GEORG OSTROGORSKI DZIEJE BIZANCJUM PRZEKAD POD REDAKCJ HALINY EVERT-KAPPESOWEJ WARSZAWA 1968 PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Tytu oryginau Geschichte des Byzantinischen Staates C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung Munchen 1963 Okadk i obwolut projektowa Zenon Januszewski Redaktor Irena Tatarczukowa Redaktor techniczny Witold Motyl Korektorzy Anna Sikorska, Danuta Sowiska Printed in Poland PRZEDMOWA AUTORA DO WYDANIA POLSKIEGO Wielk rado sprawia mi fakt, i ksika moja ma si ukaza w jzyku polskim. Jestem rwnie rad, e pracy nad przekadem podja si tak wybitna specjalistka, jak p. docent dr H. Evert-Kappesowa, gdy jest to dla mnie gwarancj, e bdzie on na wysokim poziomie, tote milo mi jest podzikowa jej na tym miejscu za cay trud woony w to zadanie. Pozwalam sobie rwnie wyrazi wdziczno tak Pastwowemu Wydawnictwu Naukowemu za to, e zechciao wczy moj ksik do swego planu wydawniczego, jak i kierownikowi Redakcji Historii p. N. Karpowskiej, ktrej yczliwo i starania przyczyniy si w wielkiej mierze do realizacji tego zamierzenia. Zainteresowanie problematyk bizantyjsk, ktre datuje si w Polsce od do dawna, w cigu ostatnich dziesicioleci znacznie wzroso i pogbio si. Dowodem tego s nie tylko prace specjalistyczne, ale i osobiste kontakty z polskimi naukowcami i z mod a rokujc pikne nadzieje kadr przyszych bizantynistw. Niechaj mi wolno bdzie wspomnie z duym zadowoleniem o mojej wasnej, niestety zbyt krtkiej, wizycie w Polsce, o spotkaniach z polskimi kolegami i o kontaktach z modymi adeptami bizantynistyki, ktrzy z tytuu swych studiw przebywali czas jaki w Belgradzie. Wsppraca naukowa midzy Polsk a Jugosawi rozwija si pomylnie w rnych dziedzinach a take i w dziedzinie bizantynistyki. Czubym si bardzo szczliwy, gdyby ukazanie si polskiego przekadu mojej ksiki przyczynio si w jakiejkolwiek mierze do dalszego rozwoju tej przyjaznej i owocnej wsppracy. G. Ostrogorski WSTP Ksika, ktr w przekadzie dajemy do rki Czytelnikowi polskiemu, dotyczy przedmiotu u nas na og mao znanego i jeszcze niezbyt popularnego. Wynika to poniekd i z faktu, e zapoznanie si z nim byo dosy trudne, do dzi bowiem rozporzdzalimy w tej dziedzinie jednym tylko podrcznikiem w jzyku polskim, dostpnym szerszemu kou czytelnikw. Przy tym autor wymienionego podrcznika nie zdoa go doprowadzi do koca i tekst urywa si na rozbiorze Bizancjum w 1204 r., a

tym samym ostatnia faza istnienia tego pastwa i caa historia jego zmaga z Turkami Osmaskimi nie zostaa uwzgldniona; nie jest te bez znaczenia, e praca ta opublikowana przed trzydziestu blisko laty uwzgldnia szeroko wydarzenia polityczne, cay proces rozrostu a potem terytorialnego kurczenia si pastwa; obszerne omwienie znalazy w niej rwnie niektre aspekty ycia spoeczestwa. Tak ujta zaspokajaa bez wtpienia wymagania, jakie stawiano wwczas uniwersyteckiemu podrcznikowi historii; natomiast, mimo jej niezaprzeczalnych zalet, nie znajdziemy w niej odpowiedzi na wiele pyta z zakresu dziejw gospodarczych, ustrojowych i spoecznych, jakie dzisiaj zwyklimy stawia pracom tego rodzaju. Std wzrastajca wci potrzeba zaopatrzenia naszej literatury naukowej w ksik, ktra by ujmowaa histori Bizancjum w jej rnorodnych aspektach, od pocztku istnienia tego pastwa a po jego kres. Nauka rosyjska a take i zachodnioeuropejska moe si pochlubi kilkoma bardzo dobrymi podrcznikami. Praca G. Ostrogorskiego jest jedn z ostatnich w tej dziedzinie, ale chocia nie wyrugowaa poprzednich, ktre do dzi nie utraciy swej wartoci, to jednak przewysza je wszystkie pod pewnym zasadniczym wzgldem: ogromna wielostronno zainteresowa Autora, ktra przez lata cae skaniaa go do badania rnorodnych zagadnie, sprawia, e przy pisaniu tej ksiki nie tylko nie pomin adnej dziedziny ycia w Bizancjum, ale umia przedstawi je w sposb zwizy, jasny a przede wszystkim syntetyczny. Autor Dziejw Bizancjum, profesor G. Ostrogorski, ukoczy szko redni w Rosji a studia wysze w Niemczech; zosta nastpnie profesorem uniwersytetu we Wrocawiu. Po dojciu Hitlera do wadzy, jako zdeklarowany przeciwnik nazizmu, musia opuci Niemcy. Przenis si do Pragi, gdzie obj kierownictwo tzw. Institutum Kondakovianum, ale pobyt w tym miecie by dla Ostrogorskiego tylko krtkim etapem, gdy musia je opuci w przeddzie aneksji Czechosowacji przez Niemcy hitlerowskie w 1939 r. Tym razem schroni si w Belgradzie, by przyj ofiarowan sobie katedr historii Bizancjum. Katedr t zajmuje do dzi, penic zarazem funkcj kierownika Instytutu Bizantyjskiego. Jest te zaoycielem czasopisma naukowego, powieconego badaniom bizantynistycznym, tzw. Zbornika radova, stanowicego organ wyej wymienionego Instytutu. Serbska Akademia Nauk w uznaniu zasug Ostrogorskiego powoaa go na swego czonka rzeczywistego. Dorobek naukowy Ostrogorskiego jest niezwykle rnorodny i ogromnie bogaty. Ju w r. 1927 mody, bo zaledwie 25-letni uczony zadebiutowa ciekaw rozpraw o sporach nad dogmatyk chrystologiczn we wczesnym okresie ikonoklazmu. Do tematyki tej powraca parokrotnie w kilku nastpnych latach, wkrtce jednak zagadnienia gospodarcze, spoeczne i ustrojowe poczy coraz bardziej przyciga jego uwag; ju w 1932 r. opublikowa oryginalne i niezwykle interesujce studium o wspzalenoci pac i cen w Bizancjum, a rwnoczenie niemal poczy si ukazywa prace dotyczce tak mao zbadanej podwczas dziedziny, jak historia agrarna w Bizancjum, ksztatowanie si feudalizmu, system finansowy, zagadnienia ustrojowe. Obok tego jednak zajmowa si te i zagadnieniami podziau administracyjnego Cesarstwa Bizantyjskiego, rol i znaczeniem Sowian w dziejach Bizancjum, wzajemnym stosunkiem pastwa i Kocioa, nie wspominajc ju o wielu drobniejszych pracach. Ogromna erudycja G. Ostrogorskiego, doskonae przygotowanie naukowe, umiejtno wnikliwej analizy w poczeniu z niezwykle szerokim horyzontem

mylowym i z talentem narracyjnym, stawiaj go w pierwszym rzdzie historykw redniowiecza w ogle, a historii bizantyjskiej w szczeglnoci. Uczyni tyle dla jej poznania i rozwoju, i imi jego zroso si z ni nierozerwalnie. Wszystkie te cechy Ostrogorskiego naukowca znalazy swj peny wyraz w jego ksice; orygina ukaza si po niemiecku (Geschichte des byzantinischen Staates) w wydawnictwie Handbuch der Altertumwissenschaft, cz. I, t. 2, Munchen 1940, drugie wydanie w tym samym wydawnictwie i tej samej serii w 1952 r., wreszcie trzecie tame w r. 1963. Ksika zostaa przyjta z entuzjazmem i po wojnie przetumaczona na kilka jzykw: francuski (Histoire de l'Etat Byzantin, Paris 1956), angielski (History of the Byzantine Empire, New Brunswick New Jersey 1957), serbsko-chorwacki (Istorija Wizantije, Beograd 1959) oraz soweski (Zgodovina Bizanca, Lubliana 1961). Przekad polski jest wic szstym z kolei. Tumaczenie dokonane zostao przez kilkuosobowy zesp bizantynistw Uniwersytetu dzkiego wedug ostatniego wydania w jzyku niemieckim, ktre pod wieloma wzgldami rni si od poprzednich. Wprawdzie konstrukcja pracy pozostaa ta sama, ale pogldy autora na niektre zagadnienia ulegy zmianie, a jednoczenie jego znajomo przedmiotu pogbia si tak, e niejednokrotnie poprzednie stwierdzenia zostay poparte nowymi argumentami. Bardzo bogaty dorobek w dziedzinie bizantynistyki w cigu powojennego dwudziestolecia skoni te autora w wielu wypadkach do szerszej analizy niektrych kwestii. W zwizku z tym znacznie rozbudowany zosta i dzia bibliograficzny. Mona wic miao powiedzie, e w obecnej postaci ksika ta stanowi podsumowanie dugoletnich bada autora. aden podrcznik nie jest prac na wskro oryginaln. W zasadniczym zrbie musi nawizywa do poprzednich, pewne ustalenia naukowe 8 musi powtarza. Jednak wielk zalet tej ksiki jest jasno wykadu, umiejtna selekcja i dobr faktw, sprawa tak istotna dla prac typu syntetycznego, oraz wszechstronne zaznajomienie Czytelnika z yciem pastwa bizantyjskiego. Poniewa analizowanie postawy autora w stosunku do wszystkich poruszanych zagadnie przekraczaoby ramy niniejszego wstpu, pragniemy tylko zwrci uwag Czytelnika na kilka zdaniem naszym najciekawszych momentw. A wic okres od panowania Konstantyna Wielkiego do objcia wadzy przez Heraklidw, zwany zazwyczaj protobizantyjskim, charakteryzuje autor jako kocow faz Imperium Rzymskiego okres jego ostatecznej likwidacji. Wraz z zaamaniem si wspaniaych, ale jake fantastycznych planw Justyniana I, Imperium to znika definitywnie z widowni dziejowej, a na jego miejscu powstaje organizm nowy i odrbny: waciwe pastwo bizantyjskie, ktrego historia jest histori pastwa greckiego w redniowieczu" (s. 93). Przestao by pozostaoci Imperium Rzymskiego z chwil, gdy okrojone terytorialnie utracio panowanie nad basenem Morza rdziemnego, a stao si pastwem greckim, gdy na jego tak mocno skurczonym terytorium dominowa ywio grecki, grecki jzyk i kultura hellenistyczna. Jednym z naczelnych problemw jakie miao do rozwizania to redniowieczne pastwo greckie by wzajemny stosunek wadzy wieckiej i Kocioa. Do zakorzenionych poj o cezaropapizmie autor wprowadza powane korekty; w istocie, zgodnie z pojciem przyjtym w Imperium Rzymskim, to Koci mia by w pastwie a nie pastwo w Kociele. Inaczej mwic wadza duchowna winna bya wsppracowa

cile z wadz wieck, majc na celu przede wszystkim dobro pastwa w myl dewizy staroytnych: salus reipublicae suprema lex. W oczach ogu monarcha z tytuu swej godnoci by opiekunem Kocioa i jako taki mia wgld w jego sprawy. Faktycznie jednak wadza jego rozcigaa si jedynie na przedstawicieli Kocioa, a nie sigaa tam, gdzie w gr wchodziy sprawy dogmatu. W rezultacie Koci, odwracajc role, sta si w trudnych momentach dziejowych opiekunem pastwa i okaza si trwalszy od niego. Ale nawet w okresach rozkwitu absolutyzmu, dominowanie wadzy wieckiej nad Kocioem stawao si w kocowym rachunku bardzo problematyczne. Przykadem tego moe by ikonoklazm. Opierajc si na swoich uprzednich badaniach autor analizuje ikonoklazm jako ruch, ktry mia skutki nie tylko religijne, ale gospodarcze i polityczne. Dla ikonoklastw obrazy wite nie byy tak jak twierdzili ikonofile wycznie symbolem, ale prb wyobraenia istoty najwyszej, ktrej natura ludzka ani poj, ani uzmysowi sobie nie jest w stanie. W ten sposb cay ten spr wraca w gruncie rzeczy do dawnych dyskusji chrystologicznych i do teorii goszonych przez monofizytyzm. Rozwijajc dalej swoje zaoenia ikonoklaci nawoywali do wiary czystej, wolnej od bawochwalstwa i zabobonw, objawiajcej si nie w kontemplacji, ale w uczynkach, ktre utosamiali ze sub pastwu. W praktyce doprowadzio to do ostrego i dugotrwaego konfliktu z zakonami, ktre, dziki posiadanym relikwiom i obrazom uwaanym za cudotwrcze, wywieray ogromny wpyw na wiernych a wskutek tego zapewniay sobie wielkie korzyci materialne. To tumaczy dlaczego wanie wadza wiecka bya inicjatorem tego ruchu reformacyjnego; nie godzi on otwarcie w dogmaty wiary, lecz zwalcza jej chorobliwe objawy, a jednoczenie odpowiada interesom pastwa, gdy przeciwstawiajc si potdze Kocioa i zakonw - wzmacnia stanowisko monarchy i pomnaa dochody skarbu poprzez kasat klasztorw i konfiskat ich dbr. Dyskredytujc za idea ycia kontemplacyjnego i wysuwajc na jego miejsce walk z wrogami chrzecijastwa, mg odda wielkie usugi, gdy Bizancjum potrzebowao w owym okresie nie mnichw a onierzy. A jednak mimo tak silnego poparcia ze strony rzdu, mimo wielu zwolennikw, jakich znalaz nawet wrd duchowiestwa, ikonoklazm nie utrzyma si i musia ustpi przed oficjaln nauk Kocioa, ktrego ideologi reprezentowali mnisi. Natomiast skutki tego zatargu byy nieoczekiwane: Cesarstwo skcone wewntrznie a rwnoczenie zmuszone do cigej walki z Arabami i Bugarami zaniedbao swoje sprawy na Zachodzie, w rezultacie czego Stolica Apostolska, od pocztku niechtna temu co nazywaa herezj ikonoklastyczn", ucieka si do pomocy i opieki nowych wadcw frankoskich. W odpowiedzi na to cesarz Konstantyn V wyj spod jurysdykcji Rzymu Sycyli, Kalabri i Illyrikum i wcieli je do patriarchatu konstantynopolitaskiego. Tak wic pisze autor ikonoklazm pogbi przepa midzy obydwoma orodkami chrzecijastwa i sprawi, e Rzym zosta wyparty z greckiego Wschodu a Bizancjum z aciskiego Zachodu. Tym samym uniwersalizm zarwno cesarzy bizantyjskich, jak i Kocioa rzymskiego pocz traci grunt pod nogami" (s. 158). Hesychazm, ostatni wielki ruch filozoficzno-religijny w Cesarstwie Bizantyjskim, ma odmienne od ikonoklazmu oblicze i denia, powsta bowiem w innych warunkach. Ikonoklaci pragnli oczyci religi z naleciaoci pogaskich i przez wyeliminowanie z niej czynnikw cudotwrczych podkreli jej wartoci duchowe, a take pobudzi jej wyznawcw do czynu. Hesychazm, nawizujc do neoplatonizmu (w odrnieniu od nauki Arystotelesa, tak popularnej na Zachodzie), gosi oderwanie si

od ycia i nawrt do mistycyzmu. Gbokie przekonanie hesychastw, e istota ludzka moe osign taki stan ekstazy, w ktrym oglda Boga, jest, zdaniem autora, typowe dla psychiki greckiej, wyraa bowiem jej odwieczne marzenie, by odnale w czowieku cechy boskoci, by przerzuci pomost nad przepaci dzielc czowieka od Boga. W tym nastawieniu widzi autor najwiksz rnic midzy chrzecijastwem wschodnim a zachodnim i najpowaniejsz przeszkod do wzajemnego porozumienia. Hesychazm nie zosta potpiony, tak jak ikonoklazm, przez Koci grecki,, ale nie zosta te przeze uznany oficjalnie. Mimo to jednak i mimo to, e panujca dynastia bya mu przeciwna, utrzyma si dugo. Nie byo to bez znaczenia, gdy utrudnio pertraktacje o uni Kociow, tak upragnion przez cesarzy. A przenoszc zainteresowania wiernych w sfer mistycyzmu i ukazujc w nim cel ycia i ucieczk przed pen grozy rzeczywistoci, ruch ten wycisn pitno na caym kocowym okresie istnienia Bizancjum, gdy powsta w chwili, gdy uratowanie egzystencji tego pastwa wymagao energicznego dziaania i trzewej oceny rzeczywistoci. Zagadnienie czy Bizancjum zaliczy naley do pastw formacji feudalnej jest do dzi sporne. Ostrogorski w swej ksice powraca do niego kilkakrotnie. Stale postpujca feudalizacja pastwa bizantyjskiego, poczynajc od X w., jest dla niego faktem bezspornym, ale jednoczenie podkrela, e przebiegaa ona jego zdaniem inaczej ni na Zachodzie i przybieraa odmienne nieco formy. Feudalizm bizantyjski nie ogranicza si do skupienia ziemi w rkach pewnej warstwy spoecznej, gdy magnaci bizantyjscy jeszcze w XIV w. odgrywali czynn rol w gospodarce miejskiej, zajmujc si handlem i patronujc rzemiosu. Warstwa wolnego chopstwa istniaa a do ostatecznego upadku pastwa, a chocia rzd centralny udziela szczodrze immunitetu poszczeglnym jednostkom, zachowa jednak dobrze rozbudowany aparat fiskalny i administracyjny i nigdy nie zrzek si cakowitej zwierzchnoci nad poddanymi. Spoeczestwo bizantyjskie nie byo te nigdy spoeczestwem stanowym w zachodnioeuropejskim znaczeniu tego sowa. Niemniej jednak ogromna wikszo chopstwa pozostawaa w zalenoci od monowadcw i Kocioa, a potga materialna i uzyskane przywileje zarwno jednych, jak drugiego pozwalay im rywalizowa z wadz monarchy i wyamywa si spod niej. Ostrogorski ukaza rwnie Czytelnikowi w nowym wietle dzieje Cesarstwa Nikejskiego, utworzonego z niewielkiego kawaka ziemi, jaki pozosta w rku Bizantyjczykw po rozbiorze ich pastwa przez krzyowcw w 1204 r. Do faktw dobrze znanych nie mona tu byo jeszcze wiele dorzuci, autor uwypukli jednak t niezwyk ywotno pastwa bizantyjskiego, dziki ktrej potrafio ono nie tylko zachowa pod okupacj acisk wasne oblicze, ale take dwign si z upadku, odzyska przewan cz zagrabionego sobie terytorium i odegra pewn rol w polityce europejskiej. Czytajc te strony Czytelnik musi zada sobie pytanie, czy ta niezwyka prno, te wielkie siy wewntrzne, jakimi si Bizancjum odznaczao i dziki ktrym obronio si tylokrotnie przed zagraajcymi mu inwazjami, zasymilowao masy najedcw osiedlajce si na jego terytorium, schrystianizowao ssiednie pastwa sowiaskie czy te siy nie byyby mu rwnie pozwoliy stawi skutecznie czoa nawale tureckiej, gdyby nie byo zmuszone walczy jednoczenie na dwa fronty: z muzumaskim i z zachodniochrzecijaskim wiatem. 10

I zamykamy ksik z uczuciem, e upadek Bizancjum by nie tylko katastrof dla ludw Pwyspu Bakaskiego, ale i wielk strat dla caej redniowiecznej Europy. Praca zostaa oparta na niezwykle szerokiej bazie; autor na pocztku kadego rozdziau omawia zasadnicze rda i najwaniejsze opracowania, odnoszce si do danego okresu a w odsyaczach przytacza wiele dodatkowych materiaw i niemal ca literatur zagadnienia, jaka si ukazaa na dany temat w postaci oddzielnych publikacji czy artykuw a do chwili oddania podrcznika do druku.(Odsyacze w tej wersji pliku zostay usunite) W wypadku spornych kwestii streszcza w sposb zwizy, lecz jasny zasadnicze punkty dyskusji i argumenty stron. A wic i pod tym wzgldem jego ksika stanowi nieocenion pomoc dla kadego historyka Bizancjum. Tumaczeniu nadalimy tytu: Dzieje Bizancjum, gdy oddaje on w znacznej mierze charakter samego dziea. Jest to bowiem nie tylko historia pastwa pojtego jako twr polityczny, ale take szeroko ujte dzieje gospodarki, kultury, stosunkw spoecznych tych ludw, ktre w ramach pastwa bizantyjskiego yy i rozwijay si przez cae wieki. Uwaalimy za poyteczne dla Czytelnika polskiego uzupeni wstpny rozdzia wiadomociami o stanie bada bizantynistycznych w naszym kraju. Wprawdzie Autor omwi do szeroko losy bizantynistyki, jako midzynarodowej dyscypliny naukowej, od jej pocztkw a po ostatnie czasy, jednak pomin nasz teren tak ze wzgldu na nieznajomo jzyka, jak i dlatego e nasz wkad w tej dziedzinie jest nieznaczny. W odsyaczach powouje si wprawdzie na niektre polskie prace naukowe, poniewa jednak uwzgldnia tylko te nieliczne pozycje, ktre ukazay si w jzykach zachodnioeuropejskich, wydao nam si celowe zebranie ich, uzupenienie i powizanie w jak skoordynowan cao. Ze wzgldu na to, e wiele terminw utartych ju w bizantynistyce midzynarodowej nie istnieje jeszcze w nauce polskiej, bylimy zmuszeni szuka dla nich odpowiednikw na wasn rk. Zdajemy sobie spraw, e nie zawsze udao nam si szczliwie rozwiza te trudnoci i e s to raczej propozycje, ktre w niektrych wypadkach zostan przyjte, a w innych, by moe, odrzucone. Majc rwnie na uwadze, e znajomo jzyka greckiego jest w naszym kraju mao rozpowszechniona uznalimy za wskazane przytoczone w tekcie sowa greckie podawa take czcionk acisk. Z tego samego powodu wymieniajc terytorialne jednostki administracyjne tzw. temy przy spolszczonej pisowni opuszczalimy rodzajnik, ktry mgby by niezrozumiay dla szerokiego ogu Czytelnikw, (np. tem Armeniakon zamiast tem ton Armeniakon). Imiona greckie znane i przyjte u nas podawalimy w brzmieniu utartym np. Micha a nie Michaelos, Justynian a nie Justinianos, natomiast dla imion, ktre nie zdobyy sobie prawa obywatelstwa w naszym jzyku, zachowalimy ich form greck. d 20 kwietnia 1964 H. Evert-Kappesowa WPROWADZENIE ROZWJ STUDIW BIZANTYNISTYCZNYCH Zainteresowanie histori Bizancjum zrodzio si ze studiw nad antykiem, bowiem skarby greckiej myli i greckiej kultury, odziedziczone przez Cesarstwo Bizantyjskie, byy w nim pieczoowicie przechowywane i w okresie Renesansu dny wiedzy Zachd tylko tu mg si z nimi zapozna. To uczeni bizantyjscy, tacy jak Manuel Chrysoloras, Jan Argyropulos, Bessarion i inni, dali pocztek filologii greckiej na Zachodzie, a jednoczenie kady badacz zachodnioeuropejski, ktry poszukiwa

rkopisw greckich, pragnc je wyda czy te komentowa, musia uda si do Bizancjum. W wiecie aciskim, katolickim, przez czas duszy uwaano jednak Bizancjum jedynie za co w rodzaju skarbca, w ktrym przechowaa si spucizna antyku; sam kraj, jako gniazdo schizmatyckie, nie budzi zainteresowania. Rodzio si ono powoli dziki rozpowszechnieniu si znajomoci jzyka greckiego, czstym podrom do starych orodkw kultury bizantyjskiej, zetkniciu si z autorami bizantyjskimi, poprzez dziea ktrych mona byo zapozna si z klasyczn literatur greck. Jak dalece na aciskim Zachodzie nie zdawano sobie sprawy z wagi kultury bizantyjskiej jako odrbnego, swoistego zjawiska, najlepiej wiadczy fakt, e czstokro nie odrniano pisarzy bizantyjskich od klasycznych i wydawano jednych wraz z drugimi. Pierwszym badaczem, ktry zainteresowa si histori Bizancjum w cisym znaczeniu tego sowa, by ucze Melanchtona, Hieronim Wolf (15161580). Jako sekretarz i bibliotekarz rodziny Fuggerw w Augsburgu, pimiennictwu bizantyjskiemu powica tyle uwagi co autorom klasycznym i dziki pomocy Antoniego Fuggera wyda kronik Jana Zonarasa, Histori Nicetasa Choniatesa i cz Historii Nicefora Gregorasa. Wolf pierwszy zrozumia, e dzieje Bizancjum stanowi odrbn dyscyplin historyczn, a nawet nosi si z myl wydania specjalnego Corpus byzantinae historiae. Wolf znalaz naladowcw; zreszt badaniom tym, podjtym przez humanistw, sprzyjaa sytuacja jaka wytworzya si wwczas zarwno w sferze polityki midzynarodowej, jak i w Kociele. Na czoo problemw europejskich wysuwaa si walka z Turkami, przy czym o ile dla katolikw liczyo si w dalszym cigu z deniem do unii kocielnej wrd protestantw wzbudzao zainteresowanie dla Bizancjum, kraju, ktry by zawsze niechtny Rzymowi. Na przeomie XVI i XVII stulecia w rozmaitych krajach Europy Zachodniej humanici rozpoczli, kady na swj sposb, badanie rde bizantyjskiej historii i bizantyjskiego prawa. Pionierami w tej dziedzinie byli: w Niemczech ucze Wolfa, Wilhelm Holzmann (Xylander), D. Hoeschel oraz wielki historyk prawa, Jan Leunclavius; we Francji grupa uczonych z zakonu Jezuitw z D. Petaviusem (Denis Petau) na czele; w Holandii B. Vulcanius, a w szczeglnoci Jan Meursius; we Woszech dwaj greccy uczeni, Mikoaj Alemannus i Leon Allatius. W tej pierwszej fazie bada ograniczano si w gruncie rzeczy do wydawania poszczeglnych autorw bizantyjskich i do przekadu tekstw greckich na acin, przy czym wybr bywa mniej lub wicej przypadkowy. Nie umiano jeszcze oceni caoksztatu spucizny pozostawionej przez Bizancjum i czerpano z niej raczej po omacku. Po tym godnym uwagi, lecz skromnym pocztku studia bizantyjskie we Francji wchodz w poowie w. XVII w okres rozkwitu. Na dworze Ludwika XIII, a zwaszcza Ludwika XIV dziaalno naukowa w dziedzinie bizantynistyki rozwina si bardzo szeroko. Chaos, panujcy dotychczas w akcji wydawniczej, ustpi miejsca konsekwentnie obmylanym i planowo przeprowadzanym badaniom. Synna drukarnia Luwru rozpocza pod auspicjami Ludwika XIV i Colberta publikacj duej serii bizantyjskich historykw. Pierwszymi dzieami, jakie si w jej ramach ukazay, byy: w 1645 Historia Jana Kantakuzena a w 1648 Excerpta de legationibus Konstantyna Porfirogenety. We wstpie do tego ostatniego wydawnictwa F. Labbe rzuci projekt zbiorowego wydania wszystkich historykw bizantyjskich, podkreli dziejow rol Bizancjum i wezwa uczonych wszystkich krajw do wsppracy. W cigu nastpnych

dziesicioleci dziaalno ta rozwijaa si bardzo owocnie, dziki czemu powstao pierwsze zbiorowe wydanie rde do historii Bizancjum, przedrukowane pniej w caoci w Corpus weneckim i w przewanej czci w Corpus Bonnensis. W wydawnictwie Corpusu paryskiego brali udzia najwybitniejsi uczeni wczesnej Francji: jezuici F. Labbe (16071667) i P. Poussine (16091686), dominikanie J. Goar (1601-1653) i F. Combefis (16051697) oraz wybitny prawnik K. H. Fabrot (15801659). Obok rde ju poprzednio uwzgldnionych znalazo si wiele innych, ktre dotychczas spoczyway w rkopisach. W porwnaniu do dawniejszych wyda Corpus wykazuje duy postp zarwno w ustaleniu samego tekstu, jak a nawet przede wszystkim w komentarzach. Rwnolegle do prac nad Corpusem prowadzono badania w zakresie historii Kocioa i prawa. Wystarczy tu wymieni takie dziea, jak wydanie przez Labbe'go aktw soborowych, ktre stay si podstaw dla pniejszych wydawnictw Hardouina i Mansiego, lub synne Euchologion greckie Goara, pisma patrystyczne opracowane przez Combefisa, czy te wydanie Bazylik przez Fabrota. Pocztkowo przy publikacji Corpusu paryskiego najwiksz dziaalno rozwijali Goar i Fabrot, ale w latach siedemdziesitych XVII w. na czoo wysuwa si potna posta Karola Dufresne, seniora Ducange (16101688). Najwikszy erudyta w zakresie bizantynistyki, uczony o niepospolitym umyle i horyzontach, stworzy i ugruntowa studia bizantynistyczne we waciwym znaczeniu tego sowa. Nie tylko wyda Histori Jana Kinnamosa, Kronik Zonarasa i Chronicon Pascale, ale zaopatrzy te wydawnictwa, 14 tak jak i uprzednio opublikowane przez Poussina dziea Anny Komneny i Nicefora Bryennosa, wyczerpujcym komentarzem. Jednoczenie prowadzi wielostronne, na niesychanie szerok skal zakrojone badania z zakresu historii, filologii, genealogii, topografii i numizmatyki. Wiele spord jego pism do dzi cakowicie zachoway swoje znaczenie, zwaszcza Histoire de l'empire de Constantinople sous les empereurs francais (1657) oraz skadajca si z dwch czci Historia Byzantina duplici commentario illustrata. Pierwsza cz Constantinopolis Christiana jest studium topograficznym, druga De familiis byzantinis solidn prac genealogiczn. Najwikszym jednak osigniciem Ducange'a jest jego sownik redniowiecznej aciny i greki Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis. Wprawdzie dzi rozporzdzamy i innymi pomocami leksykograficznymi, a przede wszystkim sownikiem E. A. Sofoklesa, niemniej jednak godna podziwu praca Ducangea, ilustrowana licznymi przykadami ze rde, zaopatrzona w komentarze, pozostaje wci jeszcze kamieniem wgielnym bada bizantynistycznych. Obok Ducange'a wymieni naley wspczesnych mu, cho nieco modszych: J. Mabillona (16321707), twrc nauki o dokumencie greckim, oraz B. de Montfaucona (1655 1741), ktry swoj Paleographia graeca zainicjowa greckie studia paleograficzne. Nastpcami ich byli: dominikanin M. Lequien (1661 1733), autor Oriens Christianus, i benedyktyn Anzelm Banduri z Raguzy, ktrego dzieo Imperium Orientale zawiera wiele ciekawego materiau topograficznego i archeologicznego. Studia bizantynistyczne, ktre tak dobrze rozwijay si w XVII w., szczeglnie na terenie Francji, w nastpnym stuleciu zostay niemal cakowicie zaniedbane. Wiek Owiecenia, ktry szczyci si swoim chodnym rozsdkiem, racjonalistyczn filozofi i

sceptycyzmem religijnym, ze wzgard traktowa redniowiecze. Cesarstwo Bizantyjskie, przesiknite duchem .konserwatyzmu i religijnoci, wydawao si ludziom Owiecenia zjawiskiem specjalnie odpychajcym. Caa historia tego pastwa bya dla nich jedynie stekiem bezwartociowych oracji i cudw" (Voltaire), kbowiskiem buntw i spiskw, splotem podstpw i zdrady" (Montesquieu), a w najlepszym razie smutnym epilogiem wspaniaych dziejw pastwa rzymskiego. Tote synne dziea z owego okresu, jak K. Lebeau, Histoire du Bas Empire (Paris 17671786) i E. Gibbona, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (London 17761788), przedstawiaj histori Bizancjum jako tysicletni okres upadku pastwa rzymskiego. Wszak Gibbon sam powiedzia, e w pracy swojej nakreli obraz triumfu barbarzystwa i religii". Zbyteczne chyba byoby dowodzi jak dalece bdne s te pogldy; na szczcie miny ju te czasy kiedy kady, kto zaczerpn swj temat z historii bizantyjskiej, uwaa, i musi koniecznie usprawiedliwi swj wybr, rozwodzc si nad dziejow rol tego pastwa i zwalczajc wci tymi samymi argumentami zarzuty Lebeau i Gibbona. Dzisiaj podobne prace nie wywouj w Czytelniku takiego odruchu protestu jak dawniej, a ich sabe strony 15 nie przesaniaj nam ich zalet, bowiem i Lebeau, .i Gibbon byli wybitnymi historykami Gibbon nawet bardzo wybitnym i ich dziea, mimo swych brakw, przedstawiaj wielk warto dziki przejrzystoci ukadu i trafnemu ujciu materiau. Tote zasuguj na to, by byy czytane i czsto przewyszaj prace historykw z XIX w., nawet pod wzgldem filologicznym i historycznym. Niezaprzeczon warto ma nowe wydanie Gibbona (18971907), podjte przez J. B. Bury, uzupenione i opatrzone uwagami. Niemniej jednak pogldy Gibbona, wyraone z wrodzonym mu talentem narracyjnym, niemal na cae stulecie zniechciy badaczy do historii bizantyjskiej. Oczywicie studia te nie ustay cakowicie; Bibliotheca graeca J. A. Fabriciusa do dzi stanowi niezbdn pozycj w ksigozbiorze historyka literatury bizantyjskiej (14 tomw, Hamburg 17051728, nowe wydanie z 1790-1809 r. w 12 t.,) a odnalezienie przez J. J. Reiske (17161774) lipskiego rkopisu, zawierajcego De Caerimoniis Porfirogenety, miao kapitalne znaczenie dla rozwoju bizantynistyki. Charakterystyczny dla tej epoki jest fakt, e komentarz jaki do De Caerimoniis sporzdzi Reiske, ten niepospolity znawca greki i arabskiego, przez dugie lata nie doczeka si wydania. W 1819 r. K. B. Hase opracowa wydanie Leona Diakona, co byo jakby zakoczeniem paryskiego Corpusu i znacznym krokiem naprzd w dziedzinie tych bada. Wkrtce potem B. Niebuhr, przez swoje wydanie dziea Agathiasa (1828), pooy kamie wgielny pod tzw. Corpus Bonnense. Zastarzae uprzedzenia i brak zainteresowania dziejami Bizancjum nie mogy uczonemu tej miary co Niebuhr przesoni ich wagi. Byoby zbyteczne rozwodzi si nad wartoci Corpus Bonnensis: jest on wprawdzie w znacznej mierze przedrukiem Corpusu francuskiego, lecz jest o wiele kompletniejszy a take atwiejszy w uyciu. Poczy si rwnie ukazywa i prace historyczne z zakresu bizantynistyki. J. Finley (1799-1875), przyjaciel z okresu modoci Byrona, wielbiciel kultury greckiej, powici wiele uwagi Bizancjum w swym monumentalnym, siedmiotomowym dziele A History of Greecefrom the Roman Conquest to the Present Time (London 1877), ktre byo owocem wieloletniego trudu, a obejmowao ogromny okres od 146 r. p.n.e. do 1864 r. n.e. We Francji ukazay si monografie: V. Parisot o Janie Kantakuzenie (1845) i Berger

de Xivrey o Manuelu II (1853), ktre do dzi nie utraciy cakowicie znaczenia. W Niemczech obok wydawnictw rdowych G. L. F. Tafela (1787-1860) i G. M. Thomasa (1817-1887) oraz niezwykle ciekawych prac F. Fallmerayera (1790-1861) podkreli naley przede wszystkim dziaalno K. Hopfa (1832-1873). Jego Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mittelalters bis auf unsere Zeit (w wyd. Ersch und Gruber, Allg. Encyklopadie d. Wissensch. u. Kunste 85/86, 1867/1868) oparta jest na powanych badaniach rdowych i archiwalnych, a cho napisana stylem zawiym i trudnym, reprezentuje jednak du warto dziki zebranemu ogromnemu materiaowi. Wprawdzie dzisiaj wiemy ju, e dane przytaczane przez Hopfa nie zawsze zasuguj na bezwzgldn wiar, jak je niegdy darzono, niemniej jednak praca ta jest uyteczn lektur dla dziejw panowania aciskiego i dynastii Paleologw. Materia zebrany przez Hopfa wykorzystany zosta w bardzo poczytnych niegdy, lecz dzi ju mocno przestarzaych podrcznikach G. F. Hertzberga Geschichte Griechenlands bis dem Absterben des antiken Lebens bis zur Gegenwart (4 t., Gotha 1876-1879) oraz. Geschichte der Byzantiner und des Osmanischen Reiches bis gegen Ende des 16 Jahrhunderts (Berlin 1883). Natomiast adnej wartoci nie ma cieszca si swego czasu wielkim 16 uznaniem, obfitujca w fantastyczne pomysy, praca H. F. Gfrorera, Byzantinische Geschichten (3 t., Graz 1872-1877). Przykadem solidnej, badawczej .pracy mog by studia F. Hirscha, a mianowicie Byzantische Studien (Leipzig 1876), z ktrych dzi jeszcze mona si dowiedzie wiele ciekawego. Lepsze i gbsze zrozumienie historii jako nauki, cechujce wiek XIX, wyszo na dobre i bizantynistyce, tak zdyskredytowanej przez Owiecenie. Poczto uwiadamia sobie, i rozwojem wydarze historycznych rzdz pewne prawa, a pod wpywem takich umysowoci, jak Ranke lub Mommsen, nie moga si utrzyma legenda o tysic lat trwajcym rozkadzie jakiego pastwa. Tote w ostatnich dziesicioleciach XIX w. znw budzi si w czoowych pastwach europejskich zainteresowanie histori bizantyjsk. A. Rambaud, V. G. Vasiljevski, K. Krumbacher, J. B. Bury kady w swoim kraju ugruntowali studia bizantyjskie jako odrbn dyscyplin historii. Ich dziaalno znalaza szeroki oddwik, gdy dziki ich wysikom powstaa wspczesna bizantynistyka i, z chwil gdy obalone zostay dawne uprzedzenia i przesdy, zaja nalene sobie miejsce. A. Rambaud niestety wkrtce sprzeniewierzy si bizantynistyce, by si przerzuci na histori Rusi, na ktrym to polu zasyn raczej jako popularyzator ni badacz. Jednake jego epokowa praca o czasach Konstantyna Porfirogenety, ktra ukazaa si w r. 1870, wzbudzia we Francji zainteresowanie histori Bizancjum, a jego nastpcy, G. Schlumberger i K. Diehl, dooyli wszelkich stara, by to zainteresowanie znw nie wygaso. Kontynuujc dziaalno J. Sabatiera (Description des monnaies byzantines, 2 t., Paris 1862) G. Schlumberger (1844-1928) powici si numizmatyce i sfragistyce. Jego osignicia w tej dziedzinie s ogromne; z jego bogatej spucizny wspczesny bizantynista najwyej sobie ceni Sigillographie de lEmpire byzantin (Paris 1884). Nie naley jednak zapomina i o innych nader licznych jego pracach, a przede wszystkim o kapitalnej Epopee byzantine. Spopularyzoway one histori bizantyjsk wrd szerszych k czytelnikw. Wspczesny mu K. Diehl (1859-1944), umysowo niezwykle

\vielostronna, opanowa niemal wszystkie dziedziny historii bizantyjskiej nie wyczajc historii sztuki; wyjtkowo utalentowany narrator by rwnie wnikliwym badaczem, czego najlepszym dowodem s jego doskonae dziea o egzarchacie Rawenny (1888), o bizantyjskiej Afryce (1896), o Justynianie Wielkim (1901), jak i liczne rozprawy w Etudes byzantines (1905). Ogromn poczytnoci cieszyy si rwnie jego wietne eseje, owe synne, rozchwytywane Figures byzantines. Niewielu uczonych przyczynio si przez swoj dziaalno tak silnie do rozwoju bada bizantynistycznych, jak K. Diehl, i pobudzio innych do tych bada. Diehl mia wielu uczniw zarwno we wasnym kraju, jak i poza jego granicami, Tote na przeomie XIX i XX w. bizantynistyka we Francji znajdowaa si ju w rozkwicie, wystarczy spord wielu nazwisk wymieni L. Brehier, F. Chalandon, J. Gay. W Niemczech systematyczne badania w dziedzinie bizantynistyki rozpocz K. Krumbacher (18541909). W r. 1891 ukazaa si jego Geschichte der byzantinischen Literatur, a w sze lat pniej jej nowe, mocno poszerzone wydanie, do ktrego wczone zostay: zarys pimiennictwa teologicznego autorstwa cesarzy bizantyjskich. Autorem pierwszego by A. Ehrhard, drugiego H. Gelzer. Dzieo Krumbachera jest niebywaym osigniciem ludzkiej wiedzy i pracowitoci, i moe by porwnane jedynie do dzie Ducange'a. Dla kadego bizantynisty powinno ono by przewodni w pracy badawczej. Byzantinische Zeitschrift, specjalistyczne czasopismo, zaoone przez Krumbachera 17 w r. 1892, stao si orodkiem grupujcym badaczy zachodnioeuropejskich. Doskonale prowadzony dzia bibliograficzny informuje na bieco wszystkich zainteresowanych o kadej pozycji, jaka si w dziedzinie bizantynistyki ukazaa. Krumbacher potrafi przy tym przeksztaci i swoje seminarium (Seminar fur mittel- und neugriechische Philologie) w Monachium w midzynarodowy orodek bizantynistyczny. Tak wic ten niepospolity filolog przyczyni si w ogromnej mierze take i do rozwoju studiw nad histori Bizancjum. U schyku XIX w. badania te prowadzone byy w Niemczech w gwnej mierze przez K. Neumanna i H. Gelzera. Praca Neumanna, Die Weltstellung des byzantinischen Reiches vor den Kreuzzugen (1894), uderza nie tylko bogactwem myli, ale moe suy za wzr tego, czym powinno by poszukiwanie naukowe. Du zalet pracy jest rwnie jej wietny styl, tote aowa naley, e autor, po napisaniu jeszcze kilku innych powanych rozpraw z tego samego zakresu, porzuci bizantynistyk dla historii sztuki. Natomiast Gelzer w swoim Abriss der byzantinischen Kaisergeschichte (Krumbacher, s. 911-1067) w adnej mierze nie dorwna dzieu Krumbachera. Jednake jako autor wielu innych specjalistycznych prac, a wrd nich Genesis der byzantynischen Themenverfassung (1899), przyczyni si powanie do dalszego rozwoju bizantynistyki, chocia mona wysun wiele zastrzee w stosunku do wnioskw, wysnutych przez niego w Genesis. Nastpc Krumbachera w Monachium by A. Heisenberg; zajmowa si histori w oglnym znaczeniu tego sowa a take histori sztuki, ale bizantynistyce przysuy si przez nowe krytyczne wydania autorw bizantyjskich i przygotowane do nich komentarze. W Niemczech prace filologw klasycznych i filologw mediewistw takich, jak L. M. Hartmann, O. Seeck, E. Schwarz interesujcych si jednoczenie i bizantynistyk,

miay dla niej due znaczenie, najwikszym jednak osigniciem bya dziaalno wielkiego historyka prawa K. E. Zacharia von Lingenthala (1812-1894). Przez swoje Jus graecoromanum (7 t. Leipzig 1856-1884) udostpni badaczom najwaniejsze rda prawne Bizancjum a przez Geschichte des griechisch romischen Rechtes (3 wyd. Berlin 1892; przedruk w 1955 r.) pooy fundament pod badania nad histori prawa bizantyjskiego. Pocztki bizantynistyki w Rosji cz si ze studiami nad histori dawnej Rusi. Jednym z najwybitniejszych pionierw w tej dziedzinie by lzak, E. Kunicki (18141899); zamieszkay na stae w Petersburgu, czonek Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, zasuy si dobrze nie tylko rosyjskiej nauce, ale zainicjowa te w pewnym sensie studia bizantynistyczne, dziki temu, e zwrci uwag na znaczenie rde bizantyjskich dla historii Rusi. Obok niego wymieni naley Szwajcara, E. von Muralt (1808-1895), ktremu zawdziczamy, wprawdzie bardzo ju przestarza, ale wci jeszcze uyteczn chronografie, (Essai de chronographie byzantine, 2 t. Petersburg 1855-1871). Ale waciwym twrc rosyjskiej bizantynistyki w zakresie historii jest V. G. Vasiljevski (1838-1899), tak jak N. P. Kondakov (1844-1925) jest jej twrc w zakresie archeologii i historii sztuki. Prace Vasiljevskiego cechuj nieprzemijajce walory, a mianowicie: doskonale opanowanie materiau rdowego, krytyczne ustosunkowanie si do przedmiotu i niezwyka dociekliwo. Na szczegln uwag zasuguj jego pionierskie badania nad wewntrzn histori Bizancjum, rozprawa o Bizancjum i Pieczyngach, a przede wszystkim bardzo gruntowne studium historii stosunkw bizantyjsko-ruskich. W r. 1894 Vasiljevski zaoy czasopismo Vizantijskij Vremennik; bizantynistyka rosyjska ktra dotychczas korzysta musiaa z gocinnoci, udzielanej jej na amach innych czasopism. 18 a gwnie pisma urnal Ministerstva Narodnogo Prosveenija uzyskaa wic swj wasny organ. Vremennik wraz z Byzantinische Zeitschrift, zaoonym o dwa lata wczeniej, przyczyni si bardzo wydatnie do rozwoju wczesnej bizantynistyki. W nastpnym roku F. I. Uspenski, dyrektor utworzonego wanie Rosyjskiego Archeologicznego Instytutu w Konstantynopolu, rozpocz wydawanie Izvestija Russkogo Archeologiceskogo Instituta v Konstantinopole. F. I. Uspenski (1845-1928) naley do najwybitniejszych wsppracownikw i nastpcw Vasiljevskiego; on to wytyczy bizantynistyce rosyjskiej drogi, po jakich miaa kroczy, a chocia nie mia tej niepospolitej wnikliwoci badawczej, jak si odznacza Vasiljevski, ani rwnie krytycznego umysu, to jednak dziki niezwykle bogatemu dorobkowi naukowemu wywar decydujcy wpyw na rozwj i kierunek studiw nad histori Bizancjum. aden chyba z zasadniczych problemw tej historii nie uszed uwagi Uspenskiego, a niektre z nich dopiero on pierwszy poruszy. Uspenski by nie tylko najbardziej podnym, ale te i najbardziej wielostronnym ze wszystkich rosyjskich bizantynistw i, w przeciwiestwie do Vasiljevskiego, pozostawi po sobie dzieo, stanowice niejako podsumowanie jego wieloletnich bada: monumentalny podrcznik Istorija vizantijskoj imperii. Zawierucha, jaka kilkakrotnie wstrzsna wiatem w cigu ostatniego czterdziestolecia, sprawia, e podrcznik ten ukazywa si w wielkich odstpach czasu i nawet do dzi jeszcze nie zosta w caoci wydany (t. I 1913; t. III 1927; t. III 1948).

ywa i owocna dziaalno rosyjskich orodkw bizantynistycznych na przeomie XIX i XX w. bya przede wszystkim zasug naukowcw, ktrzy wyszli ze szkoy Vasiljevskiego i Uspenskiego, a do ktrych zaliczy naley takich badaczy jak A. A. Vasiliev, B. A. Pancenko, P. A. Jakovenko i P. V. Bezobrazov. Spord wielu problemw jakimi zajmowa si orodek rosyjski do ulubionych naleaa historia agrarna, tradycyjnie zwizana z pracami Vasiljevskiego i Uspenskiego. Pancenko w swojej znanej monografii o drobnej posiadoci chopskiej (1904) zbija pogldy, swoich wielkich poprzednikw Zacharia von Lingenthala, Vasiljevskiego i Uspenskiego i torowa nowe drogi. P. Bezobrazov, a zwaszcza P. Jakovenko zajmowali si, tak jak i Pancenko, wewntrzn histori pastwa bizantyjskiego, prowadzc dalej zainaugurowane ju przez Vasiljevskiego badania bizantyjskich dokumentw. A. Vasiliev jest autorem podstawowej pracy o stosunkach arabsko-bizantyjskich w IX i X w. (21.1900 i 1902). J. A. Kulakovski, ktry pocztkowo specjalizowa si w historii staroytnej, pozostawi po sobie histori pastwa bizantyjskiego, sigajc od 395 do 717 r. (3 t. wyd. w Kijowie 1913-1915). Jest to praca do zwiza, lecz bardzo gruntowna i poyteczna. Wielki rozkwit bizantynistyki rosyjskiej wyrazi si rwnie i w tym, e obok Vizantijskogo Vremennika ufundowano w 1915 r. nowe czasopismo specjalistyczne: Vizantijskoje Obozrenije. Do 1917 r. ukazay si trzy tomy. W Anglii przez duszy czas, bo od schyku XIX w., wspczesn bizantynistyk reprezentowa J. B. Bury (1861-1927). Jest to bezsprzecznie jeden z najwybitniejszych bizantynistw w ogle, badacz o szerokich horyzontach, niezwykej erudycji, przenikliwym umyle i doskonaym wyksztaceniu. W jego dorobku naukowym obok prac specjalistycznych znajduje si kilka syntetycznych, obejmujcych znaczne okresy historii bi19 zantyjskiej w r. 1889 ukazao si jego dwutomowe dzieo A History of the Later Roman Empire (obejmujce lata 395-800), a w r. 1912 doskonaa praca, stanowica kontynuacj poprzedniej A History of the Eastern Roman Empire, od koronacji Karola Wielkiego do wstpienia na tron Bazylego I. W r. 1923 ukazao si nowe wydanie pierwszej z dwu wymienionych ksiek. Tytu pozosta ten sam i dzieo obejmowao jak i poprzednio dwa tomy, ale okres od mierci Teodozjusza I do mierci Justyniana I zosta potraktowany znacznie szerzej. Na szczeglne wyrnienie zasuguje wzorowy komentarz w jaki Bury zaopatrzy przygotowane przez siebie nowe wydanie Kletorologionu Filoteusza: The Imperial Administrative System in the Ninth Century (1911). Bizantynici rosyjscy stworzyli podstaw do bada nad histori agrarn w Bizancjum, Bury za da pocztek studiom nad histori jego administracji, kontynuowanym pniej tak wietnie przez E. Steina i F. Doelgera. Godnego siebie nastpc znalaz Bury w Normanie H. Baynes, ktry wyrni si gwnie pracami z zakresu wczesnobizantyjskiej historii. Natomiast do wywietlenia stosunkw schykowego Cesarstwa Bizantyjskiego z pastwami aciskimi na wschodzie przyczyni si powanie W. Miller. W Grecji bizantynistyka narodzia si wczenie, gdy dla uczonych tego kraju bya ona czci historii ich wasnego narodu. Ju arliwy patriota, K. Paparhegopulos, szeroko uwzgldni dzieje Bizancjum w swojej (pominito grecki tytu) (5 t. Ateny 18601877; wydane ponownie przez Karolidesa w 1925 r.; gwne tezy zebrane w Histoire de

la civilisation hellenique, Paris 1878). Sp. Lampros (1851-1919), ktry pooy due zasugi w dziedzinie bizantynistyki dziki badaniom rkopisw i licznym wydawnictwom rde, napisa rwnie, i to bardzo poczytn, histori Grecji od staroytnoci po r. 1453: (pominito grecki tytu) (6. t. Ateny 1886-1908). Podobnie i A. Andreades (1876-1935), ktry zasadniczo powici si badaniom nad gospodark i finansowoci antycznych pastewek greckich, uwzgldni w swojej obszernej, syntetycznej pracy (pominito grecki tytu) (Ateny 1918), jak i w innych mniejszych, okres Cesarstwa Bizantyjskiego. Czasopisma greckie, dc do tego, by zaspokoi zainteresowania swoich czytelnikw, ju od do dawna kady wielki nacisk na histori bizantyjsk; dotyczy to w gwnej mierze takich organw jak (pominito greckie nazwy (Ateny od 1893) oraz (pominito grecki tytu) ktrego wydawc i jedynym wsppracownikiem od 1904 do 1917 r. by niezmordowany Sp. Lampros. Wprawdzie N. Bees zaoy specjalistyczne pismo bizantynistyczne (pominito grecki tytu) ale jedynie dwa zeszyty (1909 i 1911) ujrzay wiato dzienne. U schyku XIX stulecia zainteresowanie bizantynistyka daje si zauway i w wielu innych krajach. We Woszech obok historycznych i filologicznych "rozwijaj si studia nad histori prawa. W pastwach bakaskich poznanie dziejw Bizancjum czyo si nierozerwalnie z poznaniem przeszoci wasnego kraju. Wi ta okazaa si rwnie korzystna dla bizantynistyki, jak i dla historii Bakanw. W Bugarii due znaczenie dla rozwoju bizantynistyki miay prace P. Mutafcieva (1866-1935) i P. Nikova (1884-1939). Na terenie Jugosawii studia nad dziejami Bizancjum 20 zawdziczaj wiele nie tylko bizantynistom, jak D. Anastasijevi (1877-1950) i F. Granic (1883-1948), ale rwnie badaczom serbskiego i chorwackiego redniowiecza jak S. Stanojevi (1874-1937), J. Radonie (1873-1956), N. Radojci i F. Sisi (18691940). W Rumunii bizantynistyka osigna jeszcze przed pierwsz wojn wiatow znaczny stopie rozkwitu dziki niezmoonej dziaalnoci N. Jorgi (1871-1940); ogromny dorobek naukowy tego uczonego w dziedzinie historii bizantyjskiej, rumuskiej, osmaskiej i powszechnej, a take historii literatury rumuskiej, wzbudza oglny i zupenie zrozumiay podziw. Ale bizantynistyka, si rzeczy skazana na midzynarodow wspprac, ucierpiaa mocno podczas obydwu wojen wiatowych; stopniowo jednak, krok za krokiem, naprawiano szkody i wypeniano luki, cho by to okres mudny i bolesny. Lata midzywojenne zaznaczyy si wielkim rozwojem bizantynistyki, a dzi mona mwi o ponownym jej rozkwicie. Znajduje on swj wyraz w coraz szerzej zakrojonej akcji badawczej i wydawniczej, a take w odbywajcych si co pewien czas midzynarodowych kongresach bizantynistycznych, w powstawaniu nowych periodykw specjalistycznych i nowych orodkw naukowych. O ile przed pierwsz wojn wiatow bizantynici rozporzdzali w zasadzie tylko dwoma wasnymi czasopismami Byzantinische Zeitschrift i Vizantijskij Vremennik o tyle poczwszy od trzeciego dziesiciolecia XX w. liczba fachowych periodykw pocza si mnoy, co jest widomym znakiem ywotnoci tych studiw. Na pierwszym miejscu wymieni naley Byzantion, zaoony w 1925 r.; pod umiejtnym kierownictwem H. Gregoire'a sta si on potnym bodcem w rozwoju bizantynistyki. Dziki temu pismu, ale rwnie i dziki podziwu godnej aktywnoci jego wydawcy, Bruksela staa si

powanym orodkiem bada bizantynistycznych. Due znaczenie uzyskay take: zaoony w 1932 r. w tym miecie Annuaire de lInstitut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves oraz Byzantinisch Neugriechische Jahrbucher. Ten ostatni periodyk, redagowany przez N. Beesa, wychodzi od 1920 r. pocztkowo w Berlinie, a od 1926 r. w Atenach; u schyku drugiej wojny wiatowej przesta si jednak ukazywa (w 1960 r. ukaza si t. 18 za lata 1945-1949). Bizantynistyk greck reprezentuj dwa organy: (pominito grecki tytu) zaoone w 1924 r. oraz (pominito grecki tytu) ukazujce si od 1928 r. Natomiast wychodzce od 1924 r. w Rzymie pod redakcj S. G. Mercati woskie czasopismo Studi Bizantini e Neoellenici ukazuje si w bardzo nierwnych odstpach czasu. Powoane w 1929 r. do ycia w Pradze Byzantinoslavica przestay wychodzi w czasie wojny, lecz po jej zakoczeniu zaczy ukazywa si od nowa a nawet rozszerzyy zasig swojej dziaalnoci. Dawniej ograniczay si do bada nad stosunkami bizantyjsko-sowiaskimi, dzi stay si powanym organem fachowym, obejmujcym caoksztat studiw bizantynistycznych. Natomiast zamilko cakowicie Seminarium Kondakovianum (Annales de l'Institut Kondakov) organ Instytutu Kondakowa, ufundowanego w 1926 r. Instytut ten, ktry zasyn swoj dziaalnoci wydawnicz a by take orodkiem bada bizantynistycznych i archeologicznych, znajdowa si pocztkowo w Pradze a od 1938 r. w Belgradzie; w r. 1941 zosta nie tylko zniszczony w czasie nalotu, lecz straci jednoczenie dwu ze swoich najwybitniejszych pracownikw. Zasuonym od wielu lat centrum bizantynistyki, ktry ostatnio zyska jeszcze na znaczeniu, jest instytut zakonu assumpcjonistw; siedzib jego byo pocztkowo Kadikoy (przedmiecie Konstantynopola, przyp. tum.), pniej Bukareszt a obecnie jest Pary. Organ tej placwki, Echos d'Orient, ukazywa si, poczynajc od 1897 r., jako Revue 21 Trimestrielle d'Histoire, de Geographie et de Liturgie Orientales, ale z biegiem czasu coraz bardziej przeksztaca si w specjalistyczny bizantyjski periodyk i ta powolna przemiana najlepiej moe obrazuje wzrastajce wrd naukowcw zainteresowanie bizantynistyk. W r. 1943 Echos d'Orient przemianowane zostay zgodnie ze swym nowym charakterem na Etudes Byzantines (a poczynajc od 4 tomu, tj. oc r. 1946 na Revue des tudes Byzantines). W ten sposb bizantynistyce przybyo nowe, zasuone i cenne czasopismo. Bardzo powan placwk sta si zaoony przez Th. Whittemore'a w Paryu, Instytut Bizantyjski; jednym z zada, jakie stawia przed sob, jest popieranie poszukiwa archeologicznych. Jego organ, Bulletin of the Byzantine Institute, powicony jest zagadnieniom archeologii i historii sztuki. Obok wymienionego Instytutu' jednym z najwaniejszych orodkw, zajmujcych si studiami nad histori bizantyjskiej archeologii, kultury i sztuki, jest dzisiaj Dumbarton Oaks. Wydawane przez ten orodek dwa periodyki: Dumbarton Oaks Papers (od 1941) i Dumbarton Oaks Studies (od 1950) s rwnie wartociowe pod wzgldem treci, jak pikne pod wzgldem zewntrznej szaty. W Scheyern znajduje si rwnie dobrze wyposaony instytut, koncentrujcy si na badaniach nad histori teologii i Kocioa. Pokrewna instytucja istnieje obecnie w Ettal. Po drugiej wojnie wiatowej powstao w Wiedniu Austriackie Towarzystwo Bizantynistyczne reprezentowane od 1951 r. przez Jahrbucher der Oesterreichischen Byzantinischen Gesellschaft. Bizantyjski Instytut w Belgradzie

jest take placwk, ktra powstaa po wojnie. Praca tego Instytutu skupia si na zagadnieniu stosunkw Sowian Poudniowych z Bizancjum i temu te suy jego organ Zbornik radova vizantoloskog instituta, ukazujcy si od 1952 r. Powstawanie nowych, tak licznych orodkw badawczych, mnoenie si fachowych czasopism jest niezaprzeczalnym dowodem ywotnoci, jak wykazuje ta moda dziedzina nauki. Nie oddaje to jednak wiernego obrazu caoksztatu jej dziaalnoci, gdy wzrastajce coraz bardziej zainteresowanie, jakie wzbudza bizantynistyka, odzwierciedla si rwnie w artykuach i rozprawach, ukazujcych si coraz czciej na amach naukowych periodykw z pokrewnych bizantynistyce specjalnoci7. Orodki rosyjskie, ktre tak przyczyniy si do zapocztkowania nowoczesnych studiw bizantyjskich, przez duszy czas nie bray udziau w ich dalszym rozwoju. Po pierwszej wojnie wiatowej bizantynistyka bardzo podupada w Rosji, a po mierci F. L Uspenskiego (1928) nastpi okres cakowitej stagnacji. Vizantijskij Vremennik ktry do 1916 r. wychodzi regularnie, tak e ukazay si ju 22 pokane tomy, w nastpnym dziesicioleciu zacz stawa si coraz rzadszym zjawiskiem (trzy cienkie tomiki, 1922, 1925, 1927) i wreszcie na duszy czas znik zupenie. Powoli jednak w Zwizku Radzieckim poczo odywa zainteresowanie bizantynistyk, o czym wiadczy wydany w 1945 r. Vizantijskij Sbornik i odtd bizantynistyka radziecka szybko si rozwija. Wiele orodkw w miastach Zwizku Radzieckiego Moskwie, Leningradzie i innych wykazuje zadziwiajc i wci wzrastajc aktywno, ktra wyraa si w coraz to liczniejszych publikacjach. W 1947 r. podjte zostao na nowo wydawanie Vizantijskogo Vremennika i do dzi ukazao si ju 20 duych tomw. Ju dawniejszy orodek rosyjski 22 zaznaczy si wielkim zaminowaniem do zagadnie gospodarczo-spoecznych, dzisiejszy za kadzie na nie gwny nacisk, owietlajc je z punktu widzenia metody marksistowskiej. Bizantynistyka zawdzicza ten szybki rozwj odkryciu i udostpnieniu nowych materiaw rdowych; dziki icie benedyktyskiej pracy nowe rda, najrozmaitszego rodzaju, ujrzay wiato dzienne, a stare, nieraz niedostpne ju wydania, zastpiono w znacznej mierze nowymi, zaopatrzonymi w aparat krytyczny. Duo jednak pozostaje jeszcze do zrobienia; gdy chodzi np. o teksty wikszoci bizantyjskich historykw i kronikarzy wci jeszcze jestemy zmuszeni ucieka si do przestarzaego Corpus Bonnense. Ale ju u schyku XIX w. poczy si ukazywa w Bibliotheca Teubneriana, a w ostatnich dziesicioleciach w Collection byzantine de lAssociation Guillaume Bude, krytyczne, odpowiadajce wspczesnym wymaganiom naukowym, wydania poszczeglnych kronik i rocznikw, ktre zastpuj odnone tomy Corpus Bonnense. (Blisze dane znajdzie Czytelnik w bibliografii zamieszczonej na kocu pracy). Due rwnie znaczenie mia fakt, i spora cz dokumentw bizantyjskich zostaa ogoszona drukiem, co dao naukowcom mono zapoznania si z nimi. Na pierwszym miejscu wymieni naley zbiorowe wydawnictwo F. Miklosicha i J. Mullera z drugiej poowy ubiegego stulecia; bogate co do treci grzeszy jednak cakowitym brakiem aparatu krytycznego. Dokumenty klasztorw z gry Athos, ktre ukazyway si w pocztkach XX w. jako dodatek do Vizantijskogo Vremennika, maj niemniejsz warto dla badacza a pod wzgldem techniki wydawniczej stoj ju o wiele wyej. Jednak olbrzymi krok naprzd, jaki na tym polu uczynia nauka, zmierzy mona

dopiero, gdy si zestawi nowe wydawnictwa ze starymi; dotyczy to przede wszystkim takich publikacji, jak: G. Rouillard i P. Collomp, Actes de Lawa I (Archives de l'Athos, t. II, Paris 1945); F. Dolger, Aus den Schatzkammern des Heiligen Bergen, Munchen 1948; A. Guillou, Les archives de St. Jean Prodrome sur le mont Menecee (Bibliotheque byzantine. Documents 3, Paris 1955, blisze dane w odnonej bibliografii). Te nowe wydawnictwa rni si korzystnie od dawnych, dziki temu e zaopatrzone s nie tylko w pikne albumy z reprodukcjami dokumentw i pieczci, ale take w cay aparat krytyczny, w wyczerpujce i rzeczowe komentarze oraz obszerne indeksy. We wspczesnej bizantynistyce coraz silniej zaznacza si zainteresowanie wewntrzn histori Bizancjum, jego systemem administracyjnym, ewolucj ekonomiczn i spoeczn, ale dla odtworzenia sobie w peni tego obrazu trzeba systematycznie przeora si przez cay materia dokumentalny i dlatego badanie tego materiau nabiera coraz wikszej wagi. Wprawdzie jestemy jeszcze dalecy od zrealizowania planu, jaki ju w 1904 r. Krumbacher przedstawi w Association Internationale des Academics, opracowania kompletnego Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit, ale ju to, co do dzi zostao osignite, stanowi bogaty i powany dorobek. Wiele te ostatnio zrobiono 23 w dziedzinie bizantyjskiej dyplomatyki i paleografii, zwaszcza dziki wyej wymienionym publikacjom a take dziki specjalnym pracom, do ktrych przede wszystkim nale pionierskie prace F. Dolgera Facsimiles byzantinischer Kaiserurkunden (Munchen 1931) oraz Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches von 565-1453. Stanowi one jak gdyby pierwszy krok ku realizacji planowanego wydawnictwa, majcego obj cao dokumentw bizantyjskiego redniowiecza i dziejw nowoytnych. Z przewidywanych przez Dolgera piciu tomw Regesta ukazay si dotychczas cztery, obejmujce lata: 556-1025, 1025-1204, 12041282, 1282-1341 (Munchen-Berlin 1924, 1925, 1932, 1960). Wydawnictwo to zawiera wszystkie zachowane dokumenty, jakie wyszy z kancelarii cesarskiej, jak rwnie wszystkie wzmianki rde o tych rozporzdzeniach cesarskich, ktrych oryginay czy odpisy si nie przechoway. Cay ten materia, systematycznie uoony i poddany krytycznej analizie, stanowi dla kadego historyka-bizantynisty nieocenion pomoc naukow. Dla okresu od r. 311 do 476 mamy prac O. Seecka, Regesten der Kaiser und Papste (Stuttgart 1919), a V. Grumel opracowuje wydanie dokumentw patriarchatu konstantynopolitaskiego: trzy fascykuy, jakie dotychczas zostay ogoszone drukiem w r. 1932, 1936 i 1947, sigaj od r. 381 do 715, od 715 do 1043 i od 1043 do 1206. W badaniach nad histori Kocioa i dogmatw najlepsz pomoc jest doskonaa praca H. G. Becka, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich (w wydawnictwie Handbuch der Altertumwissenschaft XII, 2, 1; Byzantinisches Handbuch II, 1, Munchen 1959). Sfragistyka, numizmatyka, epigrafika, odgrywaj coraz wiksz rol we wspczesnej bizantynistyce. Dobra znajomo monet i pieczci pozwala rozstrzygn nie jeden problem, jaki nasuwa wewntrzna historia Bizancjum, tote posikowanie si materiaem numizmatycznym jest nieodzowne dla kadego, kto zajmuje si histori gospodarcz Bizancjum lub symbolik wadzy cesarskiej; rwnie badanie bizantyjskiego systemu administracyjnego jest dzi nie do pomylenia bez pomocy danych jakie dostarcza

sfragistyka. Niestety ten powany materia sfragistyczny i numizmatyczny nie zosta dotychczas ani naleycie opracowany, ani naleycie udostpniony pracownikom naukowym. I na tym polu jednak zaznacza si duy postp; zawdziczamy to przede wszystkim wybitnemu znawcy zarwno bizantyjskich pieczci, jak i dawniejszych prac z zakresu numizmatyki i sfragistyki (por. niej s. 50) V. Laurent, ktry wyda drukiem duy zbir pieczci, (Documents de sigillographie byzantine: la collection C. Orghidan w: Bibliotheque byzantine. Documents 1, Paris 1952). Obok tego, pod kadym wzgldem wzorowego dziea, zasygnalizowa naley bogaty i stale wzrastajcy dorobek w postaci poszczeglnych rozpraw i rozsianych po rozmaitych fachowych czasopismach sprawozda o znaleziskach monet lub pieczci. Korzystanie z tak rozproszonego materiau byoby nader trudne, ale na szczcie orientacj uatwiaj sprawozdania oglne, ktrych autorem jest tene Laurent w. Niemniej jednak opracowanie zbioru obejmujcego caoksztat znanych nam monet bizantyjskich i pieczci jest spraw pierwszej potrzeby. 24 Wspczesna bizantynistyka przypisuje wielkie znaczenie naukom pomocniczym, czego najlepszym dowodem jest wydawnictwo cige, ktre zaczo przed kilku laty ukazywa si w Paryu pod redakcj zasuonego bizantynisty P. Lemerle'a, powicone wanie tym naukom. Dotychczas ukazay si dwa bardzo powane dziea: V. Grumel, Chronologie (Bibliotheque byzantine. Traite d'Etudes byzantines, t. I, Paris 1958) oraz A. Bataille, Les Papyrus (ib. II, Paris 1955). Scharakteryzowanie najnowszych osigni na polu bizantynistyki przekraczaoby ramy niniejszej pracy. O tych osigniciach zreszt informuj regularnie czasopisma fachowe, wymienione wyej, ktre coraz szerzej rozbudowuj dzia powicony bibliografii biecej a take zamieszczaj sprawozdania z zakresu poszczeglnych dziedzin oraz sprawozdania ze stanu bada w poszczeglnych krajach. Szczegowe i wyczerpujce dane zamieszcza Byzantinische Zeitschrift; czasopismo to, od pierwszego zeszytu, ktry ukaza si w r. 1892, a do dzisiaj (z duszymi przerwami w cigu obu wojen wiatowych i po ich zakoczeniu), rejestruje systematycznie i z wzorow starannoci ca fachow literatur z zakresu bizantynistyki, przy czym kada powaniejsza pozycja bywa omawiana bd to w dziale II (Besprechungen) bd w dziale III (Bibliographische Notizeri). Ostatnio i Byzantinoslavica prowadzi rwnie systematyczn, dokadn bibliografi. Omwilimy wyej periodyki fachowe, w ktrych znale mona sprawozdania ze stanu bada oraz wszelkie dane bibliograficzne; obecnie pozostaje nam jeszcze zasygnalizowa Czytelnikom najnowsze syntetyczne opracowania z zakresu historii bizantyjskiej. Okres wczesnobizantyjski zosta dokadnie przedstawiony przez E. Steina w jego Geschichte des spatromischen Reiches t. I (1927) oraz Histoire du Bas Empire t. II (1949). Stein by doskonaym znawc historii administracji, tote zapoznanie si z jego dzieem, obejmujcym w dwu obszernych tomach lata od 284 do 565 r. jest rwnie nieodzowne dla kadego badacza wczesnobizantyjskich dziejw, jak i znajomo wymienionej ju wyej pracy J. Bury. Poza tym Geschichte Steina ma niemniejsze znaczenie i dla tych, ktrzy badaj zagadnienia ustrojowe epoki wczesnobizantyjskiej. Powszechnie znane, redagowane przez J. B. Bury'ego, wydawnictwo The Cambridge Medieval History powicio historii Bizancjum cz pierwszego i drugiego tomu (1911 i 1913) oraz cay tom czwarty (1923), ktrego podtytu brzmi: The Eastern Roman

Empire (7271453). Jak w kadej pracy zespoowej, tak i w tej, nie wszystkie poszczeglne rozdziay s na tym samym poziomie, jako cao jednak jest to dzieo solidne i bardzo wartociowe. Jego wielk zalet jest wyczerpujca bibliografia (nowe poszerzone wydanie IV tomu znajduje si w przygotowaniu pod redakcj J. M. Hussey). K. Diehl ju w 1919 r. naszkicowa w nieduej ksieczce, Histoire de l'Empire byzantin, losy Bizancjum od Konstantyna Wielkiego a do upadku Konstantynopola (nowe wyd. w 1927 r.; przekad na jzyk angielski 1925; przekad serbski 1933). Ten wielki znawca dziejw Bizancjum opracowa rwnie, wesp z G. Marcais obszerny i wyczerpujcy podrcznik podzielony na dwie czci. Pierwsza obejmuje histori Bizancjum od mierci Teodozjusza I a do wstpieniu na tron Aleksego I Komnena, autorem jej jest Diehl. Druga, ktra wysza spod pira O. Marcais jest doskonale ujt histori Arabw od czasw Mahometa do XII stulecia (Ch. Diehl G. Marcais, Le monde 25 oriental de 395 d 1081, w: Histoire generale, II section: Histoire du Moyen Age, t. III, Paris 1936). W dalszym tomie tego wydawnictwa Diehl zdoa opracowa tylko t parti, ktra siga od 1081 do 1204 r., a nastpn przej ju R. Guilland, cao uzupeni R. Grousset dziejami pastw aciskich na Wschodzie. (Ch. Diehl L. Oeconomos R. Guilland R. Grousset, LEurope orientale de 1081 a 1453, ib., IX, 1 Paris 1945). Przodujcy bizantynista rosyjski A. A. Vasiliev ju w 1917 r. ogosi drukiem podrcznik historii bizantyjskiej w jzyku rosyjskim poczynajc od narodzin Cesarstwa a do wypraw krzyowych, a w latach 1923-1925 uzupeni go kilkoma mniejszymi pracami, w ktrych przedstawi dzieje panowania aciskiego i czasy Paleologw. W kilka lat pniej mocno rozszerzona cao ukazaa si w jzyku angielskim: History of the Byzantine Empire (2 t., Madison 1928-1929), a jeszcze nieco pniej uzupenione wydanie francuskie: Histoire de l'Empire byzantin (2 t., Paris 1932). Podrcznik ten zosta przetumaczony na jzyk hiszpaski (Barcelona 1948) oraz grecki (Ateny 1954) a tom pierwszy rwnie na jzyk turecki (Ankara 1943). Wreszcie ukazao si nowe, w wielu miejscach rozszerzone, wydanie w jzyku angielskim: History of the Byzantine Empire 324-1453 (Madison 1952). Podrcznik Vasilieva cieszy si oglnym i zasuonym uznaniem: napisany w sposb jasny i przejrzysty z du skrupulatnoci naukow, stanowi dobre wprowadzenie do studiw nad histori Bizancjum. Polihistor rumuski, N. Jorga, przedstawi rwnie caoksztat dziejw bizantyjskich, wprawdzie do pobienie, ale rzucajc je na bardzo szerokie to (Histoire de la vie byzantine, 3 t. Bucarest 1934). Okres od 1204 r. uj grecki historyk K. Amantos (usunito tytu w jzyku greckim, 2 t. Ateny 1939, 1947, drugie wyd. 1953, 1957), a bizantynista radziecki M. Levcenko pierwszy uczyni prb, by przedstawi histori Bizancjum w ujciu marksistowskim. Jego niedua praca Istorija Vizantii, Moskwa Leningrad 1940, w ktrej zreszt poszczeglne problemy potraktowane zostay w sposb bardzo nierwny, jest ju przetumaczona na jzyk bugarski (Istorija na Vizantija, Sofia 1948) i francuski (Byzance des origines d 1453, Paris 1949). Bugarski historyk D. Angelov przystpi rwnie do opracowywania podrcznika historii bizantyjskiej; dotychczas ukaza si t. I, od 395 do 867: Istorija na Vizantija t. I, Sofia 1949. Wreszcie wspomnie naley krtki wprawdzie, popularnonaukowy, lecz odznaczajcy si bardzo jasnym wykadem, zarys napisany przez P. Lemerle'a, Histoire de Byzance (seria Que sais- je?), Paris 1948.

Na szczegln uwag zasuguje obszerne dzieo L. Brehiera, Le monde Byzantin (Levolution de lhumanite, pod red. H. Beer, nr 32, 32 bis, 32 ter, Paris 1947, 1949, 1950). Zasuony bizantynista francuski szczegowo przedstawi w trzech tomach polityczne dzieje Cesarstwa (Vie et mort de Byzance), jego ustrj (Les Institutions de lEmpire byzantin) i jego kultur (La Civilisation byzantine). Cech charakterystyczn caej tej pracy jest ogromna znajomo przedmiotu a trzeci jej tom uderza ciekawym ujciem zagadnienia. Autor przedstawi jak gdyby w przekroju wszystkie warstwy spoeczne w Bizancjum, ich ycie codzienne, zajcia, zwyczaje. Tote ta praca Brehiera przypomina nie tyle poprzednie tego typu, ile wielkie dzieo Faidona Kukulesa (usunito tytu w jzyku greckim 6 t. Ateny 1948), w ktrym ten wybitny historyk grecki zebra rezultaty wieloletnich bada nad kultur bizantyjsk. Wikszo pozostaych prac z tej dziedziny ujmuje temat nie w caoci, lecz wycinkowo, przy czym gwny nacisk pooony jest przewanie na ewolucj pastwa. Spord duej liczby tego rodzaju utworw wymienimy tylko: Ch. Diehl, Byzance, Grandeur et 26 Decadence, Paris 1919 (przekad na angielski: Byzantium, Greatness and Decline, Rutgers University Press 1957); A. Heisenberg, Staat und Gesellschaft des byzantinischen Reiches w: Die Kultur der Gegenwart, t. II, Abt. IV, 1 , Leipzig-Berlin 1923, s. 364-414; N. H. Baynes, The Byzantine Empire, London 1926 (nowe wyd. 1943); St. Runciman, Byzantine Civilisation, London 1933 (przekad francuski Paris 1934; przekad woski Firenze 1960); J. M. Hussey, The Byzantine World, London 1957; H. W. Haussig, Kulturgeschichte von Byzanz, Stuttgart 1959. Jako rezultat wsppracy grupy bizantynistw rnej narodowoci powsta tom pt. Byzantium. An Introduction to East Roman Civilisation pod red. N. H. Baynes i H. St. L. Moss, Oxford 1948. H. Hunger, Byzantinische Geisteswelt von Konstantin dem Grossen bis zum Fall Konstantinopels, Baden Baden 1958, jest zbiorem tekstw rdowych, za pomoc ktrych autor stara si da obraz kultury bizantyjskiej. Trafny dobr tekstw i doskonae tumaczenie sprawiaj, i ta niewielka ksika warta jest przeczytania. Bardzo przydatne dla bizantynisty s rwnie opracowania dotyczce historii tych ludw i krajw, ktre wywary wielki wpyw na losy Cesarstwa Bizantyjskiego, a wic: woskich republik miejskich, Persw, Arabw i Turkw, a wreszcie Sowian poudniowych. Tote historyk-bizantynista czstokro odoy na bok dziea dotyczce jego specjalnoci w cisym tego sowa znaczeniu, by wzi do rki V. Zlatarskiego, Istorija na Balgarskata durava prez srednite vekove (4 tomy, Sofia 1918,1927,1934, 1940). Ksika ta jest wprawdzie nieco rozwleka a autor zbyt pochopnie buduje swe wnioski na hipotezach, lecz w zamian za to zebra niezwykle skrupulatnie cay materia dotyczcy stosunkw bizantyjsko-bugarskich od samego ich pocztku a do koca XIII stulecia. Niemniejsze znaczenie ma praca K. Ireka, Geschichte der Serben (2 t., Gotha 1911, 1918; przekad w jzyku serbskim: Istorija Srba, 2 wyd. Beograd 1952), bardzo cisa w swym wykadzie, niemal zwiza, ale ze wszech miar godna zaufania wanie dziki tej ostronoci i krytycyzmowi jakim jest przesiknita. Na zakoczenie ze szczeglnym naciskiem naley podkreli doskona prac Gy. Moravcsika, Byzantinoturcica t. I-II, ktrej pierwsze wydanie ukazao si w Budapeszcie w 1924-1943 r., drugie znacznie rozszerzone i dzi jedynie miarodajne w 1958 r. w Berlinie, staraniem Niemieckiej Akademii Nauk. Wybitny uczony wgierski zebra w

tym dziele wszystkie dane zawarte w rdach bizantyjskich, a odnoszce si do plemion tureckich. W praktyce oznacza to, e omwi cay materia, gdy Turcy w tak szerokim znaczeniu jakie temu pojciu nadaje Moravcsik wzmiankowani s niemal w kadej kronice bizantyjskiej, a poniewa autor kade rdo, ktre wymienia, zaopatruje w rzeczowe uwagi i przytacza szczegowe informacje bibliograficzne, przeto jego dzieo jest nieocenionym wkadem do nauki i moe by porwnane jedynie z dzieem Krumbachera. W rzeczywistoci praca Moravcsika stanowi uzupenienie wzorowej, lecz wydanej ju przed 60 laty pracy Krumbuchera i jest niezbdn pozycj w kadym podrcznym ksigozbiorze bizantynisty. BIZANTYNISTYKA W POLSCE Pierwsze przebyski zainteresowania bizantynistyk w Polsce odnie naley do pierwszej poowy XVI w.; wwczas to J. Liban wyda w Krakowie Antologi mw Bazylego, Grzegorza z Nazjanzu i Jana Chryzostoma (1528). 27 W pidziesit lat pniej J. Wujek w Postyli Mniejszej przytoczy w przekadzie niektre ustpy z homilii Jana Chryzostoma. Rwnie i Marcin Kromer dokona tumaczenia wyjtkw z dzie Chryzostoma, ktre przywiz do kraju z Bolonii, gdzie by na studiach, a Stanisaw Hozjusz wyda po grecku wraz z aciskim przekadem Comparatio regis et Monachi. Inicjatyw t podnis na nowo J. Lelewel; piszc swoj synn Geographie du Moyen Age (ukazaa si w 18501857 r.), uwzgldni w niej rwnie i terytorium bizantyjskie. Do tych fragmentarycznych wycieczek w dziedzin bizantynistyki mona by dorzuci jeszcze kilka rozpraw, ale waciwe badania bizantynistyczne rozpoczy si dopiero w kocu XIX w., a zainaugurowane i rozwinite zostay przez filologw klasycznych. Zadecydowao to o pewnej specyfice, jaka cechowaa u nas pocztki bizantynistyki: filologowie starali si ustali przede wszystkim, w jakim stopniu pimiennictwo, powstae ju w okresie bizantyjskim, jest kontynuacj literatury greckiej pod wzgldem jzyka, stylu, formy i ujcia tematu. Zdania, na ten temat s rozbiene: J. Sajdak rozpoczyna swj Zarys literatury bizantyjskiej od daty zaoenia Konstantynopola, natomiast T. Sinko uwaa, e bizantynizm rozpoczyna si dopiero od poowy VIII w. Historykowi jednak trudno byoby oddziela przejawy ycia umysowego od wypadkw politycznych i od przemian gospodarczo-spoecznych, gdy zarwno pierwsze, jak i drugie odzwierciedlaj si w pimiennictwie. Dlatego te do bada z dziedziny bizantynistyki zaliczymy i te prace, ktrych zasig cofa si do czasw Konstantyna Wielkiego, co zreszt zgadza si i z periodyzacj przyjt w niniejszej ksice. Podwaliny pod studia bizantynistyczne w Polsce pooy synny filolog klasyczny L. Sternbach (18641940). By on niezrwnany w dziedzinie krytyki i egzegezy, co si zaznaczyo ju w rozprawie doktorskiej, w ktrej skorygowa i objani wiele ustpw z pisarzy bizantyjskich. Jeszcze wiksze zasugi pooy jako wydawca a zarazem komentator utworw nie publikowanych i w znacznej mierze jeszcze nie znanych, a nastpnie autor piciu poszczeglnych rozpraw o twrczoci Georgiosa Pisidesa. Wydawnictwa te miay powane znaczenie nie tylko w dziedzinie filologii, ale i w dziedzinie historii, przyniosy bowiem nowe wiadomoci co do oblenia Konstantynopola przez Awarw w 625 r. Niestrudzony poszukiwacz rkopisw, doskonay ich znawca, Sternbach odnalaz i ogosi drukiem jeszcze nie jedn pozycj,

midzy innymi niektre pisma Focjusza, Psellosa, Konstantyna Manassesa. Z czasem jednak posta 28 Grzegorza z Nazjanzu, poety, teologa, kaznodziei, pochona w zupenoci uwag Sternbacha, przesaniajc sob wszystkich innych pisarzy bizantyjskich. Przez blisko czterdzieci lat zbiera Sternbach materia rkopimienny do krytycznego wydania dzie Grzegorza. W urzeczywistnieniu tego zamiaru przeszkodzi mu wybuch wojny a potem mier w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen; zdoa jednak ogosi kilka przyczynkw, ktre zebrane razem stanowiyby powany tom . Wrd nich najciekawszy moe dla historyka jest ten, ktry zawiera autobiografi Grzegorza. Znaczenie dziaalnoci Sternbacha w dziedzinie bizantynistyki w ogle, a bizantynistyki polskiej w szczeglnoci, jest ogromne; odkry i udostpni szerokiemu kou specjalistw wiele rde bd nie znanych, bd te zupenie nie opracowanych. W Polsce by pierwszym uczonym, ktry poprzez swoje zainteresowanie literatur greck zetkn si z pisarzami bizantyjskimi i wprowadzi ich na stae do nauki polskiej. Dziaalno Sternbacha na polu bizantynistyki kontynuowali i w znacznej mierze dzielili jego zainteresowania jego uczniowie. Na pierwszym miejscu wymieni tu naley wspomnianych ju T. Sinke (por. s. 28), J. Sajdaka (por. s. 28) oraz G. Przychockiego (18841947). Podobnie jak Sternbacha, pocigna i ich bogata indywidualno Grzegorza z Nazjanzu. T. Sinko powici jej kilka prac. S to kolejno: klasyfikacja rkopisw Grzegorza, ustalenie chronologii jego mw i miejsca, w ktrym byy wygaszane oraz historia samego ich tekstu. T. Sinko, poza Grzegorzem z Nazjanzu, zajmowa si jeszcze dwoma innymi Ojcami Kocioa: Bazylim Wielkim i Janem Chryzostomem24. Chryzostom najwikszy bodaj z kaznodziei, jakich wydao Bizancjum, pozostawi po sobie ogromn spucizn, zawart w osiemnastu tomach Patrologii greckiej. Na spucizn t skadaj si jego homilie (ktre w trakcie wygaszania zapisywane byy przez specjalnych tachygrafw, a nastpnie poprawiane przez niego), listy skierowane do rozmaitych adresatw i w znacznej czci pisane ju z wygnania, wreszcie rozmaite rozprawy o treci teologicznej i moralnej. Ten olbrzymi materia, ktry do dzi jeszcze nie zosta naleycie zbadany, mgby rzuci wiato na stosunki spoeczno-gospodarcze, na obyczajowo i kultur umysow w Bizancjum IV w., gdy Chryzostom penic funkcje duszpasterskie w Antiochii, a nastpnie jako patriarcha w Konstantynopolu, poddawa krytyce z niezwyk odwag ujemne przejawy ycia spoecznego, bez wzgldu na to komu si przez t krytyk naraa. Ostry konflikt, jaki si w rezultacie takiego postpowania wywiza midzy nim a dworem cesarskim, zakoczy si wygnaniem 29 Chryzostoma i wreszcie jego mierci w drodze do ostatniego miejsca przeznaczenia. Kilkuletnie przebywanie na wygnaniu na kresach pastwa dao mu pole do wielu obserwacji, ktre znalazy wyraz w jego listach. Std te wszelkie badania, jakie dotycz jego osoby, maj dla historyka wielkie znaczenie. T. Sinko jest rwnie autorem obszernego podrcznika Literatura grecka, ktrego trzeci tom obejmuje okres od IV do VIII w., a wic ju czasy bizantyjskie. G. Przychocki, ktry habilitowa si na podstawie rozprawy o listach Grzegorza z Nazjanzu, skoncentrowa si na zagadnieniach epistolograficznych. Gruntowne zapoznanie si z rkopisami zawierajcymi listy Grzegorza przynioso w rezultacie

prace na temat retoryki i rytmiki tyche listw oraz teorii epistolografii grecko-rzymskiej. Podsumowanie caoksztatu jego bada na tym polu stanowi badania nad histori listw w. Grzegorza. J. Sajdak specjalizowa si w patrystyce; wrd Ojcw Kocioa szczegln uwag darzy i on Grzegorza z Nazjanzu, o czym wiadcz liczne pozycje. Autor poddaje w nich analizie rzekom mow Grzegorza na cze filozofa Herona; doszukuje si wpyww Grzegorza na pniejszych mwcw, a wreszcie podsumowuje swoje kilkuletnie badania nad rkopisami jego scholiastw i komentatorw, prowadzone w bibliotekach woskich, wiedeskich, londyskich, paryskich i szwajcarskich. Prcz drobniejszych przyczynkw da jeszcze ciekaw prac o bizantyjskich piewach kocielnych , w ktrej wykaza ich powizania z poezj i przemwieniami Grzegorza. Powici Grzegorzowi nawet cay tom w wydawnictwie, ktrego by naczelnym redaktorem. Interesowa si rwnie postaci synnego kaznodziei, w. Grzegorza z Nyssy, a take twrczoci bizantyjskiego poety z X w. Jana Geometresa i w kilku rozprawach bada jego poezje i hymny. Spod pira J. Sajdaka wysza rwnie pierwsza i dotychczas jedyna historia literatury bizantyjskiej w jzyku polskim. Autor wyrnia w niej cztery okresy: pierwszy, wczesnobizantyjski od r. 324 do 641, po ktrym nastpuj wieki ciemne", tj. upadek twrczoci literackiej od 641 r. do 850 r. Okres trzeci rozpoczyna si od zaoenia 30 w r. 863 uniwersytetu w Konstantynopolu, a koczy wraz ze mierci Michaa Psellosa, tj. w 1080 r. Wreszcie okres czwarty to odrodzenie ycia umysowego w Bizancjum poczynajc od trzech ostatnich Komnenw, tj. od poowy XII w. a do upadku Konstantynopola w 1453 r. Mona by oczywicie zgosi zastrzeenia co do tej periodyzacji, gdy w ciemnych wiekach" mamy przecie tak interesujcych pisarzy jak Georgios Synkellos, Teofanes Confessor, czy te patriarcha Nicefor, a literatura kocielna moe si poszczyci takim mistrzem pira jak Jan z Damaszku. Niemniej jednak podzia jaki daje autor jest na og przyjty, gdy istotnie okres od poowy VII do poowy IX w. wypada raczej ubogo w porwnaniu do poprzednich stuleci i do czasw Konstantyna Porfirogenety. W tak zakrelonych ramach chronologicznych autor zapoznaje czytelnika z najwybitniejszymi teologami, poczynajc od Orygenesa, poprzez Bazylego Wielkiego do Grzegorza z Nazjanzu i Jana Chryzostoma. Wrd kronikarzy pierwszego okresu zatrzymuje si na Palladiosie, Zosimosie, Malalasie, a przede wszystkim na Prokopiuszu. W okresie drugim wymienia podrcznik dogmatyki chrzecijaskiej Jana z Damaszku, listy, mowy i traktaty Teodora Studyty i poezje mniszki Kasji. Okres trzeci wypeniaj historycy z Porfirogenet na czele, Focjusz (przy czym autor analizuje bliej jego Bibliotek), rda prawne i wreszcie, jeli nie najciekawsza, to najbardziej utalentowana posta, jak zna pimiennictwo bizantyjskie: Micha Psellos. W okresie czwartym Czytelnik znajduje dwu wybitnych poetw: Teodora Prodromosa i Manuela Files oraz wielu historykw, jak Nicefor Bryennos, Anna Komnena, Georgios Akropolites i inni. Na zakoczenie autor charakteryzuje w krtkich sowach literatur ludow, jej pieni i banie, jej wielk epopej Digenis Akritas a kilka ostatnich stron powica opisowi orodkw wiedzy i kultury w pastwie bizantyjskim. Uzupenieniem Literatury bizantyjskiej jest wybr tekstw w polskim tumaczeniu od Grzegorza z Nazjanzu a do bani ludowej Kallimachos i Chrysorrhoe, tj. od IV po XIV w.

Z nazwiskiem J. Sajdaka wie si rwnie artyku o znanej encyklopedii Suidy z X w., a take zwize sprawozdanie o rozwoju bizantynistyki, poczynajc od XVII w. Autor wymienia najwaniejsze orodki midzynarodowe bada a na kilku ostatnich stronach kreli w wielkim skrcie stan tych bada w naszym kraju. Do tego samego koa naukowcw naley S. Hammer. Interesowa si on gwnie pnym redniowieczem, a mianowicie poezj ludow oraz systemem nauczania. Po wojnie opublikowa artyku o synnej bizantyjskiej epopei oraz dwa studia na temat bizantyjskich legend i bani. W obu pracach, ktrym towarzyszy czciowo przekad, autor wykazuje pokrewiestwo twrczoci ludowej w Bizancjum z twrczoci poetyck 31 dawnej Grecji. Jest to tym ciekawsze, e ju uprzednio uczony niemiecki M. Vasmer zwrci uwag i, mimo wielkiego napywu elementu sowiaskiego na Pwysep Bakaski, zabobony greckiego redniowiecza nawizuj wyranie do mitw staroytnych a nie do klechd sowiaskich Uczniami Sternbacha byli rwnie S. Skimina i K. Kumaniecki. S. Skimina (18861963) bada rytmik prozy wielu dzie Jana Chryzostoma, aby przy jej pomocy ustali ich chronologi i autentyczno, a o samym Chryzostomie zamieci artyku w Przegldzie Teologicznym K. Kumaniecki ju w samych pocztkach swojej dziaalnoci naukowej ogosi drukiem ciekawy przyczynek, w ktrym ustali e Anecdota Prokopiusza s autentycznym utworem tego pisarza, co dotychczas byo kwestionowane. Po kilkuletniej przerwie opublikowa wyniki bada nad nieznan monodi, odnoszc si do kocioa Hagii Sophii oraz nad tekstem Teofanesa. Omwion powyej grup filologw klasycznych, interesujcych si bizantynistyk, uzupeni naley jeszcze kilkoma nazwiskami. I tak J. Dziech jest autorem pracy o wpywach cynikw i stoikw na pisma Grzegorza z Nazjanzu, a A. Turyn opisa dzieje rkopisw greckich Biblioteki Zamoyskich, ostatnio za ogosi drukiem obszern prac o rkopisach greckich XIII i XIV w., znajdujcych si w Bibliotece Watykaskiej. Bogato udokumentowana praca zawiera opis w jzyku aciskim kadego z rkopisw, odnon bibliografi oraz komentarz geograficzny i historyczny. Zasug W. Klingera jest pierwsze w Polsce wydanie listw cesarza Juliana. J. Wolski zaopatrzy je w wyczerpujcy komentarz i we wstp, w ktrym omwi ycie Juliana, kadc szczeglny nacisk na warunki, w jakich si wychowa i ksztaci. Filologowie klasyczni rozporzdzaj kilkoma wasnymi organami, w ktrych niektrzy badacze zamieszczaj nieraz ciekawe pozycje z zakresu bizantynistyki; do takich nale artykuy W. Madydy o Lukianie, L. Winniczuk o Teodoryku, A. Kempfi o Synezjosie z Kyreny. Autor kreli sylwetk biskupa Kyreny i daje krtk charakterystyk jego prac; jak si okazuje, pierwsze tumaczenie Zwierciada na jzyk aciski w Polsce nastpio ju w XVI w. a editio princeps" znajdowao si w ksigozbiorze Zygmunta Augusta. 32 Pierwszy przekad polski owego Zwierciada czyli mowy do cesarza Arkadiusza zawdziczamy rwnie A. Kempfi a skoro jestemy przy przekadach to zasygnalizowa naley tumaczenie K. Hammera pierwszej ksigi Digenisa Akritasa. Bizantynistyka wkroczya wic do nauki polskiej poprzez filologi klasyczn. Filologowie interesowali si pimiennictwem bizantyjskim przewanie dlatego, e

wczesna literatura bizantyjska bya dla nich kocow faz literatury antycznej. Tym si te tumaczy fakt, e uwag ich zaprztaa gwnie patrystyka, a raczej pierwsi Ojcowie Kocioa cile jeszcze zwizani ze wiatem hellenistycznym i z filozofi pogask. Bizantynistyka nie bya wic przedmiotem bada naszych filologw, lecz wizaa si z tymi badaniami porednio, w zalenoci od tematu, jakim si w danej chwili zajmowali. Podobnie rzecz si miaa pocztkowo i z historykami. Kontakty polsko-bizantyjskie bardzo rzadko byway bezporednie, zaznaczaj si zreszt cilej dopiero w schykowym okresie Bizancjum, dosownie na kilkadziesit lat przed jego ostatecznym upadkiem i rozwijaj si wycznie niemal w jednej sferze. Kraj nasz nie by powizany z Cesarstwem Wschodniorzymskim interesami handlowymi, jak Wenecja czy Genua, politycznymi, jak pastewka krzyowe, nie lea w najbliszym zasigu jego wpyww, jak pastwa Sowian poudniowych, dla ktrych ich historia rodzima splata si z dziejami Bizancjum. Drogi Polski i Bizancjum poczynay si wic krzyowa dopiero wwczas, gdy w gr wesza Ru kraj, ktry przyj chrzest z Konstantynopola i ktrego Koci pozostawa w zalenoci od patriarchatu konstantynopolitaskiego. Z chwil gdy Ru wesza w skad pastwa polskiego, jej mieszkacy schizmatycy stali si poddanymi krla polskiego, ktry sam katolik i wadca katolickiego kraju by, zgodnie z obyczajami Kocioa wschodniego, jego opiekunem i poniekd gow. Krlowie polscy szukali wyjcia z tej paradoksalnej sytuacji poprzez przeprowadzenie unii powszechnej Kocioa wschodniego z zachodnim, a gdy to nie dao rezultatu, zabiegali o zawarcie odrbnej unii midzy Kocioem ruskim a rzymskim. Zarwno jedno, jak i drugie usiowanie pocigno za sob kontakty z wadzami wieckimi i duchownymi w Konstantynopolu. Std te Bizancjum znalazo si przede wszystkim na kartach tych naukowych dzie polskich, ktrych autorzy zajmowali si histori Kocioa greckiego w Polsce. W r. 1897 ukazaa si na ten temat obszerna monografia ks. J. Fijaka (1864-1936). Autor, niepospolity erudyta, zaznajamia czytelnikw ze stanem, liczb i statutem biskupstw prawosawnych na Rusi w momencie poprzedzajcym uni polsko-litewsk oraz z ich losami w okresie pniejszym. Ks. J. Fijaek, doskonay znawca Renesansu, zetkn si w swych badaniach z tymi bizantyjskimi uczonymi, ktrzy w poowie XV w. chronili si na Zachodzie. Jednemu z nich powici specjalny szkic. Bohater szkicu by postaci ciekaw: duchowny i nauczyciel w jednej z wyszych uczelni Konstantynopola, majcy wyksztacenie klasyczne, zasyn jako znawca i tumacz Arystotelesa na jzyk aciski. Nalea do grona zwolennikw unii Kocioa greckiego z rzymskim i prawdopodobnie po upadku Konstantynopola lub na krtko przedtem wyemigrowa do Italii, 33 gdy w latach 1456-1471 znajdujemy go we Florencji, gdzie wykada filozofi. Pniej przenis si do Rzymu, aby obj katedr jzyka greckiego. Problemem unii Kociow zajmowali si ks. H. Likowski (1876-1932) i ks. E. Likowskiss (1836-1915). Jak wiadomo poczenie obu Kociow byo jedn z najwaniejszych spraw, jak zajmowa si kady sobr powszechny od drugiej poowy XIII w. Grecy pokadali w unii wielkie nadzieje, wierzc, i przyniesie im ona pomoc militarn pastw aciskich. Do Konstancy wysali na sobr poselstwo, ktre miao pertraktowa o uni. Przed zakoczeniem posiedze soboru i Jagieo wysa w tej samej sprawie specjalne

poselstwo pod przewodnictwem Grzegorza Camblaka, wyniesionego na kilka lat przedtem przez obu wadcw, litewskiego i polskiego, na metropoli kijowsk, bez zgody patriarchy konstantynopolitaskiego. Camblak przyby do Konstancy tu przed zakoczeniem obrad, co nie miao zreszt wikszego znaczenia, gdy do dyskusji nad spraw unii w ogle nie doszo. Dotychczas te historycy nie zdoali ustali konkretnie, jakie byy penomocnictwa Camblaka, rola i stosunek do Grekw obecnych w Konstancy. Artyku H. Likowskiego nie wnosi wiele nowego do zagadnienia, przedstawia je jednak do dokadnie, kadc nacisk na denie Jagiey i Witolda do uniezalenienia metropolii kijowskiej od patriarchatu konstantynopolitaskiego. E. Likowski w pracy o unii Ru-Rzym stara si zobrazowa wysiki, zarwno krlw Polski, jak i kurii rzymskiej, by doj do porozumienia z Kocioem prawosawnym na Rusi. Jest to dzieo obfitujce w wiele szczegw z dziedziny dogmatyki, liturgii, i cho nie zawsze mona zgodzi si z punktem widzenia autora to jednak ksika jego do dzi dnia moe odda usugi ze wzgldu na dokadne przedstawienie faktw. To samo zagadnienie porusza o kilkanacie lat wczeniej A. Prochaska, ktry reprezentuje pogld, e sprawa zawarcia unii, bez wzgldu na stanowisko Grekw, bya przez Jagie przesdzona; po przybyciu do Konstancy Camblak uzna oficjalnie, jako gowa Kocioa ruskiego, zwierzchno papiesk nad metropoli kijowsk. Jednake akt taki pocigaby za sob konieczno uzgodnienia warunkw, na jakich porozumienie doszo do skutku. Niestety Prochaska nie mg wyj poza sfer hipotez. Druga z wymienionych rozpraw obrazuje w sposb bardzo wyrany przyczyny, ktre skaniay Jagie do szukania unii a zarazem i trudnoci jakie na tej drodze napotyka. Wreszcie w obszernej monografii o Wadysawie II sporo miejsca powieci sytuacji ludnoci prawosawnej w kraju na wskro katolickim. Wreszcie i ostatni historyk tego pokolenia A. Lewicki (1841-1899) w swoich badaniach nad dziejami Litwy i Rusi zetkn si musia i z Bizancjum. I jego zainteresoway, zwaszcza sprawy wyznaniowe. Autor uwzgldniajc szersze to, wykaza, jak 34 niekorzystna bya dla polskiej racji stanu przynaleno Kocioa ruskiego do obcego i dalekiego patriarchatu konstantynopolitaskiego i w jaki sposb sczyy si na Ru poprzez Koci wpywy Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego, ktre w owym okresie poczynao odgrywa dominujc rol w wiecie prawosawnym. Krl polski nie mg si cieszy popularnoci wrd tych swoich poddanych, w pojciu ktrych on to wanie by schizmatykiem. W tych czasach, gdy religia wyznaczaa ostry podzia midzy ludmi, taka dwoisto bya czym nie tylko nienaturalnym, ale wrcz niebezpiecznym. Lewicki przedstawi, jakim zarzewiem niezadowolenia byy kocioy zarzdzane przez duchownych przysyanych z zewntrz i zalenych od wadz obcego kraju. Caoksztat zagadnienia uj jednak dopiero K. Chodynicki (1890-1942) w obszernej pracy, w ktrej cofn si do chwili, gdy wraz z zajciem Rusi Czerwonej, przed pastwem polskim... wysun si problemat wspycia z religi prawosawn" (s. 1). Zaraz na pierwszych stronach ksiki znajdujemy zwile ujt teori kanonistw greckich o rb i uprawnieniach Kocioa greckiego. Autor kreli nastpnie, jak w oparciu o t teori Kazimierz Wielki uzyska od cesarza bizantyjskiego i patriarchy konstantynopolitaskiego zgod na wskrzeszenie w obrbie swego pastwa metropolii halickiej, podlegej bezporednio patriarchatowi, a uniezalenionej od wadzy

duchownej, rezydujcej na Rusi Moskiewskiej. Polityk Kazimierza Wielkiego kontynuowa Wadysaw Jagieo; autor opisuje szczegowo stosunki tego krla z patriarch konstantynopolitaskim, dalsze zabiegi o utrzymanie metropolii autokefalnej, a nastpnie denie do unii kocielnej, ktr to spraw porusza krl w bezporedniej korespondencji z cesarzem Manuelem II i patriarch, pniej za przedstawi na soborze konstancjeskim za porednictwem Grzegorza Camblaka. Na tle sytuacji w Polsce i Europie, scharakteryzowanej bardzo dokadnie, religijne i polityczne pobudki, jakimi kierowa si Jagieo, wystpuj wyranie. Autor omwi rwnie echa unii florenckiej w Polsce. Na tym koczyyby si waciwie bezporednie kontakty naszego kraju z bizantyjsk stolic nad Bosforem, poniewa jednak nawet po jej upadku patriarchat pozosta nadrzdn wadz dla wszystkich wyznawcw Kocioa greckiego, przeto autor powici w dalszych rozdziaach sporo uwagi dziaalnoci, jak rozwijao wschodnie duchowiestwo, aby zwalczy uni brzesk i utrwali swoje wpywy wrd ludnoci prawosawnej w Polsce. Wprawdzie tematem.pracy Chodynickiego s dzieje Kocioa prawosawnego w Polsce, ujte w pewnym okresie chronologicznym, jednake tematyka ta zmusia go do zajcia si w znacznej mierze i stosunkami polsko-bizantyjskimi oraz do signicia do rde bizantyjskich. 35 midzy chrzecijastwem wschodnim i zachodnim nie by koniecznoci dziejow, mona go byo unikn, a gdy ju zaistnia zlikwidowa. Przynis on due szkody caemu chrzecijastwu, przede wszystkim jednak Grekom, nie tylko bowiem by przyczyn staych konfliktw ze wiatem aciskim, ale utrudnia zorganizowanie wsplnej akcji antytureckiej. Autor pooy szczeglny nacisk na dziaalno, jak rozwijaa Stolica Apostolska, aby doprowadzi do zawarcia unii i do udzielenia zbrojnej pomocy Cesarstwu. W obszernej monografii o podry cesarza bizantyjskiego Jana V na Zachd, opierajc si czciowo na nie znanych dotychczas dokumentach archiwalnych, Halecki odtwarza przebieg pertraktacji midzy Janem V Paleologiem a Stolic Apostolsk w sprawie unii i pomocy Zachodu dla Bizancjum, pertraktacji uwieczonych przejciem cesarza na katolicyzm. Przerzucajc si od bada nad uni kociow do innych, niemniej zasadniczych zagadnie historii redniowiecznej, poruszy Halecki spraw wschodni", tj. walk o panowanie nad cieninami i nad poudniowym basenem Morza rdziemnego oraz rol Bizancjum w ksztatowaniu si pastw Europy wschodniej. Do jednej z tych prac, poruszajcej problem dotychczas jeszcze bardzo kontrowersyjny, naley studium nad wypraw warnesk. Na podstawie nie znanych dotychczas listw naocznego wiadka wydarze, autor stwierdza, e wbrew utartemu przekonaniu, Wadysaw Warneczyk nie zerwa traktatu zawartego z sutanem Muradem. Nie byo adnego wiaroomstwa, bo nie byo traktatu, by tylko jego projekt uzgodniony przez delegatw krla Hunyadego i Brankowicza ze stron tureck w Adrianopolu w czerwcu 1444 r. Projekt ten zosta przedoony modemu krlowi do ratyfikacji w Szegedynie i przez niego odrzucony . Halecki interesowa si rwnie stosunkami polsko-bizantyjskimi. Z. Suowski, w opublikowanym niedawno artykule, zajmuje si wprawdzie gwnie Sowiaszczyzn Zachodni, jednak powica sporo uwagi misji Cyryla i Metodego i jej znaczeniu w rozwoju dziejowym Sowian poudniowych.

Praca I. Szaraniewicza (18291902) o stosunkach patriarchatu wschodniego z Kocioem w Polsce zasuguje rwnie na uwag ze wzgldu na zgromadzony w niej materia, cho ujcie i owietlenie tematu nie odpowiada dzisiejszym wymogom. B. Stacho (19031961) w swoich badaniach nad polityk Polski na wschodzie Europy 36 w drugiej poowie XV w. cofn si do okresu poprzedzajcego upadek Konstantynopola, by wyjani, jak si zmienia sytuacja z chwil gdy Bizancjum zostao starte z oblicza ziemi a jego miejsce zajo zaborcze, na wskro militarne pastwo tureckie. Obie prace Stachonia nale wic do typu tych, ktre w naukowej terminologii bizantynistw okrela si jako byzantina meta byzantina, czyli sprawy jakie Bizancjum pozostawio w spadku po sobie pastwom chrzecijaskim i pastwu tureckiemu. A. F Grabski stara si odtworzy stosunki Polski z Bizancjum w XI w. Opierajc si na rdach bizantyjskich, rozpatruje polityk Bazylego II w stosunku do Rusi Kijowskiej, konflikty midzy Bizancjum a pastwem niemieckim na terenie Italii poudniowej i stanowisko, jakie w tych zatargach zajmowa Bolesaw Chrobry, wwczas sojusznik cesarza niemieckiego. Zdaniem autora Bolesaw, po zajciu w 1018 r. Kijowa, wysa do Bazylego II poselstwo ofiarujc mu przyja, ale groc jednoczenie, i odwoa posikowe oddziay ruskie znajdujce si w armii bizantyjskiej, o ile Bazyli nie wycofa si z Italii poudniowej. Wiekiem XI zaj si rwnie S. M. Kuczyski w artykule, gdzie w dwu ekskursach wyraa przekonanie e: 1) Lendzianinowie wymieniem u Porfirogenety byli plemieniem polskim, a nie jak sdz niektrzy kijowskim, 2) Pieczyngowie w X i XI w. stanowili si, z ktr naleao si liczy i e Porfirogeneta nie tylko nawouje, aby utrzym