan'daki Osmanlı Evrakı" adlı kitabın içinde

fotokopisi ve transkripsiyonlu metni yer almıştır

[Bulgaristan'raki Osmanlı Evrakı, s.139-170 , Ankara 1994].

Verdiğimiz örnekte defterin lb-4b ile 10a-12a varaklarına

yer verilmiştir. Osmanlıların Kuruluş Dönemine ait

belgelerin yok denecek kadar az olduğu göz önünde

bulundurulacak olursa 1455 tarihli bu belge Muhasebe

Tarihi açısından büyük önem taşır. Zira belgenin

sonunda geçen "Cümletân" Risâle-i Felekiyye'de de

geçmektedir [Bk. Risale-i Felekiyye, varak 31].

Vakıf muhasebesi ile ilgili ikinci örneğimiz, Edirne-

Atik(Eski) câmi'e ait olup 1 Ramazan 894 [19 Temmuz

1488] - 30 Receb 895 [19 Haziran 1489] tarihleri arasındaki

11 aylık muhasebe kaydını.içermekte olup İstanbul

Büyükşehir Belediyesi , Muallim Cevdet Yazmaları, Atatürk

Kitaplığı, Nr. 091, 139b / 277. sayfasında yer almaktadır.

Ayrıca bkz. Ömer Lütfü BARKAN, Belgeler, Cild I, Sayı 1-2,

s. 299-300.

Üçüncü örneğimiz, Selanik ve Yenice-i Vardar'da

bulunan Haremeyn [Mekke-Medine] vakıflarının 18 Şevval

1080 - 29 Şevval 1081 [11 Mart 1670 - 10 Mart 1671]

tarihleri arasını kapsayan bir senelik gelir-gider

muhasebesine ait olup Başbakanlık Osmanlı Arşivinin

240

D.HMH(d) kodu altında yer alan 21363 numarada

kayıtlıdır.

Vakıf muhasebesi ile ilgili dördüncü örnek ,

İstanbul'un Lâleli Çeşme yakınındaki rahmetli Kemankeş

Ahmed Ağa mescidi evkafının 1 Cemâziyelâhır 1132 [10

Nisan 1720]- 30 Cemaziyelevvel 1133 [1 Nisan 1721]

tarihleri arasını kapsayan gelir-gider muhasebesine ait olup

Başbakanlık Osmanlı Arşivinin D.HMK(d) kodu altında yer

alan 21363 numarada kayıtlıdır

Beşinci örnek, bir çiftlik muhasebesine dairdir.

Başbakanlık Osmanlı Arşivinin D.HMH(d) kodu altında yer

alan ve 218233 numarada kayıtlı olan bu defter, Karahisâr-

ı Sahip [Afyon] sancağında Barçın [=Emirdağ] kazasında

Çifteler diye bilinen çiftliğin 1830 senesinin 7 Kasımından

1831 senesinin 8 Kasımına kadar geçen zaman içinde

üretilmiş olan toprak mahsûllerinin, elde mevcut bulunan

hayvanların, telef olan hayvanların ve bu dönem zarfında

çiftlik için yapılmış olan masrafların kayıtlarını

içermektedir.

Matbah-ı Âmire, saray mutfağı anlamında kullanılan

bir terimdir. Burada her gün kadın-erkek dört-beş bin

kişiye yemek hazırlanmakta idi. Hele bazı resmi ve özel

günlerde bu sayı on ile onbeş bine kadar çıkardı.

Padişahların yedikleri yemeklerin hazırlandığı ayrı bir yer

vardı ve buraya “Matbah-ı Has” denirdi.

241

Matbah-ı Âmire’nin en üst görevlisine “Matbah

Emini” denirdi. Kendisinin bir yardımcısı ile iki kâtibi de

bulunmakta idi. Sarfedilen bütün yiyecekler ile mutfak

malzemesinin tedariki matbah eminine aitti. Malzemenin

satın alınması ile ilgili işleri “Pazarcıbaşı” yürütürdü.

Başta Padişah olmak üzere sarayda mevcut tüm

personelin yiyip içmesi için gerekli gıda maddeleri

tüketilinceye kadar sarayın kilerinde muhafaza edilirdi.

Buranın sorumluluğu “Kilercibaşı”ya aitti. Kilercibaşı bir

ay içerisinde kilerden çıkan erzakın ve matbah sarfiyatının

defterini tutmakla birlikte gerek Padişah ve gerek harem ve

saray mensuplarının yiyeceklerinin hazırlanıp pişirilmesini

de sağlardı. Masraf kâtipleri ise saray mutfağı için satın

alınan yiyecek malzemesinin defterini tutardı.

Matbah-ı Âmire kilerinin her sene muhasebesi

yapılarak erzak ve sair malzeme devir edilir ve bu devir

münasebetiyle kiler ve matbah görevlilerine “devriye” adı

ile ikramiye verilirdi.

Matbah-ı Âmire’nin başlıca mübâyaa, masraf, kiler,

maaş ve harcama defterleri olup bunların dışında ayrıca her

cins eşyanın ayrı ayrı kayıtları, günlük, aylık ve senelik

mübâyaât defterleri de vardı. Ayrıca Padişah’ın özel

mutfağına giren her cins eşyanın da defterleri de tutulurdu.

Matbah-ı Âmire Emini görevinden ayrıldığı zaman yerine

gelen yeni emine işleri devir eder ve hesabını kapatırdı.

242

Matbah-ı Âmire muhasebesine dair verdiğimiz örnek

1269 Zilhicce (12.06.1469-10.07.1469) ayı içinde Saray

mutfağında sarfedilen erzakın muhasebesine dairdir.

Örnek, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin Kamil Kepeci

tasnifinde 7270 numarada kayıtlı defterin 3-4 ve 20-21 ve

22. sayfalarına aittir.

Şirket-i Hayriye, Osmanlı Devleti’nde kurulan ilk

denizyolları şirketidir. İstanbul’da ki yabancılar genelde

Büyükdere’de ikamet ettiklerinden buraya gidip gelebilmek

amacıyla devletten aldıkları izin üzerine iki vapur tahsis

ederek karşılıklı seferlere başladılar. Devlet-i Aliye-i

Osmaniye 1850 senesinde Tersane-i Âmire’den Boğaz’a bir

vapur tahsis ederek bu hizmeti yabancıların elinden

almıştır. Aynı yıl “Şirket-i Hayriye” adlı anonim bir şirket

kuruldu. Padişah Abdülmecid ile nazırlar ve devletin diğer

ileri gelenleri hisselerin çoğunu satın aldılar. Bu şirketin

kurulması ve muntazam vapur seferlerinin koyulması

üzerine Boğaziçi kısa bir zamanda parladı ve imar edildi.

Zamanla ve ihtiyaç görüldükçe yeni iskeleler kurularak

halka mümkün olan kolaylık gösterilmeye çalışıldı.

Şirket-i Hayriye 94 yıl hizmet ettikten sonra 1944’de

Ulaştırma Bakanlığı’na bağlı olarak kurulan Denizyolları

İdaresi’ne geçmiştir. Halen İstanbul Büyükşehir Belediyesi

bünyesinde hizmete devam etmektedir.

243

Şirket-i Hayriye ile verdiğimiz örneklerde (tek örnek

ancak uzun bir örneğin farklı sayfaları olduğu için bu tabir

kullanılmıştır) örneğin birinci kısmında 1854 yılı Ağustos

ayı sonuna kadar tüm gelir-gider durumunu gösteren bir

muhasebe icmalidir. Bu örnek Başbakanlık Osmanlı Arşivi,

İrade Dahiliye, MMS, numara 251’de kayıtlıdır. Örneğin

ikinci kısmı ise Şirket-i Hayriye’nin 1854-1855 yılı

bilançosudur. Belgenin her iki kısmı da Devlet Arşivleri

Genel Müdürlüğü’nün Boğaziçinde Asırlık Seyahat-

Belgelerle Şirketi Hayriye adlı kitapta sayfa 119-120’de

yayımlanmıştır.

15. Kuruluş Dönemine Ait Muhasebe Kayıt

Örnekleri

Bu başlık altında Osmanlı İmparatorluğu’nda kullanılan ve

bizim çalışmamıza örnek olarak alınabilecek muhasebe

defterleri hakkında genel ve tanıtıcı amaçlı bilgiler

verilecektir. Bu bilgiler ikinci bölümün bu ilk ana başlığı

olan “Kuruluş Dönemi Osmanlı imparatorluğu” başlığında

verilecek diğer bölümlerde tekrar bahsedilmeyecektir.

244

150. Cizye Muhasebesi Kalemi Defter Kataloğu

(628)

Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli gelir kaynaklarından

birini teşkil eden cizye, Müslüman olmayan reâyanın

(azınlık-gayrimüslim) erkek nüfusundan alınırdı.

XVI. Yüzyıla kadar bu vergiye “harac” denilmekteydi.

Bu vergiyi toplayanlara ise önceleri “haracı” ya da “haracî”

daha sonraları ise “cizyedar” denildiği görülmektedir. Cizye

Osmanlılar için toplanması ve harcanması “özel bir itina”

isteyen şer’i bir vergidir224.

Gayri müslimlere bahşedilen “himaye” ile “askerlik

hizmetinden muafiyet”in karşılığı olarak konulan bu vergi

din adamları, çocuklar, kadınlar, ihtiyarlar, sakat ve iş

yapamaz halde olanlarla devlet hizmetinde bulunan bazı

kimselerden alınmazdı.

Cizyenin miktarı İmparatorluğun her bölgesinde aynı

değildi. Bunun yanında cizyenin toplanması hususundaki

yöntem ve usuller bütün memleket için bir değildi. Cizye

gelirlerinin bazı yerlerde (mesela Kıbrıs) belirlenmesi, kişi

üzerinden değil, hane üzerinden yapılmakta idi.

Cizye gayrimüslimlerin kudret ve durumuna göre â’la,

evsat ve adnâ olmak üzere üç gruba ayrılmıştı. Cizye’nin bu

şekilde değişik nispetlerde alınmasına sebep mükelleflerin

224 Halil İnalcık, “Cizye (Osmanlılarda)”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 8, 1993, s. 45.

245

mâli durumlarından kaynaklanmaktaydı. Mal veya nakdi

olmak üzere iki şekilde toplanırdı.

Burada verilen bilgiler ışığında arşiv çalışmalarının

yoğunlukla yürütüldüğü Başbakanlık Osmanlı

Arşivleri’ndeki defterlerden örneklem seçerek incelemeler

yapılmıştır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri – Sultanahmet

Kütüphanesi’nde eserlerin tasnifi “defterler”den meydana

gelmektedir. Bunların katalogdaki başlama numarası

26561, bitiş numarası ise 27415/34’dür. İlk defter 966

hicrî, son defter ise 1250 hicrî tarihini taşımaktadır. Bu

kalemde tutulan defterlerin üslup özelliklerine göre aldıkları

isimlerden bazıları şunlardır: Erkâm, cizye-i gebrân,

muhasebe, muhasebe icmâl, havâlât, bakaya ve müfredat

gibi… Defterler umumiyetle siyakat hattı ile tutulmuşlardır.

Zaman zaman divân rakamlarına yer verilmiştir. Cizye

gelirlerinin kaydının yapıldığı söz konusu defterlerde bazen

“minha et-teslimât” başlığı altında nerelere ödemelerde

bulunulduğuna da tesadüf edilmektedir. Burada

harcamaların yapıldığı yerler ayrı ayrı gösterilmiştir.

Defterlerde gayrimüslimlerin durumuna göre tespit

edilen â’la, evsat ve ednâ kısımları ayrı ayrı gösterilmiştir.

Bu ifadeler çeşitli sembollerle şifrelenmiştir. Bununla

beraber azınlığın geçmişleri yazılarak şahısların tavsifi

246

yapılmıştır: “Uzun boylu, kara kaşlı, elâ gözlü, ablak yüzlü

v.b.”gibi.

Diğer taraftan mübaşirler vasıtasıyla reâyâya tevzi

edilen cizye evrakına ait defterlerde, mübaşirlerin isimleri ve

vazifelerinin adı da zikredilmiştir. Ayrıca defter sonunda

toplam cizye evrakının yekunu çıkarılıp cizyedâr yahut kadı

tarafından resmi işlem yapılarak mühür atılmıştır.

Cizye defterlerinden gayr-i müslimlerin eşkali, nüfus

durumu ve ikâmet ettikleri yerleri tespit etmek

mümkündür. Ayrıca devletin gelir ve giderlerinin nerelerden

karşılandığı ve nerelere harcandığını da anlamak

mümkündür.

151. Haremeyn Muhasebesi Kalemi Defter

Kataloğu (614)

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri – Sultanahmet

Kütüphanesi’nde 966-1250 tarihleri arasına ait, büyük bir

çoğunluğu muhasebe icmâli şeklinde tutulan 665 adet

defter bulunmaktadır.

Bu defterlerde Haremeyn Muhasebesi Kalemi’ne bağlı

vakıfların ve mukataaların muhasebeleri ile Haremeyn-i

Şerifeyn (Mekke-Medine) şehirleri ve halkları ile ilgili

kayıtları bulmak mümkündür. Her sene bütün bu

247

muhasebeler bu kalemde yazılarak defteri Başmuhasebe’ye

verilir ve sureti de bu kalemde kalırdı.

Muhasebeleri kaydedilen vakıflar şunlardan ibarettir:

Sultan vakıfları, Valide Sultan vakıfları, Şehzade vakıfları,

Darüssade ağası vakıfları, vezirlere ait vakıflar, paşalara ait

vakıflar, Medine ve Mısır vakıfları, evliya vakıfları, şahısların

Medine’ye tahsis ettiği vakıflarla bunlara ait tevcihat

işlemleri, Sadrazam ve Şeyhülislam nezaretinde olan

vakıflar.

Yukarıda adı geçen vakıflara ait dükkan, oda, menzil,

hane v.b. emlâkın kira bedelleri ve kiracıları ile ilgili

kayıtları da bu defterlerde bulmak mümkündür.

152. Büyük Ruznamçe Kalemi Defteri Kataloğu

(627)

Baş defterdarlığa bağlı Hazine-i Amire Dairesi’nin amirine

“Ruznamçe-i Evvel” denirdi. Bunun emrindeki Ruznamçe

Kalemi mukataa, mevkufat ve cizyeden toplanan geliri

hergün kaydetmekle görevliydi. Hünkar müteferrikaları ile

çeşnigir ve ulufeli kâtiplerin maaşları bu kalem tarafından

verildiği gibi hergün hazineye giren ve çıkan para, kumaş,

altın, gümüş v.s.’nin kayıt ve hesaplarını da bu kalem

tutardı. Bundan başka Baş defterdarlığın günlük gelir ve

giderlerinin özetleri burada gözden geçirilir, “ruznamçe

temessükü” denilen açıklama raporları yazılırdı.

248

153. Başmuhasebe Kalemi Defteri Kataloğu (596-

612)

Başmuhasebe, mali hesapları kontrolle vazifeli kalemlerin

bir araya getirilip sorumlu bir amire bağlanmasıyla

meydana gelmiştir. Vazifesi bugünkü “Sayıştay”a

benzetilebilir. Amirine “Başmuhasebeci” veya “Muhasebe-i

Evvel” denirdi. Osmanlı Devleti’nin bütün gelir, gider ve

mukataat kayıtları bu kalemdeydi. Malikâne, Muhallefat ve

Zimmet Halifeliği adında üç halifeliğin yanı sıra şu ana

kadar yapılan tespitler sonucu 103 eminliğin buraya bağlı

olduğu görülmüştür. Tophane, Matbah, Tersane, Arpa,

Baruthane, Nüzül, Bina, Odun, Kağıt, Darphane, Peksimet

Eminliği v.s. gibi belli başlı eminliklerin yanı sıra hazineler,

voyvodalıklar ve mukataalar mali yönden buraya

bağlıdırlar. Başmuhasebe defterinde ayrıca Esham ve

Zecriye kalemleri de mevcuttur. Bu kalemler hakkında kısa

açıklamalar yapmamız doğru olacaktır.

a. Esham Kalemi:

Esham ilk defa III. Mustafa zamanında çıkartılan borçlanma

tahvillerine verilen isimdir. Sonradan her cins tahvile ve

hisse senetlerine bu isim verilmiştir.

249

b. Zecriye Kalemi:

Osmanlı Devleti sınırları içinde alkollü içki imâli işleri ile

gayrimüslimler ilgilenir. Bu alkollü içkilerin nakli ve satımı

yine gayrimüslimler tarafından yapılırdı. Müskirâtın imâli

ve satışından belli bir miktarda vergi alınırdı.

Alkollü içki imâl edilen bölgelerden kara ve deniz

yoluyla merkezlere taşınır ve buralarda da muhtelif

yerlerdeki meyhanelere dağıtılırdı.

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri – Sultanahmet

Kütüphanesi’nde Zecriye Kalemi defterleri 20259-20555

genel sıra numaraları arasında yer alıp 298 adettir. Yıl

olarak da 1206-1254 arasını temsil etmektedir.

Zecriye Kalemi Defterleri’nde genel olarak muhtelif

kalemlerden elde edilen hamr ve arak miktarları ile

bunlardan alınan resm, zecriye muhassılı olan kişilerin

tutmuş olduğu zecriye muhasebe icmalleri, Marmara

sahillerinden İstanbul’un muhtelif yerlerine getirilen rakı ve

şarap miktarları, meyhanelerde çalışan usta ve çırakların

isim ve eşkalleri, müskirât taşıyan sefinelerin ve

kaptanlarının isimleri ile taşıdıkları rakı ve şarap miktarı,

yabancı gemilerin getirdikleri içki miktarı, Âsitane’ye gelen

müskirât kayıklarından alınan perakende hasılat ile

muhtelif kazarlın zecriye rüsumu varidat, teslimet ve

bakaya işlemleri, bağlardan alınan zecriye rüsumu kayıtları

gibi konular yer almaktadır.

250

154. Anadolu Muhasebesi Kalemi Defteri Kataloğu

(629)

Anadolu Muhasebesi Kalemi defterleri 24519 genel sıra

numarası ile başlayıp 25362 genel sıra numarası ile son

bulmaktadır. Bu kaleme ait defter sayısı 844 adet olup 989-

1250 hicrî yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır.

Anadolu Muhasebesi Kalemi’nin genel özellikleri şöyle

sıralanabilir: Anadolu’da bulunan muhtelif vakıfların

tevliyat hesaplarının tetkiki, yine vakıflarda bulunan

vazifelilere ait maaş kayıtları, Anadolu’da ki muhtelif

kalelerin yerli askerlerin mevacib ve kayıtları ile bu kaleme

bağlı vakıf ve mukataalardan emekli olanların maaşları ve

Anadolu ile Rumeli’deki mukataalarda çalışan vazifelilerin

maaş kayıtları.

155. Maden Mukataası Kalemi Defteri Kataloğu

(622)

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri – Sultanahmet

Kütüphanesi’nde 948-1256 tarihleri arasına ait olmak üzere

toplam 555 adet defter bulunmaktadır.

Genel olarak çeşitli mukataaların muhasebe icmalleri,

madenlerin iltizama verilmesi, mukataa ile ilgili ahkâm ve

tezkere kayıtları, mukataaların gelir ve giderleri, Eflâk,

Boğdan ve Kıptiyan cizyeleri, çeşitli gümrüklerden tahsil

251

olunan irad, bu kaleme ait mukataalardan maaş alan

cemaatler ve bunların hesabı, İzmir kahve rüsumu

mukataasına ait gelir ve giderler, Edirne Gümrüğü’nün gelir

ve giderleri, İstanbul ve tevabii Duhan Gümrüğü ile ilgili

defterler bu kalemde yer almaktadır.

Maden mukataası kalemine bağlı beş alt kırılım

mevcuttur, bunlar:

- Boğdan Cizyesi,

- Duhan Dönümü,

- Eflâk Cizyesi,

- İstanbul Gümrük Eminliği,

- Kıptiyan Cizyesi.

156. Kuruluş Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği

Osmanlı Kuruluş dönemi 1299-1453 yılları arası olarak

kabul edilmektedir. Bu dönem gerek Osmanlı devlet

teşkilatının henüz yeni yeni yapılandırıldığı ve bir devlet

idare sisteminin oturmaya başladığı bir dönemdir. Gerek

anılan sebeple ve gerekse de Osmanlı İmparatorluğu’nun

kuruluş dönemine ait birçok belge ve vesikanın yanmış ve

tahrif olmuş olması nedeniyle kullanılamayacak

durumdadır. Bu döneme ilişkin yapılan arşiv

çalışmalarında Orhan Gazi Bey dönemine ait bir vakfiye ye

ait muhasebe işolguları bulunabilmiştir. Bu döneme ilişkin

252

olarak sadece bir adet örnek koyulabilecektir. Bu kısıt

yukarıda anılan nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bu örnek

Fatih Sultan Mehmed döneminde ele alınmış olmasına

rağmen Orhan Bey Vakfiyesine aittir. Anılan örneğin baştan

ve sondan belli sayfaları örnek kapsamında alınmıştır.

Bunun nedeni örneğin çok hacimli olmasıdır. Bu amaçla

anılan örnekten kesitler alınması tercih edilmiştir.

253

Orhan Bey Vakfiyesi Örneği (Siyakat):

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

Orhan Bey Vakfiyesi Örneği (Arapça):

(1b) یـــــــۀقر

مرحوم اورخان بكوك حصارده اوالن مدرسه . بايزيد خونكاروك وقفيدر. سكى كه باغبانلردرمواجب سنه تسع و مخسني . سنه و مدرسه و حفاظ و توربه دار وسائر مصارفنه صرف اولنور

.ومثامنائه

خانـــه پاپاز ياىن

خانـــهپاپاس دمدری

خانـــهغوراز

خانـــه مورنار

نـــهخا

ميخالهخانـــه

صماراخانـــه

ميخال النورى خانـــه

قردشى تودوروز

خانـــه ياىن قارون

خانـــهيوركى اوغلى

خانـــهياىن ايليانوس

خانـــه اوغلى ميخال

خانـــه يوركى كورتك

خانـــهدمدرى قچياىن

خانـــهياىن پاولو

خانـــه ميخال درزى

خانـــه خمتوس

خانـــهوچهد

خانـــهميخال فورتكى

خانـــه منول كورتك

خانـــه يوركى ايليناكى

خانـــهيوركى اينليانور

خانـــهپاپاز كسانور

خانـــه يوركى قجياىن

خانـــه ياىن اكسيوز

خانـــهدورمال

خانـــهاوغلى اكسيوز

خانـــه نقوله اكسيوز

خانـــه اوغلى منول

خانـــهياقوون

خانـــهاباز تودورزب

خانـــه ايليدى

266

خانـــه بلغروز

خانـــهاوغلى توذورى

خانـــهفوت

خانـــه قرفنوز

خانـــه قوسته طولتكينو

خانـــهثلثنور

خانـــهاوغلى ياىن

خانـــه برود پاپاز

267

(2a)

خانـــه ياىن لپوژو

خانـــهاوغلى سلثنور

خانـــهاوغلى ياىن

خانـــه لشكرى

ـهخانــ نقوله سريدوز

خانـــهحرسته نوز

خانـــهيوركى ارتوس

خانـــه منول توما

خانـــه لوغره

خانـــهمروتفنوز

خانـــهياىن قله

خانـــه دمدرى سريدوز

خانـــه ارمدكوز

خانـــهاوغلى وار

خانـــهاوغلى تودرز

خانـــه پاپازيوركى

خانـــه تودر واردوفو

خانـــهر فنورميخال قلفو

خانـــهيوركى پاپا نقوله

خانـــه نقوله کونکوسی

خانـــه يوركس اندرنقو

خانـــهميخال قچياىن

خانـــهمنقوياىن

خانـــه پاپاز ميخال

خانـــه مارنوس

خانـــهتودور اندر نقوز

خانـــهاوغلى تودور

خانـــه لوسته اندريقو

خانـــه قره منول

خانـــهاوغلى ياىن

نـــهخارازيس

خانـــه اوغلى طون جى

خانـــه خمال قچره

خانـــهلنكنوس

خانـــهاوغلى منول

خانـــه پاپو

خانـــه ادرنوس

خانـــهخمال ايسده ر

خانـــهقچراس

خانـــه تودرزمشقور

خانـــه اغلواس

خانـــهقسط قلى اپسهى

خانـــهاوغلى ميخال

خانـــه چدروز

خانـــهرومنول مس

خانـــهاوغلى ميخال

خانـــهميخال يانينو

خانـــه پاپانوس

خانـــه تودوروز توما

خانـــهتودورواكيه تور

خانـــهقسطه درزى

خانـــه تودرو بابوجى

خانـــه الرىن طول عورت

خانـــهقنده يوركينه

خانـــهلونه طول عورت

خانـــه ميخال اكلماتو

268

خانـــه مليزينه طول

انـــهخقلينه اپسهيه طول

خانـــهبالال يونه طول

خانـــه قاچى ياىن

خانـــه اكلمدينه طول

خانـــهمرقانينه طول

خانـــهمقرمينه طول

خانـــه طول عورت

خانـــه حاوشنه طول

269

(2b) خانـــه قناديه طول

خانـــهاستفانيه طول

خانـــهفرودو طول

خانـــه لكرنه طول

ـــهخان موسكنه طول

خانـــه طولفورنهنكو

خانـــهفونكنه طول

خانـــهولبروحباديه ط

خــــــــــانه

جمرد بيوه٩٠ ١٦ ٧

خـــراج مقطوع سلطامنز نشانيله اون طقوز بيك اقچه

ــــــــــــــــــنظارتــــــ در بيك اكيوز اقچهتكه نياب

خراج مجع ادجكول ادميسىنوم

درد يوز اقچه الورمش

مشدى حاصلدن كه ايدكىواستنبول تکفور التون بوغا اوغلى امسعيله وكيلنه تيمار اوملشدر حمصول

بيك اقچهـــــــــــــــــاملصرفــــــ

خراج مقطوع اكى خطيب

٣ نظارت ييلده١٠٠٠

موالنا يكان٣

مدرس يوم٣٠

مشس الدين خواجه١

حسن١

يوسفهفخلي١

مصلح الدين١

اورخانتوربه دار بك ييلده

صوىف على١

ولد صاتى١

حافظ امحد١

على١

270

١٠٠٠

نفـــر١٦

يومـــيه٥٣

توربه دار عثمان١

موالنا مصطفى ييلده٥٤٠

ولد نصراهللا ييلده٢٦٠

271

(3a) مجــــــــــــله سنوى خرج اون طقوز بيك اقجه

مقرر

ـــاوقافــــــــــــ .حاصلىن ومصرف بيان ادر. مرحوم اورخان بك كه بروساده عمارتنه ومدرسه سنه وقفدر

.مواجب سنه تسع ومخسني ومثامنائه

ۀقریـــــــــ غلياكى قره اغاج درلر وقفدر بروساده مرحوم اورخان بيك عمارتنه

خـــانه يوركى٢٣٨

خـــانه انليا يانوس

خـــانه نقوله انس نوس

٢٧٢

ـانهخــ ياىن تدورز٢٧٢

خـــانه قوسته٤٠٤

خـــانه ياىن٢٧٢

خـــانه فكليس٤٤٢

خـــانه ورنقوس٢٧٢

خـــانه افالح٢٠٤

خـــانه كوسته٢٧٢

خـــانه واصل٤٧٢

خـــانه نيقوال٢٧٢

خـــانه نسودى٢٧٢

خـــانه قلفاد٢٧٢

خـــانه قوالرى٤٤٤

خـــانه غوال٢٧٢

272

(3b) خـــانه

سليانوسا ٤٠٨

خـــانه پانوس٦٠٠

خـــانه كوسقفور٢٧٢

خـــانه ياىن٢٧٢

خـــانه واسدغار٤٠٨

خـــانه بر طورنورس٢٧٢

خـــانه تكفور٤٠٨

خـــانه دمورجى١٠٢

خـــانه قونلى٢٨٢

خـــانه دمترى٢٧٢

خـــانه اكلكى٢٧٢

خـــانه ميخال

خـــانه موريلوس١٨٠

خـــانه يوركى٢٧٢

خـــانه اكلنوس٤٤٤

خـــانه خرنوس٢٧٢

خـــانه يوركى٢٧٢

خـــانه دمترى٤٠٨

خـــانه تكفور٢٧٢

خـــانه خرسته لو٢٣٨

خـــانه قفوس٢٧٢

خـــانه خرستولوس٢٧٢

خـــانه ببقوس٤٤٤

خـــانه فلوس٢٧٢

خـــانه كستنديل٢٧٢

خـــانه پاپا قلنوس١٧٠

خـــانه پاپا ياىن١٣٦

ــانهخـ خرودى١٠٢

اللجيلر بياننده در

خـــانه قمذنوس چفت

خـــانه بورديور چفت

خـــانه االنوس چفت

خـــانه كرييوس چفت

خـــانه نقوال چفت

خـــانه چلمكجى چفت

خـــانه فوندقاس چفت

خـــانه خرساىن چفت

خـــانه خـــانه خـــانه خـــانه

273

حلنا چفت

دمدرى چفت

اورمنو چفت

تليانوساس چفت

(4a)

خـــانه كوسته فور چفت

خـــانه آرگريوس چفت

خـــانه لئوس چفت

خـــانه كريقوس چفت

خـــانه سكده چفت

خـــانه كفاليچ چفت

خـــانه سكده چفت

خـــانه لوغره چفت

خـــانه كنحستوس چفت

خـــانه قره قلوس چفت

خـــانه قوكنوس چفت

خـــانه منول چفت

خـــانه درانو چفت

خـــانه پاپا تلوغروس چفت

خـــانه حروفس چفت

خـــانه برام چفت

خـــانه استرادى چفت

خـــانه واصل چفت

خـــانه كوسته چفت

خـــانه دنلى چفت

خـــانه قمنوس چفت

خـــانه پاپا درنوى چفت

خـــانه پاپا استبسوس چفت

خـــانه اسقوالرى چفت

خـــانه ميخال چفت

274

ازادلولرى بيان ادر خـــانه اندر لقوس٥٠

خـــانه ياىن٥٠

خـــانه ميخال٥٠

خـــانه كتخدا على

خـــانه كتخداغلى على

خـــانه ايسشا

خـــانه روسلى٥٠

خـــانه مراد

خـــانه

ياىن مجعــــــــــــا

بالقجيلر الليجيلر ازادلو خانه خانه خانه

١٠ ٤١ ٤٥ ....................................................... .......................................................

275

(9b) حاصـــــــــــــل

عمارت اورخان بك طاب ثراه در نفس بروسا، عدد دكانلر ايكى يوز قرق دكاكني و مقاطعاتهر ايده كراياسندن مقاطعه سندن اوچ بيك طقر يوز يكرمى طقز اقچه، مجعا بر ييلده قرق . يدى

.يدى بيك يوز قرق سكز اقچه

حاصـــــــــــــل واى كسرينه درت يوز طباغلر، محام واصل زاويه اون سكز بيك اوجيوز درد اقچه، ودرت عيد

.اون الت كسر كستردلر

رســــم دنك آيده آلتمش

ييلده يدى يوز يكرمى اقچه

رســــمدكرمن آيدهاللى اقچه

ييلدهالتيوز

حاصلـــ كروانسراى ييلده اون طقز بيك

مجعـــــــــــا

١٦٦٣٠٥حاصل ييللق عمارت اورخان بك يوز التمش الىت بيك اوجيوز بش

١٦٦٣٠٥

يكى حاصلندن غريدر بو مجله

276

(10a) املصرفـــــــــــــــ

اهل وظايف

حمى الدين٢

سر حمفل٢

ولد بشه٢

مصلح الدين٢

عالء الدين٢

صالح الدين٢

سليمان ولد امسىن امام٢

حواجه حافظ٢

حسن٢

خواشحوان٢

ابراهيم٢

ولد موالنا حسن٢

معيد٢

ولد كالرجى٢

ولد خطب٢

والنا معرفم ٢

امام جامع٢

كمال٢

عبد الوهاب٢

حممد٦٠

خليفه سنان٦٠

يازجيى٦٠

يكرك كاتب٦٠

امري حسن٦٠

ولد شريف٦٠

ولد بنا٦٠

مراد فقيه٦٠

بوشجه٦٠

مؤذن امري٦٠

سيد امحد٦٠

حاجى سليمان٦٠

علوى٦٠

قره قاسم٦٠

مشس الدين٦٠

مجاىل٦٠

بلبان٦٠

چراغ مؤذن٦٠

مال قالقك ٦٠

ولد عوض٦٠

سيد امحد٣٠

شيخ على٦٠

امري سيد٦٠

حضر٦٠

ده ده٦٠

معلم حسام٣٠

مولوى٣٠

ولد امام چراغ٣٠

حممد شاكر٣٠

صوىف٣٠

ولد مؤمن٣٠

عنتىب٣٠

ولد منتشا٣٠

حممد مؤذن٣٠

ولد صاتى٣٠

277

(10b)

بشري حسام٣٠

حسن حاجى٣٠

ولد سيف اهللا٣٠

بقراجه كات ٣٠

ولد قيوجمى ٣٠

سر حمفل٣٠

ولد انصارى٣٠

عبد اهللا٣٠

مؤذن ١٥

پري١٥

سنان٢٠

حممود٢٠

نفــــــر يوميـــــــــه

١٤٧ ٦٨

هر ايده اوج بيك التيوز سكسان ييلده٣٩٣٣٦

فــــــــــــاملصر خدام

برادر موالنا ١٥٠

شيخ زاويه٣٠

مدرس متصدر؟٣٠٠

نظارت١٢٠٠

موالنا مؤمن٦٠

معلم٦٠

كاتب٣٠

امام٦٠

خطيب١٢٠

كالرى٩٠

جاىب٩٠

وكيل خرج١٨٠

علوى٢١٠

مؤذن٦٠

حسن ١٢٠

نقيب حممود٦٠

نقيب يوسف٦٠

انبارى٩٠

امسعيل ٦٠

پاشايكيد٧٥

خضر٣٠

ساليا ١٢٠

قراجه ٣٠

خليل٦٠

مرمتجى٣٠

محزه٦٠

278

(11a)

جناقجى ٣٣

فراش٥٠

آخورى٢٠

بواب٦٠

اودكييه؟ ١٠

متوضاتى؟١٥

فراش ديكر٣٠

نفـــر مجله

حفاظ التمش سكز نفردر نفــــر مجله

خدام اوتوز اوچ نفر ايده اوچ بيك طقوز يوز اللى اوچ اقچه

ايدهاوچ بيك اكيوز

سكسان

يوميهيوز قرق اوچ

اقجه

ييلـــده

ييلـــده٣٩٣٣٦

اوتوز طقوز بيك اوچيوز قرق اقچه

قرق يدى بيك درتيوز سكسان اقچه

توليـتــــــ

موالناـا مجعـــــــــــ ناظر ومدرس و اهل حفاظ وخدام

٨٦٧٧٠ سكسان الىت بيك يدى يوز يتمش

توليـــــت سنوى موالنا قاضى

اوتوز اكى اقچه] يوز[الىت بيك طقوز

توليـــــت موالنا قاضى ايلق سكز يوز اقچه و ييلده طقوز بيك الىت يوز

هبــــــــاء ات، كونده اوچ جبق بطمن النور،

هبــــــــاءاودون، اش، اكمك اچون ايده اوچيوز يكرمى بش

279

يكرمى شر ازره يتمش اقچه اولور ايده اكى بيك يوز اقچه

اقچههييلــــــد

اوچ بيك طقوز يوز اقچه ييلـــــده

يكرمى بش بيك اكيوز اقچه

و اخورى ... و ... بغداى دكينه وچناقچى و ادونه وقازغان قلعى و زيتون ياغ وبزير وپنبوق وناىن و متوضاجى؟

هر ايده يوز يكرمى يدى اقچه ايلر ييللق بيك بشيوز يكرمى درت اقچه

280

(11b) مجع اجملــــامع

ل وظايف وخدام و معاش خرج دفترلرخرج اه موجبنجه يوز اوتوز درت بيك سكز يوز يكرمى سكز اقچه

١٣٤٨٢٤

البـــــاقى رقبه وضيافت خواد خرج وغريهم قالور

يتمش يدى اقچه اوتوز بر بيك الىت يوز ٣١٦٧٧

عليشردا و يكيجه ارغندن اق پرنچ اون يدى مد بر كله عمارت عامره يه

صرف اولنور

غالتــــــــــــــــــــــــ عمارت اورخانيه

بغــــداى اوچيوز قرق طقوز مد اون اوچ كله

منهــــــــــــــا و اش اچون كونده اوچ كله بغداى ييلده اللى درت مد

كونده امتك اچون اون اكى كله، ايده اون سكز مد بو حساب ازره ايلر

اكيوز اون الىت مد جـــــامكى

شيخ و حدام يوز اون بر بچق مدجره در

ـا مجعـــ خرج

281

يوز اون بربچق مد و خرج زياده در اصلدن بوييل طحيل اوكات اوملدوغيچون

ـا مجعـــ ارپا و يوالف التمش درت مد طقز كله بو مجله دن خدامه ورلور قرق سكز مد

باقى اينده يه و رونديه خرج اولنور (12a)

يدى مد بركلهعليشر ارغندن حاصل اوملش اما اوكتجاق التمش مد اولورمش ويكيجه

كوى ارغندن اون مد پرنچ

ـا مجعـــ نظارت كه نيابتدر

نظارتــــــ

وارپا يوالف اوتوز مد اون سكز كله

هبـــاء٧٦٤

قرق مد بغداى هبــــاء٢٤٠٠

وسكى كويك كاورندا نيابت بيك اكيوز اقچه ويوم عمارتدا

١٤٩٠١قرق اقچه ييـــلده١٨٣٦٥

282

متوىل كه بروسا قاضيسى در اوتوز سكز مد اون بش كله بغداى حاصل اولور هبــاء٢٣٤٠

ويوم عمارتدن يكرمى يدى بچق اقچه اولور مجله سى ييلق طقوز بيك التيوز اقچه

وتوليت٦٩٣٢

مجلتــــان١٨٥٣٢

283

Orhan Bey Vakfiyesi Örneği (Transkripsiyon):

[1b] Karye-i Seki ki bağbanlardur , Bayezid Hünkârʹun vakfudur. Merhum Orhan Beyʹün Hisarʹda olan medresesine ve müderris ve huffâz ve türbedâr ve sâir masârıfına sarf olunur. Mevâcib-i sene tis‘a ve hamsîne ve semân-mie. Hane Hane Hane Hane Mornar Goraz Papaz Dimitri Papaz Yani Hane Hane Hane Hane Kardesi Todoroz Mihal Elenori Samara Mihale Hane Hane Hane Hane Oğlu Mihal Yani İlyanos Yorği oğlı Yani Karon Hane Hane Hane Hane Mihal Der Yani Pavlov Dimitri Kaçiyani Yorgi Körtek Hane Hane Hane Hane Manol Körtek Mihal Körtek Duce Mathos Hane Hane Hane Hane Yorği Kaçiyani Papaz Kesarno Yorgi Enilyanor Yorgi İlinaki Hane Hane Hane Hane Nikola Öksüz oğlı Yorği Duzma Yani Öksüz Hane Hane Hane Hane Elmiyadi Papaz Todonar Yakovan Ogen Manol Hane Hane Hane Hane Karafnoz Fot Oğul Todorazi Belgaroz Hane Hane Hane Hane Perod Papaz oğlı Yani Selensor Kosta Tolatakina

284

[2a] Hane Hane Hane Hane Leskeri oğlı Yani oğlı Selesnor Yani Lipojo Hane Hane Hane Hane Manol Toma Yorği Atros Hıristanor Nikola Serdoz Hane Hane Hane Hane Dimitri Serdoz Yani kala Monotefnor Logara Hane Hane Hane Hane Papaz Yorği oğlu Todoraz oğlı Vara Ermedegöz Hane Hane Hane Hane Nikola Körgösi Yorği Papa Nikola Mihal Kalfor Fenor Tedor Vardoko Hane Hane Hane Hane Papas Mihal Manko Yani Mihal Kaçiyani Yorges Andreniko Hane Hane Hane Hane Losta Andreniko oğlı Todor Todor Andreniko Marnos Hane Hane Hane Hane oğlu Tonca Razis oğlı Yani Karmenol Hane Hane Hane Hane Papa oğlı Manol Lengenos Mihal Kaçara Hane Hane Hane Hane Todor Maskak Kaçaras Mihal Episder Adrenos Hane Hane Hane Hane Çederaz oğlı Mihal Kostafili Episihi Ağalovas Hane Hane Hane Hane Barbanos Mihal Pazano oğlı Mihal Manol Semer Hane Hane Hane Hane

285

Harâc______________ı

Maktû'Sultan

ımız

nişâniyle o

ndokuz bin

akçe

Todora Babaçi Kosta Derzi Todor Vakiyekor Todoraz Toma Hane Hane Hane Hane Mihal Eklimato Luna , dul avret Kande Yorkina Lareni , dul avret Hane Hane Hane Hane Kaçiyani , dul avret Balla Luna , dul avret Kalya Epsihina , dul Lemizina , dul Hane Hane Hane Hane Havişena , dul Makrimina, dul Marmanina, dul Eklemedina , dul [2b] Hane Hane Hane Hane Lekerna, dul Frudo, dul İstefanina, dul Kanadiya, dul Hane Hane Hane Hane Peruca Badiya , dul Forkina, dul Mikoforena, dul Muskina, dul Hane__________________________________________________________ 90 Mücerred Bîve

7 16 Nezâret_____________________________________________________________ Ki niyâbetdür , bin ikiyüz akçe Ve mütevellî âdemisi harâc cem‘ idenün dörtyüz akçe alurmış

286

Ve İstanbul Tekfur[ı] idüği hâsıldan -ki şimdiAltunboğa oğlı İsmâilʹe timar olmışdur- mahsûl bin akçe Harâc-ı maktû‘ el-Masraf________________________________________________________ Müderris , yevm Mevlâna Yeğân Nezâret , yılda İki Hatîb

3 3 1.000 3 Muslihuddin Halife Yusuf Hasan Şemseddin Hoca

1 1 1 1 Ali Hafız Ahmed Veled-i Satı Sofi Ali Türbedâr-ı Orhan Bey , yılda 1 1 1 1 1.000 Veled-i Nasrullah , yılda Müezzin Mustafa , yılda Türbedar Osman

260 540 1

Nefer 16 Yevmiye 53 [3a] Cümle________________________________________________________________ Senevî harc ondokuz bin akçe

Mukarrer Evkāf_________________________________________________________________ı Merhum Orhan Bey ki , Bursaʹda imâretine ve medresesine vakıfdur , hâsılını masraf[ını] beyân eder. Mevâcib-i sene tis‘a ve hamsine ve semnân-mie. Karye________________________________________________________________i

287

Galya ki Karacaağaç derler. Vakıfdur Bursaʹda merhûm Orhan Bey imâretine. Hane Hane Hane Hane Yani Todoraz Nikola Anisnos Anibal Panos Yorgi 272 272 272 238 Hane Hane Hane Hane Verenkos Kanlis Yani Kosta 272 442 272 404 Hane Hane Hane Hane Nikola Vasil Kosta Eflah 272 472 272 272 Hane Hane Hane Hane Gavala Kolari Kalafad Nesudi 272 444 272 272 [3b] Hane Hane Hane Hane Yani Koskofor Panos Esilyanos 272 272 600 408 Hane Hane Hane Hane Demürci Tekfur Bertaronos Vasdigar 102 408 272 408 Hane Hane Hane Hane Mihal Ekleki Dimitri Konali 272 272 272 282 Hane Hane Hane Hane Harnos Eklenus Yorgi Morilos 272 272 272 170 Hane Hane Hane Hane Hıristelo Tekfur Dimitri Yorgi

288

238 272 408 272 Hane Hane Hane Hane Filos Bebekos Hıristolos Kofos 272 272 272 272 Hane Hane Hane Hane Harudi Papa Yani Papa Kalinos Kostandil 102 136 170 272 Elliciler beyânındadır. Hane Hane Hane Hane Kirilos Elanos Bordiver Kamazenos Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Hıristani Fondekas Çölmekçi Nikola Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane İstilyanos Ormeno Dimitri Lahna Çift Çift Çift Çift [4a] Hane Hane Hane Hane Krikos Lipos Erkeros Kostafor Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Loğara Sekede Kefaliç Sekede Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Manol Foknos Karakolos Kenhustos Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Beram Hrofes Papa Telegoros Drano

289

Çift Çift Çift Çift Hane Hane Han Hane Danili Kosta Vasili İstradi Çift Çif Çift Çift Hane Hane Hane Papa İstibsos Papa Dranovi Kamenos Çift Çift Çift Hane Hane Mihal İskolardi Çift Çift Azadluları beyân eder Hane Hane Hane Hane Kethuda Ali Mihal Yani Andronikos 50 50 50 50 Hane Hane Hane Hane Murad Rosali İsa Ahmed oğlı Ali 50 50 50 50 Hane Yani Cem‘an____________________________________________________________ Balıkçılar Elliciler Azadlular Hane 45 41 10 .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

290

[9b] Hâsıl ______________________________________________________________ı Dekâkin ve mükata‘ât-ı imâret-i Orhan Bey -tâbe serâhü- der nefs-i Bursa . Aded-i dükkânlar iki yüz kırk yedi. Her ayda kirayasınden ve mukata‘asından üçbin dokuz yüz yirmi dokuz akçe , cem‘an bir yılda kırk yedi bin yüz sekiz akçe. Hâsıl__________________________________________________________________ı Tabbağlar, hamâm ve asl-ı zâviye, on sekiz binüç yüz dört akçe ve dört îd ve ay kesrine dört yüz on altı kesir kestirdiler. Hâsıl____________ ı Resm_______i Resm___________ i Kervansaray , yılda Değirmen , ayda Dink , ayda altmış , On dokuz bin [akçe] elli akçe Yılda

Yılda Yediyüz yirmi akçe Altı yüz [akçe]

Cem‘an__________________________________________________ Hâsıl-ı yıllık-ı imaret-i Orhan Bey - 166.305 Yüz altmış altı bin üç yüz beş 166.305 Seki hâsılından gayrıdır zikr olan cümle

291

[10a] el-Masraf_____________________________________________________________ı Ehl-i vezâyif Alaeddin Muslihıddin Veled-i Beşîr Sermahfil Muhyiddin 2 2 2 2 2 Hasan Ali Hoca Hafız Süleyman , imam Veled-i Ali Salahaddin 2 2 2 2 2 Veled-i kilâri Mu‘îd Veled-i Mevlana Hasan İbrahim Hoşhan 2 2 2 2 2 Abdülvehhâb Kemal İmâm-ı Câmi‘ Mevlânâ , muarrif Veled-i hatîb 2 2 2 2 2 Emir Hasan Yeğrek , kâtib Yazıcı Halife Sinan Mehmed 60 60 60 60 60 Müezzin Emir Yavaşca Murad Fakîh Veled-i Bennâ Veled-i Şerif 60 60 60 60 60 Şemseddin Kara Kasım Ulvi Hacı Süleyman Seyyid Ahmed 60 60 60 60 60 Veled-i İvaz Kemal Kallak Çerâg-ı Müezzin Balaban Cemâli 60 60 60 60 60 Cavid Hızır Emir Seyyid Şeyh Ali Seyyid Ahmed 60 60 60 60 60 Sofi Mehmed Şakir Veled-i İmâm-ı çerâğ Mevlevi Mu‘allim Husâm 30 30 30 30 30 Veled-i Satı Mehmed , müezzin Veled-i Menteşe Antebî Veled-i Mümin 30 30 30 30 30

292

Nefer_________

68

Yevmiye

147

[10b] Karaca , kâtib Veled-i Seyfullah Hasan Hacı Beşir Husâm 30 30 30 30 Abdullah Veled-i Ensâri Sermahfil Veled-i Kuyumcı 30 30 30 30 Mahmud Sinan Pîr Müezzin 20 20 15 15 Her ayda üç bin ikiyüz seksen Yılda 39.336 el-Masraf_____________________________________________________________ı Huddâm Nezâret Müderris-i mutasaddır Seyh-i zâviye Birâder-i Mevlâna 1.200 300 30 150 Hatîb İmâm Kâtib Muallim Mevlâna Mü’min 120 60 30 60 60 Müezzin Ulvi Vekiliharc Câbi Kilâri 60 210 180 90 90 Anbâri Nakîb Yusuf Nakîb Mahmud Hasan 90 60 60 120 İlyas Hızır Paşa Yiğit İsmail 120 30 75 60 Hamza Meremmetçi Halil Karaca 60 30 60 30

293

[11a] Bevvâb Ahurî Ferrâş Çanakçı 60 20 50 33 Ferrâş-ı diğer Müteveddâti Od-i kiyye 30 15 10 Bir cümle_____________________ Bir cümle___________________ Huddâm otuz üç nefer , ayda üçbin Huffâz altmış sekiz neferdir.Yevmiye dokuzyüz elli üç akçe yüz kırküç akçe ,ayda Üçbin ikiyüz seksen akçe Yılda_______________________________ Yılda_______________________________ Kırkyedi bin dörtyüz seksen akçe Otuzdokuz bin üçyüz kırk akçe Tevliyet_______________________________i Mevlâna Cem‘an______________________________________________________

Nâzır ve müderris ve ehl-i huffâz ve huddâm 86.790 Seksen altı bin yediyüz seksen akçe

Tevliyet_________________________ Tevliyet________________________________ Mevlâna Kadı , aylık sekizyüz akçe , Senevî Mevâna Kadı. ve yılda dokuzbin altıyüz. Altıbin dokuz[yüz] otuziki akçe Bahâ_____________________________ i Bahâ___________________________ i Odun, aş, etmek içün ayda üçyüz yirmibeş Et , günde üç buçuk batman alınur. akçe ; yılda üçbin dokuzyüz akçe Yirmişer üzere yetmiş akçe olur.Ayda

ikibin yüz akçe Yılda_____________________________ Yılda____________________________ Üçbin dokuzyüz akçe Yirmibeş bin ikiyüz akçe

294

Teffûh ____________________ Günde ikişer buçuk Yılda____________________ Dokuzyüz akçe Buğday döğene ve çanakçı ve oduna ve kazgan kal‘ı ve zeytinyağı ve bezir ve panbuk ve âhurî ve nânî ve müteveddâci

Her ayda yüz yirmi yedi akçe eyler , yıllık bin beşyüz yirmi dört akçe [11b] Cem‘uʹl-mecâmi‘_______________________________________________i Harc-ı ehl-i vezâyif ve huddâm ve ma‘âş-ı harc , defterler mûcebince yüz otuzdört bin sekizyüz yirmisekiz akçe

134.828

el- Bâkî_____________________________________________________ Rakabe ve zıyâfet hord-harc ve gayruhum kalur otuzbir bin altıyüz yetmişyedi akçe

31.677

Ve Alişarʹdan ve Yenice argından ak pirinç onyedi mud bir kile İmâret-i Amireʹye sarf olunur.

Gallât___________________________________________________________ı İmâret-i Orhaniye

Buğday__________________________________________________________ Üçyüz kırkdokuz mud onüç kile

Minhâ_____________________________________________________________ Günde etmek içün oniki kile, ayda onsekiz Ve aş içün gündeüç kile buğday, mud.Bu hesâb üzere eyler yılda ikiyüz yılda ellidört mud onaltı mud

295

Ve hârc

ziyâdedi

r, asıld

an bu yıl

tahıl o

nat olm

adığı

için

Câmegî___________________________________________________________ Ki cerredür , şeyh ve huddâma Yüz onbir buçuk mud

Cem‘an___________________________________________________________ Harc Üçyüz seksenbir buçuk mud

Cem‘an___________________________________________________________ Arpa ve yulaf altmış dört mud dokuz kile. Bu cümleden huddâma verilür kırksekiz mud. Bakî âyendeye ve revendeye harc olunur.

[12a] Alişar argından hâsıl olmuş yedi mud bir kile amma onatcak altmış-yetmiş mud olurmuş ve Yenice köy argından on mud pirinç

Cem‘an_____________________________________________________ Nezâret ki niyâbetdür.

Nezâret_____________________________________________________ Kırk mud buğday Ve arpa yulaf otuz mud sekiz kile Bahâ Bahâ 2400 765

Ve Seki köyü gâvurundan niyâbet bin ikiyüz akçe ve yevm imaretden kırk akçe

14.901

Yılda_____________

18.365

296

Be-cihet_____________________________i Mütevellî -ki Bursa kadısıdır- otuzsekiz mud onbeş kile buğday hâsıl olur.

Baha 2.340

Ve yevm-i imaretden yirmiyedi buçuk akçe olur. Cümlesi yıllık dokuzbin altı yüz akçe

Cümletân_________________________________________________ 18.532

Bulgaristanʹdaki Osmanlı Belgeleri - Orhan Bey Vakıfları , BDAGM. Osmanlı Arşivi Yayınları , Nu: 7, s. 141-158 Ankara 1994.

297

Orhan Bey Vakfiyesi Örneği (Türkçe):

[1b] Bağcılık yapan Seki köyü Padişah Bayezidʹin vakfıdır. Rahmetli Orhan Beyʹin Hısarʹda olan medresesine , müderrisine , hâfızlarına , türbedarına ve diğer masraflarına sarf edilir. Hicrî 859 [Milâdi 22 Aralık 1455-11Aralık 1456] yılı gelir-gideri. Hane Hane Hane Hane Mornar Goraz Papaz Dimitri Papaz Yani Hane Hane Hane Hane Kardesi Todoros Mihal Elenori Samara Mihale Hane Hane Hane Hane Oğlu Mihal Yani İlyanos Yorği Oğlu Yani Karon Hane Hane Hane Hane Mihal Deri Yani Pavlov Dimitri Kaçiyani Yorgi Körtek Hane Hane Hane Hane Manol Kortek Mihal Körtek Duce Mathos Hane Hane Hane Hane Yorği Kaçiyani Papaz Kesarnor Yorgi Enilyanor Yorgi İlinaki Hane Hane Hane Hane Nikola Öksüz oğlu Yorği Duzmal Yani Öksüz Hane Hane Hane Hane Elmiyadi Papaz Todona Yakovan Ogen Manol Hane Hane Hane Hane Karafnoz Fot oğlu Todorazi Belgaroz Hane Hane Hane Hane Perod Papaz oğlu Yani Selensor Kosta Tolatakina

298

[2a] Hane Hane Hane Hane Leskeri oğlu Yani oğlu Selesnor Yani Lipojo Hane Hane Hane Hane Manol Toma Yorği Atros Hiristanor Nikola Serdoz Hane Hane Hane Hane Dimitri Serdoz Yani kala Monotefnor Logara Hane Hane Hane Hane Papaz Yorği oğluTedoraz oğlu Var Ermadagoz Hane Hane Hane Hane Nikola Körgösi Yorği Papa Nikola Mihal Kalfor Fenor Tedor Vardoko Hane Hane Hane Hane Papaz Mihal Manko Yani Mihal Kaçiyani Yorges Andrenika Hane Hane Hane Hane Losta Andrenika oğluTodor Tedor Andrenika Marnos Hane Hane Hane Hane oğlu ToncaRazis Razis oğlu Yani Karmenol Hane Hane Hane Hane Papa oğlı Manol Lengenos Mihal Kaçara Hane Hane Hane Hane Todor Maskak Kaçaras Mihal Episder Adrenos Hane Hane Hane Hane

299

Çederaz oğlı Mihal Kostafili Episihi Ağalovas Hane Hane Hane Hane Barbanos Mihal Pazano oğlu Mihal Mana Semera Hane Hane Hane Hane Todora Babaçi Kosta Derzi Todor Vakiyekor Todoraz Toma Hane Hane Hane Hane Mihal Eklimat Luna , dul avret Kande Yorkina Lareni , dul avret Hane Hane Hane Hane Kaçiyani , dul avret Balla Luna , dul avret Kalya Epsihine , dul Lemizine , dul Hane Hane Hane Hane Havişena , dul Makrimina, dul Marmarina, dul Eklemedina, dul

300

Harâc______________ı

Maktû'Sultan

ımız

nişâniyle o

ndokuz bin

akçe

[2b] Hane Hane Hane Hane Lekerna , dul Frudo, dul İstefanina , dul Kanadiya , dul Hane Hane Hane Hane Pericabadiya , dul Forkina , dul Mikoforena , dul Muskina, dul Hane-Evli Bekâr Dul 90 7 16 Köyün maktû‘ vergisi ellerindeki padişah beratı gereğice ondokuz bin akçedir Nazırlık görevinde bulunan kişiye - ki Kadıʹdır - bin ikiyüz akçe Vergileri toplayan mütevellînin adamına dörtyüz akçe İstanbul Tekfuruna ait olup şimdi Altunboğa oğlu İsmâilʹin timarı olan yerin hâsılından

bin akçe Maktû‘ harâcdan yapılan harcamalar ______________________________________________ Müderris Mevlana Yeğân Nazırlık İki hatîb Yevmiye Yevmiye Yılda Yevmiye 30 3 1000 3 Muslihuddin Halife Yusuf Hasan Şemseddin Hoca Yevmiye Yevmiye Yevmiye Yevmiye 1 1 1 1

301

Ali Hafız Ahmed Veled-i Satı Sofi Ali Türbedâr-ı Orhan Bey Yevmiye Yevmiye Yevmiye Yevmiye Yılda 1 1 1 1 1.000 Veled-i Nasrullah Müezzin Mustafa Müezzin İsmail

Yılda Yılda 1 260 540 Nefer 16 Yevmiye 53 [3a] Cümle -Toplam ___________________________________________________ Senelik masraf ondokuz bin akçe

Mukarrer Evkāf_________________________________________________________________ı Rahmetli Orhan Beyʹin Bursaʹdaki imaretine ve medresesine vakıf olan yerlerin gelir ve gideri hakkındadır. Hicrî 859 [Milâdi 22 Aralık 1455-10 Aralık 1456] senesi gelir-gideri Galya köyü ki -Karacaağac da derler- rahmetli Orhan Beyʹin Bursaʹdaki imâretine vakıfdır. Hane Hane Hane Hane Yani Todoraz Nikola Anisnos Anibal Panos Yorgi 272 272 272 238 Hane Hane Hane Hane Verenkos Kanelis Yani Kosta 272 442 272 404 Hane Hane Hane Hane Nikola Vasil Kosta Eflah 272 272 472 272

302

Hane Hane Hane Hane Gavala Kolari Kalafad Nesudi 272 444 272 272 [3b] Hane Hane Hane Hane Yani Koskofor Panos Esilyanos 272 272 600 408 Hane Hane Hane Hane Demürci Tekfur Bertoros Vasdigar 102 408 272 40 Hane Hane Hane Hane Mihal Ekleki Dimitri Konali 272 272 272 282 Hane Hane Hane Hane Harnos Eklanus Yorgi Morilos 272 272 272 170 Hane Hane Hane Hane Hıristelo Tekfur Dimitri Yorgi 238 272 408 272 Hane Hane Hane Hane Filos Babekos Hıristolos Kofos 272 272 272 272 Hane Hane Hane Hane Harudi Papa Yani Papa Kalinos Kostandil 102 136 170 272 Elliciler Hane Hane Hane Hane Kirilos Elanos Bordiver Kamazenos Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane

303

Hıristani Fondekas Çömlekçi Nikola Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Asilyanos Ormeno Dimitri Lahna Çift Çift Çift Çift [4a] Hane Hane Hane Hane Krikos Lipos Erkeros Kostafor Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Loğara Sekede Kefaliç Sekede Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Manol Foknos Karakolos Kenhustos Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Beram Hrofes Papa Telegoros Drano Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Danili Kosta Vasili İstradi Çift Çift Çift Çift Hane Hane Hane Hane Papa İstibsos Papa Dranovi Kamenos Mihâl Çift Çift Çift Çift Hane Hane Mihal İskolard Çift Çift

304

Azadlular Hane Hane Hane Hane Kethuda Ali Mihal Yani Andronikos

50 50 50

Hane Hane Hane Hane Murad Rosali İsa Ahmed oğlu Ali 50 50 50 50 Hane Yani Toplam __________________________________________________________

Balıkçılar Elliciler Azadlular Hane Hane Hane 45 41 10

.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

305

[9b] Orhan Beyʹin dükkân ve imâretine ait mukāta‘a gelirleri: Bursaʹdaki dükkânların sayısı ikiyüz kırkyedi. Her ayda kiralardan ve mukāta‘a gelirlerinden üçbin dokuzyüz yirmidokuz akçe gelir elde edilir. Toplam yılda kırkyedi bin yüz kırksekiz akçedir. Deri işleme , hamam ve zaviye gelirleri : Onsekiz bin üçyüz dört akçe Kervansarayʹdan Değirmenlerden ayda elli akçe Dinklerden ayda altmış

Yılda Yılda Yılda Ondokuz bin akçe Altıyüz akçe Yediyüz yirmi

Toplam_______________________________________________________________ Orhan Bey imâretinin yıllık geliri : 166.305 Yüz altmışaltı bin üçyüz beş akçe 166.305

Bu gelir Seki gelirinin dışındadır.

306

[10a] Vakıf ve din görevlilerine yapılan ödemeler___________________________ Alaeddin Muslihıddin Veled-i Beşir Sermahfil Muhyiddin 2 2 2 2 2 Hasan Ali Hoca Hafız Süleyman , imâm Veled-i Ali Salahaddin 2 2 2 2 2 Veled-i kilerci Mu‘îd Veled-i Mevlâna Hasan İbrahim Hoşhân

2 2 2 2 2 Abdülvehhâb Kemal İmâm-ı câmi‘ Mevlânâ, muarrif Veled-i Hatîb

2 2 2 2 2 Emir Hasan Yekrek , kâtib Yazıcı Halife Sinan Mehmed 60 60 60 60 60 Müezzin Emir Yavaşca Murad Fakîh Veled-i Bennâ Veled-i Şerif 60 60 60 60 60 Şemseddin Kara Kasım Ulvi Hacı Süleyman Seyyid Ahmed 60 60 60 60 60 Veled-i İvaz Kemal Kallak Çerâg-ı Müezzin Balaban Cemâli 60 60 60 60 60 Cavid Hızır Emir Seyyid Şeyh Ali Seyyid Ahmed 60 60 60 60 60 Sofi Mehmed Şakir Veled-i İmâm-ı çerâğ Mevlevî Muallim Husâm 30 30 30 30 30 Veled-i Satı Mehmed Müezzin Veled-i Menteşe Antebî Veled-i Mümin 30 30 30 30 30

307

Nefer_________

68

Yevmiye

147

[10b] Karaca Kâtib Veled-i Seyfullah Hasan Hacı Beşir Husâm 30 30 30 30 Abdullah Veled-i Ensâri Ser mahfil Veled-i Kuyumcu 30 30 30 30 Mahmut Sinan Pîr Müezzin 20 20 15 15

Her ayda: Üçbin ikiyüz seksen akçe Yılda 39.336 akçe

Vakıf ve din görevlilerine yapılan ödemeler ile eğitim hizmetleri için yapılan masraflar_______________________________________ Nezâret Müderris Seyh-i zâviye Birâder-i Mevlâna 1.200 300 30 150 Hatîb İmâm Kâtib Muallim Mevlâna Mümin 120 60 30 60 60 Müezzin Ulvi Vekil-i harc Câbi Kilerci 60 210 180 90 90

308

Anbarcı Nakîb Yusuf Nakîb Mahmud Hasan 90 60 60 120 İlyas Hızır Paşa Yiğit İsmail 120 30 75 60 Hamza Meremmetci Halil Karaca 60 30 60 30 [11a] Kapıcı Ahırcı Temizlikçi Çanakçı 60 20 50 33 Diğer Temizlikçi Müteveddâti Od-ı kıyye 30 15 10 Toplam görevli otuzüç kişidir. Toplam hâfızlar altmışsekiz kişidir . Yevmiye Ayda üçbin dokuzyüz elliüç akçe , yüz kırk akçe , ayda üçbin ikiyüz seksen akçe Yılda ______________________ Yılda ________________________ Kırkyedi bin dörtyüz seksen akçe Otuzdokuz bin üçyüz kırk akçe Yılda ________________________ 47.480 Toplam ______________________________________________________________ Nâzır , müderris , hâfız ile vakıf ve din görevlileri

Seksenaltı bin yediyüz seksen akçe

Mütevelîlik___________________________ Mütevellîlik______________________ Mevlâna Kâdı, aylık sekizyüz akçe, Mevlâne Kadıʹya senelik yılda dokuzbin altıyüz akçe Dokuzbin altıyüz akçe

309

Bahâ___________________________i Bahâ____________________________ Odun, aş, ekmek için ayda üçyüz Et , günde üç buçuk batman; yirmibeş akçe yılda 1.900 akçe yirmişerden yetmiş akçe eder. Ayda

ikibin yüz akçe. Yılda__________ Yılda ___________

Üçbin dokuzyüz akçe Yirmibeş bin ikiyüz akçe Teffûh _________________ Günde ikişer buçuk Yılda _______________ 900 akçe Buğday döğene , çanakçıya , oduna , kazanları kalaylamaya ve zeytinyağı , bezir ve pamuk ile ahırcı , ekmekçi ve saire için yapılan masraflar her ayda yüz yirmiyedi akçedir. Yılda bin beşyüz yirmi akçe eder. [11b] TOPLAMLARIN TOPLAMI ___________________________________________ Defterlerdeki kayıtlar gereğince vakıf ve din görevlileri ile hizmetlilere yapılan ödemeler ve sâir harcamalar: Yüz otuzdört bin sekizyüz yirmisekiz

134.828

Bakıye____________________________________ Hizmet , ziyafet ve sâir masraflardın sonra kalan Otuzbir bin altıyüz yetmişyedi 31.677

Alişarʹdan ve Yenice argından ak pirinç 17 mud 1 kile İmâret-i Amireʹye sarf olunur. Orhaniye imâretinin toprak gelirleri ______________________________________

İmâret-i Orhaniye

Buğday________________________________________________ Üçyüz kırkdokuz mud onüç kile

310

Ve hârc

ziyâdedi

r, asıld

an bu yıl

tahıl o

nat olm

adığı

için

Ondan____________________________________________________________

Günde ekmek içün oniki kile , ayda Aş için günde üç kile onsekiz mud .Bu hesap üzere yılda. buğday , yılda

İkiyüz onaltı mud eder Ellidört mud eder

Câmegî [Nafaka olarak verilen] ______________________________________ Şeyh ve din görevlilerine verilen

Yüz onbir buçuk mud Toplam gider _______________________________

Üçyüz seksenbir buçuk mud

Toplam______________________________________________________________ Arpa ve yulaf 64 mud 9 kiledir. Bundan vakıf ve dingörevlilerine verilen 48 muddur. Kalan kısım gelen ve giden müsâfirlere sarf edilir.

311

Yılda_____________

18.365

Ve tevliy

et_______

6.932

[12a] Alişan argından yedi mud bir kile [pirinç] hâsıl olmuş , ancak aslında 60-70 mud hâsıl olurmuş. Yenice köy argından 10 mud pirinç hâsıl olurmuş.

Cem‘an_____________________________________________________ Nezaret görevi karşılığı olarak Kadıʹya :

Nezâret_____________________________________________________

Kırk mud buğday Arpa yulaf otuz mud onsekiz kile

Değeri Değeri 2.400 764

Seki köyünün gayrimüslim halkından niyâbet bedeli bin ikiyüz akçe ve günlük imâretden kırk akçe toplam :

14.901 Mütevelli olan Bursa Kadısı için otuzsekiz mud onbeş kile buğday .

Değeri 2.340

Ve günlük imâretden yirmiyedi buçuk akçe sarf olunur. Toplam yıllık dokuz bin altıyüz akçedir.

Cümletân____________________________ 18.532

Harâc__________________ı Maktû‘ vergi Padişah berâtı

312

Maktû‘ Sultanımız nişâniyle gereğince ondokuz bin akçedir ondokuz bin akçe Ve harc ziyâdedür asıldan bu yıl Tahıl ürünü bu yıl iyi olmadığı tahıl onat olmadığı içün gider gelirden fazladır Cümletân_______________ Cümletân_____________ 18.532 18.532

Yukarıda yer alan örnek çok uzun bir vakıf kaydıdır.

Taktir edileceği üzere burada kaydın bir kısmına yer

verilmiştir. Bu konuda gerekli farkındalığın oluşturulması

için de örneğin bazı yerlerine uzunca (……) şeklinde

geçişlere yer verilmiştir. Yine taktir edileceği üzere bu uzun

örneğin günümüz muhasebe kaydına ise, yine örneğin uzun

olması nedeniyle yer verilmemiştir.

313

2. OSMANLI İMPARATORLUĞU YÜKSELME DÖNEMİ

20. Genel Açıklama

II. Murad’ın ölümü (1451) ve oğlu Mehmet’in tahta

çıkışından sonra Osmanlı Devleti artık bir “İmparatorluğa”

dönüşmüştür. Bundan sonraki gelişmelerle, “devlet” ile

ifade edilemeyecek bir genişlik kazanmıştır. Buradaki

“imparatorluk” teriminin Osmanlılar için geç Avrupa tanımı

olan “emperyal” ve “sömürgeci” manasında değil, etnik ve

sosyal yapısı, takip ettiği cihanşümul siyaset, merkezi idare

ve saltanat sistemi dolayısıyla nedeniyle kullanıldığı da

önemle belirtilmelidir225.

Bu dönem, Osmanlı Devleti’nin İmparatorluk haline

geldiği gelişme dönemini içermektedir. Bilindiği üzere,

gelişme dönemi, siyasi tarihçiler tarafından 1453-1579

yılları olarak kabul edilir. Bu tarihler, İstanbul’un

fethinden, Sokullu Mehmet Paşa’nın ölümüne geçen süreyi

kapsamaktadır226.

1453-1579 tarihleri arasında bir başka ifade ile

Osmanlı İmparatorluğunun Yüksel Dönemi sürecinde yedi

padişah devletin başında bulunmuştur. Bunlar; 1444-1446

ve 1451-1481 yılları arasında Fatih Sultan Mehmet (II.

Mehmet), 1481-1512 yılları arasında II. Bayezıd, 1512-1520

yılları arasında Yavuz Sultan Selim (I. Selim), 1520-1566 225 Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Osmanlı devleti ve Medeniyeti Tarihi Serisi No: 1, Yıldız Matbaacılık, 1994, s. 22. 226 Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi Cilt 2, 2. Baskı, İstanbul: Süryay Sürekli Yayınlar A.Ş., 2000, s. 47.

314

yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman (I. Süleyman),

1566-1574 yılları arasında II. Selim, 1574-1595 yılları

arasında III. Murad ve son olarak da 1595-1603 yılları

arasında III. Mehmed’dir227.

Yükselme döneminin en önemli hadiselerinden biri bu

dönemin aynı zamanda başlanıcını da oluşturan

İstanbul’un Fethi’dir.

Genel olarak, yükseliş döneminde Osmanlı’nın

Avrupa’da söz sahibi olmağa başladığı da görülmektedir.

Nitekim, yükseliş döneminde, Osmanlı İmparatorluğu,

Avrupa’da Almanya ve İspanya’da tahta geçen Habsburg

hanedanı ve Moskova Çarlığı ile birlikte Avrupa

diplomasisinde söz sahibi olmağa başlamıştır.

İmparatorlukta devlet düzenindeki reformlar ve yasarlın

titizlikle uygulanması zamanın ideal devletini ortaya

çıkartmıştır.

Siyasi tarih açısından yükseliş döneminin sona erdiği

1579 yılında III. Murat padişahtı. Bu padişahın 1595

yılında ölümü üzerine, tahta oğlu III. Mehmed geçmiştir.

1603 yılına kadar Padişah olan III. Mehmed zamanında

uzun süre Eflak, Boğdan dolayısıyla Avusturya ile savaş

durumu devam etmiştir. 1599 yılından sonra da, Avusturya

sınırında süreklilik gösteren savaşlarla, önce Gürcistan’daki

karışıklıklar, sonra da İran ile başlayan savaşlar eklendi.

Sürekli savaşların ülkenin ekonomik durumunu bozduğu

227 Meydan Lorusse, Cilt: 9, İstanbul: 1972.

315

bilinmektedir. III. Mehmed’in 1603 yılında ölümünden

sonra yerine I. Ahmet padişah olmuştur.

XVI. Yüzyıl sonlarında, Osmanlı İmparatorluğu’nun

sınırları, Avrupa’da Bosna’yı, Macaristan’ın kuzeyindeki

Zitvatoruk’u, Besarabya’nın kuzeyinde Podolya’yı

Karadeniz’in kuzeyinde Kırımı’ı, doğusunda Kafkasya’yı

Doğu’da Tebriz’i ve Hazar Denizi’ne kadar uzanan alan,

Güney’de Arap Yarım adasını ve Mısır’ı içine alıyor ve Kuzey

Afrika’da Mısır, Trablusgarp, Tunuz, Cezayir’i kapsıyordu.

XVI. yüzyıl sonlarında İmparatorluğun egemenliği

altındaki toprakların alanı 19,9 milyon kilometrekare228,

dolayında, yaşayan nüfusun ise 20 milyon dolayında

olduğu belirtilmektedir.

21. Yükselme Döneminde Siyasi Yapı229

Osmanoğulları Yıldırım Bayezid Bey çağında birden uç boyu

devletinden Rum toprakları sultanlığına sıçramayı

denediklerinde Timur'un istilası sonucunda parçalanıp

dağılma tehlikesine düşmüşlerdi. XV. yüzyılın ilk yarısında

Osmanlılar bu büyük sarsıntıyı atlatıp devleti sağlam bir

şekilde tekrar ortaya çıkarmayı başardılar, 1451'de babası

Sultan Murad'ın ölümü üzerine ikinci defa tahta, oturan

228 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, İstanbul: Cilt:8, 1994, s. 16. 229 Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hüseyin G. Yurdaydın ve Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 2 Osmanlı Devleti 1300-1600, 5. Basım, İstanbul: Cem Yayınevi, 1997, s. 78-82.

316

Sultan Mehmet’in tek hedefi Bizans’ın başkenti olan

İstanbul’u almak oldu. Şehzadeliği döneminde İstanbul’un

fethini planlayan II:Mehmet İstanbul’un fethini “devletin

geleceğinin teminatı olarak” görmekteydi230. Osmanlı ülkesi

yeni yönlere doğru büyüdü; devlet ve toplum yepyeni bir

görünüm aldı. Köhne Bizans'ın sönük alevini büsbütün

söndürüp «Fatih» unvanını kazanan Sultan Mehmet,

saltanatının geri kalan otuz yılında da hem fetih siyasetinde,

hem iç düzenlemelerdeki başarılan ile bütün Osmanlı

tarihinin en önemli hükümdarları arasında yer aldı.

İstanbul’u almasıyla «Fatih» diye anılan bu padişahın,

oğullarına ve torunlarına kalan diğer bir unvanı ise «sultan

ül-berreyn ve hakan ül-bahreyn.» İstanbul'un fethi

Osmanoğulları'nın gerçekten iki kıtanın sultanı ve iki

denizin hakanı olmasını sağladı, bu yolda ilk adımı

oluşturdu, İstanbul’u ele geçirip burayı başkent olarak

geliştiren Fatih Sultan Mehmet, siyasetinin bu temel taşını

yerine oturttuktan sonra ülkesinin Rumeli ve Anadolu

kanatlarında uzun süredir direnen bölgeleri kesin olarak

itaate alıp iki kıtanın sultanı oldu, daha tahta geçer geçmez

donanmasını güçlendirmeyi başlıca hedefleri arasında sayıp

Karadeniz'in ve Ege'nin sahillerini ve adalarını mutlak

egemenliğine aldı, iki denizin hakanı olmayı da başardı

böylece. Osmanlı elinin uzandığı yöreleri kesin olarak eline

230 Feridun Emecen, “İstanbul (İstanbul’un Fethi”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 23, 2001, s. 212.

317

geçirdiği gibi ülkesinin içinde de sultanlığını, hükmünü

kayıtsız şartsız kabul ettirerek Osmanlı toprağında güçlü bir

merkezci devlet geleneğinin yerleşmesini sağladı. Bu

bakımdan Asya'da ve Avrupa'da güçlü merkez devlet

kurumlarını oluşturmaya çalışan diğer hükümdarlara örnek

olmasıyla sadece Osmanlılar'ın değil, dünya tarihinin en

önemli kişileri arasına girdi denebilir.

İstanbul kara ve deniz ticareti yollarının tam üzerinde

bulunuyordu. Buranın fethedilmesi ekonomik bir

kalkınmayı da beraberinde getirecekti. Hz. Muhammed’in

İstanbul şehri ile ilgili hadisine mazhar olma gayesini de

taşıyan Fatih Sultan Mehmed bunun için hemen çalışmaya

başladı231.

Bizans’ın gemileri hâlâ, Boğazlarde ve Marmara’da

dolaşıyordu. Aslında bu Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünü

zedeliyordu. Fatih Sultan Mehmed1451’de başa geçer

geçmez deniz gücünün eksikliğini ve bu noktada Bizans’ın

çok büyük bir engel olduğunu anlamıştı.

İstanbul’un fethi coğrafi ve siyasi bir gereklilikti. Tabi

bunun yanında fethin uyandıracağı manevi etki de

düşünülmüştü232.

231 İsmet Miroğlu, “Fetret Devrinden II: Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasi Tarihi, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Cilt 10, 1995, s. 210. 232 Emecen, a.g.m., s. 213.

318

İstanbul’u kuşatma hazırlıkları başladı. Büyük

dedesinin Anadolu sahilinde yaptırdığı hisarın karşı kıyısını

inceledi ve boğazı sıkıca elde tutmak üzere bir hisar daha

yaptırmaya karar verdi.

Hisar boğazda gelip geçen gemileri kontrol altına

alacaktı. 1452’de tamamlandı233.

Anadolu'daki kıpırdanmaları bastırdıktan sonra batı

cephesinde Venedik'e, Macaristan'a, Sırbistan'a karşı da

barışçı bir siyaset izleyen Sultan Mehmet'in artık bütün

gücünü ve imkânlarını Bizans'ı almak için kullanmaya niyet

ettiği anlaşılıyor. 1452 yazında Karadeniz boğazındaki

heybetli Boğazkesen hisarı büyük bir gayret ve hızla inşa

edildi. Aynı yıl donanmasını mümkün olduğu kadar

güçlendirmeye çalıştı Sultan Mehmet; Gelibolu'daki

tezgâhlarda yeni gemi yapımına hız verdi. Bizans’ın sağlam

surlarını yıkabilmek için o zamana kadar görülmemiş

büyüklükte topların yapımına çalışıldı.

İstanbul’un alınmasında sultanın tutumunun,

komutanları, gemi yapımcıları, top ustaları, inşaat işçileri,

nihayet bütün ordusunun arasında estirdiği havanın önemi

büyük. Bizans'ın fethi kolay iş değildi. Deniz gücünün kara

gücünü desteklemesi, çağın teknik bilgisinin elverdiği en

gelişmiş silahların ve araçların yapımı gerekiyordu, iki aya

yakın süren kuşatma şuasında da görüldüğü gibi, önceden

233 Emecen, a.g.m., s. 213.

319

görülmemiş, denenmemiş risklere girmekten çekinmeden

süratle karar vermek, kararların aynı hızla uygulanması

için insan gücünü düzenli, ahenkli ve etkili bir şekilde işe

koşmak gerekiyordu.

Bir gecede Beyoğlu sırtlarından aşarak Haliç’e

indirildi Osmanlı gemileri, ve oradan kuşatmanın

sıklaştırılmasına yardımcı oldular.

Fatih Sultan Mehmed’in gemileri karadan yürütüp

yürütmediği tartışılagelen bir konudur. Bunu gerçek bir

“soru” olarak görmeyen ve çok inandırıcı deliller sunan

Mustafa Armağan gemilerin karadan yürütüldüğünü

söylemiştir234.

Macar top ustası Urban'ın meşhur dev topu da

başarılı olmadı; Edirne'den türlü güçlükle ve büyük bir

çabayla getirilen bu top, kuşatmanın başlarında havaya

uçtu. Bizanslılar, Osmanlıların gene bir gecede inanılmaz

hızla inşa edilen yürüyen hücum kulesini bir gün sonunda

yakmayı başardılar.

Şehrin alındığı 20 Mayıs 1453 günü Sultan Mehmet

ise ülkesinin doğal merkezini ele geçirmiş oldu.

Fatih Sultan Mehmed şehirde tam kontrolü

sağladıktan sonra şenlikler yapılmış ve ardından askerlerin

şehirde dolaşmasını engelleyerek halka güven telkin

234 Mustafa Armağan, Ufukların Sultanı Fatih Sultan Mehmed, İstanbul: Timaş Yayınları, 2006, s. 77-85.

320

etmiştir. Halkın din ve ananelerini özgürce

yaşayabileceklerini söyleyerek esirlerden bir kısmını fidye

ile kurtarmıştır. Georgias Skolarios’u patrik asası ve tacı

vererek Hıristiyan dinine saygı duyduğunu göstermiştir.

Yahudi ve Ermeni cemaatlerine de bir kısım haklar vererek

cemaatle bir denge kurmuştur. Tarihçiler Fatih Sultan

Mehmed’in patrikliğin devamına izin vermesinin altında

siyasi ve içtimai bir plan olduğunu söylemektedirler.

Böylelikle Sultan Mehmed Avrupa’da Hıristiyan birliğinin

toparlanmasına engel olacaktı. Balkan Hıristiyanları

üzerinde Latin-Katolik nüfusu önlemeyi planladığı iddia

edilmektedir235.

Kendilerinden önceki Müslümanlar gibi Osmanlılar da

Bizans'ın başşehrini Rumca Konstantinopolis'ten

Arapçalaştırılmış Konstantiniyye diye biliyorlardı. Fakat

Rum halkın ağzında şehre İstanbul da deniyordu. Osmanlı

eline geçtikten sonra da bu iki isim sürdürüldü. Devletin

sonuna kadar şehrin adı resmi yazılarda, mesela paraların

üstünde Konstantiniyye şeklinde geçti.

İstanbul alınana kadar Osmanoğulları’nın belli bir

merkezi, başşehri yoktu. İç Asya steplerinin siyasal

geleneğinde hakan neredeyse merkez orasıdır. Bu gelenek

Osmanlılarda da sürdürüldü. Komşu Türk - İran

devletlerinde olduğu gibi, sultanlar sefere gittiklerinde

235 Miroğlu, a.g.m., s. 218.

321

hazinelerini, kâtiplerini, devlet yazışmalarını, hatta bazen

haremlerini de götürüyorlardı. Yani merkezi oluşturan

öğeler de padişahlarla yürüyordu. Diğer yandan padişahın

bir merkezi olsa da bu merkez, dönemlerin gereklerine göre

değiştirilebiliyordu.

İstanbul alındıktan sonra da eski başkentler Edirne

ve Bursa'nın bu özel durumu sürdürüldü. Üç şehirde de

sultanın sarayları vardı; fakat İstanbul, Anadolu ve

Rumeli'yi birleştiren doğal merkez olduğundan Fatih Sultan

Mehmet'in başlıca şehri oldu. Fatih Sultan Mehmed

İstanbul’un bir an evvel iskân edilmesini ve

kalkındırılmasını istiyordu. Sarayların, camilerin,

medreselerin, çarşıların en büyüğü İstanbul'da inşa edildi.

Fatih Sultan Mehmed İstanbul’un süratle imarı

yönünde emir verdi. Şehir halkına vergi muafiyeti getirerek

halkın kaçmasını engelledi. Zorunlu ya da gönüllü

sürgünlerle Osmanlı başkentini canlandırdı236.

Bir defa daha gözden geçirelim. Her vakfın iki ana

unsuru var. Cami, medrese, hastane, imaret gibi dini,

toplumsal, eğitim kurumları para harcamayı gerektiren ve

vakfın asıl gayesini oluşturan binalar. Öle yandan her

vakfın gelir kaynağı da bulunması gerek ki, ortaya konan

236 Feridun Emecen, “Kuruluştan Küçük Kaynarcaya Osmanlı Siyasi Tarihi”, Osmanlı Devleti Tarihi, Ekmelddin İhsanoğlu (Editör), İstanbul: 1999, s. 23. Ayrıca bkz. Feridun Emecen, “İstanbul (İstanbul’un Fethi”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 23, 2001, s. 213.

322

kurumlar yaşatılabilsin. Çoğu vakfın gelir kaynağı arasında

köylerin tarımsal gelirleri yer alıyordu. Yani kırsal

alanlardan kentlere bir kaynak aktarımı söz konusuydu.

Fakat birçok vakfın, özellikle en büyük vakıfların hemen

kendi yakınlarında yapılan dükkânlar, hanlar, depolar da

vakfa gelir getiriyordu.

Şehirlerin ticaret, gümrük, sınai üretim gelirlerinin

yüksek rütbeli Osmanlı görevlilerine verilen haslara

katıldığını, en önemli şehirlerin vergilerinin havâss-ı

hümâyûn içinde yer aldığını belirtmiştik. Osmanlı

ülkesinde uluslararası ve yöresel ticaretin canlı olması,

sadece toplumun genel ekonomik durumunu düzeltmeye

değil, aynı zamanda padişahların gelir kaynaklarının

zenginleşmesine ve böylece sultanın devlet içindeki yerini

pekiştirmesine de yarıyordu. Vakıfların ve külliyelerin şehir

hayatını canlandırması, toplumsal, kültürel, ekonomik

yararları yanında dolaylı olarak siyasal hayata da etki

yapıyordu denebilir bu bakımdan.

1453'ten itibaren Selim II'nin Edirne'deki Selimiye'si

dışında en Önemli Osmanlı külliyeleri İstanbul'da

oluşturuldu. Fatih Sultan Mehmet çağında padişahın

önderliğinde vezirlerin ve paşaların da katkısıyla yürütülen

geliştirme çabası sayesinde İstanbul kısa sürede mamur,

canlı, hareketli, yüksek bir kültür seviyesine sahip bir şehir

oldu yeniden. Şehrin Bizans çağında gittikçe azalan

323

nüfusunu takviye için diğer Osmanlı ellerinden, ya da Fatih

Sultan Mehmet döneminde ele geçirilen yörelerden sürgün

yoluyla her dinden binlerce kişi getirildi. Özellikle hünerli

ya da ticarette becerikli, ilim - irfan sahibi, sanatçı kişilerin

Osmanlı başşehrine yerleşip yeni yapılmakta olan binalara

can vermesine özen gösterildi.

22. Yükselme Döneminde İktisadi Yapı

Osmanlı devleti’nin yükseliş dönemindeki güçlü siyasi

iktidarı iktisadi durumuna da yansımıştı. Bir buçuk asır

boyunca paranın değeri değişmemişti. Vergi miktarları ve

fiyatlar değişmeyerek aynı kalmıştı. Bunda devletin

siyasette ve askeriyede merkeziyetçi olup, iktisatta ve

idarede adem-i merkeziyetçi bir tavır takınması etkili

olmuştur. 35 milyona yakın nüfusu ile Dünya’nın en

kalabalık ülkelerinden birisi haline gelmiş ve şehirleşme

hareketleri hızlanmıştır237.

Kendine özgü bir dinamiğe sahip ve devletin ancak

belirli bir ölçüde yönlendirebildiği bir ekonomi, Osmanlı

lmparatorluğu'nun düşünürlerine tamamen yabancı bir

kavramdı. Ayrıca o dönemde özerk gelişmeye doğru

gitmekte olan bir ekonominin bulunduğu da pek

söylenemez. Osmanlı imparatorluğunda tüketilen gıda

maddelerini yetiştiren köylüler, ürettikleri ürünlerin

237 Sebahattin Zaim, “Yükselme Devrinde Osmanlı Devleti’nin İktisadi Durumu”, Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 32-33.

324

miktarını genellikle piyasadaki fiyat düzeyine göre değil, ev

halkının gereksinmelerine göre ayarlardı. Üstelik merkezî

devletin vergi talepleri üretilen ürün miktarını belirlemekte

küçümsenmeyecek bir rol oynamaktaydı. Bununla birlikte

ekonominin oldukça küçük bir bölümünü oluşturan

bölgelerarası ve uluslararası ticarette -en azından 16.

yüzyılda- bugünkü kapitalist dünya ekonomisini andıran

bazı öğeler önümüze çıkmaktadır. Bu durumda 15. veya 16.

yüzyıl Osmanlı ekonomisini ele alınca, temel süreçlerin

bugün bildiğimiz ekonomik süreçlerden epey farklı

olduğunu hiçbir zaman unutmamalıyız. Özellikle 'ekonomi

tarihi'ni 'sosyal tarih'ten ayırmak bu durumda oldukça

yapay kalmaktadır; çünkü kapitalizm Öncesi bütün

ekonomilerde olduğu gibi, Osmanlı İmparatorluğunda da

sosyal ilişkiler ekonomik süreçleri belirlemektedir.

Ekonomi tarihinin temelinde 'saymak' ve 'ölçmek' gibi

işlemler yatmaktadır. Nüfus ve gayrı safi milli hasıla temel

değişkenleri oluşturmaktadır, oysa tarıma dayanan bir

ekonomide bu kavram gayrı safı tarımsal hasıla şeklinde

yorumlan-malıdır. Ancak aynı zamanda ticaret hacmi,

toprak dağılımı veya ücretlerle ilgili sayısal veri de gerekli

olmaktadır. Bununla birlikte Osmanlı iktisat tarihçileri

ancak çok sınırlı ölçüde sayısal veri elde edebilmişlerdir.

Bazı konularda kaynak bulunamamıştır. Ayrıca mevcut

kaynaklardan çıkarılabilen sayısal veriler, çoğu kez

yeterince işlenmiş değildir. Buna rağmen belirli miktarda

325

sayısal veriler üzerinde kurulmuş bazı araştırmalardan

yararlanabiliriz: Ömer Lütfi Barkan238, 16. yüzyıl

İstanbul'unda geçerli olan yiyecek fiyatlarını bir grafikte

toplamıştır. Halil Sahillioğlu239, Robert Mantran, André

Raymond, Özer Ergenç240 ve Şevket Pamuk241 çeşitli

Osmanlı paralarının zaman içinde nasıl değer

değiştirdiklerini göstermişlerdir. Eşya fiyatları konusunda

Murat Çızakça242'nın ipek fiyatlarına ilişkin çalışması vardır.

Ayrıca işlemek için ömrü vefa etmediği halde, Ömer Lütfi

Barkan İnşaat endüstrisinde geçerli olan ücretler hakkında

bir hayli veri toplanmıştır. Yine de nüfus ve gayrı safi

tarımsal hasıla hakkında henüz global sayılar

verilememektedir. Böyle değişkenlerin artıp azaldığı kesin

sayılar olmasa bile, genellikle bunlar kabataslak olarak

bilinmekle ve bu gibi bilgiler gelişmenin kaba hatlarını

çizmekte bize yardımcı olmaktadır.

238 Ömer Lütfi Barkan, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”, Belleten, XXXIV, 136, 1970, s. 557-608. 239 Halil Sahillioğlu, “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)”, Gelişme Dergisi (Özel Sayı), 1978-1979, s. 1-38. 240 Özer Ergenç, “XVI. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Parası Üzerinde Yapılan İşlemlere İlişkin Bazı Bilgiler”, Gelişme Dergisi (Özel Sayı), 1978-1979, s. 86-97. 241 Şevket Pamuk, “Money in the Otoman Empire”, 1326-1914, Halil İnalcık ve Donalt Quataerk Yay., Cambridge: An Economic and Social History of the Otoman Empire, 1300-1914, 1994, s. 947-986. 242 Murat Çızakça, “Bursa İpek Sanayinin Maliyet Yapısı Üzerinde Düşünceler ve Ham İpek Fiyatları (1550-1650)”, Gelişme Dergisi (Özel Sayı), 1978-1979, s. 98-110.

326

XV. Yüzyılda Bursa’da İranlı tüccarların varolduğunu

tereke defterlerinden243 anlamak mümkündür. İran’dan

gelen Gilân ve Mâzenderân ipeğini Bursa’ya getiren

tüccarlar burada yakın doğunun en büyük ipek

pazarlarının oluşmasına yardımcı olmuşlardır244.

1530 Yılında şehirde 8 imaret, 22 medrese, 18 camii,

130 mescid, 10 zaviye ve 10 büyük han bulunduğu ifade

edilmektedir. İpek sanayi sayesinde yıldızı parlayan

Bursa’ya her yıl Anadolu ve Suriye’den 1000 deveden fazla

ipek getirildiği ve bu ipeklerin Bursa’da işlenerek başka

diyarlara götürüldüğü kimi kaynaklarda söylenmektedir245.

15. Yüzyıldan 16. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı

ekonomik hayatını canlı bir şekilde göstermek açısından

tarım, ticaret, ulaşım gibi konuların ayrı ayrı tarihçelerini

yazmak yararlı olabilirdi246.

İslam Hukuku’nun, mülkiyet anlayışına göre, "gökte

ve yerde mevcut her şey Allah’ındır. İnsanlar bunlardan

yararlanırlar" hükmü geçerlidir. Bununla beraber, İslam'da

243 Tereke Defterleri (Metrûkat Defterleri): Ölen Müslümanların arkada bıraktıkları mallarının tespiti ve taksimini yapan kadı defterlerine denir. İmparatorluğun değişik yerlerinden gelerek Bursa’da ölen tüccarların mefrûkâtıda tereke defterine işlenir. Bu nedenle tereke defterlerinde şehrin ticaretine, tüccarların menşei, getirdikleri malların nev’i ve miktarları hakkında güzel bilgiler elde etmemiz mümkündür. Halil İnalcık, “XV. Asır Türkiye İktisadı ve İçtimai Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, No. 15/1-4, 1953-1954, s. 51-67. 244 Halil İnalcık, a.g.m., s. 51-67. 245 İnalcık, “Bursa”, a.g.m., s. 447. 246 Kunt v.d., a.g.e., s. 147-148.

327

özel mülkiyet hakkının da kabul edildiği ve "bir kimse özel

araziyi ihya ederse ona malik olur" hükmünün var olduğu

bilinmektedir. Türkler'in İslamiyeti kabulünden sonra,

toprak mülkiyeti anlayışının genellikle İslam hukukunun

etkisi altında kaldığı, örneğin, Selçuklular'da toprak ve

halkın Sultan'a ait olduğu, toprağı işleyen halkın, o toprağa

geçici olarak, çalışmak ve ekip biçmek koşulu ile sahip

olduğu bilinmektedir247.

Osmanlı İmparatorluğu'nun yükselme döneminde,

topraklarının aşağıdaki biçiminde tasnif edildiği

görülmektedir248.

1. Miri Arazi: Has, zeamet ve tımar olarak bir hizmet

karşılığında vezir, kumandan ve çeşitli tımar sahiplerine

verilen arazilere denilmektedir249. Tüm hakları devlete ait

olan arazidir. Beytülmal arazisi de denilir. Tasarruf hakkı

mutassarrıflara ihale edilen arazidir. Miri arazinin

tasarrufu tımar düzeni ile yapılmakta olup, bu düzen

"azami ve asgari sınırları yasalarla belirlenmiş vergi

gelirlerinin tahsil edildiği birimler" den oluşmaktadır. Ö.

Lütfi Barkan'a göre tımar düzeni, "geçimlerini ve

hizmetlerine ait masrafları karşılamak üzere, bir kısım

askerlere (sipahi) ve memurlara, kendi nam ve hesaplarına

tahsil salahiyeti ile birlikte tahsis edilmiş olan dirliklerdir." 247 Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi, Cilt: 1, İstanbul: 1995, s. 47-48. 248 M. A. Kılıçbay, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara: 1982, s. 385 v.d. 249 Zaim, a.g.m., s. 35

328

Sipahi aynı zamanda savaş sırasında kendi dirliğinde

yaşayan köylülerden belirli sayıda asker ile savaşa gitmeyi

kabul eden kişidir.

Bu dirlikler defterde kayıtlı gelirlerine göre üçe

ayrılmaktadır.

- Tımar: Yıllık geliri 19.999 akçeye kadar olan

dirliklerdir. 1528’de yani Kanuni Sultan Süleyman

devrinde tımarların sayısı 37.521’dir. Toprakların % 87’i

de tımar sistemine tabidi250.

- Zeamet: Yıllık geliri 20.000-99.999 akçe arasında olan

dirliklerdir.

- Haslar: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan

dirliklerdir.

Haslar üç kısma ayrılır: 1- Padişahlara ait dirlikler, 2-

Vezirler, beyler, beylerbeyleri, divan-ı hümayun üyelerine

ait dirlikler ve 3- Sultanlara tahsis olunan dirlikler.

Miri arazide, tarımsal üretimi köylü yapar, bu

köylülere reaya denir. Reaya toprağın sahibi değildir.

Vilayet, sancak yasalarında çoğunlukla reaya-sipahi

arasındaki ilişkilerin düzenlendiği görülmektedir. Resmi

çift, resmi ganem, öşür ve salahiye, resmi kovan gibi

vergileri ödeyenler bu dirliklerdeki reayadır. Buralarda

250 Zaim, a.g.m., s. 36.

329

yerleşik gayri müslimler de ayrıca cizye adı ile vergi

ödemekle yükümlü olmuşlardır.

Miri arazinin doğuşunun üç biçimde olduğunu da

belirtmek gerekmektedir. Bunlar, fetih ile elde edilen

araziler, mirasçısı varizsiz ve borçsuz vefat eden kişiden

kalan araziler, müruru zamanla, malikleri kim olduğu

bilinmez hale gelen arazilerdir.

2. Mülk Arazi: Buna malikane uygulaması da

denilmektedir. Malikane sözcüğü ile anlatılmak istenen,

Sultan'ın belirli bir kısıtlama ya da yükümlülük

getirmeksizin, toprağın mülkiyetini bir mülkname ile bir

kişiye vermesidir. Padişah ailesi, yüksek dereceli devlet

memuru, uç beyleri, malikane sahibi olabiliyorlardı. Mülk

arazinin miras olarak kalabildiği, vakıf haline getirebildiği

anlaşılmaktadır. Bu arazi, beytülmal arazisi iken mülk

haline getirilmiş araziden oluşabilirdi. Fetih sonrasında

gazilere temlik edilen türüne öşür arazisi, gayri müslimlere

bırakılanlara da haraç arazisi denildiği anlaşılmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda, giderek, "eşkincili mülk"

adı verilen bir mülkiyet biçiminde ortaya çıktığı

görülmektedir. Buradaki mülk sahibi, tımarlı sipahide

olduğu gibi, savaş zamanında devletin hizmetine sunmak

üzere belirli sayıda atlı asker (cebelu) beslemek zorundadır.

Bu zorunluluk yerine getirilmezse, mülk alınmaz, ama

mülkün gelirine el konulurdu.

330

3. Vakıf Arazisi: Gelirleri vakfın amacı doğrultusunda sarf

olunan arazi, vakıf arazisidir. Vakıf arazisinin iki türünün

olduğu görülmektedir. İlki, malikleri tarafından vakfa

verilen arazidir, buna arazi-i mevkufe-i sahiha

denilmektedir. İkincisi ise, beytülmala ait miri arazinin bir

kısmının gelirinin vakfa tahsis edilmesi ile oluşur, buna da

"arazii mevkufe-i gayri sahiha" denilmektedir.

4. Metruk Arazi: Metruk arazi, kamuya terkedilmiş arazi

demektir. İki türü olduğu anlaşılmaktadır. İlki, Merkezin

yararlanması için ayrılmış yerlerdir, yollar bu türe örnek

gösterilebilir. Bunlara arazii mürfeka denilmektedir. İkinci

türü ise, belirli köy ve kasabaların ahalisine terk edilen

mer'a, yaylak, kışlak gibi yerler oluşturmaktadır, bunlara

arazii mahmiyye denilmektedir. Kimi sancak yasalarında

mera arazinin korunmasına yönelik hükümler vardır.

5. Mevat Arazi: Kimsenin tasarrufunda olmayan, tarıma

elverişsiz, boş arazilerdir251. Osmanlı İmparatorluğu'nda bu

yüzyıllarda, ekonominin gücü tarımsal ekonomidir.

Yukarıda kısaca toprak mülkiyeti üzerinde durulmuştur.

Bu mülkiyet düzeninde üretim yapılan topraktan elde

edilen tarımsal ve hayvansal üretimin çeşidi ve bu

üretimden alınan vergiler üzerinde konumuz itibariyle daha

detaylı durulmayacaktır.

251 Ayrıntılı bilgi için bkz. İslam Ansiklopedisi, 3. Cilt, s. 345.

331

Osmanlı hayvancılığının büyük bir kısmı konar-

göçerlerin elinde olduğundan bu üretim dalını yerleşik köy

ekonomisinden ayrı olarak ele almamız gerekmektedir. 12.-

15. yüzyılların Anadolu'sunda geniş toprakların köylüler

tarafından terke-dildiği ve sadece konar-göçer tarafından

kullanıldığı varsayılmaktadır. Belirli bir alışına devresinden

sonra Anadolu'nun konar-göçerleri dağlık bölgelerin serin

ve rutubetli ikliminde yaşayabilen melez develer elde etmiş

ve Karadeniz kıyısındaki engebeli araziye dahi

yerleşmişlerdir. Bu durumda Trabzon bölgesi, İran'ın Gilan

bölgesinde veya Cebel Lübnan'da görüldüğü gibi konar-

göçerlere kapalı olan bir dağlık arazi olarak kalamamıştır.

Öte yandan Anadolu'nun her yöresinde sulamasız tarım

mümkün olduğu için daha 16. yüzyılda kışlaklarında ilkel

tarımla uğraşan konar-göçerlere rastlanabilmektedir. Deniz

kenarında bulunan pek çok köy ve kasabanın yazın

yaylalara çekildiği de düşünülürse, Anadolu'da 'göçebe' ile

'yerleşik' hayat arasındaki çizginin pek kesin olmadığı

anlaşılmaktadır.

Çöl çevrelerinde gözlemlenen ve gayet net olarak tarif

edilen göçebe -yerleşik köylü arasındaki iş bölümü,

Anadolu'da pek görülmemekte ve konar-göçerlerin yerleşik

hayata geçmeleri, örneğin İran'da gözlemlenenin tersine

oldukça çabuk olmaktadır.

332

16. Yüzyılda bazı Anadolu konar-göçerleri sadece

kendi gereksinmeleri için değil, piyasa için de hayvan

üretmeye başlamışlardır. İstanbul'da satılan koyunların bir

bölümü, Anadolu konar-göçerleri tarafından kent

pazarlarına sunulmaktadır. Erzurum veya Diyarbakır'dan

gelen sürüler, Kayseri'ye kadar getirilmekte ve Erciyes

yaylalarında bu uzun yolculuktan sonra

dinlendirilmektedir. Osmanlı yönetiminin başlıca kaygısı

İstanbul iaşesiyle ilgili olduğundan, konar-göçerlerin bütün

hayvanlarını oraya getirmeleri, Mühimme fermanlarında

defalarca emredilmiştir. Ancak Bursa gibi Anadolu

kentlerinde ve hatta Rodos adasında da satış imkânları

bulan konar-göçerlerin bu fermanları her zaman

dinlemedikleri görülmektedir.

Anadolu'daki konar-göçerlerin bir başka bölümü ise

ticari maksatla deve yetiştirmişlerdir. 16.-18. yüzyılların

uzun mesafeler üzerinde yapılan kara ticaretinde, genellikle

deveden yararlanılmaktadır. Ancak 16. yüzyılda deveye

karşı talep, genellikle arzdan yüksek olmaktadır. Osmanlı

Devletinin kendi hesabına 'mirî deve' yetiştirmesi herhalde

bu yetersizliklerin bağlamında değerlendirilebilir. Deve

konusundaki yetersizliğin iki nedeni olduğu varsayılabilir:

Osmanlı Devletinin sınırları merkezden uzaklaştıkça,

ulaşım gereksinmeleri artmaktadır. Ayrıca 16. yüzyılda pek

çok konar-göçerler, gittikçe kalabalıklaşan bir çevrede

yerleşmek zorunda kalmışlardır. Bu durumda deve arzının,

333

artan gereksinmelere cevap verememesi şaşırtıcı bir şey

değildir252.

23. Yükselme Döneminde Mali Yapı

Osmanlı Devleti'nin temeli atılıp, idari, askeri, adli

sahalarda devlet teşkilatı yapılırken, mali teşkilat da

kurulmuştur. Zamanla devlet teşkilatları ile maliye teşkilatı

da gelişmiştir.

Osmanlı maliyesi, miri hazine veya dış hazine, iç

hazine ve enderun hazinesi olmak üzere üç kısımdır. Miri

veya dış hazinenin vazife ve salahiyeti umumi varidat

toplamak ve icap eden masrafları yapmaktı. Diğer iki

hazine padişaha ait hazinelerdir.

Devletin gelirleri merkezi hazine ile tımar kesimi ve

vakıflar arasında dağılmaktaydı. Her padişah döneminde

yapılan nüfus sayımları devletin gelir yapısını belirlemede

çok büyük önem arzetmekteydi. Yıllarca süren bu sayımlar

sonunda Tapu Tahrir Defterleri oluşturulur ve bu

defterlerde devletin toplam vergi geliri ve bunun dağılımı

belli olurdu253.

İlk Osmanlı Devleti maliye teşkilatı, Çandarlı Kara

Halil ve Kara Rüstem tarafından I. Murat Gazi zamanında

yapılmış, hududun genişlemesi, ihtiyacın fazlalığı, çeşitli

252 Kunt v.d., a.g.e., s. 166-167. 253 Zaim, a.g.m., s. 36.

334

hizmetlere ihtiyaç duyulması üzerine, gelir ve giderin çeşidi

artmıştır254.

Esnek fakat istikrarlı bir yapıya sahip olan Osmanlı

Maliyesi fethedilen yerlerdeki farklılıkları da göz önüne

alarak bir “bütünleşme” sağladığı belirtilmelidir255.

230. Defterdar

Türk ve İslam devletlerindeki “müstevfiliğe” Osmanlı

Devleti’nde defterdarlık denildiğini görmekteyiz. Osmanlı

Devleti müstevfi yerine İlhanlılarda kullanılan “defterdâr-ı

memâlik” kelimesini almayı tercih etmiştir256.

Defterdarın, bugünkü karşılığı Maliye Bakanlığı

olmaktadır. Defterdardan sonraki hazine yetkisi olan

"Başmuhasip" devletin en yetkili maliyecilerindendir.

Defterdarlık siyasi, başmuhasiplik teknik bir makamdır.

Başmuhasip defterdarın hazine aleyhinde vereceği karara

itiraz edebilir257. Önceleri sadece bir defterdar varken devlet

büyüyüp defterdar sayısı da artmıştır. Çünkü mali işlerde

254 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara:Ç 1998, s. 362. Ayrıca bkz. Ziya Karamursal, Osmanlı mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara: 1989, s. 1 v.d. 255 Zaim, a.g.m., s. 36. 256 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta: 1997, s. 83. 257 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 325.

335

devletin büyümesiyle çoğalmıştır. İkinci defterdarlık Fatih

Sultan Mehmed döneminde kurulmuştur258.

Başdefterdarlıkta çalışan memurların sayısı XVIII.

asır sonlarında bin küsurdu. Yalnız Büyük rûz-name

,baş muhasebe ve Anadolu muhasebesi denilen en önemli

üç dairede 2507'şer memur bulunuyordu. Eyalet

defterdarlıklarında da çok sayıda memur çalışırdı. Mesela

1715'de Şam eyaletlerinde defterdarlık ve evkaf

memurlarının sayısı 2374 idi. Kanun mucibince, her sene

baş defterdar devletin geliri ve gideri hakkında padişaha

bilgi verirdi. Defterdarlıkta , gelir ve giderlerle ilgili çeşitli

defterler tutulurdu. Her deftere ait ayrı kalem vardı. XVI.

asrın ikinci yarısında 24 kalem denilen daire vardı259.

Defterdar mali işlerin sorumlusu olduğu için, bir kısım

özelliklere sahip olması gerekmekteydi. Ağır başlılık,

rüşvetten uzak durma, haysiyetli, vakar sahibi, kalem

işlerinden anlayan, hazinenin gelirini attırabilecek ve

maaşları zamanında ödeyebilecek kabiliyette birisi

olmalıydı260.

Her yıl, her kazadaki vergilerin toplamını gösteren

"tekalif-i örfiye defteri" iki nüsha olarak düzenlenirdi. Asıl

nüsha İstanbul'da defter-hanede, devlet arşivinde saklanır,

258 Mübahat Kütükoğlu, “Defterdar”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 9, 1994, s. 95. 259 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 325. 260 Mübahat Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi, Ekmeleddin İhsanoğlu (Editör), İstanbul: Cilt 2, 1999, s. 515.

336

ikinci nüsha ait olduğu kazanın mahkemesinin arşivine

konulurdu261.

Defter-hanede her eyaletin büyük bir dolabı vardı. O

eyaletin defterleri kronolojik sıraya konularak bu dolapta

saklanırdı262.

231. Eyalet Defterdarlıkları

Merkezdeki üç defterdarlıktan ayrı olarak, eyaletlerde de

maliye defterdarlıkları vardı. Bu defterdarlıklara kenar

defterdarlığı da denilirdi. Onyedinci asır sonlarına kadar bu

eyalet defterdarlıkları şunlardı :

a) Arap ve Acem defterdarlığı: Yavuz Sultan Selim'in

Doğu Anadolu ve Suriye'yi fethi üzerine tesis edilmiş olup ,

merkezi Halep'tir. II. Selim devrinde bu defterdarlık beş

defterdarlığa ayrıldı. Bunlardan biri, yine Halep

defterdarlığı olarak kaldı.

b) Diyarbakır Defterdarlığı

c) Şam Defterdarlığı

ç) Erzurum Defterdarlığı

d) Trablusşam Defterdarlığı

261 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 325. 262 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 325.

337

III. Murat devrinde (1574) merkezdeki Anadolu

Defterdarlığından iki kenar defterdarlığı meydana gelir.

e)Karaman Defterdarlığı

f) Sivas Defterdarlığı

Daha sonraları, diğer eyaletlerde de defterdarlık teşkil

edilmiştir263.

232. Osmanlı Devleti Hazineleri

2320. İç Hazine

Buna Saray hazinesi, veya Enderun-u Hümayun hazinesi

de denilirdi. İç hazine, hazinedarbaşı veya hazinekethüdası

mesuliyeti altındaydı. Her sene sonunda dış hazine, yani

maliye hazinesinde kalan fazla para iç hazineye konulurdu.

Kanuni Sultan Süleyman her zaman iç hazine mevcut

hazineleri almadığından, Vezir-i Azam Rüstem Paşa

tarafından iç hazinenin bir şubesi olarak Yedikule de bir

hazine yapılmıştı. Dış hazinenin parası yetişmezse Vezir-i

Azamın arzı ile içi hazineden ödünç para alınırdı. Bu para

iki kazaskerin huzurunda vezir-i azam ve başdefterdar

tarafından mühürlenen (temessük denilen) senet

karşılığında çıkartılırdı.

263 Mehmet Zeki Pakalın, “Defterdar”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü-I, 2. Baskı, İstanbul: MEB Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, Cilt: 1, 1971, s. 411-418.

338

İşlem hemen kaydedilirdi. Çalışan görevliler sıkı bir

aramadan geçirilir öyle çıkabilirlerdi. Hazinenin kontrolü

hazinekethüdası tarafından yapılırdı. Yeni padişah göreve

geldiğinde hazineye giderek teftişte bulunurdu264.

İç hazineden alınan bu borçlar çoğu zaman

ödenmemiştir. Çünkü savaşlar yüzünden dışhazine açık

vermeye devam etmiştir. 18. asırda iç hazinede boşalmıştır.

18. asır sonlarında, dış hazinenin iç hazineye 42 milyondan

fazla borcu vardı.

Altın ve gümüşün haricinde kıymetli altın ve gümüş

eşyalarda, halılarda vardı. İç hazinenin alamadığı değerli

mücevherler, ziynet eşyaları Has Oda Hazinesi, Bodrum

Hazinesi, İfraz Hazinesi, Çilehâne Hazinesi denilen yerlere

koyulurdu. Ayrıca Has Ahur Hazinesi de değerli eşyaların

saklandığı bir diğer hazinedir265.

Bundan başka Dâr-üs saade ağasının nezareti altında

"Dolap" ismindeki haremeyn evkafı hazinesine de, dış

hazinenin 1,5 milyon borcu vardı. Bu hazineden haremeyn

evkafı işlerine bakanların maaşları ile masrafları

karşılanırdı.

Bu iki iç hazineden başka, yine Saraya ait harem-i

hümayun veya "cîb-i hümayun hazinesi" denilen bir başka

264 Cengiz Orhonlu, “Hazine”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 17, 1998, s.130. 265 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi”, Belleten, İstanbul: Cilt XLII, Sayı 165, s. 73-79.

339

hazine daha vardı. Bunun sorumlusu sır katibi idi. Buranın

varidatı her sene, irsaliye hazinesi ismiyle Mısır'dan gelen ve

padişahların cep harçlığı olan paraydı. 1660'da Mısır

hazinesinden gelen paranın miktarı 600.000 altındı266.

XVII. yüzyıl ortalarında yaklaşık 110 görevlinin İç

Hazine de görevlendirildiğini görmekteyiz. Anadolu ve

Rumeli de bulunan vilayetler yerel ihtiyaçlarını karşılar

artan parayı da merkeze gönderirlerdi. Vilayetin merkeze

gönderdiği yıllık gelire de hazine adı verilmektedir. Bağdat

hazinesi, Diyarbekir hazinesi gibi. Kendi ihtiyaçlarını bir

şekilde karşılayamayan vilayetlere İstanbul ya da komşu

vilayetlerden ek hazine gönderilirdi ki açıklarını

kapatsınlar267.

2321. Dış Hazine (Birun Hazinesi- Miri Hazine)

Devletin esas hazinesidir. Bu hazineye hazine-i âmire de

denilmekteydi. Defterdar ve veziriazamın sorumluluğu

altındaydı. Devletin gelirlerinin toplanması yani iltizâm

işlerini yürüten kurum da yine hazine-i âmire dediğimiz dış

hazine idi268.

Bu hazine, devletin tahsil ettiği şer'i ve örfi vergilerden

meydana gelirdi. Maliye hazinesi, Sarayın içinde Bab-ı

266 Uzunçarşılı, a.g.e., Cilt III, s. 332 v.d. 267 Orhonlu, a.g.m., s. 131. 268 Ünal, a.g.e., s. 88.

340

hümayundan girince sağ tarafta bulunurdu. Zamanla

buradan Divan-ı hümayun yanına taşınmıştır. Divan-ı

hümayun toplantılarında açılır, toplantıdan sonra

Sadrazamdaki mühür-i hümayun ile mühürlenirdi. Dış

hazine defterdarın mesuliyeti ve sadrazamın nezareti

altında bulunuyordu269. Serhâzin denilen hazinedarbaşı

defterdara karşı sorumlu idi270.

Dış hazineden para çıkmasının usûlü vardı. Çıkacak

para nereye verilecekse, defterdarın imzasıyla sadrazam arz

olunur ve onun tarafından mutlaka pençe denilen buyruldu

yazılır ve bunun üzerine konulan sadr-ı azam "sah" işareti

konulduktan sonra sergi halifesi olan veznedar tarafından

para ödenirdi. Yani yalnız sadrazamın buyruldusu ile veya

yalnız defterdarın imzasıyla para verilmezdi.

XVI: yüzyıl sonunda itibaren hazine-i âmire

ihtiyaçlarını birun hazinesi karşılayamayacak duruma

gelmişti. Bunun üzerine Enderun Hazinesine yardım için

başvurulmuştu.

Miri hazineden her gün hazine tezkiresi ile çıkan

paraların, sergi pusulalarını sergi halifesi her akşamüzeri o

günkü iratlarınla beraber getirip defterdara verirdi. O da

masrafları pusulalarıyla hazine tezkirelerini karşılaştırarak

hazine tezkirelerine mahsup çekip ruznamcedeki

269 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 20. 270 Orhonlu, a.g.m., s. 130.

341

hükümsüz evrakların saklandığı yerde saklanması için

oraya gönderirdi.

III. Selim Han zamanında Nizam-ı cedid isminde

askeri teşkilat kurulunca, buraya ayrılan bir takım vergiler

dolayısı ile yeni bir hazine kurulup buna "İrad-ı cedid"

hazinesi adı verilmiştir271.

Bu hazine için ruznamçe-i hümayundan memurlar

tayin edildi. Bu hazinenin çalışması ile ilgili kurallar

konuldu.

Dış hazinenin mühimmat için alınan kürk, hil'at,

kise, kağıt, kalem vesaireyi hazinedar başı, kağıtçı başı

mübaya ederler ve her ay bu mübaya ait ibraz edilen

senetlerle ruznamce-i hümayundaki masraflar

kapatılırdı272.

Maliye hazinesine para gireceği zaman, bunların kalp

ve noksan olup olmadığı, "vezzan" denilen veznedar

tarafından tetkik ve muayene olunurdu. Altın ve gümüş

paranın sahih ve halis olup olmadığını anlamak için,

divanda daima bir kızgın ateşli mangal ile bir demir soba

bulunurdu. Memurlar paraları tartarak alırlardı. Yirmi

duka veya sultani karşılığı olan bin akçe sayıldıktan sonra,

terazinin bir gözüne konurdu. Terazinin en öteki gözüne de

kalan akçeler konularak tartılırdı. Para teslim alınırken bin 271 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 368. 272 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 369.

342

akçeden fazlası sayılmaz, bu usulle alınırdı. Sultanilerle,

eşrefiler halis altın olduklarından sayılarak alınırlardı.

Padişah sefere girerken, baş defterdar da yanında

bulunurdu273.

XVI. Yüzyıldan itibaren hazine daha geniş manada

kullanılmaya başlanmıştır. Savaşa giden ordudaki

askerlerin giderlerini karşılamak maksadıyla ordu ile

birlikte padişahın yanında savaşa giden ruznamcecilerden

söz edilebilir. Gönderilen hazineye ise “Ordu Hazinesi” adı

verilmiştir. Ordu sefere giderken Ruznâmçe de denilen

hazine defterlerine ordunun gelirleri-giderleri günlük

harcamaları not edilmiştir. Ordu hazinesi hakkında bir fikir

vermesi açısından Lala Mustafa Paşa’nın 1578 İran

seferinde 26 deve katarına sırf bu hazineyi taşıması için

tahsis ettiği örneğini verebiliriz274.

233. Miri Hazine Daireleri

Osmanlı maliyesinin işlerini yapan dairelere kalemde

denilirdi. Maliye teşkilatındaki kalemlerin sayısı zamana

zaman değişiklik göstermiştir. Devlet gelir ve giderlerinin

çeşit olarak artması yeni kalemlerin kurulmasına sebep

olmuştur.

273 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 370. 274 Orhonlu, a.g.m., s. 132.

343

2330. XVI. Yüzyılın Ortalarında Maliye Kalemleri

Ruznâmce-i evvel ve sanî kalemleri, Rumeli muhasebesi

kalemi, Anadolu muhasebesi kalemi, Mukalebe kalemi,

Mukataacı-i evvel kalemi, Mukataacı-i sânî kalemi,

Mevkufatcı, Varidatçı, kıla tezkirecisi, tezkireci-i ahkam-ı

Rumeli, Anadolu mukata-i evvel kalemi, Anadolu

mukataacı-i sânîsi, Anadolu üçüncü mukataacısı, Anadolu

mevkufatcısı, Tezkirici-i ahkam-ı Anadolu, Mukataacı-i

evvel, Mukataacı-i sânî, Mukataacı-i sâlis, Tezkireci-i

ahkam, Tezkireci., Kale tezkirecisi Mevcudatcı, Teslimatçı

kalemleri, Divitdar275

Bu kalemlerden birkaç tanesinin görevlerini örnek

olarak anlatacağız.

2331. Birinci Ve İkinci Ruznâme Daireleri

(Kalemleri)

Her gün hazineye giren-çıkan para, eşya, vs. "Ruznamce-i

evvel ve sânı" kalemlerinin tetkikinden geçerdi. Genel

olarak hazineye giren gelirleri, Birinci ruznâmeci

kaydederdi. İkinci ruznâmeci; çaşnigirler, müteferrikalar,

çavuşlar, kapucubaşılar, kazaskerler, rikab-ı hümayun

ağaları, Divan-ı hümayun ve defterhane kâtipleri, Enderun

hümayun emeklileri, Saray hekimleri, mimarlar,birun

275 Karamursal, a.g.e., s. 153

344

hazinedarı, hazine başkâtibi, hassa müzzinleri, Saray

peykleri, Enderun kuşçularının maaşlarını verirdi276.

Bu kayıtların tutulduğu defterlere ruznamçe defterleri

denilirdi. Osmanlı Devleti’nde “Ruznâme ve Ruznâmçe”

deyimleri birbiri yerine kullanılmıştır. Yükselme devrinde

ruznamçecilerin hazine defterdarı olarak taşraya tayin

edildikleri görülmektedir277.

2332. RumeIimuhasebesi (Dairesi )Kalemi

Bu daire İstanbul ve Rumeli'deki padişah ve vezir efkafı

mütevellilerinin hesaplarının tetkiki ve bütün cizye

defterlerini de tetkikki ile kaydederdi. Önceki defterle

karşılaştırdıktan sonra, rüzname kalemine verilirdi278.

2333. Anadolu Muhasebe Dairesi Kalemi

Anadolu'daki padişah ve vezirlere ait vakıf ve tevliyet

hesaplarını tetkik eder. Timar tezkirelerinin tetkiki ve ihraç

ederdi. Erzurum'un dışındaki bütün Anadolu kalelerinin

maaş ve berat işlerini görürdü279.

Yukarıda isimlerini saydığımız maliye kalemlerinin

her birinin kendi defteri bulunmaktadır. Osmanlı Devleti

için oldukça önemli olan bazı defterler, Padişah sefere

katıldığı zaman kalemleri ile beraber sefere götürülürlerdi.

276 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 338. 277 Nejat Göyünç, “Ta’rih Başlıklı Muhasebe Defteri”, Osmanlı Araştırmaları Cilt XV, İstanbul: Enderun Kitabevi, s. 10. 278 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 340. 279 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 341.

345

Bu defterler para ile beraber "Ordu hazinesi" denilen bir

çadıra saklanırdı.

234. Darb-Hâne Hümayun

Devletin paraları, İstanbul'da Topkapı Sarayı sınırları

içindeki Darbhâne-i hümayun'da kesilirdi.

Tanzimat'tan önce kağıt para yoktu. Hatta (1908) 11.

Meşrutiyetten önce bile kağıt para bir tahvil gibiydi. Pek

kullanılmazdı. Devlet bakır, gümüş ve altın olmak üzere

başlıca üç çeşit sikke keserdi. Tedavül edeni "akçe" denilen

gümüş sikkeleri idi. Bakır ve altın paranın tedavül nispeti

azdı. İstanbul'daki büyük darb-haneden başka bir çok

taşra şehirlerinde de sikke kesilirdi280.

235. Hazine Gelirleri

Osmanlılarda şer'î ve örfi olmak üzere iki çeşit vergi vardı.

Bunların başlıcaları, zekât, öşür, haraç, cizye ve bunların

teferruatı olarak konulan vergilerdi. Mukâtaa ve iltizam

suretiyle verilen yerlerin gelirleri, avarız, bedel-i nezl,

ağnam, madenler, padişah hasları fazlası, bağlı beylik ve

krallıkların haraçları, tuzla, maden, iskele ve liman

mukâtaaları ve gümrük gelirleri hazinenin başlıca

gelirleriydi.

280 Pakalın, a.g.e., s. 394-396.

346

Osmanlı Devleti öşri ve haraci araziyi devlete ait arazi

şekline koyduğu için tatbikat ona göre yapılmıştır. Seri

vergiler arasında "pençik resmi" yani beşte bir denilen esir

veya bedeli de, ilk zamanlarda önemli bir yer tutardı.

Ayrıca Salyâneli ve Salyânesiz eyâletlerin merkeze

göndermek zorunda oldukları irsaliyeler hazine gelirleri

arasındaydı281.

Osmanlı Devleti'nde İslâmi kurallara uyularak, arazi;

haraci öşri ve miri olarak üç kısma ayrılarak ona göre vergi

konulmuşsa da sonradan zaptedilen Suriye, Irak, Hicaz;

Yemen Trablusgarb, Bingazi gibi yerler haricindeki bütün

araziyi Osmanlılar miri olarak kabul etmişlerdir.

Şeriatla cizye baş vergisi ve haraç, arazi vergisidir.

Osmanlılar sonradan bu iki vergiyi bir kabul ederek,

cizyeye de haraç ismini vermişlerdir. Osmanlıların, Eflak ve

Boğdan voyvodalıkları ile Dobrovnik cumhuriyetinden ve

aralık Erdel krallığından maktu olarak aldıkları para da

haraç nevindedir.

Osmanlılarda şer'i vergiler zamanla artarak otuz

çeşitten seksen çeşide çıkmıştır. Zamanla bu vergilerin

bazılarını içine alan tekâlif-i örfiyye, her sene vali,

mütesellim ve voyvodalar tarafından toplanırdı. Vergi,

haneye göre tahakkuk ettirilirdi. Bu vergi devletin son

asırlardaki zayıf zamanlarında, ayan ve voyvodaların 281 Ünal, a.g.e., s. 89.

347

suistimalleri yüzünden halka çok ağır gelmiştir. Bu vergi

ilkbahar ve sonbaharda iki taksitte alınırdı.

Eyaletlerdeki vergi tarh defterlerinde, vergi alınmasına

esas olan masraflar şunlardır: gelip geçen memur, ulak ve

tatarların menzil ücretleri ve masrafları, vali, mütesellim,

voyvoda ve köy muhtarlarının masrafları. Hükümet konağı,

miri binalar, köprüler, su yolları inşaası ve tamiratı vesaire.

Tekâlif-i örfiye defterlerinin birer sureti, hükümet

merkezine gönderildiği gibi, o sene tarh ve tevzi edilen

vergiler mahalle mahalle, köy köy her kazanın mahkeme-i

şer'îyye sicillerine kaydedilirdi.

Osmanlı'larda dış hazinenin gelirleri hakkındaki bu

genel bilgilerden sonra, gelir kaynaklarının başlıcalarmı

aşağıdaki şekilde maddeleye biliriz.

a-Müslüman çiftçilerden alınan öşür. Bu toprağın

verimine ve ürüne göre değişmektedir. 1/5, 1/7, 1/8, ve

1/10 gibi

b-Müslümanların hayvanlarından alınan vergi: "Adet-i

ağnam"

c-Müslüman olmayan çiftçilerden alınan haraç.

Haraç: Müslüman olmayan halkın vermekle yükümlü

olduğu torak vergisidir. Üzerinden haraç alınan toprağa

"arazi-i hacaciye" denir. Fetih sırasında, sahipleri

müslüman olmayan topraklardır. Bu topraklar vergisini

348

ödemek şartı ile sahiplerine bırakılmıştır. Haraç, muvazzaf

ve mukassim olmak üzere iki kısımdır. Harac-ı muvazzaf,

toprağın dönümüne göre alınan sabit vergidir. Harac-ı

mukassime toprak ürünlerinden 1/10 ile 1/2 arasında

alınan vergilerdir.

d-Müslüman olmayan tebaadan alınan baş vergisi:

Cizye: Müslüman olmayan halktan, askerlik hizmetinden

muafiyet karşılığı olarak alınan vergidir. Şahısların ödeme

gücüne göre, âlâ, evsât, ednâ olmak üzere üç kısma

ayrılmıştı. Çocuklar, kadınlar ve papazlar bu vergiye muaf

tutulmuştu.

• Müslüman tacirlerin ticaret mallarından alınan

gümrük vergisi,

• Müslüman olmayan tebaanın tacirlerinden alınan

%5 gümrük vergisi,

• Yabancı tüccarlardan alınan %10 luk gümrük

vergisi. Zamanla yabancılara verilen imtiyazlar sonunda bu

vergi %2,5 olmuştur.

• Harpte kazanılan savaştan ganimetlerin beşte biri,

• Kazanılan savaştan sonra alınan harp tazminatı,

• Vergiye bağlanan ülkelerin her yıl verdiği haraç,

• Bağlı beyliklerin ve hükümetin verdiği vergi ve

hediyeler (Kırım, Eflak, Boğdan, Erdel gibi).

349

Özel yönetimi olan yerlerde dirlik sistemi

uygulanamazdı. Bu gibi yerlerin vergileri tamamen hazineye

gelirdi. Ancak bu hasılattan beylerbeyleri ile sancak

beylerinin ve yerli askerlerin' istihkakı ayrıldıktan sonra,

artanı merkeze gönderilirdi. Özel yönetimi olan yerler:

Bağdat., Mısır, Basra, Yemen, Habeş eyaletleriyle Halep ve

Cezire-yi Bahr-i Şefti eyaletlerinin bazı sancakları,

• Memurların tayinlerinden alınan haraç,

• Maden, orman ve tuzlarların geliri,

Müsadere: Osmanlı Devleti’nin ilk devirlerinde devlet malını

zimmetine geçirenlere ve isyancılara karşı uygulanan bir

ceza yöntemi idi. Daha sonraları merkezi yönetime “siyasi

ve iktisadi menfaat sağlamak” maksadıyla uygulanan bir

yöntem olmuştur282.

Müsadere çeşitli şekillerde uygulanmıştır. Fatih

Sultan Mehmed döneminde kurumsallaşmaya önem

verilmiş ve müsadere yöntemi etkin bir şekilde

kullanılmıştır. Çandarlı Halil Paşa, rüşvetle suçlandığı için

malları müsadere edilenlerden birisidir. Bundan sonra mal

varlığı bulunan ulemâdan devlet adamlarına aynı şey

uygulanmıştı. Çünkü anlayışa göre devlet adamlarının

kullanımına sunulan mal, para ve malzemeler şahsın değil

makamındır. Devlet adamı vefat edince mallar devlete

kalırdı. Bir devlet adamının mallarının müsaderesine karar 282 Tuncay ÖĞÜN, “Müsadere”, İA, İstanbul: TDVY, Cilt 32, 2006, s. 67.

350

verilince, mallar önce teftiş edilir, gerektiği hallerde

saklanmış olan eşya ve paralar varsa onların yerleri zorla

söylettirilirdi. Ortaya çıkan nakit ve satılan emlâkın bedeli

hazineye yazılırdı. Bu arada malları müsadere edilen mal ve

emlâkın gelirinden varislerine de geçinecekleri kadar

bırakılırdı283.

Lakta: Sahibi belli olmayan bulunmuş mal ve mülktür.

Bulunan bu mallarla, varissiz kalan mallar devlet

hazinesine alınırdı.

“Yerden toplanan şey” anlamına gelen Lukata İslâm

hukukunda sahibi bilinmeyen mallara, buluntu mallara

verilen bir addır284.

Avarız Vergisi: Fevkalâde hallerde bilhassa savaş olduğu

zaman, bunun giderlerini karşılamak için alınan vergidir.

Avarız devamlı alınan bir vergi değildir. Zaman zaman

olmak üzeri ev başına 20 şer akçe alınırken, sonraları 40 ar

akçeye ve daha sonraları da 300 akçeye çıkarılmıştır285.

Önceleri sadece savaş yıllarında alınırken XVII. Yüzyıllarda

kapıkulu askerlerinin artan mali yükü ve ardı arkası

283 Öğün, a.g.m., s. 67. 284 Saffet Köse, “Lukata”, İA, Ankara: TDVY, Cilt 27, 2003, s. 223. 285 Hazine gelirleri konusu için bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt: II, s. 579-582.

351

kesilmeyen İran, Lehistan, Venedik ve Avusturya savaşları

nedeniyle sürekli hale gelmiştir286.

236. Vergilerin Toplanması ve Tahsisi

Vasıtasız vergilerin büyük bir kısmı devlet tarafından

toplanmazdı; hizmet karşılığında hizmetliye tahsis edilirdi.

Sultan, valide sultan, şehzadeler ve sultanlar, sadrazam,

kaptan-ı derya vs. kendilerine tahsis edilen hasların

gelirlerine tahsis edilirdi. Valide ve sancak beyleri tımar ve

zeametlerinin gelirleriyle geçinirlerdi. Kadılar, mahkeme

harçlarından da hisse alırlardı. Mabetlerde hizmet

görenlerin masraf ve nafakaları tarafından karşılanırdı.

Devlet'in bazı gelirlerinin tahsis edilmiş olduğu

vakıflar mütevelliler tarafından idare edilirdi. Vakıflar,

vatandaşın hizmetindeki sosyal tesislerdi. İleride görüleceği

üzere bu müesseseler toplum hayatımızın temel

taşlarındandı. Devlet, vakıflar yüzünden gelir kaybına

uğramış, kısaca memurlar, en büyüğünden en küçüğüne

kadar devlet hazinesinden para alamazlardı.

Hizmetleri karşılığında kendilerine tahsis edilen vergi

ve resimlerin gelir veya bunlardan aldıkları hisselerle

maaşlandırılırdı.

286 Yusuf Oğuzoğlu, “Osmanlı Şehirlerindeki Halkın Vergi Yükü üzerine Bir Araştırma(1680-1700), Osmanlı Araştırmaları Cilt XV, İstanbul: Enderun Kitabevi, s. 158.

352

Osmanlı askerini en önemli bölümü meydana getiren

tımarlı sipahilerde, maaşlarına karşılıklı olarak kendilerine

tahsis edilen tımarların vergilerini devlet adına alırlardı.

Büyük memurlardan yalnız, nişancı, defterdar,

şeyhülislâm ve kazaskerlere yıllık bir para verilirdi. Bundan

başka sarayın masrafları hazineden ödenirdi.

Hazinenin gelirleri doğrudan doğruya maliye

memurları vasıtasıyla toplanmazdı. Gelir emanet ve iltizam

usulleriyle toplanırdı.

Kanuni Sultan Süleyman Han'ın son zamanlarına

kadar vergiler, eminlere, kethüdalara, âmillere "emanet"

suretiyle verilerek toplatılırdı.

Sadrazam Rüstem Paşa tarafından ilk defa devlet

varidatının "mültezime" verilme usulü kabul ve tatbik

edilmiştir. On yedinci asrın sonlarına doğru da bu usul

tamamen yaygınlaşmıştır. Bu usulle mültezimler; iltizama

aldıkları yerlerin vergilerini peşin olarak devlete öderler,

sonrada gidip o bölgenin vergilerinin toplarlardı. Zamanla

mültezimlerin hırsı ve hırsızlığı yüzünden vatandaş

canından bezmiştir. Mültezimler, devlet otoritesinin

zayıfladığı devirlere devlete verdiklerinin iki mislini halktan

almaya çalışırlardı.

353

Bu durum karşısında devlet adamlarından bazıları

ıslahat yapılması gerektiğini anlayarak padişaha bunu

yazdıkları lâhiyalarla bildirmişlerdir287.

II. Mahmut batı devletlerini örnek alarak maliyede

yeni bir düzenleme yapmak istedi. Defterdarlığı kaldırdı

Umuru Maliye Nazırlığını kurdu. Maliye daireleri bu

bakanlığa bağlandı. Tımarlı askerlerin muntazam ordu içine

alınması kararlaştırılarak tımar usulü "kaldırıldı. Tımar

gelirleri hazineye devredildi. Vergi sisteminde yeniliklere

gidildi. Memurlara maaş bağlanarak hazine gelirlerinin

merkezileştirilmesine çalışıldı.

237. Maliye İle İlgili Bazı Kavramlar

Akçe: Osmanlılar da tedavülde bulunan gümüş paraya

verilen isim. Bu paraların, ayarları zaman zaman

değişmiştir288.

Adet-i Ağnam: Koyun ve keçiden alınan (resm) vergi.

Koyun ve keçi başına bir akçe olarak alınan bu vergi

önceleri devletin görevlileri tarafından toplanırken,

sonradan mültezime verilmeye başlandı.

An-hizâne: Hazineden herhangi bir sebeple para

çıkartılmasına an-hizâne denir.

287 Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, (Sadeleştiren: Zuhuri Danışman), Ankara: Turizm ve Kültür Bakanlığı, 1985, s. 33-34, 92-93. 288 Nuri Pere, Osmanlılarda Madeni Paralar, İstanbul: 1968.

354

Bac-ı Kil: Halkın pazar yerine getirdiği hububatı sattığı

zaman kilo ile ölçülürdü. Satandan alınana ölçme parasına

bac-ı kil denir. Cumhuriyet ilanına kadar devam etti.

Bac-ı Tamga: Damga bacı demektir şehirde alınıp satılan

her nevi mallardan, dokunan kumaşlardan kesilen

hayvanlardan alınan vergidir.

Bedel-i Cizye: Eflak, Boğdan, Erdel voyvodalarının devlete

her sene verdiği maktuu vergidir.

Bedel-i öşür: Üzerinde yapı (ev, ahır, ambar, vs.) yapılarak,

ziraat dışı kalan arazinin öşürüne bedel üzere tasarruf

edilen vergi. Buna icar-ı zemin ve Mukatta-i zemin denir289.

Bervec-i Malikâne: Hazineye ait mukataların birkaç yıllık

gelirlerinin peşin alınarak kaydı hayat şartı ile malikâne

olarak tahsis edilmesidir.

Ik-ta: Muayyen yerlere ait devlet vergilerinin hizmet ve

maaşlara karşılık olarak asker, kumandan ve sivil devlet

adamlarına terk edilmesidir.

Narh: Azami fiyat anlamında kullanılan bir terimdir.

Osmanlı Devleti alınıp satılan malların fiyatlarını

belirleyerek üreticiyi ve tüketiciyi korumaya çalışmıştır.

289 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 378.

355

Bunlarla ilgili narh defterleri günümüzde tarihçiler

tarafından yayınlanmaktadır290.

Ocaklık: Kale muhafızlarının veya şehrin yerli neferlerinin

ulufelerine veyahut tersane masraflarına karşılık olarak

tahsis edilen öşür veya örfi gelirler, yerinde kullanılan bir

terimdir. Ocaklık müessesesi Tanzimata kadar devam

etmiştir291.

Resm-i Çift: Çift akçesi demektir. Topraktan alınan

vergilerden biridir. Bir çiftlik toprağı olup ta ziraat

yapandan alınan vergidir. Bu toprak bir çift öküzle ekile

bilen arazi olarak kabul edilmektedir. Verginin miktarı ise

arazinin verimliliğine göre tespit edilirdi. 22 akçe ile 57

akçe arasında değişirdi ' .

Resm-i Çift Bozan: Araziyi ekmekten vazgeçip, başka işe

uğraşanlardan alınan, ceza mahiyetindeki para. Bu paranın

miktarı 300 akçe idi. Tanzimat' tan sonra kaldırıldı.

Mukata: Devlete ait bir varidatın bir bedel karşılığında

geçici olarak kiralanması. Osmanlılarda "Mukataat-ı Miriye"

ve "Malikâne" olarak ikiye ayrılırdı. Birincisi bir yıllık olarak

ikincisi kaydı hayat şartıyla verilirdi.

290 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul: 1983. 291 Nejat Göyünç, “Yurtluk Ocaklık Deyimleri Hakkında”, İÜEFTAM, Prof.Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: 1991, s. 269-278.

356

Mültezim: Köy ve kasabanın veri tadına (gelirini) toplayıp,

buna kışlık hazineye peşin olarak para ödeyen kimseler

hakkında kullanılan bir terim.

Yük: Yüz bin akçe karşılığında kullanılan bir tabirdir. 500

kuruş yerinede kese kullanılır.

238. Bütçe

Osmanlı Devleti’nde merkezi idarenin yıllık gelir ve

giderlerini gösteren bütçelere “icmâl” denildiği

bilinmektedir. Son dönemlerde ise bütçe için “mizân” ve

“muvâzene” tabirleri kullanılmıştır292.

Osmanlıların ilk bütçeyi 17. asırda yaptığı fikrini

savunanlar olmuşsa da, Fatih kanunnamelerin devletin

gelir ve giderlerinin fatih devrinde bütçenin yapıldığı

kesindir, bununla beraber daha önceden de bütçe yapılmış

olduğu düşünülebilir.

Fatih kanunnamelerinde şu şekilde bir ifade vardır;

<<yılda bir kere rikâb-ı hümâyunuma defterdarlarım irad

ve masraflarımı okuyalar>> bu da daha o dönemde heryıl

bütçe tutulduğunu bize göstermektedir293.

Eyaletlerin ayrı bütçesinin bulunması, tımar, zeamet

ve hasların gelirlerinin bütçe dışında kalması nedeniyle,

292 Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s. 445. 293 Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s. 445.

357

devletin hazinesine gelirlerin tamamı girmemektedir.

Yükselme devrindeki bütçeler devamlı gelir fazlalığı

olmuştur. Devletin siyasi durumundaki gerilemelere paralel

olarak bütçede de değişiklik olmuş, bütçede açıklar

meydana gelmeye başlamıştır.

1512-1594 yılları arası Osmanlı maliyesinin en şaşalı

dönemidir. Şekil itibariyle değişiklik arzetmese de yeni

kanunlarla gelir ve giderler tanzim edilmiştir294.

Kanuni Sultan Süleyman Han vefat ettiği zaman dış

hazine geliri giderinden fazlaydı. Bundan sonraki otuz yıl

içinde dış hazinenin geliri ile gideri arasındaki fark çok

azdı. 1564'de nakit olarak hazine geliri 1830 yük, gideri ise

1896 yük olup, arada altmış yüklük bir açık vardı. Bu açık

1597'de kapatılmıştı. Bütçe açıklarının çok olduğu

dönemlerde, devlet, maaş ödeyebilmek için para ayarını

düşürmüş, bunun neticesinde de isyanlar çıkmıştır.

Bütçe açıklarının kapatılması için önceleri iç

borçlanmaya gidildi. Tanzimat'tan sonra ise dış

borçlanmalar başladı. Dış borçlar her yıl katlanarak arttı.

Devlet borçlarına karşılık, gösterilen bütçe gelirlerine

alacaklı devletler elkoydu295.

294 Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s. 445. 295 Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Muhasebeleri, Ankara: 1985, s. 173.

358

Mübahat Kütükoğlu Osmanlı bütçelerinin özelliklerini şu şekilde sıralamıştır296;

1- Bütçenin başlangıç tarihi XVI. Yüzyılda Nevruz, XVII.

Yüzyılda hicri yıl esasına geçilmiştir. XVIII. Yüzyılda Mart

ayı olmuştur. Sonuna kadar da öyle gitmiştir.

2- Esas bütçe yılı rakamlarının yanında bir önceki yılın

rakamları da verilmiştir. Böylelikle mukayese imkânı

bulunmuştur (1527-1528 bütçesi istisna tutulmalıdır).

3- Bütün gelir kalemlerini içermemektedir. Sadece paidşah

hassalarından elde edilen gelirlere yer verilmektedir (1527-

1528 bütçesi istisna tutulmalıdır).

4- Masraf olarak sadece merkeze yapılan harcamalar

yazılmıştır.

24. Yükselme Dönemine Ait Muhasebe Kayıt

Örnekleri

Bir ülkede muhasebe, kişi için, kurum için ve devlet için

vardır. Osmanlı'nın yükseliş döneminde kişilerin ve özel

girişimin muhasebe kayıtlarına rastlanılmamaktadır.

Oysa, dünya muhasebe tarihinin bulguları arasında,

kişinin kendisi için, evi için tutulan muhasebe kayıtları da

bulunmaktadır.

Aile büyüdükçe ve derebeyliklerde olduğu gibi fiziksel

alt yapı ve hizmetliler fazlalaştıkça mutfak harcamaları

296 Kütükoğlu, a.g.e., s. 319-320.

359

olsun, ahır harcamaları olsun kayıt düzenine gerekseme

duyulmaya başlar. Türkler'de geniş aile yapısı her zaman

geçerli olmuştur. Derebeylik düzeni durumunda olmasa

dahi fiziksel alt yapısı geniş hizmetli sayısı fazla zengin

kişiler, sayıları fazla olmasa dahi vardır. Bunların da kayıt

gereksemelerinin olması doğaldır. Ancak bugünlere kadar

bunlardan yeterli bir belge kalmış değildir. Bunun

nedenleri, yukarıdaki açıklamalardan da yararlanarak

aşağıdaki gibi özetlenebilir.

- Osmanlı'da nüfus hareketleri yoğundur. Anadolu'da

dahi halk, savaşlar ve iç karışıklıklar nedeniyle sürekli göç

halinde olabilmiştir. Bu durum, esesan belge saklama

alışkanlığı fazla olmayan halkın belge saklamasını daha da

güçleştirmiştir.

- Osmanlı'nın devletçi tutumu kişinin her zaman sınırlı

varlığa sahip olmasına müsadere edilir korkusuyla

zenginliğini ortaya koymamasına neden olmuştur.

Osmanlı'da müsadere önemli bir olgudur47 ve muhasebe

kayıtları da varlığın ortaya çıkmasına neden olabilecek

önemli belgelerdir. Dolayısıyla zenginlik hakkında ipucu

olabilecek belgelerin yok edilmesi doğaldır.

- Devletin gelir sağladığı yerler olan mukataalar

genellikle üç yıllığına kiraya verilmektedir. Devletin tuzla

olsun, maden olsun, yukarıda maden işletmeleri örneğinde

açıklandığı üzere, iktisadi kuruluşu yöneten mukataacı,

360

kirasını ödeyebilmek için kendi hesabını kuşkusuz

tutuyordu. Ama devletin kiraya verme düzeni, kiranın en

yüksek ödemede bulunana verilmesi ve kira süresi

dolmadan bir başkasına mukataanın devredilebilmesi

biçiminde idi. Bu durumda, mukataacının devletin kirayı

artırmaması ve başka bir rakip çıkmaması için elindeki

bilgileri yok etmesi kadar doğal bir şey olamaz.

- Geçimlerine ve/veya hizmetlerine ait masrafları

karşılamak üzere askerlere ve devlet memurlarına belirli

bölgelerde, kendi hesaplarına tahsilatta bulunmak yetkisi

ile verilen gelir kaynakları, bilindiği gibi tımar olarak

adlandırılmaktadır. Tımar sahiplerinin savaş sırasında

asker ve bunun yanında at, hububat, çadır vb. vermek

zorunlulukları vardı. Tımar defterinde kayıtlı yıllık geliri

20.000 akçeye kadar olan yerler tımar olarak adlandırılır ve

sipahiye yani silahlı süvariye verilirdi. Yıllık geliri 20.000-

100.000 akçe arasında olan yerler silahlı süvari zabite

(subaya) verilirdi. Bunlar zeamet olarak adlandırılırdı. Yıllık

geliri 100.000 akçeden fazla olan ve has olarak adlandırılan

yerlerde yüksek devlet memurlarına, yüksek rütbeli

askerlere ve hükümdar ve hanedanına verilirdi. XVI.

Yüzyılda tımar hakkının berat ile verildiği bilinmektedir297.

Tımar sahibinin yükümlülüklerini yerine

getirebilmek için gelir ve giderlerini kayıt etmek 297 Ömer Lütfi Barkan, “Tımar”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Cilt: 12/1.

361

gereksemesini duymuş olması doğaldır. Ancak, bu

kayıtlardan herhangi bir belge bugünlere kadar

gelememiştir.

Bir yerin tımar, zeamet ve has olması için gelir tespit

işlemi tahrir defterlerinde devletçe yerindeki tespitlerle

yapılırdı. Gelirin az gösterilmesi, hem tımarın el

değiştirmesini önleyecek ve hem de tımar sahibinin

yükümlülüğünü azaltabilecektir. Bu durum, tımar sahibi

ile devleti farklı çıkar beklentisi içine itmektedir. Devlet,

kuşkusuz her zaman kendi çıkarını önde tutan bir

değerlendirme içinde olmuş ve tımar sahibinin gelir

gizlemesine fırsat vermek istememiştir. Ancak, bütün bu

uygulamalar tımar sahibinin gelir kayıtları varsa bunları

yok etmek isteğini doğal olarak önlemeyecektir.

- Bilindiği gibi Osmanlı'da mülk türlerinden birisi de

malikane düzenidir. 1386 Yılında, I. Murad'ın Evronos

Beye verdiği berat ile başlayan49 bu düzene göre, devlete

hizmette bulunmuş kumandanların, yüksek rütbeli

memurlara tasarruf etmeleri için arazi ve çiftlik verilirdi.

Bu amaçla düzenlenen berata da temlikname denilirdi.

XIX. Yüzyılın başlarına kadar devam eden malikane

düzenine göre, mülkün çocuklara bırakılabildiği, vakıf

haline dönüştürülebildiği anlaşılmaktadır. Ancak, malikane

sahiplerinin her yılın sonunda devlete hesap vermek

durumunda olduğu da ileri sürülmektedir. Bu hesabın

362

verilmesi için de, malikane sahibinin kendi hesabını

tutması gerektiği açıktır. Malikane düzeninde, verilen

hesabın sonucunun ne şekilde değerlendirildiği konusunda

fazla bir bilgi yoksa da, M. Zeki Pakalın'ın Osmanlı

kayıtlarından çıkardığı örneklere göre, malikane

sahiplerinin kimi yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu

yükümlülüklerin azaltılması için malikane sahibinin kendi

kayıtlarını yok etmesi de doğal olsa gerektir.

Bunların yanında kayıt tutma alışkanlığının

bulunmaması zenginliğe ve kayıt tutmağa karşı dini

koşulların elverişsizliği, batı Avrupa ülkelerinde görülen

feodal yapının Osmanlı toplumunda bulunmaması

derebeylik ve malikane düzeninin sınırlı oluşu gibi nedenler

de kişilere ait muhasebe kayıtlarının tutulmasını

engelleyen etkenler olarak ortaya çıkmaktadır.

Olaya birde Osmanlı İmparatorluğu içerisinde

bulunan özel kesim işletmelerinin muhasebe kayıt düzeni

açısından bakılmasının gerekli olduğu kanaatindeyiz.

Dünya ticaret tarihinde, ticari ilişkilere dayanan

muhasebe kayıt belgelerinin esas alındığı ve öncelikle bu

belgelerin incelendiği gözlenmektedir. Bunun nedeni,

muhasebenin bir hesaplaşma düzeni olması, kar ya da

zararın saptanmasına dönük nitelik taşıması olsa gerektir.

Ticari ilişkilerin kurumsallaşması için ticari işletmeye

gerekseme vardır. Bu kuruluş ticari, sınai ya da hizmet

363

sunan bir kuruluş olabilir. İşletme büyüdükçe kişi

hesaplarını aklında tutamaz ve bunları deftere kayıt etmek

zorunda kalır. Böylece kayıt düzeni gelişme olanağını

bulur.

Osmanlı'da özel kesim işletmelerinin muhasebe

kayıtlarını geliştireme-melerinin önde gelen nedeni, büyük

işletmeleri kuramamış olmalarıdır. Başka bir deyişle

sermaye birikiminin gerçekleşememesidir.

Bundan önceki bölümde Osmanlı'nın gelişme

döneminde özel girişimin sanayi ve ticareti açıklanırken

Bursa'da çok sayıda dokuma tezgahına sahip olanlardan

söz edilmiş, ancak bunun yöresel bir gelişme olduğu ve

bunun genelleştirilmesinin doğru olmayacağı da

vurgulanmıştı. Anadolu'da yaygın olan uygulama

Ankara'daki sof üretimin de olduğu gibi, dağınık dokuma

tezgahlarına tüccarların iş vermesi biçimindedir. Bu durum

da ticaretteki sermaye birikiminin üretime

aktarılmasındaki güçlüklere neden olmaktadır.

Sermaye birikiminin oluşmasını engelleyen

etkenlerden önemli görülebilecekler, bundan önceki

bölümdeki açıklamalardan da yararlanarak aşağıdaki gibi

özetlenebilir.

- Daha çok askerlik görevini yerine getiren ve toprak ile

uğraşan Osmanlı, üretim ve ticareti genellikle

benimsememiştir. Esnaflıktan ileri düzeyde bir üretim

364

gerçekleştirememiş ve çoğu zaman üretimi ve ticareti

azınlıklara bırakmıştır. Kimi zaman ticarette sağlanabilen

sermaye birikimi de üretime aktarılmamıştır.

- Fazla miktarda üretim, bunun geniş alana dağıtımının

yapılması halinde mümkün olur. XVI. Yüzyıldan itibaren

Anadolu'nun ipek yolu üzerindeki önemini yitirmeğe

başlamasından sonra devletin ülke içi ulaşıma verdiği önem

askeri amaçlar, gıda maddelerinin nakli ve kısmen iç

pazarın geliştirilmesiyle sınırlı kalmış, yol ve köprülerin

yapımı, konaklama yerlerinin düzeni eskisi kadar önem

taşımaz duruma gelmiştir. Bu durum ise, iç pazarın

büyümesini engelleyen bir etken olmuştur. Öte yandan,

bundan önceki bölümde belirtildiği gibi, Ankara softu,

Bursa ipeği gibi kimi ürünlerde uluslararası pazara

yönelmek söz konusu olmuşsa da, ürün sayısının fazla

artmadığı ve dış ticaretin genellikle İstanbul'da Galata'daki

ve öteki kıyı kentlerindeki azınlıkların elinde kaldığı

görülmektedir.

- Yüksek seviyede gelir yerleri olan haslara ticaretten

anlamayan asker ya da sivil devlet büyükleri sahip

olmuşlar ve bunlar da, belirli zenginliğe ulaşınca

"müsadere" yolu ile zenginlikleri ellerinden alınmıştır.

- Osmanlı'nın devletçilik anlayışı üretimi özendirmek

biçiminde değil, tüketiciyi korumak biçimindedir. "Narh"

kurumunun her dönemde geniş uygulama alanı bulması

365

bundandır. Fiyatların, rekabet ile oluşturulması yerine

baskı ile oluşturulması yeğlenmiştir. İstanbul’un et

gereksemesinin karşılanmasında XVI. ve XVII. yüzyıllarda

hem kasaplık hayvan toplayan celeblerin ve hem de

hayvanı keserek eti dağıtan kasapların, konulan narh

karşısında bu görevlerden kaçmak istemeleri50 bu

durumun ilginç bir örneğini oluşturmaktadır. Böyle bir

anlayış kuşkusuz az miktarda üretim yapan Lonca esnafı

dışında, üretimin fazla miktarda yapılmasını özendirici

olamamıştır.

Tuz, kalıp mum vb. gibi pazarı geniş olan ürünlerin

üretimleri, bugünkü iktisadi devlet kuruluşlarının benzeri

olan devlete ait kuruluşlarda yapılıyor ve askeri giyecek,

malzeme, silah ve cephane, bundan önceki bölümde

açıklandığı üzere, devletin kendi kuruluşlarında

üretiliyordu. Bu zaruri malların devlet tarafından

üretilmesi, özel kesimin sermaye birikimi sağlayabileceği

büyük işletmeleri oluşturmasını önleyici bir etken

olmuştur.

- XVI. Yüzyılda Ahilik'in yerini almış olan Lonca düzeni,

daha önce açıklandığı üzere, katı kuralları olan bir

düzendir. Her bölgedeki lonca esnafı kendi bölgesine

egemendir. Kendi küçük bölgesi için üretim yapmaktadır.

Üretime dayalı pazar bölüşümünün etkinliği fazladır. Lonca

düzeninin bu koşullarının, geniş pazar için üretim

366

yapılmasını dolayısıyla sermaye birikimini engelleyici etkide

bulunduğu ileri sürülebilir.

- Osmanlı'da sermaye birikiminin, zaman zaman

zenginlikleri müsadere edilen azınlıklar tarafından sınırlı

ölçülerde gerçekleştirildiği görülmektedir. XVI. Yüzyılda

sadece İstanbul’da değil, öteki büyük kentlerde ve

Anadolu'da azınlıkların sayısı azımsanmayacak kadar

fazladır. Bunlara sadece ticaret serbestliği değil, çeşitli gelir

yerlerini mukataacı olarak kiralamaları hakkının verildiği

de görülmektedir298.

Ancak, müsadere olgusu nedeniyle, azınlıkların da

ticari çalışmaları ile ilgili muhasebe kayıt düzenini

geliştirme olanaklarına sahip olduklarını söylemek güçtür.

Özel kesim işletmelerine ait bugünlere kadar gelen ilk

muhasebe kayıtlarının azınlıklara ait olması, ilk muhasebe

kitaplarının bunlar tarafından yazılması rastlantı olmasa

gerektir.

Ticaret ile uğraşan Türklerin, işleri fazla gelişmiş

olmasa da, hesaplaşma için kayıt tuttukları, kendi

muhasebelerinin olduğu kuşkusuzdur. Ancak, kişilerin

muhasebe kayıt düzenini geliştirememelerine ilişkin daha

önce üzerinde durulan hususların bir bölümünün özel

kesim girişimi için de geçerli olduğunu ve bu nedenlerden 298 Daniel Goffman, İzmir ve Levanten Dünya (1550-1650), Çev.: Ayşen Anadol ve Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.

367

dolayı bu muhasebe kayıt belgelerinin bugünlere kadar

gelemediğini belirtmek uygun olacaktır299.

240. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-1

Bu örnek Osmanlı İmparatorluğu’nun mutfak

giderlerine ilişkin bir örnek olup dönem olarak Osmanlı

İmparatorluğu’nun Yükselme dönemine denk gelmektedir.

Matbah-ı Âmire’nin Siyakat Hali:

299 Güvemli, Türk devletleri Muhasebe Tarihi, Cilt: 2, 2. Baskı, İstanbul: Süryay Yayıncılık, 2000, s. 78-79.

368

369

370

371

Matbah-ı Âmire’nin Arapça Hali: (s.4)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــردفتـــــ اخراجات مطبخ عامره عمرهاهللا ىف شهر ذى احلجه سنه ثلث و سبعني و مثامنائه

ىف شـــــــــــــــــــهر ذى احلجه سنه ثلث و مثانه مائه

م االحـــــــــــــــــد]يو[ ١١٨٧ قسطنطنيه ۀالغره منه ىف بلد

هبــــــاء آرد جبهت نان خاصه

ۀنقدیــــــ اجرت مجال جبهت

هبــــــاء ١١٧) جناح( جا ٢٩ماكيان

كيلچه٥,٥ مدا ٤ ٨ىف ٦٨٤

ارد املز بور١٦

جبهت جا١٨كباب

]٤ىف [٨٢

جبهت ج٤قاوورمه ٦ىف ٢٤

جبهت ج٣پاشايان ٣ىف ٩

هبــــــاء ملبوسات جبهت شاكرد طباخني خاصه نفر

٢١٠

هبـــــاء محص وپياز

مطبخجبهت عن يد سربازار

هبـــــاء پنري و بيضه جبهت

خاصه عنترینۀ يد او

هبـــــاء ترینۀپنري جبهت

غلمان عن يد او١٢

372

٥ ٢٥ هبـــــاء پياز و سري كه جبهت مانتئ خاصه عن يد او

٤

هبـــــاء پاچه و شلجم جبهت الندويئ خاصه عن

يد او١٢

هبـــــاء پياز وبيضه جبهت

يان خاصه ماكقاوورمۀ عن يد او٥

هبـــــاء محص و پياز قابونئ آغايان عن يد او٦

هبـــــاء الپۀبيضه جبهت

غلمان خاصه عن يد او٤

هبـــــاء بيضه و شلجم

خاصهۀجبهت پر عن يد او٢

هبـــــاء ماست جبهت خاصه

عن يد او١٨

هبـــــاء آلوتر جبهت شور باء خاصه عن يد بستاىن دفعتان٣

هبـــــاء مارول خاصه عن يد او٦

هبـــــاء تره تارخون وپياز جبهت خاصه عن

يد او٣

373

م االثـــــــــــــــــنني]يو[ ١١٩٥ قسطنطنيه ۀ منه ىف بلد٢ىف

نقديــــه جبهت تصدق فقرا عن يد امني كالر عامره ٢٥٠

هبـــــاء و٢ و قولون ٢چول

و وتربه٢افسار نجبهت باركريا

سقايان مطبخ عامره١٢٦

هبـــــاء ٣كندم كوبيده

١٠كيلچه ىف ٣٠

هبـــــاء روغن مسسم جبهت خاصه

٦ وقيات ىف ٣

هبـــــاء قوانوز جبهت

قطعات٥خاصه ١١

هبـــــاء شيشه جبهت

قطعات٦خاصه ٢ىف ١٢

هبـــــاء بوزه جبهت خاصه

٣ سبو ىف ١١٣٣

هبـــــاء قوتى جبهت

طعات ق٣خاصه ٣ىف ٩

هبـــــاء صلوه جبهت بوزهء خاصه

هبـــــاء بره جبهت خاصه

رأسا١٨٢٥٤

هبـــــاء آرد جبهت مطبخ

كيلچه١١عامره ٨ىف

هبـــــاء اجرت محال جبهت آرد املزبور٣

374

٨٨

نقديـــه اجرت محال جبهت يخ خاصه كه عن بروسه

آمد٢٥

ــــاءــــــــــــــــهبـ ٩٣ جا ٢٥ماكيان

جبهت كباب جبهت پاشايان جبهت بيماران ٣ جا ىف ٤ ٣ جا ىف ٣ ٤ جا ىف ١٨

١٢ ٩ ٧٢

هبـــــاء محص و پياز جبهت مطبخ عن يد سر بازار٢٥

هبـــــاء الپۀ جبهت بيضه

خاصه عن يد او٣

ـــــاءهب وسري پياز

جبهت مانتئ خاصه عن يد او

٤

ـــــاءهب ۀلنب جبهت أوكر خاصه عن يد او

٥

ـــــاءهب محص وپياز جبهت قابونئ آغايان عن يد او

٧ هبـــــاء

و شلجم بيضه خاصهۀجبهت بر

عن يد او٢

هبـــــاء ماست جبهت

عن يد اوخاصۀ١٨

هبـــــاء مغده نوس جبهت

ه عنشورباء خاص يد او١٠

هبـــــاء صارى آلو جبهت شورباء خاصه عن يد او وقيتان٢٦

هبـــــاء هبـــــاء هبـــــاء

375

مغدنوس جبهت شورباء غلمان عن

يد او٣٠

مارول جبهت خاصه عن يد او

او٦

تره تارخون و بياز وسري جبهت خاصه

عن يد او٣

376

(s.5) ۀــــــــــــــــــــتتمــــــــــــــــ

٣٩٤٩ ٨٧٣شهر ذى احلجه سنه م الثالثــــــــــــــا]يو[

هبـــــاء كاغد جبهت خاصه

دسته١

ـــــاءهب جبهت قلعى كردن

٣تپسئ خاصه ٢قطعات ىف ٦

ـــــاءهب سكر خرجى جبهت

٦٣خاصه قنطارين ٢٨٩٨

نقديـــه اجرت محال مع خرج قپان جبهت سكر املزبور

٥

هبـــــاء روغن زيت جبهت

٣٠٠ وقيه ١٥خاصه ٦درهم ىف ٩٤

ـــــاءهب سبو جبهت خاصه

قطعات٣٥

ـــــاءهب شيشه جبهت خاصه قطعه

٦

ـــــاءهب سركه جبهت

كلندر٤٠خاصه ٢ىف ٨٠

ۀنقدیــــــ اجرت محال جبهت سركه املزبور

٤

ـــــاءهب خيار جبهت خاصه٢٠

ـــــاءهب جبهتسكر خرجى

وقيات١٠خاصه ٢٥ىف

٢٥٠

ـــــاءهب كراس جبهت خاصه١١١

377

هبـــــاء قرنفل جبهت خاصه

درهم ١٠٠١٤

ـــــاءهب زجنفيل جبهت خاصه

درهم١٠٠٩

ـــــاءهب ٣كندم كوبيده

١٠كيلچه ىف ٣٠

ـــــاءهب کيسه جبهت ماست خاصه قطعتان

١١ ۀنقدیــــــ مرمت كردن كليد خاصه قطعه

٣

ـــــاءهب مس جبهتۀسكر

خاصه قطعه١٠

ـــاءــــــــــــــــــهب ]جناح[ جا ٢٨ماكيان

جبهت كباب جبهت حملىب جبهت پاشايان جبهت بيماران ٣ جا ىف ٤ ٣ جا ىف ٣ ٧ جا جناحني ىف ١٨

١٢ ٩ ١٤ ٧٢

هبـــــاء محص وپياز جبهت مطبخ عن يد او

سربازار٢٥

ـــــاءهب باش پاچه جبهت خاصه و اغايان عن يد او باش پاچه

٢٣ ١٦ ٨٠

ـــــاءهب روغن ساده جبهت

خاصه عن يد پاچۀ او١٤

ـــــاءهب نان گريده جبهت

اغايان پاچۀباش عن يد او٧

378

ـــــاءهب

ۀماست جبهت ماستاو ديوان عن يد او

٤٠

ـــــاءهب پياز و سري جبهت مانتئ خاصه عن يد

او٤

ـــــاءهب دانۀكستنه جبهت

بولغور خاصه عن يد او١٨

ـــــاءهب لنب جبهت حملبئ

خاصه عن يد او ٥

ۀنقدیــــــ اجرت آردكردن ارز جبهت حملبئ خاصه عن يد او

٣

ـــــاءهب وشلجم جبهتبيضه

بره خاصه عن يد او٢

ـــــاءهب ماست جبهت خاصه

عن يد او١٨

ـــــاءهب خيار و آلوتر جبهت شورباء خاصه عن يد بستاىن دفعتان

٢٦ هبـــــاء ۀپازو جبهت ماستاو ديوان عن يد او

١٠

ـــــاءهب آلوتر جبهت شورباء غلمان عن يد او

٣٠

ـــــاءهب آلوتر جبهت شورباء

غايان عن يد اوآ١٠

ـــــاءهب تره تارخون وپياز وسري جبهت

خاصه عن يد او ٣

379

م االربعــــــــــــــــه]يو[

٢٣١١ قسطنطنيه ۀ منه ف بلد٤ىف

هبـــــاء آرد جبهت نان

مدا كيلچه٤خاصه ٩ىف ٧٢٩

ۀنقدیــــــ اجرت محال جبهت آرد املزبور١٦

ـــــاءهب ت خاصهكيل جبه ١ وقيه ىف ٢٤

٢٤

ـــــاءهب اوكره جبهت خاصه

٢٥كيلچتان ىف ٥٠

هبـــــاء روغن ساچه جبهت

قناطري ىف٤مطبخ ٣٠٠ ١٢٠٠

ـــــاءهب كردكان جبهت مطبخ

عدد٢٦٠٠عامره ١٨

ـــاءـــــــــــهب ١٠٨] جناح[ جا ٢٦ماكيان

جبهت جبهت جبهت جا٤ جا بيماران ٤ جا قاوورمه ١٨كباب

١٢ ٢٤ ٧٢ هبـــــاء محص وپياز جبهت مطبخ عن يد سربازار

٢٥

ـــــاءهب پياز متاجنانه خاصه

عن يد او٣

ـــــاءهب پياز وسري جبهت خاصه عن يد او

٤

ـــــاءهب محص و پياز جبهت قابونئ او خاصه عن يد

٦

380

(s.20) ۀــــــــــــــــــــتتمــــــــــــــــ ٨٧٣ ذ سنه ٢٧يوم اجلمعه ىف

هبـــــاء پنري و لنب جبهت

خاصه عن لمۀچند يد او١٣

ـــــاءهب پياز جبهت كباب

ماكيان خاصه عن يد او ٨

ـــــاءهب ماست جبهت خاصه

عن يد او ٢٧

ـــــاءهب مساق جبهت مطبخ

٩وقيتان ىف عامره ١٨

هبـــــاء بيضه جبهت مصاحل

سكر خاصه عن يد او ١٢

ـــــاءهب كدو و غوره جبهت شورباء

خاصه عن يد بستاىن دفعتان١٩

ـــــاءهب كدو و غوره جبهت شورباء غلمان عن

يد او٤٠

ـــــاءهب بادجنان جبهت

خاصه عنقاوورمۀ يد او٧

هبـــــاء كدو جبهت طعام

د خاصه عن اوستا يد او٤

ـــــاءهب لمۀكدو جبهت چند

خاصه عن يد او ٤

ـــــاءهب كدو و غوره جبهت

شورباء آغايان عن يد او١٥

ـــــاءهب كدو وغوره جبهت شورباء بيماران

٦

381

هبـــــاء بازو جبهت بيماران

عن يد او ٢

م السبــــــــــــت]يو[ ١٣٢٧ قسطنطنيه ۀ منه ىف بلد٢٨ىف

هبـــــاء عسل جبهت خاصه

لودره٨١ قناطري ٤ ١٨٠ىف

٨٦٦

نقديــــه اجرت محال مع خرج قپان جبهت عسل

املزبور١٥

ـــــاءهب قايصى جبهت خاصه

٥١

ـــــاءهب طوت جبهت خاصه

١٤

ـــــاءهب كرياس جبهت خاصه

١٥

ـــــاءهب يسخ جبهت خاصه

٢٥

ـــاءــــــــــــــــهب ١٣٥جا ٣٥ماكيان

جبهــت جبهــت جبهــت جبهــت ١٠ ج بيماران ٣ ج باشايان ٤ جا بورك ١٨كباب

٣ج ىف ٣ىف ٦ ىف ٧٢ ٣٠ ٩ ٢٤

382

ـــــاءهب محص وپياز كه

مطبخ عن يد سربازار٢٥

ـــــاءهب ماست جبهت بورانئ خاصه عن يد او

٧

ـــــاءهب ۀبيضه جبهت اللنكد خاصه عن يد او او١

ـــــاءهب پياز و سري جبهت

مانتئ خاصه عن يد او١٠

هبـــــاء بيضه جبهت بورك ماكيان خاصه عن

يد او١

ـــــاءهب ۀتاوماست جبهت ماس

غلمان عن يد او ٤٠

ـــــاءهب پياز جبهت كباب ماكيان خاصه عن يد او

٨

ـــــاءهب ماست جبهت خاصه

عن يد او٢٧

هبـــــاء مغد نوس جبهت شورباء خاصه عن يد بستاىن١٠

ـــــاءهب كدو و غوره جبهت شورباء خاصه عن يد

او دفعتان ١٠

ـــــاءهب كدو وغوره جبهت

اوغلمان عن يد ٣٠

ـــــاءهب كدو جبهت بورانئ خاصه عن يد او

٧

هبـــــاء ۀكدو جبهت اللنكد خاصه عن يد او

٣

ـــــاءهب كدو جبهت طعام اوستاد خاصه عن

يد او ٣

ـــــاءهب ۀپازو جبهت ماستاو غلمان عن يد او

٨

ـــــاءهب كدو غوره جبهت بيماران عن يد او

٦

383

ـدم االحـــــــــــــــــــ

٣١٤ قسطنطنيه ۀ منه ىف بلد٢٩ىف

هبـــــاء قايصى جبهت خاصه

٤

ـــــاءهب امرود جبهت خاصه

١٦

ـــاءــــــــــــهب ٨١ جا ٢١ماكيان

جبهت جبهت ج٣ جا باشايان ١٨كباب ٣ يف ٧٢

٩

384

(s. 21)

ــــــــــۀــــــــتتمـــــــــــ ٨٧٣ ذ سنه ٢٩يوم االحد ىف

هبـــــاء

كردكان جبهت مطبخ عدد٥٦٠٠عامره

٣٥

ـــــاءهب محص وبياز جبهت مطبخ عن يد سر

بازار ٢٥

ـــــاءهب الپۀبيضه جبهت

عن يد اوخاصۀ٤

ـــــاءهب ماست وبيضه جبهت

بادجنانورمۀقاو خاصه عن يد او

٥ هبـــــاء پياز وسري جبهت مانتئ خاصه عن يد

او١٠

ـــــاءهب پاچه وشلجم جبهت زرندوىن عن يد او

١٢

ـــــاءهب ۀپنري جبهت بيد خاصه عن يد او

٧

ـــــاءهب ماست جبهت بورانئ آغايان عن يد او٧

هبـــــاء بياز جبهت کباب ماكيان خاصه عن

يد او٨

ـــــاءهب ماست جبهت خاصه عن يد او

٢٧

ـــــاءهب كدو و غوره جبهت شورباء خاصه عن يد بستاىن

ـــــاءهب بادجنان جبهت

خاصهقاوورمۀ عن يد او٦

385

١٠ هبـــــاء كدو جبهت خاصه

عن يد او٣

ـــــاءهب كدو جبهت طعام استاد عن يد او

٣

ـــــاءهب كدو جبهت بورانئ

اغايان١٥

386

ـا مجعـــــــــــــــــ٦٣ ٥٩٥خرج شهر ذى احلجة املذكوره

خـــــــــــــــــرج٥١ ٣٧٩مطبخ عامره

هبـــــاء قناطري٤غسل لودره٨١

٨٦٦

ـــــاءهب ٣٥روغن ساده

لودره٢٨قنطارا ٩٠٢٠

ـــــاءهب سكرمكرر جبهت خاصه

لودره٥٥ قناطري ٩٢٠٩٠

ـــــاءهب سكر خرجى جبهت

٧ قناطري ٩خاصه لودره٩٩٤٨

هبـــــاء آرد جبهت نان

١٤ مدا ٥١خاصه كيلچه٩٤٨٩

ـــــاءهب ماكيان جبهت خاصه

]جناه[ جا ٨٥١٣٣٨٦

ـــــاءهب رؤس٥اغنام

١٨٠

ـــــاءهب بره جبهت خاصه

رئسا١٨٢٥٤

هبـــــاء ١١مويز امحر

لودره ٥٨قنطارا ٨٠٦

ـــــاءهب ١٧مويزاسود

لودره٢٢قنطارا ٩٩٩

ـــــاءهب قناطري٣زردالو لودره١٠

٣٧٢

ـــــاءهب ٣اينجري

لودره٨٤قناطري ٣٠٧

387

هبـــــاء ١٢بادام قنطارين لودره

٥٥١

ـــــاءهب نيشسته قنطار

لودره٩٠١٥٣

ـــــاءهب ٢٦زعفران وقيه١٥٧٠

ـــــاءهب مد كندم كوبيذه

كيلجات٦٢٨٠

هبـــــاء كيلجات٦ترينه

٩٦

ـــــاءهب كيلجات٤بولغور

٦٤

ـــــاءهب ١٧عدس كيلجه٣١٦

ۀنقدیــــ قلعى كردن اوانئ

قطعه١٢٦مس ٧٣٣

هبـــــاء روغن زيت قنطار

وقيات ٦,٥٣٧٤

ـــــاءهب مسسم

وقيات٩٥٤

ـــــاءهب ٢٦٢سركه

كلندر٥٩١

ـــــاءهب ه جبهت خاصهميو

٨٧٨

ــــــــــۀــــــــتتمـــــــــــ اخراجات مطبخ عامره عمرهااهللا

نقــــديه اجرت محال كه بالدفعات واقع

شده٤٦٦

ـــــاءهب جبهت خاصه ۀبوز

٩٥

ـــــاءهب ۀصلوه جبهت بوز

شنك-خاصه كيلچه ٢٠

ـــــاءهب قرنفل وقيه تان

درهم١٠٠١٣٤

ـــــاءهب ١٠٠ زجنفيل

ـــــاءهب اوكره كيلچتان

ـــــاءهب كردكان

ـــــاءهب ترش ليمون

388

درهم ٩

جبهت خاصه ١٢٣ ٥٠٣٦

ـــــاءهب روغن دنبه جبهت نان

وقيات٥خاصه ١٥

ـــــاءهب ذولبيه جبهت حلقۀ

خاصه وديوان در وقيه٥عيد مبارك ٣٥٠

ـــــاءهب آرد جبهت مسيد جبهت نان خاصه

كيلچات٣٤٨

ـــــاءهب آب جبهت مطبخ درعيد مبارك

محال٣٠٣٠

ـــــاءهب مرغ آىب جبهت

٢ ج ىف ٤خاصه ٨

ـــــاءهب يخ جبهت خاصه

٢٥

ـــــاءهب مسۀسكر

جبهت خاصه قطعتان٢٠

ـــــاءهب كاسه جبهت طعام متاشا در عيد

قطعه١٠٠٠مبارك ٥٠٠

ـــــاءهب كاسه جبهت

قطعات٨خاصه ٧

ءـــــاهب مشع عسل جبهت خاصه قطعتان

١٦

ـــــاءهب چوب قزغان جبهت مطبخ عامره قطعتان

٥

ـــــاءهب دخن جبهت قومرئ خاصه شنك٢

ـــــاءهب سبزوات عن يد يوسف بستاىن٢٠٤٣

ـــــاءهب محص وپياز وماست و مساق ونعنه وباش پاچه وپنري وبيضه وغريه

389

عن يد سربازار ٤٠٠٠

ــــــــــرجحـــــــــــ ١٢ ٢١٦ســائر

نقــــديه جبهت تصدق

فقرا عن يد امني كيالر عامره٦٠٠٠

ـــــاءهب ملبوسات جبهت شاكردان طباخني

نفر٦خاصه ١١٩٩

ـــــاءهب صابون عراقى جبهت خاصه قنطار٢٥٠

ـــــاءهب گاوان جبهت قربان درعيد مبارك

رأسا٢٠٢٩٨٠

نقـــــــــــــــديه

١٠٤٥براى غلمان اندروىن

جقشري ]زوج[ ج ٤

٢٤

چيزمه زوجان٥٦

كاله قطعه٤

٦٠

اوچقوز قطعه٤

٣٨

قاليچه قطعه٤

٢٠٠

حلاف قطعه٤

٢٦٠

ميانبندان قطعتان٤٧٠

ـــــاءهب قوانوز جبهت خاصه

ـــــاءهب ٢ن وافسار وقوال٢چول

ـــــاءهب پنبه جبهت

ـــــاءهب افتكه جبهت كيالر

390

قطعه ١٦٣٨

جبهت باركريان٢وتريه سقايان مطبخ عامره

١٢٦

اندروىن وقيه١٨

عامر قطع٥٩

ـــــاءهب ۀسبو جبهت بوز

قطعات ٩خاصه ١٦

ـــــاءهب كاغد جبهت خاصه

دسته٤١٠

ـــــاءهب قوتى جبهت خاصه

قطعه١٥٥٢

ءـــــاهب شيشه جبهت خاصه

قطعه٢٤٧٩

ـــــاءهب حسري جبهت

قطعه١٦خاصه ٤٨

ـــــاءهب بزر جبهت محام خاصه

وقيات٦٢٠

ـــــاءهب كيل جبهت خاصه

وقيه٢٤٢٤

ـــــاءهب كيسه جبهت ماست

قطعات٤خاصه ١٩

391

(s. 23) ــــــــــۀــــــــتتمـــــــــــ

٨٧٣سنه ] ذى احلجه[ر ذ اخراجات سائر در شه

ـــــاءهب ختم عصفور جبهت خصه وقيه٣٠

ـــــاءهب قطران جبهت كالب

وقيه١٧,٥خاصه ٢٣

ـــــاءهب مشمع جبهت خاصه قطعه٥٠

ـــــاءهب فوچى جبهت آب در عيد مبارك

قطعات٦٦٦

ـــــاءهب شاب جبهت خاصه

وقيتان١٢

ـــــاءهب خم جبهت خاصه

قطعه١٠

ــــاءـهب فتيل جبهت مشع خاصه وقيه٢٢

ـــــاءهب شانه جبهت ٤كالب خاصه قطعات

٤

392

نقـــــــديه مرمت كردن مشعدان

وكليد خاصه ٢٦

393

Matbah-ı Âmire Transkripsiyon Hali: [s.3] Defter___________________________________________________________________i İhrâcat-ı Matbah-ı Âmire ammerahallâhü fi şehr-i Zilhıcce sene selâse ve seb‘îne ve semân mie [873] [s.4] Fî şehr______________________________________________________________________i Zilhıcce sene selâse ve seb‘îne ve semân mie M [Yevm]ü'l-ahad_________________________________________________________ el-gurre minhü, fi belde-i Kostantiniyye , 1.178 Bahâ-i Nakdiye Baha_________________________________i Ârd , be-cihet-i Ücret-i hammâl, Mâkiyân , 29 Ca [Cenâh] 117 nân-ı Hâssa , 4 be-cihet-i ârd Be-cihet-i Be-cihet-i Be-cihet-i Be-cihet-i muddan-5,5 el-mezbûr Kebâb 18Câ Kavurma, 4 C Paşayân, 3C Bîmârân,4C keylçe, fi 8 16 72 fî 6 fî 3 fî 3 684 24 9 12 Bahâ_________i Bahâ__________i Bahâ________i Bahâ________i Melbûsat, be-cihet-i Hummus ve piyaz, Peynir ve beyza , Peynir, be-cihet-i şâkird-i tabbâhîn-i be-cihet-i matbah, be-cihet-i terîne-i terîne-i gılmân, Hâssa, nefer an yed-i ser-bâzar Hâssa, an yed-i o an yed-i 0 210 25 5 12 Bahâ__________i Bahâ_________i Bahâ_________ i Bahâ__________i Piyaz ve sîrki be-cihet-i paça ve şelcem, piyaz ve beyza, Hummus ve piyaz, mantı-i Hâssa, an yed-i o be-cihet-i landûyi-i be-cihet-i kavurma-i be-cihet-i kabûni-i 4 Hassa, an yed-i o mâkiyan-ı Hâssa, ağayân, an yed-i o 12 an yed-i o 6 5 Bahâ___________i Bahâ____________ i Bahâ____________ i Bahâ___________i Beyza , be-cihet-i lapa-i Beyza ve şelcem, mast, be-cihet-i Alû-ter, be-cihet-i gılmân-ı Hâssa, an be-cihet-i bere-i Hâssa, an yed-i o şorba-i Hâssa,def‘atân yed-i o Hâssa, an yed-i o an yed-i bostâni , 13 4 2 18 def’atân Bahâ______________________ i Bahâ_____________________ i Marul, be-cihet-i Hâssa, Tere, târhun ve piyaz, be-cihet-i An yed-i o Hâssa, an yed-i o

394

M [yevm]ü'l-isneyn_____________________________________________________________ Fî 2 minhü, fi belde-i Kostantıniyye, 1.095 Nakdiye______ Bahâ__________i Bahâ______________i Bahâ_______i Be-cihet-i tasadduk-ı Çul 2 ve kolan 2 ve Gendüm-i kûbîde, Revgan-ı semsem , fukarâ, an yed-i Emin-i efsar 2 ve tobra, 3 keylçe, fî 10 be-cihet-i Hâssa, Kilâr-ı Âmire be-cihet-i bârgirân-ı 30 3 vakıyye, fî 6 250 sakayân-ı matbah-ı 18 Âmire 126 Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ______________i Bahâ_______i Kavanoz , be-cihet-i Şişe, be-cihet-i Boza, be-cihet-i Kutı, be-cihet-i Hâssa 5 kıta‘ât Hâssa , 6 kıta‘ât 11 sebû , Hâssa, 3 kıta’ât, 11 fî 2 fî 3 fî 3 12 33 9 Bahâ_______i Bahâ_______i Bahâ__________i Nakdiye_______i Salva? be-cihet-i Bere, Bere-cihet-i Ârd, be-cihet-i Ücret-i hammâl, boza-i Hâssa, şinik Hâssa ,18 re’sen matbah-ı Âmire, be-cihet-i ârd 4 254 11 keylçe, fî 8 el-mezbûr 88 3 Nakdiye____________i Bahâ_________________________i Bahâ____1__________ i Ücret-i hammal, be- Mâkiyan , 25 Ca 93 Hummus ve piyaz, cihet-i yah-ı Hâssa Be-cihet-i Be-cihet-i Be-cihet-i be-cihet-i matbah, ki an Bursa âmed Kebâb, 18 ca Paşayân,3ca Bîmâran,4ca an yed-i ser-bâzar fî 4 fî 3 fî 3 25 25 72 9 12 Bahâ___________i Bahâ___________i Bahâ_________ i Bahâ___________i Beyza, be-cihet-i Piyaz ve sir, Leben, be-cihet-i Hummus ve piyaz, lapa-i Hâssa, be-cihet-i mantı-i ökre-i Hâssa, be-cihet-i kabunî-i an yed-i o Hâssa, an yed-i o an yed-i o Ağayân, an yed-i o 3 4 5 7 Bahâ_____ i Bahâ_____ i Bahâ_____ i Bahâ_____ i Beyza ve şelcem Mast, be-cihet-i Mağdenos,be-cihet-i Sarı âlû, be-cihet-i be-cihet-i bürre-i ? Hâssa, an yed-i o şorba-i Hâssa, an Şurba-i Hâssa, an Hâssa, an yed-i o 18 yed-i bostâni yed-i o, vakıyyetân 2 10 26 Bahâ________________ i Bahâ_________________ i Bahâ_________________ i Mağdenos, be-cihet-i Marul, be-cihet-i Tere tarhun ve piyaz ve sir, şorba-i gılmân, an yed-i o Hâssa, an yed-i o be-cihet-i Hâssa, an yed-i o 30 6 3

395

[5] Tetimme_____________________________________________________________________i Şehr-i Zilhicce sene 873 M[yevm]ü's-sülâsâ_____________________________________________________________ Fi 3 minhü , fi belde-i Kostantıniyye 3.949 Bahâ_____i Nakdiye_______ Bahâ____________i Bahâ_______i Kâgıd, be-cihet-i Be-cihet-i kal‘î kerden-i Sükker-i harcî, Ücret-i hammâl Hâssa, deste 1 tepsi-i Hassa, 3 kıta‘ât be-cihet-i Hâssa ma‘a harc-ı kapan fi 2 kantarateyn 63 lodra, be-cihet-i sükker 3 6 fi 1.100 el-mezbûr 2.898 5 Bahâ__________i Bahâ__________ i Bahâ________ i Bahâ_____8___ i Revgan-ı zeyt,be-cihet-i Sebû, be-cihet-i Şise, be-cihet-i Sirke, be-cihet-i Hâssa, 15 vakıyye 300 Hâssa ,3 kıta‘ât Hâssa, kıt‘a Hâssa, 40 kilindir, dirhem ,fi 6 fi 2 94 5 6 80 Nakdiye________ Bahâ_______ i Bahâ____11____ i Bahâ__12___i Ücret-i hammâl, Hıyar, be-cihet-i Sükker-i harcî, Kiras, be-cihet-i be-cihet-i sirke Hâssa be-cihet-i Hâssa , Hâssa el-mezbûr 10 vakıyyât , fi 25 4 20 250 111 Bahâ________i Bahâ_________ i Bahâ___________ i Bahâ_______ i Karanfil, be-cihet-i Zencefil, be-cihet-i Gendüm-i kûbide, Kise, be-cihet-i Hâssa, 100 dirhem Hâssa, 100 dirhem 3 keylçe, fi 10 mast-ı Hâssa, 30 kıt‘atân 14 9 11 Nakdiye________ Bahâ_________i Bahâ_________________________________i Meremmet kerden-i Sükre-i mis, Makiyan, 27 câ [Cenâh] 107 kilid-i Hâssa, kıt’a be-cihet-i Be-cihet_i Be-cihet_i Be-cihet_i Be-cihet_i Hâssa, 3 kıt’a Kebâb,18câ Muhallebi, Paşayân, Bîmarân, 3 10 72 cenâhanyn, 3câ, fi 3 4câ, fi 3 fi 7 14 9 12 Bahâ_________ i Bahâ__________ i Bahâ___________ i Bahâ________i Hummus ve piyaz Baş-paça , be-cihet-i Revgan-ı paça, Nân-ı gîrde , be- be-cihet-i matbah, Hâssa ve ağayan, be-cihet-i paça-i cihet-i baş-paça-i an yed-i ser-bâzar an yed-i o, baş 16, Hâssa, an yed-i o ağayan an yed-i o paça 23 25 80 14 7 Bahâ______ i Bahâ__________ i Bahâ___________ i Bahâ_____i

396

Mast, be-cihet-i Piyaz ve sîr, be- Kestene, be-cihet-i Leben, be-cihet-i Mastâve-i Divanî cihet-i mantı-i Hâssa, dane-i bulgur-ı muhallebi-i Hâssa, an yed-i o an yed-i o Hâssa, an yed-i o an yed-i o 40 4 6 5 Nakdiye____ Bahâ_____ i Bahâ______ i Bahâ__31__ i Ücret-i ârd-kerden-i Beyza ve şelcem Mast, be-cihet-i Hıyar ve âlû-ter, erz, be-cihet-i muhallebi-i be-cihet-i büre-i Hâssa, an yed-i o be-cihet-i şorba-i Hâssa, an yed-i o Hâssa, an yed-i o Hâssa, an yed-i 3 2 18 bostâni , def’atân 26 Bahâ________i Bahâ__________ i Bahâ________ i Bahâ_______i Pazu, be-cihet-i Âlû-ter, be-cihet-i Âlû-ter, be-cihet-i Tere, tarhun ve Mastâve-i Divan, Şorba-i gılmân, şorba-i ağayân, piyaz ve sîr, an yed-i o an yed-i o an yed-i o be-cihet-i Hâssa, an yed-i o 10 30 10 3 [Yev] mül-erba‘a____________________________________________________ Fî 4 minhü , fi belde-i Kostantıniyye 2.311 Bahâ_________ i Nakdiye________ Bahâ__________ i Bahâ__________ i Ârd, be-cihet-i Ücret-i hammâl Kîl, be-cihet-i Ökre ?, be-cihet-i nân-ı Hâssa, 4 be-cihet-i ârd Hâssa, 24 vakıyye, Hâssa, keylçetân mudden, keylçe el-mezbûr fi 1 fi 25 fi 9 729 16 24 50 Bahâ______ i Bahâ______ i Bahâ________________________________i Revgan-ı sâde, Girdgân, be-cihet-i Mâkiyan, 26 Ca [Cenâh] 108 be-cihet-i matbah, matbah-ı Âmire, 4 kanatîr, fi 300 2600 aded Be-cihet_i Be-cihet_i Be-cihet_i Kebâb, 18 câ Kavurma, 4Ca , Bimâran, 4 fi 6 Câ, fi 3 1.200 18 72 24 12 Bahâ________i Bahâ__________ i Bahâ__________ i Bahâ_____ i Humus ve piyaz Piyaz, be-cihet-i Piyaz ve sîr, Hummus ve piyaz, be-cihet-i matbah, metancane-i Hâssa, be-cihet-i mantı-i be-cihet-i kabûni-i an yed-i ser-bâzar an yed-i o Hâssa, an yed-i o Hâssa, an yed-i o 25 3 4 6 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

397

[20] Tetimme_____________________________________________________________i Yevmü'l-Cum‘a fî 27 Zilhicce sene 873 Bahâ________i Bahâ______i Bahâ__________i Bahâ_________i Penir ve leben, Piyaz, be-cihet-i Mast,be-cihet-i Sumak , be-cihet-i Be-cihet-i çeneleleme-i kebâb-ı m akiyan-ı Hassa, an yed-i o Matbah-ı Âmire Hâssa, an yed-i o Hâssâ , an yed-i o vakıyyetân, fî 9 13 8 27 18 Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ________i Bahâ_______i Beyza, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i Badnicân, mesâlih-i sükker-i şorba-i Hâssa , def‘atân gılmân, an yed-i be-cihet-i Hâssa, an yed-i o an yed-i bostâni kavurma-i Hâssa, an

yed-i o 12 19 40 7 Bahâ_________i Bahâ________i Bahâ___________i Bahâ________i Kedû , be-cihet-i Kedû, be-cihet-i Kedû ve gûre Kedû ve gûre, be-cihet-i ta‘âm-ı üstâd-ı Hâssa , çendeleme-i Hâssa , be-cihet-i şorba-i bîmarân, be-cihet-i an an yed-i o an yed-i o ağayan , an yed-i o yed-i o 4 4 15 6

Bahâ________________i Pazu, be-cihet-i bîmarân, an yed-i o 2 [Yev]mü's-sebt__________________________________________________________ Fî 28 minhü , fî belde-i Kostantıniyye 1.327 Bahâ_________i Nakdiye________ Bahâ___________i Bahâ________i Asel, be-cihet-i Ücret-i hamâl ma’a Kayısı, be-cihet-i Dut, be-cihet-i Hassa, 4 kanatîr harc-ı kapan be-cihet-i Hâssa Hâssa 81 lodra, fî 180 asel el-mezbûr 51 14 866 15 Bahâ________i Bahâ________i Bahâ______________________________i

398

Kiras, be-cihet-i Yah , be-cihet-i Mâkiyân, 35 Câ [Cenâh] 135 Hâssa Hâssa Be-cihet_i Be-cihet_i Be-cihet_ Be-cihet_i

15 25 Kebâb, 18Câ Börek,4C,fî 6 Paşayân 3Cfî 3 Bimâran, 10C, fî3 72 24 9 30

Bahâ_________i Bahâ___________i Bahâ________i Bahâ________i Hummus ve piyaz Mast, be-cihet-i Beyza, be-cihet-i Piyaz ve sîr be-cihet-i Matbah borânî-i Hassa, lâlengede-i Hassa be-cihet-i mantı-ı an yed-i se-bâzar an yed-i an yed-i o Hassa 25 70 1 10 Bahâ________i Bahâ________i Bahâ____________i Bahâ____________i Beyza, be-cihet-i Mast, be-cihet-i Piyaz, be-cihet-i kebâb-ı Mast, be-cihet-i börek-i mâkiyân-ı mastâve-i gılmân, mâkiyan-ı Hâssa, Hâssa, an yed-i o Hassa, an yed-i o an yed-i o an yed-i o 1 40 8 27 Bahâ__________i Bahâ________i Bahâ___________i Bahâ________i Mağdenos, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i şorba-i Hâssa, şorba-i Hassa, an yed-i şorba-i gılmân, an yedi-i borânî-i Hâssa , an yed-i o an yed-i bostâni o , def‘atân o 10 10 30 7 Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ_______i Bahâ_______i Kedû, be-cihet-i Kedû, be-cihet-i Pazu, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i lâlengede-i Hassa, ta‘âm-ı üstâd-ı Hâssa mastâve-i gılmân bîmâran, an yed-i o an yed-i o an yed-i o an yed-i o 3 3 8 6 [Yev] mü'l-ahad________________________________________________________ Fî 29 minhü fî belde-i Kostantıniyye 314 Bahâ_____i Bahâ______i Bahâ____________________________________i Kaysı, be-cihet-i Emrud, be-cihet-i Mâkiyân 21 Câ 81 Hâssa Hâssa Be-cihet____i Be-cihet_____i 40 16 Kebâb , 18 Câ Paşayân 3 Câ fî 3 72 9

399

[21] Tetimme______________________________________________________________i Yevmü'l-ahad, fî 29 Zilhicce sene 873 Bahâ____4____i Bahâ________i Bahâ________i Bahâ______i Girdkân , be-cihet-i Hummus ve piyaz Beyza, be-cihet-i Mast ve beyza, be-cihet-i Matbah-ı Âmire, 5600 be-cihet-ı Matbah, lapa-i Hâssa, an kavurma-i badnicân-ı aded an yed-i ser bâzar yed-i o Hâssa, an yed-i o 35 25 4 5 Bahâ_________i Bahâ___________i Bahâ_______i Bahâ______i Piyaz ve sîr, be-cihet-i Paça ve şelcem, be-cihet-i Penir, be-cihet-i Mast, be-cihet-i mantı-i Hâssa, an zerendûnî-i Hâssa, pide-i Hâssa borânî-i ağayan , yed-i o an yed-i o an yed-i o 10 12 7 7 Bahâ_______i Bahâ________i Bahâ________i Bahâ__________i Piyaz, be-cihet-i Mast, be-cihet-i Kedû ve gûre, be-cihet-i Padnican, be-cihet-i kebâb-ı mâkiyan-ı Hâssa, an yed-i o şorba-i Hâssa, an yed-i kavurma-i Hâssa Hâssa, an yed-i o bostâni an yed-i o 8 27 10 6 Bahâ______16________i Bahâ_______________i Bahâ______18________i Kedû, be-cihet-i pide-i Kedû, be-cihet-i ta‘âm-ı Kedû, be-cihet-i borânî-i Hâssa, an yed-i o üstâd-ı Hâssa, an yed-i o ağayan, an yed-i o 3 3 15 Cem‘an______________________________________________________________ Harc-ı şehr-i Zilhicce el mezkûr 63.595 Harc_________________________________________________________________ı Matbah-ı Âmire 61.379 Bahâ______i Bahâ_______i Bahâ__________i Bahâ___________i Asel, 4 kanâtîr-81 Revgân-ı sâde, 35 Sükker-i mükerrer,be- Sükker-i hacrî, be-cihet-i lodra kantaren - 28 lodra cihet-i Hâssa , Hâssa, 9 kanâtîr -71 866 9.020 kantar -55 lodra lodra 2.090 9.948

400

Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ_______i Bahâ_______i Ârd , be-cihet-i nân-ı Mâkiyan, be-cihet-i Ağnâm, 5 rüûs Bere, be-cihet-i Hâssa Hâssa , 51 mudden- Hâssa , 851 Câ[Cenâh] 180 18 re’sen 14 keylçe 3.386 254 9.489 Bahâ_________i Bahâ_________i Bahâ________i Bahâ_______i Mevîz-i ahmer, Mevîz-i esved, 17 Zerdâlü, 3 kanâtîr-10 İncir, 3 kanâtîr-84 lodra 11 kantâran-58 lodra kantâran -22 lodra lodra 806 999 372 307

Bahâ________i Bahâ___________i Bahâ___________i Bahâ________i Bâdam , kantâreyn- Nişasta, kantar-90 Zağfıran, 26 vakıyye Gendüm-i kûbîze, 12 lodra lodra mud-6 keylçât 551 153 1.570 280 Bahâ________i Bahâ_______i Bahâ______i Nakdiye__20__i Terîne, 6 keylçe Bulgur , 4 keylçe Ades, 17 keylçe Kal‘î kerden-i evânî-i 96 64 316 mis, 126 kıt‘a 733 Bahâ_______i Bahâ________i Bahâ________i Bahâ_________i Revgan-ı zeyt, kantar- Revgan-ı semsem, Sirke, 262 kilindir Meyve, be-cihet-i Hâssa 65 vakıyyât 9 vakıyyât 591 878 374 54

401

[22] Tetimme______________________________________________________________i İhracât-ı Matbah-ı Âmire ammerehallâh Nakdiye_______i Bahâ________i Bahâ________i Bahâ_________i Ücret-i hamâl ki bi'd-def‘ât Boza, be-cihet-i Hâssa Salva , be-cihet-i boza-i Karanfil, vakıyyetân vâki‘ şud Hassa, keylçe-şinik 100 dirhem 466 95 20 134 Bahâ__________i Bahâ__________i Bahâ_________i Bahâ______i Zencebil , 100 dirhem Ökre, keylçetân Girdigân Turş-ı limon, be-cihet-i 9 50 123 Hâssa 36 Bahâ________i Bahâ________i Bahâ_______i Bahâ__36___i Revgan-ı dünbe, be-cihet-i Halka-i zülbiye,be- Ârd-ı simid, be-cihet-i Âb, be-cihet-i Matbah, nân-ı Hâssa , 3 vakıyyetân cihet-i Hâssa ve Dîvan, nân-ı Hâssa , 3 keylçe der îyd-i mübarek , 15 der îyd-i mübârek 48 30 hımlen 5 vakıyye 48 30 350 Bahâ_______i Bahâ__________i Bahâ__________i Bahâ_________i Murg-ı âbî, be-cihet-i Yah, be-cihet-i Hassa Sükre-i mis, be-cihet-i Kâse ,be-cihet-i ta‘âm-ı Hâssa 4 Câ[Cenâh],fî 2 25 Hâssa, kıt‘atân temâşa, der îyd-i mübarek 8 25 20 1.000 kıt‘a 500

Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ________i Bahâ_______i Kâse, be-cihet-i Hâssa, Şem‘-i asel, be-cihet-i Çûb-i kazgan, be-cihet-i Dühn, be-cihet-i kumrı-i 8 kıta‘ât Hâssa , kıt‘atân Matbah-ı Âmire, kıt’atân Hâssa, şinik 7 16 5 2 Bahâ______________________i Bahâ__________________________i Hummus ve piyaz ve mast ve sumak ve na‘ne Sebzevât , an yed-i Yusuf bostâni ve baş-paça ve penir ve beyza ve gayruhû , 2.043 an yed-i ser-bâzar 4.000 Harc_________________________________________________________________ı Sâir 12.216 Nakdiye______i Bahâ________i Bahâ________i Bahâ_________i Be-cihet-i tasadduk-ı Melbûsat, be-cihet-i Sabûn-ı Irâkı, be-cihet-i Gâvân, be-cihet-i kurban fukarâ , an yed-i Emîn-i şâkirdân-ı tabbahîn-i Hâssa, kantar der îyd-i mübârek Kilâr-ı Âmire Hâssa , 6 nefer 20 re’sen 6.000 1.199 250 2.980

402

Bahâ________________________________________________________________i Berây-i gılmân-ı Enderûni Miyâbendan Lihâf Kaliçe Uçkur Külâh Çizme Çağşır kıt’atân 4 kıt‘a 4 kıt‘a 4 kıt‘a kıt‘a Zevcân 4 c. 407 260 260 38 60 56 24 Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ_________i Bahâ_______i İfteke ?, be-cihet-i Penbe, be-cihet-i Çul 2 ve kolan 2 ve efsar Kavanoz, be-cihet-i Kilâr-ı Âmire, kıt‘a Enderûni , vakıyye 2 ve tire 2, be-cihet-i Hâssa, 16 kıta 59 18 bargirân-ı sakayân-ı 38 Matbah-ı Âmire 126 Bahâ_________i Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ________i Şişe, be-cihet-i Hassa, Kutıi be-cihet-i Kâğıd, be-cihet-i Sebû, be-cihet-i boza-i 24 kıt’a Hâssa 15 kıt‘a Hâssa , 4 deste Hâssa , 9 kıta‘ât 79 52 10 16 Bahâ_________i Bahâ_________i Bahâ_______i Bahâ________i Kîse, be-cihet-i mast-ı Kil, be-cihet-i Hâssa, Bezir, be-cihet-i Hâssa, Hasır, be-cihet-i Hâssa, Hâssa, 4 kıta’ât 24 vakıyye 6 vakıyyât 6 kıt‘a 19 24 20 48

403

[23] Tetimme____________________________________________________________i İhrâcât-ı sâir, der şehr-i Zilhicce sene 873 Bahâ______i Bahâ______i Bahâ____i Bahâ______i Fuçı, be-cihet-i âb, der Muşamma, be-cihet-i Katran, be-cihet-i kilâb-ı Tohum-ı asfûr, be-cihet-i îyd-i mübarek, 6 kıta‘ât Hâssa, kıt‘a Hâssa , 17,5 vakıyye Hâssa, vakıyye 66 50 23 30 Bahâ____22___i Bahâ________i Bahâ_________i Bahâ________i Şâne, bi-cihet-i kilâb-ı Fitil, be,cihet-i sem‘-i Hum, be-cihet-i Hâssa, Şab, be-cihet-i Hâssa, 4 kıta‘ât Hassa, vakıyye kıt’a vakıyyetân 4 22 10 12

Bahâ__________________________________i Meremmet kenden-i şam‘dan ve kilid-i Hâssa 16

404

Matbah-ı Âmire Türkçe Hali: [3] Hicrî 873 senesi Zilhicce ayında [Milâdi 11.6.1469-9.7.1469 tarihleri arasında] matbah-ı Âmire'nin harcamalarına dair defter. [4] Hicrî 873 Zilhicce ayı [Milâdi 11.6.1469-9.7.1469] Pazar, Zilhicce'nin ilk günü [11.6.1469] İstanbul _____________________________________ 1.178 akçe Un, has ekmek Un'u taşımak Tavuk , 29 adet ____________________117 akçe için 4 mud - 5,5 için hamal Kebap için Kavurma için Paşalar için Hastalar keylçe, 8 akçeden ücreti 18 adet , 4adet, 3 adet, için , 4 adet, 4 akçeden 6 akçeden 3 akçeden 3 akçeden Değiri _____: 684 Nakit___: 16 Değeri __:72 Değeri__: 24 Değeri _: 9 Değeri_: 12 Aşçı yardımcıları Matbah için nohut Peynir ve yumurta, Peynir, acemi için giyim bedeli ve soğan, pazarcı- Saray için pazarcı- oğlanlarının tarhana başı eliyle başı eliyle çorbası için,pazarcı- başı eliyle Değeri____: 210 Değeri____: 25 Değeri______: 5 Değeri________: 1 Soğan ve sarımsak, Paça ve şalgam, Soğan ve yumurta, Nohut ve soğan, Sarayda mantı için, Saray için , pazarcı- tavuk kavurması ağalar için, pazarcı- pazarcıbaşı eliyle başı eliyle için pazarcıbaşı başı eliyle eliyle Değeri______:4 Değeri______:12 Değeri_____:5 Değeri_____:6 Yumurta, acemi oğlan- Yumurta ve şalgam, Yoğurt, saray için Taze erik, saray için ların lapası için, pazarcı- saray için, pazarcı- pazarcıbaşı eliyle pazarcıbaşı eliyle başı eliyle başı eliyle Değeri__________: 4 Değeri________: 2 Değeri_______: 18 Değeri_______: 13 Marul, saray için, bostancı eliyle Tere, tarhun ve soğan, saray için bostancı eliyle Değeri____________________: 6 Değeri______________________: 3

405

12.6.1469 Pazartesi günü İstanbul’da ________________________________________1.095 Kiler Emini tarafından Matbah-ı Amire’ye Ezilmiş buğday Susam yağı, Saray olarak fukaraya su getiren sakaların için, 3 keylçe , için, 3 vakıyye verilen atları için çul, kolan, 10 akçeden Değeri:______:18 Nakit________: 250 yular ve torba Değeri ______:30 Değeri_________: 126 Kavanoz, Saray için Şişe , Saray Boza için desti, Kutı, Saray için, 5 parça için, 6 parça , 2 Saray için 3 parça, 3 akçeden Değeri_________:11 akçeden 3 parça, 11 akçeden Değeri______: 9

Değeri _______:12 Değeri______:33 Salva? Saray için Kuzı, Saray için, Un ,Matbah-ı Amire Unun taşıma ücreti 18 baş için ,11 keylçe, 8 Nakit________: 3 Değeri _______:4 Değeri _______:254 akçeden Değeri ________:88 Bursa'dan gelen buz'un Tavuk , 25 adet __________________________________93 akçe Nohut ve soğan, hamaliye ücreti için Kebap için , 18 adet Paşalar için , 3 Hastalar için, 4 Matbah için,pazarcı- adet adet adet başı Nakit_________:25 Değeri______:72 Değeri_______: 9 Değeri_______: Değeri _______:25 Yumurta, Saray için Soğan ve sarımsak, Süt, Saray için, Nohut ve soğan, pazarcıbaşı eliyle Sarayda mantı için, pazarcıbaşı eliyle ağalar için,

pazarcıbaşı eliyle pazarcıbaşı eliyle Değeri _________:3 Değeri ________:4 Değeri ________:5 Değeri_______:7

406

Yumurta ve şalgam Yoğurt, Saray için, Maydanoz, Saray Sarı erik, saray için Saray için, pazarcıbaşı pazarcıbaşı eliyle için, bostancı eliyle bostancı eliyle eliyl Değeri _________: 2 Değeri________:18 Değeri _________:10 Değeri__________:26 Maydanoz, acemi oğlan- Marul, Saray için , Tere otu, soğan ve sarımsak, ların çorbası için, bostancı eliyle bostancı eliyle bostancı eliyle Değeri_________:30 Değeri__________:6 Değeri __________:3

407

[5] Hicrî 873 Zilhıcce ayı [Milâdi 11.6.1469-9.7.1469] Hicrî 3 Zilhıcce 873 Salı günü [Milâdi 13.6.1469]______________________________:3.949 Kağıt , bir deste Saraya ait 3 tepsinin Saray için şeker, Zikri geçen şekerin kalaylanması için , 2 kantar , 63 lodra taşınması için hamal Değeri_________: 33 2 akçeden 1.100 akçeden ücreti ve kapan harcı Nakit___________: 6 1100 akçeden Nakit___________: 5 Değeri____:2.988 Saray için Zeytinyağı , Saray için desti, Saray için şişe, Saray için sirke, 15 vakıyye 300 dirhem, 3 parça 1 parça 4 ölçek, 2 akçeden 6 akçeden Değeri___________: 94 Değeri _________: 5 Değeri__________: 6 Değeri_________: 80 Sirkenin taşıma ücreti Saray için hıyar, Saray için şeker , Saray için kiraz, Nakit____________:4 Değeri_______: 20 10 vakıyye, 25 Değeri_______: 111 akçeden Değeri_______: 250 Karanfil, Saray için, Zencefil, Saray için, Ezilmiş buğday, Saray için yoğurt 100 dirhem 100 dirhem 3 keylçe,10 akçeden kisesi, 2 parça Değeri_________: 14 Değeri________:9 Değeri________: 30 Değeri________: 11 Saraya ait bir adet Bakır kap, Saray Tavuk, 27 adet_______________________________________:107 akçe kilit tamiri için , 3 parça Kebap Muhallebi Paşalar Hastalar Nakit _________: 3 Değeri________: 10 72 14 9 12

408

Nohut ve soğan, Matbah Baş-paça , Saray ve Sadeyağ , Sarayda Yufka ekmek , ağaların için , pazarcıbaşı eliyle ağalar icin , pazarcı- paça çorbası için , kelle-paça çorbası için başı eliyle pazarcıbaşı eliyle Değeri_______:25 Değeri_________: 80 Değeri_________: 1 Değeri_________: 7 Ayran için yoğurt, Soğan ve sarımsak Kestane, Saray için Süt, Sarayda pazarcıbaşı eliyle Sarayda mantı için, pazarcıbaşı eliyle muhallebi için pazarcıbaşıbaşı eliyle pazarcıbaşı eliyle Değeri _________: 40 Değeri__________: 4 Değeri__________: 18 Değeri________: 5 Sarayda muhallebi için Yumurta ve şalgam Yoğurt, Saray için, Hıyar ve taze erik, Saray pirinçöğütme ücreti pirinç pazarcıbaşı eliyle Değeri_________: 18 için bostancı eliyle pazarcıbaşı eliyle Değeri_________:2 iki def’ada Nakit___________: 3 Değeri_________: 26 Pazı , bostancı eliyle Taze erik, acemi Taze erik, ağalar Tere, tarhun, soğan Değeri_______: 10 oğlanlar için, için bostancı eliyle ve sarımsak , Saray Değeri_________: 10 Değeri_________: 30 bostancı eliyle için , bostancı eliyle Değeri________: 10 Değeri_________: 3

409

14.6.1469 Çarşamba günü İstanbul ___________________________________________________________________________:2.311 Un, Saray için , 4 Un'un taşınması için Kil, saray için 24 Okne ?, Saray için mud - 5 keylçe, hamal ücreti vakıyye, 1 akçeden 2 keylçe, 25 9 akçeden Nakit__________: 16 Değeri________: 24 akçeden Değeri______: 729 Değeri________: 50 Sade yağ, matbah Ceviz, matbah Tavuk , . 26 adet________________________________:108 için, 4 kantar, için, 260 adet Kebap için 18, Kavurma için 4, Hastalar için 4 300 akçeden adet ,4 akçeden 6 akçeden adet , 3 akçeden 1.200 Değeri____: 72 Değeri____: 24 Değeri_____:12 Nohut ve soğan, Matbah Soğan, Saray için, Soğan ve sarımsak Nohut ve soğan, için, pazarcıbaşı eliyle pazarcıbaşı eliyle Saray için, pazarcı- Saray için Değeri_______: 25 Değeri_______. 3 başı eliyle Değeri_______: 6 Değeri________: 3

410

[20] Türkçesi 20 Temmuz 1469 Cuma Devamı Matbah-ı Âmire

Peynir ve Süt, Saray için Pazarcıbaşı eliyle

Soğan, tavuk kebabı için, Pazarcıbaşı eliyle

Yoğurt saray için, Pazarcıbaşı eliyle

Sumak, matbah için 2 okka okkası 9 akçeden

Değeri______:13 Değeri_______: 8 Değeri______:27 Değeri______:18

Yumurta, Saray için, Pazarcıbaşı eliyle

Kabak, Koruk, Saray için Pazarcıbaşı eliyle

Kabak ve koruk Saray hizmetlileri için bostancı eliyle

Patlıcan, Saray için Pazarcıbaşı eliyle

Değeri______:12 Değeri_______:19 Değeri______:40 Değeri______: 7

Kabak, Saray ustalarının yemeği için, bostancı eliyle

Kabak, Saray için bostancı eliyle

Kabak ve koruk, ağaların çorbası için, bostancı eliyle

Kabak ve koruk, hastalar için, bostancı eliyle

Değeri______: 4 Değeri_______: 4 Değeri______:15 Değeri______: 6

Pazı, hastalar için,

bostancı eliyle

Değeri__________: 2

411

8 Temmuz 1469 Cumartesi günü, İstanbul 1.327

Bal, Saray için, 4 kantar 81 lodra, 180 akçeden

Balın taşınması için hamal ücreti ve kapan ücreti

Kayısı, Saray için

Dut, Saray için

Değeri______:866 Değeri_______:15 Değeri______:51 Değeri______:14

Kiraz, Saray için

Buz, Saray için Tavuk, 35 kanat; kebap, börek ve hastalar için

Değeri______:15 Değeri_______:25 Değeri_______________________:135

Nohut ve soğan, matbah için, Pazarcıbaşı eliyle

Yoğurt, sebzeli yemek için, Pazarcıbaşı eliyle

Yumurta, Sarayda ziyafet için, Pazarcıbaşı eliyle

Soğan ve sarımsak, Sarayda mantıiçin, Pazarcıbaşı eliyle

Değeri______:27 Değeri_______:70 Değeri______: 1 Değeri______:10

Yumurta, tavuk böreği için, Pazarcıbaşı eliyle

Yoğurt, içoğlanlara ayran için, Pazarcıbaşı eliyle

Soğan, Sarayda tavuk kebabı için, Pazarcıbaşı eliyle

Yoğurt, Saray için Pazarcıbaşı eliyle

Değeri______:1 Değeri_______:40 Değeri______: 8 Değeri______:27

412

Maydanoz, Sarayda çorba için, bostancı eliyle

Kabak ve koruk, Sarayda çorba için bostancı eliyle, 2 defada

Kabak ve koruk, içoğlanların çorbası için, bostancı eliyle

Kabak ve koruk, Saray için bostancı eliyle

Değeri______:10 Değeri_______:10 Değeri______:30 Değeri______: 7

Kabak, Sarayda ziyafet için, bostancı eliyle

Kabak, Saray ustasının yemeği için, bostancı eliyle

Pazı, içoğlanları için,bostancı eliyle

Kabak ve koruk, hastalar için bostancı eliyle

Değeri______: 3 Değeri_______: 3 Değeri______: 8 Değeri______: 6

9 Temmuz 1469 Pazar, İstanbul 314

Kayısı, Saray için

Armut, Saray için

Tavuk, 21 kanat (adet) kebap için

Ceviz, Maybah-ı Amire için, 56.000 adet

Değeri______:40 Değeri_______:16 Değeri______:81 Değeri_____: 35

413

[s. 21]

Nohut ve soğan, matbah için, Pazarcıbaşı eliyle

Yumurta, lapa için, Pazarcıbaşı eliyle

Yoğurt ve yumurta, Patlıcan kavurması için

Soğan ve sarımsak, Sarayda mantı için, Pazarcıbaşı eliyle

Değeri______:25 Değeri_______:40 Değeri______: 5 Değeri______:10

Paça ve şalgam, Saray için, Pazarcıbaşı eliyle

Peynir, Sarayda pide için, Pazarcıbaşı eliyle

Yoğurt, ağaların sebzeli yemeği için, Pazarcıbaşı eliyle

Soğan, Sarayda tavuk kebabı için, Pazarcıbaşı eliyle

Değeri______:12 Değeri_______: 7 Değeri______: 7 Değeri______: 8

Yoğurt, Saray için, Pazarcıbaşı eliyle

Kabak ve koruk, çorba için, bostancı eliyle

Patlıcan, Sarayda kavurma için, Pazarcıbaşı eliyle

Kabak, Saray için, bostancı eliyle

Değeri______:10 Değeri_______:10 Değeri______:60 Değeri______: 3

Kabak, ustalar için,

Bostancı eliyle

Kabak, ağaların

Sebzeli yemeği için

Değeri__________: 3 Değeri_________:15

414

Zikri geçen Zilhicce ayında toplam harcama: 63.595

Matbah-ı Âmire’nin harcaması: 61.379

Bal, 4 kantar, 81 lodra

Sade yağ, 35 kantar, 28 lodra

Lükse şeker, 1 kantar, 5 lodra

Normal şeker, 9 kantar, 71 lodra

Değeri____:866 Değeri_____:9020 Değeri____:2090 Değeri____:9048

Un, has ekmek için, 51 mud, 14 keylçe

Tavuk, 851 kanat (adet) Saray için

Koyun, 5 baş Kuzu, 18 baş

Değeri____:9489 Değeri_____:3386 Değeri____:180 Değeri____:254

Kırmızı üzüm, 11 kantar, 58 lodra

Siyah üzüm, 17 kantar, 22 lodra

Şeftali, 3 kantar, 10 lodra

İncir, 3 kantar, 84 lodra

Değeri____:806 Değeri_____:999 Değeri____:372 Değeri____:370

Badem, 2 kantar, 12 lodra

Nişasta, kantar, 90 lodra

Safran, 26 vakıyye

Ezilmiş buğday, mud, 6 keylçe

Değeri____:551 Değeri_____:153 Değeri____:1570 Değeri____:280

Tarhana, 6 keylçe

Bulgur, 4 keylçe

Mercimek, 17 keylçe

Nakid, 126 parça bakır kapların kalaylanmasuı için

Değeri_____:96 Değeri______:64 Değeri_____:316 Değeri_____:733

415

Zeytinyağı, kantar, 65 vakıyye

Susam yağı, 9 vakıyye

Sirke, 262 litre Meyve, Saray için

Değeri____:374 Değeri_____:54 Değeri____:591 Değeri____:878

416

[s. 22]

Nakit, hamal ücreti, bir defada verilen

Boza, Saray için Savla, Sarayda boza için

Karanfil, 2 vakıyye, 100 dirhem

Değeri_____:466 Değeri______:95 Değeri_____:20 Değeri_____:134

Zencefil, 100 dirhem

Ökre, 2 keylçe Ceviz Limon turşusu, Saray için

Değeri______: 9 Değeri_______:50 Değeri______:123 Değeri______:36

Kuruk yağı, Saray ekmeği için, 3 vakıyye

Lokma tatlısı, bayramda Saray ve Divan için, 5 vakıyye

Un, simit ve has ekmek için, 3 keylçe

Su, bayramda matbah için

Değeri______:15 Değeri_______:350 Değeri______:48 Değeri______:30

Sukus, 4 adet, 2 akçeden

Buz, Saray için Bakır tas, Saray için, 2 parça

Kase, bayramda piknik için, 1.000 adet

Değeri______:8 Değeri_______:25 Değeri______:20 Değeri______:500

Kase, 8 parça, Saray için

Balmumu, Saray için, 2 parça

Kazan sopası, Matbah-ı Âmire için, 2 parça

Yem (darı) Saray kumruları için, 1 şinik

Değeri______: 7 Değeri_______:16 Değeri______: 5 Değeri______: 2

417

Nohut, soğan, yoğurt,

Sumak, nane, peynir,

Yumurta v.s.

Pazarcıbaşı eliyle

Çeşitli sebzeler,

Bostancı Yusuf

Eliyle

Değeri_________:4000 Değeri________:2003

Diğer Harcamalar

12.216

Kiler emini tarafından fukarâya dağıtılan nakit para

6 nefer Saray aşçılarına nakit olarak verilen

Sabun, Saray için

Kurbanlık için 20 baş sığır hayvanı

Değeri____:6000 Değeri_____:1999 Değeri____:250 Değeri____:2980

İçoğlanlarının giyimleri için

İfteke, kiler için, 1 parça

Pamuk, Enderun için, 1 okka

Matbah-ı Âmire sakalarının atları için çul, kolan, yular ve tire

a- Kuşak, 2 tane 470

b- Örtü, 4 tane 260

c- Kalice, 4 tane 200

d- Uçkur, 4 tane 38

e- Külah, 4 tane 60

f- Çakşir, 4 tane 56

g- Çizme, 1 çift 24

Toplam değeri___:1102

Değeri_____:59

Matbah-ı Âmire sakalarının atları için çul, kolan, yular ve tire

Değeri______:59

Değeri____:18 Değeri____:126

418

Kavanoz, Saray için 16 parça

Şişe, Saray için 24 parça

Kutu, Saray için, 15 parça

Kağıt, Saray için, 4 deste

Değeri______:38 Değeri_______:79 Değeri______:52 Değeri______:10

Testi, boza için, 9 parça

Yoğurt kasesi, Saray için, 4 parça

Kil, Saray için, 24 okka

Bezir, Saray hamamı için, 6 okka

Değeri______:16 Değeri_______:19 Değeri______:24 Değeri______:20

Hasır, Saray için 16 parça

Fıçı, bayramda su için, 6 parça

Musamma, Saray için 1 parça

Katran, Saray için, 17,5 okka

Değeri______:48 Değeri_______:66 Değeri______:50 Değeri______:23

Asfur tohumu, Saray için, 1 okka

Tarak, köpekler için, 4 parça

Fitil, Saray mumları için, 1 okka

Hum, Saray için, 2 okka

Değeri______:30 Değeri_______: 4 Değeri______:22 Değeri______:12

Şap, Saray için,

2 okka

Saraydaki Şamdan ve

Kilidin tamiri için

Verilen

Değeri______:12 Değeri____________:26

419

Yukarıda yer alan örnek çok uzun bir saray mutfağı

alışveriş harcamasına ilişkin bir kayıttır. Taktir edileceği

üzere burada kaydın bir kısmına yer verilmiştir. Bu konuda

gerekli farkındalığın oluşturulması için de örneğin bazı

yerlerine uzunca (……) şeklinde geçişlere yer verilmiştir.

Yine taktir edileceği üzere bu uzun örneğin günümüz

muhasebe kaydına ise, yine örneğin uzun olması nedeniyle

yer verilmemiştir.

420

241. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-2

Bu örnek Edirne’de bulunan Atik (Eski) Cami’ne

aittir.

Atik Cami Örneğinin Siyakat Hali:

421

Atik Cami Örneğinin Arapça Hali:

[139b-140a/277-278] بۀـــــــــــــــــــــــــــــــــــــمحاســـــــ

اىل غايه رجب سنه محس وتسعني ومثامنأ حتريرا ٨٩٤ رمضان سنه ۀعن غر. اوقاف جامع عتيق در ادرنه عن حتويل حاجى قراكوز متوىل وخطيب مشس الدين ناظر ٨٩٦ شعبان املعظم سنه ١١ىف

ـــــــــلـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاصـــــــ ١١٣ ٨٢٩ اشهر١١مال ىف

بقیــــــــــــــــــۀ عن

٨٩٤ شعبان سنه غایۀ اىل ٨٩٣ رمضان سنه ۀ ماضيه عن حتويل خودشان عن غرمحاسبۀ٢٥ ٩١٢

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاءــــــــــــــــی کراعن . اشهر١١ ىف ٨٩٥ رجب سنه غایۀ اىل ٨٩٤ رمضان سنه ۀرقه ومقاطعات زمني و اودها عن غرقبزازستان مع ايواهنا ودكاكني مت

٨٧ ٩١٧ عن بزازستان مع ايواهنا٣٠ ٠٦٨

عن دكاكني متفرقه٢٦ ٧٠٣

عن مقاطعه زمني٣٠ ٥٨٠

عن اودها٥٨٥

وضع من ذالـــــــــــك

422

٨٩٥ شعبان سنه غایۀ اىل ٨٩٤ شوال سنه ۀرريه وسائره عن غرقالوظائف واالخراجات وزوائد وخرج م٧٨ ٨٢٩

الوظائفـــــــــــــــ اشهر١١ ىف ٨٩٥ شعبان سنه غایۀ اىل ٨٩٤ شوال سنه ۀائد خوران عن غرواقف وزبر موجب شرط و

٨٦ ٠٦٥ مجاعتـــــــــــــــ

٨٩٥ شعبان سنه غایۀ اىل ٨٩٤ شوال سنه ۀاهل وظائف بر موجب شرط واقف وزوائد خوران عن غر

حاجـــــــــــى يوما١١ شهر و ١٠ ىف ٨٩٥ شعبان سنه ٢٢ اىل ٨٩٤ شوال سنه ۀقراكوز متوىل عن غر

١٥ ىف يوم ٤٨١٥

خطيب١٥

امام١٥

سرخمفل١٠

انانواجزاخ نفرا٢٩

٢ىف ٥٨

مهللني نفرا١٤ ٣ نفر ىف ١ ٢٦، ٢ نفرا ىف ١٣

يكون ىف يوم٢٩

423

مؤذنني نفر٤

٤ىف ١٦

قيمني ٣نفرا ٢ىف ٦

معرف٣

كاتب انبار٣

نكهبانان بزازيه ٢،٥ نفر، ىف ٤

١٠

ـــــــــــــــونيكــــــ٥٩ ٢٦٥

ىف يوم١٦٥

شهر١١ىف ٥٤ ٤٥٠

املشاهره٤٨١٥

مجاعتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ زوائدخوران

موالنا مدرس مع طلبه٣٠

ناظر٥

جزخوان٤

خوشخوان٤

موقت٥

اىبج١,٥

قيم مدرسه١

ابتــــــداء سيد امحد نقطعى عن ربيع االخر

شعبان سنة املذكورهغایۀ اىل ٨٩٥سنه شهر٤،٥، ىف ١ىف يوم

١٣٥

424

يكــــــــــــون ١٦ ٨٠٠

شهر املشاهر١١ىف يوم ىف ١٣٥ ١٦ ٦٦٥ ٥٠،٥

425

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاالخراجاتـــــــــ ٨٩٥ اىل غايه شعبان سنه٨٩٤عن غره شوال سنه

٢٧٦٤ ــــرجــــــــــــــــــــــــــــــــــخـــــــــــ

١٤٨٥ مقرريه هبــــــــــاء روغن زيت براى قناديل

شهر١١، ٣جامع ىف يوم ٩٩٠

اجرتـــــــ سقاكه آب آورد جبهت

، ىف ١،٥مصلقها ىف يوم هر ش١١

٤٩٥ ــرجــــــــــــــــــــــخــــــــــ

٩٠٧ متفرقه هبــــــــاء

عددا٦٢ ريحص ١٤ىف

٨٦٨

هبــــــــاء مشع عسل عددان١٤

هبــــــــاء جاروب كه بقيمان داده شدسالیانۀ

٢٥

426

ــــــــــــــــــــــــــــــمرماتــــــــــــ ٢٨٣دكاكني

اره جبهتتحتۀ زهناء دكاكنيخم

٤٠و غريهم، ٣عددا ىف ١٢٠

هبــــــــاء صرق٢

هبــــــــاء مخ حتته٤

هبــــــــاء پداوره٧

427

هبـــــاء خشت پخته

عددا١٠٠٠ ١٥ىف

١٥٠ االجاراتـــــــــــــــــ

اجرت اىعرجبيان بر آوردن خاك١٠

اجرت جنار٨٥

اجرت مشاقيه٢٤

428

الباقــــــــــى

٣٥ ٠٠٠ من ذالك الباقـــــى

تســـــــــــليم –نام ديكر ولد عبيده بك–موالنا امحد چلىب بن حممد بك

مرمت كردن طرهاء چارشوى واله فروشان بر موجب حكم مهايون٤٠٠٠

حمسوب شد مبحاسبه موالنا عبيده بك ىفامحد چلىب بن

متاما٨٩٥ ربيع االخر سنه ٦

نص الباقـــــى٣١ ٠٠٠

متاما٨٩٦ رمضان سنه ٢٤رسيد ىف

429

Atik Cami Örneğinin Transkripsiyon Hali:

Muhâsebe_________________________ 1 _________________________________ Evkâf-ı Câmi’-i Atik der Edirne, an tahvîl-i Hacı Karagöz, mütevellî ve hatib Şemseddîn nâzır. An gurre-i Ramazan sene 894 ilâ gaye-i Receb sene hamse ve tis’îne ve semân mie. Tahrîren fî 11 Şa’ban’ül muazzam sene 896 Asl______________________________ 2 __________________________________ı Mal, fî 11 eşhür 113.829 An bakıyye___________________________________________________________i Muhasebe-i mâzıye, an tahvîl-i hadsan, an gurre-i Ramazan sene 893 ilâ gaye-i Şa’ban sene 894 25.912 An kirâya_________________________ 3 _________________________________i Bezzazistan ma’a eyvanhâ ve dekâkin-i müteferrika ve mukata’ât-ı zemîn ve odaha. An gurre-i Ramazan sene 894 ilâ gaye-i Receb sene 895, fî 11 eşhür. 87.917 An bezzazistan An dekâkin____i An mukata’a-i An odahâ ma’a eyvanha müteferrika zemîn 30.068 26.703 30.580 585 Vudı’a min zâlik___________________ 4 _________________________________ El-Vezâif ve’l-ihrâcât ve zevâid ve harc-ı mukarreriye ve sâire. An gurre-i Şevval sene 894 ilâ gaye-i Şa’ban sene 895 78.829 El-Vezâif__________________________ 5 _________________________________ Ber-mûceb-i şart-ı vâkıf ve zevâid-harân. An gurre-i Şevval sene 894 ilâ gaye-i Şa’ban sene 895, fî 11 eşhür. 76.605 Cemâat___________________________ 6 _________________________________ Ehl-i vezâif ber-mûceb-i şart-ı vâkıf ve zevâid-horân. An gurre-i Şevval sene 894 ilâ gaye-i Şa’ban sene 895. Hacı__________________________________________________________________ Karagöz, mütevellî, an gurre-i Şevval sene 894 ilâ 22 Şa’ban sene 895, fî 10 şehr ve 11 yevmen, fî yevm 15 4.815

430

Hatîb İmâm Se-mâhfil Eczâhânan Mühellelîn 15 15 10 29 neferen 14 neferen fî 2 1 nefer fî 3

58 13 neferen fî 2 26 Yekûn_______ 29

Müezzinin Kayyımîn Muarrif Kâtib-i anbar Nigehbânan-ı 4 nefer neferen 3 bezzâziye fî 4 fî 2 3 3 4 nefer, fî 2,5 16 6 10 Cemâ’at___________________________ 7 ________________________________ı Zevâid-horân Mevlâna müderris Nâzır Cüzhan Hoş-hân ma’atalebe 30 5 4 4 Muvakkıt Câbî Kayyım-ı medrese 5 1,5 1

431

Ibtidâ________________________________________________________________i Seyyid Ahmed, noktâi, an 15 Rebiülâhır sene895 ilâ gaye-i Şa’ban seneti’l-mezkûre fî yevm 1, fî 4,5 şehr 135 El-İhrâcat___________________________ 8 ______________________________ı An gurre-i Şevval sene 894 ilâ gaye-i Şa’ban sene 895 2.764 Harc_______________________________ 9 ________________________________ı Mukârreriye 1.485 Bahâ__________________________i Ücret______________________i Revgan-ı zeyt berây-ı kanadil-i Saka ki âb mî-âverd, be- Câmi, fî yevm 3, 11 şehr cihet-i muslukhâi fî yevm 1,5, fî 11 şehr

990 495 Harc______________________________10 ________________________________ı Müteferrika 907 Bahâ_________i Bahâ__________i Âdet____________i Hasır, 62 adeden Şem’-i asel Sâliyane-i cârûb ki, be- fî 14 adedân kayyıman dâde şud 868 14 25 Meremmet________________________ 11 ________________________________i Dekâkin 283 Bahâ_____i Bahâ_____i Bahâ_____i Bahâ_____i Tahta-i erre, be- Sırık Mıh-ı tahta Pedavra cihet-i mahzenhâ-i dekâkîn ve gayruhum, 40 adeden fî 3

432

120 2 4 7 Bahâ_____i Hışt-ı puhte 1000 adeden, fî 1,5 150 El-Ücârât_________________________ 12 ________________________________ Ücret_________i Ücret__________i Ücret________i Arabaciyan, berây-ı Neccâr Müşâkıyye âverden-i hâk 10 85 24 El-Bâkî___________________________ 13 ________________________________ 35.000 Min zâlike’l-bâkî___________________ 14 ________________________________ Mevlâna Ahmed Çelebi bin Mehmed Bey-nâm-ı diğer veled-i Ubeyd Bey- meremmet kerden-i turrehâ-i çarşû-yı vâle-furûşan ber-mûceb-i hükm-i hümâyun 4.000 Nassa’l-bâkî_______________________ 15 ________________________________ 31.000 Reşid fî 24 Ramazan sene 896 tamamen

433

Atik Cami Örneğinin Türkçe Hali:

1- Edirne’deki Eski Câmi’in 1 Ramazan 894 (19 Temmuz 1488) – 30 Receb 895 (19 Haziran 1489) tarihleri arasındaki 11 aylık muhasebesi. 11 Şa’ban 896 (Miladi 19 Haziran 1491) tarihinde deftere geçirilmiştir.

2- Asıl mal (Gelir) 11 aylık 113.829

Geçmiş yıldan bakiye. 1 Ramazan 893 (9 Ağustos 1488)’den 29 Şa’ban 894 (28 Temmuz 1489)’e kadar. 25.912

3- Kira gelirlerinden__________________________________________________

1 Ramazan 894 (29 Temmuz 1489) – 30 Receb 895 (19 Haziran 1490) tarihleri arası, 11 aylık 87.917 Kumaş Çeşitli Mukata’a Oda kiralarından dükkanlarından dükkanlardan kiralarından 30.068 26.703 30.580 585

4- Bundan düşülen__________________________________________________ 1 Şevval 894 (28 Ağustos 1489) ile 29 Şa’ban 895 (18 Temmuz 1490) tarihleri arasında maaşlar ve sâir masraflar için yapılan zorunlu harcamalar. 78.829

5- Vâkıfın (vakfı yapanın) şartları gereğince 1 Şevval 894 (28 Temmuz 1489) ile 29 Şa’ban 895 (18 Temmuz 1490) tarihleri arasında çeşitli görevlilere yapılan ödemeler. 76.605

6- Vâkıfın (vakfı yapanın) şartları gereğince 1 Şevval 894 (28 Ağustos

1489) ile 29 Şa’ban 895 (18 Temmuz 1490) tarihleri arasında din görevlilerine yapılan ödemeler.

Mütevelli Hacı Karagöz’e yapılan 1 Şevval 894 (28 Ağustos 1489) ile

22 Şa’ban 895 (11 Temmuz 1490) tarihleri arasında 10 ay 11 günlük ödeme. Günlük 15 akçeden: 4.815

Hatip İmam Başmüezzin Cüz (Kuran) okuyan Günlük 15 Günlük Günlük 29 kişi, günlük akçe 15 akçe 10 akçe 2 akçeden 58 akçe “Lâ ilâhe illallâh” tesbihi Müezzinler Kayyımlar çekenler, 14 kişi 3 akçeden 4 kişi, günlük Temizlik işi ile 13 kişi 2 akçeden toplam 4 akçeden uğraşanlar 3 kişi günlük 29 akçe 16 akçe 2 akçeden, 6 akçe

434

Muarrif Anbar Kâtibi Çarşı Bekçileri Duâcı 3 akçe 4 kişi, 2,5 akçeden 10 akçe Yekûn__________________________________________________ 59.265 Günlük 11 Aylık Aylık 165 54.450 4.815 7- Vakıfdan maaş alanlar_____________________________________________ Müderrise ve Nâzır Cüz okuyan Hoşhân öğrencilere toplam Günlük 5 Günlük 4 akçe Güzel sesli günlük 30 akçe akçe hafız için 4 akçe Muvakkit Câbi Medresede temizlik Namaz saatlerini Vakıf gelirlerini görevlisi için günlük belirleyen kişi toplayan kişi 1 için 5 akçe günlük 1,5 akçe Seyyid Ahmed, noktacı (yoklamacı) 15 Rebi’ülahır 895 (Miladi 8 Mart 1490) – 29 Şa’ban 895 (Miladi 18 Temmuz 1490). Günlük 1 akçeden 4,5 aylık 135 8- Harcamalar_______________________________________________________

1 Şevval 894 (28 Ağustos 1489) – 29 Şa’ban 895 (18 Temmuz 1490) 2.764

9- Zorunlu Harcamalar_______________________________________________ 1.485 Câminin kandilleri için Hergün musluklara su getiren Zeytinyağı bedeli, günlük. sakaların ücreti. Günlük 1,5 Günlük 3 akçeden 11 ayda akçeden 11 aylık ücret

990 495 10- Müteferrik Harcamalar____________________________________________ 907 62 adet hasır Balmumu Kayyımlara verilen bedeli; 14 akçeden 2 adet 868 akçe 14 akçe 25 akçe

435

11- Dükkan Tamirleri_________________________________________________ 283 akçe Depolar için Sırık bedeli Tahta çivisi Kapı için 40 adet biçilmiş tahta 3 akçeden 120 2 akçe 4 akçe 7 akçe 1000 adet kiremit 1,5 akçeden 150 akçe 12- Ücretler___________________________________________________________ 89 akçe Toprak getiren Marangozların Müşakıyye ücreti arabalar için ödenen ücretleri 10 akçe 85 akçe 24 akçe 13- Kalan_____________________________________________________________ 35.000 akçe 14- Bundan Kalan_____________________________________________________ Çıkan ferman üzerine Kadı Ahmed Çelebi’nin hüccetine istinâden

çarşının tamiri için ödenen: 4.000 akçe 15- Bundan sonra kalan_______________________________________________ 31.000 akçe 24 Ramazan 896 (Miladi 31 Temmuz 1491)’da tamamen ulaştı. Muallim Cevdet Yazmaları, Atatürk Kitaplığı, Nr. 091, 139b / 277.

436

Edirne Atik Cami Örneğinin Tek Düzen Hesap Planı’na Göre

Kaydı:

/100 KASA HESABI 227.658

602 DİĞER GELİRLER HESABI 227.658 602.01 Asıl Mal Geliri 113.829 602.02 Geç. Yıl Dev. Gel. 25.912 602.03 Kira Gelirleri 87.917/

Elde edilen gelirlerden yapılan harcamalar ise şöyledir;

/335 PERSONELE BORÇLAR HESABI 187.219336 DİĞER ÇEŞİTLİ BORÇLAR HESABI 9.439

100 KASA HESABI 196.658/

Örneğe bağlı yukarıda yer alan yevmiye kaydın

karmaşıklığını ve anlaşılırlığını arttırabilmek amacıyla daha

ziyade ana hesaplara yer verilmiştir. Başka örneklerde alt

hesap, tâli hesap gibi detay kayıtlara yer verilmiştir. Ancak

bu örnekte konuyu bir de ana hesap ve alt hesaplar

düzeyinde tutarak ilgili yevmiye kaydına yer verilmiştir.

Örneğe ilişkin 100 KASA HESABI’nın büyük defter

görüntüsü aşağıda yer aldığı gibidir.

437

KALAN227.658 196.65831.000

89 Ücretler4.000 Çarşı tamiri için ödenen

907 Müteferrik Harcamalar283 Dükkan tamirleri gideri

2.764 Harcamalar1.485 Zorunlu Harcamalar

26.746 Vakıftan Maaş Alanlar135 Yoklamacı ödemesi

Kira Geliri 87.917

78.829 Maaşlar76.605 Görevlilere yapılan ödemeler4.815 Din görevlilerine yapılan ödemeler

Asıl Mal 113.829Geçmiş Yıl Devir 25.912

100 KASA HESABI

242. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-3

Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselme dönemine ilişkin

üçüncü merdiven yöntemi örneği Sofya livasının cizyesinin

takibini gösteren yevmiye kaydıdır.

438

Sofya Cizyesi Örneğinin Siyakat Hali:

439

Sofya Cizyesi Örneğinin Arapça Hali:

[444/886] ــبۀـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــمحاســــ

٨٩٦ ربيع االخر سنه ٢٤حتريرا ىف . صوفيهکهنۀ مبعرفت حمى الدين ميغلقره امني ٨٩٤جزيه كربان واليت صوفيه و شهركوى مع اذنپول واجب سنه حبساب پري

مقابله شد مبعرفت درويش على واليتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

صوفيه نهخا اصل٧١٦٠

جزيه اصل٥٤٦ ٨٠١

بيوه اصل٩٤٨

جزيه اصل٢٨ ٤٧٠

واليتــــــــــــــــ شهركوى

خانه اصل٥٢١٥

جزيه اصل٣٩٠ ٤٢٨

بيوه اصل٤٨٤

جزيه اصل٩٦٢٨

نويافتـــــــــــــــه

440

مبعرفت مرد تيمار خانه جزيه

٥٤ ٢ يكونــــــــــــــ

خانه جزيه٣٩٠ ٤٨٢ ٥٢١٧

ـا مجعـــــــــــــــ

خانه اصل١٢ ٣٧٥

جزيه اصل٩٣٧ ٢٢٩

بيوه اصل١٤٣٢

جزيه اصل٢٨ ٠٩٨

نويافتــــــــــــــــــه مبعرفت مرد تيمار كه در باال مذكور است

خانه جزيه٥٤ ٢

ـــــــــــــــــــــــــــــــــيكونـــــــــــ ٩٨٨ ٣٩٢مع رسوم

441

خانه١٢ ٣٧٧

جزيه٩٣٧ ٢٨٣

بيوه١٤٣٢

جزيه٢٨ ٠٩٨

عن رسم

كتابت حساب ]هبر[ خانه ١٣ ٨٠٩ ١ خانه ىف ١٠

١٣٨٠

عن رسم حساب درهر ٢هزار اقچه ىف ١٩٣٠

عن رسم كوندر وينوعان

٧ خانه ىف ٥٥٦٣٨٩٢

عن رسم قجهيك ا

خراجى١٣ ٨٠٩

عن عادت دستبوسى٢٠٠٠

442

وضع من ذالــــــــك تســـليم

فعه٢ عامره حزانۀ٧٩٨ ٩٢٢

دفعه دفعه شوال٢٦ شوال ىف ٢٥ىف

٨٩٥ سنه ٨٩٥سنه ٥٠ ٠٠٠ ٧٤٨ ٩٢٢

وطيفـــــه شهر كوى عنخوران جامع

١٧ اىل ٨٩٥ شعبان سنه ١٧ ٨٩٦شعبان سنه

ىف يوم ىف سنه٣٢٤٠ ٩

وظيفـــــــــه رجب١٢خوران رادومري عن

رجب١٢ اىل ٨٩٥سنه ٨٩٦سنه

٢٧٢٠

وظيفـــــه موالنا حمى الدين امام

٢٤جامع پرزنيك عن ٨٩٥مجادى االوىل سنه

مجادى االوىل٢٤اىل ٨٩٦سنه

ىف يوم٧

ىف سنه٢٠

جبهت هباء روغن پيه وحصر ىف سنه

ىف يوم٢

ىف سنه٧٢٠

443

٢٠٠

وظيفــــــــــه خوران مسجد مريمريان روم ايلى درصوفيه عن

اىل٨٩٥ رمضان سنه ٢٧ ٨٩٦ رمضان سنه ٢٧

تســـــــــليم موالنا شجاع قاضى صوفيه و حداداد امني صوفيه

م مهايون جبهت خرج خاصهدر صوفيه بر موجب حك دفع٣

*١٧٨ ٥٥٩ ىف يوم ٣

ىف سنه١٠٨٠

دفعــــه رجب٧ىف

٨٩٥سنه ١٠٠ ٠٠٠

دفعــــه رمضان٢٨ىف

٨٩٥سنه ٤٨ ٠٠٠

دفعــــه عن يد على عن ابناء سپاهيان برموجب حكم مهايون وحجج موالنا عالء الدين قاضيعسكر

شوال٦روم ايلى ىف ٨٩٥سنه ٣٠ ٠٠٠

خرج خاصه دربمحاسبۀسوب حم* ١٤صوفيه مبعرفت حداداد عن

444

٨٩٦ مجاذى االول سنه ١٤ اىل ٨٩٥مجاذى االول سنه كراســـــه اقچه وهباء كيسه

كراســـــه هبــــــــاء محل كيسه وغريه١٠

صره٢٠ ١٨٠٠ ٢٠٠

الباقـــــى

١١٥١ ربيع االخر٢٧رسيد ىف متاما٨٩٦سنه

445

Sofya Cizyesi Örneğinin Transkripsiyon Hali:

Muhasebe __________________________ 1 ______________________________; Cizye-i gebrân-ı vilayet-i Sofya ve Şehirköy mâ’a İzenpol vâcib-i sene 894 be- ma’rifet-i muhyiddin Miğalkara (Malkara), Emin-i Köhne-i Sofya, Tahriren fi 24 Rebi’ülâhir sene 896. Be-hisâb-ı Receb Pîr Mukâbele şüd, be-ma’rifet-i Derviş Ali Vilâyet _____________________________ 2 _______________________________; Sofya Hane Cizye Bîve Cizye Asıl Asıl Asıl Asıl 7.160 546.801 948 28.470 Vilâyet ______________________________________________________________; Şehirköy ma’a İzenpol Hane Cizye Bîve Cizye Asıl Asıl Asıl Asıl 5.125 390.428 484 9.628 Nevyâfte _____________________________________________________________; Be-ma’rifet-i merd-i Timar Hane Cizye

2 54 Yekûn_______________________________________________________________; Hane Cizye 5.217 390.482 Cem’an_____________________________ 3 _______________________________; Hane Cizye Bîve Cizye Asıl Asıl Asıl Asıl 12.375 937.229 1.432 28.098 Nevyâfte _____________________________________________________________; Be-ma’rifet-i merd-i Timar ki der bâlâ mezkûr est Hane Cizye

446

2 54

Cem’an_____________________________ 4 _______________________________; Ma’a rüsüm 988.392 Hane Cizye Bîve Cizye 12.377 937.283 1.432 28.098 An resm-i An resm-i An resm-i An resm-i Kitâbet-i hısâb Hısâb, der Gönder-i Yek akçe-i 13.809 hane her hezâz 556 hâne harâci [her] 10 hâne, fi 1 akçe, fi 2 fi, 7 1.380 1.930 3.892 13.809 An âdet-i Dest-bûsi 2.000 Vudı’a min Zâlik____________________ 4 _______________________________; 987.241 Teslim______________________i Vazîfe_____________________________ Hızâne-i Âmire, 2 def’a Horân-ı câmi’-i Şehirköy, an 17

798.922 Şa’ban sene 895 ilâ 17 Şa’ban sene 896 Def’a________ Def’a_________ Fî yevm Fî sene Fî 25 Şevval Fî 26 Şevval 9 3.240 sene 895 sene 895

748.922 50.000 Vazîfehorân_________________ı Vazîfe_____________________________i Câmi’-i Radomir, an 12 Receb Mevlâna Muhyiddin, İmâm-ı Câmi’-i sene 895 ilâ 12 Receb sene 896 Preznik, an 24 Cumâdelûla sene 895 ilâ 24 Cumâdelûla sene 896 2.720 Fî yevm Fî sene Be cihet-i Fî yevm Fî sene 7 2.520 Bahâ-i yev- 2 720 gan-ı pîh (penbe) ve hasır fî sene 200

447

Vazîfe________________________ Teslim____________________________i Horân-ı mesci-i Mirimirân-ı Mevlâna şucâ, Kâdı-i Sofya ve Rumeli der Sofya, an 27 Ramazan Hudâdâd emîn-i Sofya be-cihet-i Sene 895 ilâ 27 Ramazan sene 896 harc-ı hâssa der Sofya ber-mûceb-i hükm-i Hümâyun, 3 def’a Fî yevm Fî sene 178.559* 3 1.080

Def’a_______ Def’a_____ Def’a_______ Fî 7 Receb Fî 28 Ramazan An yed-i Ali, Sene 895 sene 895 an ebnâ-i 100.000 48.000 Sipahiyan, ber- Mûceb-i hücec-i Mevlana Alaeddin Kazasker-i Rumeli Fî 6 Şevval 895 30.000

* Mahsûb, be-muhasebe-i Harc-ı Hassa der Sofya, be-ma’rifet-i Hudâdad. An 14 Cemaziyelevvel sene 895 ilâ 14 Cemaziyelevvel 896.

448

Kirâye_____________________________________________________i Akçe ve bâhâ-i kîse Kirâye_____________________ Bâhâ_________________________i 10 hıml Kîse ve gaynih 20 surre 1.800 200

Ömer Lütfi Barkan, Belgeler, Sayı: 13, s. Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, 091, s. 444/886.

449

Sofya Cizyesi Örneğinin Türkçe Hali:

1- Sofya vilâyeti ile Şehirköy ve İzenpol hristiyanlarının hicrî 894 (Miladi 5 Aralık 1488 – 24 Kasım 1489) yılına ait cizye muhasebesi. Sofya eski Emini Mâlkaralı Muhyiddin tarafından hazırlanmış ve 24 Reb’ülâhir 896 (Miladi 6 Mart 1491) tarihinde deftere geçirilmiştir. Derviş Ali ile karşılaştırıldı. 2- Sofya Vilayeti ______________________________________________________ Asıl hane Asıl cizye Asıl bive Cizye Sayısı miktarı (dul) miktarı 7.160 546.801 948 28.470 Şehirköy ve İzenpol Vilayeti ___________________________________________ Asıl hane Asıl cizye Asıl bive Cizye Sayısı miktarı (dul) miktarı 5.215 390.428 484 9.628 Nevyâfte (Yeni yazılan cizye yükümlüsü) _______________________________ Hane sayısı Cizye Miktarı 2 54 Yekûn _______________________________________________________________ Hane sayısı Cizye Miktarı

5.217 390.482 3- Toplam ____________________________________________________________ Asıl hane Asıl cizye Asıl bive Cizye Sayısı miktarı (dul) miktarı 12.375 937.229 1.432 28.098 Nevyâfte (Yeni yazılan cizye yükümlüsü) _______________________________ Hane sayısı Cizye Miktarı 2 54

450

4- Yekûn _____________________________________________________________ Vergilerle birlikte 988.392 Hane Cizye Dul Cizye Sayısı Miktarı Sayısı Miktarı 12.377 937.283 1.432 28.098 Kitâbet (yazım) Hesap harcı Voynuk vergisi Harac Harcı, her 10 her 100 akçede 556 haneden vergisi hanede 1 akçe 2 akçe olmak 7 akçe olmak her olmak üzere üzere üzere haneden 1 akçe olmak üzere 1.380 1.930 3.892 13.809 El Öpmelik 2.000 5- Bundan düşülen_________________________________________________ 987.241 Hazine-i Amireye 2 defada Şehirköy camisi görevlilerinin 17 Teslim: Şaban 895 – 17 Şaban 896 (Miladi

798.922 6 Temmuz 1490-25 Haziran 1491) Tarihleri arasındaki bir senelik maaşları için günlük 9 akçeden 1 senede 3.240

Radomir camisi görevlilerinin Preznik camisi İmamı Muhyiddin’in 12 Receb 895-12 Receb 896 24 Cumâdelûla 895–24 Cumâdelûla (Miladi 1 Haziran 1490 – 21 896 (Miladi 15 Nisan 1490 – 4 Nisan Mayıs 1491) tarihleri arasındaki 1491) tarihleri arasındaki günlük 2 maaşları için akçeden bir senelik maaşı

2.720 720 Cami için yağ ve hasır parası 200

451

Sofya’daki Rumeli Beylerbeyi Ferman gereğince Sofya kadısına ve Harc-ı Hassa emirine 3 defada teslim mescidi görevlilerinin 27 Rama- edilen zan 895 – 27 Ramazan 896 (Mi- ladi 14 Ağustos 1490 – 3 Ağustos 178.559 1491) tarihleri arasındaki 1 senelik Maaşları için ödenen günlük 3 7 Receb 895 28 Ramazan 895 Fermana istinaden Akçeden senede (Miladi 27 Mayıs 1490) (M. 15 Ağustos 1490) Rumeli Kazaskeri 100.000 48.000 Alaeddin’in 1.080 akçe hucceti gereğince Sipahi oğlanlarından Ali eliyle 6

Şevval 895’de (Miladi 23 Ağustos 1490)

30.000 Akçe ve Kîse Kirası__________________________________________ Kira____________ Kîse ve saire için________________ 10 yük 20 surre 1.800 200 6- Kalan________________________________________________________________ 1.151 27 Rebî’ülahir 896 (Miladi 9 Mart 1491)’da ulaştı.

452

Sofya Cizyesi Örneğinin Tek Düzen Hesap Planı’na Göre

Kaydı:

/100 KASA HESABI 988.392

602 DİĞER GELİRLER HESABI 988.392/

/335 PERSONELE BORÇLAR HESABI 7.760336 DİĞER ÇEŞİTLİ BORÇLAR HESABI 979.481

100 KASA HESABI 987.241/

Osmanlı İmparatorluğu'nun Sofya Vilayetinden elde ettiği toplam vergi geliri 988.392 akçe, iken bu gelirden yapılan harcamalar ise 987.241 akçedir. Buna ilişkin yevmiye kaydı basit olarak (alt-tali hesaplar olmaksızın) aşağıdaki gibi olacaktır.

243. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-4

Yükselme döneminin dördüncü örneği Arhos’a ait

cizye kayıtlarının muhasebe kayıdıdır.

453

Arhos Cizyesi Örneği Siyakat Hali:

454

Arhos Cizyesi Örneği Arapça Hali:

ـــــــــــبۀـــــــــمحاســــــــــــــــــــــــ ] مزبور[ وسليمان خورپشته عن جماعت م ۵۵ عن مبعروفت يونس موره عن ابناء سپاهيان امني۹۴۵ كربان واليت آرخوس واجب سنه ۀجزی

.۹۴۷ شوال ۲۳ حتريرا ۱۳۹كاتب عن

والیـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت خانه٤٢٣٥

جزيه١١٨٠١١

نويافتهۀزياد

بيوه١٥٤

جزيه٢٦١٨

یکــــــــــون

١١٨ ٢٨٦ عن كرخيتــــــــــــــــــــــــــــــهۀ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــتنویافــ

جدید بيوه جزيه خانه اند ۲ ۵۲۷ ٢٩ جزيه

۳۴ خانه۱۰

جزيه۱۷۹

بيوه۱

455

جزيه۱۷

ـــــــــــــــــــــــــــونیکـــ

خانه٤٢٧٤

جزيه١١٨٩٩٢

بيوه١٥٧

جزيه٢٦٦٩

ـا جمعـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱۲۶ ۷۷۸ اصل املال مع الرسوم

خانه مع بيوه۴۴۳۱

جزيه مع بيوه

۶۶۱ ۱۲۱

رسم ۱خانه فى ۴۴۳۱

رسم كتابت۴۴۳

رسم حساب۲۴۳

عادت دستبوس۱۰۰۰

456

وضع من ذالـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــك

۵۰۴ ۱۱۸

جبهــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت ۹۴۶ب شعبان رمضان سنه متون واجب رجقلعۀمواجب مستحفظان

بر موجب حكم همايون وحجت موالنا رياضى قاضئ آرخوس عن يد ]مزبور[مصظفئ موره وقاسم موره سربلوك قلعه م

۰۰۰ ۶۳

جبهــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت آرخوس واجب ربيع االخر وجماذين قلعۀمواجب علوفجيان سوارى

حجت موالناى مزبور عن يد بر موجب حكمم همايون و۹۴۶سنه ]مزبور[على بن حممد سر اوده جماعت م

۲۶۴ ۵۲

جبهــــــــــــــــــــــــــــــــــــــتوظيفه خوران جامع شريف در قلعه آرخوس بر موجب حجت موالناى

فى سنه٣فى يوم ] مزبور[م ٣ ٢٤٠

الباقى۲۷۴ ۳

عامرهبخزانۀرسيد ۹۴۷فى ثانئ ذى القعده سنه

457

Arhos Cizyesi Örneği Transkripsiyon Hali: Muhasebe____________________________________________________________i Cizye-i gebrân-ı vilâyet-i Arhos, vâcib-i sene 945, be-ma’rifet-i Yunus Morâ, an ebnâ-i sipâhiyan-emîn an 55 ve Süleyman Horpeşte an cemâ’at-ı [mezbûr] kâtib an 139. Tahriren fî 23 Şevvâl sene 947. Vilâyet_______________________________________________________________i Mezbûre Hane Cizye Bîve Cizye 4.235 118.011 154 2.618 Ziyade-i nevyâfte 275 Yekûn___________ 118.286 Nevyâfte____________________i An girihte__________________ Cedîd end Hane Cizye Bîve Hane Cizye Bîve 29 527 2 10 179 1 Cizye Cizye

34 17 Yekûn_________________________________________________________________ Hane Cizye Bîve Cizye 4.274 118.992 157 2.669 Cem’an_______________________________________________________________ Aslü’l-mâl ma’a’r-rüsûm 127.778 Hane____________ Cizye______________ Resm________i Ma’a bîve Ma’a bîve Hane, fî 1 4.431 121.661 4.431

458

Vudı’a min Zâlik_______________________________________________________ 118.504 Be-cihet______________________i Be-cihet___________________________i Mevâcib-i mustahfızân-ı kal’a-i Mevâcib-i ulûfeciyan, süvâri-i Kal’a-i Muton, vâcib-i Receb, Şa’ban ve Arhos, vâcib-i Rebî’ülâhir ve Cumâ- Ramazan sene 946, ber-mûceb-i deyn (Cemaziyelevvel ve Cemâziyel- hükm-i hümâyun ve huccet-i âhır) sene 946 ber-muceb-i hukm-i Mevlâna. Kadı-i Arhos, an yed-i Hümâyun ve huccet-i Mevlânâ-yı Mustafa-i Mora ve Kasım Mora mezbûr, an yed-i Ali bin Mehmed ser Se-bölukât-ı kal’a-i (mezbûr) oda-i cemâ’at-ı (mezbûr) 63.000 52.264 Be-cihet______________________i Vazifehoran-ı cami’-i şerif der kal’a-i Arhos, ber-mûceb-i huccet-i Mevlânâ-yı (mezbûr), fî (yevm) 3, fî sene 3.240

El-Bâkı___________________________________ 9.284 Reşîd be-Hızâne-i Âmire fî sani-i Zilka’de-i sene 947

459

Arhos Cizyesi Örneğinin Türkçe Hali:

Arhos vilayeti Hristiyanlarının hicri 945 (Miladi 30 Mayıs 1538 – 18 Mayıs 1539) senesine ait cizye muhasebesi. Sipâhi cemâatının 55. bölüğünden Moralı Yunus’un eminliği ve aynı cemâatın 139. bölüğünden Horpeşteli Süleyman’ın kâtipliği sırasında hazırlanmış ve 23 Şevval 947 (Miladi 20 Şubat 1541) tarihinde deftere geçirilmiştir. Kemal bey ile karşılaştırıldı. Arhos vilayeti_________________________________________________________ Hane Cizye Bîve (dul) Cizye Sayısı Miktarı Sayısı Miktarı 4.235 118.011 154 2.618 Yeni cizyeden dolayı fazlalık 275 Yekûn________ 118.286 Yeni Cizye Yükümlüsü__________ Firar edenler___________________ Hane Cizye Bîve(dul) Hane Cizye Bîve(dul) 29 527 2 10 179 1 Cizye Cizye

34 17 Yekûn________________________________________________________________ Hane Cizye Bîve (dul) Cizye 4.274 118.992 157 2.669 Toplam_______________________________________________________________ Vergilerle birlikte cizye geliri 127.788 Hane_____________ Cizye___________ Vergi_________ Bîve (dul)lerle birlikte Bîve (dul)lerle birlikte Hane başına 1 akçe olmak üzere 4.431 121.661 4.431

460

Kitâbet (yazım) Hesap harcı El Öpmelik Vergisi 443 243 1.000 Bundan düşülen______________________________________________________ 118.504 Muton kalesi muhafızlarının hicri Arhos kalesindeki suvarilerinin 946 yılı Receb, Şa’ban, Ramazan hicrî 946 yılı Rebiılâhir, (12 Kasım 1539 – 8 Şubat 1540) Cemaziyelevvel ve Cemaziyelâhir aylarına ait 3 aylık maaşları için (16 Ağustos 1539 – 11 Kasım 1539) çıkan ferman gereğince ödenen aylarına ait 3 aylık maaşları için 63.000 çıkan ferman gereğince ödenen 52.264 Arhos kalesi camisi görevlilerinin 1 yıllık maaşları için Arhos kadısının hücceti gereğince günlük 3 akçe olmak üzere ödenen 3.240

Kalan__________________________________________

9.284 2 Zilka’de 947 (Miladi 28 Şubat 1540) Hazine-i Âmire’ye ulaştı. MAD, 6898.

461

Arhos Cizyesi Örneğinin Tek Düzen Hesap Planı’na Göre

Kaydı:

/100 KASA HESABI 127.788

602 DİĞER GELİRLER HESABI 127.788 602.01 Cizye Vergisi Geliri 121.661 602.02 Diğer Vergi Geliri 4.431 602.03 Kitabet Vergisi Gel. 443 602.04 Hesap Harcı Geliri 243 602.05 El Öpmelik Geliri 1.000/

Önceden tahakkuk etmiş personel maaşlarının ödenmesine ilişkin kayıt;

/335 PERSONELE BORÇLAR HESABI 118.504 335.01 Mutan Kalesi Muhafızları Ücretleri Ödemesi 63.000 335.02 Arhos Kalesi Süvari Birliği Ücretleri Ödemesi 52.264 335.03 Arhos Kalesi Cami Görevlileri Ücret Ödemesi 3.240

100 KASA HESABI 118.504/

Bu kayıtların ardından söz konusu işlem için 100

KASA HESABI’nın büyük defter görüntüsüne bakılacak

olunursa şöyle bir görüntü izlenecektir;

9.284

100 KASA HESABI127.788 118.504

hesabın borç kalanı incelendiğinde bu sonucun kaydın

orijinali ile de uyumlu olduğu görülecektir.

462

244. Yükselme Dönemi Muhasebe Kayıt Örneği-5

Yükselme döneminin kronolojik olarak beşinci

sırasında yer alan bu örnekte de Gördos livasına ait cizye

gelirlerinin ve giderlerinin gösterildiği bir örnek yer

almaktadır.

463

Gördos Cizyesi Örneğinin Siyakat Hali:

464

Gördos Cizyesinin Arapça Hali:

ـــــــــــبۀـــــــــمحاســـــــــــــــــــــــ ويوسف۹۶ مبعرفة خازن عن جماعت سلحداران امني عن ۹۴۵ كربان واليت كوردوس واجب سنه ۀجزی

.۹۴۷سنه ] ذى القعده[ ذا ۱۷ حتريرا فى ۴كاتب عن ] بورمز[طره بزون عن جماعت م

واليــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت مزبوره

خانه٣٤٦٣

جزيه١٠٥ ٥٣٣ نويافتهۀزياد

٧٢٠ يكـــون

١٠٦ ٢٥٣

بيوه٢٤٣

جزيه٤١٣١

ــــتهعن كرخيـــــــــــ اند

خانه٦٤

جزيه١٨٠١

465

یکــــــــــــــــــــــــــــــون

خانه٣٥٢٧

جزيه١٠٨ ٠٥٤

بيوه٢٤٣

جزيه٤١٣١

ـا جمعـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱۱۷ ۵۵۶ اصل املال مع الرسوم

خانه مع بيوه۳۷۷۰

جزيه مع بيوه

۱۸۵ ۱۱۲

رسم ۱خانه فى ۳۷۷۰

رسم كتابت۳۷۷

رسم حساب۲۲۴

عادت دستبوس۱۰۰۰

466

وضع من ذالـــــــــــــــــــــــــــــــــك

جبهــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت

بر موجب حكم همايون وحجة موالنا اسحاق قاضئ كوردوس ۹۴۶سنه متون واجب رجب، شعبان، رمضان قلعۀمواجب جماعت متحفظان ]مزبور[ م قلعۀعن يد قاسم موره و مصطفى موره سر بلوكات مردان

۰۰۰ ۱۰۴

الباقــــــــــــــــــــــــــى١٣ ٥٥٦

امنيحصۀ٦٧٧٨

منهـــــــــــا

كاتبحصۀ٦٧٧٨

منهـــــــــــــــا

دفعه ٩٤٧ ذا سنه ٨فى

٣٧٢٠

دفعه ذ٢٩فى ٩٤٧سنه

٢٤٣٦

دفعه صفر١١فى

٩٤٨سنه ٧١٠

467

دفعه

ل٢٧فى ٩٤٨سنه

٢٩٢٢

468

Gördos Cizyesi Örneğinin Transkripsiyon Hali:

Muhasebe____________________________________________________________i Cizye-i gebran-ı vilayet-i Gördos, vâcib-i sene 945 be-ma’rifet-i İbrahim Hâzin, an cemâ’at-ı silâhdaran-emîn an 96 ve Yusuf Trabzon ân cemâ’at-ı [mezbûr] kâtib an 4, tâhriren fi 7 Za [Zilka’de] sene 947 Mukabele şud be-ma’rifet-i Ahmed Çelebi şâkird-i muhasebe-i Rumeli Vilayet_______________________________________________________________i Mezbûre Hane_________ Cizye______ Bîve_______ Cizye_______ 3.463 105.533 243 4.131 Ziyâde nevyâfte 720 Yekûn______ 106.253 An girihte_____________________________________________________________ end Hane________________________ Cizye_______________________

64 1.801 Yekûn________________________________________________________________ Hane_________ Cizye______ Bîve_______ Cizye_______ 3.527 108.054 243 4.131 Cem’an_______________________________________________________________ Aslü’l-mâl ma’a’r-rusüm 119.556 Hane_________ Cizye______ Resm_______i Ma’a bîve Ma’a bîve Hâne, fî 1 5.770 112.185 5.770

469

Vudı’a min Zâlik______________________________________________________ Be-cihet_______________________________i Mevâcib-i cemâ’at-ı mustahfızân-ı kal’a-i mufon vâcib-i Receb, Şa’ban ve Ramazan sene 946, ber-müceb-i hukm-i Hümâyun ve hüccet-i Mevlâna İshak Kadı-i Gördos an yed-i Kasım, Mora ve Mustafa-i Mora ser- bölükat-ı merdân-ı, kal’a-i [mezbûr] 104.000

El-Bâkı____________________________ 15.556

470

Gördos Cizyesi Örneğinin Tükçe Hali:

Gördos vilayeti Hristiyanlarının hicri 945 senesine [30 Mayıs 1538 -18 Mayıs 1539] ait cizye muhasebesi. Silahdar cemaatının 96. bölüğünden İbrahim Hazin’in eminliği ve aynı cemaatın 4. bölüğünden Trabzonlu Yusuf’un kâtipliği döneminde hazırlanmış ve 7 Zilka’de 947 [ Miladi 5 Mart 1541] tarihinde deftere geçirilmiştir. Rumeli muhasebesi şakirtlerinden Ahmed Celebi ile karşılaştırıldı. Gördos vilâyeti________________________________________________________ Hane Cizye Bîve (dul) Cizye Sayısı Miktarı Sayısı Miktar 3.463 105.533 243 4.131 Yeni cizyeden Dolayı fazlalık 720 Yekûn_________ 106.253 Firar edenler__________________________________________________________ Hane sayısı Cizye miktarı

64 1.801 Yekûn________________________________________________________________ Hane Cizye Bîve (dul) Cizye Sayısı Miktarı Sayısı Miktar 3.527 108.054 243 4.131 Toplam_______________________________________________________________ Vergilerle birlikte cizye geliri 119.556 Hane sayısı Cizye miktarı Vergi___________ Bîve (dul)larla birlikte Bîve (dul)larla birlikte Hane başına 1 akçe olmak üzere 5.770 112.185 5.770 Kitâbet (yazım) Hesap harcı El öpmelik harcı 377 224 1.000

471

Bundan düşülen______________________________________________________ Muton kalesi muhafızlarının hicri 946 Receb, Şa’ban ve Ramazan (12 Kasım 1539 – 8 Şubat 1540) aylarına ait 3 aylık maaşları için çıkan padişah fermanı ve Gördos kadısının hücceti gereğince adı geçen kale bölükbaşısı Moralı Mustafa’ya, Moralı Kasım eliyle ödenen 104.000

Kalan_______________________________ 15.556

Emin Hissesi__________________ Kâtip Hissesi_______________

6.778 6.778 Ondan Ondan Ondan 8 Zilka’de 947 (6 Mart 1541)’de 9 Zilhicce 947 11 Safer 948

3.720 (6 Nisan 1541) (6 Haziran 2.436 1541)

710 Ondan 27 Şevval 948 (13 Şubat 1542) 2.422

MAD, 6898.

472

Gördos Cizyesi Örneğinin Tek Düzen Hesap Planı’na Göre

Kaydı:

/100 KASA HESABI 119.556

602 DİĞER GELİRLER HESABI 119.556 602.01 Cizye Vergisi Geliri 112.185 602.02 Diğer Vergi Geliri 5.770 602.03 Kitabet Vergisi Gel. 377 602.04 Hesap Harcı Geliri 224 602.05 El Öpmelik Geliri 1.000/

Önceden tahakkuk etmiş personel maaşlarının ödenmesine ilişkin kayıt;

/335 PERSONELE BORÇLAR HESABI 104.000 335.01 Mutan Kalesi Muhafızları Ücretleri Ödemesi

100 KASA HESABI 104.000/

Bu kayıtların ardından söz konusu işlem için 100

KASA HESABI’nın büyük defter görüntüsüne bakılacak

olunursa şöyle bir görüntü izlenecektir;

15.556

100 KASA HESABI119.556 104.000

hesabın borç kalanı incelendiğinde bu sonucun kaydın

orijinali ile de uyumlu olduğu görülecektir.

473

3. TANZİMATA KADAR OSMANLI İMPARATORLUĞU

(1579-1839)

30. Genel Açıklama

Siyasi tarihçiler, İstanbul'un fethinden Sokullu Mehmed

Paşa'nın ölümüne (1579) kadar geçen dönemin Osmanlı

İmparatorluğu'nun yükseliş dönemi olduğunu belirtirler.

1579-1683 Yılları arası duraklama dönemi olarak

adlandırılır. 1683 yılı İkinci Viyana kuşatmasının yapıldığı

yıldır. 1683-1792 yılları arası da gerileme dönemidir. 1792

Yılı ise, Yaş Anlaşmasının yapıldığı yıldır. Bilindiği üzere

1792-1922 yılları arası da Osmanlı İmparatorluğu'nun

dağılma dönemi olarak adlandırılmaktadır300. Ancak daha

önceden de vurgulandığı üzere biz çalışmamızı siyasi

tarihçilerin yukarıda dillendirilen genel kabul görmüş

bölümlemelerinin dışında bir tasnife büründürmüş ve bunu

daha önce açıklamıştık. Biz bu başlık altında Osmanlı

İmparatorluğu’nun Duraklama ve Gerileme ve hatta bir

miktarda Dağılma dönemini içerisine alacak daha uzun bir

periyodu ele alacağız. Çünkü bizim buradaki amacımız

Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi tarih itibariyle

bölümlendirilmesi değil, Merdiven Muhasebe Kayıt

Yöntemi’nin geçirdiği evreleri görebilmektir. Bu nedenle biz

çalışmamızda genel kabul görmüş dönem ayrımı yerine

çalışmamızla mütenasip bir ayrımı daha yararlı

300 Güvemli, a.g.e., s. 327.

474

görmekteyiz. O halde Tanzimata Kadar Osmanlı

İmparatorluğu başlığı içerisinde 1579-1839 yılları arası

esas alınacaktır. Bu geniş dönem Osmanlı

İmparatorluğu’nun Duraklama, Gerileme dönemlerinin

tamamını ve Dağılma döneminin de bir miktarını

içermektedir.

Bu dönemde ki Osmanlı Padişahları şöyledir301;

III. Murad 1574-1595

III. Mehmed 1595-1603

I. Ahmed 1603-1617

I. Mustafa (1. defa 1617-1618)

(2. defa 1622-1623)

II. Osman (Genç) 1618-1622

IV. Murad 1623-1640

Sultan İbrahim 1640-1648

IV. Mehmed 1648-1687

II. Süleyman 1687-1691

II. Ahmed 1691-1695

II. Mustafa 1695-1703

III. Ahmed 1703-1730 301 Alan Palmer, Son Üç Yüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu, Çev: Belkıs Çorakçı Dişbudak, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000, s. 271.

475

I. Mahmud 1730-1754

III. Osman 1754-1757

III. Mustafa 1757-1774

I. Abdülhamid 1774-1789

III. Selim 1789-1807

IV. Mustafa 1807-1808

II. Mahmud 1808-1839

Görüldüğü üzere ele aldığımız dönem içerisinde

Osmanlı İmparatorluğu’nda 19 padişah görev almıştır.

31. Tanzimata Kadar Olan Dönemde Siyasi Yapı

I. Ahmed padişah olduğunda, Osmanlı İmparatorluğu,

batıda Avusturya, doğuda da İran ile savaşıyordu. Yüzyılın

başlarında Kırım Hanı'nın Boğdan, Eflak ve Erdel'deki

başarıları karşısında 1604 yılında yapılan Zitvatoruk

anlaşması ile 15 yıldır süre gelen Avusturya Savaşı sona

ermiş oldu. Osmanlı Devleti de, bu anlaşma ile Avrupa'daki

ilerleyişinin durduğunu kabul etmiş oluyordu. İran Şahı

Şah Abbas ile olan savaşlardan belirli bir sonuç alınamamış

ve 1612'de barış yapılmışsa da, üç yıl sonra yeniden savaş

başlamıştır. Anadolu'da da Celali İsyanları sürüp gidiyordu.

Kuyucu Murad Paşa bu isyanları güçlükle bastırmıştır. I.

Ahmed'in hükümdarlığı savaşlar içinde geçmiştir. II.

476

Beyazıd'dan beri devam eden kardeş öldürme geleneğine bu

padişahın uymadığı görülmektedir. Sultan Ahmed Camii de

I. Ahmed zamanında yapılmıştır. I. Ahmed'den sonra tahta

çıkan I. Mustafa'nın akli dengesinin yerinde olmadığından

kuşku duyulması karşısında, kısa süre içinde tahttan

indirilmiş yerine yeğeni II. Osman (Genç) tahta geçirilmiştir.

II. Osman'ın öldürülmesinden sonra I. Mustafa'nın yeniden

tahta oturtulduğu görülmektedir. Ancak devleti saray

kadınlarının yönetmesi huzursuzluk yaratmış ve ayrıca,

askere verilen cülus bahşişleri, hediyeler süregelen

savaşların ve Anadolu'daki isyanların hazineyi zayıflatması

bu huzursuzluğu artırmıştır. Bunun üzerine, I. Mustafa'nın

kısa süren padişahlığına yeniden son verildiği görül-

mektedir. Bu arada dört yıl boyunca (1618-1622) Padişahlık

yapan II. Osman (Genç)'in İran ile uzun süren savaşlar

sonunda sulh anlaşması yaptığını, ancak, Kırım Hanlan'nın

Lehistan'a akınları ve onların da karşılık vermesi üzerine

Lehistan ile savaşa girdiğini, ne varki, bunlardan sonuç

alınamadığını belirtmek gerekmektedir302.

Genç yaşta, herhangi bir deneyimi olmadan tahta

geçen ve doğrudan padişaha yönelik askeri hareket ile

öldürülen II. Osman'ın yerine 1623'de IV. Murad yine çok

genç yaşta, iki yaşında padişah olmuştur. Bu çocuk denecek

yaştaki padişahların ülkeyi yönettiklerini söylemek zorlayıcı

302 Güvemli, a.g.e., s. 328.

477

olur. Nitekim bu dönemde askerin sürekli başkaldırdığı,

devlet işlerinde rüşvetin ve düzensizliğin arttığı, Anadolu'da

zorbalığın çoğaldığı görülür. Bu genç padişahların

dönemlerinde deneyimli, bilgili, başarılı devlet adamlarının

işbaşına getirilmesi ölçüsünde devletin iyi yönetildiği de

bilinmektedir303.

Osmanlı devleti ancak tahtta deney kazanan genç

padişah IV. Murat'ın sıkı bir disiplinle iç durumu

yatıştırmasından sonra sonuç alıcı seferler düzenleyebildi.

Bu sultanın 1635'de Revan ve Tebriz'deki başarıları gerçi

Azerbaycan'ı kazanmaya yetmedi, fakat 1638'de Bağdad'ı

geri almayı başardı Osmanlı ordusu. Bağdad alındıktan

sonra 1639'da iki devlet arasında yapılan Kasr-ı Şirin banşı

anahatlanyla 1555'deki Amasya anlaşmasını izliyordu, yani

Azerbaycan Safevî ülkesinde, Irak Osmanlı elinde kaldı.

1578'de Osmanlı ordusunun Azerbaycan'a girmesi ile

başlayıp tam 60 yıl çeşitli aralarla süren çetin savaşım iki

tarafa da bir şey kazandırmadan, fakat iki ülkeyi de iyice

yorduktan sonra sonuçlanmış oldu. Kasr-ı Şirin barışından

sonra iki ülke de birbirinden kolay kolay koparıp alabileceği

bir şey olmadığını anladığından, Osmanlı-Safevî sının uzun

süre sakin kaldı. Onye-dinci yüzyılın geri kalan kısmında

Osmanlı devleti batı sınırlarında meşgul iken Safevî

tehlikesini gözden kaçırmadı, doğu uç boylarında tedbiri

303 Güvemli, a.g.e., s. 328.

478

elden bırakmadı. Fakat batı Asya'nın bu iki büyük

imparatorluğu nihayet birbirini dengelemiş olduğundan,

uzun yıllar iki taraf da barışı bozmamaya özen gösterdi304.

Sultan İbrahim, padişah olduğunda, uzun süre kafes

hayatı yaşamış durumda idi. Dolayısıyla kendisinden

başarılı bir padişahlık beklenemezdi. Bu nedenle, devleti

saray kadınlarının ve annesi Kösem Sultan'ın yönettiği

görülmektedir. XVII. yüzyılın ikinci yarısına girilirken

Padişah, IV. Mehmed (Avcı) idi. IV. Murad'ın döneminde

devletin doğu sınırlarında kesin barış anlaşmaları

yapıldığından, Osmanlı'nın gücünü yeniden batıya

yönelttiği görülmektedir. XVII. yüzyılın ikinci yarısının

ortaları Osmanlı'nın yeniden Avrupa'da başarılı olduğu

dönemdir. 1683 Yılında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'nın

ikinci Viyana kuşatması bu başarılı dönemin sonu olmuş

ve Viyana kuşatmasının bozguna dönüşü ile başlayan

sürekli savaşların çoğu yenilgi ile sonuçlanmış ve yüzyılın

sonunda 1699'da Karlofça anlaşması yapılmıştır. Viyana

kuşatmasından sonra ava merakı dolayısıyla devlet işleri ile

fazla uğraşamayan ve daha çok Edirne'de kalan, dolayısıyla

başkent olan İstanbul'da yönetim boşluğuna neden olan IV.

Mehmed (Avcı) daha fazla tahtta kalamamış ve yerine 1687

yılında II. Süleyman padişah olmuştur. II. Süleyman'da

304 Metin Kunt, Sina Akşin, Suraiya Faroqhi, Zafer Toprak, Hüseyin G. Yurdaydın ve Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 3, Osmanlı devleti 1600-1908, 5. Basım, İstanbul: Cem Yayınevi, Temmuz 1997, s. 23-24.

479

babası Sultan İbrahim gibi uzun süren kafes yaşamından

sonra tahta çıkmıştır. Dolayısıyla onun da başarılı olması

beklenemezdi. Ancak, Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa'yı

sadrazam yapması, Fazıl Mustafa Paşa'nın da önce "idari ve

adlî" düzenlemelerle ülke içinde disiplini sağlaması,

Sırbistan'ı, Belgrad'ı (1691) yeniden Osmanlı egemenliği

altına alması, Osmanlı'nın en güç zamanında başarılı

olabilmesini sağlamıştır. Bu dönemde Osmanlı'nın içinde

bulunduğu güçlük, 1684 yılında Osmanlı'ya karşı

Avusturya Habsburg hanedanı ile Lehistan ve Venedik'in

kutsal ittifak yapmış olmalarından kaynaklanıyordu305.

II. Süleyman'ın 1691'de sefere çıkarken Edirne'de

ölmesinden sonra II. Ahmed padişah olmuştur. II.

Ahmed'in kısa süren Padişahlığı döneminde, Osmanlı

orduları Avrupa'da ve Ege'de kısmen başarılı olmuştur;

ancak onun ölümünden sonra yerine geçen II. Mustafa'nın

padişahlığı sırasında 1697'de karşılaşılan Zenta

bozgunundan sonra, Macaristan'ı Avusturya'ya, Mora'yı

Venedikliler'e, Podalva'vı Lehlere bırakan Karlofça

Anlaşmasını 1699 yılında Osmanlılar'ın imzalamak

zorunda kaldıkları bilinmektedir. Bir yıl sonrada 1700

yılında İstanbul anlaşması ile Azak'ın Ruslar'a bırakıldığı

gözönünde tutulursa, XVII. yüzyılın son 16 yılındaki

savaşlardan yorulmuş Osmanlı'nın kendi iç düzenini

305 Güvemli, a.g.e., s. 329.

480

yeniden oluşturmak üzere, XVIII. yüzyıla bir barış dönemi

ile girdiğini yeğlediği gözlenmektedir. Osmanlı, Viyana

bozgunu ile başlayan yenilgiler sonunda batının gücü

karşısında ortaya çıkan idari ve askeri zayıflığını görecek ve

çözümü Batı'da aramaya başlayacağı bir döneme

girecektir. İşte II. Mustafa, böyle bir dönemde Padişahlık

yapmış, ancak, hocası Feyzullah Efendiye olan sevgi ve

itimadından dolayı onun haksızlıklarını görmeyişi

karşısında 1703 yılında "Birinci Edirne Vakası" sonucunda

tahtını kaybetmiştir. Onun yerine tahta çıkan, III.

Ahmed'in 1730 yılına kadar sürecek padişahlığı

başlamıştır.

İsveç kralı XII. Charles'ın Ruslar'a yenilmesi üzerine

Osmanlılar'a sığınması ile patlak veren Osmanlı-Rus

Savaşının, Petro'dan gelen barış isteği ile ünlü Prut

Anlaşmasıyla sonuçlanması, III. Ahmed'in saltanatı

dönemindedir. Yine, 1715 yılında Mora ve Girit'e yönelik

olarak yapılan askerî hareket ve 1716 yılında Damat Ali

Paşa'nın Avusturya'lı prens Eugen'e yenilmesi sonrasında,

Belgrad'ın elden çıkması üzerine 1717 yılında imzalanan

Pasarofça anlaşması da bu Padişah dönemindedir.

Nevşehirli İbrahim Paşa'nın barış tavsiyesi ile savaş

dönemine son verildiği ve 1718-1730 yılları arasında barış

dönemi yaşandığı bilinmektedir. Bu dönemin adı Lale Devri

olup, dönemin özellikleri arasında, ilk matbaanın açılması

(1727), kâğıt fabrikasının kurulması, çinicilik gibi yerli

481

sanatlara önem verilmesi, kütüphaneler kurulması,

Avrupa'dan esinlenerek saray ve köşkler inşa edilmesi gibi

etkinlikler yer almaktadır. Ne var ki, bir yandan da eğlence,

israf gibi olumsuzluklar halk kitleleri arasında

huzursuzluk yaratmış ve Patrona Halil İsyanı böyle bir

ortamda patlak vermiştir. Bunun üzerine Padişah'da

tahtını bırakmak zorunda kalmıştır. I. Mahmud, tahta

çıkıp, isyanı bastırdıktan sonra, İran harpleri ile

uğraşmaya başlamış ve 1732'de barış anlaşması

yapılmıştır. Ancak, bu barış dönemi kısa sürmüş ve bu kez

Ruslar ile savaş başlamıştır. 1736'da başlayan Rus

Savaşının ardından 1737'de Avusturya'nın üç koldan

Osmanlı topraklarına saldırması ile bu devlet ile de savaşa

girilmek zorunda kalınmıştır. 1738 Yılında Avusturya'ya

karşı başarı sağlanmış Sırbistan ve Belgrad yeniden

alınmıştır. Avusturya'dan sonra Ruslar ile de barış

imzalanmıştır. Bu barış görüşmeleri sırasında Fransızların

kapitülasyonları yenilemek istedikleri (1740)

görülmektedir. İranlılar ile olan savaş ise 1746'daki barış

anlaşması ile son bulmuştur. I. Mahmud'un

Padişahlığı'nın, 1754 yılına kadar ki kalan dönemi, savaş

olmadan barış içinde yaşanan bir dönem olmuştur.

I. Mahmud dönemindeki savaşları Osmanlılar başarı

ile sonuçlandırabilmişlerdir. Bu savaşlar sonrasında

Osmanlılar'ın önemli bir barış dönemine girdikleri

gözlenmektedir. Bunun önemli nedenleri arasında

482

Avrupa'da XVIII. yüzyılın ikinci yarısında önemli siyasi

oluşumların ortaya çıkmağa başlaması da yer almaktadır.

Nitekim, III. Osman'ın (1754-1757) kısa süren

saltanatı döneminde İstanbul'daki büyük yangınlar ve

salgın hastalıklar dışında önemli bir olay yaşanmamış,

onun vefatı üzerine tahta çıkan III. Mustafa'nın

padişahlığının ilk on yılında da önemli bir savaş tehlikesi ile

karşılaşılmamıştır. Buna biraz da sadrazam Koca Ragıp

Paşa'nın çeşitli savaş isteklerine engel olması neden

olmuştur. Bu dönemi Osmanlı'nın orduda ıslahat

girişimleri ile değerlendirdiği, topçu ocağının düzene

sokulduğu, Deniz Okulu ile Mühendis Odası'nın kurulduğu

gözlenmektedir. Koca Ragıp Paşa'nın ölümü üzerine, uzun

süren barış döneminin eski Osmanlı zaferlerinin

özlenmesine yol açması karşısında, Lehistan'daki

karışıklıktan kaçanların Osmanlılar'a sığınması üzerine,

Fransa'nın da teşviki ile Ruslar ile savaşa girilmesinin

gecikmediği gözlenmektedir. Ancak bu savaşta Ruslara

Tuna boyunda Kartal'da Osmanlı ordusu yenilmiştir. Bu

savaş, Rus donanmasının Baltık'tan Akdeniz'e gelerek

Çeşme'de 1770'de Osmanlı donanmasını yakması, 1771'de

Kırım'ın kaybedilmesi ile sonuçlanmıştır, bu yenilgiler

sonucunda 1774 yılında Küçük Kaynarca Anlaşması'nın

yapıldığı bilinmektedir. Bu anlaşma sonucunda Kırım

bağımsız duruma gelmiş, Karadeniz'in Rus ticaretine

483

açılması zorunluluğu doğmuştur. Boğazlar, Rus ticaret

gemilerine bu anlaşmadan sonra açılmıştır306.

I. Abdülhamid 1774 yılında tahta çıktığında Osmanlı-

Rus savaşı son safhasına gelmişti. Savaş bitince devlet,

çeşitli eyaletlerdeki karışıklıkları bastırmak, son derece

güçleşen mali sıkıntılara çözüm aramak gibi konularla

uğraşmak zorunda kalmıştır. Bu ıslahat çalışmalarının

1775'de patlak veren İran harbi dolayısıyla tam olarak

sonuçlandırılmadığı görülmektedir. Ancak, dönemin önemli

devlet adamlarından Vezir Mehmed Paşa ve Halil Hamid

Paşa'nın 1780-1785 yılları arasında Fransa'dan getirilen

uzman topçu ve lağımcı subayların yardımı ile orduda

iyileştirme çalışmaları yapıldığı gözlenmektedir. Ruslar'la

yapılacak bir savaşa hazır olmak üzere, Rumeli ve Kafkas

sahillerinde tahkimata özen gösterildiği, topçu sınıfının

mevcudunun artırılmağa çalışıldığı da bilinmektedir. Bu

hazırlıklın önemli bir nedeni de 1784'de Ruslar'ın Kırım'ı

ilhak etmiş olmalarıydı. Ruslar ile bir savaş hazırlığı

sürerken, 1773'de Baron de Tott'un katkılarıyla Riyaziye

Mektebi'nin açıldığı, bu mektebin 1776'da tersaneye

taşınarak genişletildiği, 1784'de Mühendishane'ye

istihkam bölümünün eklendiği, tımarlı sipahilerin

durumlarının düzeltilmesine çalışıldığı görülmektedir. Bu

arada, İbrahim Müteferrikadan sonra kapatılmış olan

306 Güvemli, a.g.e., s. 330-331.

484

matbaanın 1782'de Beylikçi Raşid Efendi'nin çabaları ile

yeniden açıldığını da belirtmek uygun olacaktır.

Kırım'ın Ruslar tarafından ilhakı Kırım'dan önemli

ölçüde göçe neden olmuştur. Bu, Osmanlı'nın karşılaştığı

ilk büyük göçtür. Bu durum ve Rusya'da II. Katerina'nın

kışkırtıcı hareketleri Osmanlı'nın 1787 yılında Ruslar'a

savaş açmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Bu savaşın

hemen sonrasında Avusturya'nın da savaşa katılması ile

Osmanlı iki cephede birden savaşmak zorunda kalınca,

Avusturya'ya karşı kimi savaşları kazandıysada, Ruslar'a

karşı önce Hotin Kalesini, sonra Özi'yi kaybetmiştir. Bu

arada, I. Abdülhamid ölmüş, yerine 1789'da III. Selim tahta

çıkmıştı. Ama, Ruslar'da Eflak ve Boğdan'ı işgal etmişlerdi.

Avusturya'da Belgrad'ı almıştı. Bununla beraber, Rusya'nın

İsveç ile de savaş halinde bulunması, Avusturya'nın

Hollanda ve Macaristan'daki milliyetçi ayaklanmalarla

uğraşmak zorunda kalması, 1790 yılında gerçekleştirilen

Osmanlı-Prusya ittifakı, giderek genişleyen Fransız

ihtilalinden Avusturya ve Rusya'nın huzursuzluk duymaları

karşısında Osmanlılar kendileri için olumlu bir durumla

karşılaşmışlar ve Belgrad bu arada yeniden geri alınmıştır.

Ancak, Osmanlı'ların Ruslar ile savaşa devam etmeleri çok

önemli yenilgilere yol açmış ve sonucunda 1792'de Yaş

anlaşması imzalanmak zorunda kalınmıştır.

485

Yaş anlaşmasından sonra, Osmanlı'nın iç düzeninin

eskidiği ve yenilenmesi gerektiği kaçınılmaz olarak ortaya

çıkmıştır. İşte bu durum karşısında, III. Selim'in "Nizam-ı

Cedid" hareketini başlattığı ve Avrupa yöntemleri ile

disiplinli, eğitilmiş asker yetiştirilmesine yöneldiği gözlen-

mektedir. Bu durum, Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması

isteğinin ortaya çıkması demekti. Sadece askeri alanda

değil, idari ve mali düzenlemelere de gerekseme vardı.

Bunun içinde devletin ileri gelenlerinden "Layiha" kaleme

almaları istendiği görülmektedir. Bu görüşlerin

alınmasından sonra, Yeniçeri Ocakları'na dokunulmadan,

Nizam-ı Cedid307 düzeninin kurulmasına yönelinmiştir. Bu

durumu, kuşkusuz Yeniçeriler'in kabul etmesi beklene-

mezdi. Yeniçeriler kendileri için uygun görülen talimleri

yapmak istemiyorlardı. Ayrıca, yeniçeriler üç ayda bir

aldıkları maaşları için ellerinde bulunan ve "maaş cüzdanı"

gibi kullanılan, tahvil gibi piyasası olan yeniçeri

"esamisi"nin alınıp satılmasıyla sivillerde meşgul olmaya

başlamışlardı. Bu alıp satma işlemlerine engel olunmak

istenmesi, sadece yeniçerileri değil, bu alım satım ile

uğraşan kişileri de hoşnutsuz duruma sokmuştur. Bunun

üzerine bu kişiler de yeniçerileri kışkırtmağa

başlamışlardır. III. Selim, Nizam-ı Cedid askerlerini Sırp 307 Nizam-ı Cedid: Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu düzensizliklere bir çözüm olarak “batı anlamında ileri bir düzen kurmak için” mevcut düzende yapılan yenilik, girişim ve hareketlerinin bütününe denilmektedir. Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 105.

486

isyanını bastırmak için Edirne'ye doğru yola çıkarınca,

asiler Edirne'de askeri çevirerek ikinci Edirne vakasını

başlatmışlardır. 1806'daki bu hareket, 1807'de İstanbul'da

Kabakçı Mustafa'nın başlattığı isyan ile büyümüş ve III.

Selim'in önce tahttan çekilmesi, sonra Alemdar Mustafa

Paşa'nın onu yeniden Padişah yapmak istemesi üzerine

1808 yılında Padişah'ın öldürülmesiyle sonuçlanmıştır.

III. Selim Napolyon'un 1798'de Mısır'ı istila etmesi dışında

fazla bir olayla uğraşmak zorunda kalmamıştır. Bu savaş

da, 1799'da Akka'da Rezzak Ahmed Paşa'nın Napolyon'a

karşı başarı kazanması ve daha sonra barış yapılarak

Fransızlar'ın Mısır'dan çekilmesi ile son bulmuştur. Bu

nedenlerden, dolayı III. Selim, XIX. yüzyılda Osmanlı'daki

önemli değişmelere neden olacak iç düzeni, idari, askeri ve

mali açıdan iyileştirme çabalarını gösterebilmiştir. Uzun

süren savaşların iktisadi yapıda neden olduğu olumsuz

durumun düzeltilmesi ve eyaletlerdeki idari yapının, asayiş

ve huzuru temin edecek biçimde yeniden düzenlenmesi

girişimleri, en az askerî yapının yenileştirilmesi kadar

önemli idi. III. Selim, bu nedenle birçok iktisadi önlem

almaya çalışmış ve bir arada tımar ve zeamet usulleri de

yeni yasalarla düzenlenmek istenmiştir.

Ancak, III. Selim'in tüm bu çabalarının fazla başarılı

olamadığını söylemek yanıltıcı olmasa gerektir. Ne var ki,

başlatılan bu "ıslahat" hareketi, XIX. yüzyılda, II. Mahmud

487

(1808-1839) ve Abdülmecid (1839-1861) tarafından devam

ettirilecek ve Tanzimat dönemi başlayacaktır308.

Bu noktada Mustafa Reşit Paşa’dan söz etmek

gerekir. İngiliz siyasetine taraftar (ve Rus aleyhtarı) olan

Pertev Paşa’nın yetiştirmesiydi. 1834-1836 arasında

Paris’te, 1836-1837’de Londra’da elçilik yaptı. Hariciye

Nazırı oldu (13/7/1837). Balta Limanı Antlaşması’nı

yaptıktan sonra, ve aynı zamanda Nazır olarak, Londra’da

elçi oldu. Bir hariciye nazırının aynı zamanda Londra’da elçi

olması, ülke kaderinin ne ölçüde İngiltere’ye bağlı

olduğunun bir göstergesidir. Abdülmecit’in cülusunu

kutlamak için 1839 Ağustos’un da İstanbul’a geldi ve

Tanzimat için çalışmaya başladı. Mustafa Reşit Paşa

çabalarında başarılı oldu ve Tanzimat ilân edildi

(03/11/1839)309.

Bu belgeye, Gülhane’de okunduğu için Gülhane Hatt-

ı Hümayunu’da denir. Belge’de özetle, Osmanlı Devleti’nin

kuruluşundan beri Şeriata uyulduğu için Devletin kudretli,

halkın refah içinde olduğu halde, 150 yıldır Şeriat ve faydalı

kanunlara uyulmamak yüzünden zaaf ve fakirlik geldiği

belirtiliyordu. Oysa ülkenin coğrafi mevkii, verimli arazisi ve

halkın yetenekleri dolayısıyla, doğru tedbirlerle, 5-10 sene

içinde kalkınılabilirdi. Bu tedbirlerin başında can, ırz ve mal

güvenliği geliyordu. Can ve maliından emin olan, kendisini 308 Güvemli, a.g.e., s. 332-333. 309 Kunt vd., 1997, a.g.e., s. 123-124.

488

işine gücüne verir, “devlet ve millet gayreti ve vatan

muhabbeti artardı”. Can ve mal güvenliğine en çok ihtiyaç

duyanlarda yöneten sınıfın ulema dışında kalan icrai askeri

kesimi idi. Bilindiği üzere bu kişiler kul statüsünde

olduklarından yargılanmadan idam edilebilir (siyaseten

katl), ve yüksek görevde olup servet yapabilenlerin malı

mülkü öldüklerinde müsadere edilebilirdi310.

32. Tanzimata Kadar Olan Dönemde İktisadi Yapı

XVI. yüzyıl da madenlerin bollaşmasıyla birlikte kentsel ve

kırsal alandaki nüfusla iktisadi bağlar güçlendi. Kırsal

kesimde sikke kullanmaya başlamış, köylüler ürünlerini

getirip pazarlarda ve panayırlarda satmışlardır. Para

kullanımı yaygınlaşmıştır. Kredi ağı gelişmeye

başlamıştır311.

XVII. yüzyılın ikinci yarısında, 1683 yılındaki ikinci

Viyana kuşatmasına kadar topraklarını sürekli olarak

genişleten Osmanlı'nın genişlemesi son sınırlarına varmıştı.

Geniş İmparatorluk toprakları üzerinde, Yemen ve Mısır'da

sıcak ülkelerin ürünleri, Anadolu ve Trakya'da geniş

tarımsal topraklarda çeşitli tarım ürünleri, uluslararası

ticarete elverişli Akdeniz, Ege ve Karadeniz'de limanları

vardı. Bu arada Mısır limanları transit ticaretin merkezi 310 Kunt vd., 1997, a.g.e., s. 124. 311 Şevket Pamuk, “Osmanlılarda Para ve Enflasyon”, Cogito, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Osmanlılar Özel Sayısı, Sayı 19, Yaz 1999, s. 180.

489

durumunda idiler. İmparatorluğun çeşitli yerlerinde demir,

bakır, kurşun madenleri işletiliyordu312. İmparatorluk

kendi kendine yeterli iktisadi yapıya sahipti.

Kiği'de çıkarılan demirler İstanbul'a gönderiliyor.

Gümüşhane'deki gümüş ve bakır ocakları, İnegöl'de gümüş,

Kağızman'da bakır ocakları, güney Sırbistan'daki

Navarbede gümüş, Selanik, Sidere'deki gümüş madenleri

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda sürekli olarak işletiliyordu.

Buraların kazılarında gümüş sikke basan darphaneler de

vardı. Bunları devlet, ya mukataaya vererek ya da emin

denilen kendi görevlileri tarafından işletiyor ve bunların

muhasebe kayıtları muntazam olarak tutuluyordu. Bu

kayıtlar bugüne kadar gelmiştir ve önemli muhasebe

belgeleridir. Osmanlı İmparatorluğu'nda dokuma sanayinin

gelişmesini XVII. ve XVIII yüzyıllarda sürdürdüğü

bilinmektedir. Bezden kadifeye ve ipekli kumaşa kadar

çeşitli kumaşların Anadolu'da dokunduğu görülmektedir.

Ankara dolayındaki sof kumaş üretiminin bu asırlarda da

devam ettiği. Avrupalı tüccarların buraya kadar gelerek bu

kumaşları satın aldıkları bilinmektedir. Bursa ve Bilecik'te

kadife ve ipekli kumaşların üretiminin XVII. yüzyılda da

gelişmesini sürdürdüğünü Evliya Çelebinin Seyahatna-

mesinden görmek olanağı vardır. Dokuma sanayinin

İmparatorluğu'n birçok yöresine yayıldığı, Şam, Trabzon,

312 Trak, a.g.e., s. 363 vd.

490

Selanik gibi yerlerde de dokuma sanayinin geliştiği

görülmektedir. Avrupa'da dokumacılığın gelişmesi üzerine,

Anadolu'dan pamuk, pamuk ipliği, Ankara'dan sof ipliği

almağa yönelik girişimleri üzerine Devletin zaman zaman

bunların dışsatımına yasaklar koyduğu, örneğin 1615

yılındaki bir hükümle Ankara sof ipliklerinin dışsatımının

yasaklandığı görülmektedir313.

Ancak bu dönemde iktisadi hayatta kötü giden bazı

gelişmelerde yok değildi. XVII. Yüzyılın başında Rumeli ve

Anadolu’nun çoğu bölgelerinde ciddi kriz belirtilerine

rastlanmaktadır. Bursa’daki ipekli kumaş ve Selanik’teki

çuha sanayi durmadan gerilemektedir. Bunun temel nedeni

de hammaddenin Avrupalı tüccarların rekabeti nedeniyle

pahalılaşması ve zaten küçük bir kâr marjı ile satış yapan

Osmanlı esnafının kâr marjının iyice daralmasıdır314.

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda, İmparatorluk'da bölgeler

arası ticaretin önem taşıdığı, Anadolu kentlerinin

gereksemelerinin büyük ölçüde Anadolu'dan ve Doğu

Akdeniz'de Osmanlı'nın egemenliği altında olan bölgelerden

karşılandığı, nüfusu 600.000'i aşan İstanbul'un gıda

gereksemesini karşılamada güçlükler olduğu bilinmektedir.

Özellikle savaş yıllarında başkentte darlıkların meydana

geldiği, başkent için buğday, pirinç ve et gereksemesinin 313 Güvemli, a.g.e., s. 336-337. 314 Murat Çızakça, “Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Otoman Industrial Decline”, The Journal of Economic History, XL, 3, 1980.

491

Tuna boylarından, Balkanlar’dan, Karadeniz ve Ege

Kıyılarından ve Mısır'dan daha çok deniz yolu ile taşındığı

görülmektedir. İç pazarda devletin, esnafın fiyat denetimini

XVI. yüzyılda olduğu gibi bu yıllarda da sürdürdüğü

bilinmektedir.

Nüfusu hızla artış gösteren İstanbul, sanayileşme

açısından özellikle XVIII. yüzyıl başlarında önemli

gelişmeler göstermiştir. Devletin, daha çok askeri

gereksemeleri karşılamak için Fener'de çuha fabrikası

kurduğu, İstanbul'da özel kesime ait, ipekli kumaşlar

dokuyan 54 tezgaha sahip bir fabrikasının bulunduğu,

ayrıca tahta kalıplarla renkli ve nakış ve desen basan

basmacı imalatçılarının sayısının 42'ye ulaştığı

görülmektedir315. Bu kuruluşlardan devlete ait olanların

muhasebe belgeleri bugünlere kadar gelebilmiştir.

Dış ticarete ise, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda

İmparatorluğun dış ticareti Doğu Avrupa ve Doğu Akdeniz

bölgelerinde yoğunlaşmaktaydı. XVII. yüzyılda, Batı

Avrupa'nın Hindistan ve Güneydoğu Asya ile ticari ilişkileri

Atlantik okyanusu üzerinden hızlanarak devam edince,

Suriye ve Anadolu üzerinden yapılan kervan ticareti

olumsuz olarak etkilenmiş, Mısır'ın transit ticaretteki önemi

de azalmıştır.

315 Trak, a.g.e., s. 380 vd.

492

Osmanlı İmparatorluğu'nda Karadeniz'in durumu

XVIII. yüzyıl sonlarına kadar farklıdır. Bu denizdeki tüm

ticaret Osmanlı'nın elinde bulunmaktaydı. Öteki ülkelerin

gemilerinin boğazlardan geçerek Karadeniz'e girişleri

Osmanlı Devleti'nin iznine bağlı idi. Karadeniz'den Tuna

nehri boyunca Avrupa içlerine uzanan nehir yolunda

yapılan ticaret Kırım'dan Rusya ve Polonya ile yapılan

alışverişler Osmanlı için büyük önem taşıyordu.

Bu noktada Osmanlı İmparatorluğu-Avrupa ilişkisine

daha yakından bakmanın gerekli olacağı inancındayız.

Tarihçiler batı ile bütünleşmeyi üç ayrı aşamada

görme eğilimindedirler. Barkan ve İnalcık, Braudel’in

görüşlerinden etkilenerek, XVI. Yüzyıl Osmanlı

ekonomisinin Avrupa’da oluşan “fiyat devrimi” ışığında

görme eğilimindedirler. Wallerstein’dan etkilenen yazarlar

XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı’nın dünya

ekonomisiyle bütünleşme sürecine girdiğini savunur. Bu

yüzyıl bir anlamda XVII. yüzyılın “çöküntü”sünden kurtulan

Avrupa’nın sanayi devrimine açılım dönemidir. Üçüncü bir

görüş ise, XIX. yüzyıla, özellikle Napolyon savaşları ertesi

İngiliz sanayi mamullerinin atağı ve yeni ticaret düzenine

öncelik tanır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısı her ne kadar

Avrupa için önemli bir dönem ise de Osmanlı’nın etkilenişi

belirli bir zaman gecikmesiyle olur. Öte yandan Fransız

devrimi ve Napolyon savaşları Avrupa’yı meşgul eder.

493

Ekonomi siyasetin gerisinde kalır. Osmanlı ekonomisi

kuşkusuz çok eskiden beri Avrupa ile temastadır. Ancak,

bu ilişki kapitalizmin olgunluk çağında Osmanlı’da yapısal

dönüşümlere yol açacak niteliğe bürünür. Ekonominin çok

sınırlı bir kesiminin parasallaştığı bir ortamda Avrupa “fiyat

devrimi”nin Osmanlı’yı temelden sarsması beklenemez.

Osmanlı XVI. yüzyıldan itibaren parasallaşma sürecine

girmiştir. Bu parasallaşma klasik yapının çözülmesinde de

etkide bulunmuştur. Fakat yeni yapının oluşması, yapısal

dönüşümlerin ortaya çıkması ancak XIX. yüzyılda gündeme

gelebilmiştir316.

33. Tanzimata Kadar Olan Dönemde Mali Yapı

Osmanlı Devleti'nde ortaya çıkan malî bunalımın

kaynaklarını 16. yüzyılın sonlarına kadar götürmek

mümkündür. Bu yüzyılın ortalarında devlet azamî

sınırlarına ulaşmış ve savaşlar sonrasında elde edilen

gelirlerin sonu gelmişti. Diğer taraftan savaş teknolojisi

değişmiş ve Osmanlı ordusunun o eski vurucu gücü

kaybolmuştu. Bu durum yüzyılın sonlarına doğru girişilen

savaşların uzamasına neden olmuştu. Gelişmeler 17.

316 Kunt vd., 1997, a.g.e., s. 221.

494

yüzyılda yerini yenilgilere bırakmış, özellikle 18. yüzyılda

ciddi kayıplar verilmeye başlanmıştı317.

XVII. Yüzyıldan başlamak üzere, timarlı askerler

azalırken yeniçerilerin sayısı giderek artmıştır. Bu artış

maaş ödemeleri noktasında devleti malî sıkıntıya

sokmuştur. Zira bu maaşların ödenmesi için reayadan

alınan vergiler yükseltilmiş, fakat gerekli miktarlar

toplanamamıştır. Ödeme güçlüğü içine giren reaya giderek

fakirleşmiş, toprağını terk etmeye başlamıştır. Bu ise tim ar

sisteminin çözülmesine etki etmiştir. Netice itibariyle bu

husus bir kısır döngü halini almış, adeta malî sorun-askerî

sorun aynılığı ortaya çıkmıştır318.

Osmanlı maliyesini bunalıma iten bir diğer gelişme

16. yüzyılda Avrupa'da ortaya çıkan 'Fiyat Devrimi'

olmuştur. Amerika ve Afrika'dan Batı Avrupa'ya gelen

kıymetli madenler, bu devletlerin ekonomilerinin, Akdeniz

ticareti ve bu ticaretten pay alan devletler aleyhine

canlanmasına yol açtı. Sağlanan bu yeni imkanlar dünya

iktisadî ve siyasî dengesini değiştirdi. Avrupa'da olağanüstü

bir şekilde ticarî faaliyetler arttı. Bu gelişmelere para

317 Ömer Lütfi Barkan, "XVI. Asrın İkinci Yansında Türkiye'de Fiyat Hareketleri", Belleten, c. XXXIV, S. 112. Ankara 1970, s. 602-606. Ayrıca bkz. Mehmet Genç, "XVIII. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş", Yapıt-Toplumsal Araştırmalar, No. 4, Ankara: 1984, s. 52-53.

318 Yücel Özkaya, Osmanlı imparatorluğu’nda Ayanlık, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1977, s. 101. Ayrıca bkz. Ziya Karamursal, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara: 1989, s. 26, 32.

495

ayarlarında yapılan oynamalar da eklenince fiyatlar hızlı bir

şekilde fırladı. Bu yükseliş bazı iktisat tarihçileri tarafından

'ihtilalci' olarak nitelendirildi319.

Fiyat devrimi sadece Avrupa'yı etkilememiş,

milletlerarası ticaret kanalıyla doğuyu da etkilemiştir.

Özellikle Amerikan’ın keşfiyle Avrupa’ya büyük miktarda

kıymetli maden getirilmişti. 1520-1620 arasında ortalama

yıllık gümüş istihsâli beş kat artmıştır. 1503-1660 yılları

arasında Amerika’dan Avrupa’ya 181 ton altın ve 17.000

ton gümüş getirilmişti. Bu da Avrupa’da fiyatların iki kat

artmasına neden olacaktır. 1584’de İtalya adeta

Amerika’dan gelen İspanyol paralarıyla dolmuştur. Osmanlı

Devleti’ne gönderilen ticaret eşyaları arasında sandıklar

dolusu İspanyol paralarından söz edilmektedir. 1584 yılında

Osmanlı Devleti’nde züyuf akçe çıkarılması İspanyol

paraların Osmanlı Devleti’ne girdiği bu yıla denk

gelmektedir. 1584 devalüasyonu XVII. asır ortalarına kadar

sürecek olan bir buhranın başlangıcıdır320. Tabiî ki Osmanlı

Devleti de fiyat devriminden etkilenmiştir. Batı'dan gelen

kıymetli maden bolluğu fiyatları artırmıştır. Bu artışın tabii

sonucu olarak enflasyon ortaya çıkmıştır. Vergiler devlet

tarafından Önceden belirlendiğinden, özellikle nakdî olarak

319 Barkan, a.g.e., s. 578-584. 320 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul: Eren Yayıncılık 1996, s.163.

496

toplanan vergilerde enflasyon sonucu ciddi bir erime

gözükmüştür321.

Netice itibariyle söylemek gerekirse XVI. yüzyılın

sonunda başlayan malî kriz XVII. ve XVIII. yüzyıllarda da

devam etmiştir. Bu dönemlerde malî buhranın aşılmasına

yönelik olarak, aşağıda sıralanan bazı girişimler

olmuştur322.

- Vergilerin Artırılması ve Olağanüstü Vergiler

Osmanlı Devleti’nin uzun bir savaş sürecine girmiş

olması Avusturya, Venedik, Lehistan, Rusya ve İran gibi

devletlerle yapılan savaşlar çok masraflı idi. Osmanlı

hazinesinin mali yükü aniden artmıştı323. Askerlerin ulufe,

bahşiş, yiyecek giderleri artmıştı324. Bütçeler her yıl daha

fazla açık vermeye başlamıştı. Çok sık padişah değişimi

cülus bahşişi dağıtımını zorlaştırıyordu. Zir artan kapıkulu

mensuplarına her padişah değişiminde cülus bahşişi

verilmek zorundaydı325.

Devletin ihtiyaç duyduğu para darlığını gidermek

amacıyla girişilen bir yol mevcut vergilerin miktar ya da 321 Barkan, a.g.e., s. 585 vd. Ayrıca bkz. Halil İnalcık, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti Üzerinde Bir Tetkik Münasebetiyle”, Belleten, Cilt XV, Ankara: 1951, s.654-658. 322 Coşkun Çakır, Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları, Ekim 2001, s. 18. 323 1683 yılında 324.566.230 akçe olan hazine gideri ilk yıllarda 525.165.640 akçe, 1699 yılında ise 1.211.379.266 akçe olmuştur. 324 Oğuzoğlu, a.g.m., s. 157-158. 325 Ünal, a.g.e., s. 89

497

oranlarının artırılması ise, diğer yol olağanüstü vergiler

ihdas edilmesi olmuştur. Savaş zamanında ve bir defaya

mahsus alınan İmdâd-ı Seferiye, adeta İmdâd-ı Sefeıiye'nin

bir alternatifi gibi düşünülebilecek ve barış zamanlarında

alınan İmdâd-ı Hazariye gibi nakdî; savaşa çıkan ordunun

erzak ihtiyacının giderilmesi amacıyla ve aynî olarak alınan

Nüzul ve ordunun izlediği güzergâh üzerinde bulunanlardan

aynî ve nakdî olarak alınan Sürsat, devletin olağanüstü

olarak talep ettiği vergiler olmuştur326.

Avârız vergileri XVI. Yüzyıldan itibaren ordunun

ihtiyaçlarını karşılamak için olağanüstü durumlarda alınan

bir vergiydi. XVII. yüzyılda ardı arkası kesilmeyen savaşlar

nedeniyle sürekli hale gelmiştir. 828 milyon akçelik 1692

yılı bütçesinde avârız vergisinin payı 188 milyon akçe iken,

1715 yılı bütçesinde 134 milyona kadar düşmüştür. Bu

düşüşte İmdâd-ı Seferiye vergisinin büyük bir rolü vardır.

Zaten avârız vergisi Tanzimatla birlikte kaldırılmıştır327.

- Yeni Gelir Toplama Usulleri

Vergileri doğrudan merkezde toplama çabalarının bir

sonucu olarak 'İltizam' uygulaması başlatılmıştır. Buna

göre bir gelir belli bir süre için, daha çok bir ya da üç yıl

için, mültezim adı verilen kimselere toplattırılmıştır. 326 Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergah Yayınları, 1985, s. 265-278. Ayrıca bkz. Süleyman Demirci, “Collection of Avarız and Nüzul Levies”, Belleten, Cilt LXIX, Ankara: Sayı 256, 2005, s. 899. 327 Halil Sahillioğlu, “Avârız”, İA, İstanbul: TDVY Cilt 4, 1991, s. 109.

498

İltizamın uygulandığı alan XVII. yüzyıldan itibaren oldukça

genişlemiştir. Fakat devletin daha fazla paraya ihtiyaç

duyması iltizam süresinin uzatılması sonucunu doğurmuş

ve iltizamlar mültezimlere kayd-ı hayat şartıyla verilmeye

başlanmıştır. İşte bu özel duruma 'Malikane Sistemi' adı

verilmiştir328. Açık artırmada en yüksek muacceleyi teklif

eden malikâne beratını almaya hak kazanıyordu.

Malikânelere, Kadılar hariç kimse dokunamazdı.

Mukâtaalar geçici bir süreliğine değil, ömür boyu iltizama

vermesi güzel sonuçlar doğurmuştu. Reayanın üretim

kapasitesi ile vergi kapasitesi arasındaki uçurum makul bir

noktaya çekilmiş oldu. Hem reâya hem malikâneci hem de

hazine için çok olumlu bir gelişmeydi. Bu uygulama

Tanzimata kadar devam etmiştir329. Ne var ki, gelirleri

toplanan mukataaların esasını tarım alanları

oluşturduğundan ve tarımsal üretimin de giderek

zayıfladığından, iltizam usulü gibi malikane sistemi de

başarılı olamamış, mali sıkıntıların ortadan kalmasını

sağlayamamıştır330.

- İç Hazineden Merkez Hazineye Kaynak Aktarılması

328 Mehmet Genç, "Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi", Türkiye İktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973), Ankara: 1973, s. 232-236. Ayrıca bkz. Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt 1, İstanbul: 1982, s. 241. 329 Mehmet Genç, “Malikâne”, İA, Ankara: TDVY Cilt 27, 2003, s. 516-517. 330 Genç, a.g.m., 1973, s. 232-236.

499

XVII. Yüzyılda başvurulan bu yönteme göre, savaş

zamanlarında padişahın kendisine ait olan iç hazineden

devletin merkez hazinesine kaynak transferi yapılmıştır.

Özellikle devletin güçlü olduğu XV. ve XVI. yüzyıllarda iç

hazine oldukça güçlenmişti. Ayrıca padişaha ait haslardan

da buraya sürekli bir gelir akışı vardı. XVII. Yüzyılın

sonlarında merkez hazineye buradan yılda 100 milyon akçe

civarı bir bedelde nakit veya altın ve gümüş gibi kıymetli

maden akışı olduğu bilinmektedir331.

- Müsadere Yapılması

Osmanlı Devleti'nde eskiden beri uygulana gelen

müsadere usulüne göre, devlet adamlarının gelirleri belli

zamanlarda hazineye aktarılabilmekteydi. Bu usulde, ölen

bir bürokrat veya asker kişinin malları hazineye intikal

etmekteydi. Özellikle savaş zamanlarında bir kaynak olarak

müsadereler sıkça yapılmış, hatta bu anlamda görevlilerden

hediye, caize ve benzer isimlerle bir çeşit vergi alınmıştır.

18. Yüzyılın başında, Avusturya savaşları sırasında çok

sayıda müsadere yapılmıştır332. İçine düşülen bunalımlı

dönem müsadereyi arttırmıştır. Artık müsadere merkezi

otoriteye siyasal anlamda bir güç kazandırmak için değil

adeta hazineye para sağlamak için yapılır duruma gelmiştir.

331 Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi (Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu), Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları, 1978, s. 5-6. Ayrıca bkz. Şevket Pamuk, 100 Soruda Osmaıılı-Türkiye İktisadî Tarihi (1500-1914), İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1988, s.159. 332 Tabakoğlu, a.g.e., s. 295-298.

500

Müsadere eskiden ehl-i örf kesimine yapılırken bu dönemde

farklı kesimlerde müsadere kapsamına alınmıştır333.

- Tağşişe Başvurulması

Bir diğer finansman kaynağı olarak paranın değeri

düşürülmüş, yani 'Tağşiş' yapılmıştır. Bu sistemde devlet,

piyasada tedavül eden madenî paraları topluyor, bunların

içindeki kıymetli maden miktarını azaltarak yeniden

piyasaya sürüyordu. Böyle yapılınca daha fazla para elde

edilmiş olacağından, ortaya çıkan fark hazineye

aktarılıyordu334. Aynı miktarda gümüşle itibari değeri daha

fazla olan sikke basarak ödemelerin daha büyük bir kısmını

karşılayabiliyordu335. Her ne kadar sikkelerden yapılan

tağşişlerle hazinenin sıkıntısı giderilmeye çalışılsa da halkın

geçim sıkıntısı artmakta ve toplum ekonomisine darbe

vurmaktaydı. Öyle ki bu hadise Yeniçeri ayaklanmalarını

hazırlayan sebeplerden birisi olacaktır336. Aslında bu bir

çeşit devalüasyon yapmaktı. Tağşiş işleminden sonra

fiyatlar yükselmiş ve paranın satın alma gücü azalmıştır.

Neticede ortaya enflasyon çıkmış, XVII. yüzyıl sonlarıyla

XVIII. yüzyıl başlarında yüksek enflasyon yaşanmıştır. İlk 333 Öğün, a.g.m., s. 68. 334 Barkan, a.g.e., s. 585-588. Ayrıca bkz. Halil Sahillioğlu, "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)", Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayısı, Ankara: 1979, s. 14-15; Morawitz, a.g.e., s. 6., Tabakoğlu, a.g.e., s. 284-285. 335 Pamuk, a.g.m., s. 181. 336 Niyazi Berkez, Türkiyede Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002, s. 102.

501

defa 1584 yılında başvurulan tağşiş sonrasında ortaya

çıkan kur farkından yararlanmak isteyen kimseler

yolsuzluk yapmaya başlamış, kalpazanlık artmıştır.

Memlekette hammadde ucuzlamış olduğundan dışarıya

yoğun bir hammadde çıkışı başlamış, ayrıca yabancı

memleketlerin paraları memleket içinde tedavül ederek yerli

paranın itibarının azalmasına neden olmuştur337.

- Esham ya da İç Borçlanma

Bir iç borçlanma aracı olarak ortaya çıkan 'Esham

Sistemi', aslında malikâne uygulamasının bir değişik

versiyonudur. Malikanede mukataa veya vergi

kaynaklarının bir bütün olarak hayat boyu iltizama

verilmesi söz konusu iken, eshamda bu kaynakların

bölünerek ve sadece yıllık kârının peşin olarak ödenmek

suretiyle satışı esastır. Esham uygulamasına ilk defa

1768'de savaşa girildiği ve paraya ihtiyaç olduğu için

başvurulmuştur. 1775 yılından sonra esham uygulaması

yaygınlık kazanmıştır. İlk esham uygulamasının yapıldığı

mukataa İstanbul Duban Gümrüğü olmuştur338.

337 Barkan, a.g.e., s. 585-588. Ayrıca bkz. Halil Sahillioğlu, "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)", Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayısı, Ankara: 1979, s. 14-15; Morawitz, a.g.e., s. 6., Tabakoğlu, a.g.e., s. 284-285. 338 Mehmet Genç, “Esham”, İA, Cilt XI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 1995, s. 376-380.

502

- Dış Borçlanma Teşebbüsü

Malî bunalımı aşmak ve nakit temin etmek amacıyla

bu dönemde girişilen teşebbüslerin sonuncusu dış

borçlanma olmuştur. 1783 yılında Rusya Kırım'ı ele

geçirmiş, devlet ciddi bir darlığa maruz kalmış ve bunun

üzerine 1784 yılında dış borçlanma yapılmak istenmiştir.

İlk akla gelen devletler Fransa, Felemenk ve İspanya olmuş,

daha sonra bu devletlerin Müslüman olmamaları sebebiyle

Müslüman bir ülkeden borç alınması kararlaştırılmış ve Fas

ile Cezayir devreye girmiştir. 1789 yılında Cezayir'den

1.000.000 kuruş borç istenmiş, nedense sonra

vazgeçilmiştir339. Borçlara rehine olarak un, ipek, buğday,

pamuk ipliği, dokuma gibi ürünler verilecekti340. Diğer

Avrupalı devletlere yapılan girişimler de olumsuz

sonuçlanmış; bu fikir, ancak Tanzimat'tan sonra

uygulamaya geçmiştir341.

34. Tanzimata Kadar Olan Döneme Ait Muhasebe

Kayıt Örnekleri

Bu başlık altında muhasebe kayıt örneklerine geçmeden

önce, ilgili dönemde mali örgütlenme içerisinde kullanılan

339 Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. Yüzyıldan Tanzimata Kadar Mali Tarih), İstanbul: Alan Yayıncılık, 1986, s. 90-91 ve 137-138. 340 Berkez, a.g.e., s. 102. 341 Cezar, a.g.e., s. 90-91 ve 137-138.

503

muhasebe defter (kalem) ve görevlerinden kısaca bahsetmek

istiyoruz.

D'Ohsson, 1787 yılında yazdığı "Tableau Général de

L'Empire Ottoman" adlı eserinde merkezi maliye

teşkilatının kalemlerinin sayısının 24 olduğunu belirtir342.

Uzunçarşılı, "Osmanlı Devleti'nin Merkez ve Bahriye

Teşkilatı" adlı eserinde de343, D'Ohsson'dan alıntı yaparak

maliye kalemleri üzerinde durmuştur. Buna göre bu

dönemde ki maliye kalemleri ve görevleri kısaca şöyledir344:

1. Büyük Ruznamçe Kalemi (Hazineye Bağlı)

Varidat ve masrafların genel defteri vardır.

Hazinenin hergünkü işlemleri bu deftere, öteki

kalemlerden gelen özet bilgilere dayanılarak kayıt edilir. Bu

defterden kimi zaman altı ayda bir, kimi zaman yılda bir

kez "icmal hülasası" denilen defter düzenlenirdi. Bu

dairenin başına Ruznamçe-i Evvel denilirdi. XVIII. Yüzyıl

sonlarında Büyük Ruznamçe kaleminin bu durumuna

göre, 1566 yılındaki Maliye Teşkilatı'nda Hazine-i

Amire'deki birinci ve ikinci ruznamçe kalemleri

birleştirilerek bu kalemin oluşturulduğu anlaşılmaktadır.

342 D’Ohsson, Tableau Général de L’Empire d’Ottoman, Livres: 5, Chapitre: II, Paris: 1787, s. 375 vd. 343 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1988, s. 353 vd. 344 Güvemli, a.g.e., s. 410-414.

504

2. Başmuhasebe Kalemi (Hazineye Bağlı)

Bu kalemin başına muhasebe-i evvel denilirdi.

Burasının sorumlu olduğu kayıtlar aşağıdaki gibi

sıralanabilir.

- Tophane, matbah, tersane, arpa, baruthane,

nüzul eminlikleri ile bina eminliği ve kasab başılık

defterleri,

- Malikane usulü ile arazi iltizam edenlere ait

kayıtlar,

- Vilayet vergileri defterleri,

- Hudut muhafızlarının maaş defterleri,

- Devlet hesabına alınan levazımatın anlaşmalarının

korunması işleri,

- Miri tezkirelerin verilmesi ve bu tezkirelerle ilgili

teftiş ve murakabe işleri,

- Devlet alacaklarını tahvil işleri (zimmet dairesi),

- Müsadere edilen emvalin hesapları,

- Hükümdara düşen verasete ait kayıtlar (muhallefat

dairesi).

3. Süvari Mukabele Kalemi (Hazineye Bağlı)

Bu kalemin sorumlu olduğu kayıtlar da aşağıdaki

gibidir.

505

- Kapı kulu süvarilerinin maaş defterleri,

- Saray ağalarının maaş defterleri,

- Saray kapıcılarının, memur ve hademelerin maaş

defterleri.

4. ve 5. Sipahi ve Silahdar Kalemleri (Hazineye Bağlı)

- Sipahi ve Silahdar denilen kapıkulu süvarilerinin

esâme denilen ücretleriyle ilgili senetleri düzenleyip veren

kalemlerdir. Bu senetler yukarıda sözü edilen süvari

mukabele kaleminin amiri tarafından tasdik edilirdi

Bunun için, mukabeleci herbirisine kırmızı mürekkep ile

"m" harfi işaretini koyardı. Bu işaret muvafık, yani uygun

demekti.

- Sağ ulufeciler ve sol ulufecilerle sağ ve sol gariblerin

bölüklerinden oluşan ve bölükat-ı erbaa denilen süvarilerin

de aynı şekilde tediye senetleri buradan verilirdi.

6. Haremeyn Muhasebesi (Defterdarlara Bağlı)

- Selatin camileri vakıflarına ait defterler,

- İstanbul ve Rumeli'deki vakfedilmiş emval ile vakıf

arazilerinin defterleri,

- İstanbul ve Rumeli'ye ait diyanet memurlarının dini

görevlere tayinlerinin belgelerinin hazırlanması ve maliye

kalemine gönderilecek beratlarının oradan verilmesi.

506

7. Cizye Muhasebesi (Defterdarlara Bağlı)

- Bütün cizyelere ait defterler.

Sayımları üzerine hazırlanan vergilerin tahsiline

mahsus makbuz senetlerinin, yani tahakkuk defterlerinin

burada hazırlandığını, bunların mühürlenerek torbalar

içinde cizye memurlarına, yani mültezimlere verildiğini,

Muharrem ayı başında, kadıların huzurunda bu torbaların

açıldığını ve daha sonra bunlara dayanılarak tahsilat

yapıldığını belirtmek uygun olacaktır.

8. Mevkufat Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

Bu kaleme rüsum kalemi de denilmektedir.

- Avarız ve bedel-i nüzul vergileri defterleri,

- Hudut boylarındaki depoların kayıtları,

- Vilayetlerin askerlere harp zamanında aynî olarak

verdiklerinin hesapları,

- Sefer halindeki askerlere verilen ot, saman, yem

halindeki iaşe hesapları,

- Paşalara ve ordunun arkasından giden sivil

memurlara ödenen Paraların hesapları.

9. Maliye Kalemi

- Diyanet memurlarının, vakıfları idare edenlerin,

vakıflardan para alanların beratlarının verilmesi,

507

- Maliye işlerine ait emirlerin yazılması.

10. Küçük Ruznamçe (Hazineye Bağlı)

- Kapıcıbaşların ve bahriyede çalışanların maaş

defterleri.

11. Piyade Mukabele Kalemi (Hazineye Bağlı)

- Yeniçeri ocağı, cebeci, topçu, top arabası ocaklarının

düzenleyerek verdikleri defterlere dayalı olarak maaş

cetvellerinin kontrol edilmesi.

12. Küçük Evkaf Muhasebesi (Defterdarlara Bağlı)

- Hayrat müesseselerinden yararlananların defterleri.

13. Büyük Kale Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

Bu kaleme müstahkem mevkilerin büyük kalemi de

denilirdi.

- Büyük kalelerdeki garnizonların defterleri,

- Vilayet askerlerinin, yani yerli kulu askerlerinin

defterleri.

14. Küçük Kale Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

- Mora ve Arnavutluk'taki garnizonları takviye ile

görevli askerlerin defterleri.

15. Maden Mukaatası Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

Bu kaleme maden iltizam kalemi de denilmektedir.

- Eflak ve Boğdan vergileri defterleri,

508

- Bohemyalı göçebelerin vergi defterleri,

- Altın ve gümüş madenleri mukataa defterleri,

- Tütün ziraati üzerine konan vergilerin defterleri,

- Aynî eşya üzerine konan transit rüsumu defterleri,

- İstanbul ile Rumeli vilayetlerinin gümrük resmi

defterleri.

16. Salyane Mukaatası (Defterdarlara Bağlı)

Buraya maaşlar kalemi de denilirdi.

- Devlet memurlarının maaşlarına ait defterler.

17. Haslar Mukaatası (Defterdarlara Bağlı)

- Malikanelerin iltizama verilmesi işleri,

- Hükümdar ile vezir-i azam ve vezirlere ait hasların

defterleri.

18. Baş Mukaata Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

- Rusçuk, Silistre, Yergöğü gibi yerlerdeki nezaret

çiftliklerinin defterleri,

- Filibe, Tosya, Tatarpazarı gibi yerlerden alınan

pirinç resmi defterleri,

- Enez, Ahyolu, Selanik gibi yerlerdeki tuz

mukataaları defterleri,

- Karadeniz ve Akdeniz'deki balık avı resimleri,

509

- Baltalık yerlerin ve ormanların iltizama verilmesi

işleri.

19. Haremeyn Mukaatası Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

- Haremeyn vakıfları defterleri,

- Anadolu'daki diyanet memurlarının işleri.

20. İstanbul Mukaatası (Defterdarlara Bağlı)

- İstanbul ile Edirne'nin iaşe defterleri,

- Selanik, Tırhala, Yenişehir mukataa defterleri,

- İpeklilerden alınan mizan rüsumu defterleri,

- Altun ve gümüş alım satımından alınan resimlere

ait defterler.

21. Bursa Mukaatası (Defterdarlara Bağlı)

- Bursa'daki mukataaların defterleri.

22. Avlonya Mukaatası (Defterdarlara Bağlı)

- Eğriboz (Negrepon) ve Avlonya mukataalarının

defterleri.

23. Kefe Mukaatası (Defterdarlara Bağlı)

- Kefe'deki mukataaların defterleri. Buranın Ruslar'ın

eline geçmesinden sonra Anadolu'daki çeşitli kazaların işler

ile uğraşmaya başlamıştır.

510

24. Tarihçi Kalemi (Defterdarlara Bağlı)

- Bütün Maliye kalemlerinden çıkan resmi evraka

tarih atılması,

- Devletin çeşitli varidat yerlerine ait olarak verdiği

havalenamelerin düzenlenmesi.

Bu bilgilerin ardından bu döneme ilişkin muhasebe

kayıt örneklerine yer verilebilir.

340. Tanzimata Kadar Olan Döneme Ait Muhasebe

Kayıt Örneği-1

Osmanlı İmparatorluğunun bu dönemine ilişkin

olarak Kemankeş Ahmet Ağa Vakfı’na ait muhasebe

kayıtlarına yer verilecektir.

511

Kemankeş Ahmet Ağa Vakfı Örneğinin Siyakat Hali:

512

513

Kemankeş Ahmet Ağa Vakfı Örneğinin Arapça Hali:

1

ـــبۀـــــــــــــــــــــــــــــــــمحاســـــــ االماثل واالقران شمه در استانبول عن حتويل قدوةچحمصوالت و اخراجات اوقاف مسجد شريف مرحوم كمانكش احمد اغا در نزد الله لى

ت العليه عثمان چلبى قائمقام حممد چلبى زيد قدره متولئ اوقاف مزبور مبعرفت افتخار اخلواص واملقربني معتمد امللوك والسالطني انيس احلضرا غرۀجليس الدولة السنية اخلاقانيه اعنى صاحب العز والدولة حضرت حاجى بشري آغا اغاء دارالسعادة الشريفه الناظر اوقاف شريف مزبوره عن

.١١٣٣ جاسنه غایۀ الى ١١٣٢ج سنه

اصــــــــــــــــــل ماضيهسنۀ محاسبۀ بقیۀ مع كامله سنۀمال ىف

٤٤ ١٣٧ مقبوض

هچاق٣٧ ٠٨٧

باقـى٧ ٠٥٠

بقــــــیۀعن محاسبۀ سنۀ ماضیه

هچاق

514

١١ ٢٦٥

عن حتـــــــــــــــــــويل باقى مانده وحاال اين قدر حتصيل شده١١٣١مستأجرين براى بقاياى اجارات عن زمان مدحى حممد افندى متولئ سابق واجب سنه

هچاق٤ ٢١٥

الباقـــــــــى در ذمم

هچاق٧ ٠٥٠

515

2

صوالتــــــــــــــــــــــعن احمل هچاقمع اموال متفرق

٣٢ ٨٧٢

عن املشاهرات ىف التاريخ املزبوره

٢٩ ٨٧٢

عن حمصــــولاجارات حاهنا ودكاكني در استانبول وغلطه در

غرۀ مستأجرين عن حتصيل جابئ وقف عن عهدۀ ١١٣٣ جاسنه غایۀ اىل ١١٣٢ج سنه

ىف شهر٢ ٣٢٠ ىف سنه

هچقآ٢٧ ٨٧٦

عن حمصـــــولمشع هباء مسجد شريف عن وقف پاپاسزاده عن يد

ذ غایۀ اىل ١١٣٢ م سنه غرۀمتولئ وقف م عن منهسنۀ

ىف شهر٩٠ ىف سنه

هچقآ١ ٠٨٠

عن حمصـــــول وقف مرحوم سلمان آغا عن يد متولئ وقف مقاطعۀ

زبوره ىف التاريخ املزبوره م ىف سنه

هچقآ٣٣٦

516

عن حمصــــول

غرۀ ياغخانه در يد مستأجرين عن مقاطعۀ ١١٣٣ ج سنه غایۀ اىل ١١٣٢رجب سنه

ىف سنه هچقآ

١٨٠

عن حمصــــول خانه در يد كالىب افندى متوىلمقاطعۀ

ىف التاريخ م ىف سنه

هچقآ٤٠٠

عن امـــــــــــــوال

متفرق ن يـــــــــــــــدع

بعض كسان براى رسومات و انتقاالت وغريه

٣ ٠٠٠

517

3 وضـــــــع من ذالك

هچقآ٣٦ ٠٥٠

الوظائــــــــــــــــــــف ١١٣٣ جاسنه غایۀ اىل ١١٣٢ ج سنه غرۀعن

يوم٨٢

ىف سنه هچقآ٢٩ ٥٢٠

عن مجاعتــــــــــــــــــــــــــ امام افندى يوم١١

مؤذن يوم٤

قيم يوم٥

فراش يوم٢

آبكش يوم٣

مرماتى وقناديلئ مناره يوم١

عشر خوان يوم ٣

518

معلم مكتب يوم٧

مكتبخلیفۀ٣

يكـــــــــون يوم ىف سنه

آقچه٤٤ ١٥ ٨٤٠

عن مجاعتـــــــــــــ خوانان مسجد شريفاجزا

يوم ىف سنه آقچه٢٠

٨٢٠

مجاعتـــــــــــــ ضابط وقف يوم ىف سنه

آقچه ١٨ ٦ ٤٨٠

519

4 عن االخراجاتــــــــــــــــــــــــــــــ

مع مرمات آقچه ٦ ٥٣٠

جبهتــــــــــــــــــــــــــــــــــ آقچهاخراجات

٢ ٦٩٨

جبهتــــــــــ مسجد شريفالزمۀهباء مشع براى

ىف شهر ٩٠ ىف سنه آقچه١ ٠٨٠

جبهتــــــــــ مسجد شريفالزمۀهباء تورباء ساز براى عدد

٤٢ ىف ٦ آقچه٢٥٢

جبهتــــــــــ قالیجۀاجرت قيم براى افشاندن مسجد وغريه آقچه٢٥٠

جبهتــــــــــ زمني مسجدمقاطعۀاداء

شريف برموجب شرط واقف ىف سنه

آقچه

جبهتــــــــــ هباء مشعها براى

ايقاد قناديل مسجد شريف آقچه

١٥٠

جبهتــــــــــ ريفهباء روغن زيت براى مسجد ش

شهر رمضان ٣٠٦ قيه ىف

آقچه

520

١٨٠ ٤٨ جبهتــــــــــ خرج حمكمه واجرت مباشر وخرج قايق وغريه بالدفعات

صرف شده آقچه٣٧٨

جبهتــــــــــ خرج كيسه دار وقلميه

وقفمحاسبۀبراى بر موجب معتاد قدمي

ىف سنه آقچه١٦٠

جبهتــــــــــ

وقفمحاسبۀدن خرج دي بر موجب معتاد قدمي

ىف سنه آقچه٢٠٠

521

5 عن املرماتــــــــــــــــــ

آقچهمذكورين ٣ ٨٣٢

جبهتــــــــــ خرج مرمات كردن بئر ما وباب اوطه هاء امري بالدفعات آقچه١ ٦٢٢

جبهتــــــــــ آقدرمۀخرج مرمات كردن

كرميد ومرمات قالدرم مسجد وغريه بالدفعات

آقچه٧٦٥

ــــــــــــــجبهتــــــــــ

خرج مرمات كردن بئر ما و مصلق مسجد شريف عن هباء لوازمات وغريه بالدفعات صرف شده بر موجب معتاد قدمي

آقچه١ ٤٤٥

522

الباقــــــــــــــــــى هچاق٧ ٠٥٠

ـــــــــــــامنهـــــ در ذمم

در ذمتــــــــــــــــ مستأجرين عن مال اجارات عن زمان مدحى حممد افندى متولئ

غري از١١٣١سابق واجب سنه حتصيل باقى مانده

آقچه٧ ٠٥٠

523

Kemankeş Ahmet Ağa Vakfı Örneğinin Transkripsiyon Hali: Muhasebe____________________________________________________________i Mahsûlat ve ihrâcat-ı evkâf-ı mescid-i şerif-i merhum Kemankeş-i merhum Ahmed Ağa, der nezd-i Laleli Çeşme, dek-İstanbul. An tahvîl-i kıdvetü’l-emâsil ve’l-akrân Osman Çelebi, kaım-ı makâm (Kaymakam), Mehmed Çelebi zîde kadruhû mütevelli evkâf-ı mezbûre be-ma’rifet-i iftihâru’l-hâvâs ve’l-mukarrabîn, mu’temedü’l-mulük ve’s-selâtin, enîsü’l-hazreti’l-aliyye, celîsü’d-devleti’s-seniyyeti’l-hakaniyye a’nî sâhibü’l-ızzi ve’d-devleti Hacı Beşir Ağa, Ağa-i Darussa’’adeti’s-şerîfe en-nâzır-ı evkâf-ı şerif-i mezbûre an gurre-i C (Cemâziyelahır) sene 1132 ilâ gâye-i Ca (Cemazi’ülevvel) 1133. Asl-ı mâl Fî sene-i kâmile ma’a bakıyye-i muhasebe-i sene-i mâziye 44.137 Makbûz Bâkî 30.087 7.050 An bakıyye________________________________________i Muhâsebe-i sene-i mâzıye Minha tahsil sude An tahvîl__________________________________________i Muste’cinin berây-i bakaya-i icârat an zaman-ı, …. Mehmed Efendi, Mütevelli-i sâbık vâcib-i sene 1131, bakî mâde ve hâlâ in kadar tahsil sude Akçe 4.210

El-Bâki Der-zimem-i …

Ani’l-müşâherât_______________________ 2 _____________________________ Ma’a emvâl’i müteferrik 32.872 Ani’l-müşâherât_______________________________________________________ Fi’t-tarihi’l-mezbûre 29.872

524

An mahsûl______i An mahsûl_____i An mahsûl_____i İcârat-ı hânehâ ve Sem’bahâ-i mescid-i Mukata’a-i vakf-ı dekâk’in-i İstanbul ve şerif. An vakf-ı Papaszâde merhûm Selman Galata der-uhde-i an yed-i müyevelli-i Ağa an yed-i Müste’cirin an tahsîl-i vakf-ı mezbûr an gurre-i mütevelli-i vakf-ı câbi-i vakf. An gurre-i sene 1132 ilâ gaye-i mezbûrefi’t C. sene 1132 ilâ gaye-i Z. sene-i minhü tarihi’l-mezbûre Ca. sene 1133. Fî şehr Fî şehr Fî sene 2.323 90 Akçe Fî sene Fî sene 336 Akçe Akçe 27.876 1.080 An mahsûl______________________i An mahsûl_________________i Mukata’a-i yaghâne der yed-i muste’cirin Mukata’a-i hâne der yed-i an gurre-i Receb sene 1132 ilâ gaye-i C Güllâbi Efendi mütevelli (Cemaziyelâhır) sene 1133 fi’t-tarihi’l-mezbûr Fî s An emvâl_____________________________________________________________i Muteferrika An yed_______________________________________________________________i Ba’zı kesân berây-i rusûmat ve intikâlat ve gayrihi Vudı’a min Zâlik______________________________________________________ 36.050 El-Vezâif______________________________________________________________ An gurre-i C (Cemaziyelâhır) sene 1132 ilâ gâye-i Câ (Cemaziyelevvel) sene 1133. Yevm Fî sene 86 Akçe 29.520 An Cemâ’at___________________________________________________________ Hademe-i mescid-i şerif ve mekteb-i mühîf İmam Efendi Müezzin Kayyım Ferrâş Abkeş Yevm Yevm Yevm Yevm Yevm 16 4 5 2 3

525

Meremmâti ve Asırhân Muallim-i mekteb Halife-i mekteb kandile-i minâre Yevm Yevm Yevm Yevm 3 3 7 3

Yekûn___________________________________ Yevm 44 Fî sene 25.840 An cemâ’at________________ı An cemâ’at____________________ı Eczâhanân-ı mescid-i şerif Zâbıtan-ı vakf Yevm Fî sene Yevm Fî sene 20 Akçe 18 Akçe 7.200 6.480 Ani’l-ihrâcat__________________________________________________________ Ma’a meremmât Akçe 6.530 İhracât_______________________________________________________________ Saire Akçe 2.698 Bahâ_______________i Bahâ______________i Ücret-i kayyım Sem, berây-ı lâzıme-i … saz, berây-ı lâzıme-i berây-ı efsan- Mescid-i şerif mescid-i şerif den-i kalice-i Fî şehr … ve gayrihi 90 6 Fî 42 Akçe Fî sene Akçe 250 Akçe 252 1.080 Edâ______________i Bahâ_____________i Bahâ________i Mukata’a-i zemin-i Sem’hâ, berây-i Revgan-ı zeyt Mescid-i şerif ber- îkâd-ı kanâdil-i berây-ı Mûceb-i sant-ı vâkıf mescid-i şerif mescid-i şerif Fî sene Akçe der-şehr-i Akçe 150 Ramazan 48 Kıyye 6 Fî 30 Akçe

526

180 Harc-ı mahkeme ve ücret-i Harc-ı kisedariye ve kalemiye mübâşir ve harc-ı kayık ve berây-ı muhasebe-i vakf ber- gayrihî bi’d-def’ât sarf şude mûceb-i mu’tâd-ı kadîm Akçe Fî sene 378 Akçe 180 Harc-ı dîden-i muhâsebe-i vakf ber-mûceb-i mutad-ı kadîm Fî sene Akçe 200 Ani’l-merammât______________________________________________________ı Mezkûrin 3.852 Harc-ı maerammât-kerden-i bi’r-i Harc-ı merammât-kerden-i mâ ve bâb-ı odahâ-i … bei’d- akdarma-i kiremit ve merammat-ı defeât kaldırım-ı mescid ve gayrihi bi’d- defeât Akçe Akçe 1.622 765 Harc-ı merammât-kerden-i bi’r-i ma ve musluk-ı mescid-i şerif ve bahâ-i levazımât ve gayrihi bi’d-def’ât sârf şude Akçe 1.445 El-Bâki_______________________________________________________________ Der-zimmet-i müste’cirin, an mâl-i icârat an zamân-ı Medhî Mehmed Efendi mutevelli-i sâbık vâcib-i sene 1131 gayr-ı ez-tâhsîl bâkî mande Akçe 7.050 Tahriren fî 24 Z (Zilhicce 1133)

[Mühür ve İmza Darussaâde Ağası Hacı Bekir Ağa}

527

Kemankeş Ahmet Ağa Vakfı Örneğinin Türkçe Hali: 1- İstanbul’un Lâleli Çeşme yakınındaki rahmetli Kemankeş Ahmed Ağa mescidi evkâfının mütevellisi Mehmed Çelebi’nin vekili Osman Çelebi’nin yaptığı havaleler (aktardığı paralar) sonunda Darussaâde Ağası Hacı Beşir Ağa tarafından hazırlanmış olan ve 1 Cemâziyelahır 1132 [10 Nisan 1720]- 30 Cem’aziyelevvel 1133 [1 Nisan 1721] tarihleri arasını kapsayan gelir-gider muhâsebesi.

Bu seneki para ile geçen seneden aktarılan

44.137

Alınan Kalan 30.087 7.050

Geçen senenin hesâbından kalan

11.265 Bundan_____________________ Tahsil edilen Eski mütevelli Mehdi Mehmed Efendi dönemine ait kiralardan 3.215 Kalan____________________ 7.050

2- Mahsüllerden ve çeşitli mallardan müteferrik gelirlerle birlikte

32.872 Zikri geçen dönemdeki aylık kiralardan 29.872

528

İstanbul ve Galatâ’daki kiracılar üzerinden bulunan ev ve dükkân kiralarından

Ayda 2.323

Senede 27.876

Papaszâde vakfından mescid için vakıf mütevellisi tarafından tahsil edilen 12 aylık mum parası. 1 Muharrem 1132- 1Zilhicce 1132 (14 Kasım 1719-3 Kasım1720]

Ayda 90

Senede 1080

Selman Ağa vakfının mukataca gelirinden

senede 336

Kiracılar elindeki Debbağhâne [Tabkhâne] nin 1 Receb 1132- 29 C 1133 [9 mayıs 1720]- 28 Nisan 1721] tarihleri arası 12 aylık kira gelirinden

Senede 180

Güllabi Efendi elindeki evin kira gelirinden Senede 400

Müteferrik mallardan: Bazı kişilerden alınan harc ve sâir gelirlerden 3.000

529

3- Bundan düşülen____________________________ 36.050 Maaş giderleri 1 Cemaziyelahır 1132 [10 Nisan 1720]- 30 Cemaziyelevvel 1133 [1 Nisan 1721] Günlük Senede 82 29.520 Mescid ve mektep görevlileri için İmam Efendi Yevmiye 16

Müezzin Yevmiye 4

Kayyum Yevmiye 5

Temizlikçi Yevmiye 2

Sucu (su çeken) Yevmiye 3

Minârenin tamiratı için Yevmiye 3

Aşır okuyan Yevmiye 3

Mektep muallimi Yevmiye 7

Mektep kalfası Yevmiye 3

yekûn______________________________ Yevmiye Senede 44 25.840 Mescide cüz okuyanlar Yevmiye Senede 20 7200

Vakıf yöneticileri Yevmiye Senede 18 6.480

4- Zorunlu harcamalar ve onarımlar için 6.530 Zorunlu karcamalar için 2.698

530

Mesci için mum Kayyıma, mescide Mescid için alınması halı alıp yayması için kaliçe ve Sâire Ayda Aded Akçe 90 6 Fiyatı:42 250 Senede Akçe

1080 252 Mescid için Mescidin kandilerini Zeytinyağı, Ramazanda kiralanan yer yakmak için mum mescidin aydınlatılması bedeli için Senede Akçe okka Akçe 150 6 Fiyatı:30 48 Akçe

180 Mahkeme ve mübaşir Kisedar ve kalemiye harcı. harcı ve saire, bir def’ada Vakfın muhasebe işlemleri için Akçe Akçe

378 180

Vakfın muhâsebesi için mutad olarak yılda ödenen

200 5- Aşağıda zikredilen onarımlar için Akçe 3.852 Kuyu ve odaların kapılarının Mescidin kiremitlerinin aktarılması, tamiri için bir def’ada ödenen kaldırımların tamiri ve saire için bir def’ada ödenen Akçe Akçe

1.622 765

531

Mescidin kuyusunun ve musluklarının tamirinde kullanılmak üzere alınan malzeme ve saire için sarf edilen

Akçe 1.445

6- Kalan 7.050 Bundan kalan borç Eski mütevelli medhi Medhi Mehmed Efendi dönemindeki hicri 1131 senesine ait tahsil edilemeyip kalan borç Akçe 7.050 24 Zilhicce 1131[ ] Darussaâde Ağası Hacı Beşir Ağa Mühür ve İmza BOA., D.HMK, nr. 22074

Yukarıda yer alan örnek çok uzun bir mescide ilişkin

vakıf harcamasına ilişkin bir kayıttır. Taktir edileceği üzere

bu uzun örneğin günümüz muhasebe kaydına ise, yine

örneğin uzun olması nedeniyle yer verilmemiştir.

341. Tanzimata Kadar Olan Döneme Ait Muhasebe

Kayıt Örneği-2

Bu döneme ait bir diğer örnekte Selanik Haremeyn

Vakfı örneğidir. Haremeyn muhasebesi çerçevesinde

değelendirilmesi gereken bu örneğin kaydı aşağıdaki

gösterildiği şekildedir.

532

Selanik Haremeyn Vakfı Örneğinin Siyakat Hali:

533

534

535

536

Selanik Haremeyn Vakfı Örneğinin Arapça Hali:

1 ـــــــــــــــــبۀــــــــــــــــــــــــــــــــــمحاسـ

الى اول مارت ١٠٨٠ شوال سنه ١٨ واردار عن اول مارت الواقع فى ویکیجۀ سالنيك محمیۀ حرمني شريفني در حمصوالت و اخراجات اوقافرت العلية در زمان احمد افندى املتولى مبعرفت افتخار اخلواص واملقربني معتمد امللوك والسالطني انيس احلض١٠٨١ شوال سنه ٢٩الواقع فى

.السلطانيه جليس الدولة السنية اخلاقانيه صاحب الدولة والعزة حضرت عباس آغا، آغاى دار السعادة الشريفه الناظر

اصــــــــــــــــــل كامله سنۀمال ىف ٥٦ ٥٦٧

عن احملصوالتــــــــــــــــــــــ مقاطعات زمني واجارات خاهنا ودكاكني

١٤ ٢٦٧

537

ـولعن حمصـــ

زمني باغ باب واردارمقاطعۀ مصطفى چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٨٠

عن حمصــــول زمني باغ باب واردارمقاطعۀ حسني چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٨٠

عن حمصــــول قولمحلۀ زمني خانه در مقاطعۀ عبد الكرمي افندىعهدۀدر

ىف سنه٨٠

عن حمصــــول ريزاد خاتونپ وقف خانۀ اجارۀ عهدۀ جامع عتيق در محلۀدر

آنكلى ذمى ىف سنه١٨٠

عن حمصــــول ريزاد خاتونپ وقف خانۀ اجارۀ عهدۀ مزبور در محلۀدر

پانو ذمى ىف سنه١٨٠

عن حمصــــول قلندرى وقف خانۀ اجارۀ

چنارىمحلۀدر بلقيس عهدۀ در

ىف سنه١٨٠

538

2 عن حمصــــول

وقف قلندرىخانۀ اجارۀ عهدۀر مزبور دمحلۀدر

احلاج على ىف سنه٢٤

عن حمصــــول دکان وقف حاجى یونس اجارۀ

در قرب باب ثاىن آپوستول ذمىعهدۀدر

ىف سنه٢٤٠

عن حمصــــول دکان وقف حاجى یونس اجارۀ

در قرب باب مزبور آپوستول ذمىعهدۀدر

ىف سنه٥٠٠

عن حمصــــول دکان وقف حاجى یونس اجارۀ

در قرب باب مزبور فرانقو اوغلى پكسيماتىعهدۀ در

ىف سنه٩٦٠

عن حمصــــول دکان وقف حاجى یونس اجارۀ

در قرب باب مزبور غلىو نيقوال اعهدۀدر

ىف سنه٩٦٠

عن حمصــــول دکان وقف حاجى یونس اجارۀ

در قرب باب مزبور حممد چلىبعهدۀدر

ىف سنه٤٦٠

عن حمصــــول وقف حاجى یونس خانۀ اجارۀ

حاجى یونس محلۀدر چلىب السيد ابراهيمعهدۀ در

ىف سنه١٥٠

عن حمصــــول على بكوقف خانۀ اجارۀ صارى خطیب محلۀدر

عمر آغاعهدۀدر ىف سنه١٨٠

عن حمصــــول على بشهوقف خانۀ اجارۀ

در عهدۀ... ییالن محلۀدر نافيه خاتون ىف سنه١٢٠

539

عن حمصــــول

چنارىۀمحل در وقف خانۀ اجارۀ عثمانعهدۀ در

ىف سنه٢٤

عن حمصــــول فاطمه خاتونوقف خانۀ اجارۀ

باب مزبور محلۀدر فاطمه خاتونعهدۀدر

ىف سنه٣٦

عن حمصــــول خدجيه خاتونوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ یحیى بالىدر على چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٢٠

عن حمصــــول احلاج ابراهيموقف خانۀ اجارۀ لۀ جزرى قاسم پاشا محدر

دباغ مصطفىعهدۀدر ىف سنه١٠٠

عن حمصــــول عايشه خاتونوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ غزاز الحاج مصطفىدر حنيفه خاتونعهدۀ در

ىف سنه١٠٠

عن حمصــــول پريزاد خاتونوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ سنان پاشادر حممد افندىعهدۀ در

ىف سنه٦٠

عن حمصــــول كوچلى باىلوقف ۀخان اجارۀ

اسحاقیهمحلۀ در عهدۀدر

عن حمصــــول مهايونوقف خانۀ اجارۀ

...محلۀدر كلستان عهدۀدر

عن حمصــــول عايشه خاتون وقف خانۀ اجارۀ

تیمور طاشمحلۀ در امحد چلىب عهدۀدر

540

ىف سنه١٢٠

ىف سنه٨٠

ىف سنه٦٠

3

عن حمصــــول ود زمني وقف احلاج حمممقاطعۀ محلۀ جامع عتیق در احلاج محزهعهدۀدر

ىف سنه٤٠

عن حمصــــول عايشه خاتونوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ قاسمیه در عبد اهللا چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٢٠

عن حمصــــول حاجى پولهوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ چنارى در پريى ددهعهدۀدر

ىف سنه١٥

عن حمصــــول لىدکان وقف الحاج ع اجارۀ السيد امحد چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٠٠

عن حمصــــول امينه خاتونوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ یحیى بالى در ترزى حممدعهدۀدر

ىف سنه١٠٠

عن حمصــــول وقف امره خاتونخانۀ اجارۀ

محلۀ غزاز الحاج مصطفىدر ترزى حسنيعهدۀدر

ىف سنه١٠٠

عن حمصــــول خاتون خرييه وقف خانۀ اجارۀ

عن حمصــــول احلاج حممدوقف خانۀ اجارۀ

[s. 3] عن حمصــــول احلاج حممدوقف خانۀ اجارۀ

541

حسن ... محلۀدر مصطفى چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٢٠

محلۀ جامع عتیق در طاشچى حممدعهدۀدر

ىف سنه١٠٠

محلۀ جامع عتیق در لطفى چلىبعهدۀدر

ىف سنه٩٠

عن حمصــــول احلاج حممدوقف ۀخان اجارۀ

محلۀ مزبور در اوانسعهدۀدر

ىف سنه٦٠

عن حمصــــول عبد الباقىوقف خانۀ اجارۀ محلۀ احمد صو باشى در

احلاج حممود اغاعهدۀ در ىف سنه٣٦٠

عن حمصــــول كوچك حسنوقف خانۀ اجارۀ

محلۀ مزبور در خليل چلىبعهدۀدر

ىف سنه٦٠

عن حمصــــول حنيفه خاتونوقف خانۀ اجارۀ محلۀ دباغ خیرالدین در عمرزاده حممد چلىبعهدۀدر

ىف سنه١٢٠

عن حمصــــول حاىن خاتونوقف خانۀ اجارۀ محلۀ جزرى قاسم پاشا در

...عهدۀدر ىف سنه٩٦

عن حمصــــول حنيفه خاتونوقف خانۀ اجارۀ محلۀ الحاج اسمعیل در

عائشه خاتونعهدۀدر ىف سنه٧٢

ن حمصــــولع فاطمه خاتونوقف خانۀ اجارۀ محلۀ جزرى قاسم پاشا در

عائشهعهدۀدر ىف سنه١٢٠

عن حمصــــول مصطفى بكوقف چفتلك اجارۀ

... ناحیۀ پازاردر احلاج حممود اغاعهدۀدر

ىف سنه٧٢٠

عن حمصــــول مصطفى بكوقف چفتلك اجارۀ

قریۀ عزتلى در ناحیه واردار در عثمان افندىعهدۀ صغري در

ىف سنه٩٦٠

542

عن حمصــــول امحد بكوقف غازى

وارداریکیجۀدر قضاء ىف سنه٥ ٠٠٠

عن حمصــــول وقف عيسى بك

واردار قضاء یکیجۀدر ىف سنه٢ ٥٠٠

ـــولعن حمصـــــــ

اموال متفرقه

٤٢ ٣٠٠

عن حمصــــول الحاج عیسىاجارۀ معجلۀ وقف خانۀ

ججى على خرادر محلۀ مرمي خاتونعهدۀدر

آقچه٣٦ ٠٠٠

عن حمصــــول حنیفه خاتون اجارۀ معجلۀ وقف خانۀ

ساعتجى در محلۀبنت الحاج حمزه عثمان افندىعهدۀدر

آقچه٦ ٣٠٠

وضع من ذالــــــــــــــــــــك

١٨ ٥٩٣

543

جبهـــت

امحد افندىوظیفۀ املتوىل

ىف يوم ىف سنه٣ ٦٠٠ ١٠

ــتجبهـ اجرت داللیه

خانهۀ ومژد آقچه000 1

جبهـــت خرج حجت شرعيه

آقچه٢ ٠٠٠

جبهـــت اداء دين الزياده

اولمحاسبۀعن االصل در آقچه٣٣٩

جبهـــت

كسر غروش عن مال اجارات ومعجله

آقچه٣ ٠٦٠

جبهـــت خرج راه متولئ وقف مزبور آقچه٥ ٠٠٠

جبهـــت خرج متفرق براى مصاحل

مزبوروقف آقچه٣ ٠٠٠

الباقــــــــــــــى٣٧ ٩٧٤

منهـــــــــــــــــا تســـــــــــــليم

خبزانه دار السعادة الشريفه٣٧ ٩٧٤

544

١٠٨١ ذ سنه ٢حتريرا ىف عباس اغا

ناظر دار السعاده )مهر و امضا(

545

Selanik Haremeyn Vakfı Örneğinin Transkripsiyon Hali: (s. 2)

1- Muhâsebe_____________________________________________________________________i Mahsûlat ve ihrâcat-ı evkaf-ı Haremeynü'ş-şerîfeyn, der-mahmiyye-i Selanik ve Yenice-i Vardar, an evvel-i Mart el-vâkı‘ fî 18 Şevvâl sene 1080 ilâ evvel-i Mart el-vâkı‘ fî 29 Şevval sene 1081 der-zamân-ı Ahmed Efendi el-mütevellî , be-ma‘rifet-i iftihâru'l-havâs ve'l-mukarrabîn, mu‘temedü'l-mülûk ve's-selâtîn , enîsü'l-hazreti'l-aliyyeti's-Sultâniyye, celîsü'd-devleti's-seniyyeti'l-hâkaniyye, sâhibü'd-devle ve'l-izze Hazret-i Abbas Ağa, Ağa-i Dârussa‘âdeti'ş-şerîfe, en-nâzır

Asl-ı mâl_________________ Fî sene-i kâmile

57.167 2- An mahsûlat______________________________________________ı Mukata‘ât-ı zemîn ve icârat-ı hânehâ ve dekâkîn 14.267

An mahsûl__________________

_i Mukata‘a-i zemîn-i bâğ-ı Bâb-ı Vardar der-uhde-i Mustafa

Çelebi Fî sene

180

An mahsûl__________________

_i Mukata‘a-i zemîn-i bâğ-ı Bâb-ı Vardar der-uhde-i Hüseyin

Çelebi Fî sene

180

An mahsûl__________________

_i Mukata‘a-i zemîn-i hâne, der-mahalle-i Mecelle, der-uhde-i

Abdülkerim Efendi Fî sene

80

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Perizad Hatun der-mahalle-i Câmi‘-i

Atik der-uhde-i Angeli zimmî Fî sene

180

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Perizad

Hatun der-mahalle-i mezbûre der-uhde-i Pano zimmî

Fî sene 180

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Kalenderî der-mahalle-i Çınâri der-uhde-

i Belkıs Fî sene

120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Kalenderî

der-mahalle-i mezbûre, der-uhde-i el-Hâc Ali

Fî sene 24

An mahsûl__________________

_i İcâre-i dükkân-ı vakf-ı Hacı Yunus, der kurb-ı Bâb-ı Sâni [veya Bâb-ı Bali?], der-uhde-i

Apostal zimmî Fî sene

240

An mahsûl__________________

_i İcâre-i dükkân-ı vakf-ı Hacı

Yunus, der-kurb-ı bâb-ı mezbûr, der-uhde-i Apostol

zimmî Fî sene

500

An mahsûl__________________

_i İcâre-i dükkân-ı vakf-ı Hacı

Yunus, der-kurb-ı bâb-ı mezbûr der-uhde-i Franko

oğlu Peksimatı

An mahsûl__________________

_i İcâre-i dükkân-ı vakf-ı Hacı

Yunus, der-kurb-ı bâb-ı mezbûr, der-uhde-i Nikola

oğlu

An mahsûl__________________

_i İcâre-i dükkân-ı vakf-ı Hacı

Yunus, der-kurb-ı bâb-ı mezbûr, der-uhde-i Mahmud

Çelebi

546

Fî sene 960

Fî sene 960

Fî sene 460

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf, der-

mahalle-i Hacı Yunus der-uhde-i es-Seyyid İbrahim

Çelebi Fî sene

150

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Ali Bey, der-mahalle-i Sarı Hatîb, der-

uhde-i Ömer Ağa Fî sene

180

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Ali Beşe der-mahalle-i Yılan..., der-

uhde-i Nafiye Hâtun Fî sene

120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne, der-mahalle-i Çınâri, der-uhde-i Osman

Fî sene 24

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Fâtıma

Hâtun der-mahalle-i mezbûr, der-uhde-i Fatıma Hâtun

Fî sene 36

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Hadice Hâtun, der-mahalle-i Yahya Bali, der-uhde-i Ali Çelebi

Fî sene 120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı el-Hâc İbrâhim, der-mahalle-i Cezerî

Kasım Paşa, der-uhde-i Debbâğ Mustafa

Fî sene 100

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Ayşe

Hâtun der-mahalle-i Gazzâz el-Hâc Mustafa der-uhde-i

Hanife Hâtun Fî sene

100

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Perizad

Hâtun, der mahalle-i Siyavuş, der uhde-i Mehmed Efendi

Fî sene 60

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Güçlü, Bali, der-mahalle-i İshâkiye

der-uhde-i Fî sene

120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı

Hümâyun, der-mahalle-i ... der-uhde-i Gülistan

Fî sene 80

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Ayşe

Hâtun, der-mahalle-i Timurtaş, der-uhde-i Ahmed

Çelebi Fî sene

An mahsûl__________________

_i Mukâta‘a-i zemîn-i vakf-ı el-Hâc Mehmed, der-mahalle-i

Cami-i Atîk, der uhde-i el-Hâc Hamza Fî sene

40

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Ayşe

Hâtun, der-mahalle-i Kasımiye, der-uhde-i

Abdullah Çelebi Fî sene

120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Hacı

Pula, der-mahalle-i Çınâri, der

uhde-i Pîrî Dede Fî sene

15

547

An mahsûl__________________

_i İcâre-i dükkân-ı vakf-ı el-Hâc

Ali, der-uhde-i es-Seyyid Ahmed Çelebi

Fî sene 100

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Emine Hâtun, der-mahalle-i Yahya

Bali, der-uhde-i Terzi Mehmed Fî sene

100

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Ümmî

Hâtun, der-mahalle-i Gazzâz el-Hâc Mustafa, der-uhde-i

Terzi Hüseyin Fî sene

100

[s. 3]

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Hayriye

Hâtun, der-mahalle-i ... Hasan, der-uhde-i Lütfi Çelebi

Fî sene 120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı el-Hâc

Mehmed der-mahalle-i Cami-i Atîk,

der-uhde-i Taşcı Mehmed Fî sene

100

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı el-Hâc

Mehmed, der-mahalle-i Cami-i Atîk, der-uhde-i Lütfi

Çelebi Fî sene

90

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı el-Hâc

Mehmed, der-mahalle-i mezbûr,der-uhde-i Üveys

Fî sene 60

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı

Abdülbaki, der-mahalle-i Ahmed Subaşı , der-uhde-i el-

Hâc Mahmud Ağa Fî sene

960

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Küçük

Hasan der-mahalle-i mezbûr, der-uhde-i Halil Çelebi

Fî sene 60

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Hanife

Hâtun, der-mahalle-i Debbağ Hayrullah, der-uhde-i

Ömerzâde Mehmed Çelebi Fî sene

120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Hâni

Hâtun, der-mahalle-i Cezerî Kasım Paşa, der-uhde-i ...

Fî sene 96

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Hanife Hâtun, der-mahalle-i el-Hâc İsmail, der-uhde-i Ayşe Hâtun

Fî sene 72

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Fatıma Hâtun, der-mahalle-i Cezerî Kasım Paşa, der-uhde-i Ayşe

Fî sene 120

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Mustafa Bey, der-nâhiye-i Pazarhan, der uhde-i el-Hâc Mahmud

Ağa Fî sene

720

An mahsûl__________________

_i İcâre-i hâne-i vakf-ı Mustafa Bey, der-karye-i Azaplı, der-nâhiye-i Vardar-ı Sagîr, der-

uhde-i Osman Efendi Fî sene

960

548

An mahsûl___________________i Vakf-ı Gazi Ahmed Bey,

der-kazâ-i Yenice-i Vardar Fî sene 5000

An mahsûl___________________i Vakf-ı İsa Bey, der-kazâ-i

Yenice-i Vardar Fî sene 2500

3- An mahsûl________________________________________________i Emvâl-i müteferrika 42.000

An mahsûl___________________i İcâre-i muaccele-i vakf-ı hâne-i el-Hâc İsa,

der-mahalle-i Harâccı Ali, der-uhde-i Meryem Hâtun Fî sene 36.000

An mahsûl___________________i İcâre-i muaccele-i vakf-ı hâne-i Hanife Hâtun bintü el-Hâc Hamza, der-mahalle-i Saatçı, der-

uhde-i Osman Efendi Fî sene 6300

4 - Vudı’a min zâlik___________________________________________ 18.593

Be-cihet___________i

Vazife-i Ahmed Efendi, el-mütevellî Fî yevm Fî sene

10 3.600

Be-cihet___________i

Ücret-i dellâliye ve müjde-i hâne

Akçe 1.000

Be-cihet___________i

Harc-ı hüccet-i şer’iyye

Akçe 2.000

Be-cihet___________i

Edâ-i deynü’z-ziyâde ani’l-asl der-

muhasebe-i evvel Akçe 933

Be-cihet___________i Kesr-i guruş

an mâl-i icârat ve muaccele Akçe 3.060

Be-cihet___________i Harcırâh-ı mütevellî-i

vakf-ı mezbûr şer’iyye

Akçe 5.000

Be-cihet___________i Harc-ı müteferrik, berâ-yı mesâlih-i

vakf-ı mezbûr Akçe 3.000

5- El-Bâkî_____________________________________ 38.574

549

6- Minhâ___________________________________ Teslîm__________________________ Be-hızâne-i Dârussaâdeti'ş-şerîfe 38.574 Tahrîren fî 26 Z [=Zilhicce] 1081 Abbas Ağa en-Nâzır-ı Dârussaâde (Mühür ve İmza)

550

Selanik Haremeyn Vakfı Örneğinin Türkçe Hali: 1- Selanik ve Yenice-i Vardar'da bulunan Haremeyn [Mekke-Medine] vakıfları mütevellisi Ahmed Efendi’nin arzı üzerine Haremeyn vakıfları nazırı Dârussaâde Ağası Abbas Ağa tarafından hazırlanmış olan 18 Şevval 1080 - 29 Şevval 1081 [11 Mart 1670 - 10 Mart 1671] tarihleri arasını kapsayan bir senelik gelir-gider muhasebesi.

Yıllık Gelir 57.167

2- Dükkân ve ev kiraları ile toprak gelirlerinden 14.267

Vardar kapısındaki Mustafa Çelebi üzerinde bulunan

bağdan elde edilen gelir

Senede

180

Vardar kapısındaki Hüseyin Çelebi üzerinde bulunan

bağdan elde edilen gelir

Senede

180

Mecelle mahallesinde Abdülkerim Efendi üzerinde

bulunan ev kirasından

Senede 80

Atik Cami mahallesindeki Perizad Hatune vakfına ait

olup Angeli üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 180

Atik Cami mahallesindeki Perizad Hatun vakfına ait olup

Pano üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 180

Çınarlı? mahallesindeki Kalenderi vakfına ait olup

Belkıs Hatun üzerinde bulunan

evin kira gelirinden Senede

120 Çınarlı mahallesindeki

Kalenderi vakfına ait olup Hacı Ali üzerinde bulunan

evin kira gelirinden Senede

24

Bâb-ı Sâni (veya Bâb-ı Bali?) yakınındaki Hacı Yunus vakfına ait olup Apostol

üzerinde bulunan dükkânın kira gelirinden

Senede 240

Bâb-ı Sani (veya Bâb-ı Bal?) yakınındaki Hacı Yunus vakfına ait olup Apostol

üzerinde bulunan dükkânın kira gelirinden

Senede 500

Bâb-ı Sâni (veya Bâb-ı Bali?) yakınındaki Hacı Yunus

vakfına ait olup Franko oğlu Peksimati üzerinde bulunan

dükkânın kira gelirinden Senede

960

Bâb-ı Sani (veya Bâb-ı Bali) yakınındaki Hacı Yunus vakfına ait olup Nikola

üzerinde bulunan dükkânın kira gelirinden

Senede 960

Bâb-ı Sâni (veya Bâb-ı Bali) yakınındaki Hacı Yunus vakfına ait olup Mehmed Çelebi üzerinde bulunan

dükkânın gelirinden Senede

460

Çınarlı mahalledeki Osman Efendi üzerinde bulunan evin

kira gelirinden Senede

24

Çınarlı mahalledeki Fatıma Hatun vakfına ait olup Fatıma Hatun üzerinde bulunan evin

kira gelirinden Senede

36

Yahya Bali mahallesindeki Hadice Hatun vakfına ait olup Ali Çelebi üzerinde bulunan

evin kira gelirinden

Senede 120

551

Cezeri Kasım Paşa mahallesindeki el-Hâc İbrahim vakfına ait olup

Debbağ Mustafa üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede

100

Gazzaz el-Hâc Mustafa mahallesindeki Ayşe Hatun

vakfına ait olup Hanife Hatun üzerinde bulunan evin kira

gelirinden

Senede 60

Sinan Paşa mahallesindeki Perizad Hatun vakfına ait olup

Mehmed Efendi üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede

60

İshakiye mahallesindeki Güclü Bali vakfına ait olan

evin kira gelirinden

Senede 120

İli mahallesindeki Hümayun vakfına ait olup Gülistan

Hanım üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede

80

Timurtaş Hatun mahallesindeki Ayşe Hatun

vakfına ait olup Ahmed Çelebi üzerinde bulunan evin

kira gelirinden

Senede 60

Atik Cami mahallesindeki el-Hâc Mehmed vakfına ait olup

el-Hâc Hamza üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 40

Kasımiye mahallesindeki Ayşe Hatun vakfına ait olup

Abdullah Çelebi üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 120

Çınarlı mahallesindeki Hacı Pula vakfına ait olup Piri

Dede üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 15

el-Hac Ali vakfına ait olup es-Seyyid Ahmed Çelebi

üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 100

Yahya Bali mahallesindeki Emine Hatun vakfına ait olup

Terzi Mehmed üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 100

Gazzaz el-Hâc Mustafa mahallesindeki Emre Hatun

vakfına ait olup Terzi Hüseyin üzerinde bulunan evin kira

gelirinden Senede

100 Müftü Hasan mahallesindeki

Hayriye Hatun vakfına ait olup Lütfi Çelebi üzerinde

bulunan evin kira gelirinden Senede

120

Atik Cami mahallesindeki el-Hâc Mehmed vakfına ait olup

Taşcı Mehmed üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 100

Atik Cami mahallesindeki el-Hâc Mehmed vakfına ait olup Lütfi Çelebi üzerinde bulunan

evin kira gelirinden Senede

90 Atik Cami mahallesinde el-

Hâc Mehmed vakfına ait olup Üveys üzerinde bulunan evin

kira gelirinden Senede

60

Ahmed Subaşı mahallesindeki Abdülbaki vakfına ait olup el-Hâc Mahmud Ağa üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 960

Ahmed Subaşı mahallesindeki Küçük Hasan vakfına ait olup Halil Çelebi üzerinde bulunan

evin kira gelirinden Senede

60

Debbağ Hayreddin mahallesindeki Hadice Hatun

vakfına ait olup Ömerzâde Mehmed Çelebi üzerinde

bulunan evin kira gelirinden Senede

120

Cezerî Kasım mahallesindeki Hâni Hatun vakfına ait olup...

üzerinde bulunan evin kira gelirinden

Senede 96

el-Hâc İsmail mahallesindeki Hanife Hatun vakfından olup Ayşe Hatun üzerinde bulunan

evin kira gelirinden Senede

72

552

Cezerî Kasım Paya mahallesindeki Fatıma Hatun vakfından olup Ayşe Hatun üzerinde bulunan evin kira

gelirinden Senede

120

Pazarhan nahiyesindeki Mustafa Bey vakfından olup

el-Hâc Mahmud Ağa üzerinde bulunan çiftliği kira gelirinden

Senede 720

Vardar-ı Sagîr nâhiyesinin Azaplı köyündeki Mustafa

Bey vakfına ait olup Osman Efendi üzerinde bulunan çiftliğin kira gelirinden

Senede 960

Yenice-i Vardar’daki Gazi Ahmed Bey vakfının muhtelif gelirlerinden

Senede 5.000

Yenice-i Vardar’daki İsa Bey vakfının muhtelif gelirlerinden

Senede 2.500

3- Müteferrik Gelirlerden 42.900

Haraççı Ali mahallesindeki el-Hâc İsa

vakfına ait olup Meryem Hatun üzerinde bulunan evin peşin kira bedeli

Akçe 36.000

Sa.... mahallesindeki Hanife Hatun bintü el-Hâc Hamza vakfına ait olup Osman

Efendi üzerinde bulunan evin kira gelirinden Akçe 6.900

4- Bundan düşülen_____________________________________ 18.593

Mütevelli Ahmed Efendi'ye ödenen Günde Senede

10 3.600

Dellâliye ve müjdecilik

ücreti Akçe 1.000

Hüccet harcı için Akçe 2.000

Mütevellinin fazla harcamasından dolayı

kendisine ödenen Akçe 933

Kira bedelleri ile peşin alınan kira

bedellerinin kusûratı Akçe 3.060

Mütevellinin yol harçlığı için

Akçe 5.000

Vakfın çeşitli işleri için müteferrik

masraflar Akçe 3.000

5- Kalan_____________________________________ 38.574 6- Bundan___________________________________ Dârussaâde hazinesine teslim edilen 38.574

26 Zilhicce 1081 [5 Mayıs 1671] Abbas Ağa Dârussaâde Ağası Nazır (Mühür ve imza)

553

Selanik Haremeyn Vakfı Örneğinin Tek Düzen Hesap Planına Göre Kaydı:

/100 KASA HESABI 57.167

602 DİĞER GELİRLER HESABI 57.167 602.01 Kira Geliri 14.267 602.02 Müteferrik Gelir 42.900

/

/335 PERSONELE BORÇLAR HESABI 3.600336 DİĞER ÇEŞİTLİ BORÇLAR HESABI 14.993

100 KASA HESABI 18.593/

Selanik Haremeyn Vakfı'ndan ücret ve çeşitli giderlere ilişkin ödemeler yapılmıştır. Buna ilişkin kayıt aşağıda yer aldığı gibidir:

Buna göre 100 KASA HESABI’nın büyük defter

görüntüsü şöyle olacaktır;

38.574

100 KASA HESABI14.26742.90057.167

18.593

18.593

Bu sonucun orijinal yevmiye kaydı işlemi ile tutarlı

olduğunu belirtmemiz gerekmektedir.

554

4. TANZİMAT SONRASI – CUMHURİYETE KADAR

OSMANLI İMPARATORLUĞU

40. Genel Açıklama

XIX. Yüzyılda dünya muhasebe tarihindeki önemli

gelişmeler ve Osmanlı imparatorluğunun aynı yüzyılda

yaşadığı değişim süreci ve bu süreç içinde muhasebe

düşüncesindeki gelişmeleri de ortaya çıkartmıştır. Türk

toplumunun batılılaşma sürecinde ki birinci aşama olan

Tanzimat’ı, ikinci aşama olan Cumhuriyet’ten, Siyasi ve

ekonomik acıdan olduğu kadar, muhasebe tarihi açısından

da bu iki farklı dönemi ayırmak gerekir. Muhasebe

açısından bu iki döneme bakıldığında, XIX. Yüzyılın sonları

ve XX. Yüzyılın başlarında, çift yanlı kayıt yönteminin

tanınması, cumhuriyet döneminde ise, yöntemin

benimsendiği, yerleştirildiği ve geliştirildiği görülmektedir.

XIX. yüzyılda Osmanlı devleti’nin iktisadi ve sosyal

yapısının hızlı bir değişim sürecine girmesi, Osmanlı Devleti

muhasebe düşüncesinde de etkili olmuştur. Bu nedenle

Tanzimat sonrasının Türk Devletleri Muhasebe tarihi’nde

özel bir yeri vardır. Öncelikle bu etkiler, muhasebeyi

çerçeveleyen yasal düzenlemelerde kendisini

göstermektedir. Bunlardan en önemlisi, 1850 yılında kabul

edilen ticaret kanunudur. Kurumsallaşmada ise, devlet

kendi muhasebe düzenini yeni koşullara göre

oluşturabilmek için Meclis-i Muhasebe, Divan-ı Muhasebat

gibi kurumlar oluşturmuştur. Muhasebat Genel

555

Müdürlüğü, Sayıştay gibi adlarla birçoğu bu güne kadar

gelen kurumlar, öncelikle devlet muhasebesinin

çağdaşlaşmasına katkıda bulunmuştur.

Tanzimat sonrası, Osmanlı’da muhasebe öğretisi

acısından da bir çok özellikler göstermektedir. O zamana

kadar, Osmanlı’da ne muhasebe öğreti kitabı vardı, nede

muhasebe eğitimi vardı. Osmanlı, İlhanlılar’dan devralıp

geliştirdiği ve İlhanlılar’ın “merdiban (merdiven) sistemi”

dediği, Osmanlı’nın isim vermediği bir muhasebe

düzeninden devlet muhasebesinde yüzyıllarca

yararlanmıştır. Bu sistemin eğitimini de usta-şakirt (çırak)

ilişkisi içinde sürdürmüştür.

XIX. Yüzyılın ikinci yarısında, batının yüzyıllardır

kullandığı çift taraflı kayıt yönteminden uygulamada

yararlanmaya başlamış ve devlet cesaretle, devlet

muhasebesinde ve o zamanın iktisadi devlet teşekküllerinde

uygulama kararı vermiştir. XIX. Yüzyılın son otuz yılında

yoğunlaşan bu çabaların Türk muhasebe tarihinde özel bir

yeri vardır. Cumhuriyet döneminin başarısı varsa, bu

başarı sözü edilen yoğun, özverili çabalara borçludur.

Batılılaşma, çağdaşlaşma sürecinin başarılı örneklerinden

biriside kuşkusuz, hiçbir alt yapısı olmadan çift yanlı kayıt

yöntemini eğitimde ve uygulamada kısa sürede benimseme

çabalarıdır.

Osmanlı, çift yanlı kayıt yöntemiyle XIX. Yüzyılın

ikinci yarısında yeni tanışırken, Avrupa’da çift yanlı kayıt

556

yönteminin geliştirilme çabaları yaşanıyor ve özellikle

muhasebe bilimi olma sürecini tamamlamaya çalışıyordu.

Osmanlı’da çift yanlı kayıt yöntemine devlet muhasebesinde

kısa sürede geçiş, devlet muhasebesi kültürünün varlığı

sayesinde mümkün olmuştur. Ama, Osmanlı’da özel sektör

muhasebe kültürü çok düşük seviyede olduğu içi, çift yanlı

kayıt yönteminin özel sektör tarafından benimsenmesi,

ancak cumhuriyet mümkün döneminde olabilmiştir. Bu

gecikmede kuşkusuz muhasebe kültürünün azlığı yanında,

yeterli sermaye birikiminin sağlanamaması, yeterli üretim

ve ticaret deneyimine sahip olunamaması gibi nedenlerde

etkili olmuştur.

41. Tanzimat Sonrası – Cumhuriyete Kadar Olan

Dönemde Siyasi Yapı

Tanzimat’ın ilanı olan 1839 yılında, Cumhuriyet’in ilanı

olan 1922 yılına kadar geçen 83 yıllık dönem,

imparatorluğun dağılma dönemi içinde yer alır345.

345 Meydan Larousse, İstanbul:1972, C.9. Ayrıca bkz. E. İhsanoğlu (editör): Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.I ve II. İstanbul: 1996 ve1998. Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lüğatı, İstanbul: 1986. Mustafa Nuri Paşa(sadeleştiren: Neşet Çağatay), Netayicü’l Vukuat, Ankara: T.Tarih Kurumu Yayını, 1992. E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara: T.Tarih Kurumu Yayını, 1983. R. Ekrem Koçu, Osmanlı Padişahları, İstanbul: Ana Yayın Evi, 1981. Sina Aşkın ve diğerleri: Osmanlı Devleti, İstanbul, 1985. Hakkı Dursun Yıldız, 150. Yılda Tanzimat, Ankara: T. Tarih Kurumu Yayını, 1992.

557

XIX. Yüzyılın başında, III. Selim’in tahtan indirildiği

yıl olan 1807’den Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna

kadar geçen yüzonbeş yıllık süre içinde devleti yöneten

padişahlar ve bunların egemenlik dönemleri aşağıdaki

gibidir.

IV. Mustafa (1807-1808). II. Mahmut (1808-1839),

Abdülmecid (1839-1861), Abdülaziz (1861-1876), V. Murad

(1876), II. Abdülhamid (1876-1909), V. Mehmed

(Reşad)(1909-1918), VI. Mehmed (Vahdeddin) (1918-1922).

Görüldüğü üzere, 1807-1922 yılları arasında sekiz

padişah hüküm sürmüştür.

III. Selim’in yerine 1807 yılında padişah olan IV.

Mustafa’nın kısa padişahlık döneminde İrad-ı Cedid

Hazinesi kaldırıldığı için, halk bu hazine için verilen

vergilerden kurtulmuştur. Bu nedenden dolayı halk

memnundu ve yönetimde olan olaylara karşı kayıtsız

kalıyorlardı.

II. Mahmut 1808 de tahta çıktığında var olan

başkaldırmaların hızla artmaya devam etti. Bütün

başkaldırı ve savaşlarda Osmanlı İmparatorluğu, ta toprak

kaybediyor ya da sahip olduğu siyasi ve mali haklardan

vazgeçmek zorunda kalıyordu. Bu başkaldırılar sonucunda,

Sırplara yeni imtiyazlar, Yunanistan’a ise bağımsızlık

verildiği görülmektedir.

Bütün savaşlar ve kayıplar içinde II. Mahmud’un

devletin batılı kurumlara kavuşturulması için önemli

558

çalışmalarda da bulunmuştur. Bu yenilikler, Tanzimat’ın

ilanını hazırlamış, batılılaşma hareketlerini hızlandırmış ve

giderek yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen iktisadi ve mali

konulardaki ve eğitim düzeyindeki gelişmelerin temelini

oluşturmuştur.

II. Mahmud’un ölümünden sonra tahta geçen

Abdülmecid döneminde, Avrupa devletleri ile yakın ilişkiler

kurularak isyanlarda ve savaşlarda başarı sağlanmıştır. Bu

durum, 1839 yılında Gülhane Hatt-ı Hümayun’u

açıklanmasın neden olmuştur. Abdülmecid döneminde

ikinci batılılaşma çabası, 1954 Kırım savaşından sonra batı

ülkelerinin de baskısıyla 28 şubat 1856 yılında ilan edilen

“Islahat Fermanı” ile gerçekleşmiştir.

Abdülaziz döneminde yenliklere devam edilerek,

Islahat fermanında yer alan yer alan hususların yaşama

geçirilmesi ve Tanzimat ile başlayan batılılaşmanı devamı

sağlanmıştır. II. Abdülhamit döneminin başlangıcı olan

1876-1880 yılları arası I. Meşrutiyet dönemi olarak

adlandırılır. II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından sonra

23.12.1876 tarihinde ilan edilen Kanun-i Esasi, Türklerin

ilk anayasasıdır. Aynı zamanda I.meşrutiyet döneminde

Türkler ilk kez Mebuslar Meçlisi ile tanışmıştır.

V. Mehmed ve Vahdeddin dönemlerinde de

başarısızlıklar devam etmiş milli mücadele sonunda

Cumhuriyet ilan edilmiştir.

559

42. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan

Dönemde İktisadi Yapı

Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u ele geçirirken, Galata

Bankerleri ile ilişkide olduğu, bunların faaliyette

bulunmalarına daha sonra izin verdiği bilinmektedir. Bu

bankerlerin, Osmanlı’nın ilk dış borç aldığı 1854 yılına

kadar Osmanlı’yı Bizans’tan kalma yöntemlerle finanse

ettiği de bilinmektedir346. Bunlar, sarraf adı ile yüzyıllarca

İmparatorluk topraklarında kredi verme işlevlerini

sürdürmüşlerdir. XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Devletin iç

borçlanması yanında dış borçlanması da gündeme

gelmiştir. Devletin gelirlerinin tarımsal vergilere bağlı olması

dolayısıyla mevsimler arasındaki dengeyi kurmaya yönelik

olarak başlayan iç borçlanma, zamanla mevsimse özelliğini

yitirmiş ve sürekli bir durum göstermeye başlamıştır.

1860’lı yıllarda devletin borçlanmasıyla ortaya çıkan

mubayaacı, oyuncu, tellal adlarıyla menkul kıymet alım-

satımı yapanlar özel bir esnaf sınıfı oluşturmuşlardır. 1866

yılına kadar, yasal bir düzenlemesi olmadan Galata

sokaklarında kontrolsüz bir şekilde gelişen bu durumu için

1866 yılında nizamname çıkarıldığı ve bunun üzerine

borsanın Galata’da Komisyon Han’da çalışmaya başladığı

görülmektedir347. Borsa işlemlerinin Maliye’ce atanan bir

346 Haydar Kazgan, Tarih Boyunca İstanbul Borsası, İstanbul:1995, s.25 vd. 347 Hüseyin Avni Şanda, İstanbul Borsası’nın Yüzyıllık Hayatı, Broşür, İstanbul: 1966.

560

komiser tarafından denetlendiği de görülmektedir348. Bu

nizamnamenin 1873-1874 yıllarında yenilenmiştir.

Diğer taraftan,1856 yılında yayınlanan Islahat

Fermanı, mali hükümlerinde bulunduğu çok sayıda hüküm

içerdiği görülmektedir349. Islahat Fermanının, devletin bütçe

uygulamalarını daha ciddi bir şekilde ele almasını

sağlamasının ötesinde, Maliye Nezareti’nin devlet

muhasebesinde çift yanlı kayıt yöntemini geliştirici fazla bir

etkide bulunduğunu söylemek güçtür. Ancak, Müslüman

olmayanlar, dış ticarete dönük çalışmalarında, muhasebe

kayıt düzenlerinde çift yanlı kayıt yönteminin

uygulanmasında elverişli ortamın sağlanmasına yardımcı

olmuştur.

Tanzimat’a kadar Osmanlı Avrupa’daki sanayi

devriminin etkisinde uzak kaldığı bilinmektedir. Avrupa’da

ki sanayileşmenin ivme kazanmasına karşın Osmanlı’nın

gelişmemiş, rekabet olanaklarından uzak yapıdaki sanayi

büyük zarar görmeye başlamıştır350. Özellikle büyük

kentlerdeki pamuklu dokumacılık zarar etmelerinden dolayı

faaliyetlerini durdurmak zorunda kalmıştır.

348 Azmi Fertekligil, Türkiye Borsası’nın Yüzyıllık Hayatı, İstanbul: İMKB Yayını, 1993, s. 22. 349 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara: T.Tarih Kurumu Yayını, 1976, s. 2 vd. Ayrıca bkz. Cevdet Paşa, Tezakir-i Cevdet, Ankara: T.Tarih Kurumu Yayını,1991, s.70 vd. Ufuk Gülsoy, 1856 Islahat Fermanı’na Tepkiler ve Maraş Olayları, Bekir Kütükoğluna Armağan, İstanbul: İ.Ü.E.Fakültesi Yayını, 1991. 350 Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz Münasebetleri (1838-1850), İtanbul: 1976, s.110 vd. Ayrıca bkz. Ö.C. Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, İstanbul: 1940, s.426.

561

1840-1850 yılları arasında Osmanlı, bir sanayileşme

içerisine girmiştir. Osmanlı’nın sanayi kuruluşları devlet

kuruluşlarıdır. Genellikle sarayın ve ordunun

gereksemelerine dönük üretim yapmaktaydılar. Zengin

sınıfın tükettiği mallar ithal ediliyor, geniş halk kitlelerinin

gereksemeleri de esnaflık boyutunda küçük mahalli

işletmelerin üretimi ile karşılanıyordu.351

Tarıma dayalı ekonomisi olan imparatorluk XIX.

Yüzyılın ikinci yarısında, bir yandan büyük ölçüde toprak

kaybediyor, öte yandan da toprak düzeninin değiştirilmesi

sürecini yaşıyordu. Bu süreçte devlet Tanzimat’tan hemen

sonra Maliye nezareti ile Ticaret Nezaretini birleştirmiştir352.

Tarım ürünleri nakil yollarının daha güvenli olması

nedeniyle iç pazarlara dağıtımı kolaylaşmıştır353.

Bu çalışmaların toprak düzeninin mülkiyete doğru

gelişme göstermesinin tarımsal üretim artışına yol açtığını

ise, İktisat Tarihçileri ileri sürerler. Geçimlik üretim biçimi

yerini giderek, piyasa için, ticari amaçlı tarımsal üretime

bırakmaya başlamıştır354. 1878-1912 yılları arasında

351 Abdullah Martal, Değişim Sürecimde İzmir’de Sanayileşme, 19. Yüzyıl, İzmir: 1998. 352 Erol Zeytinoğlu, İktisat Tarihi, İstanbul: 1993, s.163 vd. 353 Justin McCarthy, Osmanlıya Veda, Çeviren: Mehmet Tuncel, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2006, s. 68-69. 354 Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul: 1994, s. 211 vd. Ayrıca bkz. Faruk Tabak, Bereketli Hilalin Batısında Tarımsal Dalgalanmalar ve Emeğin Kontrolü, Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998. Tevfik Güran, Osmanlı Tarım Ekonomisi, Türk İktisat Tarihi, İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi, 1987. Tevfik Güran, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik

562

pamuk ihracatının üç katına çıktığı ve aynı artışın ipek ve

ipek kozasında da görüldüğü bilinmektedir355.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında hür düşüncelerin ortaya

atılmasıyla, iktisadi konular yanında ticaretin geri

kalmışlığı da dile getirilmeye başlanmıştır. E.Z. Karal,

halkın ticarete olan ilgisinin az olmasının “bir lokma bir

hırka” anlayışında yattığını belirtir356. Özellikle dış ticaret

yabancıların elindedir. Osmanlı toplumunda ticaret eski

yöntemlere bağlı kalmış, ticaret şirketleri kurulamamış,

1850 yılında yürürlüğe giren, Fransa’dan alınan Ticaret

Kanunu uygulama alanı bulamamış, dolayısıyla kayıt

düzeni ve muhasebe uygulamaları da gelişememiştir.

Ülke ticaretine hakim olan yabancıların denetimleri

söz konusu değildi. Yeni kurulmuş olan Ticaret Nezareti

bunların faaliyetlerini kayıt düzenlerinden denetleme

olanağına sahip değildi. Faaliyette olan ticaret şirketleri ve

sahiplerinin muhasebe defter ve kayıtları kuşkusuz vardır.

Ama bu kayıtlar onların kendi usullerine göre ve kendi

dillerinde yazılıyordu. Bu durumda, Türklerin ticaretle

uğraşmalarını da, muhasebe kayıt düzenlerini çağdaş

gereksinimlere uygun duruma gelmelerini de bekleme

olanağı yoktur.

Yıllığı, Tarihi İstatistikler Dizisi C. 5, DİE; Ankara: 1997. Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi, DİE, Ankara: 1996. 355 McCarthy, a.g.e., s. 69. 356 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt:VIII, T.Tarih Kurumu Yayını, Ankara: 1983, s.473 vd.

563

43. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan

Dönemde Mali Yapı

Tanzimat Fermanı’nda, can, ırz ve namusun korunması ve

mal emniyetinden bahsediliyor357. Aynı zaman da

Müslüman ve gayrimüslim bütün vatandaşların vergileri

yeniden düzenlenerek eşit ve adil olarak tahsil edilmesi de

yer almaktadır. Çünkü, Devletin iyi yönetilmesi, gelir ve

giderlerin birbirine eşit olmasına bağlıdır. Devletin gelirleri

giderlerden az olursa ya kudret ve kuvvetini kaybeder, ya da

halktan daha fazla vergi toplayarak adaletsizliğe neden olur.

Ferman’da, bir bütçe düzenlenmesi ve bütçe dışı

harcamalara engel olmak içinde gerekli kanunların

çıkartılmasına yer verilmektedir358.

Fermanda yer alan konuların gerçekleştirilmesi malî

politika değişikliğini de beraberinde getirmiştir. Öncelikle

gelir-gider düzeninde değişiklikler yapılmış ve ilk iş olarak

iltizam usulü kaldırılarak muhassıllık uygulamasına

geçilmiştir. Bu ve benzer değişiklikleri gerçekleştirilirken

hukukî alt yapının hazırlanması için de çok sayıda kanun ve

nizamname çıkarılmıştır. Yine bu politika değişikliğinin bir

gereği olarak yeni kurumlara ihtiyaç duyulmuş ve bürokratik

düzenlemeler yapılmıştır359.

357 Düstur, I.Tertip, C.I, İstanbul: 1298, s.5. 358 Düstur, I.Tertip, C.I, İstanbul: 1298, s.6. Ayrıca bkz. Çoşkun Çakır, Tanzimat ve Islahat Fermanlarının Mali Boyutları, Osmanlı, C.III, Ankara: İkitsat, 1999, s. 362-370. 359 Çoşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları, 2001, s. 25-26.

564

1838 Yılında Maliye Nezareti kurulmuştur. Ancak

Tanzimat’ın bir süreç içinde geliştiği düşünüldüğünde Maliye

Nezarti’nin kuruluşu ile Tanzimat’ın ilanının aynı reform

içinde yer aldığı görülmektedir. Tanzimat’ın mali açıdan

uygulanması görevi Maliye Nezareti’ne, yetki ve sorumluluk

ise Maliye Nazırına verilmiştir360.

Tanzimat döneminde, Mansure ve Redif Hazineleri

birleştirilerek 1840 yılında Maliye Hazinesi kurulmuştur. Bu

tarihten sonra, özellikle kurumsal anlamda, maliye ile ilgili

işler Maliye Nezareti ve bu hazine tarafından

yürütülmüştür. Osmanlı Tanzimat Dönemi bütçeleriyle ilgili

olarak da bu kurumların belirleyici etkisi esas olmuştur361.

1840 yılında vergi ile ilgili olarak “Muhassıllar Tâlimâtı”

yürürlüğe girmiştir. Bu talimatname çok önemli idi. Zira

mükelleflere devletin doğrudan temas halinde olmasını

gerektiren kurallar getirmekte idi. Böylece yüzyıllardır

uygulana gelen eski vergi esasları tarihe karışmaya

başlıyordu362.

360 Mehmet Zeki Pakalın, Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), C.I, İstanbul: 1977, s. 25. Ayrıca bkz. Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değim Dönemi (XVIII.Yzyıldan Tanzimat’a Mali Tarih), İstanbul: Alan Yayıncılık, 1986, s. 288. 361 Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841-1861), Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C.XIII. S. 17 den ayrı basım, Ankara:TTK Yayını,1989, s.7. Ayrıca bkz. Yavuz Cezar, Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi, TCTA, C.IV, İstanbul: 1985, s. 932. 362 Akgündüz ve Öztürk, a.g.e., s. 448.

565

Osmanlı’da bütçeye uzun süre “muvazene”

denilmiştir363. Bütçenin yer aldığı kitaba da “muvazene

defteri” adı verilmiştir. 18 Zilkade 1271 tarihini (Miladi: 2

Ağustos 1855) taşıyan “Hazine-i Celilenin Muvazene

Defterinin Sureti Tanzimine Dair Nizamname”364 adını

taşıyan bütçe yönetmeliği Osmanlı Devleti’nin ilk ciddi

bütçe hazırlığı olarak kabul edilmektedir365.

Ancak, Osmanlı Devleti'nin modern anlamda ilk

bütçesinin hangi bütçe olduğu konusu tartışmalıdır. Bu

konuda çeşitli görüşler vardır366. 1841-1842 yılında (1257)

bir bütçe taslağı hazırlanmıştır. Ancak bu, modern anlamda

bir bütçe değil, gelir ve gider toplamlarıyla İlgili tahminlerin

yapıldığı bir tablodur. Ancak, 1845 yılında alınan bir karar

gereğince düzenlenen 1846-1847 bütçesinin modern bir

bütçe olduğunu ihtiyatlı olarak söylemek de mümkündür.

Mali konulardaki bu gelişmeler Islahat Fermanı'nda da

363Bedri Gürsoy, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi, Bütçeler ve Hazine Hesapları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını,1989, s. 8-129 vd. 364 Düstur 1. Tertip, C. I, s. 260-264. 365 Bedri Gürsoy, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi, Bütçeler ve Hazine Hesapları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını,1989, s. 85. 366 Ziya Karamursal,Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara:TTK Yayını,1989, s.122 vd. Ayrıca bkz. A.D. Noviçev (Çev: Nabi Dinçer), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı-Sömürgeleşmesi, Ankara: Onur Yayınları,1979, s .76 vd., Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi, (Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu). Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, 1979, s.25., Engin Deniz Akarlı,1872-1916 Yılı Bütçeleri Işığında Osmanlı Maliyesinin Sıkıntıları, Özel Sayı: Çavit Orhan Tütengil’in Anısına Armağan, İstanbul: İ.Ü, İFM, 1982, s. 225-226., Güran, a.g.e., s.7.

566

bütçe ile ilgili bir maddeye yer verilmesine neden

olmuştur367.abalara

Bütçe açıkları, dış ve iç borçla kapatılma yoluna

gidilmiştir.

Osmanlı 1854-1875 tarihleri arasında 16 borçlanma

yapmıştır. yılından,Osmanlı'nın dış borçlanma gereğini

ortaya çıkaran nedenlerin başında bütçe açıkları gelir.

Ancak bütçe açıklarını kapatmak için yapılan dış

borçlanmalar bütçe açıklarını kapatmamıştır. Çünkü,

yapılan borçlanmaların ana para ve faiz ödemeleri, bütçeler

üzerinde ağır yükler oluşturmuşlardır368.

Dış borçlanmanın ikinci önemli nedeni ise dış ticaret

açığıdır. 1850-59 döneminde ihracatın 9,8 milyon, ithalatın

12,3 milyon sterlin olarak gerçekleşmesi sonucu dış ticaret

açığı 2,5 milyon sterlini bulmuştur. Bu durum ithalat

harcamalarını karşılamak için dış borçlar önemli bir kaynak

olmaya devam etmiştir369. Dış borçlanmaların büyük bir

bölümü cari harcamalar ve eski borçların geri ödemelerinde

kullanılması nedeniyle dış borçlanmalar verimli alanlara da

kullanılamamıştır. 367 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VII, Ankara: TTK Yayını, 1988, s. 226-227. Ayrıca bkz. Düstur, I. Tertip. C.I s.13. 368 A.D. Noviçev (Çev: Nabi Dinçer), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı-Sömürgeleşmesi, Ankara: Onur Yayınları,1979, s.82-84. Ayrıca bkz. Refii Şükrü Suvla, Tanzimat Döneminde İstikrazlar, Tanzimat I, İstanbul: Maarif Matbaası, 1940, s.263-288. 369 Şevket Pamuk, Kapitalist Dünya Ekonomisi ve Osmanlı Dış Ticaretinde Uzun Dönemli Dalgalanmalar, 1830-1913, Türk İktisat Tarihi Üzerine araştırmalar II. ODTÜ Gelişim Dergisi Özel Sayı, Ankara:1979, s.198.

567

Dış borçlanmaların yarattığı kısır döngü, her şeyden

önce Osmanlı Devleti'nin sağlıklı bir malî yapı ve tutarlı malî

politikalar oluşturabilme ihtimalini ortadan kaldırmıştır.

Önce 1856 Islahat Fermanı hükümleri, arkasından 1859'da

Islahat Fermanı'na kefil olan Avrupalı devletlerce denetim

altına alınmak istenen Osmanlı maliyesi, nihayet 1882'de

kurulan Duyûn-ı Umûmiye İdaresi ile tam denetim altına

alınmıştır. Tanzimat Dönemi borçlanma politikası Duyûn-ı

Umûmiye İdaresini ortaya çıkaran nedendir370.

44. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan

Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örnekleri

Abdüllatif Suphi Paşa lahiyasında, maliyede yenide

yapılanmanın yapılması gerektiği belirtiyor. Yapılması

gereken mali yeniliklerin başında, Kayıtların düzgün

tutulması ve defter tutma zorunluluğundan

bahsetmektedir. Böylece devletin hesaplarını rahatlıkla

izleyebileceğini vurgulamaktadır371.

Ancak, Osmanlı’nın devletçi anlayışı, özel sektöre

fazla olanak tanımaması muhasebe uygulamalarının bu

sektörde değil, devlette gelişmesine neden olmuştur.

Muhasebe uygulamaları önceleri defterdarlıklar bünyesinde,

370 Hayri Mutluçağ, Duyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Reji Soygunu, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, S.2, İstanbul,1967, s.33 vd. Ayrıca bkz. Coşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları, 2001, s. 20 vd. 371 Çakır, a.g.e., s.168-169.

568

Tanzimat’tan sonra da yeni kurulan Maliye Bakanlığı’nda

gelişme göstermiştir. Bu arada, yabancılar dışında özel

sektöre de muhasebe uygulamaları fazla bir gelişme

göstermezken, padişaha bağlı tarımsal ve sanayi

kuruluşları muhasebe uygulamalarını geliştirme çabası

içinde olmuşlardır. Bu kuruluşların muhasebeleri ise yine

Maliye Bakanlığı bünyesindeki merkezi örgüt tarafından

yürütülmüştür.

Bu yapı, XIX. Yüzyılda da İmparatorluktaki

muhasebe uygulamalarının Maliye Bakanlığı’nda

gelişmesine neden olmuştur. Batı ülkelerinde ise, bu

gelişme daha çok özel sektörün muhasebe uygulamalarında

olmuş, dolayısıyla muhasebe uygulamalarının sahibi de

sanayi ve ticaret bakanlıkları olmuştur.

Osmanlı’da Tanzimat’la başlayan gelişmeler genellikle

yavaş olmuştur. 1860’lı yıllara kadar, ne muhasebe

uygulamalarında, nede muhasebe eğitiminde bir gelişme

olmamıştır. Bu tarihe kadar Devlet muhasebesinin,

geleneksel muhasebe (merdiven) yöntemine göre

yürütüldüğü görülmektedir. Çift yanlı kayıt sistemi ile

Osmanlı’nın tanışması XIX. Yüzyılın ikinci yarısında olmuş

ve Osmanlı, basit muhasebe düzenini tanımadan, çift yanlı

kayıt yöntemini kullanmak durumunda kalmıştır.

1860’a kadar Türk okullarının ne eğitim

programlarında muhasebe dersi vardı, ne de muhasebe

öğreti kitabı vardı. Bu tarihe kadar muhasebe eğitimi, usta-

569

şakird(çırak) ilişkisine dayalı olarak sürdürülmüştür. XIX.

Yüzyılın ilk yarısında muhasebe eğitiminin, yabancı

okulların ders programlarında yer aldığı görülmektedir. Bu

nedenle olsa gerek, Türkiye’de yazılmış ilk muhasebe öğreti

kitabı Ermenicedir. ve yazılan kitapların büyük bölümünün

yazarı da Ermeni asıllı yazarlardır.

Tanzimat sonrası Fransa’ya gönderilen sayısı 200’ü

bulan genç XIX. Yüzyılın ikinci yarısının başlarında

Türkiye’ye dönerek imparatorluğun yönetiminde etkili

olmuşlardır. Aynı zamanda Fransız muhasebe kitaplarını ve

muhasebe öğretisini de Türkiye’ye getirmişlerdir. Böylece,

Muhasebe yöntemlerinden çift yanlı kayıt yönteminin dünya

standartlarına uygun olarak Türkiye’ye gelmesine neden

olmuşlardır. Zaten bu sürecin öncesinde de aslında çift

yanlı muhasebe kayıt usulüne uygun çalışmalar

görülmektedir. Bunlardan bilineni İstanbul Üniversitesi

Kütüphanesi’nde 1300 (Miladi 1882) yılında Süleyman Asaf

tarafından tercüme edildiği belirtilen 70 sayfalık bir çift

yanlı kayıt yöntemi ile ilgili bir muhasebe öğreti kitabı

vardır. Kitabın adı “Muhtasar Usûl-i Defterî”dir.

Türk muhasebe tarihi açısından XIX. Yüzyılın ikinci

yarısı çok farklıdır. Bu fark muhasebe eğitiminde,

uygulamalarında ve öğreti kitaplarında kendini

göstermektedir. Yüzyılın son yirmi beş yılında hem eğitim

kurumları hem de ders programları açısından muhasebe

570

eğitiminin yaygınlaşması, çift yanlı kayıt yönteminin kabul

görmesinde büyük paya sahiptir.

Öte yandan, muhasebenin gelişmesi için gerekli olan

hukuki alt yapıda yüzyılın ortalarında gerçekleşmeye

başlamıştır. 1850 yılında “Kanunname-i Ticaret” adı ile

ticaret kanunu yayınlanmıştır. 1926 yılında yenilenene

kadar yürürlükte kalmıştır. Bu yasa, yüzyılın sonlarına

doğru ticaret kurallarının belirlenmesine, şirketleşmeye ve

muhasebe defterlerinin belirlenmesi ile muhasebe kayıt

kurallarının oluşmasına önemli katkıda bulunmuştur.

Bu gelişmeler, çift yanlı kayıt yönteminden

uygulamada yararlanılmasını olanaklı hale getirmiştir.

Devlet kurumlarında ise, çift yanlı kayıt yönteminin uzun

süre kullanılmadığı, devlet muhasebe kayıtlarında ve

devletin iktisadi işletmelerinde “Merdiven” kayıt yönteminin

uygulamasına devam edilmiş, çift yanlı kayıt yöntemine

geçiş çok yavaş olmuştur. Çift yanlı kayıt yöntemini ilk

uygulayan kuruluşlar ise yine devlet kuruluşlarıdır.

Özel sektörün çift yanlı kayıt yönteminden

yararlanması ise XX. Yüzyılda mümkün olmuştur. XIX.

Yüzyılın ilk yarısının sonlarında, 1840-1850 yılları arasında

sanayileşme çabaları olumlu sonuç vermemiştir. Yüzyılın

ikinci yarısında özel sektör, sürekli savaşlar olması ve

yeterli sermaye birikiminin sağlayamaması nedeniyle büyük

sanayi kuruluşlarını gerçekleştirememiştir. Kurulanların

sahipleri de gayri Müslimlerdir. Duyun-ı Umumiye’nin

571

mevcudiyeti ve yabancı devletlerin baskıları bu şirketlerin

kayıt düzenlerinin kendi yöntemleri ve kendi dilleri ile

sürdürmelerine olanak sağlamıştır. Buda çift yanlı kayıt

yönteminin yerleşmesinde olumsuz bir etken olmuştur372.

440. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan

Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örneği-1

Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk döneminden

beri ayakta kalan Orhan Bey Vakfiyesi’nin bu dönemdeki

muhasebe kayıtlarına yer verilerek kayıtların sürekliliğinin

de gösterilmesine yönelik bir kanıt ortaya konmaktadır.

372 Oktay Güvemli, Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, Cilt III, İstanbul: Süryay Yayıncılık, 2000, s.406-429.

572

Orhan Bey Vakfı Örneğinin Siyakat Hali:

573

574

575

Orhan Bey Vakfı Örneğinin Arapça Hali:

1 ــــــــــــــــــــــــــــــــــبۀمحاســــــــــــ

. مرحوم و مغفور له سلطان اورخان غازى طاب ثراه در بروسه عن زمان شريف حممد اغا قائم مقام متولئ وقفۀحمصوالت و اخراجات اوقاف جامع شريف وعمارت عامر امللوك والسالطني انيس احلضرت العليه جليس الدولة السنية اخلاقانيه صاحب العز والدولة منه مبعرفت افتخار اخلواص واملقربني معتمدسنۀ شباط غایۀواجب عن اول مارت اىل

.١٢٤١ سنۀ ر ٢٦غاء دار السعادة الشريفة الناظر صورت داده با فرمان عاىل وباعرض حضرت اغاء مشار اليه الواقع ىف آ آغاءاعىن حضرت عبداهللا

كامله سنۀاصل املال ىف ٥١٩ ٢٥٢

ــــ مالـــعن مال مقيد مقاطعات وقف عن خزينه حرمني شريفني

مقبوض قائم مقام متولئ مومى اليه ىف سنه آقچه٣٤٩ ٥٠٠

576

عن احملصوالتــــــــــــــــــــــــــــــــ مذكورين

١٦٩ ٧٥٢ عن حمصـــول

اقچيلرچ محام بو ۀارجا در يد مستأجرين

ىف سنه آقچه٥ ٤٠٠

عن حمصـــول قلعۀ محام عتيق داخل ۀاجار

حصار در يد مستأجرين ىف سنه آقچه٣ ٦٠٠

عن حمصـــول محام قهوه خانهۀاجار

در يد جابئ مشاهره ىف سنه آقچه١ ٤٤٠

عن حمصـــول دكاكني در يدۀاجار

جابئ مشاهره ىف سنه آقچه٧٥ ٨١٢

عن حمصـــول قسط خان امريۀاجار

در يد مستأجرين ىف سنه آقچه٣٦ ٠٠٠

عن حمصـــول آسيابۀاجدار

ىف سنه آقچه١ ٨٠٠

عن حمصـــول بدل عشر مقاطعات باغات و باغچها و خاهناء نفس بروسه

ىف سنه آقچه٢٣ ٧٠٠

577

عن الغالتـــــــــــــــــــــــــــــــ باكيل بروسه

ىف سنه حنطه كيل

٤ ١٥٠ فروهناده وصرف شده ٣ ٨٢٥٣٢٥ نبار ونقصان كيلتلف ا ٢٠٠١٢٠ ١٢ ٠٠٠

3

وضع من ذالكــــــــــــــــــــــــــــــــ آقچه٧٩٢ ٨٢٣

الوظائفـــــــــــــــــــــــــــــــــــ منه سنۀ شباط غایۀ اىل ١٢٣٩ وقف شريف مزبوره عن اول مارت سنه خدمۀ

ىف سنه يوم

578

آقچه ٧٢٥ ٢٦١ ٠٠٠

عن االخراجاتــــــــــــــــــــــــــــــــ مذكورين

آقچه٥٣١ ٨٢٣

جبهتــــــــــــــــــــــــــــــــــــ هخرج كيالر عمارت عامر

٢٧٤ ١٤٩ 4

بـهـــــاء ارز مصرى باكيل استانبول

سنه كيل

٧٨٠ ىف ١٤٠

بـهـــــاء روغن ساده سنه قيه

٢٢٥ ىف ١٧٨

بـهـــــاء عسل مصفا سنه ٢٤٠ قيه ىف ٢١٠

بـهـــــاء مويز سياه سنه

٣٣ قيه ىف ٤٢٥

بـهـــــاء مويز سياه سنه ٣٣ قيه ىف ٥

579

آقچه١٠٩ ٢٠٠

آقچه٤٠ ٠٥٠

آقچه٥٠ ٤٠٠

آقچه١٤ ٠٢٥

آقچه١ ٦٥٠

بـهـــــاء آلوتر خشك سنه ٣٣ قيه ىف ٥٠ آقچه١ ٦٥٠

بـهـــــاء آلوتر سياه سنه ٣٣ قيه ىف ٥٠ آقچه١ ٦٥٠

بـهـــــاء عمارتۀمامرود الز

سنه ٣٣ قيه ىف

٥٠ آقچه١ ٦٥٠

بـهـــــاء عمارتۀماجنري الز

سنه ٣٣ قيه ىف ٥٠ آقچه١ ٦٥٠

بـهـــــاء بادم سنه ٣٣ قيه ىف ٤ آقچه١٤٤

بـهـــــاء فستق سنه ٣٦ قيه ىف ١٢٥ آقچه٤٥٠

بـهـــــاء زغفران ١٨ دسته ىف ١٥٠ آقچه٢ ٧٠٠

بـهـــــاء حنود سنه ٤٨ قيه ىف ١٦٠ آقچه٧ ٦٨٠

بـهـــــاء نشاسته سنه ٣٣ قيه ىف ٥٠ آقچه١ ٦٥٠

بـهـــــاء سركه سنه ٢٠ قيه ىف ١٨٠ آقچه٤٥٠

بـهـــــاء منك ىف سنه

بـهـــــاء عمارتۀمالزحطب نيلوفرى

مع كراء

580

١٨ قيه ىف ١٠٠ آقچه١ ٨٠٠

انبار سنه آقچه١٨ ٠٠٠

5 جبــهتــــــــــــــــــــــ

مذكورينمعینهۀمصارفات جبــــهت حلم هبا براى مدرس

مناسترمدرسۀافندى يوم٥٧

سنه آقچه٢٠ ٥٢٠

جبــــهت حلم هبا براى مدرس

ايزنيقمدرسۀافندى سنه

آقچه٨ ٦٤٠

جبــــهت حلم هبا خدامان وقف شريف

سنه آقچه٢١ ٢٤٠

جبــــهت مشع عسل براى جامع شريف بروسه________

٢٤ صارى، قيه ٢٥ ٩٢٠ ١ ٠٨٠ىف

٣ بياض، قيه ٣ ٦٠٠ ١ ٢٠٠ىف

آقچه٢٩ ٥٢٠

جبــــهت هباء مشع روغن

جامع شريف بروسه سنه آقچه١ ٤٨٠

جبــــهت هباء مشع روغن

مع ايزنيقبراى جا

جبــــهت براى... هباء

مناره

جبــــهت سونكر وغريه براى جامع شريف بروسه

جبــــهت هباء روغن زيت براى جامع شريف ومناره

جبــــهت هباء روغن زيت براى

شريفتربۀ

581

سنه آقچه١ ٠٠٠

سنه آقچه٣ ٠٠٠

سنه آقچه٧٢٠

١٧١ قيه ىف ١٦٠ آقچه٢٧ ٣٦٠

١٧١ قيه ىف ٢٤ آقچه٤ ١٠٤

جبــــهت مدرس... هباء مناستر افندىمدرسۀ

ىف سنه آقچه١٦٠

جبــــهت مدرس افندىیالقیۀپ

مناسترمدرسۀ سنه آقچه٢ ٧٢٠

جبــــهت هباء قناديل بللور براى جامع شريف و مناره

سنه آقچه٢ ٥٠٠

جبــــهت هباء قرطاس براى مصاحل

وقف شريف سنه آقچه١ ٨٠٠

جبــــهت اء خبور براى هب

جامع شريف سنه آقچه٢ ٠٠٠

جبــــهت كانسوخته بهاریۀ مناسترمدرسۀبراى

ىف سنه١٥٠

جبــــهت ال زمۀهباء چوال براى

دقيق عمارت عامره چفت٢

ىف سنه٦٠٠

جبــــهت الك و قالبور وكورك

عمارتالزمۀبراى سنه آقچه٦٠٠

جبــــهت اجرت قنديل مناره در رمضان

نهس آقچه٣٦٠

جبــــهت جره هباء شيخ عمارت سنه آقچه٤ ٣٢٠

582

6

جبــــهت جره هباء ارز كاتب افندى

سنه آقچه٧ ٢٠٠

جبــــهت اجرت اسياب عمارت براى دقيق عمات عامره

سنه آقچه٤ ٣٢٠

جبــــهت اجرت كندم كوب

الزمۀبراى عمارت عامره

سنه آقچه٧٢٠

جبــــهت اجرت هيمه كش براى عمارت عامره

سنه آقچه١ ٨٠٠

جبــــهت اجرت مشعيكر براى مشعني جامع شريف

سنه آقچه٦٦٠

جبــــهت حرج طعام عاشورا در شهر حمرم احلرام

...براى سنه آقچه٠٠٠

جبــــهت احشابتراشۀ

براى راه آب سنه آقچه١ ٨٠٠

جبــــهت هباء قالى اوانئ حناس عمارت

سنه آقچه١ ٢٠٠

جبــــهت اجرت قلعيكر براى اوانئ حناس عمارت

سنه آقچه٥٠٠

جبــــهت خرج راه بروسه اىل استانه براى مصاحل

سنه آقچه١١ ٠٠٠

583

جبــــهت عرجبيان ونقل

زخاير عمارت عامره سنه آقچه١ ٢٠٠

جبــــهت توليت تذکرۀخرج

وقف شريف سنه آقچه٤ ٨٠٠

جبــــهت اداء معيشت متوىل

شريفوقف ىف سنه آقچه٢٤ ٠٠٠

جبــــهت اداء معيشت كاتب وقف سنه آقچه١٢ ٠٠٠

جبــــهت بطاليه و احضاريه براى جاىب مشاهره

ىف سنه آقچه

٥٠٠ جبــــهت

جرۀبراى ... هباء حدامان وقف شريف با برات عاليشاه

سنه آقچه٤ ٤٠٠

جبــــهت بطاليه و احضاريه براى جابئ بدل

سنه آقچه٥٠٠

جبــــهت ذخايرحمالیۀاجرت

عمارت واشتراء حنطه در نقل انبار وقف

سنه آقچه٧ ٥٠٠

جبــــهت دندارىلمقاطعۀ

سنه آقچه١٢ ٠٠٠

جبــــهت خرج امضاى

مفتش افندى... سنه آقچه١ ٠٠٠

584

7

جبــــهت خرج كيسه دار وقلميه

سنه آقچه٥ ٠٠٠

جبــــهت وقفمحاسبۀ دیدۀخرج

حرمني شريفنمحاسبۀقلم براى سنه آقچه١٢ ٠٠٠

عن الزيادة اخلـــــــــــــــــــــرج

ته جسته داده فرموده باخط مهايون شوكتمقرون عاىل وباعرض س حرمني شريفني جحزینۀاين قدر مبلغ مطلوب قائم مقام متولئ مومى اليه ظهور كرده ومبلغ مزبور عن حضرت اغاء مشار اليه

سنه آقچه٢٧٣ ٥٧١

حبســـــاب غروش آقچه٢ ٢٧٩. ٥ ٣١ صورت داده ٢ ٢٧٩. ٥ ٣١٠ ٠٠٠ ٠٠

حتريرا ىف التاريخ مزبور

585

تعلق نظرى مبا فيه

عبد القادر املفتش بامور اوقاف احلرمني احملترمني منقه الفقري اليه تعاىل

)مهر(

586

Orhan Bey Vakfı Örneğinin Transkripsiyon Hali:

Muhasebe-i mahsûlat ve ihrâcat-ı evkaf-ı câmi’i şerif ve imâret Amire-i merhum ve mağfurun leh Sultan Orhan Gazi tâbe serâhü der-Bursa, an ferman-ı şerif Mehmed Ağa kaymakam-ı mütevelli-i vakf. Vacib-i an evvel-i Mart sene 1239 ilâ gaye-i Şubat sene-i minhü (aynı sene), be-ma’rifet-i iftiharu’l havâs ve’l-mukarrâbin, mu’temedü’l-mülûk ve’s-selâtin, enisü’l-hazrefi’l-aliyye, celîsü’d-devleti’s-seniyyeti’l-hakaniyye sâhibü’l-ızzi ve’d-devleti, a’nî hazret-i Abdullah Ağa, Ağa-i Dârussa’âdeti-s-şerife en-nâzır suret dâbe bâ-ferman-ı âli ve bâ-ânz-ı hazret-i Ağa-ı müsarun-ileyh, el-vâkı fî 26 Ra sene 1241.

Asıl mal Fî sene-i kâmile

519.252

An mâl-ı mukayyed mukata’ât-ı vakf an hazine-i Haremeyn makbuz-ı kaymakam-ı mütevellî-i mumâ-ileyh Ani’l-mahsûlat_____________________________________________________________________ Mezkûrin An mahsûl______i An mahsûl______i An mahsûl______i An mahsûl______i İcâre-i hamam-ı İcâre-i Hamâm-ı Atik İcâre-i hamâm-ı İcâre-i dekâkin, der Bucakçılar, der dahil-i kal’a-i Hisar, kahvehane, der yed-i yed-i câbi-i yed-i müste’cinin der-yed-i müste’cirîn câbi-i mûşakere mûşakere Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Akçe Akçe Akçe Akçe 5.400 3.600 1.440 85.812

587

An mahsûl______i An mahsûl______i An mahsûl______i İcâre-i kıst-ı Han-ı İcâre-i âsiyâb Bedel-i çşr-i mukataât-ı bâgat ve bâğçeha Emîr der yed-i ve hanehâ-i nefs-i Bursa, der yed-i câbi müste’cinin Fî sene Fî sene Fî sene Akçe Akçe Akçe 36.000 1.800 23.700 Ani’l-gallât____________________________________________________________________ Mahsûlat-ı kurâhâ-i evkaf-ı şerif an cânib-i mutâsarrifîn

Bâ-keyl-i Bursa Hınta Keyl

4.150 3.825 Furuninâde ve sarf şude

325 200 Telef-i anbar ve noksân-ı kefe 125

12.000 Harc-ı Fodulala-i Berây-ı Şorba Berây-ı Ta’âm-ı Berây-ı İmaret-i Âmire Be-her Yevm Âşura der-şehr-i Be-her yevm Keyl Muharremü’l Haram Keyl Keyl 7 1 5 Eyyâm Eyyâm 360 330

588

Keyl Keyl 2.520 330 Vudı’a min Zâlik___________________________________________________________________ Akçe 792.823 El-Vezâif__________________________________________________________________________ Hademe-i vakf-ı şerif-i mezbûre an evvel-i mart sene 1239 ilâ gaye-i Şubat sene-i minhü (aynı sene) Yevm Fî sene Akçe Akçe 725 261.000 Ani’l-ihrâcat-ı mezkûrin____________________________________________________________ Akçe 531.823 Harc-ı kilâr-ı İmaret-i Âmire

589

Baha_____i Baha_____i Baha_____i Baha________i Baha_____i Erz-i mısrî bâ- Revgan-ı sâde Asel-i musaffa Mevîz-i siyah Mevîz-i siyah keyf-i İstanbulî Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Keyl Kıyye Kıyye Kıyye Kıyye 140 178 210 50 425 Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 109.200 40.050 50.400 14.025 1.650 Baha_____i Baha_____i Baha_____i Baha________i Baha_____i Aluter-i hoşk Alûter-i siyah Amrud(Armut) İncir, lâzıme-i Badem Fî sene Fî sene lâzıme-i imaret İmaret Fî sene Fî sene Fî sene Kıyye Kıyye Kıyye Kıyye Kıyye 50 50 50 50 4 Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 1.650 1.650 1.650 1.650 144

590

Baha_____i Baha_____i Baha_____i Baha________i Baha_____i Fıstık Zağfiran Nohud Nişasta Sirke Fî sene Deste Fî sene Fî sene Fî sene Kıyye 150 Kıyye Kıyye Kıyye 12,5 160 50 180

Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 450 2.700 7.680 1.650 3.600

Masârıfât-ı mu’ayyene-i mezkûrin Akçe

257.674 Masârıfât_______________________________________________________________ Lahm-baha Berây-ı Müderris Efendi, medrese-i Manastır Yevm 57 Fî sene Akçe 20.520

Lahm-baha beray-ı Müderris Efendi, medrese-i İznik Fî sene 8.640

Lahm-baha huddâmân-ı vakf-ı şerif Fî sene Akçe 21.240

Bahâ-i Şem’-i Asel, berây-ı câmi’-i şerif-i Bursa Akçe 25.920, sarı Kıyye 24 Fî 1.080 3.600, beyaz Kıyye 3 Fî 1.200 29.520

Bahâ-i Şem’-i Revgan, berây-ı câmi’-i şerif-i Bursa Fî sene Akçe 1.480

591

Bahâ-i Şem’-i Bahâ-i Berây-ı Bahâ-i Sünger Bahâ-i Revgan-ı Bahâ-i Revgan-ı Revgan, berây-ı Minâre Ve gayrihi, Zeyt, berây-ı Zeyt, berây-ı câmi’-i İznik berây-ı câmi’-i câmi’-i şerif türbe-i latif şerif-i Bursa ve minâre Fî sene Fî sene Fî sene Kıyye Kıyye Akçe Akçe Akçe 16 Fî 171 24 Fî 171 1.000 3.000 720 Akçe Akçe 27.360 4.104 Bahâ-i Bahâ-i Müderris Bahâ-i Kanadil-i Bahâ-i Kırtâs Bahâ-i Buhur Berây-ı müderris Efendi, medrese-i Billûr, berây-ı Berây-ı lâzıme-i Berây-ı câmi’-i Efendi, medrese-i Manastır Câmi’-i Şerif mesâlih-i vakf-ı şerif ve türbe Manastır Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 160 2.720 2.500 1.800 2.000

592

Bahariye-i Suhtegân Bahâ-i Çuval Bahâ-i Elek ve Ücret-i kandîl-i Cerre-bâhâ-i berây-ı medrese-i berây-ı lâzıme-i kalbur ve kürek minâre-i der Şeyh-i imâret Manastır dakîk-ı İmâret-i berây-ı lâzıme-i Şerif Âmire İmaret Fî sene Çift Fî sene Fî sene Fî sene Akçe 2 Akçe Akçe Akçe 150 Fî sene 600 360 4.320 600 Cerre-bahâ-i Ücret-i âsiyâb-ı Ücret-i gendüm-i Ücret-i heyme-keş Ücret-i şem’îger erz-i kâtib İmaret, berây-ı Kûb berây-ı berây-ı İmaret-i beray-ı şem’îr-ı efendi dakik-ı İmâret lâzıme-i İmâret-i Amire câmi’-i şerif Amire Amire Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 7.200 4.320 720 1.800 660 Harc-ı ta’âm-ı Bâhâ-i tıraşe-i Bâhâ-ı kalay-ı Ücret-i kal’îger Harcırâh-ı Bursa âşura, der ahşâb, berây-ı evâni-i nuhâs-ı berây-ı evânîn-i ilâ âsitane, berây-ı şehr-i Muhar- râh-ı âb-ı vakf İmaret nuhas-ı İmâret mesâlih remü’l-harâm Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 7 1.800 1.200 500 11.000

593

………… nakl-i Harc-ı tezkere-i Edâ-i ma’iset-i Edâ-i ma’iset-i Battaliye ve ihzaniye zehâir-i İmaret-i tevliyet-i vakf-ı mütevelli-i kâtib-i vakf berây-ı kâbi-i Âmire şerif vakf-ı şerif müşâhere Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 1.200 4.800 24.000 12.000 500 Bâhâ-ıberây-ı Battalite ve Ücret-i hâmâl Mukata’a-i Dundanlı Harc-ıMüfettiş cerre-i huddâmân-ı İhzaniye, ye-i İmaret ve Efendi vakf-ı şerif-i bâ- berây-ı câbi-i iştirâ-i hınta berât-ı âlişan bedel der-nakl-i ânbâr-ı

vakf Fî sene Fî sene Fî sene Fî sene Fîsene Akçe Akçe Akçe Akçe Akçe 4.400 500 7.500 1.200 1.000 Harc-ı kisedariye Harc-ı dider-i muhâsebe-i ve kalemiye vakf, berây-i kâlem-i muhâsebe-i Haremeyn-i Şerifeyn Fî sene Fî sene Akçe Akçe 5.000 1.200 Ani’z-ziyâdeti’l-harc__________________________________________________________________ In kadar meblağ matlûb-ı kaymakam-ı mütevellî-i mûma-ileyh zuhûr kerde ve meblağ-ı mezbûr an hâzine-i Haremeyn-i Şerifeyn ceste ceste dâde fermûde bâ-hatt-ı hümâyun-ı sevket-makrûn ve fermân-ı âlî ve bâ-arz-ı hazret-i ağa-i müşarun-ileyh.

594

Akçe 273.571

Be-hesab-ı gurûş 2.279,5 31

Suret dâde 2.279,5 31 00000 00

Evkaf müfettişi Abdülkadir

Mühür

BOA., Kamil Kepeci Tasnifi, nr. 3348

595

Orhan Bey Vakfı Örneğinin Türkçe Hali: 1 Mart 1239 [ ] ile Bursa’daki Sultan Orhan Gazi Câmi ve İmâret vakıflarının, mütevelli vekili zamanındaki mart ayı başlangıcından şubat ayı sonuna kadar bir senelik gelir-gider muhâsebesi: Dârussaâde Ağası Abdullah ağa’nın arzı ile çıkan ferman üzerine Sûret verilmiştir. 2 Rebi'ülahır 1241. Senelik Gelir’i Akçe 519.252 Haremeyn Hazinesine ait vakfın mukata’a gelirlerinden adı geçen mütevelli vekilinin aldığı para Senede Akçe 349.500 Aşağıda zikredilen gelirlerden: Kiracılar elindeki Bıçakçılar hamamı kirasından Senede Akçe 5.400

Kiracılar elindeki Eski hamam kirasından Senede Akçe 3.600

Hamam ve Kahvehane kiralarından Senede Akçe 1.440

Dükkan ve kiralarından Senede Akçe 85.812

Kiracılar elindeki Emir hanının kira taksitlerinden Senede Akçe 36.000

Değirmen kirasından Senede Akçe 1.800

Bursa içindeki ev, bağ ve bahçelerin kira gelirlerinden Senede Akçe 23.700

Köylüler elindeki vakıf tarlalarından elde edilen gelirler: Bursa kilesi ile Senede 4.150 kile, 3.825 düşülen ve sarf edilen 325 200 Ambârda telef olan 125 Akçe 12.000

596

4- Bundan düşülen Akçe 792.823 Vakıf görevlileri maaşları için 1239 mart ayı başlangıcından aynı senenin Şubat ayı sonuna kadar Günde Senede Akçe Akçe

725 261.000 5- Aşağıdaki harcamalar için Akçe 531.823 a- İmaret için yapılan harcamalar 274.149 Mısır pirinci, İstanbul kilesi ile Senede 140 keyl, fi 780 Akçe 109.200

Sade yağ Senede 178 kıyye, fî 225 Akçe 40.050

Süzme bal Senede 210 kıyye, fî 240 Akçe 50.400

Siyah üzüm Senede 425 kıyye, fî 33 Akçe 14.025

Kırmızı üzüm Senede 50 kıyye, fî 33 Akçe 1.650

Kuru erik Senede 50 kıyye, fî 33 Akçe 1.650

Siyah erik Senede 50 kıyye, fî 33 Akçe 1.650

Armut, imaret için Senede 50 kıyye, fî 33 Akçe 1.650

İncir, imaret için Senede 50 kıyye, fî 33 Akçe 1.650

Badem Senede 4 kıyye, fî 36 Akçe 144

Fıstık Senede 12,5 kıyye, fî 36 Akçe 450

Zağfıran [safran] 150 deste, fî 18 Akçe 2.700

Nohut Senede 160 kıyye, fî 48 Akçe 7680

Nişasta Senede 50 kıyye, fî 33 Akçe 1.650

Sirke Senede 180 kıyye, fî 20 Akçe 3600

597

6- Aşağıdaki belirli giderler için: 257.674 Akçe Manastır medresesindeki müderris için et bedeli Günlük 57 Senede Akçe 20.520

İznik medresesindeki müderris için et bedeli Senede Akçe 8.640

Vakıf hizmetlileri için et bedeli Senede Akçe 21.240

Bursa’daki cami için bal mumu sarı 24 okka,fiyatı: 1080 Akçe 25.920 Beyaz 3 okka, fiyatı: 1200 Akçe 3.600 Toplam:29.520

Bursa’daki cami için yağ Senede Akçe 1.480

İznik’deki cami için yağ Senede Akçe 1.000

Minarenin tamiri için Senede 3.000

Bursa’daki cami için sünger ve saire Senede Akçe 720

Minare ve cami için zeytinyağı 160 okka, fiyatı: 171 Akçe 27.360

Türbe için zeytinyağı 24 okka, fiyatı:171 Akçe 2104

Manastır medresesindeki müderris için … bedeli Senede Akçe 160

Manastır medresesindeki müderris efendinin …. Bedeli Senede Akçe 2.720

Cami ve minarenin billur kandilleri için Senede Akçe 2.500

Vakfın işleri için gerekli kırtasiye bedeli Senede Akçe 1.800

Cami ve türbenin tütsüsü için Senede Akçe 2.000

Medrese öğrencileri için baharlık Senede Akçe 150

İmaret için gerekli çuval bedeli Çift 2 Senede Akçe 600

İmaret için gerekli elek, kalbur ve kürek bedeli Senede Akçe 600

Ramazanda minare için kandil bedeli Senede Akçe 360

İmaret şeyhine erzak bedeli Senede Akçe 4.320

598

Kâtip efendinin erzak bedeli için Senede Akçe 7.200

İmaretin unu için değirmen bedeli Senede Akçe 4.320

İmaret için ezilmiş buğday Senede Akçe 720

İmaret için odun bedeli Senede Akçe 1.800

Câmi’in mumları için mumcuya ödenen ücret Senede Akçe 660

Muharrem ayında aşûre yemeği için Senede Akçe 7

Vakfın su yolu için ahşap tahta Senede Akçe 1.800

İmaretin bakır kaplarının kalaylanması için Senede Akçe 1.200

İmaretin bakır kaplarını kalaylayan kalaycıya Senede Akçe 500

Bursa’dan İstanbul’a harcırah, vakfın işlerinin takibi için Senede Akçe 11.000

İmarete zahir taşıyan arabacılara verilen ücret Senede Akçe 1.200

Vakfın tevliyet tezkeresi harcı Senede Akçe 4.800

Mütevellinin maaşı için Senede Akçe 24.000

Vakıf katibinin maaşı için Senede 12.000

Vakfın tahsildarı için Senede Akçe 500

Vakıf görevlilerine erzak bedeli olarak beratları gereğince yapılan ödeme Senede 4.400

Vakıf tahsildarına ihzariye bedeli olarak ödenen Senede 500

İmaret için alınan zahire ve buğday bedeli ve hamaliye bedeli olarak yapılan ödemeler Senede Akçe 7.500

Dundarlı Mukatacası? Senede Akçe 1200

Evkaf müfettişine imza harcı olarak ödenen Senede Akçe 1.000

599

Yazı işleri için ödenen harç Senede Akçe 5.000

vakfın muhasebesinin görülmesi için Haremeyn Muhasebesi Dairesine ödenen harç Senede 1.200

Fazla harcamadan doğan mütevellinin alacağı Darussaâde Ağasının arzı üzerine çıkan ferman gereğince taksit taksit Haremeyn Hazinesinden ödenmesi emir buyuruldu Akçe 273.571 Guruş olarak hesâbı para 2279,5 31 2279,5 31 Sûret verildi 00000 00

Evkaf müfettişi

Abdülkadir

Mühür

BOA., Kamil Kepeci Tasnifi, nr. 3348 Örneğinin tek Düzen Hesap Planı’na Göre Kaydı: Yukarıda yer alan örnek çok uzun bir örnek olup, Orhan

Gazi Vakfı’na ait bir kayıttır.-Taktir edileceği üzere burada

kaydın bir kısmına yer verilmiştir. Yine taktir edileceği

üzere bu uzun örneğin günümüz muhasebe kaydına ise,

yine örneğin uzun olması nedeniyle yer verilmemiştir.

600

441. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan

Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örneği-2

Bu döneme ilişkin olarak verilecek ikinci örnek

Şirket-i Hayriye başka bir ifade ile dönemin vapur

işletmelerine ait örnektir. Ancak bu örnek Siyakat yazısı ile

Osmanlıca yapılmıştır. Bu nedenle bu örnekte; örneğin

Osmanlıca kayıt haline, transkripsiyon ve Türkçe hallerine

yer verilecektir.

601

Şirket-i Hayriye Örneğinin Osmanlıca Hali:

يوز يتمش سنه سى اغستوسى غايتنه دكني باجلمله حاصالت ومصارفاتنك مقدريىن مبني شركت خرييه واپورلرينك درسعادته ورودلريله ايشلمكه باشلدقلرى كوندن اشبو ايك امجاليدر

غروش پاره حصه دارانه فروخت اولنان حصه بدالتى اوله رق النان ٦ ٠٠٠ ٠٠٠ انملتزم اول بيلزيكچى اوغللرينك يكرمى ماه ظرفنده اداره لرنده بدل التزامنه حمسوباا الن ١ ١٧٨ ٧٠٧,٥ بيلزيكچى اوغللرندن التزامنك فسخيله ديكر ملتزمه ويريلينجيه قدر اوتوز الىت كون ايام حاليه اداره سنده اوالن حاصالتى ٠ ١٦٨ ٣٤٩,٥ ١٠ ملتزم ثاىن مغرديج قالفه نك يدى بچق اى مدت اداره سنده النان ١ ٢٥٠ ٠٠٠ ايكى بچق ماه ظرفنده امانت صورتيله اداره ده وقوعبوالن حاصالتى منهنۀس اىل غايه اغستوس٧٠ حزيران سنه ١٦ىف ٠ ٥٥٨ ٣١٢ ٩ ١٥٥ ٣٦٩ ١٠

ــــــمنهـــــــــا املصارفاتـــــــــــ غروش پاره سكز قطعه واپور هباسى اوله رق بالطه جى منوالكى بازركانه جسته جسته ويريالن ٦ ٣٢١ ٠٨٧,٥ وقاسى بازركاندن مبايعه اولنان بر عدد واپورك هباسى اوله رق ويريالنمؤخرا فرانسه لو ت ٠ ٤٤٩ ٦٥٣,٥ اسكله لر مصارف انشائيه سيچون جسته جسته ويريالن ١ ٠٣٩ ٢٤٨ سكز قطعه واپورك درسعادته ورودلرنده بويه وتنته وسائره مصارفلريچون قپودان قليچره ويريالن ٠ ٠٠٤ ٨٠٦,٥ سنك لوندره ده وقوعبوالن مصارفيچون قپودان مرقومه ويريالنواپورلرك وكندو ٠ ١١٩ ٨٤٢

602

فسخانه صراىف اوانسك مقدما اسكله لره تيمور پرمقلق وبصمه سندلرك ليطوغرافيه مصارفيله اعطا ايلمش اولديغى صندقكار معاشى ٠ ٠٥٩ ٥٤٧ ٧ ٩٩٤ ١٨٤,٥ يرمه زيانيچون با اعالم ليمان ويريالنشركت مذكوره لرك شكست ايلدكلرى ايكى عدد چكد ٠ ٠٠٧ ٦٠٠ فرانسه لو توقاسى بازركانه درسعادته كتوره جكى ايكى عدد واپورك كتورملاماسيچون زيان اوله رق وريالن ٠ ١٦٣ ٧٧٠ تارخينده متتع ناميله حصه دارانه توزيع واعطا اولنان٦٩نيسان سنه ٠ ٦٨٥ ١٨٠,٥ ١٠ بيله حتصيلدارانه ويريالن رسم حتصيلداريه لرىيوزده بربچق حسا ٠ ٠٧٥ ٣١٦,٥ بالطه جى بازركانه شركت طرفندن جمانا ويريالن اون حص بدىل ٠ ٠٣٠ ٠٠٠ مؤخرا مغرديج قالفه يه اسكله لر تعمرياتندن طوالىي ويريالن ٠ ٠٢٩ ٣٥٦ ٨ ٩٨٥ ٤٠٧,٥ ١٠

ـــــميزانــــــــــــــــــ

غروش

٣٢ ٢٥٠ عضيلرينك ذمىتحصه داراندن ب

١٣ ٢٥٠ فسخانه دركتو متوىف اوانسك ذمىت

٢٢ ٩٢٠ حتصيلداران ذمىت

٣٩ ٠٠٠ ١٣فروخت اولنمق اوزره موجود حصه عدد

١٠٧ ٤٢٠

603

پاره غروش

١٠ ٩ ١٥٥ ٣٦٩,٥ باالده حمرر حاصالت ١٠ ٨ ٩٨٥ ٤٠٧,٥ باالده حمرر مصارفات

٠٠ ١٦٩ ٩٦١,٥ ١٠٧ ٤٢٠ راندن وحتصيلداراندن حتصيل اولنه جق ذمم اولديغى داهاشبو مبالغ حص

٦٢ ٥٤١,٥ ٢٣١ ٧٩٧ دردست تقدمي ايلول دفترى موجبنجه حاصالت موجود صندق

٢٩٤ ٣٣٨,٥

لى حلول ايده شركت خرييه واپورلرينك وقوعبوالن واردات ومصارفاتى يتمش بر سنه سى مارتى ابتداسنده رؤيت اولنمش اولديغى ومبنه تعا

جك يتمش ايكى سنه سى مارتنده دخى متتعات واقعه سندن حصه دارانه تقسيم اولنه جغى جهتله ماه مذكوره قدر بر سنه ظرفنده وقوعبوالن ن اوملسنه واردات ومصارفنك مقدار حقيقيسى اول امرده اليقيله بيلينوب سابقى مثلو رأس سنه اعتباريله ماه مذكورده اجيابنه باقيلمسى الزمه د

مرقومه شباطى غايتنه قدر وقوعبوالن واردات و مصارفاتى وموجود سنۀمبنى مذكور واپورلرك ذكر اولنان يتمش بر سنه سى مارتى ابتداسندن قدار وزنه اوالن اقچه ايله ادانه ده بولنان وسپارش اولنان ايكى قطعه واپورك تقسيط اولى اوله رق ويرملش و ويريله جك اوالن اقچه نك م

سابقه ده رؤيت اولنان حماسبه دن صكره موجود قاالن وبعض اصحاب ذمتدن حتصيل و تسليم وزنه قلنان مبالغك حقيقت مقدارى سنۀوكميتيله .جتارت حماسبه سندن دركنار اولنمسى فرمان بيورلدى

]١٢٧٢ [٨٢ رجب سنه ٥

604

2 مديرى على حلمى افندى معرفتيله امانة اداره سنده هبر شهر تقدمي خاكپاى عالئ نظارتپناهيلرى يتمش بر سنه سى مارتى ابتداسندن شباطى غايتنه دگني واپورلر

قلنان ممهور دفاتر موجبنجه وقوعبوالن حاصالت ومصارفاتنك مقدارى مع قوميسيون مصارفات مع اجيارات واردات غـــــــروش پاره غـــــــروش پاره منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١مارت ٢٠٥ ٢٥٩,٥ ١٤ ٣٩٧ ٥٢٩,٥ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١نيسان ٢٢٣ ٤٤٧ ٤٥٦ ٤٧٠,٥ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١مايس ٢٧٣ ٥٣٦ ٥٧٤ ٩٤١ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١حزيران ٣٠٧ ٤٣٩,٥ ١٠ ٧١٧ ٦٠٤ ١٠ منهسنۀ مزبور اىل غايه شهر٧١متوز ٣١٥ ١١٣,٥ ٧٦١ ٩٥٨,٥ ١٠ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١آغوستوس ٣٣٨ ٤٩٠ ٧٩١ ١٥٤,٥ ١٠ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١ايلول ٣٥١ ٥٤١,٥ ٧٠٥ ٩٧٧,٥ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١تشرين اول ٢٩٢ ٤٢٠,٥ ٥٥١ ١٥٩ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور٧١تشرين ثاىن ٢٥٧ ٥٤٢ ٩ ٤٥٨ ٦٠٢,٥ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١كانون اول ٢٧٤ ٠٣٢,٥ ٦ ٥٠٩ ٨٠٤ ١٠ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١كانون ثاىن ٢٨٢ ٢١٩,٥ ١٠ ٤٩٣ ٥٤٥ ١٠ منهسنۀ اىل غايه شهر مزبور ٧١شباط ٤٦٠ ٧٤٥,٥ ١٥ ٤٦٩ ٠٦٣,٥

605

٣ ٥٨١ ٧٨٨,٥ ٤ ٦ ٨٨٧ ٨٢١,٥ ١٠ ٣ ٥٨١ ٧٨٨,٥ ٦ ٣ ٣٠٦ ٠٣٣ ٤

606

3 ه سى اوله رق فضله قاالن مبالغ ايله حصه داران وسائره دن حتصيل اولنان وارداتك مقدراىچجتارت حماسبه سى معرفتيله يتمش بر سنه سى مارتنده رؤيت اولنان حسابدنصكره شركت آق

غـــــروش پاره ر فضله كورينانيتمش بر سنه سى مارتنده رؤيت اولنان حماسبه دن قصو ٩١ ٣٨٩ ١٠ حصه داران ذمتلرندن حتصيل اولنان ٦٤ ٢٥٠ حتصيلداران ذمتلرندن حتصيل اولنان ٣ ٥٦٠ خيله فروخت اولنان انقاضى هباسىسبالطه ليماىن اسكله سنك ف ٣ ٠٠٠ بعض اسكله لرك فروخت اولنان تيمور پر مقلقلرى هباسى ٢ ٨٥٥ سى مصارفندن طوالىي نظاميه خزينه سندن النان انه نقليههعساكر شا ٢٢ ٦٢٥,٥ ادانه يه ويريالن مبالغك اجياب ايده ن كذشته سى ٦١ ٨٣٦,٥ ٢٤٩ ٦١٦ ١٠ فائض

غروش مال غروش

ايام عدد

منهسنۀ رجب ٥ اىل ٧٢ ص سنه ٢عن ١٥٠ ٠٠٠ ٦ ٢٩١,٥ منهسنۀ رجب ٥ اىل ٧٢ ص سنه ٤عن ٢٥٠ ٠٠٠ ١٠ ٣٤٧ منهسنۀ رجب ٥ اىل ٧٢ ص سنه ٥عن ٣٠٠ ٠٠٠ ١٢ ٣٣٢ منهسنۀ رجب ٥ اىل ٧٢ ص سنه ٦عن ٣٠٠ ٠٠٠ ١٢ ٢٥٠ ١ ٠٠٠ ٠٠٠ ٤١ ٢٢١,٥ منهسنۀ رجب ٥ اىل ٧٢ ص سنه ٢٩عن ١٢٦ ٦٠٠ ٠٠٠ ٢٠ ٦١٥ ١ ٦٠٠ ٠٠٠ ٢ ٤٠٠

607

ان عاىل كاغد قلم پاره سى اوله رق شهريه ايكيشر يوز غروشدن ويريالنفرم منه با ۀسن شباط غایۀ اىل ٧١ابتداى مارت سنه ٢٤٧ ٢١٦ ١٠

يكــــــــــــــــــون غـــــروش پاره٣ ٥٥٣ ٢٤٩ ١٦ سپارش اولنان ايكى عدد واپور هباسنك تقسيط اوىل اوله رق ويريالن ٥٠٧ ٠٣١ ١٠ اصل هبالرى فئ هبرى ... غـــــروش پاره تقسيط اول اوله رق ويريالن ١٤٧,٥ ١٣ ٧٥٠ ٢ ٠١٨ ١٢٥ بوندن بويله اعطا اولنه جغى ١٤٧,٥ ٣ ٤٣٨ ٥٠٧ ٠٣١

ادانه يه ويريالن غروش مصر صراىف كيغورق بكه ويريالن١ ٠٠٠ ٠٠٠٦٠٠ ٠٠٠

مغازه ده مدير معرفتيله كمور وسائره هباسى اجيون توقيف فولنان

غروش٢ ١٩٦ ٤٢٥

سنده موجود بولنانجتارت وزنه پاره غروش

١ ٢٢٦ ٧٤ ٦

608

4 كچن يتمش بر سنه سى مارتى ابتداسندن شباطى غايتنه دگني اون ايكى آى ظرفنده واپورلر مديرى على حلمى افندى معرفتيله امانة اداره سنده باالده

لر اجياريله برابر وقوعبوالن حاصالتدن مصارفات واقعه سى بعد التنـزيل اوتوز اوچ يوك آلىت بيك اوتوز اوچ كوستريلديكى وجهله فرانسه لويه ويريالن واپورغروش آلىت پاره حاصالت قاملش وحماسبه معرفتيله مدت مذكوره ظرفنده حصه داران وحتصيلداران ذمتلريله بعض وارداتدن وقوعبوالن حتصيالت ايله ادانه اولنان

لنان يتمش ايكى سنه سى مارتنه دگني اجياب ايده ن كذشته سى ضم وعالوه و با فرمان عاىل خمصص اوالن مصارف قرطاسه نك بر سنه لكى اوله مبالغك ذكر اوديريله رك رق تنـزيل و فروهناده اولندقده ايكى يوك قرق يدى بيك ايكى يوز اون آلىت غروش اون پاره يه بالغ اوله رق مذكور بر سنه لك حاصالت ايله برلش

ادوار سهرابه سپارش اولنان ايكى عدد واپورك هباسى اوالن مبالغه حمسوبا تقسيط اول اوله رق اعطا اولنان بش يوك يدى بيك اوتوز بر غروش اون پاره دخى ولوب موجودى كيفيىت جناح وجهله تنـزيل اولنه رق مجعا اوتوز يوك قرق آلىت بيك ايكى يوز اون سكز غروش آلىت پاره شركتك قصور واردات صحيحه سى ا

كوستريلديكى اوزره اون آلىت يوك غروشى ادانه ده و اون ايكى يوك يكرمى آلىت بيك بشيوز يتمش درت بچق غروش آلىت پاره سى جتارت وزنه سنده و ايكى وف بولنمش اوملغله بو صورتده اشبو يتمش ايكى سنه سى يوك اون طقوز بيك آلىت يوز بو قدر غروشى مغازه ده مدير معرفتيله كمور و سائره هباسى اجيون موق

فرمان حضرت من له . مارتى ابتداسندن اعتبارا متتع اوله رق حصه دارانه منقدارينك توزيع و اعطاسى مناسب اوله جغى رأى واالى نظارتپناهيلرينه متوقفدر .١٢٧٢ رجب سنه ١٧ىف . االمركدر

BOA., İrade MMS, nr. 251

609

Şirket-i Hayriye Örneğinin Transkripsiyon Hali:

Şirket-i Hayriye vapurlarının Derseâdet’e vürûdları ile işlemeğe başladıkları günden işbu ikiyüz yetmiş senesi Ağustos gâyetine değin bi'l-cümle hasılât ve masârıfatının mikdarını mübeyyin icmâldir. Guruş Para 6.000.000 Hissedârâna füruht olunan hisse bedelâtı olarak

alınan 1.178.707,5 Mültezim-i evvel Bilezikçioğullarının yirmi mâh

zarfında idarelerinde bedel-i iltizamına mahsûben alınan

168.349,5 10 Bilezikçioğullarından iltizamının feshi ile diğer mültezime verilinceye kadar otuzaltı gün eyyâm-ı hâliye idaresinde olan hâsılatı

1.250.000 Mültezim-i sâni Mıgırdıç kalfanın yedi buçuk ay müddet idaresinde alınan

558.312 Fî 16 Haziran sene 70 [1270] ilâ gâye-i Ağustos sene-i minhü [aynı sene] iki buçuk mâh zarfında emânet sûretiyle idarede vuku bulan hâsılatı

9.155.369 10 Minhâ ___________________________________________________________ el-masârıfat______________________________________________________ Guruş Para 6.321.087,5 Sekiz kıt’a vapur bahası olarak Baltacı Manolaki

bezirgâna ceste ceste verilen 449.653,5 Müahharan Fransalu Tukası bezirgândan

mubâya’a olunan bir aded vapurun bahâsı olarak verilen

1.039.248 İskeleler masârıf-ı inşâiyyesi içün ceste ceste verilen

4.806,5 Sekiz kıt’a vapurun Derseâdet’e vurûdlarında boya ve tente ve sâire masârıfları içün Kapudan Kaliçer’e verilen

119.842 Vapurların ve kendisinin Londra’da vukû bulan masârıfı içün kapudan-ı merkûma verilen

59.547 Feshane sarrafı Ovannes’in mukaddemâ iskelelere demir parmaklık ve basma senedlerin litoğrafya masârıfı ile i‘tâ eylemiş olduğu sandıkkâr ma‘âşı

7.994.184,5 7.600 Şirket-i mezkûrelerin şikest eyledikleri iki aded

çekdirme ziyâniyçün bâ-i‘lâm-ı liman verilen

610

163.770 Fransalu Tukasi bezirgâna Derseâdet’e getireceği iki aded vapurun getirilmesi içün ziyan olarak verilen

685.180,5 10 Nisan sene 69 tarihinde temettü‘ nâmı ile hissedârana tevzi‘ ve i‘tâ olunan

75.316,5 Yüzde bir buçuk hesâbiyle tahsilârâna verilen resm-i tahsildâriyeleri

30.000 Baltacı bezirgâna şirket-i tarafından meccânen verilen on hisse bedeli

29.356 Muahharan Mığırdıç Kalfa’ya iskeleler ta‘miratından dolayı verilen

Mizan________________________________________________________________ Guruş Para 9.155.369,5 10 Bâlada muharrer hâsılat 8.985.407,5 10 Bâlada muharrer masârıfat 169.961,5 00 107.420

İşbu mebâliğ hissedârandan ve tahsildârandan tahsil olunacak zimem olduğu

Guruş 32.250 Hissedarandan bazılarının zimmeti 13.250 Feshane Direktörü müteveffa

Ovannesin zimmeti 22.920 Tahsildaran zimmeti 39.000 Füruht olunmak üzere mevcûd hisse,

Aded 13 107.420 62.541,5 231.797 Derdest-i takdim Eylül defteri mücebince hâsılat-

ı mevcûd-ı sandık 294.338,5 Kaynak: BOA., İ.DH, nr. 19796; Boğaziçinde Asırlık Seyahat- Belgelerle Şirket-i Hayriye, s.119, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2007.

611

Şirket-i Hayriye vapurlarının vukû bulan varidât ve masarıfatı yetmişbir senesi Mart’ı ibtidâsında rü’yet olunmuş olduğu ve bi-mennihi te‘âla hulûl edecek yetmişiki senesi Mart’ında dahi temettu‘at-ı vâkı‘asından hissedarana taksim olunacağı cihetle mâh-ı mezkûna kadar bir sene zarfında vukû bulan vâridat ve masarıfın mikdâr-ı hakikisi evvel emirde lâyıkıyle bilinip sâbıkı misüllü re’s-i sene itibarı ile mâh-ı mezkûrda icabına bakılması lazım eden olmasına mebnî mezkûr vapurların zikr olunan yetmiş bir senesi Mart’ı ibtidasından sene-i merküme Şubat’ı gayetine kadar vukû bulan varidat ve masarıfatı ve mevcûd-ı vezne olan akçe ile ıdânede bulunan ve sipariş olunan iki kıt’a vapurun taksit-i evveli olarak verilmiş ve verilecek olan akçenin mikdar ve kemiyetiyle sene-i sabıkada rü’yet olunan muhasebeden sonra mevcûd kalan ve ba‘zı ashâb-ı zimmetden tahsil ve teslim-i vezne kılınan mebâliğin hakikat-i mikdarı Ticaret Muhasebesinden der kenar olunması ferman buyuruldu. Fî 5 Receb sene 72 Yetmişbir senesi Mart’ı ibtidâsında Şubat’ı gayetine değin vapurlar müdiri Ali Hilmi Efendi ma‘rifeti ile emâneten idaresinde be-her şehr takdim-i hâkipây-i âli-i nezâret-penahileri kılınan memhûr defatin mücebince vukû bulan hâsılat ve masârıfatının mikdârı. Ma‘a icarat variat Ma‘a komisyon

masârıfat

Guruş Para Guruş Para 397.529,5 - 205.259,5 14 Mart, sene 71 ilâ gaye-i

sehr-i mezbûr 456.470,5 223.447 Nisan, ˝ 574.941 273.536 Mayıs, ˝ 717.604 10 307.439,5 10 Haziran, ˝ 761.958,5 10 315.113,5 Temmuz, ˝ 791.154,5 10 338.490 Ağustos, ˝ 705.988,5 351.541,5 Eylül, ˝ 551.159 292.430,5 Teşrinievvel ˝ 458.602,5 257.542 9 Teşrinisani ˝ 509.804 10 274.032 6 Kânuni evvel, ˝ 493.545 10 282.219,5 10 Kânunisâni, ˝ 469.063,5 460.745,5 15 Şubat, ˝ 6.887.821,5 10 3.581.788,5 4 3.581.778,5 4 masârıfat 3.306.033 6 Ticaret muhâsebesi ma‘rifetiyle yetmişbir senesi Mart’ında ru’yet olunan hesâbdan sonra şirket akçesi olarak fazla kalan mebâliğ ile hissedâran ve sâireden tahsil olunan vâridatın mikdârı

612

Guruş Para 91.389 Yetmişbir senesi Mart’ında ru’yet olunan

muhasebeden kusurı fazla görünen 64.250 Hissedâran zimmetlerinden tahsil olunan 3.560 Tahsildâran zimmetlerinden tahsil olunan 3.000 Baltalimanı iskelesinin feshi ile füruht olunan

enkaz bahası 2.955 10 Bazı iskelelerin füruht olunan demir parmaklıkları

bahası 22.625,5 Asakir-i şâhane nakliyesi masarıfından dolayı

nizamiye hazinesinden alınan 61.836,5 İdareye verilen mebâliğin güzeştesi 249.616 10 2.400 İbtidâ-yı Mart sene 71 ilâ gaye-i Şubat sene-i

minhü bâ-fermân-ı âli kâgıd-kalem parası olarak şehriye ikişeryüz guruş verilen

247.316 Faiz Mal Eyyâm

. 6.291,5 150.000 151 An 2 S [=Safer] sene 72 ilâ 5 Receb sene-i

minhü 10.347 250.000 149 An 4 S [=Safer] sene-i minhü ilâ 5 Receb

sene-i minhü 12.333 300.000 148 An 5 S [=Safer] sene-i minhü ilâ 5 Receb

sene-i minhü 12.250 300.000 147 An 5 S [=Safer] sene-i minhü ilâ 5 Receb

sene-i minhü 41.221,5 1.000.000 20.615 600.000 124 An 29 S [=Safer] sene-i minhü ilâ 5 Receb

sene-i minhü 61.836,5 1.600.000 Guruş Para 3.553.249 16 507.031 10 Sipariş olunan iki aded vapur bahasının taksit-i 3.046.218 06 evveli olarak verilen Guruş Para Bedel-i istira Fi-i beheri 2.018.125 13.750 147,5 507.031,5 3.438 167,5

Asıl bahaları taksit-i evvel olarak verilen Bundan böyle i‘ta olunacağı

613

Geçen yetmişbir senesi mart’ı ibtidasından Şubat’ı gayetine

değin oniki ay zarfında vapurlar müdiri Ali Hilmi Efendi ma‘rifetiyle emaneten idaresinde bâlâda gösterildiği vechile Fransalu’ya verilen vapurlar icariyle beraber vukû bulan hâsılatdan masârıfat-ı vâkı‘ası ba‘de’t-tenzil otuzüç yük altı bin otuzüç guruş altı para hâsılat kalmış ve muhasebe ma‘rifetiyle muddet-i mezkûre zarfında hissedâran ve tahsildaran zimmetleri ile ba‘zı vâridatdan vukû bulan tahsilat ile idâne olunan mebâliğin zikr olunan yetmişiki senesi mart’ına değin îcab eden güzeştesi zam ve ilâve ve bâ-fermân-ı âli Mahsûs olan masârıf-ı kırtasiyenin bir seneliği olarak tenzil ve fürûnihade olundukda iki yük kırkyedi bin ikiyüz onaltı guruş on paraya bâliğ olarak mezkûr bir senelik hâsılat ile birleştirilerek Edvar Sührab’a sipariş olunan iki aded vapurun bahası olunan mebâliğe mahsûben taksit-i evvel olarak i‘tâ olunan beş yük yedibin otuzbir guruş on para dahi tenzil olunarak cemcan otuz yük kırkaltı bin ikiyüz onsekiz gurûş altı para şirketin kusûr-ı vâridat-ı sahihası olup mevcûdu keyfiyeti cenâh vechile gösterildiği üzere onaltı yük gurûşu idânede ve oniki yük yirmialtı bin beşyüz yetmişdört buçuk gurûş onaltı parası ticaret veznesinde ve iki yük ondokuz bin altıyüz bu kadar gurûşu mağazada müdir ma‘rifetiyle kömür bahası için mevkûf bulunmuş olmağla bu sûretde işbu yetmişiki senesi mart’ı ibtidâsından i‘tibâren temettü‘ olarak hissedârana ne mikdârının tevzi‘ ve i‘tası münâsib olacağı re’y-i vâlâ-yı nezâret-penâhilerine mutevakkıfdır, ferman hazret-i men lehü’l-emrindir.

Fî 17 Receb sene 1272 Kaynak: BOA., İ.MMS, nr.251; Boğaziçinde Asırlık Seyahat-Belgelerle Şirket-i Hayriye, s.120, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü-2007.

614

Şirket-i Hayriye Örneğinin Türkçe Hali: Şirket-i Hayriye vapurlarının İstanbul’a gelişleri ile işlemeye başladıkları günden iş bu 1270 senesi Ağustos ayı sonuna kadar tüm gelir ve giderlerinin icmâlidir. KURUŞ PARA 6.000.000 Hissedarlara satılan hisselerin bedeli olarak

alınan 1.178.707,5 10 İlk ihale sahibi Bilezikçioğulları’nın 20 aylık

idareleri zamanında iltizam bedeline mahsuben alınan

168.349,5 10 İhalenin Bilezikçioğulları’ndan alınarak diğerine verilinceye kadar geçecek 36 günlük hasılat

1.250.000 İkinci ihale sahibi Mıgırdıç kalfa idaresindeki yedi buçuk ayın hasılatı

558.312 24 Haziran 1854 ile Ağustos 1854 ayı sonuna kadar iki buçuk ay zarfında elde edilen hasılat

9.155.369 10 TOPLAM MASRAFLAR 6.321.087,5 Sekiz adet vapur bedeli olarak Tüccar Baltacı

Manolaki’ye verilen 449.653,5 Sonradan Fransalı tüccar Tokas’tan satın alınan

bir adet vapurun bedeli olarak verilen 1.039.248 İskelelerin inşa masrafı olarak verilen 4.806,5 Sekiz adet vapurun İstanbul’a geldiğinde boya,

tente vs. masrafları için Kaptan Kaliçer’e verilen 119.842 Vapurların ve kendisinin Londra’daki masrafları

için kaptana verilen 59.547 Feshane Sarrafı Ohannes’in daha önce

iskelelere yaptırdığı demir parmaklık gideri, basma senetlerin litoğrafya masrafı ve ödediği veznedar maaşı

7.994.184,5 TOPLAM 7.600 Şirketin bozulan iki adet çekdirmesi için limana

ödenen 163.770 Fransalı Tüccar Tokas’a İstanbul’a getireceği iki

adet vapurun getirilmesinden vazgeçildiği için verilen

685.180,5 10 Mayıs 1853 tarihinde kâr olarak hissedarlara dağıtılan

75.316,5 %1.5 hesabı ile tahsildar vergisi 30.000 Tüccar Baltacı’ya şirket tarafından bedelsiz

verilen on hisse bedeli

615

29.356 Mıgırdıç kalfaya iskelelerin tamirinden dolayı verilen

8.985.407,5 10 TOPLAM MİZAN 9.155.369,5 10 Yukarıda gösterilen gelir 8.985.407,5 10 Yukarıda gösterilen gider 169.961,5 107.420 Hissedarlardan ve tahsildarlardan toplanacak

zimmet 32.250 Hissedarlardan bazılarının zimmeti 13.250 Ölen Feshane Direktörü Ohannes’in

zimmeti 22.920 Tahsildarlar zimmeti 39.000 Satılmak üzere mevcut hisse adedi:

13 107.420 TOPLAM 62.541,5 231.797 Eylül defterine göre sandığın mevcut hasılatı 294.338,5 TOPLAM Kaynak: Boğaziçi’nde Asırlık Seyahat, Belgelerle Şirket-i Hayriye, s. , Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul, 2007.

616

Şirket-i Hayriye vapurlarının meydana gelen gelir ve giderleri 1271 senesinin Mart ayı başlangıcında [13 Mart 1855] görülmüştür. İnşallah yeni girecek 1272 senesi Mart ayında da [13 Mart 1856] elde edilecek kârdan hissedarlara kâr payların dağıtımı yapılacaktır. Ancak önce adı geçen Mart ayına kadar bir sene zarfında meydana gelen gelir ve giderin gerçek miktarı bilinip eskiden olduğu gibi sene başı itibariyle icabına bakılması gerekmektedir. Bundan dolayı adı geçen vapurların 1271 senesi Mart ayı [13 Mart 1855] başlangıcından aynı senenin Şubat ayı sonuna kadar meydana gelen gelir ve giderleri, kasada olan para ile faizde bulunan ve sipariş edilen iki vapurun birinci taksiti olarak verilmiş ve verilecek olan paranın miktarı, geçen senede görülen muhasebeden sonra kalan para ile bazı borçlulardan tahsil edilip kasaya konan paranın gerçek miktarının Ticaret Muhasebesi tarafından çıkarılması ferman buyuruldu.

5 Receb 1272 [12 Mart 1856]

1271 senesi Mart ayı [13 Mart 1855] başlanıcından Şubat ayı sonuna kadar vapurlar müdürü Ali Hilmi Efendi’nin eminliği döneminde her ay nezarete sunulan mühürlü defterler gereğince meydana gelen gelir ve giderlerin miktarı

Kiralarla Birlikte Gelirler Komisyonla Birlikte

Giderler

Kuruş Para Kuruş Para 397.529,5 205.259 14 1271 Mart ayı 456.470,5 223.447 1271 Nisan

ayı 574.941 273.536 1271 Mayıs

ayı 717.604 10 307.439,5 10 1271 Haziran

ayı 761.958,5 10 315.113,5 1271 Temmuz

ayı 791.154,5 10 338.490 1271 Ağustos

ayı 705.988,5 315.541,5 1271 Eylül ayı 551.159 292.420,5 1271

Teşrinievvel 458.602,5 257.542 9 1271

Teşrinisani 509.804 10 274.032,5 6 1271 Kânûni

evvel 493.545 10 282.219,5 10 1271

Kânûnisani 469.063,5 460.745,5 15 1271 Şubat

617

6.887.821,5 10 3.581.788,5 04 3.581.788,5 4 Giderler 3.306.033 6

Ticaret muhasebesi vasıtasıyla 1271 senesi Mart ayında [13 Mart 1855] görülen hesaptan sonra şirket parası olarak fazla kalan para ile hissedarlar ve sâireden tahsil edilen gelirlerin miktarı Kuruş Para 91.389 1271 senesi Mart ayında [13 Mart 1855] görülen

hesaptan sonra 64.250 Hissedarların zimmetlerinden tahsil edilen 3.560 Tahsildarların zimmetlerinden tahsil edilen 3.000 Balta limanı iskelesinin kapatılıp yıkılması sonucu

satılan enkazdan elde edilen gelir 2.955 10 Bazı iskelelerin demir parmaklıklarının satışından

elde edilen gelir 22.625,5 Asker naklinden dolayı Nizamiye Hazinesinden alınan

Faize verilen paradan elde edilen gelir Faiz (Kuruş)

Anapara (Kuruş)

Gün Sayısı

6.291,5 150.000 151 14 Ekim 1855-12 Mart 1856

10.347 250.000 149 16 Ekim 1855-12 Mart 1856

12.333 300.000 148 17 Ekim 1855-12 Mart 1856

12.250 300.000 147 18 Ekim 1855-12 Mart 1856

41.221,5 1.000.000 20.615 600.000 124 27 Ekim 1855-12

Mart 1856

61.836,5

61.836,5 1.600.000 249.616 10 2.400 1271 Mart ayı [13 Mart 1855] başlangıcından Şubat

ayı [12 Mart 1856] sonuna kadar ferman gereğince kağıt-kalem parası olarak aylık 200’er kuruştan verilen

247.216 10

618

Yekûn_________________________________________________________ Kuruş Para 3.553.249 16 507.31 10 Sipariş olunan iki adet vapur bedelinin birinci 3.046.218 6 taksiti olarak verilen

Kuruş Para Her birinin fiyatı Asıl bahaları 2.018.125 13.750 147,5 Birinci taksit olarak verilen 507.031 10 3.438 147,5

Bundan böyle 1.511.093 .30

verilecek olan

Geçen 1271 senesi başlangıcından Şubat ayı sonuna kadar 12 ay zarfında vapurlar müdürü Ali Hilmi Efendi’nin Eminliğinde (idaresinde), yukarıda gösterildiği şekilde Fransalı’ya kiralanması ile birlikte meydana gelen hasılattan masraflar düşüldükten sonra 3.306.033 kuruş 6 para hasılat kalmıştır. Muhasebe marifetiyle zikri

619

geçen müddet zarfında hissedarlar ve tahsildarlar zimmetleri ile bazı gelirlerden meydana gelen tahsilat ve faizden elde edilen gelirin 1272 senesi Martına değin icap eden geçmiş faizi de ilave edilip gerekli masraflar düşüldükten sonra 247.216 kuruş 10 paraya ulaşmıştır. Adı geçen sene hasılatı ile birleştirilerek Edvar’a sipariş olunan iki adet vapurun fiyatı olan paraya mahsuben birinci taksit olarak verilen 507.031 kuruş 10 para da düşüldüğünde toplam 3.046.218 kuruş 6 para şirketin gerçek varidatı olduğu görülmektedir. Yukarıda gösterildiği üzere 1.600.000 kuruşu faizde ve 1.226.574,5 kuruş 6 parası ticaret veznesinde ve 219.643,5 kuruşu mağazada kömür ve sâire ihtiyaçları için elde tutulmaktadır. Bu durumda işbu 1272 senesi Mart ayı başlangıcından itibaren kâr olarak hissedarlara ne kadarının dağıtılıp verilmesi uygun olacağı, Bakanlığınızın yüksek görüşlerine bağlı bulunmaktadır.

17 Recep 1272

620

Yukarıda yer alan örnek çok uzun bir vapur

işletmeleri kaydıdır. Taktir edileceği üzere burada kaydın

bir kısmına yer verilmiştir. Bu konuda gerekli farkındalığın

oluşturulması için de örneğin bazı yerlerine uzunca (……)

şeklinde geçişlere yer verilmiştir. Yine taktir edileceği üzere

bu uzun örneğin günümüz muhasebe kaydına ise, yine

örneğin uzun olması nedeniyle yer verilmemiştir.

442. Tanzimat Sonrası-Cumhuriyete Kadar Olan

Döneme Ait Olan Muhasebe Kayıt Örneği-3

Bu dönemin son örneği ise Afyonkarahisar’a bağlı

Emirdağ ilçesinde bulunan bir çiftliğin muhasebe kayıtları

görülmektedir. Bu kayıtlar siyakat yazısı ile tutulmuştur.

621

Emirdağ Çiftlik Örneğinin Siyakat Hali:

622

623

624

625

Emirdağ Çiftlik Örneğinin Arapça Hali:

1 كك ايكيوز قرق الىت سنه سنده واقع روز قامسندن قرق يدى سنه سنده واقع روز قامسنه دكني واقع اوالن حمصوالتيله لچفتفته لر دميكله عريف چقره حصار صاحب سنجاغنده بارجني قضاسنده

د اغانك تقدمي شاهانه مريااليلرندن مريزا سعيد بك طرفندن بالوكاله مدير تعيني قلنان حاجى حممحصۀاليوم موجود اوالن حيوانات و تلفات و مصارفاتنك مقدار و كميتىن مبني عساكر .ايلديكى دفترك خالصه سيدر

2

لك مذكورده اليوم موجود اوالن حيوانات و تلفات وسائره نك مقدارىچفت رأس ركلهحات ــــــــــحيوان رؤس قصراق كبري ٤٦٦ عدد مقدم درعليه يه كالن٤ عدد ٢٦ايغري اسب ٠٢٢ سود طاىبوسنه حاصل اوالن ايكى جبق ياشنده اركك طاى ٠٧٠ رؤس ايكدش ٠١٢ ٢٥٧ بر ياشنده اركك طاى ٠١٢ بر ياشنده ديشى طاى ٠٠٨ كورپه قولون ١٨٦٧٧٦ تلفــــــــــــــــات ٠٦٢٧١٤

626

شاهانه سواريلرى اركابيجون صۀاحعساكر بو دفعه در عليه يه كوندريالن

رؤس ايكى بچق ياشنده اركك طايدن٥٠

فرار ايدن رؤس قصراق كبري ٨

مرد اوالن رؤس قصراق كبري٢٣ بر ياشنده ديشى طاى٠٢ بر بچق ياشنده اركك طاى٠٦ ايغري٠١ كورپه قولون٢٢

اصطبل عامره دن كوندريالن ايغري رؤس٢١ تلف اوالن٠٣١٨

موجود اوالن رؤس قصراق كبري٤٣٥ ايغري اسب٠١٩ ايكدش٠٠٢ ده اركك طاى، مشدى اوچ ياشنده اولديغى ايكى بچق ياشن٠٢٠ بر حبق ياشنده اركك طاى، مشدى ايكى جبق ياشنده٠٠٦ بر ياشنده ديشى طاى مشدى ايكى ياشنده٠٠٦ ايكدش٠١٢ كورپه قولون، مشدى بر بچق ياشنده١٦٤

627

3 رأس قره صغريات ــــــــــحيوان رؤس قره صغري اينكى ١١٦ ه قره صغري دوكه سىايكى ياشند ٠٢٦ بوسنه حاصل اوالن قره صغري بوزاغيسى ايكى ياشنده قره صغري طوسوىن ٠٤٦ رؤس بر ياشنده قره صغري طوسوىن ٠٢٥ ١٢٢ بر ياشنده قره صغري دوكه سى ٠٣٣ قره صغري بوغه سى ٠٠٤ قره صغري اوكوذى ٠١٢ اركك بوزاغى ٠٣٢ ديشى بوزاغى ٠١٩٣١٣ ــــــــــــاتتلفـ ٠١١٣٠٢

مرد اوالن رؤس ايكى ياشنده قره صغري دوكه سى١ بر ياشنده قره صغري طوسوىن١ بر ياشنده قره صغري دوكه سى١ اركك بوزاغى٤

زيرده بيان اولنديغى وجهله فروخىت ترتيب اولنان رؤس قره صغري اينكى١٠ كه سى ايكى ياشنده قره صغري دو٢٤ ايكى ياشنده قره صغري طوسوىن٤٦٨٠

628

ديشى بوزاغى ٤١١

قصور موجودى رؤس قره صغري اينكى١٠٦ ايكى ياشنده قره صغري دوكه سى، مشدى اوچ ياشنده٠٠١ بر ياشنده قره صغري طوسوىن، مشدى ايكى ياشنده٠٢٤ بر ياشنده قره صغري دوكه سى، بو دخى٠٣٢ قره صغري بوغه سى٠٠٤ قره صغري اوكوزى٠١٢ اركك بوزاغى٠٢٨ ديشى بوزاغى٠١٥٢٢٢

629

4 رأس جاموسات ــــــــــحيوان رؤس مانده اينكى ٤٩ ايكى ياشنده مانده دوكه سى ١١ بوسنه حاصل اوالن مالق بر ياشنده مانده دوكه سى ٠٧ رؤس ايكى ياشنده مانده طنه سى ١٧ ٢٥ مانده بوغه سى ٠٢ قوشم مانده سى ١٠ قاركك مال ٢١ ديشى مالق ١٥١٣٢ تلفـــــــــــــات ٠٠٥١٢٧

630

مرد اوالن رؤس بر ياشنده مانده دوكه سى١ ايكى ياشنده مانده طنه سى١ اركك مالق١ ديشى مالق٢٥

زيرده بيان اولنديغى وجهله فروخىت ترتيب اولنان رؤس ايكى ياشنده مانده طنه سى١٢

قصور موجودى

ؤسر مانده اينكى٤٩ ايكى ياشنده مانده دوكه سى، اوچ ياشنده١١ بر ياشنده مانده دوكه سى مشدى ايكى ياشنده٠٦ ايكى ياشنده مانده طنه سى مشدى اوچ ياشنده٠٤ مانده بوغه سى٠٢ قوشم ماندسى١٠ اركك مالق٢٠ ديشى مالق١٣

5

631

چفتلك مزبورك تيمور باش ادواتى

سود بقره جى عدد٢

كهنه بقرج عدد٢

قوبلى طاس عدد١

كبري سود قزغاىن عدد٢

صغري سود قزغاىن عدد٢

عربه عدد٥ بو دفعه مبايعه اولنان١٦

صبان تيمورى عدد٦

قايش عدد٤

دوكن عدد٣ بو دفعه مبايعه اولنان٩١٢

بالطه عدد٤ بو دخى٢

طربان عدد٤ بو دخى٢٦

بورغى عدد١

تورپى عدد١

دستره عدد١

اكه تورپى عدد١

ال كسرى عدد١

اياق كسرى عدد١

قازمه عدد١

بل قازمه عدد١

632

چفتلك مزبورك تيمور باش ختملق حبوباتيله مقدم قره حصار متسلمى سليمان اغا طرفندن مبايعه اولنان وحركله حيواناتندن ايكى اسب بدلنه النان حيواناتك مقدارى

خنطه

حصارىكيل قره قره حصار متسلمى طرفندن مبايعه اولنان٣١٠ اسب بدىل اوله رق النان٠٨٧ تيمور باش ختملق٠٢٣٤٢٠ ميكلك اجيون صرف اولنان٢٧٠١٥٠ زرع اولنان١٥٠٠٠٠

شعري كيل قره حصارى

قره حصار متسلمى طرفندن مبايعه اولنان١٩٠ اسب بدىل اوله رق النان٠٧٠ تيمور باش ختملق٠٨٠٣٤٠ حيواناته ميكلك اجيون صرف اولنان٢٦٠٠٨٠ زرع اولنان٠٨٠

قره حصار متسلمى طرفندن مبايعه اولنان

بورچق كيل قره حصارى

١٠ ميكلك اجيون صرف اولنان١٠

باالده حمرر زرع اولنان ختمدن حاصل اوالن حبوبات ايله اعشاردن حتصيل اولنان حبوباتك مقدارى

جهله فروخىت ترتيب اولنمغله شرح ويريلدىزيرده حمرر اولديغى و

خنطه كيل قره حصارى

زرع اولنان ختمدن حاصل اوالن٦٢٩ اعشاردن حتصيل اولنان٢٨١٩١٠

بو دخى شعري

كيل قره حصارى رزع اولنان ختمدن حاصل اوالن٤٢٥ اردن حتصيل اولنان اعش١٣٢

633

ميكلك اجيون توقيف اولنان٣١٠٦٠٠ ختملق اجيون توقيفى الزم كالن١٥٠٤٥٠

٥٥٧ ميكلك اجيون توقيفى الزم كالن٣٢٠٢٣٧ ختملق اجيون توقيفى الزم كالن٠٨٠١٥٧

حبساب كيل استانبوىل

كيل١ ٣٥٠

هبر كيل قره حصارى ىف

كيل استانبوىل٣

حبساب كيل استانبوىل كيل٤٧١

ىف منه

يوالف

كيل قره حصارى٦٠ الزم كالنميكلك وختملق اجيون توقيفى ٦٠٠٠

بورچاق كيل قره حصارى

١٧ بودخى١٧

٠٠

مرمجك كيل قره حصارى

٧ بو دخى٧٠

634

8 باالده حمرر حيواناتدن حاصل اوالن روغن ساده و پنري

زيرده حمرر اولديغى اوزره فروخىت ترتيب اولنمغله شرح ويريلدى

روغن ساده

قيه٧٤٣ ميكلك ايچون توقيفى الزم كالن٧٤٣٠٠٠

پنري قيه

٢٩١ بو دخى٢٩١٠٠٠

635

9 چفتلك مزبورك سنهء مرقومه حمسوبا واقع اوالن چاير وسائره حاصالتى

غروش چاير حاصالتى٠ ٥٦٠ چفته لر قريه سندن النان حاصالت٣ ٤٠٠ قيون ساميى حاصالتى٠ ٧٦٣

٤ ٣٢٧

636

10 منهـــــــــــــــــــــــــــــــــــا

ع اوالن مصارفاتيله اوقاف مهايون خزينه سنه ويريله جك بدل وسائره نك مقدارىمدير مومى اليهك واق

مدير مومى اليهك واقع اوالن مصارفاتى قيه غروش

٥٠ برنج ٠٦٢ ٤٤ عسل ١٣٣ ١٥٥ پكمز ١٥٥ ٧٣٠ طوز ٠٩٩ ٣٠٠ صوغان ٠٧٥ ٠٢٠ سارمصق ٠١٥ ايكيوز قرق الىت سنه سندهمدير مومى اليهك ١٤چوال عدد ١٤٠ واقع روز قامسندن قرق يدى سنه سنده ٢بالطه عدد ٠٤٠ واقع روز قامسنه دكني بر سنه لك حركله يه النان قطران ١٧٣ مستحق اولديغى حركله جيلره النان اكر ١٢٠ معاشى ايكدشلره معاجله ٠٤٠ ىف شهر ايكدشلرى اينيه ويريالن ٠٥٠ غروش ١ربه عدد ع ٠٧٠

٥٠٠ حرمن طاقمى ٥١٦,٥ اشهر يوالف ٠٩٠

637

١٢ استانبوله كالن ايكدشلره اوالن مصارف ٥٥٣ غروش مانده صغريلرينه ايپ ٠٤٠ ٦ ٠٠٠ اصطبل عامره دن كالن ايغريلره اوالن مصارف ٧٣٥

مقدما اوقاف مهايون٢ ٠٠٠ ٩دوگن عدد ١١٧,٥ خزينه سندن ويريالن٤ ٠٠٠

٢طربان عدد ٠٢٠ مصارف متفرقه ٣٩١

٣ ٦٣٤

يكـــــــــــــــــــون غروش٧ ٦٣٤

چفتلك مزبورك سنهء مرقومه بدىل اوله رق با اراده ء سنيه اوقاف مهايون خزينه سنه

اعطاسى الزم كالن غروش٩ ٧٥٠

مدير مومى اليهك درت ايلق معاشيله چفتلك مزبورك خدمه اجرتى رق مقدما اوقاف مهايون خزينه سندن ويريلوب بعده حاصالتىاوله

ورودنده خزينهء مزبوره يه تأديه سى اراده بيوريالن غروش مدير مومى اليهك درت ايلق معاشى٢ ٠٠٠ خدمه اجرتى٢ ٣٣٠٤ ٣٣٠

638

يكــــــــــــــــون

غروش١٤ ٠٨٠

مجعا يكــــــــــــــون

غروش٢١ ٧١٤

ــــــــــــــــــــــــــــــــميزانـــــــ

غروش بر وجه باال مصارفات و سائره٢١ ٧١٤ بر وجه باال حاصالت٠٤ ٣٢٧ باقى مصارفات وسائره١٧ ٣٨٧

بر وجه باال مدير مومى اليهك قصور معاش و مصارفاتى

غروش٧ ٦٣٤ حاصالت چفتلك مزبور بر وجه باال٤ ٣٢٧٣ ٣٠٧

يغى اوزره بر مقتضاى ارادهء سنيه چفتلك مزبورك سنهء مرقومه باالده حمرر اولد] وجه[بر بدىل و مقدم اوقاف مهايون خزينه سندن ويرملش معاش وخدمه اجرتى اوله رق مقاطعات

خزينه سندن خزينهء مرقومه يه اعطاسى الزم كالن غروش

*١٤ ٠٨٠

639

انات و ذخائرك فروختيله امثاننك ورودينه منوط مبلغ مزبورك اوقاف مهايون خزينه سنه تأديه سى زيرده حمرر حيو* اوملغله شرح ويرلدى

640

11 لك مزبورك سنهء مرقومه حمسوبا واقع اوالن حاصالتى مدير مومى اليهك معاش و مصارف سائر سيله اوقاف مهايون خزينه سنه چفتباالده باملوازنه كوسترلديكى وجهله

لك چفترق اون يدى بيك بو قدر غروش اجغى كورمنش ايسه ده باالده حمرر حيوانات و ذخائردن زيرده كوسترلديكى مقدارينك اعطاسى اراده بيوريالن مبالغدن ديون اوله ده جكىن ق كورينان مبلغ مزبورى استيفا ايلدكدنصكره فضله سى دخى ظهور ايچمزبوره عدم لزومنه مبىن اولطرفك راجيى اوزره فروخىت اراده بيوريلور ايسه وجه حمرر اوزره ا

لده مار الذكر فروخت اوله جق حيوانات و ذخائر مرقومه نك مقداريله حااوملقله مدير مومى اليهك افاده سى وجهله تنظيمى اراده بيورلدغى ايتمش مدير مو مى اليه افاده . تقريبا اجياب ايدن امثانك كميت و كيفيىت اوزرهاولطرفك راجيى

اريله اولطرفك راجيى اوزرهفروخت قلنه جق اجناس حيواناتك مقد

تقريبا اجياب ايدن امثاننك كميىت ايكى ياشنده قره صغري طوسوىن، مشدى اوچ ياشنده اولديغى

رؤس٤٦

چفت هبر چفت ىف غروش٢٣

٤٥٠ غروش١٠ ٣٥٠

ايكى ياشنده قره صغري دوكه سى، بو دخى رؤس٢٤

چفت هبر چفت ىف غروش١٢

٤٠٠ غروش٤ ٨٠٠

ايكى ياشنده مانده طنه سى، بو دخى رؤس١٢

چفت هبر چفت ىف غروش٦

٧٠٠ غروش٤ ٢٠٠

ـــــــونيكــــ٢٠ ١٥٠

فروخت اولنه جق اجناس ذخائرك مقداريله اولطرفك راجيى اوزره

تقريبا اجياب ايدن امثاننك كميىت

641

خنطه

كيل قره حصارى٤٥٠

هبر كيل ىف غروش

١٠ غروش٤ ٥٠٠

شعري كيل قره حصارى

١٥٧ هبر كيل

ىف غروش ٥,٥

غروش٨٦٣,٥

روغن ساده قيه

٥٠٠ هبر قيه

ىف غروش ٤

غروش٢ ٠٠٠

يكـــــــــــون٧ ٣٦٣

مجعايكـــــــــــــــــــون٢٧ ٥١٣

امثاىن بو مقداره بالغ اوملش ايسه ده حملنده حني فروختنده تزايد وتناقصى جائز اولديغىن مدير مومى اله افاده بر وجه باال حيوانات و ذخائر مرقومه اولطرفك راجيى وجهله باحلساب اجياب ايدن ايتمكله شرح ويريلدى

ميــــــــــــــــــــــــــــــزان

غروش بر وجه باال فروخت اولنه جق حيوانات وسائرنك تقريبا اجياب ايدن امثاىن٢٧ ٥١٣ حمرر اولديغى اوزره قصور معاش ومصارفات وسائر باالده١٧ ٣٨٧ فضله كورينان١٠ ١٢٦

642

Emirdağ Çiftlik Örneğinin Transkripsiyon Hali:

1- Karahisar-ı Sâhip sancağında Barçın(Emirdağ) kazasında Çifteler demekle arîf çiftliğin 246 senesinde vâkı’rûz-ı kasımından 47 senesinde vâkı’rûz-ıkasımına değin vâkı’ olan mâhsûlatı ile elyevm mevcûd olan hayvanât ve telefat ve masârıfatının miktar ve kemiyetini mübeyyin asâkir-i hâssa-ı şâhane miralaylarından Mirzâ Said Bey tarafından bi’l-vekâle müdir ta’yîn kılınan Hacı Mehmed Ağa’nın takdim eylediği defterin hulâsasıdır.

2- ÇİFTLİK-İ MEZKÛRDA EL-YEVM MEVCÛD OLAN HAYVANAT VE

TELEFÂT VE SAİRENİN MİKTARI a- Re’s____________________ b- Bu sene hâsıl olan südtay Hayvanât-ı hergele Re’s Re’s 466 Kısrak-ı kebir 257 22 Aygır esb 70 İki buçuk yaşında erkek tay 12 İğdiş 12 Bir yaşında erkek tay 8 Bir yaşında dişi tay 186 Körpe kalan 776 62 Telefât 714 c- İstabl-ı Amme’den gönderilen aygır Re’s 21 3 Telef olan 13 Asâkir-i şahane süvarileri irkâbı için bu def’a Deraliyye’ye gönderilen___ Re’s 50 İki buçuk yaşında erkek tay Firar eden____________________________________________________________ Re’s 8 Mürd olan____________________________________________________________ Re’s 23 Kısrak-ı kebîr 2 Bir yaşında dişi tay 6 Bir buçuk yaşında erkek tay 1 Aygır

643

22 Körpe kalan 54 d- Mevcûd olan Re’s 435 19 Aygır esb 2 İğdiş 20 İkibuçuk yaşında erkek tay, şimdi üç yaşında olduğu 6 Birbuçuk yaşında erkek tay, şimdi ikibuçuk yaşında 6 Bir yaşında dişi tay, şimdi iki yaşında 12 İğdiş 164 Körpe kalan, şimdi birbuçuk yaşında 664 3- Re’s_______________________________________________________________ a- Hayvanat-ı karasığır b- Bu sene hasıl olan karasığır Re’s buzağısı 116 Karasığır ineği Re’s 26 İki yaşında karasığır düğesi 122 46 İki yaşında karasığır tosun 25 Bir yaşında karasığır tosun 33 Bir yaşında karasığır düğesi 4 Karasığır boğası 12 Karasığır öküzü 32 Erkek buzağı 19 Dişi buzağı 313 11 Telefât 302 c- Mürd olan d- Zînde beyan olunduğu Re’s vechile füruht, tertîb olunan 1 Bir yaşında karasığır düğesi Re’s 1 Bir yaşında karasığır tosun 10 Karasığır ineği 1 Bir yaşında karasığır düğesi 24 İki yaşında karasığır 4 Erkek buzağı düğesi 4 Dişi buzağı 46 İki yaşında karasığır 11 80 tosunu e- Kusûr mevcudu Re’s 106 Kara sığır 1 İki yaşında karasığır düğesi, şimdi üç yaşında

644

24 Bir yaşında karasığır tosunu, şimdi iki yaşında 32 Bir yaşında karasığır düğesi, budah 4 Karasığır boğası 12 Karasığır öküzü 28 Erkek buzağı 15 Dişi buzağı 222 4- Re’s______________________________________________________________ Hayvanât-ı câmuş a- Re’s b- Bu sene hasıl olan mâlak 49 Manda ineği Re’s 11 İki yaşında manda düğesi 25 7 Bir yaşında manda düğesi 17 İki yaşında manda danası 2 Manda boğası 10 Koşum mandis 21 Erkek malak 15 Dişi malak 132 5 Telefât 127 c- Mürd olan d- Zîrde beyan olunduğu Re’s vechile füruhtı tertib olunan 1 Bir yaşında manda düğesi Re’s 2 İki yaşında manda düğesi 12 İki yaşında manda 1 Erkek malak danası 2 Dişi malak 6 e- Kusûr-ı mevcûd Re’s 49 Manda ineği 11 İki yaşında manda düğesi, şimdi üç yaşında olduğu 6 Bir yaşında manda düğesi, şimdi iki yaşında olduğu 4 İki yaşında manda danası, şimdi üç yaşında olduğu 2 Manda boğası 10 Koşum mandası 20 Erkek malak 13 Dişi malak 115

645

5- ÇİFTLİK-İ MEZBÛRUN DEMİRBAŞ EDEVATI Süd bakracı Köhne bakraç Kuplı tas Kebir süd kazgânı Aded Aded Aded Aded 2 2 1 3 Sagîr süd kazganı Kantar Araba Saban demiri Aded Aded Aded Aded 1 5 6 1 Bu defa mubâ-ya’a olunan 6 Kayış Düven Balta Tırpan Burgı Aded Aded Aded Aded Aded 4 3 4 4 1 9 Bu defa 2 Bu dâhı 2 Bu dâhı 12 mubâ-ya’a 6 6 olunan Törpü Destere Eğe törpü El keseri Ayak keseri Aded Aded Aded Aded Aded 1 1 1 1 1 Kazma Bel kazma Aded Aded 1 1 6- ÇİFTLİK-İ MEZBÛRUN DEMİRBAŞ TOHUMLUK HAYVANATI İLE

MUKADDEM KARAHİSAR MÜTESELLİMİ SÜLEYMAN AĞA TARAFINDAN MÜBAYA’A OLUNAN VE HERGELE HAYVANATINDAN İKİ ESB BEDELİNE ALINAN HAYVANATIN MİKDARI

a- Hınta b- Şa’îr Karahisâri Karahisâri Keyl Keyl 310 Karahisar mütesellimi 190 Karahisar mütesellimi tarafından mübaya’a olunan tarafından mübaya’a olunan 87 Esb bedeli olarak alınan 70 Esb bedeli olarak alınan 23 Demirbaş tohumluk 80 Demirbaş tohumluk 420 340 270 Yemeklik için alınan 260 Hayvanâta yemeklik için

sarf 150 80 150 Zer olunan 80 Zer olunan 000 00

646

c- Karahisar mütesellimi tarafından mübaya’a olunan Burcak Karahisâri Keyl 10 10 Yemeklik için sarf olunan 00 7- BÂLADA MUHARRER ZER’ OLUNAN TOHUMDAN HASIL OLAN

HUBUBÂT İLE ÂŞARDAN TAHSİL OLUNANHUBÛBATIN MİKDARI a- Hınta b- Sa’îr Zînde muharrer olduğu vechile Karahîsari Karahisâri furuhtı tertîb olunmağla şerh verildi Keyl Keyl 629 Zer’olunan tohumdan hasıl 425 Zer’olunan tohumdan hasıl olan olan 281 Âşardan tahsil olunan 132 Âşardan tahsil olunan 910 557 310 Yemeklik için tevkif edilen 320 Yemeklik için tevkif olan 600 237 150 Tohumluk için tevkif edilen 80 Tohumluk için tevkif edilen 450 157 Be-hesâb-ı Be-hesâb-ı keyl-i İstanbulî keyl-i İstanbulî 1.350 471 c- Yulaf d- Burçak e- Mercümek Karahisâri keyl Karahisâri keyl Karahisâri keyl 60 17 7 60 Yemeklik ve 17 Bu dahi 7 Bu dahi 00 tohumluk için 00 0 tevkifi lazım olan

647

8- BALADA MUHARRE HAYVANATDAN HASIL OLAN REVGAN-I SADE VE PEYNİR

Revgan-ı sade Peynir Zirde muharrer olduğu üzere füruhtu tertib olunmağla şerh verildi Kıyye Kıyye 743 291 243 Yemeklik için tevkif olunan 291 500 000 9- ÇİFTLİK-İ MEZBÛRUN SENE-İ MERKÛME MAHSÛBEN VÂKI’ OLAN

ÇAYIR VE SÂİRE HASILATI Gurûş 560 Çayır hasılatı 3.400 Çifteler karyesinden alınan hâsılat 367 Koyun sayımı hâsılatı 4.327 MİNHÂ_______________________________________________________________ 10- MÜDİR-İ MÛMÂ-İLEYHİN VÂKI’ OLAN MÂSARIFATI İLE EVKÂF-I

HUMÂYUN HAZİNESİNE VERİLECEK BEDEL VE SÂİRENİN MİKDÂRI

a- Müdir-i mûma-ileyhin b- Müdir-i mûmâ-ileyhin 246 masârıfat senesinde vâkı’rûz-ı Kasımından 47 senesinde vâkı’rûz-ı Kasımına değin bir senelik müstehık olduğu maâşı. Guruş Kıyye Fî şehr 62 Pirinç 50 Gurûş 132 Asel 44 500 155 Pekmez 155 Es hür 99 Tuz 730 12 75 Soğan 300 Gurûş 15 Sarımsak 30 6.000 140 Çuval (aded) 14 2.000 Mukaddema Evkaf-ı 40 Balta (aded) 2 4.000 Hümâyun Hazinesinden 173 Hergeleye 173 alınan katran 120 Hergelecilere alınan eyer 40 İğdişlere muâlece Araba, 1 aded 516,5 Harman takımı

648

90 Yulaf 553 İstanbul’a gelen İğdişlere olan masârıfat 40 Manda sığırlarına ip 735 İstabl-ı Âmireden gelen aygırlara olan masârıfat 117,5 Düven, 9 aded 20 Tırpan, 2 aded 391 masarıfat-ı müteferrika 3.634

YEKÛN______________________________________ Gurûş 7.634 c- Çiftlik mezbûrun sene-i d- Müdir-i mûmâ-ileyhin dört aylık merkûme bedeli olarak bâ- ma’aşı ile çiftlik-i mezbûrun hademe irade-i seniyye Evkâf-ı ücreti olarak mukaddemâ Evkâf-ı Hümâyun hazinesine i’tası Hümâyun hazinesinden verilip ba’ lâzım gelen dehû hâsılatı murûdunda hazine-i mezbûreye te’diyes-i irade buyurulan Gurûş Gurûş 9.750 2.000 Müdir-i mûmâ-ileyhin dört aylık ma’âşı 2.330 Hademe ücreti 4.330

YEKÛN________________________________________ Gurûş 14.080

CEM’AN YEKÛN Gurûş 21.714

11- MİZÂN____________________________________________________________ Gurûş 21.714 Ber-vech-i bâlâ masârıfat ve sâire 4.327 Ber-vech-i bâlâ hâsılat 17.387 Bâki masârıfat ve sâire

649

a- Ber-vech-i bâlâ müdir-i mûmâ- b- Ber-vech-i bâlâda muharrer ileyhin kusûr-ı maâş ve masârıfatı olduğu üzere ber-muktezâ-yı irade-i seniyye-i çiftlik-i mezbûrun sene-i mezbûre bedeli ve mukaddem Evkâf-ı Hümayûn Hazinesinden verilmiş maâş ve hademe ücreti olarak mukâtaât hazinesinden hazine-i merkûmeye i’tası lâzım gelen Gurûş Gurûş 7.634 14.080* 4.327 Hâsılat-ı çiftlik-i mezbûr 3.307 ber-vech-i-bâlâ * Meblağ-ı mezbûrun Evkâf-ı Hümâyun Hazinesine te’diyesi zîrde

muharrer hayvânat ve zehâirin furuhtı ile esmânının murûdına muntazır olmak ile şerh verildi.

12- BÂLÂDA Bİ’L-MÜVÂZENE GÖSTERİLDİĞİ VECHİLE ÇİFTLİK-İ

MEZBÛRUN SENE-İ MERKÛMÂ MAHSUBEN VÂKI’ OLAN HÂSILATI MÜDİR-İ MÛMÂ-İLEYHİN MA’AŞ VE MASÂRIF’I SÂİRESİ İLE EVKÂF-I HÜMÂYUN HAZİNESİNE İ’TÂSI İRÂDE BUYURULAN MEBÂLİĞDEN DUYÛN OLARAK 17.000 BU KADAR GURUŞ AÇIĞI GÖRÜNMÜŞ İSE DE BÂLÂDA MUHARRER HAYVANÂT VE ZEHÂİRDEN ZÎRDE GÖSTERİLDİĞİ MİKDARININ ÇİFTLİK-İ MEZBÛR’A ADEM-İ LÜZUMUNA MEBNİ OL TARAFIN RÂYİCİ ÜZERE FÜRUHTU İRÂDE BUYURULUR İSE VECH-İ MUHARRER ÜZERE AÇIK GÖRÜNEN MEBLAĞ-I MEZBÛRU İSTİFA EYLEDİKTEN SONRA FAZLASI DAHİ ZUHÛR EDECEĞİNİ MÜDİR-İ MÛMÂ-İLEYH İFADE ETMİŞ OLMAKLA MÜDİR-İ MÛMÂ-İLEYHİN İFADESİ VECHİLE TANZİMİ İRÂDE BUYURULDUĞU HALDE MARRU’Z-ZİKR FÜRUHT OLUNACAK HAYVÂNAT VE ZEHÂİR-İ MERK^MENİN MİKDARI İLE OL TARAFIN RÂYİCİ ÜZERE TAKRİBEN ÎCAB EDEN ESMANININ KEMMİYET VE KEYFİYETİ

a- Füruht kılınacak ecnâs-ı hayvanâtın mikdarı ile ol tarafın râyici

üzere takriben îcb eden esmânının kemmiyeti İki yaşında karasığır İki yaşında karasığır İki yaşında tosunu, şimdi üç düğesi manda danası yaşında olduğu Gurûş Gurûş Gurûş 46 24 12

650

Çift Be-her çift Çift Be-her çift Çift Be-her çift 23 Fî Gurûş 12 Fî Gurûş 6 Fî Gurûş 450 400 700 Gümüş Gümüş Gümüş 10.350 4.800 4.200 Karasığır ineği Baş Be-heri 10 Fî Guruş 80 Guruş 800

YEKÛN_________________________________________ 20.150 b- Füruht alınacak ecnâs-ı zehâirin mikdarı ile ol tarafın râyici üzere

takriben îcab eden esmasınının kemmiyeti Hınta Şa’îr Revgan-ı sâde Karahisârı keyl Karahisârı keyl Kıyye 450 157 500 Be-her keyl Be-her keyl Be-her kıyye Fî gurûş Fî gurûş Fî gurûş 10 5,5 4 Gurûş Gurûş Gurûş 4.500 863,5 2.000

YEKÛN_______________________________________ 7.363

CEM’AN YEKÛN_________________________________ 27.513*

13- MİZAN__________________________________________________ Gurûş 27.513 Ber-vech-i bâlâ füruht olunacak hayvanât ve sâirenin takriben îcab eden esmânı 17.387 Bâlâda muharrer olduğu üzere kusûr-ı maâş ve Masârıfât-ı sâire 10.126 Fazla görünen

651

* Ber-vech-i bâlâ hayvanât ve zehâir-i merkûme ol tarafın râyici

vechile bi’l-hesab îcab eden esmânı bir mikdara bâliğ olmuş ise de mahallinde hîn-i füruhtunda tezâyüd ve tenakusu câiz olduğunu müdîr-i mûmâ-ileyh ifâde etmekle şerh verildi.

652

Emirdağ Çiftlik Örneğinin Türkçe Hali: 1- Karahisâr-ı Sâhip [Afyon] sancağında Barçın [=Emirdağ] kazâsında Çifteler

diye bilinen çiftliğin 1246 senesinin 6 Kasımından 1247 senesinin 6 Kasımına kadar geçen zaman içinde üretilmiş olan toprak mahsûllerinin , elde mevcut bulunan hayvanların , telef olan hayvanlarn ve bu dönem zarfında çiftlik için yapılmış olan masrafların mikdârını belirten defterin hulâsasıdır. Hâssa Askeerleri miralaylarından Mirza Sait Bey tarafından vekâleten müdür ta’yîn edilmiş olan Hacı Mehmed Ağa tarrafından hazırlanmıştır.

2- Adıgeçen çiftlikde hâlen mevcût olan hayvanlar ile telef olanların ve

sâirenin mikdârı : a- Hergeleler b- Bu sene hâsıl olan süt tay Baş Baş 257 466 Büyük kısrak 22 Aygır at , aded :26, 4 aded daha önce İstanbul'a ye giden 70 İki buçuk yaşında erkek tay 12 İğdiş 12 Bir yaşında erkek tay 8 Bir yaşında dişi tay 186 Körpe kolon 776 62 Telef olanlar 714 c-Süvari askerlerin binmesi için İstanbul'a gönderilen d-Firâr eden Baş Baş 50 İki buçuk yaşında erkek taydan 8 Büyük kısrak e-Ölenler f- İstanbul'daki saray ahırlarından gönderilen

aygır Baş Baş 21 23 Büyük kısrak 3 Telef olan 2 Bir yaşında dişi tay 18 6 Bir buçuk yaşında erkek tay 1 Aygır 22 Körpe kolon 54

653

g- Hâlen mevcut olan Baş 435 Büyük kısrak 19 Aygır at 2 İğdiş 20 İki buçuk yaşında erkek tay, şimdi üçyaşında 6 Bir buçuk yaşında erkek tay, şimdi iki buçuk yaşında 6 Bir yaşında dişi tay, şimdi iki yaşında 12 İğdiş 164 Körpe kolon, şimdi bir buçuk yaşında 664 3- Karasığır hayvanlar ________________________________________________ a-Baş b- Bu sene hasıl olan karasığır 116 Karasığır ineği buzağısı 26 İki yaşında karasığır Baş düğesi 122 46 İki yaşında karasığır tosunu 25 Bir yaşında karasığır tosunu 33 Bir yaşında karasığır düğesi 4 Karasığır boğası 12 Karasığır öküzü 32 Erkek buzağı 19 Dişi buzağı 313 11 Telefât 302 c- Ölenler d- Aşağıda açıklandığı Baş şekilde satış için hazırlanan 1 Bir yaşında karasığır düğesi Baş 1 Bir yaşında karasığır tosun 10 Karasığır ineği 1 Bir yaşında karasığır düğesi 24 İkiyaşında karasığır 4 Erkek buzağı düğesi 4 Dişi buzağı 46 İki yaşında karasığır

tosunu 11 80 e- Geriye kalanlar Baş 106 Kara sığır 1 İki yaşında karasığır düğesi, şimdi üç yaşında 24 Bir yaşında karasığır tosunu, şimdi iki yaşında 32 Bir yaşında karasığır düğesi, bu dahi 4 Karasığır boğası 12 Karasığır öküzü 28 Erkek buzağı

654

15 Dişi buzağı 222 4-Manda hayvanları ______________________________________________________ a-Baş b- Bu sene hāsıl olan malak 49 Manda ineği Baş 11 İki yaşında manda düğesi 25 7 Bir yaşında manda düğesi 17 İki yaşında manda danası 2 Manda boğası 10 Koşum mandası 21 Erkek malak 15 Dişi malak 132 5 Telefât 127 c- Ölenler d-Aşağıda açıklandığı üzere Baş satılmak üzere hazırlanan 1 Bir yaşında manda düğesi Baş 1 İki yaşında manda düğesi 12 İki yaşında manda 1 Erkek malak danası 2 Dişi malak 5 e- Geriye kalanların mevcûdu Baş 49 Manda ineği 11 İki yaşında manda düğesi, üç yaşında 6 Bir yaşında manda düğesi, şimdi iki yaşında 4 İki yaşında manda danası, şimdi üç yaşında 2 Manda boğası 10 Koşum mandası 20 Erkek malak 13 Dişi malak 115 5- Adıgeçen ciftliğin demirbaş araçları Süd bakracı Eski bakraç Kuplı tas Büyük süd kazganı Aded Aded Aded Aded 2 2 1 3 Kücük süd kazganı Kantar Araba Saban demiri Aded Aded Aded Aded 2 1 5 6 1 Bu defa mubâ-ya’a olunan 6

655

Kayış Düven

Balta Tırpan Burgu

Aded Aded Aded Aded Aded 4 3 4 4 1 9 Bu defa 2 Bu dâhı 2 Bu dâhı satın alınan 6 6 12 Törpü Destere Eğe törpü El keseri Ayak keseri Aded Aded Aded Aded Aded 1 1 1 1 1 Kazma Bel kazma Aded Aded 1 1 6- Adıgeçen Çiftligin demirbaş tohumluk hubûbatiyle daha önce Karahisar mütesellimi Süleyman Ağa tarafından hergele hayvanlarından iki at bedeli karşılığında alınan hubûbatın mikdârı a- Buğday b- Arpa Karahisar kilesi Karahisar kilesi 310 Karahisar mütesellimi 190 Karahisar tarafından satın alınan mütesellimi tarafından satın alınan 87 At bedeli olarak alınan 70 At bedeli olarak alınan 23 Demirbaş tohumluk 80 Demirbaş tohumluk 420 340 270 Yemeklik için alınan 260 Hayvanlara yemeklik için 150 harcanan 150 Ekilen 80 000 80 Ekilen 00 c- Karahisar mütesellimi tarafındansatın alınan burçak Karahisar kilesi 10 10 Yemeklik için harcanan 00

656

7- Yukarıda yazılan tohumdan üreyen tahıl ile âşardan elde edilen hubûbatın

mikdarı Aşağıda yazıldığı şekilde satış için Aşağıda yazıldığı şekilde satış hazırlandığından şerh verildi için hazırlandığından şerh

verildi

a-Buğday b-Arpa Karahisar kilesi Karahisar kilesi 629 Ekilen tohumdan hasıl olan 425 Ekilen tohumdan hasıl olan 281 Âşardan tahsil olunan 132 Âşardan elde edilen 910 557 310 Yemeklik için tutulan 320 Yemeklik için tutulan 600 237 150 Tohumluk için tutulan 80 Tohumluk için tutulan 450 157 İstanbul kilesi Bir Karahisar kilesi hesâbı ile 3 İstanbulkilesiFî minhü 1.350 471

c-Yulaf d- Burçak e-Mercümek Karahisar kilesi Karahisar kilesi Karahisar kilesi 60 17 7 60 Yemeklik ve tohumluk 17 Yemeklik ve tohumluk 7 Yemeklik ve 00 için tutulması 00 için tutulması 00 tohumluk

gereken gereken için tutulması gereken

657

8- Yukarıda yazılı olan hayvanlardan elde edilen sade yağ ve peynir Aşağıda yazılı olduğu üzere satış icin hazırlandığından şerh verildi a-Sâde yağ b-Peynir Kıyye Kıyye 743 291 243 Yemeklik için tutulması gereken 291 Yemeklik için tutulması 500 000 gereken [s.3] 9- Çiftliğin geçen seneye mahsûben meydana gelen çayır ve sâire hâsılatı Gurûş 560 Çayır hâsılatı 3.400 Çifteler köyünden alınan hâsılat 367 Koyun sayımı hâsılatı 4.327 Bundan__________________________________________________________________ 10- Adı geçen müdürün yaptığı masraflar ile Evkaf Hazînesine verilecek bedel

ve sâiresinin mikdârı a- Adı geçen müdürün b- Adı geçen müdürün 1246 yaptığı masraflar senesi Kasımından 1247 senesi Kasımına kasımına kadar bir senelik hak etmiş olduğu maâşı. Guruş Kıyye Ayda 62 Pirinç 50 Gurûş 132 Asel 44 500 155 Pekmez 155 12 99 Tuz 730 Ayda 75 Soğan 300 Gurûş 15 Sarımsak 30 6.000 140 Çuval , aded 14 2.000 Daha önce Evkaf Hazinesinden 40 Balta , aded 2 verilen 173 Hergeleye 173 4.000 alınan katran 120 Hergelecilere alınan eyer 40 İğdişlere muâlece 50 Araba, 1 aded 516,5 Harman takımı 90 Yulaf 553 İstanbul'a gelen iğdişlere yapılan masraflar 40 Manda sığırlarına ip 735 Saray ahırlarına gelen aygırlara yapılan masraflar

658

117,5 Düven, 9 aded 20 Tırpan, 2 aded 391 Müteferrik masraflar 3.634

c-YEKÛN______________________________________ Gurûş 7.634 d- Adıgeçen çiftliğin geçen e-Adıgeçen müdürün dört aylık senenin gelirinden çıkan maâşı ile çiftliğin hademe ferman gereğince Evkaf-ı ücreti olarak daha önce Evkâf-ı Hazînesine verilmesi Hazînesinden verilip sonra gereken hâsılatı geldiğinde bu hazineye ödenmesi emir buyurulan Gurûş Gurûş 9.750 2.000 Adıgeçen müdürün dört aylık maâşı 2.330 Hademe ücreti 4.330

f-YEKÛN________________________________________ Gurûş 14.080

g-CEM‘AN YEKÛN Gurûş 21.714

11- MİZÂN____________________________________________________________ Gurûş 21.714 Yukarıda gösterildiği şekilde yapılan masraflar 4.327 Yukarıda gösterildiği şekilde elde edilen gelir 17.387 Kalan masraflar ve sâire a- Yukarıda gösterildiği şekilde b- Yukarıda yazılı olduğu üzere adıgeçen müdürün geriye kalan çıkan ferman gereğince çiftliğin kalan maâşı ve sâir harcamalar geçen seneye ait gelirinin bedeli ile daha önce Evkaf

Hazînesinden verilmiş olan maâş ve hademe ücretlerinin Mukataât Hazînesinden adıgeçen hazîneye verilmesi gereken

Gurûş Gurûş 7.634 14.080*

659

4.327 Yukarıda gösterildiği şekilde çiftliğin geliri 3.307 * Adıgeçen meblağın Evkâf Hazînesine ödenmesi aşağıda yazıldığı gibi

satılacak hayvan ve toprak mahsûllerinin bedellerinin gelmesi beklendiğinden şerh verildi.

12- Yukarıda muvâzene edilerek [gelir-gider denkleştirmesi yapılarak ]

gösterildiği şekilde çiftliğin zikri geçen seneye mahsûben meydana gelen hâsılâtı adıgeçen müdürün maâş ve diğer masrafları ile Evkaf Hazînesine verilmesi emir buyurulan paradan aşağı olarak onyedi bin bu kadar guruş açığı görülmektedir. Ancak yukarıda yazılı hayvanlar ile hubûbatdan aşağıda gösterildiği mikdârının çiftliğe lüzûmu olmadığından dolayı o tarafın râyici üzere satılması emir buyurulur ise açık görünen hesap kapatıldıktan sonra fazlası dahı zuhûr edeceğini adıgeçen müdür ifâde etmiştir. Onun bu ifâdesi doğrultusunda işlem yapılması emir buyurulması halinde satılacak hayvanlar ile hubûbatın mikdârı ile o tarafın râyici üzere yaklaşık olarak îcab eden değerlerinin durumu

a- Satılacak hayvanların cinsleri ile hayvanların mikdarı ve o tarafın râyici üzere yaklaşık olarak îcab eden değerleri

İki yaşında karasığır İki yaşında karasığır İki yaşında manda tosunu, şimdi üç düğesi, şimde üç danası,şimdi üç yaşında olduğu yaşında olduğu yaşında olduğu Baş Baş Baş 46 24 12 Çift Be-her çift Çift Be-her çift Çift Be-her çift 23 Fî Gurûş 12 Fî Gurûş 6 Fî Gurûş 450 400 700 Gurûş Gurûş Gurûş 10.350 4.800 4.200 Karasığır ineği Baş Be-heri 10 Fî Guruş 80 Guruş 800

YEKÛN_________________________________________ 20.150 b- Satılacak hubûbatın cinsleri ve mikdârı ile o tarafın râyici üzere yaklaşık olarak gereken değerleri Hınta Şa‘îr Sâde yağ Karahisar keyli Karahisar keyli Okka 450 157 500

660

Be-her keyl Be-her keyl Be-her okka Fî gurûş Fî gurûş Fî gurûş 10 5,5 4 Gurûş Gurûş Gurûş 4.500 863,5 2.000

YEKÛN__________________________ 7.363 Yukarıda yazıldığı üzere hayvanlar ile hubûbatın o tarafın râyici üzere

hesap edilerek gereken değerleri bu mikdara ulaşmış ise de mahallindesatış sırasında artma ve eksilmenin olabileceğiri adıgeçen müdür tarafından ifâde edilmekle şerh verildi.

CEM‘AN YEKÛN_________________________________ 27.513*

13-MİZAN__________________________________________ Gurûş 27.513 Yukarıda yazıldığı üzere satılacak hayvanlar ile hubûbatın ve sâirenin yaklaşık olarak gereken değeri 17.387 Yukarıda yazılı olduğu üzere geriye kalan maâş ve diğer masraflar 10.126 Fazla görünen

661

Yukarıda yer alan örnek çok uzun bir Afyonkarahisar

ili Emirdağ ilçesinde mukim bulunan bir çiftliğe ait kayıttır.

Taktir edileceği üzere bu uzun örneğin günümüz muhasebe

kaydına ise, yine örneğin uzun olması nedeniyle yer

verilmemiştir.

662

KAYNAKÇA

A. D. Noviçev (Çev: Nabi Dinçer), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı-Sömürgeleşmesi, Ankara: Onur Yayınları,1979.

Abdullah Martal, Değişim Sürecimde İzmir’de Sanayileşme, 19. Yüzyıl, İzmir: 1998.

Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Muhasebeleri, Ankara: 1985.

Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, İstanbul: Cilt:8, 1994.

Ahmet Akgündüz ve Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1999.

Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergah Yayınları, 1985.

Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul: 1994.

Ahmet Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İkinci Baskı, İstanbul: 1970.

Alan Palmer, Son Üç Yüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu, Çev: Belkıs Çorakçı Dişbudak, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.

Azmi Fertekligil, Türkiye Borsası’nın Yüzyıllık Hayatı, İstanbul: İMKB Yayını, 1993.

Bedri Gürsoy, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi, Bütçeler ve Hazine Hesapları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını,1989.

Cengiz Orhonlu, “Hazine”, İA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 17, 1998.

Cevdet Paşa, Tezakir-i Cevdet, Ankara: T. Tarih Kurumu Yayını,1991.

Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi (Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu), Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları, 1978.

Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi, (Derleyen: Maliye Tetkik Kurulu). Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, 1979.

Coşkun Çakır, Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları, Ekim 2001, s. 18.

Coşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları, 2001.

663

Çoşkun Çakır, Tanzimat ve Islahat Fermanlarının Mali Boyutları, Osmanlı, C.III, Ankara: İkitsat, 1999.

D’Ohsson, Tableau Général de L’Empire d’Ottoman, Livres: 5, Chapitre: II, Paris: 1787.

Daniel Goffman, İzmir ve Levanten Dünya (1550-1650), Çev.: Ayşen Anadol ve Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.

Düstur, I.Tertip, C.I, İstanbul: 1298.

Ekmeleddin İhsanoğlu (Editör): Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.I ve II. İstanbul: 1996 ve 1998.

Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi Serisi No: 1, Yıldız Matbaacılık, 1994.

Ekmeleddin İhsanoğlu (Editör), Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul: Cilt 1, 1999.

Engin Deniz Akarlı, 1872-1916 Yılı Bütçeleri Işığında Osmanlı Maliyesinin Sıkıntıları, Özel Sayı: Cavit Orhan Tütengil’in Anısına Armağan, İstanbul: İ.Ü, İFM, 1982.

Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara: T. Tarih Kurumu Yayını, 1983.

Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara: T. Tarih Kurumu Yayını, 1976.

Erdoğan Öner, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Basılmamış Doktora Tezi, 1997.

Erol Zeytinoğlu; İktisat Tarihi, İstanbul: Süryay Sürekli Yayınlar, 1993.

Faruk Tabak, Bereketli Hilalin Batısında Tarımsal Dalgalanmalar ve Emeğin Kontrolü, Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.

Feridun Emecen, “Kuruluştan Küçük Kaynarcaya Osmanlı Siyasi Tarihi”, Osmanlı Devleti Tarihi, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: Cilt 1, 1999.

Feridun Emecen, “İstanbul (İstanbul’un Fethi)”, İA, İstanbul: Türkiye diyanet Vakfı Yayınları (TDVY), Cilt 23, 2001.

Hakkı Dursun Yıldız, 150. Yılda Tanzimat, Ankara: T. Tarih Kurumu Yayını, 1992.

664

Halil İnalcık ve Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev: Halil Berktay, 2. Baskı, Cambridge University Pres, Eren Yayıncılık, 2000.

Halil İnalcık, “Bursa”, İA, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 6, 1992.

Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul: Eren Yayınları, 1996.

Halil İnalcık, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti Üzerinde Bir Tetkik Münasebetiyle”, Belleten, Cilt XV, Ankara: 1951.

Halil İnalcık, “Cizye (Osmanlılarda)”, İA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları (TDVY), Cilt 8, 1993.

Halil İnalcık, “XV. Asır Türkiye İktisadi ve İçtimai Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, No. 15/1-4, 1953-1954.

Halil Sahillioğlu, "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)", Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayısı, Ankara: 1979.

Halil Sahillioğlu, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul: 1989.

Halil Sahillioğlu, “Avârız”, İA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 4, 1991.

Haydar Kazgan, Tarih Boyunca İstanbul Borsası, İstanbul:1995.

Hayri Mutluçağ, Duyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Reji Soygunu, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, S.2, İstanbul,1967.

Hüseyin Avni Şanda, İstanbul Borsası’nın Yüzyıllık Hayatı, Broşür, İstanbul: 1966.

İbrahim Artuk, “Osmanlı Beyliğinin Kurucusu Osman Gazi’ye Ait Sikke”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara: 1980.

İlhan Şahin, “Kuruluştan Fetret Devrine Kadar Osmanlı Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları, Cilt 10, 1992.

İslam Ansiklopedisi, 3. Cilt.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara:Ç 1998.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt 1.

665

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt: II

İsmail Hakkı Uzunçarşılı; “Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi” Belleten, Cilt 42, S.165.

İsmet Miroğlu, “Fetret Devrinden II. Bayezid’a Kadar Osmanlı Siyasi Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Cilt 10, 1995.

Justin McCarthy, Osmanlıya Veda, Çevren: Mehmet Tuncel, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2006.

Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, (Sadeleştiren: Zuhuri Danışman), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1985.

M. A. Kılıçbay, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara: 1982.

Maliye Bakanlığı, Osmanlı Vergi Mevzuatı, Ankara: Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayın No: 1998/348, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.

Mehmet Fuat Köprülü, “Osmanlı İmparatorluğunun Etnik Menşei Meselesi”, Belleten, Ankara: VIII, 1944.

Mehmet Genç, "Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi", Türkiye İktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973), Ankara: 1973.

Mehmet Genç, "XVIII. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş", Yapıt-Toplumsal Araştırmalar, No. 4, Ankara: 1984.

Mehmet Genç, “Esham”, DİA, Cilt II, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 1995.

Mehmet Genç, “Malikâne”, İA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 27, 2003.

Mehmet Zeki Pakalın, Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), C.I, İstanbul: 1977.

Mehmet Zeki Pakalın, “Defterdar”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü-I, 2. Baskı, İstanbul: MEB Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, Cilt: 1, 1971.

Metin Kunt, Sina Akşin, Suraiya Faroqhi, Zafer Toprak, Hüseyin G. Yurdaydın ve Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, 5. Basım, İstanbul: Cem Yayınevi, Temmuz 1997.

Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hüseyin G. Yurdaydın ve Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 2 Osmanlı Devleti 1300-1600, 5. Basım, İstanbul: Cem Yayınevi, 1997.

666

Meydan Larousse, İstanbul:1972, C.9.

Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul: 1986.

Murat Çızakça, “Bursa İpek Sanayinin Maliyet Yapısı Üzerinde Düşünceler ve Ham İpek Fiyatları (1550-1650)”, Gelişme Dergisi (Özel Sayı), 1978-1979.

Murat Çızakça, “Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Otoman Industrial Decline”, The Journal of Economic History, XL, 3, 1980.

Mustafa Armağan, Ufukların Sultanı Fatih Sultan Mehmed, İstanbul: Timaş Yayınları, 2006.

Mustafa Akdağ, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1949.

Mustafa Nuri Paşa (Sadeleştiren: Neşet Çağatay), Netayicü’l Vukuat, Ankara: T. Tarih Kurumu Yayını, 1992.

Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz Münasebetleri (1838-1850), İstanbul: 1976.

Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul: 1983.

Mübahat Kütükoğlu, “Defterdar”, İA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 9, 1994.

Mübahat Kütükoğlu, “Osmanlı Devleti İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: Cilt 2, 1999.

N. Ünal Nalbantoğlu; “Osmanlı Toplumunda Tarım Teknolojisi, Artı Ürün ve Kent Ekonomisi, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını, 1972.

Nejat Göyünç, “Yurtluk Ocaklık Deyimleri Hakkında”, İÜEFTAM, Prof.Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: 1991.

Nejat Göyünç, “Ta’rih Başlıklı Muhasebe Defterleri”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul: Enderun Kitabevi, Cilt XV.

Nihad S. Sayarı, Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları, İstanbul: 1977.

Niyazi Berkez, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yayına Hazırlayan: Ahmet Kıyaş, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.

Nuri Pere, Osmanlılarda Madeni Paralar, İstanbul: 1968.

Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi Cilt 2, 2. Baskı, İstanbul: Süryay Sürekli yayınlar A.Ş., 2000.

667

Oktay Güvemli, Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, Cilt 3, İstanbul: Süryay Yayıncılık, 2000.

Oktay Güvemli, Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, Cilt: 1, İstanbul: 1995.

Osmanlı Ansiklopedisi, İstanbul: Ağaç Yayınları, 1993.

Ö.C. Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, İstanbul: 1940.

Ömer Lütfi Barkan, "XVI. Asrın İkinci Yansında Türkiye'de Fiyat Hareketleri", Belleten, c. XXXIV, S. 112. Ankara 1970.

Ömer Lütfi Barkan, “Tımar”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Cilt: 12/1.

Özer Ergenç, “XVI. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Parası Üzerinde Yapılan İşlemlere İlişkin Bazı Bilgiler”, Gelişme Dergisi (Özel Sayı), 1978-1979.

R. Ekrem Koçu, Osmanlı Padişahları, İstanbul: Ana Yayın Evi, 1981.

Refii Şükrü Suvla, Tanzimat Döneminde İstikrazlar, Tanzimat I, İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.

Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995.

Saffet Köse, “Lukata”, İA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 27, 2003.

Said Öztürk, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı ve Tarihi Gelişimi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı (OSAV), 1996.

Salih Özbaran, Bir Osmanlı Kimliği 14.-17. Yüzyıllarda Rum/ Rumi Aidiyet ve İmgeleri, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.

Sebahattin Zaim, “Yükselme Devrinde Osmanlı Devletinin İktisadi Durumu”, Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 3, 1999.

Selçuk Trak, İktisat Tarihi, Bursa: Bursa İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, 1973.

Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt 1, İstanbul: 1982.

Süleyman Demirci, “Collection of Avârız and Nüzul Levies”, Belleten, Ankara: Cilt LXIX, Sayı 256, 2005.

Şevket Pamuk, “Money in the Otoman Empire”, 1326-1914, Halil İnalcık ve Donalt Quataerk Yay., Cambridge: An Economic and Social History of the Otoman Empire, 1300-1914, 1994.

668

Şevket Pamuk, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi (1500-1914), İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1988.

Şevket Pamuk, Kapitalist Dünya Ekonomisi ve Osmanlı Dış Ticaretinde Uzun Dönemli Dalgalanmalar, 1830-1913, Türk İktisat Tarihi Üzerine araştırmalar II. ODTÜ Gelişim Dergisi Özel Sayı, Ankara: 1979.

Şevket Pamuk, “Osmanlılarda Para ve Enflasyon”, Cogito (Osmanlılar Özel Sayısı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Sayı 19, 1999.

Tevfik Güran, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı, Tarihi İstatistikler Dizisi C. 5, DİE; Ankara: 1997.

Tevfik Güran, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi, DİE, Ankara: 1996.

Tevfik Güran, Osmanlı Tarım Ekonomisi, Türk İktisat Tarihi, İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi, 1987.

Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841-1861), Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C.XIII. S. 17 den ayrı basım, Ankara: TTK Yayını,1989.

Tuncay Öğün, “Müsadere”, İA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 32, 2006.

Ufuk Gülsoy, 1856 Islahat Fermanı’na Tepkiler ve Maraş Olayları, Bekir Kütükoğluna Armağan, İstanbul: İ.Ü.E.Fakültesi Yayını, 1991.

Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. Yüzyıldan Tanzimata Kadar Mali Tarih), İstanbul: Alan Yayıncılık, 1986.

Yavuz Cezar, Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi, TCTA, C.IV, İstanbul: 1985.

Yusuf Halaçoğlu, “Ankara Savaşı”, İA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 3, 1991.

Yusuf Halaçoğlu, XIV. – XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk tarih Kurumu (TTK) Yayınları, 1996.

Yusuf Oğuzoğlu, “Osmanlı Şehirlerindeki Halkın Vergi Yükü Üzerine Bir Araştırma (1680-1700), Osmanlı Araştırmaları, İstanbul: Enderun Yayınları, Cilt XV.

669

Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1977.

Ziya Karamursal,Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1989.

670

671

BÖLÜM III

GENEL DEĞERLENDİRME

GİRİŞ

Bir muhasebe kayıt yöntemi olan Merdiven Yöntemi, Orta

Doğu’da doğmuş, yüzyıllar boyu kullanıldıktan sonra yine

Orta Doğu’da yerini batı ülkelerinden alınan çift yanlı kayıt

yöntemine bırakarak ömrünü tamamlamıştır. Yöntemin ilk

bulguları Arap yarım adasında hüküm süren Abbasi

devletinin VIII. yüzyıl başlarındaki muhasebe kayıtlarında

görülmektedir. Son bulguları ise, Osmanlı

İmparatorluğu’nda XIX. yüzyıl sonlarındadır. Bu duruma

göre sözü edilen yöntem, yaklaşık olarak 1100 yıllık bir

yaşam ömrüne sahip olmuştur.

Yöntem bir devlet muhasebesi olarak doğmuş,

gelişmiştir. Bununla beraber devletin iktisadi

kuruluşlarında da kullanıldığı bilinmektedir. Yöntemin

doğduğu, geliştiği üç devlet vardır. Bunlar Abbasi Devleti

(750-1258), İlhanlı Devleti (1251-1353), Osmanlı Devleti

(1299-1922)’dir. Merdiven yöntemi, Abbasi’lerde bebeklik ve

çocukluk, İlhanlılar’da gençlik ve Osmanlılar’da olgunluk

çağını yaşamıştır. Yöntem 11 asırlık yaşamında sürekli

gelişme içinde olmuştur. Zamanının koşullarına uyum

sağlayabilmek için sürekli olarak kendisini yenilemiştir. Bu

nedenle yöntemin ilk bulguları ile son bulguları

672

karşılaştırıldığında, esasları değişmemekle beraber, önemli

farklar olduğu görülmektedir.

Yukarda sözü edilen üç devlet farklı uluslar

tarafından kurulmuşlardır ve farklı kültürlere sahiptirler.

Abbasi Devleti bir Arap devletidir. İlhanlı Devleti bir Moğol

devletidir. Osmanlı devleti ise bir Türk devletidir. Abbasi

Devleti bir İslam devletidir. İlhanlı devleti bir İslam devleti

değildir,ama büyük ölçüde Müslümanlığı kabul eden Fars

kültürüne ve Türk kültürüne sahip devlet adamları

tarafından idare edilmiştir. Osmanlı devleti, Türk ve İslam

kültürlerinin egemen olduğu bir devlet yapısına sahiptir. Üç

devletin kuruluşları birbirlerini izlemiştir.

Bu incelemede sözü edilen yöntemin doğuşu ve

gelişmesi örneklerle ortaya konulmuştur.

Daha önceden de vurgulandığı üzere mevcut bilgilere

göre Orta Doğu’da bir devlet muhasebe yöntemi olarak

Merdiven Yöntemini kullanan üç devlet vardır. Bunlar

Abbasi Devleti (750-1258), İlhanlı Devleti (1251–1353) ve

Osmanlı Devleti (1299-1922)’dir. Devletlerin halkları ayrı

uluslardandırlar. Abbasiler Araptır. İlhanlılar’ın kurucuları

Moğollar’dır, halkı Farsdır. Osmanlı Devletini ise Türkler

kurmuşlardır. Bu üç devletin birbirleri ile siyasi ve mali

ilişkileri muhasebe yönteminin bir devletten ötekine

geçmesini sağlamıştır. Abbasi Devleti’ne son veren

bugünkü İran topraklarında kurulmuş olan İlhanlı

673

Devleti’dir. İlhanlı Devleti’ni kuran Moğollar Abbasi

Devleti’ne 1258 yılında son vermişlerdir, ama onların

kültürlerinden de yararlanmışlardır. İlhanlı devletinin

kuruluşunda, Moğollar’dan daha ileri seviyede medeniyete

sahip olan Araplar ile Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen

Türkler yüksek devlet memurları olarak görev almışlardır.

Muhtemeldir ki bu devletin kuruluşuna katkıda bulunan

Arap devlet adamları devlet yönetim tekniklerini Arap yarım

adasından İran’a getirirlerken, devletin mali düzenini ve

muhasebe düzenini de bugünkü İran topraklarına

getirmişlerdir. Bu muhasebe düzeni, Merdiven

Yöntemi’dir. Merdiven yöntemini İlhanlılar geliştirmişler,

yöntemin yaşamasını sağlayacak onu öğreten, tanıtan

kitaplar yazmışlar ve bu arada yöntemin adını da onlar

koymuşlardır, Merdiban (Merdiven-Stairs) Yöntemi373…

Osmanlı Devleti, kuzey doğu Anadolu’da ilk kuruluş

yıllarından itibaren sürekli olarak batıya doğru genişlemiş

ve kuruluşunu takip eden ilk yüzyıl içinde, yani XIV.

yüzyılda Balkanlara sarkmışlardır. Devletin doğu sınırlarını

güvende tutabilmek için kuruluşundan sonra 50-60 yıl

İlhanlılara vergi ödemiştir. Bu mali ilişkiler sırasında da

kendi ihtiyaçlarını karşılamak için merdiven yöntemini

öğrenmişlerdir. Bu yöntemin Osmanlılara getirilmesinde

373 Merdiven denilen bu muhasebe tekniği için bkz. W. Hinz, Resâle-i Falakiyyä, Wiesbaden, 1952, s. 35-57.

674

İlhanlılar’ın muhasebe düzenlerinde çalışan ve daha sonra

Anadolu’ya gelen Türk devlet memurlarının da rolü olsa

gerektir. Osmanlılar yüz yıllar boyu bu yöntemi

kullanmışlardır. Sadece devletin muhasebesinde değil,

devletin işletmelerinde, vakıflarda da bu yöntemden

yararlanıldığı bilinmektedir. Yöntem yüzyıllar boyu değişen

koşullara göre geliştirilmiş ve devletin her türlü muhasebe

kayıt ihtiyacını karşılamıştır. Nasıl ki bugün muhasebe

uygulamalarında çift yanlı kayıt yöntemi denilmemektedir.

Osmanlı da merdiven yöntemi adını kullanmamış,

muhasebe usulü demekle yetinmiştir. Osmanlı Devleti’nde

bu yöntemden 1879 yılına kadar yararlanılmıştır. Sözü

edilen yılda, çıkarılan bir padişah fermanı ile bu yöntem

terk edilerek çift yanlı kayıt yöntemi kabul edilmiştir.

Bu açıklamaların ortaya koyduğu üzere, merdiven

yöntemi Abbasi Devleti’nde doğmuş, İlhanlılar’da gelişmiş

ve Osmanlı Devleti’nde olgunluk dönemini yaşamış ve XIX.

yüzyılın sonlarında tarihteki yerini alarak kullanım dışı

kalmıştır. Abbasilerdeki ilk örnekler Harun Reşid dönemine

(766-809) aittir. Yani VIII. yüzyıl sonlarına aittir. Son

örnekler, Osmanlılarda XIX. yüzyıl sonlarına ait olduğuna

göre, yöntemin 1100 yıllık bir yaşamı olmuştur. Bu

kanıtlanabilen bir yaşam ömrüdür.

675

VIII. yüzyıl sonlarından itibaren bölgede bir çok

devletin daha kurulduğu bilinmektedir374. Bu devletler ya

birbirleri ile ya da bölgede bulunan öteki devletlerle yakın

ilişki içinde olmuşlardır. Örneğin Gazneliler’in ve

Samaniler’in Abbasi devleti ile yakın ilişkileri olmuştur. Bu

ilişkiler içinde mali ilişkiler de yer almaktadır. Ayrıca

Altınordu devleti ve Anadolu’da kurulan Selçuklu

Devleti’nin İlhanlı devletini kuran Moğollar ile yakın ilişkisi

olduğu bilinmektedir. Bu siyasi, mali ve kültürel ilişkiler

tarih kitaplarında yer almaktadır. Bu ilişkiler içinde

özellikle devletin mali yönetimini yürüten organların

benzerlikleri dikkati çekmektedir. Mali yönetim organlarının

benzerlikleri yanında vergi türleri ve devlet gelirlerinin

harcama yerlerindeki benzerlikler de dikkati çekecek kadar

fazladır. Bu durumda merdiven yönteminin sözü edilen yüz

yıllarda yaşayan bu devletlerde de kullanılmış olma ihtimali

fazladır. Ama Abbasiler, İlhanlılar ve Osmanlılar dışında

öteki ülkeler ile ilgili muhasebe kayıt belgeleri bugünlere

kadar gelmiş değildir.

Aynı yüzyıllarda bölgede hüküm süren bu devletler

arasında, Anadolu Selçuklu Devleti (1040–1308)’nin özel bir

yeri vardır. Bu devletin Abbasiler ve İlhanlılar ile gelişmiş 374 Bunlar arasında Doğu Türkistan’da hüküm süren Karahanlılar (840-1211), bugünkü Afganistan ve Kuzey Hindistan’da kurulmuş olan Gazneli Devleti ( 963- 1187), Horasan’da hüküm süren Samaniler (875-1005), Anadolu’da hüküm süren Selçuklu Devleti (1040-1308), Kırım’da kurulmuş olan Altınordu Devleti (1241-1502) yer almaktadır. Bunlar Türk kültürü ile kurulmuş devletlerdir.

676

ilişkileri vardır. Abbasiler ile İslam kültüründen doğan

ilişkilerinin, Moğollar ile siyasi ve mali ilişkilerinin gelişmiş

olduğu bilinmektedir. Dolayısı ile bu devletin de sözü edilen

yöntemden yararlandığı bilinmektedir. Ne var ki

Selçukluların muhasebe dokümanları bugünlere kadar

gelmiş değildir.

Bu açıklamaların ortaya koyduğu üzere, Orta Doğu’da

Merdiven Yöntemi’nin bir çok devlet tarafından kullanılmış

olması muhtemeldir; ancak kanıtlanabilen belgeler

Abbasiler, İlhanlılar ve Osmanlılara aittir. Dolayısı ile

yöntemin doğuş ve gelişme seyrinin bu üç ülke ele alınarak

incelenme olanağı vardır ki, biz de çalışmamızda bu üç

ülkeye yer verdik.

1. MERDİVEN YÖNTEMİNİ KULLANMIŞ OLAN

DEVLETLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Abbasi Devleti (750-1258), İlhanlı Devleti (1251-1353) ve

Osmanlı Devleti (1299-1922) birbirlerine yakın

coğrafyalarda hüküm sürmüş devletlerdir.

Bunların üçünde de İslam kültürü egemen

olmuştur. İlhanlı Devleti’ni kuranlar Müslüman olmayan

Moğollar’dır. Ancak devleti yöneten kadrolar İslam

kültüründen gelen Arap, Fars ve Türk memurlardır.

Dolayısı ile her üç devletin yönetimi aynı dini kültürü

paylaşan kişiler tarafından yürütülmüşlerdir. Bu

677

devletlerde İslam dini, devletin siyasi ve mali yönetiminde

etkilidir. Devletlerin mali kurumları birbirlerine

benzemektedir, vergi yasalarında dini kurallar geçerlidir,

harcamalarda da yine aynı etkenlerin hâkim olduğu

gözlenmektedir.

Bu üç devleti etkileyen ikinci etken, kültürler arası

ilişkilerdir. Mali yönetimde esas olan Arap ve Fars

kültürüdür. Arap-İslam kültürüne sahip olan devlet

adamları Abbasi Devleti’nin mali yönetiminde söz sahibi

olmuşlar ve mali yönetimi yürütürlerken muhasebe

sistemine gerekseme duymuşlar ve Merdiven Yöntemi’nin

temellerini atmışlardır. Bu kültür ve komşusu olan Fars

kültürü, birlikte olarak İlhanlılar’ın yönetiminde etkili

olmuştur. Fars kültürü, doğduğu topraklar olduğu için

doğal olarak, Moğollar’ın kurduğu İlhanlı devletinin

yönetiminde, özellikle mali yönetiminde söz sahibi

olmuştur. Arap kültürü de, yukarda belirtildiği üzere

İlhanlıların mali yönetiminde görev alan ve Abbasi kültürü

ile yetişen devlet memurlarının İlhanlı devleti yönetiminde

görev almaları ile etkili olmuştur. Böylece bu iki kültüre

sahip devlet adamları aynı muhasebe yönteminden

yararlanmak ve onu geliştirmek durumunda olmuşlardır.

Osmanlılara gelince, onların mali yönetimi, devletin siyasi

yönetiminden çok daha fazla Fars ve Arap kültürlerinin

etkisinde kalmıştır. Arapların etkisi, vergicilik alanında,

İslam geleneklerinin, şeriat kurallarının uygulanması

678

dolayısı ile olmuş; Fars kültürünün etkisi ise, edebiyat gibi

sanat dünyasının çeşitli etkinlikleri yanında, mali yönetim

geleneğinin onlara kuruluş döneminde vergi verilmesi

sırasında öğrenilmesi ile kendisini göstermiştir.

Üçüncü etken, siyasi ve askeri hareketlerdir. Her

üç devletin siyasi ve askeri etkinliğinde Moğol faktörü önde

gelir. Şöyle ki, Abbasi Devleti’ne 1258 yılında son veren

Moğollar’dır. Moğol hakanı Hülagu önce İran’da

egemenliğini kurmuş, daha sonra 1258 yılında Abbasiler’in

başkenti olan Bağdat’ı alarak Abbasi Devleti’ne son

vermiştir. Ama onların devleti yöneten bilge kişilerini yanına

almayı ve onları İlhanlı Devleti’ne getirerek devletin mali

yönetiminde onlardan yararlanmayı ihmal etmemiştir. Bu

devlet adamları, Arabistan yarım adasında kullandıkları

mali yöntemi burada da kullanmak durumunda

olmuşlardır. Ama Abbasi Devleti’nin egemenlik çağında

İran’daki Abbasi valilerinin kendi yönetiminde olan

topraklarda da bağlı oldukları devletin (Abbasi Devleti)

muhasebe yönteminden yararlandıkları bir gerçektir. Bu

Abbasi valilerinin İran topraklarında bıraktıkları muhasebe

kayıt kültürü, kuşkusuz İlhanlılar’ın yararlandıkları bir alt

yapı olarak kendini göstermiştir. Osmanlılar’ın durumu

biraz farklıdır. Onların bu yöntemi almalarında da

Moğollar’ın etkisi vardır. Osmanlılar Moğollar ile

savaşmamışlardır. Moğollar’ın son egemenlik dönemleri

Osmanlılar’ın ilk egemenlik dönemlerine rastlar. Moğollar

679

doğudadır. Osmanlılar’ın gelişmesi ise batıya, Balkanlara

dönüktür. Osmanlı batıya dönük askeri hareketi

yürütebilmek için devletin doğu sınırlarında ortaya çıkacak

bir sorunu bertaraf etmek istemişlerdir. Bunun için de, İran

Moğolları’na (İlhanlılar) vergi ödemişlerdir. Bu vergi

vermenin gerektirdiği mali yönetimi ve muhasebe kayıtlarını

da onlardan öğrenmişlerdir. Aşağıda yer alan ve

İlhanlılar’dan kalan devlet muhasebesi kayıtları bu ilişkiyi

açık olarak göstermektedir (Örnek-1).

680

ÖRNEK-1:

681

682

Risale-i Felekiyye'nin (1363 yılı) 93 ve 94. sayfalarında yeralan ve tarafımızdan Örnek-1. (Tercüme)

17- 22 olarak numaralandırılan

Irak Geliri

17 ı Arap, Hoca Alaattin Bağdadi'nin, kendisi ile yapılan anlaşmaya dayalı olarakhazırlanan emir üzerine

2.500.000 Dinar tümen olarak 250 tümen

Şehi t Şehi t Ali'nin memleketinden: Hasan'ın memleketinden: Necef Kerbela

Aşağıda belirtilen yerlerin hasılatıdır. Bağdat, Bakuba, Bederay, Numaniye, Baküseya, Kufe, Vasıt, Basra, Huveyze, Araba-ı Mehacir

Memleket Geliri

18 iRum (Anadolu), Hoca Necmeddin'in kendisi ile yapılan anlaşmaya dayalı olarak hazırlanan emir üzerine3.000.000 Dinar tümen olarak 300 tümen

Ortadaki ille 19 rAmid, Meycingerd, Kıgı, Sipir, Menderes, Dircan, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Kemah, Harput, Malatya, Çemişkezek, Divriği, Bayburt, Sivas, Niksar, Kayseri, Develi, Tokat, Amasya, Merzifon, Osmancık, Ankara, Çankırı, Aksaray,Konya, Akşehir, Seferihisar, Karahisar, Karacadağ, Maden,Gümüşpazar

Uc ille 20 rKaraman, Hamidoğulları, Denizli, Umurbey, Germiyan, Orhan, Gerede, Bolu, Kastamonu, Sinop, Eğridir

Rum (Anadolu), Hoca Necmeddin'in kendisi ile yapılan anlaşmaya dayalı

Aşağıdaki belirtilen yerlerin hasılatıdır.

Gelirlerden düşülen Düşülenin aslı

21İllerde ayrıntısı verildiği üzere, asıl ve ek gelirlerden düşülerek,devletin ihtiyaçları için harcanan

26.041.000 Dinar tümen olarak 2.604 TümenBu tutarlar sarf edilmiştir. 1.000 Dinar

Asıl gelirde Düşülecek

22 n Sultanın emri üzerine Bakanlar kurulunca harcaması yapılanGümüş Dinar8.200.000 Dinar tümen olarak 820 Tümen

Sultanın emri üzerine Bakanlar kurulunca harcaması yapılan

Ek gelirde Düşülecek

n 17.841.000 Dinar tümen olarak 1.784 Tümen

1.000 Dinar

683

Not: Aşağıdaki açıklamaları yapabilmek için maddeler

üzerine 17’den 22’ye kadar rakamlar tarafımızdan

yazılmıştır.

Açıklamalar

1) 1309-1363 Yılları arasında İlhanlılar’da dört

muhasebe öğreti kitabının yazıldığı görülmektedir.

Bunlardan sonuncusu 1363 yılında yazılan Risale-i felekiye

kitab-us Siyakat adını taşımaktadır. Yukarıdaki örneğin

alındığı bu kitabın adının anlamı: Risale-i Felekiye, Felek

adlı kişiye (bir devlet adamı) armağan olarak yazılmasını

ifade etmektedir. Kitab-us Siyakat, Siyakat Kitabı demektir.

Siyakat, merdiven yönteminde kullanılan özel yazı ve

rakamlara verilen isimdir375. Kitabın yazarı Abdullah

Mazanderani’dir, kitap Farsça yazılmıştır. Kitap 227

sayfadır (12 x 17 cm). Kitap bugün Tahran Devlet

kütüphanesinde ve İstanbul’da Ayasofya kütüphanesinde

bulunmaktadır.

2) Kitap sekiz bölümden oluşmakta, ilk üç bölümde

siyakat yazı ve rakamları ile ölçü birimleri tanıtılmıştır.

Dördüncü, beşinci ve altıncı bölümlerde merdiven

yönteminde kullanılan devlet muhasebesinin önemi ortaya

konulmaktadır. Sekizinci bölümde ise merdiven yöntemi

uygulamasında kullanılan defterler ve bu defterlerin

375 Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi – Osmanlı imparatorluğu Öncesi, 2.Baskı, İstanbul: Cilt 1, 2000.

684

kayıtları anlatılmaktadır. Bu bölümde, yedi defter türü

tanıtılmaktadır.

Bunlar; Ruznamçe (Günlük Defter), Evarece (Büyük

Defter), Tevcihat (Masraf izleme defteri), Tahvilat (kişi

hesaplarını izleme defteri), Müfredat (illerin gelir ve

giderlerinin kayıt edildiği defter), Defter-i Camiü’l Hesap

(devlet gelir ve giderlerinin yıllık olarak bir araya getirildiği

defter), Defter-i Kanun (Devlet vergilerinin tanıtıldığı kitap).

Yukarıdaki örnek Camiü’l Hesap’tan alınmıştır.

3) Abdullah Mezanderani kitabı 1363 yılında

yazmıştır. Ancak kitaptaki açıklamalardan kayıtlardaki

bilgilerin 1349-50 yıllarına ait olduğu anlaşılmaktadır.

Kitapta tanıtılan altıncı defterden (devlet gelir ve giderlerinin

bir araya getirildiği defter) alınan yukarıdaki örnek,

İlhanlıların Osmanlılar’dan vergi aldığını gösteren kayıtlarla

ilgili bölümdür. Bu bölüm hem Merdiven Yöntemi’nin

İlhanlılar’daki uygulama biçimini tanıtmak ve hem de

Osmanlılar’ın İlhanlılar’a vergi ödediğini ortaya koymak

amacı ile seçilmiştir.

4) Defterdeki ilk yirmi maddede, İlhanlılar’ın vergi

aldıkları bölgeler ve bu bölgelerden alınan vergiler sırası ile

yazılmıştır. Yukarıdaki örnekte, bu maddelerden Irak ve

Anadolu bölgeleri ile ilgili olan 17-20. maddeler ele

alınmıştır. Tarafımızdan 17 olarak işaretlenen maddede

685

bugünkü Irak’tan alınan vergi tutarı ve bu bölgede yeralan

iller sıralanmıştır.

Tarafımızdan 18, 19 ve 20 olarak numaralanan

maddelerde ise, bir bölümü Anadolu Beylikleri’nin

hakimiyetinde olan iller ve bir bölümü de Osmanlı Devlet’i

sınırları içinde olan iller sıralanmıştır. 19. madde de

Anadolu’da beyliklerin hakim olduğu iller yer almaktadır.

Bu iller ağırlıklı olarak Orta Anadolu’da yer alan illerdir. Bu

nedenle olsa gerek maddenin başına ortadaki iller olarak

açıklama yazılmıştır.

Tarafımızdan 20 olarak numaralanan madde ve iller

olarak adlandırılmış olup, bunlar çoğunlukla Anadolu’nun

batısında yer alan illerdir.

Bunların bir bölümü Osmanlı Devleti’nin sınırları

içindedirler. Osmanlı Devleti, Anadolu’daki beyliklerden

Anadolu’nun en batısında yer aldığı için uc beyliği olarak

adlandırılan Kayı Beyliği’nin devlet haline gelmesi ile

oluşmuştur.

5) Tarafımızdan 21 ve 22 olarak numaralandırılan

maddeler devlet harcamalarının merdiven yöntemine göre

kaydına aittir. 21 Sayısı ile belirtilen maddede devletin o

yıllardaki toplam sarflarının 26.041.000 Dinar olduğu

gösterilmektedir. 10.000 Dinar bir tümen hesabı ile de

harcamalar Tümen olarak gösterilmektedir. Defterde

rakamlar yazı ile yazılmıştır. Devlet muhasebesinde Orta

686

Doğu’da çoğu zaman bu usul ile, yani rakamların yazıyla

yazılması ile karşılaşılmaktadır. Bu uygulama, rakamlar

üzerinde değişiklik yapılması ihtimaline karşı alınan bir

önlemdir. Bu harcamaların bir bölümü (8.200.000 Dinar)

asıl gelirlerden, bir bölümü de ek gelirlerden (17.841.000

Dinar) karşılanmıştır. Ana toplamın önce yazılması ve bu

tutarı oluşturan tutarların alt alta aşağı doğru sıralanması

merdiven yönteminin değişmeyen özelliğidir.

Dördüncü etken, daha özel bir etkendir. Bu etken,

aynı muhasebe yönteminin gelişmesine etkide bulunan bir

faktördür. Bu etken, her üç devletin kullandığı yazı ve

rakam kültürleridir. Abbasiler, doğal olarak Arap

harflerini (Arap yazısını) ve Arap rakamlarını

kullanmışlardır. Bu sağdan sola doğru yazılan bir yazıdır.

İlhanlılar’ın yazı düzeninde ise Fars harfleri (Fars yazısı)

kullanılmış olup, yazı türü Araplardaki gibi sağdan sola

doğrudur. Osmanlılar’ın yazı kültüründe de Arap harfleri

kullanılmıştır. Yararlanılan rakamlar da Arap rakamlarıdır.

Dolayısı ile Osmanlılar’da da sağdan sola yazı kültürü

kullanılmıştır. Nasıl ki çift yanlı kayıt yöntemi, soldan sağa

yazı kültürüne ve Latin harflerinin özellikleri ne göre

gelişme göstermiştir, merdiven yöntemi de sağdan sola

doğru yazı kültürüne ve Arap ve Fars harflerinin yazı

karakterlerine göre gelişme göstermiştir. Örneğin, Arap

harfleri ile yazılan yazılarda son harfin uzatılabilme özelliği

merdiven yönteminde günlük defterde maddelerin

687

birbirlerinden ayırımı için kullanılmıştır ve bir nevi yevmiye

madde çizgisi görevi görmüştür.

Beşinci etken, eyalet yapısı ve yönetiminin ortak

kültüre sahip olmasıdır. Bu çalışmada gösterildiği gibi

Abbasilerin, İlhanlıların ve Osmanlıların eyalet yönetim stili

ve kültürü birçok benzer özelliklere sahiptir. Abbasilerin

mali ve yönetim örgüt kültürleri ile Merdiven metodunun

merkezi ve bölgesel örgütlenmesi gelişmiştir.

Altıncı etken, ekonomik çevre ve ticari kültür

olarak gösterilebilir. Abbasilerin üretim kültürü kamu

gelirlerine ve bu gelirler için uygun olan muhasebe

metodunu etkilemiştir. Tarımsal ekonomiye dayalı üretimler

bu gelirleri şekillendirmiş ve ticari kültür ve paranın

kullanımı nakit vergilerin tabanını şekillendirmiştir.

Bu açıklamalar her üç devlette de yazı karakterinin

birbirlerine benzediğini ve bu benzerliğin aynı muhasebe

yöntemini kullanmalarını kolaylaştırdığını ortaya

koymaktadır.

Üç devletin bu ortak özelliklerini ortaya koyduktan

sonra, Abbasi Devleti ele alınarak Merdiven Yöntemi’nin ilk

örnekleri üzerinde durulabilir.

688

2. ABBASİ DEVLETİ’NDE (750–1258) MERDİVEN

YÖNTEMİNİN İLK UYGULAMALARI

20. Siyasi Gelişmeler ve Siyasi Yapı

Yöntemin ilk uygulamaları Abbasi devletinde görülmektedir.

Dolayısı ile öncelikle bu devletin, devlet muhasebesini

etkileyen özelliklerinin incelenmesi gerekmektedir. Burada

kısaca incelenecek olan bu özellikler (daha önce çalışmanın

birinci bölümünde detaylıca incelendiği için), İlhanlı ve

Osmanlı Devletleri’ni de etkileyeceğinden ayrı bir önemi

vardır. Bu etkenler incelenirken, öteki etkenleri de etkilediği

için öncelikle siyasi yapı üzerinde durulması gerekmektedir.

Orta Doğu’da İslam Devletleri Hazreti Muhammed ile

başlar. Peygamber, 622- 632 (Hicri 1- 10) yılları arasında

Müslümanlığın yayılmasını sağlamış ve 632 yılında

vefatından sonra, dört Halife dönemi başlamıştır. Hz.

Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali dört halife

döneminin Halifeleridir ve 632 – 661 (Hicri 11-40) yılları

arasında halifelik yapmışlardır. Dört Halife döneminden

sonra Emevi Devletinin kurulduğu bilinmektedir.

Emevilerin egemenlikleri 661-750 (Hicri 41-132) yılları

arasında sürmüştür. Emeviler döneminde Orta Doğu İslam

devletinin sınırları genişlemiştir. Emeviler’den sonra Abbasi

Hanedanı’nın egemenliği başlar.

Abbasiler Orta Doğu’da Emeviler’den sonra İslam

Devletini beş yüz yıl boyunca yöneten hanedandır.

689

Egemenlikleri 750-1258 (Hicri 132-656) yılları arasındadır.

Abbasiler’den sonra Halifelik Arabistan’da kalmıştır, ama

Abbasi Hanedanının hakim olduğu topraklarda bir çok

bağımsız devlet hüküm sürmüştür. Siyasi yapının oluşması

kuşkusuz dört halife ve Emeviler döneminde şekillenmeye

başlamıştır.

Abbasi Hanedanı beş yüz yıl süre ile egemenlik

sürdüğü için, bu süre İslam Devletinde istikrarlı bir dönem

olmuştur. Sosyal, iktisadi, kültürel yapı ile ilgili bilgiler bu

dönemde daha istikrarlı ve daha güvenilirdir. Bu nedenle

muhasebe uygulamalarını da bu dönem esas alınarak

incelemenin uygun olacağı anlaşılmaktadır.

Abbasiler’de mali yönetimi ve muhasebe alt yapısını

etkileyen siyasi yapılanma aşağıdaki gibi sıralanabilir.

Hilafet (Devlet Başkanlığı): Peygamberden sonra

devleti yönetenlere Halife denilmiştir. Halife hem devlet

başkanı ve hem de dini başkandır. Dört halife döneminde,

Emevi Devletinde, Abbasiler zamanında hep böyle olmuştur.

Abbasilerden sonra da böyledir, ama Abbasi topraklarında

bir çok bağımsız devlet kurulmuştur ve siyasi egemenlik bu

devletlerin elinde olmuştur. Hilafeti 1517 yılında Osmanlı

Padişahı Yavuz Sultan Selim almış ve 1922 yılında Atatürk

tarafından kaldırılana kadar Osmanlı Padişahları Hilafeti de

üstlenmişlerdir. Hilafet, İslami kuralların devletin

yönetimini etkilemesinin en önemli unsuru olmuştur.

690

Vezaret (Bakanlık): Arapların tarihleri boyunca İran

ve Bizans’dan etkilendikleri bilinmektedir. Bir çok idari

kurumu oralardan almışlardır. Devletin egemenliği altındaki

topraklar belirli büyüklüğe ulaşınca, Devlet başkanının,

egemenliği altındaki toprakları yönetmek için bir çok

kademeden oluşan yardımcılara gerekseme duyması

kaçınılmazdır. Orta Doğu İslam Devletleri’nde vezirliğin

etkin duruma gelmesi ve gelişmesi Abbasiler dönemindedir.

Vezir’in, devleti devlet başkanı adına yönetirken ona, yani

devlet başkanına hesap vermesi gerekir, bu durum devlet

işlerinin profesyonel bir anlayışla ele alınmasını da

gerektirir. Yine bu durumun, yani hesap verme gereğinin,

devlet gelir ve giderlerinin kayıtlarına önem verilmesini

zorunlu kılacağını da belirtmek uygun olacaktır.

Kitabet (Kayıt Gereksemesi): Ülke genişleyip işler

çoğalınca, Vezir’in işlerinin yerine getirilmesinde, ona kimi

işleri yapacak yardımcıların tayin edilmeleri söz konusu

olmuştur. Katibu’r- resail, Katibu’l -Harac, Katibu’l –cünd

bunlar arasında yer almaktadır. Katibu-r resail, halifenin

fermanlarını yazan ve gereken yerlere gönderen görevlidir.

Katibu-l Harac devletin mali işlerini yürüten kişi olup, bu

kişi aynı zamanda vergileri toplayan ve harcamaları yapan

örgütü yürüten görevlidir. Devlet gelir ve giderleri ile ilgili

muhasebe kayıtlarından sorumlu olanda bu kişidir.

Muhasebeci sözcüğü yerine yüzyıllar boyu katip

denilmesinin nedeni burada kullanılan katip sözcüğüdür.

691

Her kitabet için bir divan oluşturulduğu gözlenmektedir.

Abbasilerdeki divan üzerinde aşağıda ayrıca durulmuştur.

21. Abbasilerde İdari Yapı

Vilayetler (İdari Bölünme): Abbasi devletinin

başkenti Bağdat’dır. Devlet, Asya ve Afrika’ya yayılmış

toprakları egemenliği altına alınca idari yapı vilayetler

biçiminde örgütlenmiştir. Vilayetlerin başına da valiler

atanmıştır. Bu düzen ve bu isim (vali), halen Türkiye’deki

düzende yaşamını sürdürmektedir ve devlet muhasebesinin

merkeze karşı bölgesel sorumlusudur. Abbasilerde ülkenin

12 vilayete ayrıldığı görülmektedir. Bu vilayetlerden en

önemlileri, Irak bölgesinde yer alan Kufe ve Sevad, Basra ve

Dicle, Yemen, Horasan, Cezire olarak adlandırılan

Ermenistan ve Azerbaycan, Şam ve Mısır’dır. Bu bilgiler de

göstermektedir ki, Abbasiler döneminde devletin sınırları,

bugünkü Arabistan yarım adasının yanında, Kuzey Afrikayı,

Kafkasları, İran ve Anadolu’nun doğu ve güneydoğu

bölgelerini kapsıyordu. Mali örgütlenmenin de bu idari

bölünmeye göre yapılması kaçınılmaz olmuştur. Merkezi

mali yönetimin devlete bağlı bölgelerde muhasebe kayıt

işleri, önemli yetkilerle donatılan valiye bağlı muhasebeciler

tarafından yürütülüyordu. Ayrıca, vilayetlerde dini işlerle

görevli yetkilinin de devletin gelir ve giderlerinin

yapılmasında söz sahibi olduğu bilinmektedir. Bu durum

692

özellikle Osmanlı da çok önemli ve etken olmuştur. Bunun

nedeni Osmanlı’nın Müslüman olmayan halkları uzun süre

yönetmiş olmasıdır. Özellikle Müslüman olmayan halkların

vilayetlerdeki dini liderleri Osmanlı’nın devlet gelirlerini

toplamada önemli yetkilere sahip olmuşlar ve onlar devlet

muhasebesinin yürütülmesine dolaylı olarak katkıda

bulunmuşlardır.

Divanlar (Devlet Yönetim Organları): Bugünkü devlet

yönetiminde bakanlıklara benzeyen devlet dairelerine

Abbasilerde Divan denilirdi. Divan, Orta Doğu devletlerinde

yaygın olarak kullanılan bir deyimdir. İranlılarda ve

Osmanlılarda da yüzyıllar boyu kullanılmıştır. Abbasilerde

mali işlerle ilgili birden fazla divan vardır. Bunlardan Divan-

ı Ezimme Sevad bölgesinin vergilerini toplar ve öteki

bölgelerin muhasebe kayıtlarını tutardı. Divanü-l Harac

harac alımları, yani devletin egemenliği altına giren

bölgelerden alınacak vergiler ile meşgul olurdu. Divanü-l

mal devlet ödemleri ile uğraşırdı. Divanü-l Beytülmal

devletin sahip olduğu mallarla ve onların gelir ve giderleri

ile uğraşırdı. Beytülmal aynı zamanda devlet hazinesi

anlamına gelirdi. Bu deyim Osmanlı’da da aynı anlamda

kullanılmıştır.

Bunların dışında zamanın koşullarına göre gelişmiş

bir Posta teşkilatı, Polis teşkilatı ve Ordu teşkilatı olduğunu

da belirtmek gerekmektedir. Bunlar devletin masraflarını

693

artıran, muhasebe kayıt ihtiyacını ortaya çıkaran

örgütlerdir.

Geniş topraklara sahip bir ülkenin güçlü bir siyasi ve

idari yapısı varsa, o ülkenin güçlü bir maliye teşkilatının

da bulunmasını doğal karşılamak gerekir. Güçlü bir maliye

teşkilatı da sağlam ve güvenilir bir devlet muhasebesini

gerekli kılmaktadır.

22. Abbasilerde Maliye Teşkilatı ve Vergiler

Maliye ile ilgili divanlar, kendi görevleri çerçevesinde

devletin mali işlerini yürütüyorlardı. Vilayetlerden vergiler

valiler tarafından tahsil edilir ve merkez hazinesine yani

beytülmala gönderilirdi. Burada devlet muhasebesinde

kaydı yapılan gelirleri ortaya koymak için vergi türleri

üzerinde durmak gerekmektedir.

Haraç (Devletin egemenliği altına aldığı yabancı

halkların yaşadığı topraklardan alınan vergi) : Bu

vergi, araziden alınan bir vergidir. Ya ürün olarak alınır ya

da para olarak tahsil edilirdi. Bu verginin genellikle

fethedilen ülkelerden alındığı bilinmektedir. Bu nedenden

olsa gerek, toplanan vergilerden önce o bölgede görev

yapan askerlerin ve devlet memurlarının maaşlarının

ödenmesi, ayrıca savaş için gerekli malzemelerin alınması

ve o bölgenin yol, köprü, kanal yapımı gibi imar işlerinin

tamamlanması söz konusudur. Kalan verginin de

694

merkezde, yani Bağdat’da devlet hazinesine gönderildiği

anlaşılmaktadır. Bunun için bu vergi ile ilgili muhasebe

kayıtlarının iki yerde ayrı ayrı tutulması gereği vardı. Bu

kayıtlardan bir kısmının verginin toplandığı bölgede, bir

kısmının da devletin merkezinde yapılması zorunluluğu

vardı. Bu durum merkez dışındaki bölgelerde tutulan

muhasebe kayıtlarının önemini artırmış ve sistemin

gelişmesine olumlu etki de bulunmuştur. Bu kayıt

örneklerine Abbasilerden kalan belgelerde

rastlanmamaktadır. Ancak elde mevcut veriler bu kayıtların

bu şekilde yapılmasını mümkün kılacak kayıt kültürünün

varlığını göstermektedir. Haraç vergilerine bütün Orta Doğu

kültürlerinde rastlanmaktadır. İran’da, Osmanlı’da haraç

vergileri vardır. Ancak daha farklı anlamlar taşıdıkları

görülmektedir.

Cizye (Müslüman olmayan halktan alınan vergi):

Müslüman olmayan halktan alınan bu verginin kaynağının

Kur’an’da bulunduğu gözlenmektedir. Bu vergi yüzyıllar

boyunca Osmanlılar’da da uygulanmıştır. Bu verginin her

zaman iki dayanağı olmuştur. Bunlardan birisi Müslüman

olmayan halkın askere alınmaması, öteki de onların devlet

güvencesi altında korunmalarıdır. Bu verginin muhasebe

kayıtlarını önemli kılan husus, birbirini izleyen yıllarda

Müslüman olmayan halktan ne ölçüde vergi alındığının,

verginin hangi haneden ne kadar alındığının takip

edilmesinin gerekmesidir. Ayrıca bir sonraki yıl kimden ne

695

kadar vergi isteneceğinin belirlenmesi de muhasebe

kaydının önemini artırmaktadır. Bu durum muhasebe

kaydının ayrıntılı olması gereğini ortaya çıkarmaktadır.

Buna ilişkin olarak aşağıda yer alan Örnek 2 incelenebilir.

Cizyenin kişilerden para olarak tahsil edilen bir vergi

olduğunu da belirtmek gerekmektedir.

696

ÖRNEK-2:

697

1587-88 Yıllarında Osmanlı'nın Manastır Vilayetinden Cizye Vergisi Tahakkukunun Örnek-2. (Tercüme)

Kaydının Bugünkü Dille yazılması

Muhasebe Muhasebeci Mehmet bey kayda almıştır

17 iManastır Vilayeti'nin H.996 (Miladi: 1587) yılı Ramazan ayından H. 997 (Miladi: 1588) yılı Şaban ayına kadar Cizye vergisi, Galata birliklerinden günlüğü 10 akçe ile görevlendirilen Ahmed ile Silahdar bölüğünden günlüğü 28 akçe ile görevlendirilen Haydar'ın tahsil edecekleri vergi muhasebesi

Cizye(vergi) Çiftlik134.741 Akçe 418

Cizye(vergi) Çiftlik6.220 Akçe 2

Toplam Haneden alınan ve içki vergisi olarak alınan

Cizye(vergi) 168.514 Akçe

Dönem içi eklenenle rHane Cizye(vergi)154 330 Akçe

2.714Hane Cizye(vergi)

27.223 Akçe

Hane3.288

İçki vergisi Hane için 15 akçe

49.320

Not: Defter, Başbakanlık Osmanlı Arşivi mad. 2760’da

kayıtlıdır.

Açıklamalar

1) Cizye, Müslüman olmayan halktan askerlik

yapmamaları ve devletin güvenlik masraflarını karşılamak

üzere alınan verginin adıdır. XIX yüzyılın ilk yarısına kadar

bu vergi geliri varlığını sürdürmüştür. Örnek’teki madde,

Manastır İlinin bir yıllık Cizye vergisinin tahakkuk

maddesidir. Verginin tahsilatı ile görevlendirilen iki kişinin

adları ile muhasebede tahakkuk kaydını yapan

698

muhasebecinin adı yer almaktadır. Tahsil ile görevli

kişilerin günlük ücretlerine yer verilmektedir.

2) Dönemin başında bölgede vergi yükümlüsü olarak

2714 hane ve 418 çiftlik vardır. Dönem içinde bölgeye yeni

gelenler ya da evlenerek ayrı hane kuranlar olmuştur..

Bunlar 154 hane ve iki çiftliktir. Böylece yükümlü sayısı

(2.714+418+154+2)= 3.288’e yükselmiştir. Hanelerin vergisi

ayrı, çiftliklerin vergisi ayrıdır. Ayrıca hepsinden, yani 3.288

vergi yükümlüsü hanenin her birinden 15 akçe içki vergisi

alınmaktadır.

3) Dönem başındakilere dönem içinde eklenenlerle

birlikte sayısı artan vergi yükümlülerinden alınacak vergiler

tutarı kaydın sonunda hesaplanmaktadır. Böylece Manastır

ilinin sözü edilen yılda toplam cizye vergisi 168.514 akçe,

içki vergisi de 49.320 akçe olmaktadır. Bu tahakkuk

maddesidir ve yukarıdan aşağıya merdiven basamağı

biçiminde sıralanmıştır. Yıl içinde tahsilat yapıldıkça ayrı

bir defterde takip edilecektir.

4) Bu kayıtlarda da siyakat yazısı ve siyakat

rakamları kullanılmıştır.

699

Zekat (Müslüman halktan alınan vergi):

Müslüman olmayan halktan alınan cizyeye karşılık

Müslüman halktan da zekat adı ile vergi alınması söz

konusudur. Zekatın da kaynağının Kuran olduğu

görülmektedir. Bu verginin mal varlığından alındığı,

genellikle kırkta bir olarak belirlenen bir oran ile tahsil

edildiği anlaşılmaktadır. Verginin matrahı, sahip olunan

altın ve gümüş, hayvanlar, ticaret malları, tarımsal mahsul

olarak belirlenmiştir. Matrahın saptanması ve kayıt altına

alınması güçtür. Ancak tahsil edilen verginin kaydının

yapılması söz konusudur. Abbasilerde uygulanan bu

verginin bir varlık vergisi niteliğinde olduğu, Osmanlıların

genellikle bu vergi türü ile ilgilenmediklerini de belirtmek

gerekmektedir.

Ganimet (Savaşlarda kazanılan mallar):

Savaşlarda ele geçirilen bütün mal ve eşyalar ganimet

türüne girer. Kayıtları önemlidir. Çünkü savaşlarda ele

geçirilen ganimetin askerlere dağıtılması ya da askerler

tarafından savaşmaları karşılığında ganimeti kendi payları

olarak görmeleri söz konusudur. Muhasebesinin askeri

harekat biçiminde ele alınarak kaydının yapılması söz

konusudur. Sadece Orta Doğu’da değil, dünyada genellikle

karşılaşılan bir gelir türü olma özelliğine sahiptir.

Öşür (Gümrük Vergisi): Yabancı ülkelere giden

tüccarlardan ve Müslüman ülkesine gelen yabancı

700

tüccarlardan alınan bir vergidir. Ülkeden götürülen ve

ülkeye getirilen malların değeri üzerinden genellikle yüzde

beş oranında uygulandığı anlaşılmaktadır. Devletlerin her

zaman yararlandıkları bir vergi türü olmuştur. Ülkenin

belirli noktalarında alındığı için izlenmesi, tahsili ve kaydı

kolay yapılan bir vergi olduğunu da belirtmek

gerekmektedir.

Abbasilerin beş yüz yıllık egemenlikleri döneminde bir

çok hususta olduğu gibi vergi düzeninde de gelişmeler

olduğu ve zamanla yukarda belirtilen vergileri üç bölümde

sınıflandırdıkları görülmektedir.

Bunlardan ilki muhasebe usulü (daha çok para olarak

tahsil edilen vergiler) olarak adlandırılmış olup, vergilerin

para ya da belirli yerlerde ürün olarak alınmasını ifade

etmektedir. İkincisi, mukaseme usulü (üründen alınan

vergiler)’dür. Bu usul verginin üründen belirli bir oranda

alınmasını ifade eder. Üçüncüsü ise, Osmanlıda da geniş

bir kullanım alanı bulan mukataa (gelir getiren bir arazinin

devletçe kiraya verilmesi) usulü’dür. Devletin gelir getiren

arazilerinin belirli bir bedel karşılığında belirli kişilere

kiralanması anlamındadır. Osmanlıda mukataa usulü bu

anlamda değil, gümrük, tuzla gibi devletin belirli gelir

yerlerinin kiraya verilmesi biçiminde uygulanmıştır.

Burada Abbasilerin muhasebe kayıtlarında haraç

sözcüğünün değişik bir kullanım biçiminden de söz etmek

701

gerekmektedir. Bir bölgenin gelirlerinin genellikle yıllık

kaydında vergilerin toplamına haraç denildiği de

görülmektedir.

Örneğin bütün İran’a, Fars kıt’ası denilerek, Fars

kıtasının haracı bu kadardır biçiminde açıklama yapıldığı

görülmektedir. Bu ifadeye göre, Fars kıt’asından alınan

bütün vergilerin toplamı ifade edilmiş olunmaktadır.

Tarihçilerin saptadıkları muhasebe kayıtları devletin

yıllık gelir ve giderlerinin kayıtları ile ilgilidir. Devletin

gelirlerini kayıt edebilmek için Hanedanın hakim olduğu

toprakların, yukarda belirtildiği üzere vilayetler olarak

bölümlere ayrılmaları gerekiyordu. Bu ayırımda, bugünkü

Irak’a Sevad kıt’ası veya vilayeti, Basra ve kuzeyine Bataih

denilirdi ki bu bataklık anlamına gelirdi. Arap yarım

adasına uzak bir yer olan Horasan önemli gelir sağlanan bir

bölge idi. İran’a Fars kıt’ası, Mısır’a Mısır Kıt’ası denilirdi.

Devletin gelirlerinin sadece parasal olarak değil elbise,

kumaş, şeker, gülsuyu, zeytinyağı, bal, hurma, gümüş

külçe, ipek, at, katır gibi tarımsal ürün ve hayvanlar,

değerli maden, sanayi ürünlerinden oluşabildiğini de

belirtmek gerekmektedir.

Muhasebe kayıtlarında parasal gelir kayıtları yanında

malca yapılan tahsilata da, malların adları ve miktarları

yazılarak yer verildiği görülmektedir. Ancak daha sonraları

malca alınan vergilerin de parasal değerlerinin yazılmaya

702

başlandığı ve muhasebe kayıtlarında malca (miktar)

kayıtlarına yer verilmediği anlaşılmaktadır.

Devletin yıllık gelir kayıtlarında kimi zaman bir

kıt’anın haracı, yani çeşitli vergilerden oluşan geliri

biçiminde kayıt yapıldığı, kimi zamanda verginin adı ile

kayıt yapıldığı görülmektedir. Haraç adı altında yapılan

kayıtlar genellikle uzak eyaletlerden sağlanan gelirlere ait

idi.

Para birimlerinin Dinar ve Dirhem olarak

adlandırıldıkları ve 13 (daha sonraları 15) Dirhemin bir

Dinar olarak hesaplandığı bilinmektedir.

23. Abbasilerde Devletin Giderleri

Devletin giderlerine ait muhasebe kayıtları gelir kayıtları

örnekleri kadar fazla değildir. Hicri 279 (Miladi 892) yılına

ait günlük gider kayıtlarına rastlanmaktadır. Bu kayıtlara

göre, maaşlar başta gelen devlet giderleridir. Maaş alanlar

ise, nöbet ağaları, kapu oğlanları (özel güvenlik güçleri), iç

ağalar (sarayda hizmet verenler), süvariler, güzide askerler,

sarayda görevli 17 tür memur (müezzin -ezan okuyan-,

müneccim -geleceği haber veren-, alemdar -bayrak taşıyan-,

güldürücü, davulcu gibi), Bağdat’ta zabıta hizmeti gören

askerler, kölemenler (köleler), aşçılar, vezir (yüksek memur),

büyük katipler (kayıt tutanlar), divan reisleri (karar

organlarının başkanları), devletin hazinesini koruyanlar,

703

imamlar (din görevlileri), tekbirhanlar (duacılar) vb. olarak

sıralanmaktadır. Bunların dışında, sarayın elbise, fırın,

meşrubat, su taşıyan işçiler (sakalar),

terzi,düğmeci,demirci, kürkçü, kağıtçı, marangoz, sepetçi,

kumaşçı (mefruşatçı)’lara ait giderler söz konusu

olmaktadır. Ayrıca, askeri amaçlı at, deve satın alma ve

bunların beslenmeleri, meş’ale ve neft yağı, hapishane,

Bağdat’taki iki köprünün duba ve benzeri masrafları,

hastane vb. masraflar söz konusudur. Bir de askeri

birliklerin yemek, giyecek, silah gereksemelerinin

karşılanması gibi konularda önemli harcamalar yapıldığını

belirtmek gerekmektedir.

Giderlerin, muhasebe kayıtlarında ayrıntılı olarak yer

aldığı ve günlük giderlerin gruplar halinde hesaplandığı,

devletin günlük giderlerinin, muhasebeleştirmede yaklaşık

30 gruba ayrıldığı görülmektedir.

Abbasiler’in gelir ve giderlerinin kayıt edildiği

muhasebe defterleri hakkında fazla bilgi yoktur. Ömer

Abdullah Zaid’in “Were İslamic Records Precursors to

Accounting Boks Based on the İtalian Method?”376 adını

taşıyan makalesinde birkaç muhasebe defterinin adı

verilmektedir. Daha sonra İlhanlılar’ın muhasebe

kayıtlarında da yararlanacakları bu defterler şunlardır:

Giderlerin günlük olarak kayıt edildiği Defter’ül Yevmiye 376 The Accounting Historians Journal , Vol.27, No. 1, 2., s. 73-90, 2000, ABD.

704

(günlük defter); harcamaların türleri itibarı ile kayıt edildiği

Defter-i Tevcihat; vilayetlerden merkeze gelen gelirlerin kayıt

edildiği Defter-i Tahvilat. Bu defterlerin aynı adlarla

İlhanlılar’da da tutulduğu, ancak biraz daha değişik

olaylarda kullanıldığı görülecektir.

24. Merdiven Yönteminin Bilinen İlk Örneği

A. Freiherrn von Kremer’in, “Über Das Budget der

Einnahmen unter der Regierung des Harun Al-rasid” adını

taşıyan 1876 yılında Viyana’da Alfreed Hölder k.k. Hof-

under Universitats Buchhandler tarafından yayınlanan

eserinde merdiven yönteminin ilk örneği yer almaktadır377.

Aynı yazarın “Über das Eiemmahmebudget des

Abbasiden-Reıches Vom Jahr H.306 (918-919)” adını taşıyan

çalışması da 1888 yılında Viyana’da, Kaiserlichen Akademie

der Wissenschaften – Philosophisch Historische Classe adı

ile In Commıssıon Bei F. Tempsky tarafından yayınlanan

ikinci bir eseri daha vardır378.

Kremer bu iki eserinde de Abbasilerin yıllık gelir ve

giderlerinin kayıtlarına ait muhasebe kayıtlarını

yayınlamıştır.

377 A. Freiherrn von Kremer, Über Das Budget der Einnahmen unter der Regierung des Harun Al-rasid, 1876, Wien. 378 A. Freiherrn von Kremer, Über das Eiemmahmebudget des Abbasiden-Reiches Vom Jahr H.306 (918-919), 1888, Wien.

705

Aşağıda yer alan Örnek 3’de aynı zamanda türünün

ilk örneği olan, Harun Reşid (Hicri 149-194, Miladi 766 –

809)’in devlet başkanlığı dönemine ait devlet gelirlerinin

merdiven yöntemi ile muhasebe kaydına yer verilmiştir.

Örnek 3’de önce Kremer’in yukarda belirtilen kitaplarından

ilkinde yer alan ve VIII. yüzyılın sonlarına ait örneğe yer

verilmiş, sonra da bu örneğin bugünkü dille Türkçe

üzerinde durulmuştur.

706

ÖRNEK-3:

707

708

Hazinesine Harun el Reşid zamanında her sene gelen ayni ve nakdi vergilerve bunların geldikleri yerler

Dirhe m 530.312.000

Yeku 3 n Yeku 2 nmal olarak alınanlar nakit olarak5.706.000 Dinar 404.780.000 Dirhem

1 Dinar 22 Dirhem125.532.000 Dirhem

Verg 4 iÇeşitleri ve vilayetlerin adları

Nar ve ayv----------------- 7 a Kuru üzü-------------------- 6 m Ba----------------------------- 5 l

Faris'den Rey'den Ecnadüşşam'dan Humus'dan Hamedan Musul'danNar ve Nar 300.000 1.000 ve Bestaki'danAyva 1.000 kıt'a Rıtl Rahile 13.000 Rıtl 20.000 Rıtl150.000

kıt'a Faris'dan Isfahan'dan Cilan'dan1.000 Rıtl 20.000 Rıtl 20.000 Rıtl

Tu------------------------ 10 z Balmum---------------------- 9 -- u Şeke----------------------- 8 - r

Eri-------------------------- 13 k Hint kiraz------------------- 12 ı Şuru------------------------ 11 - p

Erza---------------------- 16 k Kimyo------------------------- 15 - n Hurm---------------------- 14 -- a

Küfe vezni ile 100 Rıtl 20.000 Rıtl1.000.000 vakır

1.000 Rıtl 20.000 Rıtl 1.000 menn

Sind'den Kirman'dan Kirman'dan

20.000 Rılt 20.000 Rıtl 30.000 Rıtl

Rey'den Faris'den Hemedan ve Destebi'den

M.S. 775-786 Yılları Arasında Abbasiler'de Merdiven Yöntemi ile Devlet Muhasebesi KaydıÖrnek-3. (Tercüme)

Devlet 1

Ermenistan'dan Isfahan'dan Ahvaz'dan

709

Gülsuy 19 u Sıva toprağ 18 ı Itriya 17 t

Giyecek 22 ler Giyi 21 m Ödağac 20 ıÇeşitli ve mefruşat karanfil, hindistan El lemha'dan cevizi6.700 parça

Cilan'danEl lemha'dan Basra'dan 20 kilim 20 elbise

500 200 Hind'dan Sind'denelbise Necran'dan Afrika'dan Anadolu'dan 150 rıtl 150 rıtl400 200

elbise elbise

Ayakkab 25 ı At 24 Fi 23 l

Cilan'dan30 15

Bağdat memleketinin gelirleri, Emin'in karışıklık yaratması sırasında Bağdat arşivinin Hicri 204'de

yanmasından sonra Kudama bin Cafer'in verdiği bilgilere göre bu kadar para idi……….

çift 100 baş 3 sürü

Ku 26 ş

Faris'ten30.000 şişe

Savad'dan292 rıtl

2.200 Cilan'dan Sind ve civarından

300 rıtlErmenistan'dan

Ermenistan'dan

Faris'den50.000 rıtl

710

Not: Maddeler üzerindeki numaralar açıklamalarda

yararlanılmak üzere tarafımızdan konulmuştur.

Açıklamalar

1) Harun el Reşid, Abbasi Devleti Halifesi’dir. Yani

devlet başkanıdır. Hicri 149-194 (Miladi: 766-809) yılları

arasında devleti yönetmiştir. Kremer, bu muhasebe

kayıtlarının Hicri 158-170 (Miladi : 774-75/786-87)

yıllarına ait olduğunu belirtmektedir. Bilgiler bu tarihlere

aittir. Kayıtların Hicri: 331 (Miladi: 942-43) yılında ölen ve

Abbasiler’in vezirler tarihini yazan Cahsiyari’nin kitabında

yer aldığını belirtmektedir. Merdiven yönteminin türünün

ilki olan bu muhasebe kayıt örneğinin, hem biçimsel ve hem

de içerik bakımından aslına uygun olarak Cahsiyari

tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır.

2) Muhasebe kayıtları miktar olarak yapılmıştır.

Ancak, kayıtların baş tarafına Dirhem ve Dinar olarak çeşitli

malların toplam tutarı hesaplanmış ve yazılmıştır. Buna

göre, burada iki sayfa halinde yazılı olan malların tutarı

125.532.000 Dirhem (5.706.000 Dinar) olarak

belirlenmiştir. Kayıtların yapıldığı yıllarda devlet gelirlerinin

hem mal olarak ve hem de nakit olarak tahsil edildiği

kayıtların başındaki açıklamalardan anlaşılmaktadır. Nakit

olarak alınan vergilerin kayıtlarının ayrıntısı burada yoktur.

Ama nakit gelirlerin toplam tutarının 404.700.000 Dirhem

olduğu anlaşılmaktadır. Her ikisinin (mal ve nakit) toplamı

711

ise, 530.312.000 Dinar olmaktadır. Bu malların

fiyatlandırılarak tutar haline dönüştürülmesi işlemlerini

(hesaplarını) Kremer yayınlamıştır. Bu hesaplamalara,

muhasebe düzeni ve merdiven yöntemi dışı olduğu için

burada yer verilmemiştir.

3) Mallar miktar olarak yazılırken, çeşitli ölçü

birimlerinin kullanıldığı görülmektedir. Bunlardan en çok

kullanılan rıtl 333,6 gr.’dır379.

4) Muhasebe kayıtlarında miktar olarak yer alan

devlet gelirleri ile ilgili maddeler tarafımızdan

numaralandırılmış olup, 5-26. maddelerde üç tür mal yer

almaktadır. İlk grubu, yani 5-17. maddeler arasındaki

kayıtlar, meyve ve meyvelerden yapılan yiyecek

maddelerinden oluşmaktadır. 18-20. maddeleri arası ile 25.

madde içecek, toprak ve giyeceklerden oluşmakta, 23, 24 ve

26. maddelerde ise devlet geliri olarak alınan hayvanlar yer

almaktadır.

5) Son sayfanın altında muhasebe dışı konularla ilgili

yazılar bulunduğu için, bu bölümün transkripsiyonu ve

tercümesi üzerinde durulmamıştır.

6) Tablonun sonunda yazılı olan Hicri 204 (Miladi:

823)’deki Bağdat arşivi yangını, Harun’el Reşid’in oğulları

arasındaki savaş sırasında çıkan yangındır. Bu defter

379 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu – Klasik Çağ (1300-1690), İstanbul: 2004, s. 240-273.

712

kayıtları Hicri: 158-170 yıllarındaki bilgileri içerdiğine göre,

bu kayıtları içeren muhasebedeki yardımcı belgelerin

yangından kurtarılmış olduğu anlaşılmaktadır. Bu defter

kayıtlarının da, bu bilgilere sahip olan kişiler (Cahsiyari)

tarafından o zamanki kayıt usulüne sadık kalınarak

yazıldığı anlaşılmaktadır.

Kayıtların incelenmesinden aşağıdaki hususların

saptanması olanağı vardır.

- Kayıtlardaki ilk sözcüğün son harfi çizgi halinde

uzatılarak tüm kaydın anlamını belirten kayıt

başlığı konulmuştur.

Bu merdiven yönteminin, yaşamı boyunca geçerli olan

ve maddeleri birbirinden ayırmak için kullanılan özelliğidir.

Nitekim kayıtlardaki bütün maddelerde harfi çizgi

biçiminde uzatan uygulama ile karşılaşılmaktadır.

- Gelirlerin bir bölümü mal olarak alınmış, bir

bölümü de nakit olarak sağlanmıştır.

Ana tutar başa yazılmış ve bu ana tutarı iki bölüm

halinde mal ve nakit olarak oluşturan tutarlara ana

tutarın altında yer verilmiştir. Yöntem, merdiven adını bu

özelliğinden dolayı bu kayıttan beş yüz yıl sonra XIV. yüz

yılın başlarında İlhanlılardaki uygulamalar sırasında

alacaktır. Ana tutarın başa yazılması onu oluşturan

tutarların onun altına aşağı doğru merdiven basamakları

713

biçiminde sıralanması ile ortaya çıkan bu özellik merdiven

yönteminin yaşamı boyunca devam edecektir.

- Para birimi dirhem ve dinardır. Ama genel

toplam dirhem olduğu için her iki tahsilatın da

dirhem olarak ifadesine dikkat edilmiştir.

Dirhem ve dinar arasındaki bağ 1 Dinar 22 Dirhem

olarak belirtilmiştir. Bu kur bilgileri merdiven yönteminde

her zaman var olmuştur.

- Vergi türlerine geçmeden genel bir başlık

yazılmaya dikkat edilmiştir.

Bu başlık vergi biçiminde yazılmış ve kayıtların

alınan vergilerle ilgili olduğu anlatılmak istenmiştir. Bu

başlığa her zaman yer verildiği görülmektedir. Bu uzatılan

vergi sözcüğünden sonra defterde yatay ve dikey çizgiler

vardır. Bu çizgiler İlhanlıların uygulamalarında kaldırılmış

ve bir daha konulmamıştır.

- Sağdan sola doğru alınan vergiler birbirinden

ayrı olarak sıralanmıştır. 22 madde vardır.

Her madde vergi olarak alınan mallarla ilgilidir. İlk

maddede bal tahsilatı yer almaktadır. Önce malın adı yer

almakta sonra bu malın hangi eyaletlerden ne miktarda

alındığı kayıt edilmiştir. Malın özelliğine göre ağırlık ya da

adetsel olarak ölçü birimleri kullanılmıştır. 22 maddede 22

çeşit mal yer almaktadır. Mal (miktar) olarak kaydın uzun

714

süre devam ettiği anlaşılmaktadır. İlhanlılar’da da miktar

olarak kayıtlar vardır. Osmanlılar’da da zaman zaman aynı

durumla karşılaşılmaktadır. Ama zamanla, vergilerin

nakten tahsilatı arttıkça mal olarak kayıt terk edilmiştir.

Kayıtlar para cinsi ile yapılmağa başlanmıştır. Mal cinsi ile

yapılan kayıtların muhasebe dışı paraya çevrilerek ortak

değerlendirme ölçüsü olan para ile kaydın baş tarafına

yazıldığı anlaşılmaktadır.

- Muhasebe kayıtlarının altında Kremer’in

bulduğu kaynakta yazılı olan bir yazı vardır.

Bu yazıda Harun Reşid’in ölümünden sonra oğulları

arasında çıkan savaşta Bağdat’ta yangın çıktığı (Hicri 204,

Miladi 823), bu yangında bir çok muhasebe defterinin

yandığı, ama konu ile ilgilenen Kudama Bin Cafer’in verdiği

bilgilere göre Arap yazar Cahsiyari tarafından kayıtların

yenilendiği belirtilmektedir. Bu ifadelerden belgenin orijinal

olmadığı, ancak zamanının kayıt tekniklerine uygun olarak

yenilendiği anlaşılmaktadır.

- Kremer’in kitabında, bu muhasebe kayıtlarının

Hicri 158-170 (Miladi 775 - 786) yılları

arasındaki bir yıla ait olduğu belirtilmiştir.

Burada ele alınan örnek merdiven yönteminin bilinen

en eski örneğidir. Kuşkusuz ilksel bir yapıdadır. Yöntem

İlhanlılar tarafından geliştirilecek ve Osmanlılar bu yöntemi

715

onlardan alacaklar ve asırlar boyu geliştirerek

yararlanacaklardır.

Burada örneğine yer verilen muhasebe kaydı, devletin

yıllık gelir kaydıdır. Defter türünü belirtmek yanlış olur.

Ancak yıl içinde bu gelirlerin takip edildiği büyük defter

hesaplarının bulunması gerekmektedir. Aksi takdirde bir

eyaletten çeşitli partiler halinde gelen bir malın kayıtlarının

izlenmesi mümkün olamaz. Bu büyük defter hesapları

bugüne kadar gelememiştir. Ama İlhanlılar’da ve

Osmanlılar’da hem günlük defter ve hem de büyük defter

kayıtlarına rastlamak olanağı vardır.

Aşağıda önce bu yöntemin İlhanlılar’a geçiş öyküsü

üzerinde durulacaktır.

3. İLHANLI DEVLETİ’NDE MERDİVEN YÖNTEMİ VE

GELİŞME SÜRECİ

Yukarıda belirtildiği üzere 1258 yılında Moğol hükümdarı

Hulagu’nun Bağdat’ı alarak Abbasi Devleti’ne son

vermesinden sonra bugünkü İran’da Moğollar tarafından

kurulmuş bulunan İlhanlı Devleti (1251- 1353), büyük

ölçüde Abbasiler’den aldığı devlet yönetimi, maliye ve

muhasebe kültürü ile kuruluşunu tamamlamıştır. Bu

bilgiler arasında muhasebe kayıt sistemi de vardır. Bu

kültür transferi, Abbasiler’de hizmet gören Fars kökenli

bilim adamları ve kimi Arap kökenli bilge kişilerin İlhanlılar

716

ile birlikte Tahran’a gelmeleri ile olmuştur. Her iki devlette

de görev yapan Türkler’in de bu kültür transferinde rolleri

olsa gerektir.

Burada belirtmek gerekir ki, İlhanlılar’ın devlet

anlayışı belirli noktalarda Araplar’dan farklıdır ve Orta

Asya’da geliştirilen ve Cengiz Han ve oğulları tarafından

Orta Doğu’ya getirilen yönetim anlayışı İlhanlı devletine

hakim olmuştur. Ama mali yönetim ve muhasebe kültürü

açısından ayni şeyi söylemek olanağı yoktur. İlhanlılar’da

da Orta doğu’da geliştirilen mali yönetim ve muhasebe

anlayışı hakim olmuştur. Bu sayede Merdiven Yöntemi’nin

İlhanlılar’da uygulama alanı bulması kolaylaşmıştır.

İlhanlılar’ın muhasebe kayıtlarının Abbasiler ile

benzerliğini ortaya koymak açısından kimi muhasebe kayıt

defterlerinin karşılaştırılması üzerinde aşağıda

durulmuştur.

Günlük Defter: Bu defter, Abbasiler’de Defter-ül

Yevmiye, İlhanlılar’da Ruznamçe adı ile anılmaktadır. Gün,

Arapça’da yevmiye, Farsça’da ruz’dur. Defter, Arapça’da

defter, Farsça’da namçe’dir. Abbasiler’de bu defter günlük

giderlerin izlenmesi için kullanılır, İlhanlılar’da Pacioli’nin

belge oluşturma anlayışına göre memorial defteri anlamında

kullanılır (Osmanlılar’da da ruznamçe adı kullanılacak,

ancak günlük gelir ve giderlerin izlenmesinde

yararlanılacaktır).

717

Defter-i Tevcihat: Abbasiler’de giderlerin türlerine göre

kayıt edildiği defterdir. İlhanlılar’da da ayni anlamda

kullanılmaktadır.

Defter-i Tahvilat: Abbasiler’de illerden merkeze gelen

gelirlerin kayıt edildiği defterdir. İlhanlılar’da sadece gelen

gelirlerin değil, illere gönderilen ya da kişilere verilen

paraların izlenmesinde de yararlanıldığı anlaşılmaktadır.

Aylık ve yıllık gelir ve giderlerin toplandığı defter:

Abbasiler’de bu deftere Hatme denir, çünkü Arapça hatme

sözcüğü bitirme anlamındadır. İlhanlılar’da ise bu deftere

Defter-i Cami-ül Hesap (Hesapların bir araya getirildiği

defter) denir380.

Bu örnekleri fazlalaştırmak olanağı vardır. Bu durum,

her iki devletin muhasebe kültürleri arasındaki benzerlikleri

ortaya koymak açısından önemlidir. Belirtmek gerekir ki,

İlhanlılar’da muhasebe defterlerinin gelişen devlet

ihtiyaçlarına göre, daha ayrıntılı ve daha fonksiyonel olarak

tutulduğu anlaşılmaktadır. Özellikle çağının önemli devlet

adamlarından birisi olan Gazan Han (1295-1304)

tarafından yapılan mali reformlar sonrasında (bu

reformlardan çalışmanın birinci bölümünde detaylıca

bahsedilmişti bu nedenle burada tekrar anılmayacaktır)

önemi artan devletin mali yönetiminin ihtiyaçları

karşılamak için muhasebe düzeninin geliştirildiği

380 Güvemli, a.g.e., s. 306-307.

718

anlaşılmaktadır. Örneğin merkezi muhasebede örgütlenme

eyaletlere göre yapılmış olup, bu muhasebe bölümlerinin

başındaki kişiye katip denilirdi. Katip sözcüğü, yazı yazan,

defter tutan anlamında olup, muhasebecilere Abbasiler’de

ve İlhanlılar’da verilen isimdir. Osmanlı’da da halk arasında

muhasebeciler için yüzyıllar boyu kullanılmış bir deyimdir.

Ancak Osmanlı devlet muhasebesinde çalışan

muhasebecilere bir devlet memuru unvanı olan halife

denilmiştir.

Her iki devletin muhasebe kayıtları gözden

geçirildiğinde İlhanlılar’ın Merdiven Yöntemi’nden, bu

yöntemi daha geliştirerek yararlandıkları gözlenmektedir.

İlhanlıların Orta Doğu’da mali sistemi ve devlet

muhasebesinde yararlanılan mediven yöntemini

geliştirdikleri bilinmektedir. Bu gelişmeleri aşağıdaki

şekilde sıralama olanağı vardır.

- Devletin muhasebe kayıtlarını tutan merkezi örgüt,

eyaletler olarak bölümlere ayrılmıştır. Böylece her eyaletin

gelir ve giderlerinin merkezi yönetim tarafından izlenmek

olanağı bulunmuş ve her bölümde benzer muhasebe

defterleri tutulmuştur. Bu bölümlerdeki bilgiler bir araya

getirilince de devletin yıllık gelir ve giderlerinin ortaya

konulması mümkün olmuştur.

- Devletin yıllık gelir ve giderleri, bölümlerdeki kayıt

bilgilerine dayanılarak sağlıklı olarak ortaya

719

konulabilmiştir. Bu gelişmeleri 1309-1363 yılları arasında

yazılan ve bugünlere kadar gelen dört muhasebe öğreti

kitabındaki kayıtlardan anlıyoruz. İlhanlılar’daki bu

uygulamanın gerçekleşen durumun tespit edilerek, devletin

sonraki yılda gelirlerini ve giderlerini planlamasında da

kullanıldığı anlaşılmaktadır.

- Muhasebe defterlerinde büyük ölçüde parasal

kayıtlar yer almakta ve miktara dayalı kayıtlar azalmış

bulunmaktadır. Bu durum, mali gelişmeler sonucu devletin

gelir ve giderlerinin nakdi olarak yapılmaya başlanması ile

sağlanmıştır. Bu da muhasebe kayıt sistemini

kolaylaştırmış ve gelişmesini sağlamıştır.

- Gelirlerin ve giderlerin kayıt edilmesinde gelirin

tahsili ile görevli kişi hakkında bilgi verildiği, tahsilat ya da

harcamanın hangi belgeye dayandığı bilgilerine yer

verilmeye başlandığı görülmektedir. Bu usul Osmanlı

Devleti muhasebesi tarafından da benimsenmiştir.

- Bir gelir ya da gider kaydı yapılırken, bu maddenin

başına kaydın türü ya da nedeni ile ilgili bilgi yazılması

usulü benimsenmiştir. Örnek-1’de yer alan maddenin

başına yukarı doğru yazılan bu bilgiler görülmektedir.

Osmanlı bu bilgiyi kaydın içine almıştır.

- Birbirini izleyen muhasebe kayıt maddelerinin

birbirleri ile bağıntısını kurabilmek için, sonraki maddenin

başına ondan düşülen, ona eklenen gibi ifadelere yer

720

verildiği görülmektedir. Bu ifadeler merdiven yönetiminde

bir yenilik olmuştur. Ancak Osmanlı bu ifadeleri daha az

kullanmış ve daha ziyade maddeler arası bağı maddeler

içersindeki bilgilerle sağlamıştır.

- Örnek-1’de yer alan İlhanlılar’da merdiven

yönteminin kullanımı ile ilgili örnekte merdiven biçimindeki

kayıt kültürünün, Abbasiler’e göre daha ileri bir düzeye

geldiği açık olarak görülmektedir. Ek-2’nin ikinci kısım

kayıtlarında önce toplam gider yazılmış ve bu gideri

oluşturan iki tutar alt alta merdiven basamağı biçiminde

kayıt edilmiştir. Osmanlı bu düzeni çok daha kısa ve etkin

bir şekle getirmiş ve daha az yer alacak biçimde kayıt

yapabilmiştir.

- Örnek-1’de yer alan örnekte gelirlerde olduğu gibi

giderlerde de harcamanın hangi emre dayalı olarak

yapıldığına yer verildiği görülmektedir. Örnekte

harcamanın, bakanlar kurulu kararı ve devlet başkanının

onayı üzerine yapıldığının belirtildiği dikkati çekmektedir.

- Parasal bilgilerde, para tutarı Dinar olarak yazılmış,

ancak 10.000 Dinar bir Tümen hesabı ile kısaltılarak iki

paraya da kayıtlarda yer verilmiştir. Osmanlı da aynı yolu

izlemiş ve örneğin Akçe olarak gelir ya da gideri yazarken

bunun yerine 50.000 Akçe bir kise hesabı ile kise olarak

kaydın yapılmasını tercih etmiştir. Osmanlı genelde akçe,

guruş (120 Akçe bir guruş) ya da kise olarak kayıt yapmış

721

yani bu paralardan birini kullanmıştır.. Ama kimi zaman iki

para birimini birlikte kullandığı da olmuştur. Ama iki para

birimini yazarken İlhanlılar’daki gibi bir satırın tamamını

kullanmamış, daha az yer alacak biçimde kaydı

yapabilmiştir.

- Muhasebe kaydının her maddesinde, kaydın daha

az yer tutmasını sağlamak üzere siyakat yazı ve

rakamlarının İlhanlılar tarafından da kullanıldığı

görülmektedir. Abbasiler’de Arap alfabesinin siyakat yazısı

kullanılmış, İlhanlılar’da Fars alfabesinin siyakat

yazısından yararlanılmıştır. Osmanlı’da ise Osmanlıcanın

siyakat yazısı kullanılmıştır. Osmanlıca bilindiği gibi Türkçe

asıl olmak üzere, çok saysıda Arapça ve Farsça

sözcüklerden oluşmaktadır. Osmanlıcada Arap alfabesinin

kullanıldığını da belirtmek uygun olacaktır. Siyakat yazısı

Orta Doğu’da bu üç dilde muhasebede ve sır niteliğindeki

yazışmalarda kullanılmıştır. Siyakat yazısı, Merdiven

Yöntemi’nin kullanılması boyunca yararlanılan bir yazı

çeşidi olmuştur. Bu siyakat yazı ve rakamları sözü edilen

yöntemin gelişmesinde her üç devlette de etkin rol

oynamıştır. Her üç devletin uygulamalarında da siyakat

ustalıkla kullanılmıştır.

İlhanlılar’ın merdiven yöntemini geliştirmeleri ile ilgili

bu bilgileri verdikten sonra, Merdiven Yönteminin

Osmanlılara geçiş süreci üzerinde durulabilir.

722

4. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MERDİVEN

YÖNTEMİ

40. Merdiven Yönteminin Osmanlılara Geçiş

Süreci: Osmanlı – İlhanlı İlişkileri

Merdiven Yönteminin İlhanlılar’dan Osmanlılar’a geçiş

sürecini ortaya koyabilmek için, Osmanlı Devleti’nin

kuruluş döneminde Osmanlı – İlhanlı ilişkileri üzerinde

durmak gerekmektedir.

1299–1453 yılları Osmanlı Devleti’nin kuruluş

dönemi olarak bilinir. Bir Moğol Devleti olan ve bugünkü

İran’da kurulmuş bulunan İlhanlı Devleti ise 1250’li yıllarda

kurulmuş ve XIV. yüzyılın ikinci yarısının başlarına kadar

varlığını sürdürmüştür. Orta Asya’dan Orta Doğu’ya gelen

Moğollar 1220-1225 yıllarında önce Küçük Asya’ya yani

Anadolu’ya gelmişler, sonra bugünkü İran’a yönelerek

orada İlhanlı devletini kurmuşlardır . İlhanlı Devleti,

Altınordulular’ın 1257 – 1258 yıllarında bu toprakları istila

etmelerine kadar devam etmiştir. Ama bir süre daha

Moğolların egemenliğinin bu topraklarda devam ettiği

anlaşılmaktadır. Çünkü Altınordu devleti de yörede

Moğolların egemen olduğu bir dönemde kurulmuştur ve

kurucuları Türkler ve Moğollardır. İlhan, bir Moğol devleti

olmakla beraber, devlette Fars ve Arap kültürlerinin hakim

olduğu anlaşılmaktadır. İşte bu Moğol devletinin Anadolu

ile ilişkilerinin olduğu ve Anadolu’da varlığını sürdüren

723

birçok beylikten vergi aldığı da bilinmektedir. Çoğu Türk

kökenli olan bu beyliklerde birisi de Osmanlılar’dır381.

Türk boylarından birisi olan Kayı Aşireti Eskişehir,

Söğüt olaylarındadır. Ertuğrul’un oğlu Osman Gazi (1258-

1327), 1299 yılından, 1324 yılına kadar beyliğin başındadır.

Bir uç beyliği olarak bilinmektedir. Çünkü batıda Bizans ile

komşudur. Bir uç beyliğinin misyonu gereği, batı sınırlarını

koruması ve gerektiğinde batıya doğru genişlemesi

doğaldır. Bu nedenle de Doğuda kendisine bir tehlikenin

yönelmemesi gerekir. Bunun için de Doğuda en güçlü

devlet olan ve Anadolu’daki öteki beyliklerin vergi ödedikleri

İlhanlılara vergi vermeleri, İlhanlılar ile iyi ilişkiler içinde

olmaları gerekmiştir.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi adlı eserinin

I. cildinde382 bu siyasi ve mali ilişkiyi şu şekilde

anlatmaktadır; Osman Gazi’nin İlhanlıların Anadolu’da

genel valisi olup, Anadolu’daki beyliklerin İlhanlılar ile

ilişkisini kurmakla görevli Emir Çoban’a karşı bir

yakınlaşma jesti olarak oğullarından birisine Çoban adını

koyduğunu belirtir. Yine Uzunçarşılı, Osman beyden sonra

devletin başına geçen Orhan Gazi’nin İlhanlıların Anadolu

Umumi valisi Şeyh Hasan ve onun vekili Eratna ile dostça

381 Meydan Larousse 6. cilt, 1971. 382 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, İstanbul: Cilt: 1, 1975, s. 111 vd.

724

münasebetlerinin olduğunu İbn-i Kemal383 tarihine

dayanarak belirtmektedir. Aynı tarihte Anadolu’da

Selçukluların olduğunu unutmamak gerekir.

Halil İnalcık, editörlüğünü Hasan Celal Güzel’in

yaptığı Genel Türk Tarihi384 adlı eserde yazdığı Osmanlı

Devleti’nin Kuruluşu adlı araştırmasında devletin durucusu

olan Osman beyin İlhanlılar ile siyasi bağıntısını şöyle

açıklamaktadır: Demek ki Osman için o zaman şöyle bir

hiyerarşi mevcuttu. Osman, Kastamonu Emiri’ne

(Çobanoğulları), o da Selçuklu Sultanı’na, Sultan’da İran’daki

İlhan’a bağımlı idi. Siyasi otorite bu bağımlılık zinciri içinde

meşruluk kazanırdı… Bu açıklamalar Osmanlı uc beyliğinin

İlhanlılar ile siyasi bir bağ içinde olduğunu dolayısı ile mali

bir bağımlılığın olabileceğini göstermektedir.

H. İnalcık’ın belirttiği Osmanlılar ile İlhanlılar

arasındaki siyasi bağı kuran Kastamonu’daki Emir

Çobanoğlu Emir Temürtaş’ın öldürülmesinden sonra siyasi

bağı Eratnalılar’ın (1327-1381) sağladığı anlaşılmaktadır.

Dr. Kemal Göde, Eratnalılar385 adlı eserinde şunları

yazmaktadır: Hamdullah Kazvini 1336 yılında Anadolu’nun

İlhanlılara ödediği verginin miktarını 3.300.000 Dinar olarak

kaydetmiş ve şehirlere göre dağılımını da vermiştir. Bu

kayıtlar hem Eratnalılar’ın mezkur tarihte ekonomik ve 383 İbn-i Kemal Tarihi, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Varak: 47. 384 Halil İnalcık, Genel Türk Tarihi, İstanbul: Cilt V, 1997, s. 465-502. 385 Kemal Göde, Eratnalılar 1327- 1381, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını VII. dizi, 1994, s.33-153.

725

siyasi yönden İlhanlılar’a bağlı olduğunu, hem de

Anadolu’nun iktisadi durumunu göstermesi bakımından

önem taşır. Bu ilişkiler de Osmanlı’nın İlhanlılar ile mali

bağımlılığını göstermektedir.

Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Zamanımıza Kadar

Büyük Türkiye Tarihi386 adlı eserinde Osmanlıların ilk

döneminde İlhanlılar ile ilişkisini şöyle ortaya koymaktadır:

Orhan bey de babası gibi İlhanlılar ve onların Anadolu’daki

umumi valileri, Büyük Şeyh Hasan ve Eratna Beyleri ile iyi

geçinmiş, sembolik olan vergisini göndermekte kusur

etmemiş, hutbeyi şüphesiz Abbasi Halifesi ile İlhanlı’nın

adına okutmuştur. Bu durum da mali bir bağımlılığın

varlığını ortaya koymaktadır.

Bu noktada artık İlhanlılar’da devlet muhasebesinin

önemini arttıran iktisadi ve mali durumuna değinebiliriz.

Ahmet Zeki Velidi Togan’ın, 1931 yılında Türk Hukuk

ve İktisat Tarihi Mecmuası’nda (I. Yıl, 1931) yayınlanan

Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti adlı

araştırmasında İlhanlılar dönemi ile ilgili hem İlhanlılar’a ve

hem de Anadolu’ya ait önemli bilgiler vardır387.

Bu araştırmada belirtildiğine göre, bir Moğol devleti

olan İlhanlılar’da altın ve gümüş para kullanılmaktadır.

386 Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul: Cilt II, 1977, s. 258 vd. 387 Z.V. Togan, Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I. Yıl, 1931, Ankara.

726

Para birimi Dinar’dır. Altı Dirhem bir Dinar’dır. Dinar gümüş

için kullanılmaktadır. Altın para için ise Miskal

kullanılmaktadır. Bir Mİskal altın, dört gümüş Dinar’dir.

Büyük tutardaki paraların hesabı için ise Tümen para

birimi olarak kullanılmakta olup, 10.000 Dinar bir

Tümen’dir. Bu para birimleri İlhanlı Devleti’nin en görkemli

dönemini yaşadığı Gazan Han (1295-1304) dönemine aittir.

Sözü edilen araştırmadan öğreniyoruz ki tarihi bulgulara

göre 1294 yılında İlhanlı Devleti’nde kağıt para da

kullanılmaktadır.

A. Z. V. Togan, İlhanlı Devleti’nde yaşayan Moğol ve

Uygur (Uygurlar Türk asıllıdırlar) sermayedarlarının havale

ve berata dayalı borç para verdiklerini ve yüksek olmayan

faiz aldıklarını açıklamaktadır. Togan, Moğol egemenliğinin

İran ve Anadolu’nun iktisaden yükselmesine neden

olduğunu şu şekilde anlatmaktadır: Moğollardan önce İran

ve Anadolu’da iktisadi anarşi hakimdi. Her yerin ayrı parası

ve ayrı vergi sistemleri vardı. Mali buhran giderek

genişliyordu. Moğollar, ticaretin gelişmesine engel olan bu

farklılıkları ortadan kaldırarak bir para sistemi, bir vergi

usulü, her yerde aynı mali sistemi ve aynı ticaret

kanunlarını egemen kıldılar… Bu gelişmeler, doğu ülkeleri ile

Bizans ve Avrupa ülkeleri arasındaki iktisadi ilişkilerin ve

ticaretin giderek artmasına yol açtı. Heyd’in tespitine göre

ticaretin gelişmesine gümrük vergilerinin düşük olması da

etki de bulunuyordu. Ceneviz’liler Tebriz’de 1304 yılında

727

ticari konsolosluk dahi açmışlardı. Aynı dönemde Mısır’da

Memluklular da Avrupa ile ticari ilişkilerini geliştiriyorlardı.

Bu rekabet nedeni ile İlhanlılar, Avrupa’da Sicilya, Fransa ve

İngiliz krallarına gönderdikleri özel heyetlerle ticaretin

gelişmesini sağlamaya çalışmışlardır… Barthold, İran ile

Avrupa ülkeleri arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesi

sonucunda bugün veresiye satışlarda kullanılan çek

sözcüğünün İran’dan Avrupa’ya geçtiğini belirtmektedir.

A. Z. V. Togan, İlhanlılar döneminde Moğolların

Anadolu’daki egemenlik sınırlarını Zonguldak, Eskişehir,

Afyonkarahisar ve Mersin hattı üzerinde gösterir ki, bu sınır

Osmanlı uç beyliğini içine alan sınır olmaktadır.

Osmanlıların doğudaki egemen uluslara mali

bağımlılığının ortadan kalkma tarihini ortaya koymak için

de aşağıdaki siyasi gelişmelerle ilgili bilgileri vermek gereği

vardır.

Osmanlılar’ın Anadolu’ya dönmeleri ve Doğu ile

ilgilenmeleri 1387 yılında I. Murat’ın Anadolu’ya dönüp,

önce Kastamonu, daha sonra Karaman’ı alması ile başlar.

Bu tarihte de İlhanlı Devleti ortadan kalkmış ve İlhanlıların

bulunduğu toprakları, önce Altınordu devleti, sonra da bir

başka Türk komutanı olan Timur nüfusu altına almıştı.

Dolayısı ile Osmanlılar’ın Doğuda bir devlete vergi vermeleri

ve bir devlet ile mali ilişkiler içinde olmaları bu tarihlerden

itibaren söz konusu değildir. Ama, İlhanlılar’dan aldıkları

728

hem mali sistemlerini ve hem de muhasebe sistemlerini o

zamana kadar belirli düzeyde geliştirmiş oldukları da bir

gerçektir.

Yukarıda çeşitli kaynaklara dayanılarak yapılan

açıklamalara göre, Osmanlılar’ın İlhanlılar ile olan mali

bağımlılığının ve vergi vermelerinin 1300–1360 yılları

arasında olduğu ve 50–60 yıllık bir süreyi içerdiği

anlaşılmaktadır.

Bu durumu, Örnek-1’de yer alan ve 1350’li yıllara ait

İlhanlı defter kayıtlarından alınmış olan örnekte de görmek

olanağı vardır. Örnek-1’deki muhasebe kaydının uç iller

bölümünde belirtilen Orhan Gazi, Umurbey Gerede, Bolu,

yukarda sözü edilen 50-60 yıllık dönemde Osmanlı

Devleti’nin egemenliği altında bulunan topraklardır. Bu

belgede, Osmanlı’nın hakim olduğu Anadolu’daki

coğrafyadan İlhanlılar’a vergi ödendiği açıkça

görülmektedir.

41. Osmanlı İmparatorluğu Devlet Teşkilatı ve

Mali Yönetimi: Genel Bakış

Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemi olarak belirtilen 1299–

1453 yılları arasında bir çok devlet kurumunun

oluşturulmuş olması ve bu arada mali yönetimin

esaslarının belirlenmiş bulunması söz konusudur. Devletin

mali yönetimi oluşturulurken muhasebe düzeninin

729

uygulamaya konulması da kuşkusuz söz konusu olur.

İlhanlılardan alınan muhasebe düzeninin uygulamaya

konulması sürecini tamamlayabilmek için kuruluş

döneminde Osmanlı devlet teşkilatını ve mali yönetimi

kısaca gözden geçirmek uygun olacaktır.

İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı beyliğinin ilk devlet

teşkilatını Anadolu Selçukluları ile İlhanlılar’dan aldığını

belirtmektedir. Tarihçilerin genellikle belirttiklerine göre

beyliğin merkezi teşkilatında en önemli organı Divan idi.

Hem Abbasiler’de ve hem de İlhanlılar’da devletin üst

kademe örgütlenmesinde divan vardır. Divan’a devlet

başkanı olarak hükümdarın veya onun vezirinin (bakan)

başkanlık yaptığı anlaşılmaktadır. Osmanlı beyliğinde

vezirler İlhanlılar da olduğu gibi ilmiye sınıfındandır.

Osman Gazi zamanından sonra, elde edilen yerler oraları

zaptetmiş olan beylere verilmişti. Daha sonraları da buraları

Sancak haline getirilmiş ve başlarına bölgesel mali

örgütlenmenin de kendisine bağlı olacağı Kadı tayin

olunmuştur388.

XIV. yüzyıl boyunca devlet düzeni ve kültür

bakımından İran, Suriye, Kahire’nin Anadolu’dan üstün

olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlıların İstanbul’u fethinden

sonra üstünlüğün yavaş yavaş Osmanlılara geçtiği ve bilge

kişilerin Osmanlı devleti yerleşim yerlerine geldikleri 388 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi Cilt l, İstanbul, 1975, s. 126-127.

730

bilinmektedir. Bu nedenle Osmanlı beyliğinin

teşkilatlanmasında İlhanlılar’dan ve Arap ülkelerinden

yararlanılması doğaldır.

Osmanlı divanının yönetimi XIV. yüzyılın ilk yarısı

boyunca İlhanlılar’dan örnek alınarak oluşturulmuş ve

yönetilmiştir389. Divan başlangıçta, her gün sabahtan

hükümdarın başkanlığında toplanırdı. Bu toplantılarda,

Vezir-i Azam (Başbakan) ve diğer vezirlerden (bakanlar)

başka kazasker, defterdar, nişancı gibi devletin üst kademe

yöneticileri de katılırdı. Vezir-i Azam, askeri işlere, kazasker

hukuki işlere, defterdar mali işlere bakarlardı. Nişancı ise,

divan kaleminin şefi olarak, arazi işleri, has, zeamet, timar

gibi işler onun tarafından yerine getirilirdi. Osmanlı

devletinin kuruluş döneminde divana hükümdar başkanlık

yapmıştır. Fatih Sultan Mehmed’den sonra Divan’ın

başkanlığını Vezir-i Azam, daha sonraki adı ile Sadrazam

(başbakan) üstlenmiştir. Muhasebenin bağlı olduğu vezir

(bakan) de bu divanın üyesi idi.

Osmanlı devletinin gelir ve giderlerinin yürütüldüğü

muhasebe düzenlerinin, devlet teşkilatının oluştuğu XIV.

yüzyılın büyük bölümü boyunca, hem devlet teşkilatının

ve hem de onlara vergi ödenmesi dolayısı ile muhasebe

düzenlerinin de İlhanlılar’dan alınması doğaldır.

389 Uzunçarşılı, a.g.e., s.501.

731

Bu ilişkilerde Türk ve Fars kültürü ile yetişmiş bilge

kişilerin aracılık yaptıkları ve İlhanlı muhasebesinde çalışan

muhasebecilerin özellikle İlhanlı Devleti’nin ortadan

kalkmasından sonra Anadolu’ya geçerek Osmanlı

muhasebesinde çalışmaya başladıklarını da kabul etmek

gerekmektedir.

42. Merdiven Yönteminin Osmanlılar Tarafından

Geliştirilmesi

Bugün Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı

Arşivinde 95 milyon muhasebe dokümanı ve 360.000

dolayında merdiven yöntemi ile tutulmuş devlet muhasebesi

defterleri vardır. Osmanlı Devleti’nin yukarda belirtilen

kuruluş döneminde, yani 1299-1453 yılları arasında

incelenerek değerlendirilebilecek yeterli niteliklere sahip

muhasebe defteri yoktur390. Bunun nedeni, 1453 yılına

kadar Osmanlı başkentlerinin sürekli değişmesi dolayısı ile

ortaya çıkan göç olgusu nedeniyle devletin muhasebe

dokümanlarının kaybolmuş olmasıdır. İlk kayıt örnekleri,

İstanbul’un alınmasından sonra XV. yüzyılın ikinci yarısına

aittir. Osmanlılar’ın merdiven yöntemini geliştirmeleri de bu

yüzyılda başlamıştır. XVI. yüzyıldan itibaren ise, devletin

mali düzeninin eksikleri giderilmiş, idari yapısı

390 Bu kitabın ikinci bölümünde Osmanlı imparatorluğu’nun kuruluş dönemi anlatılırken yer verilen örnek nadir bir örnek olarak tespit edilmiştir.

732

sağlamlaştırılmış ve bu gelişmelere uygun olarak merkezde

ve eyaletlerdeki muhasebe düzeni uyumlu bir şekilde

çalışacak biçimde örgütlenmiştir.

Merdiven Yöntemi’nin gelişme durumunu ortaya

koyabilmek için de sözü edilen yüzyıla ait bir örnek ele

alınmıştır. Örnek-2’de, 1587-1588 yıllarına ait

muhasebedeki bir kayıt örneği üzerinde aşağıda

durulmuştur. Bu örnek bir tahakkuk maddesidir. Cizye

vergisine aittir. Müslüman olmayan halklardan alınan bu

verginin yıl başında tahakkuk ettirilmesi ve yıl boyunca üç

ayda bir olmak üzere tahsil edilmesi gerekiyordu. Bu örnek,

Örnek-3’de yer alan Abbasiler’e ait 774-786 yılları

arasındaki bir yılın gelirleri ile ilgili merdiven yöntemi ile

tutulmuş kayıt örneğinden yaklaşık sekiz yüz yıl sonraya ait

olup, yöntemin gelişmesini, Abbasiler’den alınan,

İlhanlılar’dan alınan ve Osmanlılar’dan alınan örnekler

karşılaştırılarak aşağıdaki gibi ortaya koymak olanağı

vardır.

- Siyakat yazısı: Abbasilere ait olan örnekte siyakat

yazısı kullanılmamıştır. Bu örnek Arap harfleri ile

yazılmıştır. Örnek olmasa dahi Arapça siyakat yazısının

olduğu bilinmektedir. Ama İlhanlılar’da devlet

muhasebesinde siyakat yazısının kullanımı bir kural haline

gelmiştir. Bunu muhasebe kitabının adının dahi Kitab-us

Siyakat, yani siyakat kitabı olmasından anlamak

733

mümkündür. İlhanlılar’da 1309-1363 yılları arasında

yazılmış dört muhasebe öğreti kitabında da siyakat

yazısının kullanılmış olduğunu belirtmek gerekmektedir.

Osmanlılar’da da devlet muhasebesinde siyakat yazısının

kullanılması genel kural olarak benimsenmiştir.

- Maddelerin birbirinden ayrımı: Her üç ülke

uygulamasında da, değişmeyen bir uygulama, muhasebe

kayıt maddelerinin birbirlerinden ayrılmasını sağlamak

üzere maddedeki ilk sözcüğün son harfi (harfleri)’nin

sonunun soldan sağa doğru uzatılmasıdır. Bu uzantı

üzerine İlhanlılar ve Osmanlılar açıklamalar yazmışlardır.

İlhanlılar, muhasebe maddesinin genel anlamına bir kelime

ile bu çizgi üzerinde yer verirlerken, Osmanlılar bu konuda

daha serbest olmuşlar, ele alınan örnekte olduğu gibi kaydı

yapan muhasebecinin adına bu çizgi üzerinde yer

vermişlerdir. Ama günlük defter ve büyük defter arasındaki

ilişkileri kurabilmek için madde sıra numaraları gibi

bilgileri buraya yazdıkları da görülmektedir.

- Ana tutar ve ayrıntılarının alt alta yazılması:

Ana tutara başlangıçta yer vermek, o tutarı oluşturan

tutarları alt alta yazmak merdiven yönteminin bir başka

genel kuralı olarak benimsenmiştir. Bunun istisnası çok

azdır. İstisnalar Osmanlı’nın merdiven yönteminden

yararlanarak değişik anlamda muhasebe kaydı

yapmalarında kendini göstermiştir. Örneğin Örnek-2’de yer

734

alan örnek, bir tahakkuk maddesi ile ilgilidir. Bu tahakkuk

maddesi bir Osmanlı eyaletinden alınacak olan Cizye

vergisinin yıl başında belirlenmesi gereksemesinden

kaynaklanmaktadır. Yıl başında alınacak vergi

belirlenmekte ve yıl içinde o verginin taksitler halinde tahsili

sağlanmaktadır. Bu örnekte işin gereği olarak önceki

dönemden kalan vergi yükümlüleri ortaya konulmakta,

sonra ona önceki dönemin sonundaki tespitlerle yapılacak

eklemeler belirlenmektedir. En sonra da her ikisinin

toplamı yapılarak tahakkuk maddesi tamamlanmaktadır.

Ama merdiven anlayışı bozulmamaktadır.

- Verilen bilgilerdeki benzerlik: Her üç ülke

uygulamasında da kaydın ait olduğu yıl, kaydın hangi gelir

ya da gider ile ilgili olduğu, gerektiğinde miktara (malca) yer

verildiği, kolay izlenmeyi sağlamak üzere tutarların ülkede

kabul edilen toplu para ifadesi ile ortaya konulmasına

dikkat edildiği (Abbasiler’de Dinar ve Dirhem, İlhanlılar’da

Dinar ve Tümen, Osmanlılar’da Akçe ve Guruş)

gözlenmektedir. Bunun bir nedeni de, devlet

muhasebesinde devlet gelir ve giderlerinin izlemeyi

güçleştirecek biçimde yüksek tutarlarda olmasıdır.

- Defterlerde benzerlik: Merdiven yönteminin

uygulanmasında çeşitli defterler vardır. Abbasiler’de

örnekleri mevcut olmamakla beraber bölgelerin gelir ve

giderlerine ait defterler vardır. Örnek-3’de devletin tüm

735

gelirlerini ortaya koyan belge, bölgelere ait olarak ayrı ayrı

tutulan defterlerden derlenen bilgilerden yararlanılarak

hazırlanmıştır. İlhanlılar’daki uygulama, merdiven

yönteminin defter sisteminin oluşturulma dönemi olmuştur.

Sistemin defter düzeni ile ilgili az da olsa bu genel

değerlendirme bölümünde bilgi verilmiştir. Ancak

İlhanlılar’da gelişmiş bir defter çeşitlemesinin olduğunu

belirtmek gerekmektedir. Osmanlı uygulamasında,

İmparatorluğun sınırları genişleyip, gelir ve gider türleri ve

yerleri artış gösterdiği için günlük defter ve büyük defter

tutulması kural olmuştur. Osmanlı’da günlük defter her

zaman vardır. Adı da günlük defterdir. Ama büyük defter

adı kullanılmamaktadır. Örnek-2’de verilen örnek bir büyük

defter hesabıdır. Cizye vergisi Müslüman olmayan

halklardan alınan bir vergidir ve İmparatorluğun bir çok

yerinden alınmaktadır. Örnek Manastır Eyaletinden 1587-

1588 yılları vergisinin tahakkuk maddesi ile ilgilidir. Bu

tahakkuk maddesi her eyalet için yapılır. Bu büyük defter

hesapları biçimindedir. Eyaletlerin toplamı ise, büyük

defterdeki hesapların toplamından oluşur ve cizye vergisi ile

ilgili genel hesabı gösterir. Bu hesap yıl başında, o yıl tahsil

Bir başka ifadeyle örnek, cizye vergisi tahakkuku ile ilgili

büyük defterin bir hesabıdır. Doğal olarak gerçekleşmelerle

ilgili bir başka cizye vergisi büyük defteri vardır. Tahakkuk

büyük defterleri ile devletin bütçesi ortaya konulmaktadır.

XVI. yüzyılın başından itibaren devletin bütçesi olmuştur.

736

Ama bu uygulamaya Osmanlı bütçe adını koymamıştır.

Tahakkuk demekle yetinmiştir.

- Yöntemin adı: Yöntemin adı sadece İlhanlılar’ın

muhasebe öğreti kitaplarında yer almaktadır. Abbasiler’de

yöntemin adı henüz konulmamıştır. Osmanlılar’da da

muhasebe yöntemi demekle yetinilmiştir. Osmanlılar’da

muhasebe öğreti kitabı yoktur. Usta – çırak ilişkisi ile eğitim

yapılmaktadır. Bu durumun, yöntemin adının Osmanlı’da

kullanılmamasına neden olması ihtimali vardır.

- Muhasebenin örgütlenmesi: Devlet muhasebenin

örgütlenmesi, genel olarak üç ülkede de birbirini

benzemektedir. Çünkü siyasi yapı ve mali yapı açısından

hükümranlıkları birbirini izleyen bu üç ülke birbirlerini

etkilemişlerdir. Her ülkede de Divan (bakanlar kurulu)

vardır ve mali örgütlenme ve dolayısı ile muhasebe örgütü

bir vezir (bakan) ile bu divanda temsil edilmektedir.

Muhasebenin örgütlenmesi ise hem ülkeden ülkeye farklı

olmuştur, hem de Osmanlı İmparatorluğu (1299-1922) gibi

uzun ömürlü bir devlette gereksemeye göre zaman içinde

farklılıklar ortaya çıkmıştır. Osmanlı’da İmparatorluğun

bölgelere ayrılması ve her bölgenin muhasebesinin bir

defterdar, yani mali sorumlu tarafından yürütülmesi ilkesi

benimsenmiştir. Gereksemeye göre bu defterdarların sayısı

kimi zaman dörde kadar çıkmıştır. Ama her zaman bir

737

başdefterdar, yani Maliye Bakanı olmuş ve o da Bakanlar

Kurulunda görev almıştır.

- Yöntemden yararlanma konuları: Osmanlı’da

merdiven yönteminden, özellikle XIX. yüzyılda çeşitli

amaçlarla yararlanılmıştır. Örneğin Osmanlı’nın

sanayileşme çabalarının olduğu 1840-1850 yılları arasında

yatırım projelerinin düzenlenmesinde bu yöntemden

yararlanıldığı görülmektedir. XVI. ve XVII. yüzyıllarda

önemli yapıların inşaatında maliyet muhasebesi

uygulamaları olduğu, XIX. yüzyılın ikinci yarısında sanayi

kuruluşlarında maliyet muhasebesi uygulamalarında

merdiven yönteminden yararlanıldığı bilinmektedir.

43. Günümüz Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlke

ve Kuralları İle Bir Kıyaslama: Merdiven

Yöntemi

Bu başlık altında günümüzde muhasebe alanında genel

kabul görmüş ilke ve kavramlar ile bunların merdiven

yönteminde yer alıp almadığı üzerinde durularak bir

kıyaslama yapılacaktır. Bundan amaç merdiven muhasebe

kayıt usulünün gelişmişlik ve yeterliliğinin ortaya konması

adına zemin oluşturabilmektir.

Bilindiği üzere Dünya üzerinde kullanım imkânı

bulmuş iki temel muhasebe kayıt usulü kabul görmektedir.

738

Bunlardan biri “Tek Taraflı Muhasebe Kayıt Usulü” ve “Çift

Taraflı Muhasebe Kayıt Usulü”dür.

Her iki yöntemde günümüz muhasebe ilke ve

kurallarına uygunluk söz konusudur. Tek taraflı muhasebe

kayıt usulünde sadece gelirin veya sadece giderin yazılması

esas olmuştur. Örneğin günümüzde; işletme hesabı defteri

tutan işletmelerde veya apartman gelir-giderlerinin

izlenmesi amacıyla tutulan yine işletme hesabı defterlerinde

bu uygulamaya görmek mümkündür. Oysa ki çift taraflı

muhasebe kayıt usulünde en az iki hesabın çalıştığı ve

bunlardan birinin borçlanması durumunda diğerinin

alacaklanması temeline dayanan ve her koşulda en az bir

aktif hesabın borçlandığı ve karşılığında bir pasif hesabın

alacaklandığı veya düzenleyici bir hesabın alacaklandığı

veya gelir tablosundan bir gelir hesabının alacaklandığı bir

işlemdir391.

Merdiven muhasebe kayıt usulü incelendiğinde ise

yukarıda anılan ve teknik özellikleri verilen iki muhasebe

kayıt usulünden de farklı olduğu görülmektedir. Merdiven

muhasebe kayıt usulünü yukarıda anılan yöntemlerden

ayıran başlıca nedenleri şu şekilde sıralamak mümkündür.

Bu yöntem her şeyden önce tutulan defterleri itibariyle bile

faklılığını ortaya koymaktadır. Örneğin; merdiven muhasebe

391 Ulrich Döring ve Rainer Buchholz, Buchhaltung und Jahresabschluss, 9. Baskı, Berlin: Erich Schmidt Verlag, 2005, s. 24-25.

739

kayıt usulünde yapılan incelemeler sonucu görülmüştür ki

sadece varidat (gelir) ve sadece masarifat (gider) kayıtlarının

tutulduğu defterler olduğu gibi her ikisinin birlikte de

tutulduğu defterler (varidat ve masarifat defterleri) vardır.

Hatta varidat ve masariffatın birlikte tutulduğu defterler

bile şekilsel anlamda kendi içlerinde ikiye ayrılmaktadır.

Şöyleki; bazı defterler de varidatlar (gelirler) sıralandıktan

sonra, masarifatlar (giderler) sıralanmakta ve defterin

sonunda cem’an bir başka ifade ile yekün (toplam) alınarak

genel sonuç ortaya konmaktadır392. Bir türü de önce

varidatın (gelirin) ardından da o varidattan yapılan

harcamayı yani masarifatın (giderin) hemen ardına yapıldığı

defterler393 vardır.

Bu açıdan olaya bakıldığında Merdiven muhasebe

kayıt yöntemi bizce başlı başına bir kayıt usulüdür ve adeta

günümüz muhasebe kayıt teknikleri olan tek taraflı ve çift

taraflı muhasebe kayıt usullerinin temellerini bünyesinde

barındıran bir yapıdadır. Her iki yöntemin de barındırdığı

özellikleri merdiven muhasebe kayıt yönteminde görmeniz

mümkündür. Nitekim merdiven muhasebe kayıt yönteminin

ilk izlerine Abbasiler Devleti’nin döneminde rastlanıldığı da

bu çalışmada daha önce belirtilmiş ve o döneme ilişkin

muhasebe kayıt örneği ile de ispatlanmıştır. Bu halde

392 T.C. Başbakanlık Osmanlı Devleti Arşivleri, Kâmil Kepeci tasnifi defter no. 1920 ve 1973’de olduğu gibi. Bu örnekler çoğaltılabilinir. 393 T.C. Başbakanlık Osmanlı Devleti Arşivleri, Kâmil Kepeci tasnifi defter no. 1721 ve 1722’de olduğu gibi. Bu örnekler çoğaltılabilinir.

740

merdiven muhasebe kayıt usulünün tek tafralı ve çift taraflı

muhasebe kayıt usullerinin oluşumunda etkili olduğunu

söylemek çok da yanlış olmayacaktır.

Tüm bu bilgiler ışığında günümüz genel kabul

görmüş muhasebe ilke ve kuralları ile merdiven muhasebe

kayıt usulünün uygulanması esnasında yaptığımız

araştırmalar neticesinde ulaştığımız sonuçlar ile bir

kıyaslama yapmanın önemi daha da artmıştır. Aşağıda yer

alan Tablo-1’de bu kıyaslama yer almaktadır.

741

Tablo-1: Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkleri ve Merdiven Muhasebe Kayıt Usulü

Kıyaslaması.

Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri Merdiven Muhasebe Kayıt Usulündeki Yeri ve Yapısı

Sosyal Sorumluluk Kavramı (The Concept of Social Responsibility): Bu kavram (ilke) işletmenin yürüttüğü işlerde yalnızca kendi ve çevresinin çıkarlarını değil tüm toplumun menfaatini önde tutması gerektiğini ifade etmektedir. İşletmeler edimlerinde toplumun çıkarlarını gözetmelidir.

Merdiven muhasebe kayıt usulü devlet işletmeleri için tutulduğundan yapılan iş ve işlemlere ilişkin kayıtlar bu ilkenin temel düşüncesi çerçevesinde yapıldığından hiçbir şüphe yoktur. Çünkü söz konusu devlet ve devletin varlıkları olduğunda gerek İslâm dininin (Şer'i Hükümlerin etkisi) etkisi ve gereksede o dönemlere ilişkin gelenek ve görenekler konuya olan yaklaşımları daha da hassaslaştırmakta idi.

Kişilik Kavramı (The Concept of Business Entity): Bu kavram, işletmenin, sahip veya ortaklarından ayrı bir kişiliği olduğunu ifade eder. Biz buna “Hesapsal Kişilik” diyoruz. Bu hesapsal kişi kendi ad ve namına borçlanabilen ve alacaklanabilen bir hakka sahiptir.

Daha öncede vurgulandığı üzere merdiven muhasebe kayıt usulü devlet tarafından kullanılan bir muhasebe usulü olduğundan adı geçen Kişilik Kavramı'nın tam karşılığı bulunamamıştır.

742

Süreklilik Kavramı (The Concept of Continuity): İşletmenin ömrünün sonsuz olduğu temel yargısına dayanan bir kavramdır. Ancak yinede bazı yasal sebeplerden dolayı işletme ana sözleşmelerinde işletmenin ömrü 49 veya 99 yıl gibi belirtilir. Ancak hiç kimse işletmesini belli bir süre sonra kapatmak için kurmaz. Bu yasal bir gereklilikten öte bir şey değildir.

Süreklilik Kavramı içerik olarak merdiven muhasebe kayıt usulünün de barındırdığı bir gerekliliktir. Çünkü hiçbir devlet belli bir süre sonra yok olmak için faaliyetlerini sürdürmez, üstelik Osmanlı İmparatorluğu gibi Dünya imparatorluğuna dönüşmüş bir devlet için bu kesinlikle varolan bir esastır.

Dönemsellik Kavramı (The Concept of Periodicity): İşletmenin sonsuz olarak kabul edilen ömrü bir takım edimlerini yerine getirebilmek amacıyla –ki bunlar varsa ortaklarına kâr dağıtmak, devlete vergisini ödemek gibi- genelde bir takvim yılı olarak kabul edilen sürelerle bölümlenmiştir. Bu kavram bunu ifade eder.

Bu yöntem devlet muhasebeinde kullanıldığı için Dönemsellik kavramı burada bir takım yükümlülükleri yerine getirmek amacı dışında bütçelerin oluşturulması, varidatın (gelirin) önceden tahakkuku ve gerçekleşmesi arasındaki farkın izlenmesi nedenlerinin ortaya konması gibi amaçlarla kullanılmıştır. İş ve işlemelre ilişkin yıl esas almak ve kayıtları ya yıl esasına göre veya inşaat işlerinde olduğu gibi iş tamamlanana kadar kayıt tutmak şeklinde olduğu görülmektedir.

743

Para İle Ölçülme Kavramı (The Concept of Money Measuring Unit): İşletmede gerçekleşen tüm mali nitelikteki işlemler ortak bir ölçü birimi olana para ile, o ülke için belirlenmiş birimi ile muhasebeye yansıtılır. Daha da açık ifade etmek gerekirse ülkemizde muhasebe kayıtları “Yeni Türk Lirası” cinsinden yapılacaktır.

Her ne kadar belli bir dönem muahsebe kayıtlarında para dışı emtia cinsleri üzerinden kayıt yapılmış olsa da temelde o ülke için geçerli para cinsinden kayıt yapıldığı görülmüştür. Bu Abbasiler'de, İlhanlılar'da ve Osmnalılar'da da böyledir. Örneğin; Osmanlı İmparatorluğu'nda kayıtlar akçe ve/veya gurûş üzerinden tutulmuştur.

Maliyet Esası Kavramı (The Concept of Principle): İşletme mal ve hizmet edinmelerinde daima malı veya hizmeti edinme maliyeti olan tutarı kullanacaktır. Kayıtların maliyetler üzerinden yapılması esastır.

Merdiven muhasebe kayıt usulünde de yapılan mal alış kayıtlarının (özellikle saray mutfak alışverişlerinin işlemlerinin yer aldığı Matbaâ-ı Amire kayıtlarında) bu kavramı doğrular nitelikte olduğu görülmektedir.

744

Tarafsızlık ve Belgelendirme Kavramı (The Concept of Neutrality and Documentation): İşletmede gerçekleşen her işlem belgeye dayalı olarak yapılmalı belgesiz hiç bir kayıt muhasebeye ve dolayısıyla da mali tablolara yansıtılmamalıdır. Yine tüm işlemler herhangi bir grup veya zümrenin (ortaklar, kreditörler v.b. gibi) lehine veya çıkarına yarayacak şekilde yapılmamalı, bu konuda tamamen objektif olunmalı ve tarafsızlık muhafaza edilmelidir.

Yapılan araştırmalarda Tarafsızlık ve Belgelendirme kavramının içeriği doğrultusunda belge niteliğinde çok fazla belirtiye rastlanmamakla beraber, kayıtların yapılması esnasında kayıtları doğrulamak amacıyla bir yetkilinin (Kadı, Vezir, bazen Padişahın kendisi) tuğrasının kayıtların yapıldığı defterlere çekildiği ve bazende kayıtların bir başka yetkilinin defterinden de "kontrol edilerek alınmıştır" şeklinde bir ifadeye yer verilerek doğruluğunun ve geçerliliğinin güvence altına alınmaya çalışıldığı görülmüştür.

745

Tutarlılık Kavramı (The Concept of Consistency): İşletmeler farklı dönemlerde aynı muhasebe politikalarını izlemeye önem vermeli ve imkanlar ölçüsünde buna uygun davranmalıdır. Ancak yine de bir takım sebeplerden ötürü bu mümkün olmadığında bunu mali tablo dipnotlarında ilgili bilgi kullanıcılarına duyurmalı ve ilgili dönemde vergi beyannamelerinde de devlete değişikliklerini haber vermelidir.

Merdiven muhasebe kayıt usulünde muhasebe politiklarından ziyade kayıtların içeriklerindeki bilgilendirmenin Abbasiler'den son kullanıcısı olan Osmanlı İmparatorluğu'na kadar değişmeden ancak biraz daha zenginleştirilerek geliştirildiği görülmektedir. Örneğin; kayıtlarda bir sıra numarası verilmesi (T.C. Başbakanlık Osmanlı Devleti Arşivleri, Kâmil Kepeci tasnifi, defter no. 2018 bunun güzel bir örneğidir), tarihin yer alması, bir madde açıklaması yapılması, alt hesap mantığı doğrultusunda maddelerin detaylandırılması ki yönteme adını veren uygulamanın bu olduğu söylenmektedir, gibi.

746

Tam Açıklama Kavramı (The Concept of Full and Fair Disclosure): İşletmeler yayınladıkları mali tabloları herkesin anlayabileceği sadelikte, açıklıkta olmasına özen göstermeli, bilgi kullanıcılarına gerekli tüm açıklamaları yapmalıdır.

Merdiven muhasebe kayıt usulünün uygulama alanı devlet muhsaebesi olduğu için bilgilerin üçüncü kişiler tarafından anlaşılmasına çok önem verilmemiş hatta muhasebe kayıtlarının yazıldığı siyâkat yazı sisteminin sadece mali işlerle ilgilenenler tarafından anlaşılabilmesi, okunması ve yazılabilmesi, muhasebe kayıtlarından kullanılan bu yazı sisteminin önemli devlet sır ve politiklarının bir yerden başka bir yere iletilmesi amacıyla da kullanıldığı yani bu yazı sisteminin bilgiyi gizleyebilme amacıyla da kullanıldığı bilinmektedir.

İhtiyatlılık Kavramı (The Concept of Prudence): İşletme “basiretli bir tüccar” gibi davranmalı yani olası gider ve zararlarını dikkate alıp bunlar için karşılık ayırırken, gerçekleşmemiş gelir ve kârları için ise gerçekleşme dönemine kadar herhangi bir şey yapmamalıdır.

Özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nde devlet bütçe hazırlarken 9 aylık gelir gerçekleşmesine 3 aylık da tahmini gelir beklentisini ekleyerek gelecek yıl için bütçe oluşturduğunu görmekteyiz. Tahakkuk esasına göre yapılan bu işlemlerde beklenen gelirin elde edilememesi durumunda kayıpların telafi edilmeğe (özellikle Hazine-i Amire'den) çalışıldığı görülmektedir.

747

Önemlilik Kavramı (The Concept of Materiality): İşletme mali tablolarını yayınlarken gelecekte yapacağı herhangi önemli bir projesi varsa bunu belirtmeli veya tam aksine aleyhine sonuçlanabilecek önemli bir tazminat davası veya nakit çıkışı gerektirecek başka bir yükümlülüğü mevcut ise bunu bilgi kullanıcılarına duyurmalıdır. Çünkü bu tür proje, hak ve/veya yükümlülükler bilgi kullanıcılarının karar vermelerinde önemli birer etkendir.

Özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nde olası seferler için hazinede para tutulduğu bilinmektedir. Ancak bunun muhasebe defterlerinde açıklanması pek görülen bir uygulama değildir. Tabi o dönem itibariyle mali tablo ve bunların dipnotları gibi kavramlar henüz söz konusu değildir.

748

Özün Önceliği Kavramı (The Concept of Substance Over Form): Ticaret hayatı içerisinde sürekli bir devingenlik söz konusu olduğundan bazen bir takım konuların hukuki niteliği ile ekonomik özleri ters düşebilir bu durumda esas alınması gereken işlemin ekonomik özüdür. Örneğin çek görüldüğünde ödenmesi gereken bir kıymetli evrakken Türk ticaret hayatında çek, senet gibi vadeli kullanılmaktadır. İşletmeler bu şekilde yani vadeli bir çek ellerinde mevcut olduğunda bunun yasal niteliğinden ziyade ekonomik özünü esas almalı ve çeki vadesinde tahsil etmelidir.

Bu kavramın Abbasiler'den Osmanlı İmparatorluğu'nun sonuna kadar çok geçerli ve kullanılabilir olan bir kavram olduğu söylenemez. Bu nedenle de Özün Önceliği Kavramı çerçevesinde bir uygulama söz konusu olmamıştır.

749

Yukarıda yer alan Tablo-1. incelendiğinde de

görüleceği üzere günümüz modern muhasebe genel kabul

görmüş ilkeleri (kavramları) ile merdiven muhasebe kayıt

usulünün uygulaması birçok noktada benzerlik

göstermektedir. Bu veriler ışığında merdiven muhasebe

kayıt usulünün kullanıldığı dönemlerde, bugünkü

muhasebenin temellerine uygun iş ve işlemler

gerçekleştirildiği bile söylenebilir.

Aşağıda yer alan Tablo-2.’de ise bu sefer günümüzde

kullanılan ve kanunlar ile uygulanması istenen birçok

kuralın tespit edilebilen geçmişi ile 1100 yıl kullanıldığı

bilinen merdiven muhasebe kayıt usulünün kuralları

arasında bir kıyaslama yapılmıştır. Sonuçların ciddi

benzerlikler gösterdiği dikkat çekicidir.

750

Tablo-2. Günümüz Muhasebe Kuralları İle Merdiven Muhasebe Kayıt Usulü Kuralları

Arasında Bir Kıyaslama

Günümüz Muhasebe Kuralları ve Şekli Yapı Özelliklerinden Bazıları

Merdiven Muhasebe Kayıt Usulünde Olup/Olmadığı ve Yapısı

Muhasebe kayıtlarının geciktirilmeden 10 gün içinde yapılması.

Var. Bu kural Osmanlı İmparatorluğu döneminde 15 gün olarak uygulanmaktaydı.

Tutulması zorunlu defterlerin notere tasdik ettirilmesi.

Var. Muhasebe defterleri Osmannlı İmparatorluğu için söylenecek olunursa; Kadı, Defterdar, Vezir hatta bazen Padişah tuğrası çekilerek onaylanırdı.

Defterlerin ruhsatlı Serbest Muhasebeci, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler tarafından tutulması.

Var. Defterler usta-şakirt eğitim biçimi içerisinde mesleği öğrenmiş ve kendisine itimat edilen kişiler tarafından tutulurdu.

751

Kayıtlarda yevmiye madde çizgisi. Var. Bu özellik Abbasiler'den Osmanlı İmparatorluğu'na kadar devam etmiş bir uygulamadır. Genelde kaydın niteliğini belirten bir kelime yevmiyenin başlangıcını oluşturur ve bu kelimenin son harfi bir çizgi ile uzatıldıktan sonra yazılırdı. Böylece kelime ile kelimenin sonharfi arasında uzun bir çizgi yer alır ve kayıt bunun altına yapılırdı.

Kayıtlarda tarih yazılması. Var. Tarih yazılması yine Abbasilerden Osmanlı İmparatorluğu'na kadar geçen tüm zaman dilimlerinde görülmüş bir uygulamadır.

Kayıtlara ilişkin yevmiye maddesi açıklaması.

Var. Söz konusu işleme ilişkin olarak yapılan açıklamaların bazen yarım sayfa sürdüğü bile görülmektedir. Abbasi ve İlhanlılar'da genelde yevmiye çizgisinin üzerinde yapılan açıklamalrın Osmanlı İmparatorluğu devrinde yevmiye çizgisinin altında yapıldığı gözlenmektedir.

752

Alt hesap uygulaması. Var. Yalnız burada alt hesaplar bilindik anlamda değil, bir üzüm salkımının aşağıya doğru olan akışı şeklinde yanyana veya çok uzunsa yanyana ve alt alta şeklinde olmaktadır.

Borç tutarlarının sola, alacak tutarlarının sağa yazılması.

Yok. Yanda ifade ediliği şekilde bir yapı söz konusu değil. Gelirler de, giderler de aynı hizaya yazılmaktadır.

753

Sayfa sonu toplamlarının alınması. Kısmen. Bu uygulama bilindik bir şekilde olmaktan öte, hesap yoğun kayıtlarda kaydı yapan kişinin sağlama yapmak amacıyla çeşitli uygulamaları söz konusudur. Bunlardan en yaygın görüleni toplam hatası olup olmadığını denetlemek için gerçek rakamların üst yanlarına rakamın yarısını yazmaktır. böylece gerçek toplamın yarısını her gerçek rakamın üst yanına yazarak yarısını almış olmakatdır. Başka bir ifadeyle gerçek rakamlarının yarıları toplamı gerçek toplamın yarısı oluyor ise işlem doğrudur. Ayrıca yapılan birbaşka şeyde söz konusu işlemin sonucunda işlemin doğruluğunu kanıtlar nitelikte bir genel yekûn (toplam) çıkartarak bunu göstermektir.

Kayıtlarda hataların silinmeden, kazılmadan sadece üzerinin kayıt okunaklı kalmak kaydıyla çizilerek düzeltilmesi.

Var. Yanda belirtilen kural aynen uygulanmakta idi.

Her muhasebe kaydına bir yevmiye madde numarası verilmesi.

Var. Söz konusu uygulama özellikle Osmanlı İmparatorluğu döneminde daha sıkça görülen bir uygulamadır.

754

Yukarıda yer alan Tablo-2. incelendiğinde günümüz

muhasebe kural ve şekli yapı özelliklerinin neredeyse

tamamının merdiven muhasebe kayıt usulünde barındığı

görülmektedir.

5. SONUÇ

Bir devlet muhasebe sisteminin yürütülmesinde

yararlanılan merdiven yönteminin ilk örneklerini VIII.

yüzyılda Abbasi Devleti’nde görmek olanağı vardır. Yöntem

1879 yılında Padişah fermanı ile Osmanlı

İmparatorluğu’nda yerini çift yanlı kayıt yöntemine

bırakarak tarihteki yerini almıştır. Bu bilgiler, yöntemin

1100 yıllık bir ömrünün olduğunu ortaya koymaktadır.

Devletlerde muhasebe, devletin büyümesi ile önem

kazanır. Aynen işletmelerde olduğu gibi. Merdiven yöntemi

de bir beyliğin, küçük bir devletin değil, büyük bir devletin

muhasebe ihtiyacını karşılamak üzere doğmuş ve

gelişmiştir. Bu özelliği nedeniyle, devlet ne kadar büyürse

büyüsün zamanının gereksemesine göre merdiven yöntemi

gerekli değişiklikleri yaparak, gerekli esnekliği göstererek

gereksemeyi her zaman karşılayabilmiştir.

Bu incelemedeki açıklamalar göstermektedir ki, her

üç devletin Abbasiler, İlhanlılar, Osmanlılar siyasi bağları,

muhasebe yönteminin Orta Doğu’da yaygınlaşmasının

başlıca etkeni olmuştur. Bu siyasal ilişkilerin de içinde

755

bulunduğu, merdiven yönteminin gelişmesini sağlayan üç

devletin kimi ortak özellikleri üzerinde çalışmada

durulmuştur. Muhasebe tarihi açısından bu özellikler

yöntemin doğuşunu ve gelişmesini sağlayan etkenlerdir. Bu

etkenler açısından her üç devlet göz önünde tutularak

aşağıdaki sonuçları ortaya koymak olanağı vardır.

Kültürel etkenler: Merdiven yöntemi, genel anlamı ile

Abbasiler’de Arap-İslam kültürünün etkisi altında doğmuş,

İlhanlılar’da Fars, Moğol ve İslam kültürü ile yerleşmiş ve

Osmanlılar’da ise, Türk ve İslam kültürü ile gelişmiştir. Bu

kültürün en belirli göstergeleri, kayıt gerekmesini yaratan

İslami kurallara göre oluşan harac, cizye, öşür (aşar) adları

ile anılan vergiler ve ulusal kültürlerin benzerliği ile

yaygınlaşan mukataa türü devlet gelirleridir.

Dil ve yazı kültürü: Merdiven yöntemi, Arap yazı ve

rakamları ile doğmuş, İlhanlılar’da Fars dili ve harfleri ile

gelişme göstermiştir. Fars dil ve yazı kültürünün Arap dil ve

yazı kültürüne benzemesi, yöntemin İlhanlılarda

benimsemesini ve gelişmesini büyük ölçüde etkilemiştir.

Osmanlı’nın Arap harf ve rakamlarını kullanmaları da aynı

kültürel etkiyi yapmıştır. Her üç kültürde de merdiven

yönteminde, siyakat yazı ve rakamları kullanılmıştır.

Merdiven yönteminin gelişmesinde önemli yeri olan

siyakat yazı ve rakamları, Arap, Fars ve Osmanlı yazı

kültürlerinin müşterek özelliklerinin sonucudur.

756

Bugün muhasebede kullanılan birçok deyimin

Arabistan yarım adasında, İran’da ve Türkiye’de aynı olması

bu müşterek dil ve yazı kültürünün göstergeleri olarak

yaşamaktadır.

Devlet örgütü ve yöntemi kültürü: Abbasiler, İlhanlılar

ve Osmanlıların devlet yönetim anlayışı ve kültürü, bu

incelemede ortaya konulduğu üzere, birbirine benzerdir.

Abbasiler’in siyasi ve mali örgütlenme kültürü ile merdiven

yönteminin merkez ve taşra örgütlenmesi oluşmuştur.

Eyaletlere göre, vergi alınması ve devletin harcamalarının

benzer biçimde yapılması, Abbasiler’de mali örgütlenmeyi ve

muhasebe düzenini oluşturan en önemli etkendir.

İlhanlılar’da ve Osmanlılar’da da eyalet düzenine göre vergi

alınması ve harcamaların eyalet düzenine göre yapılması

mali örgütlenmeyi ve muhasebe organizasyonunu aynı

doğrultuda etkilemiştir. Siyasi ve mali örgüt isimleri ve

muhasebe defterlerinin adları ve içeriklerinin üç devlette de

benzer olması rastlantı değildir.

Devlet örgütü ve yöntemi kültürü, devlet gelirlerinde

olduğu gibi devlet giderlerini ve onun muhasebesini de

etkileyen bir faktördür. Abbasiler’de başlayan, merkezi

örgütteki divan ve ona bağlı alt örgütler taşradaki vali, kadı

ve bunlara bağlı alt örgütler İlhanlılar’da büyük benzerlik,

Osmanlılar’da kısmi benzerlik göstermektedir. Ayrıca,

757

önemli bir gider yeri olan askeri örgütlenme için de aynı

değerlemeleri yapmak olanağı vardır.

Ekonomik çevre ve ticari kültür: Abbasilerdeki üretim

alışkanlıkları (ev ekonomisi, eyalet ekonomisi) devletin

gelirlerini ve bu gelirlere uygun muhasebe kaydını

etkilemiştir. Tarımsal üretim ve hayvansal üretim ve ev

üretimine dayalı sanayi ürünleri bu gelirlere biçim

vermekte, ticari alışkanlıklar ve para kullanımı, nakit

vergilerin kaynağını oluşturmaktadır. Ekonomik ve ticari

kültür, İlhanlılarda ve Osmanlılarda da coğrafi koşulların

etkisi ile aynı doğrultudadır. Dolayısı ile mali yapı ve

muhasebe düzeni bu kültürlerin de etkisi ile biçimlenmiş ve

Orta Doğu’yu kapsayacak şekilde gelişmiştir. Uluslararası

ticareti oluşturan ipek yolu da, ticari alışkanlıkların ve

Gümrük vergisi gibi devlet gelirlerinin oluşumunu

etkilemiştir.

Burada son olarak değinilmesi gereken, gizlilik,

profesyonellik, iç kontrol, yönteminin korunmasındaki

tutuculuk, raporlama anlayışı gibi yöntemin doğuş ve

gelişme sürecindeki hususlar da vardır. Bu konuyla ile ilgili

bazı değerlendirmeler de zaten çalışmanın üçüncü bölümü

olan bu kısımda yapılmıştı.

Merdiven yöntemi üzerine yapılan incelemeler henüz

başlangıcındadır. Orta Doğu’da görkemli bir geçmişe sahip

olan bu yöntemin tanıtımı ile ilgili önemli bulgular ortaya

758

konulabilecektir. Bu araştırmada yöntemin doğuşu ve üç

ülkedeki gelişme süreci üzerinde ayrıntılı bir şekilde

durulmaya çalışılmıştır. Bu çalışmanın daha sonraki

araştırmalar ve araştırmacılar için bir referans olacağı ümit

edilmektedir.

Özetle, merdiven muhasebe kayıt usulünün tek taraflı

ve çift taraflı kayıt usullerinden farklı bir usul olarak

değerlendirilmesi gerektiğidir. Merdiven muhasebe kayıt

usulünün günümüz muhasebe kavram, kural ve şekli yapı

ile olan benzerlikleri dikkate alındığında aslında merdiven

muhasebe kayıt usulünün hem tek taraflı ve hem de çift

taraflı muhasebe kayıt usullerinin temeli olduğu, onların bu

yöntemden doğduğunu söylemek çok da yanlış olmayacağı

kanaatindeyiz. Kuralları ve şekli yapısı ile ve bilinen en eski

örneği ile 1100 yıllık bir geçmişi olan merdiven muhasebe

kayıt usulü için bu tespitte bulunmak çok da güç

olmamaktadır. Tek taraflı kayıt tekniğinin basit, kural ve

şekli yapısal özellikleri olmayan örneklerine miladi 1200’lü

yıllarda rastlanmaktadır. Çift taraflı kayıt usulüne ilişkin

doktrinsel çalışmanın ise İtalyan matematikçi ve rahip olan

Luca Pacioli’nin “Suma de Arithmetica, Geometrica,

Proportioni et Proportionalita” isimli Venedik’de miladi 1495

yılında yayımlanan kitabında çift taraflı kayıt tekniğinden

(double entry accounting system – doppelte buchhaltung)

tekniğin teori ve uygulamasından bahsettiğini bilmekteyiz.

Pacioli bu nedenle çift taraflı muhasebe kayıt tekniğinin ve

759

haliyle modern muhasebe kayıt tekniğinin kurucusu olarak

kabul edilmektedir. Bu veride dikkate alındığında yukarıda

tarafımızdan yapılan ve merdiven muhasebe kayıt

usulünün günümüz modern kayıt tekniği olarak kabul

edilen çift taraflı muhasebe kayıt usulünün temelini

oluşturduğu şeklindeki tespitimizin daha da güç

kazandığını önemle belirtmek isteriz.

Son söz olarak bilinmelidir ki günümüz muhasebe

literatüründe bizce önemli bir tespit olan bu gerçeğin kabul

edilmesi ülkemizde olmasa bile uluslararası yazında çok

güç olduğudur. Ancak bunun için mutlaka çaba sarf

edilmelidir. En azından “Merdiven Muhasebe Kayıt

Usulü”nün başlı başına bir muhasebe tekniği olduğu ve

“Tek Taraflı Muhasebe Kayıt Usulü”, “Çift Taraflı Muhasebe

Kayıt Usulü” dışında üçüncü bir muhasebe kayıt usulü

olduğunun kabul edilmesi gerekmektedir. Bu bile yöntemin

tarihte hak ettiği yeri alması açısından önemli ancak

kanaatimizce yetersiz bir adım olacaktır.

760

KAYNAKÇA

Freiherrn von Kremer, Über Das Budget der Einnahmen unter der Regierung des Harun Al-rasid, 1876, Wien.

Freiherrn von Kremer, Über das Eiemmahmebudget des Abbasiden-Reiches Vom Jahr H.306 (918-919), 1888, Wien.

Ahmet Zeki Velidi Togan, Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I. Yıl, 1931, Ankara.

Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye

Tarihi, Cilt II, 1977, İstanbul.

Eratnalılar 1327- 1381: Türk Tarih Kurumu yayını

VII. Dizi, 1994, Ankara.

Genel Türk Tarihi, Cilt V, 1997, İstanbul.

Halil İnalcık, Genel Türk Tarihi, İstanbul: Cilt V, 1997.

Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu – Klasik Çağ (1300-1690), İstanbul: 2004.

İbn-i Kemal Tarihi, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Varak: 47.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi Cilt l, İstanbul, 1975.

Kemal Göde, Eratnalılar 1327- 1381, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını VII. Dizi, 1994.

Meydan Larousse, 6. cilt, 1971.

Oktay Güvemli, Muhasebe Tarihi – Osmanlı imparatorluğu Öncesi, 2.Baskı, İstanbul: Cilt 1, 2000.

761

T.C. Başbakanlık Osmanlı Devleti Arşivleri, Kâmil Kepeci tasnifi defter no. 1920 ve 1973’.

T.C. Başbakanlık Osmanlı Devleti Arşivleri, Kâmil Kepeci tasnifi defter no. 1721 ve 1722.

T.C. Başbakanlık Osmanlı Devleti Arşivleri, MAD.:

2760.

The Accounting Historians Journal, Vol. 27, No. 1, 2., 2000, ABD.

Ulrich Döring ve Rainer Buchholz, Buchhaltung und Jahresabschluss, 9. Baskı, Berlin: Erich Schmidt Verlag, 2005.

Walter Hinz, Resâle-i Falakiyyä, Wiesbaden, 1952.

Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul: Cilt II, 1977.

762

ÖZGEÇMİŞLER Doç. Dr. Cemal ELİTAŞ Yazar 1978 yılında Almanya’nın Hamm şehrinde doğmuştur. Erzurum nüfusuna kayıtlı olan yazar ilk, orta ve lise eğitimini İstanbul Büyükçekmece’de tamamlamıştır. 1999 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Muhasebe-Finansman Uzlanım Dalı’ndan mezun olmuştur. Yazar yüksek lisansını 2001 yılında ve doktora eğitimini 2004 yılında Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı Muhasebe Bilim Dalı programında tamamlamıştır. Yazarın basılmış iki adet kitabı, kitap içerisinde bölümleri, 30’u aşkın makalesi ve çok sayıda uluslararası sempozyumlarda sunulmuş tebliğleri mevcuttur. Yazar halen Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yazarın elektronik postaları celitas@aku.edu.tr ve cemalelitas@gmail.com şeklindedir. Prof. Dr. Oktay GÜVEMLİ Yazar 1935 yılında Fatsa’da doğmuştur. 1960 Yılında Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi’ni bitirmiş, 1961 yılında da İ.Ü. İktisat Fakültesi, İşletme İktisadı enstitüsünde lisans üstü öğrenim görmüştür. 1972 yılında İşletme Doktoru olan yazar, 1974 yılında İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi’nde Doçent ve 1982 yılında ise Prof olmuştur. Yazar 1963 yılında Sınai ve Yatırım Bankasının kuruluşunda görev almış ve on yıl süreyle Mali Tahlil Uzmanı ve Müşaviri olarak çalışmıştır. Daha sonra özel kesimde yatırım ve finansman danışmanlığı yapan yazar, halen emekli öğretim üyesidir. Yazarın elektronik postası oktay_guvemli@yahoo.co.uk şeklindedir. Doç. Dr. Mehmet ERKAN Yazar 1954 yılında Afyonkarahisar’ın Sandıklı ilçesinde doğmuştur. Afyonkarahisar nüfusuna kayıtlı olan yazar ilk, orta ve lise eğitimini Afyonkarahisar’da tamamlamıştır. 1978 yılında Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Afyon Maliye-Muhasebe Yüksek Okulundan mezun olmuştur. Yazar doktora eğitimini 1986 yılında Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı Muhasebe-Finans Bilim Dalı programında tamamlamıştır. Yazarın yayınlanmış Muhasebe, Finans ve Muhasebe Tarihi alanında kitabı, kitap içerisinde bölümleri, makaleleri ve çok sayıda uluslararası sempozyumlarda sunulmuş tebliğleri mevcuttur. Yazar halen Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yazarın elektronik postası merkan954@yahoo.com şeklindedir.

763

Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan AYDEMİR Yazar 1969 yılında Giresun’da doğmuştur. İlk, orta ve lise eğitimini İstanbul Bakırköy’de tamamlamıştır. 1991 yılında İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi’nden mezun olmuştur. 1994 yılında Afyon Kocatepe Üniversitesi, İktisadi ve idari Bilimler Fakültesi’nde araştırma görevlisi olarak göreve başlamıştır. Yazar yüksek lisansını 1997 yılında Amerika’da University of New Haven’da tamamlamıştır. 2005 yılında Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde doktora eğitimini bitiren yazar halen Afyon Kocatepe Üniversite, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, Muhasebe ve Finansman Ana Bilim Dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yazarın elektronik postaları aydemir@aku.edu.tr ve aydemir69@gmail.com, web adresi ise http://www2.aku.edu.tr/~oaydemir şeklindedir. Öğr. Gör. Dr. Mustafa OĞUZ Yazar 1940 yılında Yunanistan’ın Gümülcine şehrinde doğmuştur. İlk ve orta eğitimini burada tamamlamıştır. 1967 yılında İstanbul Yüksek İslam Enstitüsünden mezun olmuştur. Yazar yüksek lisansını 1986 yılında ve doktora eğitimini 2002 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı programında tamamlamıştır. Yazar Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi ve Cumhuriyet Arşivlerinde 20 yıl çalışmıştır. Yazar 1990 yılında Öğretim Görevlisi olarak Marmara Üniversitesinde göreve başlamıştır. Halen emekli olan yazarın elektronik postası moguz@marmara.edu.tr şeklindedir. Uzman Tarihçi Uğur ÖZCAN Yazar 1977 yılında Eskişehir’in Çifteler ilçesine bağlı Kadıkuyusu köyünde doğmuştur. İlk okulu Eskişehir’de okuyan yazar ortaokul ve lise eğitimini ise Ankara’da özel bir kolejde tamamlamıştır. Yazar 1999 yılında Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun olmuştur. Yazar yüksek lisans eğitimini 2004 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı’nda tamamlamıştır. Ayrıca yazar yüksek lisans eğitimi esnasında 2001-2003 yılları arasında Amerika’nın California eyaletinin Los Angeles kentinde alanı ile ilgili çalışmalarda bulunmuştur. Aynı yıl doktora eğitimine başlayan yazar Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı’nda öğrenimini sürdürmekte olup tez yazım aşamasındadır. Yazarın uluslararası sempozyumlarda sunulmuş tebliğleri mevcuttur. Yazarın elektronik postası ozcanugur@hotmail.com şeklindedir.