PARIMET E GJYKIMIT PENAL NËN OPTIKËN E

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I DREJTËSISË

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PENALE

PARIMET E GJYKIMIT PENAL NËN OPTIKËN E JURISPRUDENCËS SË GJYKATËS KUSHTETUESE

DHE ASAJ EUROPIANE TË DREJTËSISË

DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR”

Kandidati: Udhëheqës Shkencor: Mnd. Emira Kazazi Prof. Dr. Skënder Kaçupi

Tiranë, 2016

II

© E drejta e autorit: Emira Kazazi

Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, hua-përdorje, shfrytëzim, transmetim, regjistrim, ruajtje, depozitim, përdorje dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj mjeti apo forme pa lejen përkatëse me shkrim të autorit.

III

Mirënjohje

“Ji i qëndrueshëm, urdhëro mirësinë, shmang injorancënpërballo me durim çdo gjë që të ndodh”

(Suretu Llukman 31:17)

Frymëzim për hartimin e kësaj doktorature kanë qenë dhe mbeten rëndësia jashtëzakonisht e madhe e parimeve të gjykimit penal në optikën e jurisprudencës së gjykatës kushtetuese dhe asaj europiane të drejtësisë. Është dëshira ime e veçantë për të ndikuar sado pak në formimin e bindjes, konceptimit d-he respektimit të drejtë në praktikë të përmbajtjes së saj në frymën e direktivave dhe rekomandimeve të BE-së.Qëllimi final është për të dhënë një kontribut sado modest, për ngritjen e standarteve ligjore në rregullimin e marrëdhënieve juridiko-penale, në pajtim me jurisprudencën dhe teorinë kombëtare dhe të BE-së, që paraqiten në faqet e këtij punimi. Është dashur një punë mjaft e madhe në këtë veprimtari dhe për këtë do doja të shprehja falenderimin tim për të gjithë ata që më qëndruan pranë në çdo kërkesë timen.

Veçanërisht, respekt dhe mirënjohje pafund shpreh për Prof. Dr. Skënder Kaçupi, për kontributin dhe përkushtimin, udhëzimet e tij të vazhdueshme dhe shumë të vlefshme të dhëna gjatë periudhës së udhëheqjes të këtij punimi; për Prof. Dr. Altin Shegani që ka qenë gjithmonë i gatshëm dhe i palodhur në mbështetjen e madhe gjatë përgatitjes të këtij punimi.

Falenderoj bashkëshortin Ervis, i cili më ka inkurajuar dhe mbështetur në mënyrë të vazhdueshme si dhe djalin tim Eglin, i cili vetëm me një buzëqeshje arrinte të mbushte me jetë dhe qetësi shpirtin tim.

Së fundmi por jo nga rëndësia, mirënjohje pafund për prindërit dhe vëllain tim Lavdim, kurajo dhe besimi i të cilëve ka qenë burim frymëzimi dhe vendosmërie për mua.

Këtë punim ia dedikoj atyre, prindërve të mi! Sinqerisht, EMIRA KAZAZI

IV

PËRMBAJTJA

Mirënjohje IIIPërmbajtja IVLista e shkurtimeve VIIMetodat shkencore të përdorura VIIIHyrje IXEkspoze e temës XI

KREU I Vështrim i përgjithshëm 141.1. Vështrim i përgjithshëm mbi zhvillimin e të drejtave të njeriut 141.2. Garancitë proçeduriale të të pandehurit në një proçes penal 241.3. Gjykata Ndërkombëtare Penale dhe Statuti i Romës 301.4. Mundësitë Legjislative të Harmonizimit të Ligjit Penal 33

KREU II Nocionet Materiale 442.1. Kuptimi i konceptit Akuzë Penale 442.2. Nocioni Gjykatë 50 2.2.1. Vështrim krahasues i rregullimit të pushtetit gjyqësor në disa shtete europiane 532.3. Gjykatë e Pavarur 572.4. Gjykatë e Paanshme 612.5. Gjykatë e Krijuar me Ligj 672.6. Nocioni i Vendimit Gjyqësor 712.7. Nocioni Ndjekje Penale 75

KREU III Parimet e Përgjithshme 773.1. Barazia e Armëve 793.2. Publiciteti i Gjykimit 883.3. Afati i Arsyeshëm 933.4. Raporti Ultima, parim kushtetues i proporcionalitetit 99

3.4.1. Raporti Ultima si shembull i parimit kushtetues të proporcionalitetit 1003.4.2. Kundërpesha e doktrinave kushtetuese 1033.4.3. Raporti Ultima në Ligjin e BE-së 1053.4.4. Kushtetuta e Sigurisë Europiane 1063.4.5. Kriminalizimi dhe parimi i efektueshmërisë së Ligjit të BE-së 110

V

KREU IV Përmbajtja e garancive specifike në çështjet penale 1124.1. Prezumimi i pafajësisë 1124.2. Njoftimi i akuzës 1174.3. Kohë e mjaftueshme për mbrojtjen 1194.4. E drejta për t’u mbrojtur vetë ose me Avokat 121

4.4.1. Qëllimi i aplikimit të kësaj të drejte 1234.4.2. Mbrojtja vetë 125

4.5. Mbrojtja efektive 126 4.6. Tagrat e mbrojtësit 128

4.6.1. Mbrojtja në shkallën e apelit 1294.7. E drejta për të pyetur dëshmitarët 1314.8. Koncepti Dëshmitarë 1324.9. E drejta për të patur përkthyes falas 1384.10. E drejta për të mos-inkriminuar veten 1424.11. E drejta e ankimit ndaj vendimit gjyqësor 145

KREU V Parime si pjesë e paandashme e një proçesi të rregullt gjyqësor 1485.1. Mos dënimi pa ligj 1485.2. Parimi i mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër 150

5.2.1. Ne Bis In idem dhe drejtësia penale ndërkombëtare 152

KREU VI Ligji Penal Proçedurial i BE-së 1566.1. Traktati i Lisbonës 1566.2. Karakteri i Ligjit Penal sot 157

6.2.1. Ligji Penal i pavarur 1586.2.2. Ligji Penal proçedurial i BE-së 1596.3. Gjykata e Drejtësisë së BE-së 1606.4. Rëndësia e parimeve të përgjithshme 1616.4.1. Pavarsia, proporcionaliteti dhe të drejtat e njeriut 162

6.5. Unifikimi ndaj harmonizimit 163

KREU VII Mbrojtja e të drejtave themelore midis Gjykatave Kushtetuese dhe asaj Europiane të Drejtësisë 166

7.1. Tensioni midis Gjykatave Kushtetuese drejt Ligjit Penal të BE-së 1677.2. Zona e lirisë, drejtësisë dhe sigurisë 170

7.2.1. Të drejtat themelore në lidhje me Ligjin Penal 1717.2.2. Regjimet mbrojtëse të të drejtave 1737.2.3. Regjimi i mbrojtjes i kartës Europiane të të drejtave themelore 174

VI

7.2.4. Regjimi i mbrojtjes i Konventës Europiane 1757.2.5. Mandat arresti Europian 176

7.3. Parimi i njohjes së përbashkët në çështjet penale 1797.4. Sfidat kushtetuese ndaj Ligjit Penal të BE-së 181

7.4.1. Perspektiva gjermane 1827.5. Perspektiva Çeke 1877.6. Perspektiva Polake 189

7.6.1. Gjykimi i Lisbonës 190

Përfundime 191

Bibliografi 201

Abstrakt 219

VII

Lista e shkurtimeve

AFSJ - Zona e Lirisë, Sigurisë dhe DrejtësisëBE - Bashkimi EuropianCFR - Kuadri i PërbashkëtDUDNj - Deklarata Universale e të Drejtave të NjeriutEAW - Mandat Arresti EuropianEC - Komisioni EuropianECJ - Gjykata Europiane e DrejtësisëECHR - Gjykata Europiane e të Drejtave të NjeriutEUCFR - Kapitulli i të drejtave themelore të BE-sëEUROPOL - Zyra e Policisë EuropianeFCC - Gjykata Federale KushtetueseGG - Ligji BazëGJEDNJ - Gjykata Europiane e të Drejtave të NjeriutGJNP/ICC - Gjykatë Ndërkombëtare PenaleIBID - IbidemKE - Këshilli i EuropësKEDNj/ACHR - Konventa Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe të Lirive ThemeloreKP - Kodi Penal i Republikës së ShqipërisëKPrC - Kodi i Proçedurës Civile të Republikës së ShqipërisëKPrP - Kodi i Proçedurës Penale i Republikës së ShqipërisëKRSH - Kushtetuta e Republikës së ShqipërisëOSBE - Organizata për Sigurim dhe Bashkëpunim në EuropëPNDCP - Pakti Ndërkombëtar lidhur me të Drejtat Civile dhe PolitikeSAA - Marrëveshja e Stabilizim-AsocimitSECI - Europoli dhe Qëndra Rajonale për Luftën Kundër Krimit NdërkombëtarTFEU - Traktati i Funksionimit të Bashkimit EuropianTEC - Komuniteti Europian

VIII

Metodat shkencore të përdorura

Për hartimin e këtij punimi janë përdorur metoda shkencore të larmishme. Ndër këto metoda, do të përmendja në mënyrë të veçantë metodat e analizës e të sintenzës, të cilat kanë qenë më së shumti të përdorura. Këto metoda kanë shërbyer për zbërthimin, analizën dhe nxjerrjen e përfundimeve të duhura të punimit, që shoqërohen edhe me rekomandimet përkatëse për ngritjen cilësore të standarteve të legjislacionit tonë penal, në pajtim me direktivat e jurisprudencës së Gjykatës Europiane, e jo vetëm.Ky punim për vetë karakteristikat e tij është mbështetur në metodën cilësore të analizimit të çështjeve të trajtura në të. Metoda cilësore përfshin brenda saj metodën hulumtuese, përshkruese, dhe krahasimore. Metoda hulumtuese është përdorur gjatë gjithë punimit. Kjo metodë përfshin proçesin e mbledhjes së materialeve në format të shkruar dhe elektronik; të mbledhjes së vendimeve të Gjykatës Europiane të Drejtësisë dhe gjykatave të tjera në funksion të shkrimit dhe strukturës së temës. Hulumtimi është një proçes që ka shoqëruar gjithashtu fazën e sistemimit të zërave bibliografik në funksion të finalizimit të këtij punimi. Analiza juridike e parimeve të gjykimit penal plotësohet edhe me metodën përshkruese. Nëpërmjet saj janë pasqyruar aspekte historike të zhvillimit të mbrojtjes së këtyre parimeve në botë dhe në Shqipëri. Metoda përshkruese është një mjet i domosdoshëm për sqarimin e termave dhe koncepteve të ndryshme nga aspekte ligjore në ato praktike. Korrelacioni, si një metodë shkencore e përdorur në punimet shkencore, analizon lidhjen midis këtyre variablave:

• Lidhja midis lirisë së individit dhe kufizimi i të drejtave të tyre.• Lidhja midis mos-informimit të individëve mbi të drejtat që ata gëzojnë dhe

mjetet juridike mbrojtëse të tyre.• Lidhja midis mos-përmbushjes së plotë apo të pjesshme të detyrimeve që

rrjedhin nga traktate dhe konventat e ratifikuara, nga shteti dhe të drejtat që i njeh ligji individëve në këtë rast.

Pavarësisht se punimi nuk realizohet në kuadrin e së drejtës së krahasuar, për një kuptim dhe interpretim më të mirë të normave të brendshme ligjore është menduar përdorimi i metodës krahasuese, realizimi i analizës krahasuese ndërmjet jurisprudencës së gjykatës kushtetuese shqiptare dhe jurisprudencës europiane (kryesisht nga gjykata europiane e të drejtave të njeriut por dhe më gjerë) që kanë shërbyer si model dhe në jurisprudencën shqiptare. Nëpërmjet këtij krahasimi kërkohet të evidentohet shkalla e përqasjes të tyre. Studimit në planin krahasues, të jurisprudencës europiane me atë shqiptare, i ka ardhur në ndihmë literatura e pasur e Vendimeve në Bibliotekën e Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut (HUDOC). Studimi krahasues, në këtë punim ka pasur si qëllim arritjen e një interpretimi më të mirë të normave të legjislacionit shqiptar krahasuar dhe me atë europian.Për sa më sipër, është e dukshme se nevoja për kombinimin e metodologjive të kërkimeve shkencore në fushën e së drejtës tashmë përbën domosdoshmëri. Në këtë kuptim, punimi është bazuar në një kombinim të metodave të mësipërme kërkimore, me qëllim arritjen e rezultateve të besueshme, të përforcuara përmes zbatimit të metodologjive të ndryshme.

IX

HYRJE

Gjatë viteve të fundit, sistemi shqiptar i drejtësisë penale ka pësuar ndryshime rrënjësore dhe ka bërë përparime të mëdha, i cili mbron qytetarët dhe përkrah shtetin e së drejtës. Baza e re ligjore është përmirësuar në mënyrë që t’i përshtatet sa më mirë standardeve ndërkombëtare.

Në Shqipëri proçedimi penal ka ndjekur rrugën e përgjithshme të zhvillimit politiko-shoqëror, me ndryshimet dhe veçoritë përkatëse të çdo periudhe. Si rezultat i zhvillimeve politiko-juridike të pas viteve ’90, kuadri kushtetues dhe legjislacioni pësuan ndryshime rrënjësore konceptuale dhe proçeduriale. Në themel të dispozitave kushtetuese u vendos individi dhe të drejtat themelore të njeriut. Miratimi i Kushtetutës, në vitin 1998, rikonfirmoi të drejtat themelore të njeriut dhe ndër të tjera sanksionoi parimet kryesore dhe elementet bazë të proçesit të rregullt penal, si edhe të drejtat e palëve në këtë proçes. Kjo ndodhi për shkak të karakterit delikat që mbart në vetvete gjykimi penal, për arsye se në të vendoset përfundimisht mbi kufizimin ose jo të lirisë individuale.

Në këtë drejtim rol përcaktues ka jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese mbi parimet themelore të proçesit të rregullt ligjor, sidomos përpunimi i parimeve të proçedimit në gjykimin penal, pra në ekspozimin sistematik të rregullave, parimeve dhe vlerave mbi të cilat është ndërtuar dhe evoluon drejtësia penale, në analizën e marrëdhënieve midis këtyre rregullave, parimeve e vlerave, në shpjegimin e aspekteve që përbëjnë vështirësi në trajtimin dhe analizën e tyre dhe parashikimin për aq sa është e mundur, të zhvillimeve në të ardhmen.

Bazuar në sa mësipër, kam pasur për qëllim ofrimin e trajtesave bashkëkohore teorike - doktrinare mbi çështje të drejtësisë penale, sfidat e legjitimimit dhe forcimit të identitetit kushtetues të Gjykatës Kushtetuese, përqasjet në ushtrimin e kompetencave interpretuese, sfidat që ndesh në realitetin e ri të familjes së madhe Europiane. Për shkak të punimeve të pakta të autorëve shqiptarë në këtë drejtim, si burim referimi alternativ, kanë shërbyer punimet më të fundit të autorëve të huaj, studiues të së drejtës. Sjellja në vëmendje të këtyre punimeve ka për qëllim të ofrojë përqasjen mbështetëse ose kritike të këtyre autorëve ndaj drejtësisë penale, duke ofruar një provë të zhvillimit të legjislacionit. Bazuar në metodën e kërkimit historik, studimi ka për qëllim të identifikojë sfondin historik në të cilin ka lindur, është organizuar e ka funksionuar drejtesia penale ne bazë të parimeve të saj, duke vlerësuar ndikimet e mundshme të natyrës tranzitore të demokracisë në Shqipëri. Çështjeve të rregullave të vendimmarrjes dhe efekteve të vendimeve, të metodave dhe teknikave interpretuese të cilave u është referuar jurisprudenca kushtetuese për (vetë) formësimin e vetë rendit kushtetues në Shqipëri, kanë qenë në fokusin e kontrollit abstrakt të normës juridike gjatë viteve

X

të ushtrimit të veprimtarisë si garantuese e respektimit të Kushtetutës, të parimeve e vlerave të saj, burimet e së drejtës, jurisprudenca ndërkombëtare, teknikat e interpretimit, parimet e përgjithshme, etj, të gjitha këto në funksion të identifikimit të orientimeve dhe tendencave të shfaqura në jurisprudencën shqiptare. Referimi në metodën kërkimore të krahasuar bazohet në ekzistencën e përpjekjeve të vazhdueshme për krijimin e një zonë e përbashkët Europiane-ndërkombëtare, gjë që ka ndikuar edhe në zhdukjen e kufijve ligjore.

XI

EKSPOZE E TEMËS

Studimi i mëposhtëm heton mbi status quo të regjimeve të mbrojtjes së të drejtave themelore në çështjet Penale brenda Bashkimit Europian, për të qartësuar nëse regjimet ekzistuese nga sistemi Europian, janë koherente apo nëse ato ndryshojnë konsiderueshëm nga njëri-tjetri, duke shkuar në këtë mënyrë drejt një metode më të fragmentuar. Për të matur qëllimin e këtyre regjimeve të mbrojtjes, konceptet thelbësore për ligjin penal, si parimi i legjitimitetit apo parimi i një gjykimi të drejtë, do të aplikohet mbi dy perceptime të të drejtave themelore, për të hetuar ndryshimet e lart-përmendura midis koncepteve të gjykatave të veçanta të mbrojtjes së të drejtës themelore. Kësaj pyetje i jepet përgjigje nëpërmjet një studimi ndër-sektorial për të identifikuar ngjashmëritë dhe ndryshimet në konceptin e ECJ-së, në kontrast me gjykatat kushtetuese kombëtare. Punimi do të analizojë dispozita të përshtatshme të kuadrit ligjor dhe ligjit, te rasteve korresponduese të ECJ-së, për të vendosur për status quo e mbrojtjes së të drejtave themelore në nivel Europian dhe nga ana tjetër të rasteve më të rëndësishme të tre Gjykatave Kushtetuese Europiane, për të ilustruar regjimin e mbrojtjes së të drejtave themelore në nivel Shteti Anëtar. Aktivizmi i këtyre gjykatave krahasohet në dritën e vendimeve që kanë të bëjnë me Ligjin Europian të Mandat Arrestit dhe Traktatit të Lisbonës, të cilat janë verdikte esenciale për fushën e Ligjit Penal Europian. Për shkak të ndjeshmërisë së kësaj fushe, punimi është i përshtatshëm për të vendosur nëse ka mungesë të koherencës në mbrojtjen e të drejtave themelore brenda Bashkimit Europian. Një mos-koherencë e fuqishme në këtë aspekt mund të kufizoj zhvillimin e mëtejshëm të Ligjit Penal Europian. Gjykatat Kushtetuese që vlerësojnë dispozitat e BE-së si jo të mjaftueshme në lidhje me standardet e mbrojtjes së brendshme, mund të heqin dorë nga ngurimi aktual i tyre për të përmbledhur aktet ligjore të BE-së dhe ndryshuar në një rol më pjesmarrës, që rezulton në një mundësi de facto të zbutjes së mëtejshme të integrimit ligjor të BE-së. Gjithsesi, këto gjykata do të lëvizin nga një funksion i thjeshtë në një lojtar më aktiv në çështjet ligjore. Për pasojë, aplikimi i standardeve të përbashkëta të mbrojtjes së të drejtave themelore brenda BE-së, do të bëhej edhe më i vështirë.

Për të vendosur lidhur me qëllimin e status quo të mbrojtjes së të drejtave themelore në nivel Europian, si hap i parë do të bëhet një analizë e kuadrit legjislativ parësor. Kjo analizë do të shtronte fokusin mbi dispozita të përshtatëshme të Traktatit të Bashkimit Europian, Traktatit të funksionimit të Bashkimit Europian, Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Europian dhe Kartës Europiane të të Drejtave të Njeriut. Si hap i dytë, Gjykata Europiane e Drejtësisë dhe Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut, do të bashkërendojnë analizën e kuadrit legjislativ parësor, për shkak të rëndësisë në proçesin formues të rregullit Ligjor Europian. Si rezultat i analizës do të krijohet në panoramë e dispozitave të përshtatshme të regjimit të mbrojtjes së të drejtave themelore për çështje penale.

XII

Për të vendosur standartin e mbrojtjes kombëtare, do të bëhet një studim krahasues i një rasti të jurisprudecës së Gjykatave Kushtetuese të Shteteve Anëtare të BE-së. Për shkak të rëndësisë së Gjykatave Kushtetuese brenda mbrojtjes dhe zhvillimit të të drejtave themelore në fillimet kushtetuese kombëtare, një krahasim i arsyetimit i bërë këtyre gjykatave do të identifikonte karakteristika të caktuara, të vlefshme për përshkrimin e subjektit.

Mbas përshkrimit të standarteve të mbrojtjes kombëtare, do të vendosen në kontrast dy standarte me njëri-tjetrin për të ilustruar pikat e fuqishme të tensionit nga njëra anë dhe të vazhdueshmërisë nga ana tjetër.

Qëllimi i këtij punimi është pikërisht trajtimi i jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese mbi parimet e gjykimit penal, duke evindentuar dhe krahasuar në raport me jurisprudencën e Gjykatës së Strasburgut, e cila gjithashtu është e detyrueshme për gjyqtarët dhe prokurorët. Me anë të këtij punimi është synuar, që kjo jurisprudencë të trajtohet në mënyrë sistematike, për të bërë sa më të lehtë njohjen në praktikë dhe zbatimin e këtyre parimeve, duke dhënë një kontribut modest në këtë drejtim.

Punimi është ndarë në shtatë kapituj, i cili është trajtuar sipas skemës që ndjek formulimi i nenit 6 të K.E.D.Nj. dhe në dy seksione të posaçme, ku trajtohen përkatësisht dy parime të rëndësishme, të përpunuara nga jurisprudenca, parimi i mosdënimit pa ligj dhe parimi i mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër penale.

Në kreun e parë pasqyrohen zhvillimet historiko-juridike të të drejtave të njeriut, në nivel ndërkombëtar, në nivel rajonal dhe lokal, trajtohen teorikisht konceptet themelore të proçesit të rregullt gjyqësor, si dhe ratifikimi i Statutit të Romës dhe krijimi i Gjykatës Ndërkombëtare Penale.

Në kreun e dytë trajtohen nocionet materiale të proçesit të rregullt, si nocioni akuzës penale, nocioni gjykatës së pavarur, të paanshme, të krijuar me ligj dhe e drejta e aksesit në të, nocioni ndjekjes penale, nocioni i vendimit gjyqësor dhe elementët apo kriteret që duhet të plotësohen për realizimin e proçesit të rregullt gjatë gjykimit penal, si dhe jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese së bashku me jurisprudencën e Gjykatës së Strasburgut, mbi paragrafin e parë të nenit 6 të K.E.D.Nj., ku janë të përmbledhura këto nocione.

Në kreun e tretë bëhet trajtimi teoriko-jurisprudencial i parimeve të përgjithshme të gjykimit penal, si barazia e armëve, publiciteti i gjykimit dhe afati i arsyeshëm, brenda të cilit duhet të realizohet gjykimi, raporti Ultima si parim kushtetues i proporcionalitetit në ligjin e BE-së, parimi i efktueshmërisë së ligjit të BE-së ku qëllimi kryesor i përket lidhjeve midis ligjit Europian ndërkombëtar dhe sistemeve ligjore të ligjit të BE-së, në dhe përmes sistemeve ligjore kombëtare. Pasqyrohet jurisprudenca e pasur e Gjykatës Kushtetuese dhe e Gjykatës së Strasburgut mbi këto parime.

Në kreun e katërt trajtohen garancitë specifike në çështjet penale si dhe përmbajtja e tyre si: prezumimi i pafajësisë, njoftimi i akuzës, koha e mjaftueshme për mbrojtjen, e drejta për t’u mbrojtur vetë ose me avokat dhe qëllimi i përdorimit të kësaj të drejte, mbrojtja efektive, tagrat e mbrojtësit dhe mbrojtja në shkallë të apelit, e drejta për të pyetur dëshmitarët, e drejta për të patur përkthyes falas, e drejta për të heshtur dhe për të mosinkriminuar vetveten si dhe e drejta e ankimit ndaj një vendimi gjyqësor.

XIII

Në kreun e pestë trajtohen dy parime, ai i mosdënimit pa ligj dhe parimi i mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër. Megjithëse, këto parime nuk janë pjesë përbërëse e nenit 6 të Konventës dhe 42 të Kushtetutës, Gjykata Kushtetuese i ka konsideruar këto parime si pjesë e pandashme e një proçesi të rregullt gjyqësor. Eshte trajtuar parimi i mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër në drejtësinë penale ndërkombëtare.

Në kreun e gjashtë është trajtuar Ligji Penal dhe harmonizimi i tij ne BE, duke filluar nga Traktati i Lisbones dhe më pas me traktatin e Maastricht, ku tek kjo e fundit Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian ka luajtur një rol madhor në zhvillimet e parimeve të ligjit penal të BE-së. Më tej, është trajtuar ligji Penal Proçedurial i BE-së, rëndësia e parimeve të përgjithshme në masat e ligjit penal, Kushtetuta e Sigurisë Europiane, ndalimi urgjent i cili lejon Shtetet Anëtare të kundërshtojnë një masë të propozuar nga Këshilli Europian, mbi arsyetimet që masa “do të ndikoj në aspektet themeltare të sistemit të drejtësisë penale”, trajtohet pavarësia, proporcionaliteti, efektueshmëria dhe të drejtat e njeriut si dhe unifikimi apo harmonizimi i ligjit penal Europian.

Në kreun e shtatë është trajtuar mbrojtja e të drejtave themelore midis Gjykatës Kushtetuese dhe asaj Europiane të Drejtësisë, janë trajtuar tensionet midis gjykatave kushtetuese drejt ligjit penal të BE-së, duke vijuar me zonën e lirisë, drejtësisë dhe sigurisë, të drejtat themelore në lidhje me ligjin penal Europian si dhe regjimet mbrojtëse të këtyre të drejtave, dhe i Kartës Europiane të të drejtave themelore, mandat arresti europian, parimi i njohjes së përbashkët në çështjet penale në lidhje me të drejtat themelore, sfidat kushtetuese ndaj ligjit penal të bashkimit Europian, prespektiva Gjermane, çeke, polake dhe gjykimi i Lisbonës në secilën prej këtyre prespektivave.

14

KREU I PARËVËSHTRIM I PËRGJITHSHËM

1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi zhvillimin e të drejtave të njeriut

Shtetet e qytetëruar prej shekujsh ia kanë kushtuar politikën dhe ligjet e tyre supremacisë së të drejtave të njeriut ndaj gjithë interesave të tjera njerëzore. Koncepti i të drejtave të njeriut ka lindur si një nevojë për të kufizuar pushtetin shtetëror dhe për të parandaluar abuzimin me të. Dokumenti i parë i shkruar lidhur me të drejtat e njeriut është Magna Carta (1215), por aktet që i renditën këto të drejta dhe që i bënë pjesë zyrtare të trashëgimisë juridike të kombeve të qytetëruara, ishin Kushtetuta e SH.B.A (1789), Deklarata Franceze e të Drejtave të Njeriut dhe Qytetarit (26 Gusht 1789).

Është e pamohueshme, në fushën e të drejtave të njeriut, rëndësia e Kushtetutës Amerikane, dokumenti i parë që u dha fuqi ligjore të detyrueshme të drejtave të njeriut, sidomos me amendimet e ‘Bill of Right’. Ky akt përshinte një numër të drejtash si drejta e fjalës, e shtypit e besimit e organizimit, e drejta për një proçes të rregullt të drejtësisë penale,etj. Në të vërtetë, sistemi Amerikan nuk ka meritë vetëm se i ka renditur këto të drejta, por sepse ka ndërtuar një sistem efikas për mbrojtjen e tyre.

Pas Luftës së Dytë Botërore, të gjitha organizmat ndërkombëtare që u krijuan i kushtuan një rëndësi themelore njohjes dhe garantimit të të drejtave të njeriut. Në vitin 1945 u krijua Organizata e Kombeve të Bashkuara, me qëllim për të mos lejuar përsëritjen e barbarizmave të luftës, duke përcaktuar si bazë të organizimit të saj marrëdhëniet miqësore midis shteteve. Pas adoptimit të Kartës së O.K.B, u mor detyra për të vendosur përkrah saj një tërësi normash për shpalljen dhe mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut1. Në funksion të këtij qëllimi, më 10 Dhjetor 1948, Asambleja e Përgjithshme e O.K.B adoptoi Deklaratën Universale e të Drejtave të Njeriut. Në planin e detyrimit juridik Deklarata, nuk është një traktat dhe as nuk ka karakter detyrues për shtetet që e kanë nënshkruar. Ajo nuk parashikon sanksione në rast shkelje dhe as krijimin e institucioneve të ngarkuara për të detyruar respektimin e dispozitave të veta, por vendos objektiva dhe parime të cilat shtetet zotohen t’i ndjekin.2

Duke ndjekur parimet dhe qëllimet e shpallura në Kartën e O.K.B. si dhe frymën që e përshkon atë, e cila vazhdon të konsiderohet edhe sot si katalogu universal i të drejtave të njeriut u krijua në Europë një organizatë me karakter tipik ndërkombëtar por në nivel rajonal.3 Kjo organizatë rajonale e krijuar në bazë të frymëzimit federalist Europian, të shprehur në mënyrë të veçantë gjatë punimeve të Kongresit të Hagës në Maj 1948, u quajt Këshilli i Europës4 dhe përcaktoi në Statutin themelues të nënshkruar në 5 maj

1 Të Drejtat e Njeriut në Europë, Jurisprudencë dhe Komente. Botim Qëndra Europiane Tiranë 2001.2 Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut. OSCE, ODIHR.3 Të Drejtat e Njeriut. Qëndra Europiane Tiranë 2001.4 Shprehja “Këshilli i Europës” konsiderohet e përmendur për herë të parë nga Wiston Churchill që gjatë Luftës së Dytë Botërore i cili e vlerësonte si një mënyrë për të vendosur dhe ruajtur paqen në kontinent. Megjithatë formalisht u përdor nga po vetë Churchilli në fjalimin e tij të 19 Shtatorit 1946, në Zyrih me anë të të cilit ai ftonte Francën dhe Gjermaninë për të krijuar së Bashku Këshillin e Europës.

15

1949 në Londër si qëllim të vetin kryesor: “Arritjen e një bashkimi më të ngushtë ndërmjet shteteve anëtare të tij për të ruajtur dhe nxitur idealet që përbëjnë pasurinë e tyre të përbashkët dhe të përkrahin zhvillimin e tyre ekonomik dhe shoqëror”.5

Për arritjen e këtij qëllimi Këshilli i Europës parashtroi në mënyrë të qartë, në statut, parimet në të cilat ai do të frymëzohej dhe që do të përbënin angazhimet bazë të Shteteve Anëtare të organizatës. Kështu, sipas Nenit 3 të Statutit të Këshillit të Europës:

“ Çdo shtet anëtar të Këshillit Europës pranon parimin e përparsisë të së drejtës si dhe parimi që çdo person nën juridiksionin e tij të gëzojë të drejtat e njeriut dhe liritë themelore”.

Në këtë kuadër, në gusht të vitit 1949, vetëm tre muaj pas krijimit të Këshillit të Europës, Asambleja e tij Konsultative, që në sesionin e parë të saj, mori përsipër detyrën e hartimit të një dokumenti të tillë që sipas Kongresit të Europës do të përmbushte dëshirën e popujve të Europës për një:

“....Kartë të të Drejtave të Njeriut që të garantojë lirinë...., dhe të drejtën...;

dhe

....Gjykatë Drejtësie me sanksione të përshtatshme për vënien në jetë të kësaj

Karte ....”.6

Përfundimisht, në 4 Nëntor 1950, u nënshkrua në Romë Konventa Europiane e Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore. Në Preambulën e saj theksohet, se përkushtimi i shteteve nënshkruese ndaj lirive themelore, që përbëjnë vetë thelbin e drejtësisë dhe paqes në botë, i shtyn këto shtete të sigurojnë garancinë kolektive të disa prej të drejtave të shpallura në Deklaratën Universale. Është e rëndësishme të theksohet se, masat për të cilat bën fjalë Preambula e K.E.D.Nj-së nuk kanë ngelur në nivelin e versionit fillestar të vitit 1950. Deri tani 12 protokolle e kanë plotësuar kuadrin e Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut me të drejta të reja si edhe kanë ndryshuar proçedurat e garantimit të tyre7.

Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut nuk është një renditje e thjeshtë e të drejtave kryesore, por ajo që është më e rëndësishme është se zbatimi i efektshëm i saj është garantuar me anë të 2 mjeteve:

K.E.D.Nj, sidomos Titulli i Parë, është i vetzbatueshëm drejtpërdrejtë në shtetet nënshkruese. Çdo shtet, nëpërmjet mjeteve ligjore të brendshme, e ka integruar K.E.D.Nj brenda sistemit të vet ligjor. Nga kjo buron vetzbatueshmëria e K.E.D.Nj, që ndihmohet edhe nga fakti se, dispozitat e saj janë të formuluara qartë dhe nuk varen nga konceptet ligjore të asnjë të drejte kombëtare (kuptimi autonom i tyre).

Vetë Konventa ka krijuar një juridiksion ndërkombëtar, Gjykatën Europiane të të Drejtave të Njeriut, që ka për mision të konstatojë shkeljet e të drejtave të njohura nga Konventa. Duhet thënë se vendimet e kësaj Gjykate janë të detyrueshme për shtetet që kanë ratifikuar Konventën.8

5 Neni 1 paragrafi a i Statutit të Këshillit të Europës.6 Të Drejtat e Njeriut në Europë Botim i Qëndrës Europiane.7 Po Aty 8 Protokolli 11 i Konventës e bën Gjykatën një organ permanent me përfaqësues nga të gjitha shtetet anëtare të Këshilli të Europës

16

Përveç mbrojtjes ndërkombëtare, çdo shtet garanton edhe mbrojtjen e brendshme të të drejtave të njeriut, qoftë duke i renditur në Kushtetutë këto të drejta, qoftë duke përdorur Konventën si kartë të të drejtave. Kushtetuta Republikës së Shqipërisë e vitit 1998 i ka renditur në mënyrë të hollësishme të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, duke marrë si bazë tekstin e Konventës Europiane.

Për më tepër, ajo njohu teorinë moniste për të drejtën ndërkombëtare duke pranuar në nenin 5, se Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të, duke u plotësuar në nenin 122/1, se marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara janë pjesë e sistemit të brendshëm ligjor dhe zbatohen në mënyrë të drejtpërdrejtë. Gjithashtu, Kushtetuta jonë ka njohur në nenin 116/1 dhe 122/2 të saj, epërsinë e marrëveshjes ndaj ligjeve të vendit.

Rëndësi paraqet edhe neni 17/2 i Kushtetutës, në të cilin flitet për shkallën e kufizimit të të drejtave themelore, duke parashikuar se, në asnjë rast këto kufizime nuk mund t’i tejkalojnë standartet e vendosura dhe të parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut. Kjo bën që K.E.D.Nj, si pjesë e së drejtës ndërkombëtare që vepron në R.Sh, jo vetëm që qëndron mbi ligjet por është mbi, ose të paktën në të njëjtin plan, me vetë Kushtetutën.9

Kjo hyrje është e rëndësishme për të dhënë një kuptim të qartë të së drejtës për një proçes të rregullt ligjor. Po kështu është e rëndësishme për të kuptuar dhe rolin e Gjykatës Kushtetuese dhe Jurisprudencës së saj lidhur me zbatimin e tij në gjykimin penal që është dhe qëllimi i këtij punimi. Koncepti proçes i rregullt ligjor është më i përhapuri në fushën e të drejtave të njeriut sepse çdo proçedurë që lidhet me këto të fundit duhet t’i përmbahet këtij koncepti.

E drejta për një proçes të rregullt ligjor parashikohet në nenin 10 të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut me këtë formulim.

“Çdokush ka të drejtë të barabartë të dëgjohet, drejtësisht e publikisht, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, në mënyrë që të merret një vendim mbi të drejtat dhe detyrimet e tij apo dhe mbi akuzat penale të ngritura ndaj tij”.

Në të njëjtën frymë ky formulim gjen sanksionim në nenin 6/1 të Konventës Europiane.

“Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e krijuar me ligj, e cila do të vendosë si për mosmarrëveshjet në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile, ashtu dhe për bazueshmërinë e çdo akuze të natyrës penale që i është drejtuar”.

Në Kushtetutën e Shqipërisë, e drejta për një proçes të rregullt ligjor përmendet në mënyrë specifike në dy nene. Neni 42 e rendit atë krahas të drejtave dhe lirive themelore të njeriut me këtë formulim:

“Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe ligj nuk mund të cënohen pa një proçes të rregullt ligjor.

9Citim. Prof. Dr. Xhezair Zaganjori. E drejta ndërkombëtare në gjykimet dhe vendimet e gjykatave kombëtare. Jeta Juridike Nr. 2, Dhjetor 2005.

17

Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjore, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e caktuar me ligj”.

Po kështu, neni 131/f i Kushtetutës e përcakton proçesin e rregullt gjyqësor, si çështje të juridiksionit të Gjykatës Kushtetuese duke i dhënë të drejtën të vendosë për:

“gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proçes të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave”.

Është mëse e qartë se, sipas Kushtetutës tonë, individi mund t’i drejtohet Gjykatës Kushtetuese, vetëm në rastet kur pretendohet se, ndaj tij nuk është zhvilluar një proçes i rregullt ligjor. Në të gjitha rastet e tjera, kur mund të pretendohet për shkeljen edhe të të drejtave apo lirive themelore kushtetuese, ai duhet t’i drejtohet vetëm gjykatave të juridiksionit të zakonshëm, por jo edhe Gjykatës Kushtetuese.10

Arsyet, që mund t’i kenë shtyrë hartuesit e kushtetutës sonë për të bërë një kufizim tepër të ndjeshëm të juridiksionit të Gjykatës Kushtetuese në drejtim të shqyrtimit të kërkesave individuale, mund të kenë qënë të ndryshme. Sidoqoftë, e përsërisim që është fakt, që Gjykata Kushtetuese e vendit tonë nuk investohet nga individi për të garantuar përmbajtjen e një të drejte themelore kushtetuese që mund t’i jetë mohuar, por vetëm me pretendimet për mbrojtjen e një të drejte të caktuar kushtetuese, siç është zhvillimi i proçesit të rregullt ligjor, një e drejtë që shpeshherë nuk trajtohet si e drejtë themelore, megjithë rëndësinë e veçantë që ka, jo rrallë në garantimin e të drejtave dhe lirive themelore kushtetuese.11

Në nenin 42 të Kushtetutës konstatojmë një dallim terminologjik me nenin 6 të Konventës Europiane, i cili flet për një proçes të drejtë kurse Kushtetuta jonë përdor termin proçes i rregullt ligjor. Ky term i fundit është kalk i termit respektiv amerikan “due process of law”. Në të vërtetë, është më saktë të thuhet se ky është një kalk vetëm i “due process of law” në kuptimin proçedural dhe jo substantiv12 Gjykata Kushtetuese Shqiptare deri më sot, në gjykimin e çështjeve gjyqësore, me objekt proçesin e rregullt ligjor, nuk ka vendosur për vetë ligjin që rregullon themelin e çështjes, nëse ky cënon të drejta themelore të individëve, por vetëm për çështje që lidhen me proçedurën gjyqësore të zbatuar13 flitet për mundësinë e kufizimit të të drejtave dhe lirive themelore të individit, theksohet se ato “... nuk mund të cënojnë thelbin e lirive dhe të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut”. Siç shihet, përsërisim se në rastet e përcaktimit të kritereve mbi kufizimet e mundshme të këtyre të drejtave, Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut, si pjesë integrale e të drejtës ndërkombëtare, që shtrin efektet e saj në territorin e Republikës së Shqipërisë, jo vetëm që qëndron mbi ligjet e miratuara nga Kuvendi (në bazë të nenit 116 të Kushtetutës), por është edhe mbi ose të paktën, në të njëjtin 10 Citim.Prof. Dr. Xhezair Zaganjori. Koncepti kushtetuese mbi ankimin individual. Jeta Juridike Nr. 1 Gusht 2003.11 Citim.Prof. Dr. Xhezair Zaganjori. Koncepti kushtetuese mbi ankimin individual. Jeta Juridike Nr. 1 Gusht 2003.12 Citim Kristaq Traja K.E.D.Nj dhe Proçesi i Rregullt Ligjor sipas Kushtetutës Shqiptare Tribuna Juridike Nr. 42 (3) 2003.13 Po aty.

18

plan superior me vetë Kushtetutën14. Mbi këtë bazë, është e natyrshme që gjyqtarë shqiptarë në vendimmarrjen e tyre t’u referohen shpesh standardeve të jurisprudences së Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut. Kjo vihet re veçanërisht në vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë, sidomos në vendimet që merren mbi kërkesat individuale që i paraqiten kësaj gjykate.

Kur flitet për vendin e së drejtës ndërkombëtare në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, sigurisht që nuk mund të lihet pa u përmendur edhe neni 5 i Kushtetutës, në të cilin deklarohet thjesht se “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”. Është shfaqur mendimi se ky nen duhet të interpretohet në kuptim të ngushtë së bashku me nenin 122 të Kushtetutës, që do të thotë se Shqipëria njeh dhe zbaton marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara prej saj dhe të botuara në Fletoren Zyrtare, pasi vetëm në këtë mënyrë ato bëhen pjesë e sistemit të brendshëm ligjor të vendit tonë15. Por është fakt se Gjykata Kushtetuese i është referuar jo pak nenit 122 të Kushtetutës, pa qenë nevoja që për këtë qëllim të shfrytëzohet edhe neni 5 i saj (vendimi për heqjen e dënimit me vdekje, vendimi mbi Statutin e Gjykatës Penale Ndërkombëtare, vendimi mbi marrëveshjen për delimitacionin e hapësirave detare me Greqinë etj.). Prandaj mund të thuhet se neni 5 i Kushtetutës ka thjesht karakter deklarativ. Megjithatë ka edhe mjaft mendime të tjera që ky nen mund dhe duhet të zbatohet nga gjykatat e për më tepër, sipas rastit, mund t’i bëhet një interpretim i zgjeruar në praktikë.

Është e qartë që si “e drejtë ndërkombëtare e detyrueshme” për një shtet të caktuar janë jo vetëm traktatet apo marrëveshjet e ratifikuara shprehimisht prej tij, por edhe normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare zakonore, si dhe parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare. Sigurisht që traktati ndërkombëtar ka përparësi sot ndaj burimeve të tjera të së drejtës ndërkombëtare, përfshirë këtu edhe zakonin ndërkombëtar. Aq më tepër që norma të shumta të kësaj të fundit kanë gjetur pasqyrim në dekadat e fundit në mjaft traktate dhe konventa ndërkombëtare. Megjithatë, ende ka norma të tjera të së drejtës ndërkombëtare zakonore që duhen evidentuar posaçërisht apo që nuk janë materializuar si të tilla në këto dokumente ndërkombëtare. Me këto kemi parasysh sidomos të ashtuquajturën jus cogens apo detyrime me karakter erga omnes, detyrime që burojnë nga normat e gjithëpranuara të së drejtës ndërkombëtare zakonore dhe që janë të detyrueshme dhe i drejtohen të gjithë bashkësisë ndërkombëtare në tërësi, si ndalimi i agresionit, ndalimi i piraterisë, ndalimi i gjenocidit, ndalimi i skllavërisë dhe diskriminimit racial e të tjerë. Këto norma kanë karakter superior, në kuptimin që qëndrojnë edhe mbi vetë normat e tjera të së drejtës ndërkombëtare zakonore. Ky qëndrim mund të përforcohet edhe nga nenin 53 i Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve të vitit 1969 ku ndër të tjera, theksohet se: “....një traktat ndërkombëtar duhet të konsiderohet i pavlefshëm, nëse në kohën e përfundimit të tij ai binte ndesh me një normë të së drejtës ndërkombëtare me karakter të përgjithshëm”. Logjikisht, një normë e tillë njihet dhe pranohet nga e gjithë bashkësia ndërkombëtare. Prandaj ajo nuk lejon derogimin dhe përjashtimisht mund të ndryshohej vetëm nëse miratohet një normë tjetër e përgjithshme e së drejtës ndërkombëtare me të njëjtin karakter.

14 Shih: Xh. Zaganjori, “Jeta Juridike”, Nr. 2/2005, f. 11.15 Shih: Xh. Zaganjori, “Jeta Juridike”, Nr. 2/2004.

19

Nga sa më sipër, mund të konkludohet se norma të tilla mund të gjenin zbatim në realitetin shqiptar pikërisht mbi bazën e nenit 5 të Kushtetutës, pavarësisht se identifikimi i tyre nuk është një proçes i lehtë. Sidoqoftë, në këtë drejtim mund të ndihmonte sipas rastit, edhe praktika unifikuese e Gjykatës së Lartë, si dhe vendimet e Gjykatës Kushtetuese në kontrollin incidental, bazuar në nenin 145 të Kushtetutës.

Sundimi i ligjit, në radhë të parë do të thotë ekzistenca e ligjeve të njohura për popullin dhe ekzistenca e ligjeve jodiskriminuese. Vetëm ekzistenca e thjeshtë e tyre nuk do të thotë asgjë, nëse ato ligje nuk zbatohen. Prandaj, shteti duhet të krijojë institucione që e mbikëqyrin sistemin ligjor, duke përfshirë gjykata, prokurorë dhe polici. Ashtu siç parashikohet me konventa universale dhe regjionale për të drejtat e njeriut, siç janë Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR), Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut, Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut dhe Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popujve, këto institucione vetvetiu janë të lidhura për të garantuar të drejtat e njeriut. Me rëndësi është të theksohet se, ICCPR bën një referim të posaçëm të të miturve. ICCPR-ja potencon se në rastin e të miturve, proçedura duhet të marrë parasysh moshën e të miturve dhe vullnetin për ta përkrahur rehabilitmin e tyre. Kjo nënkupton se shteti duhet të hartojë legjislacionin për çështjet relevante, siç janë mosha minimale në të cilën mund të akuzohet i mituri për vepër penale, moshën maksimale deri në të cilën një person mund të konsiderohet i mitur, ekzistimin e proçedurave dhe gjyqeve të veçanta, ligje për zhvillimin e proçedurës ndaj të miturve dhe që gjitha këto dispozita ligjore për të miturit duhet të marrin në konsideratë “vullnetin për të përkrahur rehabilitimin e tyre”. Gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 2002, një seri e vrasjeve ka terrorizuar Uashington DC. Brenda një muaji, dhjetë njerëz u vranë dhe tre të tjerë u plagosën pa asnjë arsye nga një snajperist. Me 24 tetor, policia arrestoi dy njerëz: 42 vjeçarin Xhon Allen Muhamed (John Allen Muhammad) dhe shoqëruesin e tij 17 vjeçar Xhon Li Mallvo (John Lee Malvo). Ky i dyti, edhe pse i mitur, tani është duke u ndeshur me proçedurë gjyqësore në Virxhinia, dhe mund të dënohet edhe me vdekje. Ky rast ka nxitur debat publik në SHBA, nëse është e justifikueshme të shqiptohet dënimit me vdekje ndaj një 17 vjeçari. Siguria njerëzore nuk mund të realizohet pa sundimin e ligjit dhe pa gjykimin e drejtë. Parimi i sundimit të ligjit dhe i gjykimit të drejtë, i kontribon sigurisë personale të njeriut, ashtu siç garantojnë se askush nuk do të persekutohet ose arrestohet në mënyrë arbitrare, gjithkush ka të drejtë për dëgjim të drejtë dhe gjyqtar të pavarur e të paanshëm. Proçedurat e rregullta gjyqësore sjellin drejtësinë dhe besimin e qytetarëve brenda një juridiksioni të caktuar. Për më tepër, një sistem gjyqësor i fortë ndihmon të mbajë krimin dhe korrupsionin në nivele të ulëta dhe në këtë mënyrë, i kontribuon lirisë nga frika. Në situata të pasluftës si p.sh. ajo Bosnjë dhe Hercegovinës, është e rëndësishme në veçanti të rivendoset sundimi i ligjit dhe i së drejtës për gjykim të drejtë, me qëllim që të përmirësohet siguria njerëzore përmes sigurisë ligjore, administrimit të gjyqësisë dhe qeverisjes së mirë. Këto janë mjete me anë të së cilave qytetarët kthejnë besimin ndaj shtetit dhe autoriteteve të tij. Sa i përket mirëbesimit ekonomik dhe zhvillimit, sigurimi i investimeve varet fuqishëm nga administrata funksionale dhe sistemi gjyqësor. Prandaj, rritja ekonomike dhe mirëqenia sociale, siç janë siguria sociale dhe ajo ekonomike, të cilat korrespondojnë me lirinë nga skamja, gjithashtu janë të varura nga sundimi i ligjit dhe nga gjykimi i drejtë.

Çka është gjykimi i drejtë? E drejta për një gjykim të drejtë lidhet me administrimin e gjyqësisë për të dy llojet e konteksteve, ato civile dhe penale. Fillimisht është e

20

rëndësishme të kuptohet se administrimi i gjyqësisë ka dy aspekte, atë institucional (p.sh pavarësia dhe paanshmëria e organeve gjyqësore) dhe proçedural (p.sh. rregullsia e dëgjimit). Parimi i gjykimit të drejtë përkrah një seri të të drejtave individuale, duke siguruar kështu administrimin e mirë të gjyqësisë që nga momenti i dyshimit deri tek ekzekutimi i dënimit. Standardet minimale të të drejtave të akuzuarit janë: 1. Të gjithë personat janë të barabartë para gjykatave dhe organeve gjyësore, dhe të gjithë kanë të drejtën e barazisë së plotë në garancitë minimale për gjykim të drejtë; 2. Çdonjëri ka të drejtën e qasjes së lirë ndaj masave gjyqësore të drejta dhe efektive; 3. Organi gjyqësor të jetë i plotë, pavarur, paanshëm dhe i themeluar në bazë të ligjit; 4. Çdonjëri ka të drejtën e dëgjimit të drejtë dhe publik; prandaj, publiku mund të përjashtohet vetëm në rastet specifike; 5. Çdo person i akuzuar për një vepër penale ka të drejtë të konsiderohet i pafajshëm deri sa fajësia e tij provohet ligjërisht; 6. Çdonjëri ka të drejtë të gjykohet pa vonesë të tepruar; 7. Çdokush ka të drejtë të gjykohet në praninë e vet. I akuzuari ka të drejtë të mbrohet vetë ose të ketë ndihmën e një mbrojtësi të zgjedhur prej tij; në qoftë se nuk ka mbrojtje ai duhet të informohet për këtë të drejtë, kurdoherë që e kërkon interesi i drejtësisë, atij duhet ti caktohet një mbrojtje detyrimisht pa shpenzime nëse ai nuk ka mjete për ta paguar; 8. I akuzuari ka të drejtë të pyesë ose të kërkojë të merren në pyetje dëshmitarët e akuzës dhe të marrë pjesë dhe të ekzaminojë dëshmitarët nën emrin e tij; 9. I akuzuari ka të drejtë të ketë ndihmën falas të një përkthyesi, në qoftë se nuk e kupton ose nuk e flet gjuhën që përdoret në gjyq; 10. Askush nuk mund të dënohet për veprime ose mosveprime të cilat nuk përbëjnë shkelje sipas të drejtës kombëtare ose ndërkombëtare në kohën kur janë kryer. Nuk mundet të jepet një dënim më i rëndë se ai që mund të zbatohej në kohën kur është kryer shkelja penale. Dispozitat ndërkombëtare, sikurse Neni 14 i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike për të drejtën në gjykim të drejtë, aplikohen në gjitha gjykatat dhe organet tjera gjyqësore, pa marrë parasysh se a janë ato të rregullta ose të specializuara. Në shumë shtete ekzistojnë gjykata ushtarake ose të veçanta, të cilat gjykojnë edhe civilët e thjeshtë. Shpesh, si arsyetim për themelimin e gjykatave të tilla është mundësimi i aplikimit të proçedurave të veçanta, që nuk janë në pajtim me standardet normale të drejtësisë. Deri sa Pakti nuk ndalon ekzistimin e kategorisë së gjykatave të tilla, megjithatë, sipas kushteve që i ka përcaktuar, në mënyrë të qartë thekson se gjykimi i civilëve në gjykata të tilla duhet bëhet vetëm përjashtimisht dhe vetëm nën kushte të cilat garantojnë në tërësi masat e theksuara në Nenin 14. Dispozitat për Gjykim të Drejtë janë parashikuar që në:

a. 1948 Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut, Neni 11b. 1950 Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut, Neni 6 c. 1966 Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Poltike, Neni 14 d. 969 Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriute. 985 Parimet Themelore të OKB-së për Gjyqësi të Pavarurf. 1985 Rregullat Standarde Minimale të OKB-së për Administrim të Gjyqësisë së të Miturveg. 1986 Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe Popujve, Neni 7 h. 1990 Parimet Themelore të OKB-së për Rolin e Avokatëve i. 1990 Udhëzimet e OKB-së për Rolin e Prokurorëve Barazia para Ligjit dhe para

Gjykatës.

Garantimi i barazisë është një ndër parimet kryesore të sundimit të ligjit. Kjo ndalon ligjet e karakterit diskriminues dhe përfshin të drejtën për qasje të barabartë

21

ndaj gjykatave dhe të drejtën për trajtim të barabartë nga gjykatat. Aspekti më i rëndësishëm praktik i këtij parimi është barazia e armëve, që përfshin idenë se secila palë në proçedurë duhet të ketë mundësi të barabarta për të prezantuar rastin dhe se asnjëra palë nuk duhet të gëzojë ndonjë përparësi substanciale ndaj kundërshtarit të vet. Një aspekt tjetër i trajtimit të barabartë nga gjykata, është ai se çdo i akuzuar ka të drejtë të trajtohet në mënyrë të barabartë dhe pa kurrfarë diskriminimi si të gjithë të akuzuarit e tjerë. Sidoqoftë, në këtë kontekst duhet kujtuar se trajtimi i barabartë nuk do të thotë trajtim identik. Do të thotë se kur rrethanat objektive janë të ngjashme, trajtimi nga ana e sistemit administrativ dhe gjyqësor duhet të jetë i ngjashëm, por kur faktet janë të ndryshme, atëherë parimi i barazisë kërkon trajtim tjetër.

Standardet e gjykimit të drejtë përfshijnë një numër të elementeve që përbëjnë administrimin e drejtë të gjyqësisë. Këto elemente deri në një masë mund të shihen si përkufizime të karakteristikave të përgjithshme të institucioneve gjyqësore dhe si skicime të parametrave të gjerë, përmes të cilëve në fund mund të gjykohet mbi rregullsitë e proçedurave. Sidoqoftë, para se të arrihet deri në pikën ku mund të bëhen vlerësime të tilla, individit duhet t’i ofrohet mundësia që të dëgjohet rasti i tij ose i saj. Një parim tjetër i rëndësishëm i sundimit të ligjit në rastet kur kemi pretendim për shkeljen e të drejtës për qasje të njëjtë ndaj gjykatës, është se shteti nuk mund të kufizojë ose eliminojë shqyrtimin gjyqësor në fusha të caktuara, ose ndaj një klase të caktuar të individëve. Qasja e lirë ndaj gjykatave nuk duhet të garantohet vetëm në kontekst të proçeseve civile. Kjo është po aq e rëndësishme edhe për zhvillimin e rregullt të rasteve penale, pasi që ofron mbrojtje kundër dënimeve që nuk përmbush kriteret për zhvillim të gjykimit të drejtë nga trupi gjyqësor.

Roli i gjykatave të pavarura dhe të paanshme është një nga elementet themelore të funksionimit të sundimit të ligjit në kuadër të një sistemi juridik. Sipas parimit të ndarjes së pushteteve, pushteti gjyqësor duhet të jetë plotësisht i ndarë nga pushteti legjislativ dhe ekzekutiv. Në vitin 2001, Amnesty International raportoi për një rast në Egjipt, ku 94 civilë ishin gjykuar nga një gjykatë ushtarake, për shkak të pretendimit për ekzistimin e lidhjes së tyre me një grup të armatosur islamist. Ata ishin torturuar dhe ishin mbajtur në burg të mbyllur, pa mundësi komunikimi me të tjerët. Për më tepër, atyre u ishte kufizuar edhe e drejta e gjykimit të drejtë, pasi që nuk ishte siguruar paanshmëria dhe pavarësia e gjykatave ushtarake nga ekzekutivi. Pavarësia e gjyqtarëve është një nga shtyllat e gjyqësisë së pavarur. Nëse gjyqtarët mund të shkarkohen në çdo moment nga qeveria ose autoritetet e tjera, atëherë nuk mund të sigurohet pavarësia e tyre institucionale. Për më tepër, nëse edhe vetë gjyqet ose gjyqtarët janë nën kontrollin ose influencën e entiteteve jogjyqësore, atëherë nuk mund të sigurohet kurrfarë gjykimi i drejtë. Shembuj të kontrolleve të tilla janë: kushtet e pagesës së gjyqtarëve, mundësia e degëve të tjera të pushtetit për t’u dhënë instruksione gjykatave, ose kërcënimet për transferimin e gjyqtarëve në pozita të tjera, nëse vendimet e tyre nuk janë në pajtim me instruksionet dhe të priturat e caktuara. Vendimet e gjykatës nuk mund të ndërrohen nga autoritetet jogjyqësore, përveç në rastet kur me kushtetutë njihet e drejta e amnistisë, që zakonisht dhurohet nga kryetari i shtetit. Normat për gjykim të drejtë nuk kërkojnë ndonjë strukturë të veçantë të përbërjes së trupit gjykues, i cili mund të përbëhet vetëm nga gjyqtarë profesionalë, nga panele të kombinuara të gjyqtarëve profesionalë dhe atyre laikë, ose kombinime të tjera. Sidoqoftë, ekzistojnë standarde ndërkombëtare për pavarësinë e gjyqësisë, të cilat gjithashtu përfshijnë edhe dispozita për emërimin

22

e gjyqtarëve. Në anën tjetër, asnjë instrument ndërkombëtar nuk kërkon gjykim me juri. Sidoqoftë, në ato vende të cilat aplikojnë sistemin e gjykimit me juri, kërkesat e pavarësisë dhe paanshmërisë, gjithashtu, aplikohen edhe për juritë.

Me qëllim që të nxitet besimi ndaj administratës së gjyqësisë dhe të sigurohet dëgjimi i drejtë i palëve, proçedurat duhet të jenë të hapura për publikun e gjerë. Sipas maksimës së njohur e cila thotë se drejtësia jo vetëm që duhet të bëhet, por duhet të shihet se si bëhet, publiku ka të drejtë të dijë se si bëhet drejtësia dhe çfarë vendimesh merren. Dëgjimi publik, nënkupton dëgjimet e prezantimeve gojore për bazat e rastit, të cilat duhet të jenë publike dhe të cilat mund t’i përcjellë publiku, dhe shtypi. Për këtë arsye, gjykatat duhet ta bëjnë publike kohën dhe vendin e dëgjimeve të prezantimeve gojore. Parimi i publicitetit duhet të respektohet në tërësi, përveç nëse ekziston ndonjë arsye që lejon përjashtimin e publikut. Arsyet për kufizime janë theksuar në vetë instrumentet ndërkombëtare, dhe mund të jenë morali (p.sh. dëgjimi që ka të bëjë me veprat seksuale), rendi publik (kryesisht në dhomat e gjykatave) dhe siguria kombëtare në shoqëritë demokratike, ose kur këtë e kërkon interesi jetësor i palëve, si dhe në rrethana të posaçme, ku publiciteti mund të kërcënojë nxjerrjen e një aktgjykimi të drejtë dhe adekuat. Sidoqoftë, edhe në ato raste kur publiku është përjashtuar nga gjykimi, përveç në disa raste të përjashtimit strikt, siç janë interesat e të miturve ose marrëdhëniet familjare, aktgjykimi duhet të bëhet publik.

E drejta për t’u prezumuar i pafajshëm do të thotë se secili i akuzuar për një vepër penale ka të drejtë të prezumohet i pafajshëm dhe duhet të trajtohet si i pafajshëm deri, dhe vetëm atëherë, kur në bazë të ligjit dhe në gjykim të drejtë provohet se ai ose ajo, është fajtor. Ky parim aplikohet ndaj personave që nga momenti i dyshimit dhe përfundon pas ankesës së fundit, atëherë kur aktgjykimi bëhet i plotfuqishëm. Kështu që në rastet penale, prokuroria duhet ta vërtetojë fajësinë e personit të akuzuar dhe i akuzuari nuk bën të shpallet fajtor edhe nëse në këto raste ekziston dyshim i bazuar. E drejta e prezumimit të pafajësisë kërkon nga gjyqtarët dhe juritë të përmbahen nga paragjykimi i çfarëdo rasti. Kjo gjithashtu aplikohet ndaj zyrtarëve të tjerë publik, të cilët janë pjesë e proçedurës. Sidoqoftë, duhet pasur parasysh se përderisa nuk deklarohet se një person është fajtor, nuk është shkelje e kësaj të drejte kur autoritetet informojnë publikun për zhvillimin e hetimeve dhe me këtë rast tregojnë emrin e atij personi. E drejta për të heshtur ose e drejta për të mos u detyruar për të dëshmuar kundër vetes ose pranim të fajësisë, gjithashtu bëjnë pjesë në kuadër të parimit për të drejtën e prezumimit të pafajësisë. E drejta për të heshtur gjithashtu, kërkon që para se të zhvillohen hetimet nga ana e prokurorit, qetësia të mos merret në konsiderim gjatë përcaktimit të fajësisë ose pafajësisë. E drejta për të mos u detyruar për dëshminë kundër vetes dhe pranim të fajësisë, nënkupton ndalimin e ushtrimit të çfarëdo forme të presionit.

Periudha kohore që parashihet me dispozita ligjore lidhur me vonesën e tepruar, përfshin jo vetëm kohën deri te fillimi i gjykimit, por totalin e gjatësisë së proçesit në tërësi, përfshirë këtu edhe ankesat e mundshme nëpër instancat më të larta gjyqësore, deri te Gjykata Supreme ose ndonjë autoritet tjetër përfundimtar gjyqësor. Se ç’ka nënkuptohet me gjatësinë e kohës së arsyeshme ndryshon varësisht nga natyra e rastit në proçedurë. Vlerësimi i asaj se çfarë mund të konsiderohet vonesë e tepruar varet nga rrethanat e rastit, siç janë kompleksiteti i rastit, sjellja e palëve, kërkesat e palës parashtruese dhe si drejtohet nga autoritetet. Për më tepër, duhet pasur parasysh se në

23

rastet penale e drejta për gjykim të drejtë pa vonesë të tepruar, është gjithashtu e drejtë e viktimës. Parimi i përmendur i kësaj rregulle është shprehur shumë mirë në këtë frazë: “drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”.

Çdo i akuzuar për një veprër penale ka të drejtë për t’u mbrojtur vetë ose përmes përfaqësuesit ligjor. E drejta për mbrojtës gjatë fazave paraprake të proçedurave penale është qartazi e lidhur me të drejtën për të qenë i mbrojtur gjatë gjykimit. Në përgjithësi, dispozitat theksojnë se për përcaktimin e çdo aktakuze penale kundër ndonjë personi, ai ose ajo ka të drejtë “ të jetë i pranishëm gjatë proçesit dhe të mbrohet vetë ose të ketë ndihmën e një mbrojtësi të zgjedhur prej tij; në qoftë se nuk ka mbrojtje, ai duhet të informohet për të drejtën e tij që të këtë një të tillë dhe kurdoherë që e kërkon interesi i drejtësisë, atij duhet t’i caktohet një mbrojtje detyrimisht pa shpenzime, nëse ai nuk ka mjete për ta paguar” – Neni 14 (3d) ICCPR.

Varësisht nga seriozitetit i dënimit të mundshëm, shteti nuk është i obliguar që për çdo rast të caktojë mbrojtës ligjor. Për shembull, Komiteti i OKB-së për të Drejtat e Njeriut ka vendosur se çdo personi të akuzuar për vepër penale për të cilën parashikohet dënimi me vdekje, duhet t’i caktohet mbrojtësi. Sidoqoftë, një personi të akuzuar për tejkalim të shpejtësisë nuk është e domosdoshme që në llogari të shtetit t’i caktohet mbrojtësi. Sipas Gjykatës Inter-Amerikane për të Drejtat e Njeriut, me qëllim të sigurimit të dëgjimit të drejtë, është e domosdoshme të caktohet mbrojtësi. Kur duhet të caktohet mbrojtësi, duhet pasur parasysh se i akuzuari ka të drejtën e një mbrojtësi me përvojë, të aftë dhe efektiv. I/e akuzuari/a, gjithashtu ka të drejtë për komunikim të fshehtë me mbrojtësin e vet. Edhe pse ekziston e drejta për të qenë i pranishëm gjatë gjykimit, në raste të jashtëzakonshme dhe për shkaqe të arsyeshme, gjykimet mund të mbahen edhe në mungesë, por gjithnjë e më i domosdoshëm është duke u bërë vëzhgimi strikt i të drejtave të mbrojtjes. E drejta për të kërkuar dhe pyetur dëshmitarët dhe për t’i sjellë në gjyq që të merren në pyetje. Kjo dispozitë është hartuar për t’i garantuar të akuzuarit fuqi të njëjta me qëllim të sigurimit të prezencës së dëshmitarëve dhe marrjes së tyre në pyetje, si dhe marrjes në pyetje të çdo dëshmitari që është në dispozicion të prokurorisë. Kjo siguron që mbrojtja ta ketë mundësinë për t’i pyetur dëshmitarët të cilën do të japin prova dhe t’i sfidojnë ato prova që janë kundër të të akuzuarit. Ekzistojnë disa kufizime për ekzaminimin e dëshmitarëve të prokurorisë. Këto bazohen në sjelljet e të akuzuarit, kur dëshmitari me arsye frikësohet nga hakmarrja dhe në rastet kur dëshmitari nuk paraqitet fare.

Nëse personi nuk kupton ose nuk e flet gjuhën e cila përdoret në gjyq, ai ose ajo ka të drejtë për një përkthyes pa pagesë, duke përfshirë gjithashtu edhe përkthimin e dokumenteve. E drejta për përkthyes aplikohet për gjithë vendasit dhe të huajt që nuk janë mjaft të rrjedhshëm në gjuhën e gjyqit. E drejta për përkthyes mund të kërkohet nga i dyshuari ose i akuzuari që në momentin e marrjes në pyetje nga policia, gjyqtari hetues ose gjatë gjykimit. Gjatë proçesit gjyqësor, përkthyesi përkthen gojarisht të akuzuarit dhe gjyqit.

Parimi “nulla poena sine lege”, thjesht do të thotë se askush nuk mund të dënohet për vepra të cilat nuk kanë qenë të kundërligjshme në momentin e kryerjes, edhe pse që nga ajo kohë ligji ka ndryshuar. Po ashtu, nuk mund të jepet një dënim më i rëndë se ai që ka qenë i aplikueshëm në kohën kur është kryer vepra penale. Ky i ashtuquajtur joretroaktivitet i ligjit, siguron që personi i cili jeton në pajtim me ligjin, nuk rrezikohet

24

që papritmas të dënohet për ndonjë veprim i cili në fakt ka qenë i ligjshëm. Prandaj, aplikimi i parimit të joretroaktivitetit është i pazëvendësueshëm për realizimin e sigurisë ligjore.

1.2. Garancitë proçeduriale të të pandehurit në një proçes penal

E drejta për një proçes të rregullt ligjor është një e drejtë kushtetuese e individëve, nëpërmjet të cilit ata kërkojnë realizimin e proçedurave të drejta dhe të ndershme ligjore. Nga njëra anë kjo e drejtë kushtetuese paraqitet si një garanci për shtetasit kundër veprimeve të padrejta të organeve të pushtetit shtetëror dhe nga ana tjetër, ajo përbën një detyrim për këto të fundit që të mos cenojnë të drejtat dhe liritë e shtetasve pa ua siguruar respektimin e proçedurave të rregullta ligjore.

Konventa Europiane e Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut dhe e Lirive Themelore në nenin 6 të saj, të titulluar “E drejta për një proçes të rregullt”, ka sanksionuar të drejtën e shtetasve për t’u dëgjuar drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e krijuar me ligj - si një nga të drejtat themelore të shtetasve. Në këtë nen të Konventës janë përfshirë gjithashtu, edhe parimi i prezumimit të pafajësisë për të akuzuarit, derisa fajësia e tyre të vërtetohet plotësisht me vendim gjykate, si dhe disa të drejta të rëndësishme të të akuzuarit që lidhen me proçedimin penal ndaj tij.

Në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë e drejta për një proçes të rregullt ligjor përmendet në mënyrë specifike në dy nene të saj. Neni 42 e rendit atë krahas të të drejtave dhe lirive themelore të shtetasve, ndërsa neni 131 shkronja “f” e përcakton si një çështje juridiksioni për Gjykatën Kushtetuese. Në të dy dispozitat ky parim i rëndësishëm shfaqet si një garanci kushtetuese për individët ndaj çdo privimi që mund t’u bëhen të drejtave të tyre themelore nga shteti nëpërmjet organeve të tij vendimmarrëse.

Neni 42 i Kushtetutës sanksionon mbrojtjen e të gjitha të drejtave të njohura në Kushtetutë dhe me ligj, duke veçuar si të drejta kryesore lirinë, të drejtën e pronës, si dhe të drejtën për një proçes të rregullt ligjor. Kjo dispozitë duket se nuk mban të njëjtin qëndrim ndaj të drejtave. Ka të drejta që mund të kufizohen, ashtu siç ka disa të drejta të tjera, për të cilat kufizimi është i papranueshëm për çdo rast.

Nëse e vështrojmë me kujdes nenin 42 pika 1, do të na rezultojë se liria, prona apo të drejta të tjera të njohura me Kushtetutë mund të kufizohen, mjafton që proçesi ligjor të jetë i rregullt. Shprehja e përdorur në këtë dispozitë se “nuk mund të cënohen pa një proçes të rregullt ligjor”, e nënkupton se kushti i vetëm për të mos i prekur këto të drejta është respektimi i proçesit ligjor. Por në qoftë se proçesi ligjor respektohet me përpikëri, që do të thotë se zbatohet kushti i domosdoshëm i pikës 1 të nenit 42, atëherë ndaj lirisë, pronës ose të drejtave të tjera, mund të lejohet ushtrimi i kufizimeve kushtetuese.

Është e parashikuar në nenin 27 të Kushtetutës se: “Askujt nuk mund t’i hiqet liria, përveçse në rastet dhe sipas proçedurave të parashikuara me ligj”.

Në nenin 41 lejohet shpronësimi ose kufizimi në ushtrimin e të drejtës së pronës vetëm për interesa publike. Ka edhe të drejta të tjera në Kushtetutë që mund të kufizohen për arsye të përligjura, të cilat njihen si kufizime kushtetuese.

25

E drejta për një proçes të rregullt ligjor përmendet gjithashtu edhe në nenin 131 shkronja “f” të Kushtetuës si një ndër kompetencat e kufizuara të Gjykatës Kushtetuese, lidhur me të drejtën e saj për të shqyrtuar ankesat e individëve. Në dallim nga dispozitat e mëparshme kushtetuese që lejonin Gjykatën Kushtetuese të zgjidhte përfundimisht ankesat e personave, të paraqitura në rrugën e kontrollit kushtetues për shkeljen e të drejtave të tyre themelore nga aktet e paligjshme, neni 131 shkronja “f” paraqitet më i kushtëzuar. Në të thuhet: “Gjykata Kushtetuese vendos për … gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proçes të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave”.

Po t’i referohemi nenit 6 të K.E.D.NJ-së, do të gjejmë një kuptim më të gjerë në formulimin e tij. Në këtë nen përfshihen e drejta për t’u dëgjuar, e drejta e një gjykimi të drejtë, proçesi i hapur publik, zhvillimi i gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, pavarësia dhe paanshmëria e gjykatës, parimi i prezumimit të pafajësisë, e drejta e të akuzuarve për tu informuar brenda një afati sa më të shkurtër dhe në gjuhën e tij për akuzën, e drejta e tij për tu mbrojtur, e drejta të bëjë pyetje dhe të kërkojë thirrjen e dëshmitarëve, të ndihmohet falas nga një përkthyes kur nuk kupton gjuhën e përdorur etj.

Për aq sa ka thënë Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë për proçesin e rregullt ligjor, dalin dy momente thelbësore:

së pari: shtetasit duhet t’i jenë cenuar liria, prona dhe të drejtat kushtetuese e ligjore;

së dyti: cënimi i tyre duhet të ketë ndodhur pa u realizuar një proçes i rregullt ligjor.

Të kuptuarit e kësaj dispozite vështirësohet, pasi nuk jepet ndonjë përkufizim për proçesin e rregullt ligjor. Atë që nuk e jep Kushtetuta, është përpjekur ta zgjidh praktika e Gjykatës Kushtetuese, e cila është orientuar kryesisht nga jurisprudenca e Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe e disa gjykatave të tjera kushtetuese Europiane. Gjykata Kushtetuese është përpjekur në praktikën e saj gjyqësore të bëjë një dallim thelbësor të rolit të saj si autoritet që garanton respektimin e Kushtetutës, nga funksioni i dhënies së drejtësisë që mbetet atribut i organeve të pushtetit gjyqësor. Prirja për ta orientuar Gjykatën Kushtetuese në një pozicion që të mos konfondohet me shkallët e tjera të gjykimit, por të nxjerrë në pah nga kontrolli i kushtetutshmërisë së vendimeve gjyqësore vetëm problemet esenciale që prekin proçesin e rregullt ligjor, ndihet vazhdimisht në praktikën e saj.

• E drejta për një seancë të drejtë e të ndershme përfshin të gjitha proçedurat dhe garancitë dhe qëndron në thelb të konceptit për gjykim të drejtë. E drejta për një shqyrtim të drejtë në gjykimet penale specifikohet nga një numër i të drejtave konkrete, si e drejta për t’u konsideruar i pafajshëm, e drejta për t’u gjykuar pa vonesa të panevojshme, e drejta për të përgatitur mbrojtjen, e drejta për tu mbrojtur vet ose përmes avokatit, e drejta për të thirrur dëshmitarë etj.

• E drejta për seancë publike është garanci thelbësore e ndershmërisë, e drejtësisë dhe e pavarësisë së proçesit gjyqësor, si dhe një mënyrë e mbrojtjes së besimit publik në sistemin e drejtësisë. Përveçse në rrethana të përcaktuara ngushtë, të gjitha seancat dhe gjykimet duhet të jenë publike. E drejta për seancë publike do të thotë që jo vetëm palët në proçes, por, gjithashtu, edhe publiku në përgjithësi kanë të drejtën të jenë të

26

pranishëm. Publiku ka të drejtën të dijë si administrohet drejtësia dhe çfarë vendimesh merren nga sistemi gjyqësor. E drejta për seancë të hapur mbështetet te prania e vëzhguesve. E drejta e vëzhguesve gjyqësor për të ndjekur seancat publike si dhe për të formuar opinion mbi pajtueshmërinë e tyre me ligjin dhe me detyrimet e angazhimet ndërkombëtare, përfshihet si një e drejtë në legjislacionin ndërkombëtar dhe në atë vendas.

Një seancë publike kërkon që seancat për dëgjimin e fakteve të çështjes të bëhen në publik, përfshirë edhe median. Gjykatat duhet të informojnë publikun rreth kohës dhe vendit të seancave dhe të sigurojnë lehtësi të përshtatshme brenda kufijve të arsyeshëm për pjesëmarrjen e të interesuarve nga publiku.

Arsyet për të cilat media dhe publiku mund të përjashtohen nga të gjitha seancat ose pjesë të tyre janë: morali (si për shembull disa seanca që kanë të bëjnë me abuzime seksuale), rendi publik që lidhet kryesisht me rregullin brenda sallës së gjyqit, sigurimi kombëtar, jeta private e palëve ose rrethana të posaçme, ku publiciteti sipas mendimit të gjykatës do të prekte interesat e drejtësisë.

Një parim themelor dhe parakusht për gjykim të drejtë është që gjykata e ngarkuar me përgjegjësinë e bërjes së vendimeve për një çështje, duhet të jetë e krijuar me ligj, si dhe duhet të jetë kompetente, e pavarur dhe e paanshme. Garancia parësore institucionale për një gjykim të paanshëm është se vendimet nuk merren nga institucionet politike, por nga gjykata kompetente, të pavarura e të paanshme, të krijuara me ligj.

Kjo e drejtë është absolute dhe nuk mund të ketë asnjë përjashtim. Kjo e drejtë nuk mund të pezullohet qoftë edhe në gjendjen e emergjencës. E drejta për gjykim përpara një gjykate kompetente, të pavarur e të paanshme të krijuar me ligj kërkon që drejtësia jo vetëm duhet dhënë, por ajo gjithashtu duhet të shihet se po jepet.

• E drejta për tu dëgjuar në seancë nga një trup gjykues i krijuar me ligj Qëllimi i kësaj kërkese në çështjet penale është të sigurojë se gjykimet nuk kryhen

nga gjykata të krijuara për të vendosur për çështjen e një rasti të veçantë. Në praktikën e Gjykatës Kushtetuese është konsideruar shkelje e proçesit ligjor, rasti i dhënies së vendimit nga një gjyqtar i vetëm, ndërkohë që ligji kërkonte trup gjykues. Dhënia e vendimit nga një gjyqtar i vetëm në rastin konkret lidhet me mungesën e kompetencës së organit përkatës dhe njëkohësisht shkel konceptin kushtetues që parashikohet në nenin 42 të saj për zhvillimin e gjykimit nga një gjykatë e caktuar me ligj.

• E drejta për t’u dëgjuar në seancë nga një trup gjykues kompetent

E drejta për seancë përpara një gjykate kompetente kërkon që gjykata të ketë juridiksion për të dëgjuar çështjen. Një gjykatë që është ligjërisht kompetente, për të shqyrtuar një çështje i është dhënë kjo fuqi prej ligjit; ajo ka juridiksion mbi temën e çështjes e të personit dhe gjykimi zhvillohet brenda çdo kufiri kohor të zbatueshëm të parashikuar me ligj.

• E drejta për t’u dëgjuar në seancë nga një trup gjykues i pavarurPavarësia e gjykatës është thelbësore për një gjykim të drejtë. Ajo do të thotë që

vendimmarrësit në një rast të dhënë janë të lirë të vendosin me paanësi për çështjen në bazë të fakteve dhe në pajtim me ligjin pa asnjë ndërhyrje, presion ose ndikim të

27

papërshtatshëm prej çdo dege të qeverisë ose tjetërkujt. Ajo gjithashtu, do të thotë që njerëzit e emëruar si gjyqtarë janë përzgjedhur në radhë të parë në bazë të aftësisë së tyre juridike.

• E drejta për t’u dëgjuar në seancë nga një gjykatë e paanshmePaanshmëria e vërtetë dhe të hequrit si i paanshëm janë që të dyja themelore për

ruajtjen e respektit ndaj administratës së drejtësisë. E drejta për një gjykatë të paanshme kërkon që gjyqtarët të mos kenë interesa në një çështje të veçantë dhe të mos kenë mendime të para formuara rreth saj. Gjyqësori kërkohet të sigurojë që proçedurat të drejtohen ndershmërisht e drejtësisht dhe që të respektohen të drejtat e të gjitha palëve. Paanshmëria nënkupton që gjyqtarët nuk duhet të fshehin paragjykime rreth çështjes të vënë përpara tyre dhe se ata duhet të mos veprojnë në mënyra që nxisin interesat e njërës palë. Sfidat ndaj paanshmërisë së gjykatës janë shkaktuar në kontekste të ndryshme, përfshirë rastin kur një gjyqtar ka marrë pjesë në shkallë të tjera të proçeseve në cilësi tjetër, si dhe kur gjyqtarët kanë pasur interes vetjak në proçeset ose ndonjë marrëdhënie me një nga palët.

Në praktikën e Gjykatës Kushtetuese ka disa raste të shkeljes së këtij parimi të rëndësishëm. Një gjyqtar, i shkarkuar me vendim të Këshillit të Lartë të Drejtësisë, i drejtohet Gjykatës Kushtetuese, duke pretenduar se është shkelur parimi i paanësisë pasi në përbërje të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, që kishin gjykuar ankesën e tij ndaj shkarkimit nga detyra kishin marrë pjesë dy anëtarë të Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Gjykata Kushtetuese në vendimin Nr. 48/1999 konkludon se pjesëmarrja si gjyqtarë e dy anëtarëve të Këshillit të Lartë të Drejtësisë në gjykimin e çështjes në Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë, pavarësisht nga ndikimi i pranisë dhe i mendimit të tyre në të gjithë trupin gjykues, është një arsye e mjaftueshme dhe njëkohësisht një garanci më pak për kërkuesin, tek i cili është krijuar dyshimi i bazuar se gjykata nuk ka qenë e paanshme në shqyrtimin e kësaj çështjeje. Fakti që dy gjyqtarë të Kolegjeve të Bashkuara marrin pjesë në shqyrtimin e një çështjeje gjyqësore, ku palë ndërgjyqëse është institucioni ose organi, anëtarë të të cilit ata janë zgjedhur, është një shkak i arsyeshëm që nuk mënjanon te kërkuesi dyshimin që në rastin konkret objektivisht ekziston.

Cilido që është i akuzuar për një vepër penale ka të drejtë për t’u mbrojtur kundër akuzave. E drejta për t’u mbrojtur përfshin të drejtën për të mbrojtur veten personalisht, si dhe të drejtën për t’u mbrojtur nga avokati.

• E drejta për t’u mbrojtur nga avokati përfshin të drejtën për njoftimin e gëzimit të së drejtës për avokat, të drejtën për t’u takuar dhe për të zhvilluar komunikime konfidenciale me të, si dhe të drejtën për ndihmë nga avokati që zgjedh i akuzuari ose nga një avokat i kualifikuar, i caktuar për të. Cilido person që do të jetë përballë një gjykimi penal duhet të njoftohet për të drejtën e tij për tu mbrojtur nga avokati. Kjo e drejtë është e zbatueshme, pavarësisht nëse i akuzuari është arrestuar, mbajtur në izolim ose jo para gjyqit. Për të siguruar që ky njoftim të jetë i efektshëm, ai duhet të jetë në një kohë të konsiderueshme para gjykimit, për të lejuar kohë dhe lehtësi të përshtatshme për të përgatitur mbrojtjen.

Për shkak të rëndësisë që ka besimi dhe konfidenca midis të akuzuarit dhe avokatit, në përgjithësi ai mund të zgjedh se cili avokat do ta përfaqësoj.

28

Është tashmë e njohur gjerësisht se mundësia e menjëhershme dhe e rregullt, për të marrë avokat për një të ndaluar përbën mbrojtje të rëndësishme kundër torturave, keqtrajtimeve, pohimeve nën shtrëngim dhe abuzimeve të tjera. Garantimi që një person i ndaluar ka mundësinë të marrë avokat është një siguri e rëndësishme për mbrojtjen e të drejtave, prandaj standardet ndërkombëtare e përkrahin dhënien të dënuarve të mundësisë për të pasur avokat pa vonesë pas arrestimit.

• E drejta për të qenë i pranishëm në gjykim është pjesë përbërëse e të drejtës për të mbrojtur veten. Megjithëse kjo e drejtë nuk është shprehimisht e përmendur në Konventë, Gjykata Europiane ka deklaruar se qëllimi dhe objekti i nenit 6 nënkuptojnë që një person i akuzuar për një vepër penale, ka të drejtë të marrë pjesë në seancë gjyqësore. E drejta, për të qenë i pranishëm në gjykim, i ngarkon autoritetet me detyrat që të njoftojnë të akuzuarin dhe mbrojtësit në kohë të mjaftueshme, për datën dhe vendmbajtjen e proçedurave gjyqësore, për të kërkuar praninë në to të akuzuarit dhe për të mos e përjashtuar padrejtësisht të akuzuarin nga gjykimi. Në vendimin nr. 17/2001, Gjykata Kushtetuese arsyeton: “…Mosvënia e të pandehurit në dijeni të apelit të prokurorit dhe mosnjoftimi për ditën dhe orën e gjykimit të çështjes… i kanë mohuar atij… njëkohësisht disa të drejta themelore të parashikuara nga Kushtetuta dhe Konventa Europiane për të drejtat e njeriut, si e drejta për t’u mbrojtur… e drejta për t’u dëgjuar para se të gjykohet… shkelje këto që e bëjnë proçesin gjyqësor të parregullt…”.

• E drejta për t’u gjykuar pa vonesa të panevojshmeProçedurat duhet të fillohen dhe të përfundojnë brenda një kohe të arsyeshme.

Kjo kërkesë do të thotë që të vëna përballë të drejtës të të akuzuarit për kohë dhe lehtësi të mjaftueshme për të përgatitur mbrojtjen, proçedurat duhen filluar dhe gjykimi përfundimtar duhet dhënë (pas gjithë apeleve) pa vonesë të panevojshme. Kjo e drejtë i detyron autoritetet që të sigurojnë që të gjitha proçedurat nga fazat e paraprake, deri tek apeli përfundimtar, të përfundojnë dhe të jepen gjykimet brenda një kohe të arsyeshme. Për cilindo që është i akuzuar për veprën penale dhe që është mbajtur në gjendje arresti, shpejtimi i proçedurave të gjykimit është i domosdoshëm. Ndaj një të arrestuari, sa më minimale të jenë vonesat, aq më të arsyeshme konsiderohen ato. Standardet ndërkombëtare kërkojnë që një person i akuzuar për vepër penale të lirohet nga gjendja e arrestit në pritje të gjyqit, nëse kalohet koha që konsiderohet e arsyeshme për këtë mbajtje në gjendje arresti.

Garancia për gjykim të menjëhershëm në proçedurat penale është e lidhur me të drejtën e lirisë, me prezumimin e pafajësisë dhe me të drejtën për t’u mbrojtur. E drejta për t’u gjykuar menjëherë përmban në vetvete maksimën që drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar.

Periudha kohore që merret në shqyrtim, për të përcaktuar nëse kjo e drejtë është respektuar, fillon në kohën kur i dyshuari njoftohet se autoritetet po ndërmarrin hapa specifikë për ta marrë në ndjekje penale. Ajo kohë mbaron kur janë ezauruar rrugët përfundimtare të apelit dhe janë dhënë gjykimet. Se çfarë është një kohë e arsyeshme, gjykohet nga rrethanat e secilit rast. Elementet që merren në shqyrtim përfshijnë legjislacionin ndërkombëtar, nëse i akuzuari është në gjendje arresti, kompleksitetin e çështjes, sjelljen e të akuzuarit dhe sjelljen e autoriteteve. Janë konsideruar nga

29

jurisprudenca ndërkombëtare të arsyeshme gjykime që kanë vazhduar deri në dhjetë vjet, ashtu siç janë konsideruar të shtyrë pa arsye gjyqe të tjerë që kanë zgjatur më pak se një vit.

• Një kriter thelbësor i një seance të drejtë e të ndershme në një çështje është parimi i “barazisë së armëve” midis palëve. Barazia e mjeteve, që duhet respektuar gjatë gjithë proçesit të gjykimit, do të thotë që të dyja palët të trajtohen në një mënyrë që i siguron ato të kenë pozitë të barabartë proçedurale gjatë rrjedhës së gjykimit dhe të jenë në pozita të barabarta për të paraqitur çështjen e tyre. Ajo do të thotë që secilës palë duhet t’i ofrohet mundësi e arsyeshme për të paraqitur çështjen e vet në kushte që nuk e vënë atë në disavantazh të konsiderueshëm ndaj palës kundërshtare. Në gjykimet penale, ku prokurori ka të gjithë makinerinë e shtetit pas tij, parimi i barazisë së armëve është një garanci thelbësore e të drejtës për të mbrojtur vetveten. Ky parim siguron që mbrojtja të ketë mundësi të arsyeshme për të përgatitur e paraqitur çështjen e vet në pozita të barabarta me atë të prokurorit.

• Mohimi i të drejtës për tu ankuar ndaj një vendimi gjyqësor prek drejtpërdrejtë të drejtën e individit për një proçes të rregullt ligjor. E drejta e ankimit ndaj një vendimi gjyqësor është e drejtë kushtetuese dhe askush nuk mund ta privojë shtetasin nga realizimi i saj. Çdo shkelje që lidhet me këtë të drejtë kushtetuese sigurisht që cënon proçesin ligjor. Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë me një vendim unifikues kishin vendosur të mos lejonin mbrojtësin e të gjykuarit në mungesë të caktuar nga familjarët e tij ose kryesisht nga gjykata, që të ushtronte të drejtën e ankimit. Çështja u paraqit në Gjykatën Kushtetuese nga avokati i të gjykuarit në mungesë, me pretendimin se mbrojtësi i pajisur me prokurë nga familjarët ose i caktuar kryesisht nga gjykata gëzon të gjitha të drejtat e mbrojtësit, ku përfshihet edhe e drejta e ankimit. Gjykata Kushtetuese arriti në përfundimin se moslegjitimimi i mbrojtësit të zgjedhur nga familjarët e të gjykuarit në mungesë, për të bërë ankim ndaj vendimit gjyqësor, cënon parimin kushtetues të mbrojtjes në proçesin penal. E drejta e ankimit ndaj vendimit të fajësisë si pjesë e së drejtës së mbrojtjes është në favor të të pandehurit dhe jo në disfavor të tij, prandaj mosushtrimi i tij cënon të drejtat ligjore të të pandehurit. Vendimi i Kolegjeve të Bashkuara ishte rrjedhojë e një proçesi të parregullt ligjor edhe për shkak se i vinte palët në pozita të pabarabarta, sepse nga njëra anë pranonte të drejtën e prokurorit për të ushtruar ankim kundër vendimit gjyqësor, ndërkohë që nuk legjitimonte mbrojtësin e caktuar nga familjarët e të pandehurit për të bërë ankim. Një qëndrim i tillë vjen në kundërshtim edhe me kërkesat e nenit 6 të K.E.D.NJ-së dhe praktikën e Gjykatës Europiane që respekton parimin e barazisë së armëve, i cili i siguron secilës palë mundësinë për t’i parashtruar çështjet në kushte që nuk i vendosin ato në gjendje të pafavorshme ndaj njëra-tjetrës.

• Një parim themelor i të drejtës për gjykim të ndershëm është e drejta e çdo personi të akuzuar për veprën penale për t’u prezumuar i pafajshëm, derisa të provohet fajësia e tij ligjërisht. E drejta për t’u prezumuar i pafajshëm përdoret jo vetëm për trajtimin në gjykatë dhe vlerësimin e dëshmisë por, gjithashtu, edhe për trajtimin përpara gjykimit.Ajo përdoret ndaj të dyshuarve përpara se të paraqiten akuzat penale përpara gjykimit dhe mbahet në përdorim derisa të konfirmohet gjetja me faj pas apelit përfundimtar.

30

• E drejta për të mos u detyruar të dëshmosh kundër vetes ose të pranosh faj dhe e drejta e heshtjes e lidhur me të, janë të rrënjosura në prezumimin e pafajësisë. E drejta për prezumim pafajësie kërkon që gjyqtarët të mos paragjykojnë asnjë çështje. Ajo, gjithashtu, zbatohet për të gjithë punonjësit e tjerë publik. Kjo do të thotë që autoritetet publike në veçanti prokurorët e policia, nuk duhet të bëjnë deklarata rreth fajësisë a pafajësisë të një të akuzuari përpara përfundimit të gjykimit.

1.3. Gjykata ndërkombëtare penale dhe Statuti i Romës

Krijimi i Gjykatës Ndërkombëtare Penale është pa dyshim, një nga zhvillimet më spektakolare në fushën e së drejtës ndërkombëtare. Ajo është tashmë një mekanizëm permanent për të gjykuar e dënuar personat që kryejnë krime veçanërisht të rënda si krime lufte, krime kundër njerëzimit, krimi i agresionit dhe gjenocid. Pavarësisht nënshkrimit të Statutit të Romës më 1998, ratifikimi i tij ndeshi në vështirësi jo të pakta, për shkak të disa rezervave ndaj tij nga ana e disa shteteve, veçanërisht nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Këto të fundit kërkonin dhe kërkojnë një kontroll më rigoroz ndaj fillimit të proçedimeve nga Zyra e Prokurorit, pasi mendojnë se në formën që paraqitet, potencialisht ekziston mundësia e proçeseve të montuara edhe ndaj ushtarëve amerikanë që janë të angazhuar në kuadër të helmetave blu në shtete dhe rajone të ndryshme të botës, apo edhe ndaj shtetasve të tjerë amerikanë që jetojnë e punojnë jashtë SHBA-së. Për këtë qëllim ato propozojnë një mekanizëm mbikëqyrës ndaj proçedimeve të kësaj Zyre (Zyrës së Prokurorit) që ndër të tjera, mund të ishte edhe vetë Këshilli i Sigurimit të OKB-së, ku SHBA-ja ka të drejtën e vetos. Duke mos u pajtuar me këto pretendime, mjaft shtete perëndimore dhe vetë OKB-ja ishin të interesuara të nxitej ratifikimi i Statutit të Romës, në mënyrë që të arrihej fillimisht numri 60 i tyre (i ratifikimeve), si kusht i domosdoshëm për hyrjen në fuqi të tij dhe krijimin kështu të Gjykatës Ndërkombëtare Penale. Një kërkesë e tillë iu bë edhe Shqipërisë. Megjithatë, Kryetari i Qeverisë vlerësoi se Gjykata Kushtetuese duhej të bënte një kontroll paraprak të këtij akti ndërkombëtar, para ratifikimit nga Kuvendi i Shqipërisë. Siç konstatohet lehtësisht nga vendimi, Gjykata Kushtetuese vlerëson se shqetësimet e ngritura në kërkesë, lidhur me delegimin e porcioneve të sovranitetit, imunitetin e personave zyrtarë, si dhe cënimin e mundshëm të parimit ne bis in idem nuk janë të bazuara. Mbi këtë bazë, ajo arrin në përfundimin se Statuti i Romës në tërësi, nuk bie në kundërshtim me Kushtetutën e Shqipërisë. Ky vendim i krijoi mundësinë Kuvendit të ratifikonte Statutin e Romës. Instrumentet e ratifikimit janë depozituar në Sekretariatin e OKB-së në Nju Jork më 10 Shkurt 2003. Ratifikimi i 60-të i Statutit të Romës është bërë më 26 Prill 2002. Kjo krijoi mundësinë që Gjykata Ndërkombëtare Penale të fillojë zyrtarisht veprimtarinë e saj në kryeqytetin holandez, më 1 Korrik 2002.

Vendimi i Gjykatës Kushtetuese, lidhur me kërkesën e paraqitur nga Kryeministri për kontrollin e pajtueshmërisë me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë të “Statutit të Romës për Gjykatën Ndërkombëtare Penale” (kontroll paraprak i një marrëveshjeje ndërkombëtare nga Gjykata Kushtetuese, para ratifikimit të saj nga Kuvendi i Shqipërisë)16 doli në përfundimin se:

16 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 186, Datë 23.09.2002.

31

“Nuk ekzistojnë pengesa kushtetuese që Republika e Shqipërisë të ratifikojë Statutin e Romës për krijimin e Gjykatës Ndërkombëtare Penale”.

Kryeministri i Shqipërisë, bazuar në nenin 131/b dhe 134/b të Kushtetutës, në pranverën e vitit 2002, i paraqiti kërkesë Gjykatës Kushtetuese për të kontrolluar pajtueshmërinë me Kushtetutën e Statutit të Romës të vitit 1998 mbi krijimin, në kuadër të OKB-së, të Gjykatës Ndërkombëtare Penale. Hyrja në fuqi e këtij Statuti dhe krijimi në këtë mënyrë i Gjykatës Ndërkombëtare Penale, kushtëzohej me ratifikimin e këtij dokumenti ndërkombëtar nga të paktën 60 shtete anëtare të OKB-së. Për këtë arsye, kjo organizatë ndërkombëtare u kërkonte shteteve anëtare marrjen në konsideratë dhe ratifikimin sa më parë të Statutit të Romës. Megjithatë, nga Kryetari i Qeverisë Shqiptare u vlerësua që ratifikimi të kushtëzohej me kontrollin paraprak të pajtueshmërisë me Kushtetutën e këtij Statuti që do të bënte Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë, veçanërisht lidhur me çështjen e delegimit të porcioneve të sovranitetit shtetëror, çështjen e imunitetit dhe respektimin e parimit ne bis in idem.

Gjykata Kushtetuese arriti në përfundimin se Statuti i Gjykatës Ndërkombëtare Penale, krijuar me Traktatin e Romës dhe nënshkruar nga Republika e Shqipërisë më 18 Korrik 1998, është në pajtim me Kushtetutën, duke arsyetuar, ndër të tjera, se:

1) Gjykata Ndërkombëtare Penale (GJNP), e krijuar me Traktatin e Romës, është një organizëm i rëndësishëm ndërkombëtar për ruajtjen dhe respektimin e të drejtave të njeriut përmes ndëshkimit penal të akteve barbare kundër qënieve njerëzore, si gjenocidi, krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës dhe krimi i agresionit. Sipas Statutit të saj, GJNP ushtron funksionet dhe kompetencat e veta në territorin e shteteve palë. Veprimtaria e saj paraqitet si plotësuese e juridiksioneve penale kombëtare në ushtrimin e ndjekjeve penale ndaj personave fizikë që kryejnë krime të rënda që cënojnë të gjithë komunitetin ndërkombëtar dhe që mund të rrezikojnë paqen, sigurinë dhe mirëqenien e njerëzimit... Duke respektuar të drejtat sovrane të çdo shteti për të nënshkruar, për ta ratifikuar apo për të hequr dorë prej tij, vetë teksti i Statutit parashikon që juridiksionit të kësaj gjykate t’i nënshtrohen vetëm shtetasit e shteteve që e kanë nënshkruar e ratifikuar atë; se për secilin shtet hyrja në fuqi e Statutit bëhet me kalimin e 60 ditëve nga data e depozitimit të instrumenteve të ratifikimit etj.

2) Parimet kryesore për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, të sanksionuara edhe nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë si prezumimi i pafajsisë; nullum crime sine lege• nullum poena sine lege; i ndalimit të fuqisë prapavepruese; i së drejtës së mbrojtjes me avokat; i pavarësisë së gjyqtarëve; i paraqitjes para gjykatës para arrestit apo e drejta e apelimit të vendimit; janë të garantuara edhe nga Statuti.

3) Lidhur me juridiksionin e GJNP-së në raport me konceptet kushtetuese të sovranitetit, Kushtetuta jonë si në frymë ashtu edhe në përmbajtje, krijon hapësira për transferimin e kompetencave kur kjo bëhet në dobi të paqes, të demokracisë, prosperitetit dhe gjithmonë nëpërmjet marrëveshjeve bilaterale apo shumëpalëshe, ku vendi ynë paraqitet si vend sovran me të gjitha atributet që i jep një status i tillë. Në nenin 2 të Kushtetutës, duke sanksionuar sovranitetin, si parim themelor të ekzistencës së shtetit dhe në funksion të frymës së Preambulës dhe përmbajtjes së saj, theksohet se “Për ruajtjen e paqes dhe të interesave kombëtarë, Republika e Shqipërisë mund të marrë pjesë në një sistem sigurimi kolektiv, në bazë të një ligji të miratuar me shumicën e të gjithë anëtarëve të Kuvendit”. Kjo dispozitë pasohet në funksion të delegimit të

32

kompetencave shtetërore, si formë e delegimit të të drejtave sovrane me nenin 123 të Kushtetutës, në paragrafin e parë në të cilit thuhet se: “Republika e Shqipërisë, në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare, u delegon organizatave ndërkombëtare kompetenca shtetërore për çështje të caktuara”. Këto dispozita përmbajnë parime themelore në përshtatje me realitetet e reja. Ato janë një nga elementet më të fuqishme integruese dhe nuk mund të shihen si mohim i sovranitetit të popullit. Për më tepër, sipas nenit 122 të Kushtetutës, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara kanë epërsi ndaj ligjeve të vendit. Duke iu referuar raporteve të sovranitetit me pranimin e juridiksionit të GJNP-së, vlerësohet se ka rëndësi të posaçme problemi i vëllimit të kompetencave të transferuara. Pra çështja shtrohet se deri ku mund të shtrihet ky transferim i kompetencave, i lejuar posaçërisht nga neni 123 i Kushtetutës. Përgjigjen e kësaj pyetjeje e gjejmë nga fryma e Kushtetutës dhe nga jurisprudenca kushtetuese ndërkombëtare, sipas së cilës “...transferimi i të drejtave të sovranitetit i ka kufijtë atje ku fillon të vihet në diskutim identiteti kushtetues....”17, ose “...atje ku ky transferim çon në shkeljen e kushteve themelore për ushtrimin e sovranitetit kombëtar”18. Mbi këtë bazë Gjykata Kushtetuese arrin në konkluzionin së veprimtaria dhe funksionet e GJNP-së nuk cënojnë dispozitat kushtetuese përsa i përket ushtrimit të sovranitetit. Mundësia për të kontraktuar angazhime kushtetuese ndërkombëtare në një fushë të tillë të rëndësishme, si ajo e drejtësisë penale, përbën një atribut të ushtrimit të sovranitetit të shtetit.

4) Lidhur me çështjen e imunitetit në proçesin penal. Mbi këtë çështje, në vendimin e Gjykatës Kushtetuese konstatohet së Statuti i GJNP-së nuk e njeh imunitetin nga proçedimi penal për asnjë person, në një kohë që një gjë e tillë njihet për një kategori të caktuar subjektesh fizike nga disa dispozita të Kushtetutës. Megjithatë, Gjykata Kushtetuese pranon se rregullimet e brendshme për imunitetin nuk pengojnë transferimin e juridiksionit tek GJNP-ja. Kjo sepse imuniteti i shërben mbrojtjes nga gjyqësori vendas dhe se ai buron nga parimi i ndarjes dhe i balancimit të pushteteve të garantuara nga Kushtetuta. Kjo nuk mund të ndalojë një organizëm ndërkombëtar si GJNP-ja në ushtrimin e juridiksionit të saj mbi personat e kësaj kategorie, të cilët kryejnë krimet që parashikohen nga Statuti i Romës. Nga ana tjetër, përderisa në bazë të Kushtetutës rregullat e gjithë pranuara të së drejtës ndërkombëtare janë pjesë e së drejtës së brendshme (neni 5 i Kushtetutës), atëherë dhe mungesa e imunitetit në proçeset penale ndërkombëtare për krime të caktuara me rrezikshmëri të lartë bëhet pjesë e sistemit juridik shqiptar. Kapërcimi i imunitetit të kryetarit të shtetit apo qeverisë është bërë praktikë e njohur në të drejtën ndërkombëtare publike. Këto ide gjenden si të pranuara edhe në Traktatin e Versajës, në Kartën e Gjykatës Ndërkombëtare të Nyrenbergut, në Konventën për Parandalimin e Gjenocidit, në Statutin e GJNP-së për ish-Jugosllavinë dhe për Ruandën etj.

5) Lidhur me respektimin e parimit “ne bis in idem” . Për këtë problem, në vendim theksohet se këtë parim e gjejmë të pasqyruar edhe në nenin 20 të Statutit të GJND-së. Në këtë dispozitë dallohen dy aspekte, ai i zbatimit të këtij parimi në gjykimet brenda gjykatës dhe në atë që lidhet me gjykimet e gjykatave të tjera... Juridiksioni i GJNP-së ka karakter komplementar. Ajo mund të gjykojë persona të hetuar e gjykuar nga juridiksionet kombëtare vetëm nëse kjo është bërë më parë:

17 Vendim i Datës 12 Tetor 1993 i Gjykatës Kushtetuese Federale Gjermane mbi Traktatin e Mastrihtit.18 Vendim i Këshillit Kushtetues Francez, Viti 1985.

33

a) për mbrojtjen e personit nga përgjegjësia penale; dhe b) kur gjykimi nuk është zhvilluar në mënyrë të pavarur e të paanshme, në përputhje me standardet ndërkombëtare, ose janë zhvilluar në mënyrë që personi t’i shpëtojë përgjegjësisë penale ose t’i lehtësohet kjo përgjegjësi.

Ndërkohë, në nenin 34 të Kushtetutës theksohet se: “Askush nuk mund të dënohet më shumë së një herë për të njëjtën vepër penale dhe as të gjykohet”.

Sërish këtë parim e gjejmë të shprehur edhe në mjaft akte ndërkombëtare. Duke ballafaquar dispozitat e Statutit me ato të Kushtetutës, Gjykata Kushtetuese arrin në konkluzionin se ato nuk vijnë ndesh me njëra-tjetrën. Përjashtimet e parashikuara nga Statuti i Romës i shërbejnë qëllimit për të cilin është krijuar vetë GJNP-ja. Nëse lufta kundër krimeve të rënda duhet të jetë efektive, në radhë të parë ajo duhet të ndihmojë në mënjanimin e shfaqjeve të varësisë së institucioneve gjyqësore kombëtare ndaj subjekteve të inkriminuara, të cilat eventualisht mund të veprojnë me cilësinë e kryetarit të shtetit, të qeverisë, të autoritetit të parlamentit etj.

Nga sa mësipër, arrihet në konkluzionin se për Kuvendin nuk ekzistojnë pengesa kushtetuese për ratifikimin e Statutit të Romës për Gjykatën Ndërkombëtare Penale.

Kushtetuta jonë e përmend proçesin e rregullt ligjor, por nuk jep një përkufizim të tij ose nuk përcakton kriteret bazë, që do të duheshin për të përcaktuar një proçes të rregullt ligjor në kuptimin kushtetues. Në nenin 42/1 vetëm thuhet se “liria, prona dhe të drejtat e njohura në kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cënohet pa një proçes të rregullt ligjor”, duke nënkuptuar se një kërkesë e tillë shtrohet në radhë të parë për gjykatat e juridiksionit të zakonshëm, ndonëse jo vetëm për ato.19

Sidoqoftë, vetë Gjykata Kushtetuese përmes jurisprudencës së saj, ka arritur me mjaft kujdes e maturi, të konsolidojë një praktikë relativisht të qëndrueshme lidhur me interpretimin dhe zbatimin e kërkesave për një proçes të rregullt ligjor në kuptimin kushtetues. Në këtë drejtim, ajo ka ditur të harmonizojë mjaft mirë kërkesat e Kushtetutës sonë, me dispozitat respektive që parashikohen kryesisht në Kodet e Proçedurës Penale, me kërkesat e nenit 6 të K.E.D.Nj dhe praktikën e Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut.

Gjykata jonë Kushtetuese ka arritur që përmes jurisprudencës së saj, të përcaktojë elementët kryesorë të këtij proçesi, përmes të cilëve mund të veçohen: a) e drejta për t’iu drejtuar gjykatës, b) gjykimi nga një gjykatë e pavarur e paanshme, c) nocioni i vendimit dhe arsyetimi i tij, d) barazia e armëve, e) e drejta e mbrojtjes vetë ose me avokat, f) e drejta e ankimit ndaj një vendimi gjyqësor, etj20

1.4. Mundësitë Legjislative te Harmonizimit te Ligjit Penal

Proçedura e vendimeve në BE është e efektshme dhe njëkohësisht subjekt i kontrollit demokratik. Duke prezantuar trashëgiminë ligjore dhe mundësitë legjislative të BE-së lidhur me çështjet penale përpara përshtatjes së Traktatit të Lisbonës, është e rëndësishme të përmendim ndarjen e ligjit Europian, lidhur me të tre shtyllat që ekzistojnë që nga adaptimi i Traktatit të Maastricht-it. Ajo ç’ka doli si rezultat i kësaj ndarje ishte një 19 Citim. Prof .Dr. Xhezair Zaganjori. Koncepti kushtetuese mbi ankimin individual. Jeta Juridike Nr.1 Gusht 2003.20 Po aty.

34

proçedurë legjislative ndryshe në secilën shtyllë. Shtylla e parë dominohet nga e ashtuquajtura metoda e komunitetit. Lidhur me parimin e shtojcës, kjo metodë erdhi si shkak i logjikës së integrimit dhe bashkëpunimit midis institucioneve, organizmave të BE-së, si edhe kishte karakteristikat e mëposhtme: Komisioni Europian21 kishte një monopol të së drejtës së iniciativës me disa përjashtime. Vetë Këshilli Europian u votua nga shumica e kualifikuar. Parlamenti Europian kishte një rol aktiv dhe Gjykata Europiane e Drejtësisë (ECJ-ja) ishte përgjegjëse për uniformitetin e interpretimit të ligjit te komunitetit. Shtylla e parë lidh në fakt të gjithë politikën e përbashkët (për shembull, politikën e bujqësisë, atë monetare, të transportit, tregtisë së përbashkët). Për rrjedhojë, institucionet e BE-së në shtyllën e parë kishin mundësitë më të mëdha të krijimit të politikave. Megjithatë si rregull, vendimet në shtyllën e parë u ndërmorën nga votimi i shumicës së kualifikuar të Këshillit Europian, mbas propozimit të Komisionit, si edhe pranimit të Parlamentit Europian. Si rezultat, instrumentet ligjore te adaptuara nën shtyllën e parë erdhën si rezultat i aktivitetit të 3 aktoreve - Komisionit, Këshillit dhe Parlamentit Europian. Metoda e komunitetit ishte e ndryshme nga rregullat e aktivitetit të institucionit në 2 shtyllat e tjera, pasi bazohej në bashkëpunimin ndërqeveritar. Shtylla e dytë dhe e tretë përmbajnë çështje që nuk ishin të “komunizuara” akoma. Qëllimi kryesor i bashkëpunimit në polici dhe çështjet penale është garantimi ndaj qytetarëve të BE-së, i një mbrojtje të nivelit të lartë, në mënyrë që aktiviteti i ndërmarrë brenda kufijve të caktuar, të forcojnë një bashkëpunim të shpejtë dhe efektshëm të policisë dhe autoriteteve juridike. Roli kryesor përsa i përket çështjeve që kanë të bëjnë me përmbajtjen e ministrave të drejtësisë dhe/ose sigurisë së brendshme, u luajt nga Këshilli Europian. Justifikimi i metodës ndërqeveritare rrodhi nga fakti që Shtetet Anëtare, nuk ishin gati për më shumë mekanizma të avancuar të bashkëpunimit. Nuk duhet harruar se fusha e bashkëpunimit juridik dhe policor në çështjet penale nuk është kompetencë ekskluzive e BE-së.

Në metodën ndërqeveritare të shtyllës së tretë, mund të vihen re disa elemente karakteristike si: Komisioni Europian që ka të drejtën e iniciativës dhe është i ndarë nga Shtetet Anëtare; Këshilli i cili vendos zakonisht unanimisht; Parlamenti Europian i cili ka një rol këshillimor dhe një rol qartësisht të kufizuar të ECJ-së. Për më tepër, në vijim të Nenit 42 të TEU-t, Këshilli mund të vendos unanimisht (mbas opninionit të Komisionit apo shtetit anëtar), që aktivitetet e ndërmarra në bashkëpunimin juridik të çështjeve penale, të jenë subjekt i Titullit IV të Traktatit, që ngre Komunitetin Europian (TEC). Kjo do të thotë që rregullat që qeverisin shtyllën e parë duhet të jenë të aplikueshme lidhur me këto çështje. Në krahasim me shtyllën e parë, Neni 39 i TEU-t, e kufizoi mjaft rolin e Parlamentit Europian në shtyllën e tretë dhe i dha atij thjesht një rol opinionisti. Këshilli mund të mos kishte marrë parasysh opinionin e Parlamentit Europian, nëse ai nuk po përputhej me Këshillin. Ndërkohë që u zhvilluan 3 reforma institucionale, roli i unanimitetit u rrit, ashtu siç u rrit edhe roli i votimit të shumicës së kualifikuar. Kjo e fundit në fakt u priste nëse do duhej që politika e përbashkët të ishte sa më e efektshme. Gjithsesi, në shtyllën e parë, unanimiteti ishte ende forma dominuese e legjislacionit.

Në vijim të Nenit 34 të TEU-t, në fushën e bashkëpunimit juridik dhe policor për çështjet penale, BE-ja kishte mundësinë e aktiviteteve të mëposhtme: (1) pozicioneve të përbashkëta, (2) vendimeve kuadër me qellim përafrimin e ligjeve dhe rregulloreve 21 Feliks Prusak, Zakres związania polskiego prawa karnego konwencją Unii Europejskiej w zakresie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich, Prokuratura i Prawo 2009, Nr. 6, Fq. 9.

35

të Shteteve Anëtare dhe (3) vendimeve për çdo qëllim tjetër që është në përputhje me objektivat në këtë Titull, duke përjashtuar çdo përafrim të ligjeve dhe rregulloreve të Shteteve Anëtare. Ne do të marrim në konsideratë vetëm vendimet kuadër të paraqitura në Traktatin e Amsterdamit, duke qenë se ky i fundit është i vetmi instrument i përafrimit të ligjeve që lidhen me çështjet penale. Vendimet kuadër, si instrument i ri brenda kufijve të shtyllës së tretë, paraqiten nga Traktati i Amsterdamit. Mbas kësaj reforme, kishte dyshime nëse vendimet kuadër janë jo traktate ndërkombëtare, ç’ka do të konfirmonte aspektin ndërkombëtar të bashkëpunimit, apo nëse ato veprojnë si ligje ndërkombëtare. Përgjigje të qartë brenda TEU-së nuk ekziston. Lidhur me këtë problem mund të nënvizojmë që vendimet kuadër janë të destinuara vetëm për Shtetet Anëtare dhe efektiviteti i tyre vjen si rezultat i rregullave te ligjit ndërkombëtar dhe dispozitave të kushtetutave të shteteve. Ato janë të ngjashme me direktivat e shtyllës së parë, por nuk kanë efekt të drejtpërdrejtë. Vendimet kuadër kufizohen nga bashkëpunimi juridik dhe policor lidhur me çështjet penale. Ato zëvendësojnë aktivitetin kryesor në fushën e bashkëpunimit juridik dhe policor për çështjet penale. Rolet kryesore në bashkëpunimin e aktivitetit të Shteteve Anëtare është luajtur nga Këshilli. Shtetet Anëtare dhe Komisioni kishin te drejtën e iniciativës ne shtyllën e tretë. Vendimet u ndërmorën unanimisht. Vendimet Kuadër mund të ishin adaptuar për këtë qëllim, sidomos ashtu siç u tregua edhe nga TEU: pra në përafrimin e ligjeve dhe rregulloreve të Shteteve Anëtare. Në përgjithësi baza ligjore për adaptimin e vendimeve kuadër ishte Neni 34, paragrafi 2, gërma ‘b’) i TEU-t. Gjithsesi, ajo nuk ishte e vetmja bazë, meqë u bë e nevojshme të tregohej gjithashtu – në varësi të fushës së rregullores – edhe dispozita e veçantë e Titullit VI të TEU (përveç Nenit 34 të TEU-s). Këto instrumenta u lidhën midis Shteteve Anëtare vetëm që të arrinin rezultate, ndërsa autoriteteve kombëtare iu la e drejta e zgjedhjes së formës dhe metodave.

Ajo ç’ka përbën një rëndësi të veçantë për aplikimin efektiv të vendimeve kuadër është zbatimi i tyre. Mbasi të kenë adaptuar një vendim kuadër, Shtetet Anëtare detyrohen22 të ndërmarrin një aktivitet të caktuar sipas termave të treguara. Rezultati i dalë nga vendimi kuadër duhej arritur sipas termit të specifikuar. Megjithatë, nuk ka ndonjë metodë për ekzekutimin e vendimit të parashtrimit të dispozitave të vendimit kuadër, sipas një sistemi ligjor shtetëror në ndonjë term të specifikuar (siç është për shembull Neni 226 i TEC). Shtetet anëtare u lanë të lira për mënyrën sesi do të ndanin kompetencat e institucioneve të tyre, duke implementuar një vendim të caktuar kuadër, si edhe në të njëjtën kohë, shtetet duhej të adaptonin masa të cilat nuk ishin norma të prera23. Liria e zgjedhjes së formave dhe metodave të implementimit të vendimeve lejon të merren parasysh rregulloret e caktuara penale, në fushën delikate të bashkëpunimit të çështjeve penale. Duke adaptuar vendimet kuadër, Shtetet Anëtare u detyruan kryesisht të përafronin dhe implementonin dispozita të cilat kishin të bënin me përkufizimin e shkeljeve dhe sanksioneve penale. Qëllimi i rregulloreve kombëtare ishte sigurimi i metodës së harmonizuar të luftës së një fenomeni të tillë. Disavantazhet e këtyre vendimeve kuadër rrjedhin nga obligime të caktuara, duke marre parasysh sistemet ligjore të shteteve të ndryshme, ndonëse rregulloret e tyre akoma janë shpesh, më tepër se ç’duhet të përgjithshme. Përkufizimet tepër të përgjithshme të vendimeve kuadër, do të kufizonte efektin e planizuar përsa i përket: harmonizimit të ligjit. Implementimi

22 Rasti C-176/03, Komisioni ndaj Këshillit, gjykim i 13 Shtatorit, 2005.23 Anna Grzelak Trzeci filar Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2008, Fq. 118.

36

i rregullave, në veçanti i sistemeve ligjore, ishin rol i Shteteve Anëtare. Qeveritë ishin përgjegjëse për zhvendosjen e duhur. Mungesa e kësaj zhvendosje, zhvendosja defiçente apo vonesa e saj, do të trajtohen si shkelje të detyrimeve të ndërmarra nga Bashkimi. Megjithatë, kompetenca e ECJ-së në këtë çështje kufizohet nga ç’do merret në konsideratë mëposhtë.

Sipas TEU-t, Këshillit i duhej të konsultonte Parlamentin Europian përpara se të adaptonte ndonjë masë që kishte të bënte me ligjin penal. Parlamenti Europian do të japë opinionin e vet brenda një kohe të caktuar që mund të përcaktoj Këshilli, në jo më pas se tre muaj. Në mungesë të një opinioni brenda kësaj kohe të caktuar, Këshilli vepron veçmas. Si rezultat i kësaj, Këshilli ishte i pavarur në adaptimin e vendimeve. Një opinion i caktuar i Parlamentit Europian mund të ishte pa lidhje, por kishte rëndësi politike. Shmangia e konsultimit me Parlamentin Europian apo adaptimi i vendimeve, përpara se Parlamenti Europian të ketë dhënë mendimin e tij, do të konsiderohej shkelje e proçedurës dhe mund të ishte bazë për të vepruar në lidhje me Nenin 35, paragrafi 6 i TUE. Në mënyrë që të evitohej një pavarësi totale nga Këshilli, zyrës së Presidentit dhe Komisionit Europian, i duhej të informonte Parlamentin Europian për punën në lidhje me këtë çështje. Për më tepër, Parlamentit Europian i ishte dhënë e drejta për të bërë pyetje apo prezantuar rekomandimet Këshillit, si edhe një herë në vit mbahej një debat, që lidhej me progresin në bashkëpunimin të drejtësisë dhe policor në çështjet penale.24

Është e pamundur të paraqitet ish “shtylla e tretë”, pa përmendur gjykimin e ECJ në Rastin C-176/036, i cili bën të qartë ndarjen e kompetencave në çështjet penale midis shtyllës së parë dhe të tretë. Deri tek ky gjykim, ECJ-ja, citohej të kishte thënë që ligji penal është – në përgjithësi – kompetenca e Shteteve Anëtare nën shtyllën e tretë, ndërsa Komuniteti Europian [EC] nuk ka kompetencë të rregulloj ligj penal shtesë dhe proçedurën penale. Në këtë rast Komisioni, i mbështetur nga Parlamenti Europian, kërkoi të anulloj Vendimin Kuadër 2003/80/JAI të Këshillit, 27 Janar 2003, mbi mbrojtjen e mjedisit përmes ligjit penal. Sipas Komisionit, Këshilli kishte aplikuar baza ligjore të gabuara (Neni 29 i TUE dhe ato që vinë pas) duke imponuar obligimin e implementimit të rregullave të natyrës kriminale, mbi Shtetet Anëtare. Komisioni tha se baza ligjore e saktë në këtë rast, duhet të ishte Neni 175 i TEC, pasi lidhur me vendimet e Nenit 251 te TEC, që kanë të bëjnë me politikën mjedisore duhej të ishte ndërmarrë një proçedurë vendimi të përbashkët (kjo fushë ishte pjesë e shtyllës së parë). Mbas analizimit të 7 neneve të para të vendimit, për shkak të substancës dhe qëllimit të saj (politikës mjedisore), ECJ-ja anulloi vendimin. Ky vendim kishte një rëndësi të veçantë për ndarjen e kompetencave midis dy shtyllave. Ajo ç’ka rezultoi nga ky gjykim, ishte se Komuniteti ishte kompetent të vendoste rregulla penale të nevojshme për të rritur nivelin e efektueshmërisë së politikës së përbashkët, ashtu siç rregullat e ligjit penal të përgatitura për të forcuar bashkëpunimin në çështjet penale, janë subjekt i Titullit VI të TEU (shtylla e tretë). Zgjedhja e bazës ligjore vendos lidhur me formën dhe proçedurën në të cilën duhet përgatitur dhe adaptuar akti. Duhet të kemi parasysh që ligji penal si i tillë, nuk ishte pjesë e kompetencave të Komunitetit, si edhe çdo akt i Komunitetit lidhur me këtë çështje, duhet të kishte një bazë të veçantë ligjore. Gjykimi i ECJ-së nuk i jepte Komunitetit kompetenca të përgjithshme në fushën e ligjit penal, por thotë që përafrimi i sistemeve ligjore të shteteve në fushën e ligjit penal kur flitej për krime që 24 Rasti 203/80, Casati [1981] E.C.R. 2595, Rasti 186/87, Cowan [1989] E.C.R. 195, Rasti C-226/97 Lemmens [1998].

37

shkelnin politika të përbashkëta, duhej të ishte subjekt i proçedurave të duhura për një politikë të vecantë25.

Duke iu referuar kontrollit mbi vendimet kuadër, duhet nënvizuar kompetenca e ECJ-së. Vetë ECJ-ja mund të kontrolloj ligjshmërinë dhe interpretoj vendimet kuadër. Juridiksioni i Tribunaleve është fakultativ, në varësi të lejes nga Shtetet Anëtare (Neni 35 i TEU). Lidhur me Nenin 35, paragrafi 3, germat ‘a’, ‘b’), një shtet anëtar26, me anë të një deklarate të bërë në kohën e nënshkrimit të Traktatit të Amsterdamit, apo në çdo kohë pas, mund të pranoj juridiksionin e Gjykatës së Drejtësisë, për të udhëhequr paraprakisht vlefshmërinë dhe interpretimin e vendimeve kuadër, si edhe vendimeve mbi interpretimin e masave që i vejnë ato në zbatim. Juridiksioni fakultativ i ECJ-së, sugjeron që përafrimi i rolit të ECJ-së me gjykatat ndërkombëtare, është ajo ç’ka përbën karakterin ndërkombëtar të instrumentave ligjor të adaptuar në shtyllën e tretë.

ECJ-ja ishte kompetente gjithashtu në kontrollimin e ligjshmërisë së vendimeve kuadër (Neni 35, paragrafi 6 i TEU-së)27. Subjektet e ligjëruara për të ndërmarrë veprime ishin, Komisioni ose një shtet anëtar. TEU nuk rregullonte dot efektet ligjore të vendimeve të shpallura të pavlefshme apo që ishin anulluar. Duhet nënvizuar se Neni 35, paragrafi 6 i TEU-së, nuk detyronte ECJ që të deklaronte një akt të caktuar të pavlerë. Për më tepër, ECJ-ja mbizotëron mbi çdo mosmarrëveshje midis Shteteve Anëtare, përsa i përket interpretimit apo aplikimit të vendimeve kuadër, përveç rastit kur Këshilli zgjidh mosmarrëveshjet brenda gjashtë muajsh, kur i është referuar Këshillit nga njëri nga anëtarët e saj. Në rastin më të fundit të ligjit, ECJ konfirmoi pozicionin e saj në shtyllën e tretë dhe aplikimin e trashëgimisë së saj ndaj disa instrumenteve të shtyllës së tretë28 (për shembull, domosdoshmërinë e të respektuarit të kompetencave të Komunitetit, të cilat dalin nga rasti i sipërpërmendur C-176/03). Duke iu referuar të drejtës për të kontrolluar, lidhur me Nenin 35 të TEU, ECJ ka trajtuar këtë proçedurë si ekuivalente me proçedurën në bazë të Nenin 234 të TEC (duke iu referuar kufizimeve të Nenit 35 të TEU). Për më tepër, ECJ nënvizon që interpretimi miqësor Europian i akteve ligjore të EC-së, vlen edhe për vendimet kuadër.

A. Statusi aktual i harmonizimit dhe çështje që lidhen me të, në BE dhe Shqipëri.

Nën TEU u adaptuan një sërë aktesh ligjore të drejtuara nga harmonizimi i ligjeve penale, përsa i përket disa fushave të caktuara që konsiderohen të rëndësishme në luftën kundër krimit të organizuar. Prandaj, instrumentat ligjor kryesor për të përafruar ligjin e pavarur penal kombëtar u bënë vendimet kuadër. Gjithsesi, duhet të kujtojmë që ndonëse Traktatet e Maastricht-it dhe Amsterdam-it, dhanë përshtypjen që përafrimi ishte një koncept i ri, ideja për të përafruar apo harmonizuar legjislacionin penal ishte tashmë futur në 9 instrumentet ligjor të mëparshëm të BE-së. Si të tilla mund të përmendim konventat, veprimet e përbashkëta dhe të tjera, të cilat janë përmendur më poshtë.

25 Anna Grzelak Trzeci filar fq. 60. 26 Simon White, Harmonizimi i ligjit penal nën shtyllën e parë, Përmbledhje e Ligjit Europian 2006, 31(1), 81-92.27 Jan Barcz, Obecny reżim prawny w Tytule IV TWE. Znaczenie klauzuli kładki zawartej w art.67 ust. 2 TWE [w:] Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości WE do orzekania w trybie prejudycjalnym w dziedzinie wiz, azylu, imigracji i innych polityk związanych ze swobodnym przepływem osób (Tytuł IV TWE), Warszawa 2007.28 Rasti C-105/03 Pupino [2005].

38

Ashtu siç u tha edhe më sipër, Neni 29 i TEU siguron që fusha e lirisë, sigurisë dhe drejtësisë duhet arritur përmes një bashkëpunimi më të ngushtë policor, të drejtësisë dhe atje ku është e nevojshme, përmes përafrimit të rregullave mbi çështjet penale të Shteteve Anëtare që është në përputhje me Nenin 31, paragrafi 1, germa ‘e’) e TEU-së. Sipas saj, përafrimi duhet arritur duke adaptuar progresivisht masa që krijojnë rregulla minimale, të lidhura me elemente kushtetues të akteve penale dhe ndëshkimeve në fushat e krimit te organizuar, terrorizmit dhe trafikut të drogave të ndaluara. Gjithsesi, pavarësisht rregullores strikte që përfshihet në Nenin 31, paragrafi 1, gërma ‘e’) e TUE-së, përveç krimeve të lidhura me terrorizmin dhe trafikimin e drogave të ndaluara, një gamë e gjerë shkeljesh si: racizmi/ksenofobia, krime të teknologjisë së lartë, trafikimi i qënieve njerëzore, krimi financiar, mashtrime taksash, shfrytëzimi seksual i fëmijëve, krimi mjedisor si edhe bile hyrja, tranziti dhe rezidenca e paautorizuar, janë subjekt i përpjekjeve të harmonizimit në BE. Duhet vënë re se një aktivitet i tillë nuk ishte as në linjë me dispozitat e TEU-t, as me dokumentat e politikës së BE-së. Në literaturë u vlerësua se Këshilli i Çështjeve të Brendshme dhe Drejtësisë (pra Këshilli i JHA-s) dhe Komisioni dukej që me qellim nuk po e merrnin parasysh mandatin mjaft të kufizuar që TEU i pati dhënë atyre – d.m.th., ata vetëm adaptonin masa që vendosin rregulla minimale lidhur me ligjin penal kushtetues, në vetëm një numër të kufizuar fushash subjektesh.

Juridiksioni universal mbi krimet ndërkombëtare sigurohet nga Neni 7/a, i Kodit Penal Shqiptar, si më poshtë:

“Ligji penal i Republikës së Shqipërisë është gjithashtu i aplikueshëm ndaj qytetarit të huaj, i cili ndodhet në territorin e Republikës së Shqipërisë dhe nuk është ekstraduar, si edhe që ka bërë jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë, një nga krimet e mëposhtme:

a. krime kundër njerëzimit;b. krime lufte;c. gjenocid;d. krime me qellime terroriste;e. torturë.

Ligji penal i Republikës së Shqipërisë është gjithashtu i aplikueshëm ndaj qytetarëve të huaj, të cilët kryejnë jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë, një nga shkeljet penale për të cilat ligje specifike apo marrëveshje ndërkombëtare, në të cilat Shqipëria bën pjesë, përbëjnë aplikueshmërinë e ligjit penal Shqiptar”.

Ne pjesën e Veçantë të Kapitullit 1 të Kodit Penal, përmenden krimet e mëposhtme:gjenocidi (Neni 73)29, krimet kundër njerëzimi (Neni 74)30, krimet e luftës (Neni 75)31.29 Neni 73, Gjenocidi: “Ekzekutimi i një plani të paramenduar që ka për qëllim shkatërrimin total apo të pjesshëm të një grupi kombëtar, etnik, racial apo fetar të drejtuar ndaj anëtarëve të saj dhe i kombinuar me aktet e mëposhtme, si p.sh: varja me qellim i anëtarëve të një grupi, dëmtimi i rëndë fizik dhe psikologjik, vendosja në kushte të vështira jetese të cilat shkaktojnë shkatërrim fizik, aplikimi i masave për parandalimin e lindjeve, si edhe transferimi i detyrueshëm i fëmijëve nga një grup tek tjetri, dënohet me jo më pak se 10 vjet heqje lirie, apo burgim të përjetshëm”.30 Neni 74, Krimet ndaj njerëzimit: “Vrasjet, zhdukjet, përdorimi i skllevërve, deportimet dhe dëbimet, si edhe çdo lloj torture apo dhune njerëzore që kryhen nëpërmjet një plani konkret të paramenduar, ndaj një grupi të popullatës civile për motive politike, ideologjike, racore, etnike dhe fetare; të gjitha janë të ndëshkueshme me jo më pak se 15 vite burg apo burgim të perjetshëm”.31 Neni 75, Krimet e Luftës: “Akte të kryera nga njerëz të ndryshëm në kohë lufte, si p.sh., vrasje,

39

Nga sa u tha mësipër tregon se Kodi Penal Shqiptar duket të jetë në uniformitet me Statusin e Romës, kur i referohet krimeve që bien nën statusin e përmendur. Megjithatë, ratifikimi dhe implementimi i Amendamenteve të Kampala-s në Kodin Penal “është kryesor për parimin plotësues sipas të cilit, përgjegjësia kryesore për ndëshkimin e krimeve në nivel ndërkombëtar, bie mbi çdo Shtet më vete. Në këtë aspekt, kur adaptohet siç duhet legjislacioni kombëtar, ai krijon hapësirën për bashkëpunim midis Shtetit Shqiptar dhe Gjykatës, si edhe i jep një kuptim të plotë dhe efektshëm dispozitave të Statusit të Romës.

Ai kërkon gjithashtu nga një Shtet i tillë, që të sigurohet që njësitë e përforcimit të ligjit, nga policia e deri tek sistemi i drejtësisë të kenë burimet, njohuritë dhe ekspertizën e duhur për të siguruar efektivitetin e parimit plotësues”.32

Çështja tjetër është nëse ekzistenca e marrëveshjeve, e cila prima facie bie në kontraditë me dispozitat e Statusit të Romës, nuk ndalon aftësinë Shqipërisë për bashkëpunim dhe mbështetje të plotë për ICC-n.33

Ka pasur edhe një numër të madh dokumentash jo-detyruese – vendime të institucioneve të EC/BE-së, programe veprimi, deklarata, etj. Këto duhen patur parasysh, ndonëse nuk janë subjekt i këtij artikulli. Duhet nënvizuar gjithashtu që instrumentat ligjor detyrues mbulojnë në përgjithësi, fushën me spekter të gjerë të luftës kundër krimit të organizuar. Ndaj, përveç rregulloreve specifike u adaptuan edhe disa dokumente ligjore që lidhen me këtë kategori të përgjithshme. Është e mjaftueshme të përmendim Vendimin Kuadër të 24 Tetorit 2008, mbi luftën ndaj krimit të organizuar34 që merret me shkeljet që kanë të bëjnë me pjesëmarrjen në organizata kriminale dhe sigurimin e sanksioneve kriminale minimale, si edhe besueshmërinë ndaj personave ligjor. Duhet shtuar se BE-ja ka aprovuar gjithashtu Konventën e Kombeve të Bashkuara, ndaj krimit të organizuar ndërkombëtar (Konventa e Palermos)35.

Qeveria e Shqipërisë përmes këtyre viteve të demokratizimit ka mbështetur plotësisht përpjekjet e Bashkimit Europian për të përforcuar rolin e saj si forcë e bashkuar në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe aftësinë e saj për të promovuar interesat Europiane në skenën kombëtare dhe ndërkombëtare.

Vendi duket të jetë seriozisht i përkushtuar ndaj të qënurit gati dhe në gjendje, për të marrë pjesë plotësisht si shtet, në Politikën e Përbashkët të Jashtme dhe atë të Sigurisë (CFSP), dhe Politikën e Përbashkët të Sigurisë dhe Mbrojtjes, ç’ka përforcon perspektivën e BE-së. Opinioni i Komisionit Europian që u mbajt në 2010, identifikoi

keqtrajtime apo deportime për pune skllavërore, si edhe çdo shfrytëzim tjetër jo-njerëzor në dëm të popullatës civile apo në territorin e pushtuar, vrasjet apo keqtrajtimet e të burgosurve të luftës, vrasjet e pengjeve, shkatërrimi i pasurisë private apo publike, shkatërrimi i qyteteve apo fshatrave, të cilat nuk janë paracaktuar nga nevoja ushtarake, burgosen me jo më pak se 15 vjet burg apo burgim të përjetshëm”.32 Shikoni Shtojcën 3, pyetja 8, pergjigja e (DSA). 33 Shikoni Pyetjen 13, përgjigjen e (DSA): “Bashkëpunim duhet kuptuar si i tillë që sigurohet nën Statusin e Romës, sidomos Pjesa e IX e saj mbi Bashkëpunimin Ndërkombëtar dhe Asistencën Juridike. Si mbështetje, cilësohet shembulli politik për të mbajtur/mbrojtur aktivitetet e Gjykatës dhe mandatin e saj”.34 2008/841/JHA, OJ L 300/42 i 11 Nëntor 2008 (zëvendësoi aktin e mëparshëm të përbashkët 98/733/JHA).35 Shiko Vendimin e Datës 29 Prill 2004 mbi përfundimin, në emër të Komunitetit Europian, të Konventës së Kombeve të Bashkuara kundër Krimit të Organizuar Ndërkombëtarë, 2004/579/EC, OJ L 261/6 e datës 6 Gusht 2004.

40

politikat e drejtësisë, politikat e jashtme, sigurisë dhe mbrojtës, si çështje serioze për përmbushjen e kriterit politik dhe si kusht për Integrimin Europian. Megjithatë, duket se integrimi Europian i Shqipërisë duhet ende të kaloj shumë pengesa të tjera përpara pranimit, në mënyrë që të plotësoj të gjitha obligimet dhe ndërmarrë përgjegjësitë për të bashkëpunuar seriozisht me shtetet anë të BE-së dhe komunitetin ndërkombëtar, në luftën kundër pandëshkueshmërisë së autorëve të krimit duke i hetuar, ekstraduar, dorëzuar apo transferuar ato tek ICC.

a. Marrëveshja e Stabilizim dhe Asocimit (SAA) midis Shqipërisë dhe BE-së hyri në fuqi në Prill të 2009-s. Shqipëria prezantoi aplikimin e saj për anëtarësim në Bashkimin Europian më 28 Prill, 2009. Në Dhjetor 2010, Këshilli vuri re se hapja e negociatave për pranim do të merrej në konsideratë, mbasi Komisioni të kishte vlerësuar nëse vendi ka arritur lartësinë e duhur në përputhje me kriteret e anëtarësimit dhe në veçanti, nëse ka përmbushur prioritetet kryesore të dhëna nga Opinioni i Komisionit.

b. Në konkluzion të Strategjisë së Zgjerimit dhe Sfidave Kryesore 2013-2014 mbi Shqipërinë,36 Komisioni i BE-së, rekomandoi që Këshilli duhet t’i japë Shqipërisë statusin e vendit kandidat, subjekt ky i përfundimit të masave kryesore në fushat e reformave te administrimit juridik dhe publik, si edhe përsëritja e rregullave të proçedurave parlamentare. Në Dhjetor 2012, duke patur parasysh qe t’i jepet apo jo statusi i vendit kandidat, Këshilli ftoi Komisionin te raportonte se sa shumë progres ishte arritur, duke marrë parasysh gjithashtu edhe veprime të mëtejshme të ndërmarra nga Shqipëria, në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, duke përfshirë hetime dhe ndëshkime aktive të të tilla rasteve.37 Duke parë që Shqipëria kishte arritur progresin e duhur, Komisioni rekomandoi që Këshilli t’i japë Shqipërisë statusin e vendit kandidat, duke kuptuar më tutje, që Shqipëria do të vazhdoj të ndërmarrë veprime ndaj luftës kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit.

c. Konkluzionet kryesore të Raportit të Progresit të Shqipërisë 201338: Shqipëria ka bërë progres të mëtejshëm drejt përmbushjes së kritereve politike të Kopenhagenit për anëtarësim në BE. “Hapa të rëndësishëm u bënë për të reformuar drejtësinë, përmirësuar luftën kundër korrupsionit, rritur kapjen e aseteve të drogës dhe atyre kriminale, si edhe implementimin e rekomandimeve për të luftuar pastrimin e parave. Amendamentet e Kodit Kriminal adresonin trafikimin e qenieve njerëzore. Masat anti-diskriminuese u ndërmorën për të përforcuar mbrojtjen ndaj të drejtave të njeriut. Përfshirja konstruktive e Shqipërisë në bashkëpunimin rajonal mbetet esenciale”.39

36 Raport Progresi i 2013-s, ekstrakt nga “Komunikatë nga Komisioni për Parlamentin dhe Këshillin Europian, COM (2013) 700 final.37 Përsa i përket kësaj, Raporti i Progresit të 2013-s shprehte se Shqipëria kishte adaptuar masat që mbeteshin, kyçe të reformave në drejtësi, administrim publik dhe parlament, me konsensus ndër-partish. Në këtë luftë ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar, Shqipëria ka ndërmarrë hapë fillestar drejt përmirësimit të efikasitetit të hetimeve dhe ndëshkimeve, si edhe forcimit të bashkëpunimit midis organeve të përforcimit të ligjit. Numri i ndëshkimeve të rasteve për korrupsion dhe pastrim parash është rritur, ashtu siç është rritur edhe numri i hetimeve për trafikimin e njerëzve dhe drogave. Qeveria e re në Shqipëri ka ndërmarrë një angazhim të fuqishëm ndaj luftës së korrupsionit dhe i ka dhënë prioritet në programin e saj.38 Deklaratë për Shtyp e lëshuar më 6 Tetor, 2013, marrë nga http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-888_en.htm39 Raport Progresi i 2013-s.

41

Megjithatë, Komisioni rekomandoi në Raportin e Progresit që përpjekje shtesë dhe të mirë-mbështetura janë ende të nevojshme, për t’u përputhur plotësisht me kriterin politik. “Përsa i përket demokracisë dhe rregullit të ligjit, është e rëndësishme të rritet progresi i pandërprerë i fundit dhe (…) janë të nevojshme masa konkrete për të përforcuar përgjegjshmërinë, pavarësinë dhe efiçensën e drejtësisë. Rekordi i mbajtur i hetimeve, ndjekjeve penale dhe ndëshkimeve në të gjitha rastet e korrupsionit në të gjitha nivelet ka nevojë të forcohet, duke rritur rezultatet aktuale treguese. Lufta kundër krimit të organizuar ka nevojë të azhornohet më tepër”.40

B. Krimet ndaj Interesave Financiare të BE-së. Një nga fushat e para tek të cilat u ndërmorën aktivitete të përbashkëta përsa i përket përafrimit të ligjeve penale, ka qenë lufta kundër mashtrimit dhe akteve të tjera jo-ligjore, që kishin efekt tek interesat financiare të EC-së. Ishte e qartë – realizimi i idesë së tregut të përbashkët kishte gjithashtu edhe implikime negative ndaj të cilave sjelljet kriminale “shkuan përtej kufijve”. Në Nenin 280 të TEC, Shtetet Anëtare do të hasin mashtrimin dhe aktivitete të tjera jo-ligjore që ndikojnë tek interesat financiare të Komunitetit, përmes masave të cilat do të veprojnë si masa siguruese dhe si të tilla ato mund të ofrojnë mbrojtje të efektshme të Shteteve Anëtare. Ndërkohë që vendimi kuadër u parashtrua nga Traktati i Amsterdamit, Shtetet Anëtare nënshkruan Konventën e 26 Korrikut 1995, mbi mbrojtjen e interesave financiare të Komuniteteve Europiane41 dhe dy protokolle shtesë42, e cila siguron masat e synuara në veçanti, radhitjen e ligjeve penale. Më saktë, ato adresonin korrupsionin dhe krime të tjera financiare dhe ekonomike, si edhe sjelljet që kishin të bënin me to përsa kohë që sjellja e përfshirë, ndikonte tek interesat e vetë BE-së. Konventa ka të bëjë me një listë sjelljesh të dizenjuara si mashtrime që ndikojnë në interesat financiare të Komuniteteve Europiane. Protokolli i parë merret me korrupsionin aktiv dhe pasiv (ryshfetet dhe sjellje të ngjashme, për të cilat është bërë një premtim, dhënë një përfitim apo avantazh, ofruar apo shkëmbyer si kompensim i influencës së paligjshme mbi ushtrimin e detyrës publike), e dyta me pastrimin e lekëve dhe konfiskimin e proçedimeve të mashtrimit dhe korrupsionit, siç u përmend në instrumentet e mëparshme. Instrumente të tjerë të rëndësishëm të adaptuar në këtë fushë përfshijnë: Vendimin Kuadër të 29 Majit, 2000, mbi rritjen e mbrojtjes ndaj ndëshkimeve penale dhe sanksioneve të tjera kundër fallcifikimit, me hyrjen e Euros43, Vendimi Kuadër i 28 Majit 2001, mbi luftën ndaj mashtrimit dhe fallcifikimit të mënyrave të pagesës jo me para në dorë44, si edhe Konventës ndaj korrupsionit 40 Prezantimi i Paketës vjetore të Zgjerimit lidhur me prioritetet për 2014, Komisioneri Štefan Füle tha se: ‘Zgjerimi është një proçes që vazhdon dhe pavarësisht krizës ekonomike është politikë e mirë – përbën pjesë të zgjidhjes. Zgjerimi vazhdon të jetë një nga politikat më të efektshme të BE-së. Duke iu adresuar së pari ‘thelbesorëve’ – si lufta kundër korrupsionit, qeverisje ekonomike e shëndoshë, liri e të shprehurit dhe e medias, të drejtat e njeriut dhe mbrojtja e minoriteteve – ajo forcon stabilitetin politik dhe ekonomik për shtete aspirante dhe BE-në në tërësi.41 Akti i Këshillit të 26 Korrikut 1995, që hartoi Konventa mbi mbrojtjen e interesave financiare të Komuniteteve Europiane, OJ C 316 i 27 Nëntorit 1995 (hyri në fuqi më 17 Tetor 2002). 42 Shikoni: Protokollin e hartuar në bazë të Nenit K.3 të Traktatit të Bashkimit Europian për Konventën mbi mbrotjen e interesave financiare te Komunitetetve Europiane, OJ C 313 e 23 Tetorit 1996; Protokolli i dytë, i hartuar mbi bazën e Nenit K.3 të traktatit të Bashkimit Europian, të Konventës mbi mbrojtjen e interesave financiare të Bashkimeve Europiane, OJ C 221 i 19 Korrikut 1997. 43 2000/383/JHA, OJ L 140 i 14 Korrikut 2000. Shikoni gjithashtu: Vendimin Kuadër të 6 Dhjetorit 2001 që ndryshonte Vendimin Kuadër 2000/383/JHA lidhur me rritjen e mbrojtjes nga ndëshkimet kriminale dhe sanksione të tjera kundër fallcifikimit lidhur me futjen e euros, OJ L 329/3 i 14 Dhjetorit 2001.44 2001/413/JHA, OJ L 149 i 2 Qershorit 2001.

42

që përfshin zyrtarët45. Në përgjithësi, të gjitha këto akte ligjore të sipër-përmendura përcaktojnë sjellje të veçanta që do të konsiderohen si shkelje penale, si edhe paraqesin sanksione penale minimale. Abuzimet ndaj interesave financiare të Bashkimit, kanë qenë gjithashtu subjekt i së drejtës së praktikës së mëparshme të Gjykatës së Drejtësisë. Në gjykimet e 8 Korrikut 1999, në rastin e Proçedimeve Penale ndaj Maria Amélia Nunes dhe Evangelina de Matos46, Gjykata u shpreh se Neni 10 i TEC u kërkon Shteteve Anëtare të marrin të gjitha masat e duhura efektive, për të sanksionuar sjellje që ndikojnë në interesat financiare të Komunitetit. Masa të tilla mund të përfshijnë ndëshkime penale, ku edhe legjislacioni i Komunitetit siguron vetëm sanksione civile (siç u vendos qartësisht në Nenin 280 të TEC). Sanksionet që do sigurohen, duhet të jenë analoge me ato që vlejnë lidhur me shkeljet e ligjit kombëtar të së njëjtës natyre dhe rëndësie, si edhe duhet të jenë të efektshme, proporcionale dhe zhbindëse. Mbrojtja e interesave financiare të BE-së, përbën një fushë të rëndësishme bashkëpunimi midis Shteteve Anëtare. Ndaj, pati një propozim ndryshe që u shfaq lidhur me forcimin e saj. Ia vlen të përmendet propozimi i Corpus Iuris. Ky i fundit konsiderohet si një sistem i bashkuar, i përbashkët i rregullave të ligjit penal – material dhe proçedurial – që merret me mashtrime ndaj EC/EU dhe që ka për qëllim unifikimin e aspekteve të caktuara të ligjit penal duke përkufizuar një sërë shkeljesh specifike të përbashkëta, që ndiqen nga dispozita qe krijojnë parimet e përgjithshme, që i udhëheqin ato në terma të ligjit kushtetues dhe centralizimit të ndjekjeve penale, me anë të Prokurorit Publik Europian. Ndaj, esenca e propozimit përmban elemente të unifikimit kushtetues dhe proçedurial ligjor. Ajo siguron krijimin e shkeljeve penale specifike Europiane – “euro krimet” që ndikon në interesat financiare të BE-së, në lidhje me një juridiksion të veçantë gjeografik, që përbën territorin e të gjitha Shteteve Anëtare të BE-së.

C. Bashkëpunimi shqiptar mbi çështjet Penale me Bashkimin Europian. Nën SAA, Shqipëria është e angazhuar t’i përkushtojë rëndësi të veçantë konsolidimit të rregullit të ligjit dhe përforcimit të institucioneve në të gjitha nivelet, në fusha të administrimit në përgjithësi dhe përforcimit të ligjit, si edhe administrimit të drejtësisë në veçanti, si edhe punëve të brendshme.

Qëllimi i bashkëpunimit është forcimi i pavarësisë së sistemit të drejtësisë dhe përmirësimi i efiçencë së saj, përmirësimi i funksionimit të policisë dhe organeve të tjera të përforcimit të ligjit, duke siguruar trajnim adekuat, si edhe lufta ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar. Nëse këto kërkesa përmbushen, ato gjithashtu do të sjellin dobi për bashkëpunimin midis Shqipërisë dhe ICC.

Lidhur me Nenin 85 të SAA, ai shprehet si më poshtë: “Bashkëpunimi rajonal dhe përputhja me standartet e njohura ndërkombëtare në luftën kundër krimit të organizuar duhet të promovohet”. Bashkëpunimi i Shqipërisë dhe reformat në fushën e drejtësisë, lirisë dhe sigurisë, kryesisht në luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, reformimi i sistemit të drejtësisë dhe policisë, duke përfshirë forcimin e menaxhimit të kufijve, bashkëpunimin rajonal dhe ndërkombëtar (Frontex), janë të një rëndësie të 45 Shikoni: Akti i Këshillit të 26 Majit 1997, i hartuar nga Konventa lidhur me bazat e Nenit K.3 (2) (c) të Traktatit të Bashkimit Europian, mbi luftën kundër korrupsionit që përfshin zyrtarë të Bashkimeve Europiane apo zyrtarë të Shteteve Anëtare të Bashkimit Europian, OJ C 195 i 25 Qershorit 1997. 46 C-186/98 (referencë për udhëheqjen paraprake nga Tribunalja de Círculo do Porto): proçedimet kriminale kundër Maria Amélia Nunes, Evangelina de Matos, 1999/C 333/16.

43

veçantë për Shqipërinë dhe prioritet kryesor për axhendën Europiane. Shqipëria është gjithashtu një fushë prioriteti për Europolin dhe Qendrën Rajonale për Luftën kundër Krimit Ndërkombëtar (SECI).

Marrëveshjet strategjike me Europolin u nënshkruan në 2007 nga Shqipëria, sidomos në fushat e kundër-terrorizmit dhe luftën kundër trafikimit.47

Për çështjet kriminale siç u identifikua nga Raporti i Progresit, “Shqipëria, ende i mbahet një marrëveshje të imunitetit bilateral të 2003-it me Shtetet e Bashkuara, duke siguruar në këtë mënyrë, një përjashtim nga juridiksioni i Gjykatës Penale Ndërkombëtare. Kjo nuk përputhet me Pozicionin e Përbashkët të BE-së mbi integritetin e Statusit të Romës, apo me parimet udhëheqëse te BE-së mbi marrëveshjet bilaterale të imunitetit. Vendi duhet të vihet në linjë me pozicionin e BE-së”.48

Pozicioni i ICC-së është i së njëjtës rëndësie, si para-kusht për t’u përputhur me vlerat bazë Europiane: të drejtat e njeriut, demokracia dhe rregulli i ligjit, siç përmendet shpesh në Raportin e fundit të Progresit të Komisionit Europian lidhur me Shqipërinë. Si pjesë e marrëdhënieve të jashtme ndaj politikave të BE-së, BE-ja përmes Raporteve të Progresit për Shqipërinë, vazhdon t’i kushtoj vëmendje të veçantë implementimit të një angazhimi serioz të një vendi të fuqishëm kandidat dhe një partneri që ka për qëllimin integrimin.

47 Komunikimi nga Komisioni i Parlamentit Europian dhe Këshillit, Ballkani Perëndimor: Zgjerimi i Perspektivës Europiane, 05.03.2008 {SEC(2008) 288}, marrë nga http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=COM:2008:0127:FIN:EN:PDF48 Ky shqetësim u vu re edhe nga Z. Clive Rumbold, Kryetar i Seksionit Politik dhe Ekonomik në Delegacionin e Bashkimit Europian në Shqipëri i kontaktuar, me E-mail më 29 Tetor, 2013.

44

KREU I DYTË

NOCIONET MATERIALE

Nocionet materiale, janë nocionet e përfshira në nenin 6 të Konventës dhe që u referohen termave akuzë penale, mosmarrëveshje civile, gjykatë e pavarur dhe e paanshme, nocioni vendim sipas kuptimit autonom që kanë në bazë të Konventës. Për efekt se, ky punim ka për qëllim studimin e parimeve penale të mishëruara ne nenin 6 të Konventës dhe nenin 42 të Kushtetutës do trajtohen nocioni akuzë penale, nocioni gjykatë e pavarur e paanshme e krijuar me ligj dhe nocioni i vendimit të dhënë nga një gjykatë e tillë.

Që në fillim theksojmë se, këto koncepte paraqiten me ndryshime thelbësore midis sistemit të Konventës dhe sistemit Kushtetues Shqiptar. Këto ndryshime nuk janë ende rezultat i një konflikti të ndërgjegjshëm, por rrjedhim kontaktesh të pamjaftueshme ndërmjet dy sistemeve dhe një praktike pothuajse inekzistente të Strasburgut për çështje shqiptare.49

Përsa i përket, nocionit akuzë penale, sipas Konventës futen edhe masa të tjera shtetërore, të cilat ndonëse nuk figurojnë si penale, konsiderohen të tilla për shkak të shkallës së rëndësisë dhe ashpërsie. Gjykata e Strasburgut e ka dhënë kuptimin e akuzës penale në një numër çështjesh, duke ju referuar kritereve të mëposhtme.

2.1. Kuptimi i konceptit akuzë penale

Neni 6 dhe 1 i Konventës, garanton një proçes të drejtë gjyqësor në përcaktimin e një akuze penale kundër një personi dhe pikërisht në këtë Nen citohet se:

“1. Në vendosjen e… çdo akuze penale ndaj tij, çdokujt i lejohet një seancë… e drejtë… nga [një]… gjykatë….”

“Akuza” është një koncept autonom sipas Konventës, të pavarur nga kategorizimet e vëna nga sistemet ligjore kombëtare të Shteteve Anëtare, e cila zbatohet pavarësisht nga përkufizimi i konceptit “Akuzë” në të drejtën vendase50. Në çështjen Deweer kundër Belgjikës51 si dhe në çështjen Eckle kundër Gjermanisë52, Gjykata e Strasburgut deklaroi se fjalës “akuzë”, duhet t’i jepet më shumë një kuptim substantiv sesa formal dhe u ndie e detyruar të shqyrtonte dhe të hetonte realitetin e proçedurës në fjalë.53 Gjykata vijoi duke deklaruar se, akuza mund të përkufizohet si:

49 Citim Kristaq Traja K.E.D.Nj dhe Proçesi i Rregullt Ligjor sipas Kushtetutës Shqiptare Tribuna Juridike Nr. 42(3) 2003.50 Çështja Adolf kundër Austrisë, Datë 26 Mars 1982.51 Çështja Deweer kundër Belgjikës, Datë 27 Shkurt 1980.52 Çështja Eckle kundër Gjermanisë, Datë 15 Korrik 1982.53 Manuali i të Drejtave të Njeriut. Nuala Mole dhe Catharina Harby.

45

“Njoftim zyrtar që i jepet një individi nga autoriteti kompetent për një pretendim se ai ka kryer një vepër penale

ose kur:

masat ndikojnë konsiderueshëm mbi gjendjen e të dyshuarit”.54

Siç, deklaroi Gjykata, në çështjen e Engel dhe të tjerët kundër Vendeve të ulta, shtetet palë janë të lira për të përcaktuar çështjet në të drejtën e tyre vendase si penale, disiplinore ose administrative, përsa kohë që dallimi midis tyre nuk është në kundërshtim me Konventën.55 Në këtë çështje Gjykata përcaktoi kriteret për të vendosur nëse një akuzë është “penale” në kuptim të nenit 6 të Konventës. Këto kritere janë konfirmuar në preçedentët e vendosur nga kjo Gjykatë.

Këto kritere janë:

1. klasifikimi i së drejtës vendase 2. natyra e veprës penale 3. ashpërsia e dënimit.

1. Klasifikimi Vendas. Nëse, akuza klasifikohet si penale në të drejtën vëndase të Shtetit kundërshtues, neni 6 i Konventës do të zbatohet automatikisht në ndjekjet penale dhe kriteret e tjera, nuk do të ishin të nevojshme të përdoren. Megjithatë, nëse një akuzë nuk klasifikohet si penale në të drejtën vendase, kjo nuk do të jetë vendimtare për zbatimin e nenit 6. Pasi nëse do të ndodhte kështu Shtetet Kontraktuese mund t’i shmangeshin garantimit të proçesit të drejtë gjyqësor, duke riklasifikuar veprat penale.56 Ashtu siç deklaroi edhe Gjykata e Strasburgut në çështjen Engel dhe të tjerët kundër Vendeve të Ulta,

“... Nëse Shtetet Kontraktuese do të kishin mundësi që me kompetencën e tyre, duke klasifikuar një çështje si “administrative” në vend të penales, të mënjanonin përdorimin e klauzolave themelore të Neneve 6 dhe 7, zbatimi i këtyre dispozitave do të varej nga vullneti sovran i tyre. Një hapësirë kaq e madhe mund të çonte në rezultate të papajtueshme me qëllimin e Konventës...”57

2. Natyra e Veprës Penale. Ndërsa vlerësohet ky kriter si më i rëndësishmi58 merren parasysh disa faktorë, që janë:

- nëse rregulli ligjor në fjalë drejtohet vetëm në një grup të veçantë apo është i një karakteri në përgjithësi detyrues59

- nëse proçedimet janë institucionalizuar nga një organ publik me fuqi statusore të përforcimit60

- nëse rregulli ligjor ka qëllim ndëshkimi apo sigurues61

54 Çështja Deweer kundër Belgjikës, 27 Shkurt 1980, paragrafi 42, 44 dhe 46.55 Çështja Engel dhe të Tjerët kundër Vendeve të Ulta, 8 qershor 1976, paragrafi 81.56 Manuali i të Drejtave të Njeriut. Nuala Mole dhe Catharina Harby.57 Çështja Engel dhe të Tjerët kundër Vendeve të Ulta, 8 qershor 1976, paragrafi 81.58 Çështja Jussila kundër Finlandës, Datë 23 Nëntor 2006.59 Çështja Bendenoun kundër Francës, Datë 24 Shkurt 1994.60 Çështja Benham kundër Anglisë, Datë 10 Qershor 1996.61 Çështja Öztürk kundër Gjermanisë, Datë 21 Shkurt 1984; Çështja Bendenoun kundër Francës Datë 24 Shkurt 1994.

46

- nëse imponimi i çdo ndëshkimi varet nga shpallja fajtore 62

- sesi proçedurat krahasuese klasifikohen në Shtete Anëtare të tjera të Këshillit të Europës63

- Qëllimi i rregullit të shkelur: Nëse një rregull ligjor i sanksionuar zbatohet vetëm për një grup të kufizuar njerëzish, si p.sh. persona të të njëjtit profesion, kjo tregon se rregulli është administrativ dhe jo penal. Nëse rregulli është i një karakteri të përgjithshëm, ka të ngjarë që të jetë penal për qëllimet e nenit 6 të Konventës. Gjykata në çështjen Weber kundër Zvicrës duhet të vendoste nëse, kjo kishte të bënte me një çështje penale duke deklaruar se:

“... duke qënë se neni 185 ndikon mbi të gjithë popullatën , shkelja që ai përkufizon dhe sanksionit ndëshkues që i bashkangjit, përbën një vepër penale për qëllim të kriterit të dytë....”64

- Qëllimi i dënimit: Ky kriter shërben për të bërë dallimin midis sanksioneve penale dhe atyre administrative. Nëse qëllimi i dënimit nuk e bën të zbatueshëm nenin 6, atëherë Gjykata duhet të shqyrtojë natyrën dhe ashpërsinë që mund të bëjë të zbatueshëm garantimin e proçesit të drejtë.

3. Ashpërsia e Dënimit. Ky kriter vendoset nga referenca deri në maksimumin e ndëshkimit për të cilin e siguron ligji përkatës65. Heqja e lirisë, si një dënim i përgjithshëm, e shndërron një rregull më tepër në penal sesa disiplinor. Gjykata deklaroi, në Engel dhe të tjerët kundër Vendeve të Ulta se:

“... Në një shoqëri demokratike që i nënshtrohet shtetit ligjor, privimi i lirisë i përket sferës penale, që mund të jepet si ndëshkim, përveç atyre që nga natyra, kohëzgjatja ose mënyra e ekzekutimit nuk mund të jenë dukshëm të dëmshëm. Rëndësia e asaj që është në rrezik, traditat e shteteve Kontraktuese dhe rëndësia që i bashkëngjitet Konventës për respektimin e lirisë fizike të personit, të gjitha së bashku e kërkojnë që të jetë kështu....”66

Siç u tregua mësipër, jo çdo privim i lirisë e bën të zbatueshëm Nenin 6. Gjykata është shprehur se, kohëzgjatja e marrjes së vendimit për burgim prej 2 ditësh ishte e pamjaftueshme, që ajo të konsiderohej si dënim penal. Në rastet kur dënimi në fjalë është një gjobë, Gjykata shqyrton faktin nëse kjo gjobë ka pasur si qëllim kompesimin për dëmin, apo ndëshkimin për të ndaluar kryerjen e përsëri të shkeljes. Vetëm në rastin e fundit, çështja do të konsiderohet që i përket sferës penale.67

Pra kriteret e dyta dhe të treta të thëna tek Çështja Engel dhe të Tjerët kundër Hollandës68, janë alternative dhe nuk janë domosdoshmërisht akumuluse; për Nenin 6 që të jetë i aplikueshëm, është e nevojshme që shkelja në fjalë duhet të jetë për nga natyra e tillë që të konsiderohet si “penale” nga pikëpamja e Konventës, apo që shkelja e

62 Çështja Benham kundër Anglisë, Datë 10 Qershor 1996.63 Çështja Öztürk kundër Gjermanisë, Datë 21 Shkurt 1984.64 Çështja Weber kundër Zvicrës, Datë 22 Maj 1990. 65 Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë Datë 28 Qershor 1984; Çështja Demicoli kundër Maltës Datë 27 Gusht 199.66 Engel dhe të Tjerët kundër Vendeve të Ulta, Datë 8 qershor 1976, paragrafi 8267 Bendenoun kundër Francës, Datë 24 Shkurt 1994.68 Çështja Engel dhe të Tjerët kundër Hollandës, Datë 8 Qershor 1976

47

bën personin përgjegjës ndaj një sanksioni i cili, nga natyra dhe shkalla e tij e rëndësisë i përket në përgjithësi sferës “penale”69. Fakti që një shkelje nuk është e ndëshkueshme me burgim nuk është në vetvete e vendosur, meqë mungesa relative e seriozitetit të ndëshkimit është në rrezik dhe nuk mund t’ia heqi një shkeljeje karakterin e saj penal70

Megjithatë një metodë akumuluese mund të adaptohet atje ku analiza e ndarë e secilit kriter nuk e bën të mundur të arrihet një konkluzion i qartë për ekzistencën e një akuze penale71.

• Përsa i përket proçedimeve disiplinore profesionale, pyetja mbetet e hapur meqë Gjykata e ka konsideruar atë të panevojshme për të dhënën një vendim lidhur me këtë çështje, duke konkluduar që proçedimet bien mbi sferën civile72. Në rastin e proçedimeve disiplinore që rezultojnë në daljen në pension të detyrueshëm të një nënpunësi civil, Gjykata zbuloi se proçedimet e tilla nuk ishin “penale” brenda kuptimit të Nenit 6, përsa kohë që autoritetet e brendshme ia arritën të ruanin vendimin e tyre brenda sferës së pastër administrative73. Një mosmarrëveshje lidhur me shkarkimin e një oficeri të ushtrisë për shkelje të disiplinës u përjashtua nga pjesa e parë penale e Nenit 6 74.

• Ndërsa krijohen “kompesimet e duhura” për kontekstin e burgut dhe per një regjim disiplinor të veçantë të burgut, Neni 6 mund të jetë i aplikueshëm për shkelje ndaj disiplinës së burgut, bazuar në natyrën e akuzave dhe natyrën dhe përkeqësimin e gjobave (përkatësisht kujdestaria e dyzet e shtatë ditëve shtesë tek Çështja Ezeh dhe Connors kundër Anglisë75; anasjelltas, shikoni Çështjen Štitić kundër Kroacisë76). Megjithatë, proçedimet lidhur me sistemin e burgut si të tilla, në parim nuk bien mbi cakun e pjesës së parë penale të Nenit 677. Ndaj, për shembull, vendosja e një të burgosuri në një njësi të sigurisë së lartë nuk ka të bëjë me akuzën penale; aksesi në një gjykatë për të sfiduar një masë të tillë dhe kufizimet përgjegjëse ndaj një kompanie, duhen ekzaminuar nën pjesën e parë civile të Nenit 6 dhe 1 78.

• Masat e urdhëruara nga një gjykatë nën rregullat që kanë të bëjnë me një sjellje të çrregullt në proçedimet para saj (“përbuzja e gjykatës”) konsiderohen të mos jenë pjesë e cakut të Nenit 6, pasi ato janë të ngjashme me ushtrimin e pushteteve disiplinare79. Megjithatë, natyra e rëndësisë së gjobës mund ta bëjë Nenin 6, të aplikueshëm ndaj një bindjeje për përbuzje të gjykatës në ligjin e brendshëm si shkelje penale80 (ka të bëjë me një gjobë të burgimit me pesë ditë).

• Lidhur me “përbuzjen e Parlamentit”, Gjykata bëri dallim midis pushteteve të legjislaturës për të rregulluar proçedimet e saj për shkeljen e privilegjeve në aplikimin ndaj anëtarëve të saj nga njëra anë dhe një juridiksion në zgjerim për të ndëshkuar jo 69 Çështja Öztürk kundër Gjermanisë Datë 21 Shkurt 1984; Çështja Lutz kundër Gjermanisë, Datë 25 Gusht 1987.70 Çështja Öztürk kundër Gjermanisë, Datë 21 Shkurt 1984; Çështja Nicoleta Gheorghe kundër Rumanisë Datë 03.07.2012.71 Çështja Bendenoun kundër Francës, Datë 24 Shkurt 1994.72 Çështja Albert dhe Le Compte kundër Belgjikës, Datë 10 Shkurt 1983.73 Çështja Moullet kundër Francës, Datë 13 Shtator 2007.74 Çështja Suküt kundër Turqisë, Datë 11 Shtator 2007.75 Çështja Ezeh dhe Connors kundër Anglisë, Datë 9 Tetor 2003.76 Çështja Štitić kundër Kroacisë Datë 8 nentor 2007.77 Çështja Boulois kundër Luksenburgut, Datë 3 Prill 2012.78 Çështja Enea kundër Italisë, Datë 17 Shtator 2009.79 Çështja Ravnsborg kundër Suedisë, Datë 23 Mars 1994; Çështja Putz kundër Austrisë, Datë 26.01.1996.80 Çështja Kyprianou kundër Qipros, Datë 15.12.2005.

48

anëtarët për akte që shfaqen diku gjetkë, nga ana tjetër. E para mund të konsiderohet disiplinuese në natyrë, ndërsa Gjykata e konsideron tjetrën si penale, duke marrë parasysh aplikimin e përgjithshëm dhe rëndësinë e gjobës së mundshme që mund të imponohet (burgimi me deri në gjatë dhjetë ditë dhe gjobë tek rasti i Demicoli kundër Maltës81).

Në ndryshim nga sa më lart, kur ndodhemi para veprave penale për të cilat parashikohet shprehimisht ndërhyrja e të dëmtuarit akuzues, është vetëm ky person që mund të ngrejë akuzë private ndaj autorit të veprës penale. Në dispozita konkrete të Kodit të Procedurës Penale, duke përfshirë edhe nenin 59/1 dhe nenin 284, janë parashikuar të drejtat dhe detyrimet e çdo subjekti në procesin penal, duke rregulluar edhe rastet në të cilat ndërhyrja e prokurorit në hetim ose gjykim nuk është e domosdoshme. Këto raste janë të pakta dhe duhet të karakterizohen nga mungesa e rrezikshmërisë së lartë shoqërore dhe interesi i vogël publik në çështjen konkrete. Janë pikërisht këto vepra që parashikohen në nenin 59/1 dhe 284 të Kodit të Proçedurës Penale.

Në ndryshim nga sa më lart, kur ndodhemi para veprave penale për të cilat parashikohet shprehimisht ndërhyrja e të dëmtuarit akuzues, është vetëm ky person që mund të ngrejë akuzë private ndaj autorit të veprës penale. Në dispozita konkrete të Kodit të Proçedurës Penale, duke përfshirë edhe nenin 59/1 dhe nenin 284, janë parashikuar të drejtat dhe detyrimet e çdo subjekti në proçesin penal, duke rregulluar edhe rastet në të cilat ndërhyrja e prokurorit në hetim ose gjykim nuk është e domosdoshme. Këto raste janë të pakta dhe duhet të karakterizohen nga mungesa e rrezikshmërisë së lartë shoqërore dhe interesi i vogël publik në çështjen konkrete. Janë pikërisht këto vepra që parashikohen në nenin 59/1 dhe 284, të Kodit të Proçedurës Penale.

Thelbi i akuzës private është vënia para përgjegjësisë e autorit të një vepre nga e cila të dëmtuarit sipas vlerësimit të tij subjektiv, i kanë ardhur pasoja negative. Kusht i domosdoshëm për të ngritur këtë akuzë është që i dëmtuari të jetë viktimë e njërës prej atyre veprave të parashikuara për këtë qëllim nga ligji proçedural penal. Vepra të tilla konsiderohen me rrezikshmëri jo të madhe shoqërore dhe që nuk cënojnë rendin publik, si psh. dëmtime të tjera me dashje (neni 90), fyerja (neni 119), hyrja në banesë pa pëlqimin e tjetrit (neni 112/1), etj. të parashikuara nga Kodi Penal.

Gjykata Kushtetuese thekson se82, në rastet e parashikuara nga neni 59/1, nuk përjashtohet tërësisht pjesëmarrja e prokurorit. Ai ka të drejtë, që gjatë gjykimit të këtyre çështjeve të marrë pjesë duke kërkuar sipas rastit, fajësinë ose jo të të pandehurit. Përjashtimi i hetimit paraprak nga këto çështje dhe lejimi i të dëmtuarit akuzues për të ngritur akuzë nuk është marrje e kompetencave të prokurorit, por thjesht dhënie e mundësisë të dëmtuarit për të qenë aktiv në një proçes ku ai është i interesuar drejtpërdrejtë83.

Ashtu siç është theksuar dhe në jurisprudencën e mëparshme të saj, Gjykata Kushtetuese çmon se pozita proçedurale e prokurorit është e një lloji të veçantë. Ai nuk është palë në debatin gjyqësor që zhvillohet midis të pandehurit dhe të dëmtuarit akuzues. Për këtë kategori veprash penale ai është i përjashtuar me ligj nga roli i tij si përfaqësues i akuzës dhe si autoritet që ushtron ndjekjen penale84

81 Çështja Demicoli kundër Maltës, Datë 27 Gusht 1991.82 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 3 Datë 06.02.2008.83 Islami/Hoxha/Panda, Kodi i Procedurës Penale – Komentar, (2003) fq. 140.84 Vendim V-39/00, Përmbledhje e Vendimeve të GjK (2000-2001) fq. 98.

49

Instituti i të dëmtuarit akuzues, si subjekt që mund të iniciojë proçesin penal, njihet prej kohësh nga legjislacionet e vendeve të tjera. Në legjislacionin tonë proçedural ky institut ka qenë parashikuar edhe në Kodet e Proçedurës Penale të viteve 1953 dhe 1979. Si i tillë, me ndryshimet e bëra në vitin 2002, ai parashikohet edhe në Kodin e Proçedurës Penale85.

Në rastet kur gjykata duhet të shqyrtojë një akuzë private mbi bazën e kërkesës së të dëmtuarit akuzues, ajo është kompetente të kryejë disa veprime proçedurale me qëllim dhënien e drejtësisë. Këto veprime konsistojnë në pranimin për të marrë në shqyrtim kërkesën e të dëmtuarit akuzues, vlerësimin e provave të paraqitura nga i dëmtuari ose urdhërimin e organeve kompetente për të mbledhur dhe paraqitur prova, të cilat mund të jenë të rëndësishme për vërtetimin e akuzës, thirrjen e dëshmitarëve të tjerë sipas vlerësimit të vetë gjykatës. Në vijim të kësaj, mund të themi se në gjykimin e kërkesës së të dëmtuarit akuzues nuk ka ndjekje penale dhe as hetime paraprake, siç ndodh në rastin e akuzës publike. Në rastet e parashikuara nga neni 59/1 i Kodit të Proçedurës Penale ka vetëm hetim gjyqësor, i cili shërben për të vërtetuar bazueshmërinë e kërkesës së të dëmtuarit dhe jo të akuzës publike të ngritur nga organi i prokurorisë. Të dëmtuarit i krijohet mundësia që edhe pa pjesëmarrjen e prokurorit të arrijë të përballet para gjykatës me autorin e veprës penale nga e cila atij i ka ardhur dëmi.

Nisur nga sa më lart, Gjykata Kushtetuese vlerëson në Vendimin e saj86 sesi akuza publike ashtu edhe akuza private të parashikuara nga legjislacioni proçedural penal janë dy mekanizma, që shërbejnë për ndjekjen penale të autorit të veprës penale dhe në asnjë rast ato nuk kanë për qëllim eliminimin e njëra tjetrës. Ato bashkëveprojnë dhe në raste të caktuara gjejnë zbatim veçmas. Gjykata Kushtetuese rithekson se në asnjë rast akuza publike nuk mund të shmanget. Ajo ushtrohet sa herë që prokuroria krijon bindjen se vepra e kryer cënon rendin publik apo interesin e shoqërisë. Këtë prokuroria e bën edhe duke ndërhyrë në proçesin e iniciuar nga i dëmtuari akuzues (neni 59/2 i Kodit të Proçedurës Penale).

Një ndryshim tjetër midis proçesit të filluar mbi një akuzë publike dhe atij të bazuar mbi akuzën private, pra nga i dëmtuari akuzues është se ky i fundit mund të përfundojë edhe me marrëveshje kur i dëmtuari pranon të marrë një dëmshpërblim moral ose material nga i pandehuri duke tërhequr kështu akuzën në çdo fazë të proçesit. Madje neni 338 i Kodit të Proçedurës Penale, parashikon edhe një proçedurë pajtimi midis palëve në rastet e veprave penale që ndiqen me kërkesën e të dëmtuarit akuzues, e cila është e detyrueshme. Nëse kjo përpjekje dështon, atëherë mund të ngrihet akuza private. Kjo bëhet me qëllim që gjykata të mos ngarkohet me shqyrtimin e çështjeve të cilat nuk mbartin në vetvete ndonjë rrezikshmëri të lartë dhe palët mund t’i kursejnë vetes një proçes, i cili mund të përfundojë edhe me pafajësinë e të pandehurit ose pushimin e çështjes. Edhe në këto raste, ligji proçedural penal nuk e shmang pjesëmarrjen e prokurorit në gjykimin e këtyre çështjeve. Prokurori jo vetëm merr pjesë në gjykimin e të pandehurit, por sipas rastit, kërkon dënimin ose pafajësinë e tij87.

85 Kjo dispozitë është shtuar me nenin 3 të Ligjit Nr. 8813, Dt. 13.06.2002. E drejta për të ushtruar akuzë private, (Privatklage – private complaint) siç quhet ndryshe, është e parashikuar në Kodin e Proçedurës Penale gjermane që në vitin 1877. 86 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 3 Datë 06.02.2008.87 Neni 59/2 I Kodit të Proçedurës Penale.

50

Gjithashtu, neni 42 i Kushtetutës dhe neni 6 i Konventës Europiane përcaktojnë mekanizmin garantues, në rastin e “akuzave të ngritura” që këto t’i nënshtrohen një gjykimi të drejtë dhe publik nga një gjykatë e pavarur e paanshme dhe e krijuar me ligj. Nocioni gjykatë si dhe kushtet që duhet të plotësojë ky organ për garantuar të drejtën për një proçes të rregullt gjyqësor, janë përpunuar nga jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut, jurisprudencë, në të cilën mbështetet edhe ajo e Gjykatës Kushtetuese Shqiptare.

2.2. Nocioni gjykatë

A. E drejta për akses në Gjykatë. “E drejta për gjykatë” nuk është më absolute në çështjet penale më shumë se ato civile. Ajo është subjekt i kufizimeve të nënkuptuara88.

Megjithatë, këto kufizime nuk duhet të kufizojnë ushtrimin e të drejtës në një mënyrë të atillë apo në një shkallë të tillë që vetë esenca e së drejtës të jetë e dobët. Ato duhet të ndjekin një qëllim legjitim dhe duhet të ketë një proporcionalitet të arsyeshëm midis mënyrave të përdorura dhe qëllimit të kërkuar për t’u arritur 89.

Këto kufizimet mbi të drejtën e hyrjes në gjykatë mund të vij si rezultat i:a. Imunitetit Parlamentar: Garancitë e ofruara nga të dy llojet e imunitetit

parlamentar (mos-përgjegjshmëria dhe paprekshmëria) i shërbejnë të njëjtës nevojë – asaj të të siguruarit të pavarësisë së Parlamentit në performancën e detyrës së saj. Pa dyshim, paprekshmëria ndihmon të arrihet një pavarësi e plotë e Parlamentit duke parandaluar çdo mundësi të proçedurave penale të motivuara politikisht dhe për rrjedhojë të mbrojtjes së opozitës nga presioni apo abuzimi nga ana e mazhorancës90. Për më tepër, sjellja e proçedimeve ndaj anëtarëve të Parlamentit mund të ndikojë në vetë funksionimin e asamblesë, në të cilën ata bëjnë pjesë dhe prishin punën e Parlamentit. Ky sistem i imunitetit, përbën një përjashtim të ligjit të zakonshëm, ndaj mund t’i themi që ai ndjek qëllimin legjitim.

Megjithatë, pa marrë në konsideratë rrethanat e rastit nuk mund të arrihet në konkluzion lidhur me përputhshmërinë me Konventën e legjitimitetit të imunitetit parlamentar. Duhet thënë se imuniteti parlamentar e ka kufizuar të drejtën e hyrjes në gjykatë në një mënyrë të tillë që vetë esenca e asaj të drejte është dobësuar. Duke riparë proporcionalitetin e një mase të tillë do të thotë të merret parasysh balanca e drejtë që duhet vënë midis interesit të përgjithshëm në ruajtjen e integritetit të Parlamentit dhe interesit individual të aplikantit në ngritjen e imunitetit parlamentar të tij në mënyrë që t’i përgjigjet akuzave penale ndaj tij në gjykatë. Teksa ekzaminojmë çështjen e proporcionalitetit, Gjykata duhet të bëj vëmendje të veçantë qëllimit të imunitetit në rastin para tij. Sa më pak shërben masa mbrojtëse për të ruajtur integritetin e Parlamentit, aq më shumë detyrues duhet të jetë justifikimi i tij. Ndaj për shembull, Gjykata vendosi që mos patja e mundësisë së një anëtari të Parlamentit të heqë dorë nga imuniteti i tij, nuk shkel të drejtën e tij për gjyq, meqë imuniteti ishte thjesht një pengesë proçeduriale e përkohshme ndaj proçedimeve penale, duke qenë të kufizuara në afatin e mbajtjes së zyrës së tij në Parlament.88 Çështja Deweer kundër Belgjikës, Datë 27 Shkurt 1980; Çështja Kart kundër Turqisë, Datë 3 Dhjetor 2009.89 Çështja Guérin kundër Francës Datë 29 Korrik 1998; Çështja Omar kundër Francës Datë 29 Korrik 1998.90 Çështja Kart kundër Turqis, Datë 3 Dhjetor 2009.

51

b. Rregullat proçeduriale, si kërkesat e pranimit për apelim. Ndonëse e drejta për apelim mund të jetë sigurisht subjekt i kërkesave statusore, kur të aplikohen rregullat proçeduriale në gjykata, duhet të evitohet formalizmi i tepërt që do të shkelte të drejtën e proçedimeve91. Aplikimi veçanërisht strikt i rregullit proçedural ndonjëherë dobëson vetë esencën e të drejtës së hyrjes në gjykatë92, veçanërisht lidhur me rëndësinë e apelimit dhe ajo ç’ka është në rrezik në proçedime për një aplikant i cili është burgosur për një afat të gjatë në burg 93.

E drejta e hyrjes në gjyq është gjithashtu dobësuar mjaft nga parregullsitë proçeduriale, për shembull atje ku një zyrtar i shërbimit të prokurimit, përgjegjës për verifikimin e pranimit të apeleve ndaj gjobave apo aplikimeve për shkarkimet, përdori ultravires duke vendosur në bazë të meritave të vetë apelimit, dhe për rrjedhojë duke u ndaluar aplikantëve shansin për të patur një “akuzë” në fjalë të vendosur nga gjykatësi i komunitetit94.

E njëjta vlen kur vendimi që deklaron një apelim të palejueshëm mbi bazë të gabimeve, çon në ruajtjen e depozitimit ekuivalent me sasinë e gjobave standarte, në rezultatin që gjoba u konsiderua të ishte e paguar dhe gjykimi u ndërpre, duke bërë të mundur që aplikanti mbasi të pagojë gjobën, të kontestojë përpara një “gjykate” gjobën e trafikut rrugor për të cilën ai ishte i akuzuar95.

Një shembull tjetër: aplikanti vuajti një kufizim të tepërt të së drejtës së tij për hyrje në gjykatë, ku apelimi i pikave të ligjit u deklarua i papranueshëm për dështim të përputhshmërisë me kufijtë kohor statusor, kur ky dështim ishte për shkak të mënyrës difektoze në të cilat autoritet patën hequr detyrimet e tyre për t’i shërbyer vendimit të gjykatave të ulta mbi aplikantin, i cili ishte duke vuajtur dënimin dhe prandaj ai mund të lokalizohej96.

c. Kërkesat për përforcimin e një vendimi të mëparshëm. Përsa i përket rasteve të papranueshmërisë automatike të apeleve mbi pikat e ligjit të depozituara nga apeluesit të cilët nuk u dorëzuan në kujdestari, megjithëse mandati ishte lëshuar për arrestimin e tyre, janë si mëposhtë:

1. Një apelim i pikave të ligjit deklarohet i papranueshëm mbi baza lidhur me arratinë e aplikantit, vetëm për një sanksion jo proporcional, duke patur parasysh rëndësinë e madhe të të drejtave të mbrojtjes dhe parimit të rregullit të ligjit në një shoqëri demokratike97.

2. Një apelim i pikave të ligjit deklarohet i papranueshëm vetëm sepse apeluesi nuk iu dorëzua kujdestarisë së vendimit gjyqësor të sfiduar në apel, ndaj ky rregull detyron apeluesin që të jetë vetë si subjekt përpara heqjes së lirisë, që vjen si rezultat i një vendimi të përgënjeshtruar, ndonëse ai vendim nuk mund të konsiderohet final derisa apeli të jetë vendosur, apo kur ka skaduar afati i dorëzimit të një apelimi. Kjo imponon një ngarkesë jo-proporcionale mbi apeluesin, për rrjedhojë duke prishur balancën e 91 Çështja Walchli kundër Francës, Datë 26.10.2007.92 Çështja Labergère kundër Francës, Datë 26.09.2006.93 Shih po aty.94 Çështja Josseaume kundër Francës, Datë 08.06.2012.95 Çështja Célice kundër Francës, Datë 08.06.2012.96 Çështja Davran kundër Turqisë, Datë 03.11.2009.97 Çështja Poitrimol nda Francës, Datë 23 Nentor 1993; Çështja Guérin kundër Francës, Datë 29 Korrik 1998; Çështja Omar kundër Francës Datë 29 Korrik 1998.

52

drejtë që duhet vënë midis shqetësimeve legjitime për t’u siguruar që vendimet juridike të zbatohen nga njëra anë dhe e drejta për hyrje në Gjykatën e Anullimit dhe ushtrimin e të drejtave për mbrojtje nga ana tjetër98.

E njëjta është e aplikueshme atje ku e drejta për apel për pikat e ligjit është e konfiskuar për shkak të dështimit për t’u përputhur me detyrimet për t’u dorëzuar në kujdestari99.

Megjithatë, kërkesat për të depozituar përpara apelimit ndaj një gjobe për shpejtësi –qëllimi i kësaj kërkese është të parandalojë apelime të vonuara dhe irrituese në sferën e shkeljeve të trafikut rrugor – mund të përbëjë një kufizim legjitim dhe proporcional mbi të drejtën e hyrjes në gjykatë 100.

Kufizime të tjera në shkelje të së drejtës së hyrjes në gjykatë mund të shfaqen kemi për shembull, atje ku personi i akuzuar nga autoritetet për të tërhequr një apelim mbi bazë të një premtimi fallco të faljes së burgimit të imponuar nga gjykata e shkallës së parë101; apo atje ku një gjykatë e apelit nuk ka arritur të informojë një person të akuzuar për një afat të freskët të depozitimin të një apelimi mbi pikat e ligjit, duke ndjekur refuzimin e këshilltarit të tij zyrtar i caktuar për ta ndihmuar atë 102.

Nocioni “gjykatë” karakterizohet në sensin material, nga funksioni i tij gjyqësor, pra nga zgjidhja e çështjeve që janë në juridiksion gjyqësor, në pajtim me parimet e rendit të së drejtës dhe në një proçes, të zhvilluar në pajtim me një proçedurë ligjërisht të përcaktuar. Një organ i tillë, duhet të plotësojë edhe kushtet të tjera, të jetë i pavarur, i paanshëm, të ketë një mandat relativisht të gjatë të anëtarëve të tij, si dhe të japë garancitë e duhura proçeduriale.

Termi “gjykatë”, sipas kuptimit që i ka dhënë Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut, nenit 6/1, nuk duhet kuptuar patjetër se do të thotë gjykatë ligjore e llojit klasik, e integruar brenda makinerisë gjyqësore standarte të vendit, por mjafton që të jetë organ kompetent për dhënien e vendimeve ligjërisht të detyrueshme dhe që nuk mund t’i anullojë asnjë institucion tjetër jo gjyqësor.

Një organ disiplinar dhe administrativ mund të ketë karakteristikat e një “gjykate” brenda kuptimit autonom të Nenit 6, edhe nëse nuk përdoret termi “gjykatë” në sistemin e brendshëm. Në dispozitën e Gjykatës një gjykatë karakterizohet në kuptimin e pavarur të termit nga funksioni juridik pra kjo do të thotë, të vendosë për çështje brenda kompetencave në bazë të rregullave të ligjit dhe mbas proçedimeve të kryera në një mënyrë të përshkruar. Ky organ duhet gjithashtu të gëzojë një seri kërkesash të mëtejshme – pavarësinë, në veçanti atë të ekzekutivit; paanshmërinë; zgjatjen e afatit të zyrës së anëtarëve; garancitë e pranueshme nga proçedura – shumë nga të cilat duken në vetë Nenin 6/1 103.

98 Shih po aty Çështja Guérin kundër Francës, Datë 29 Korrik 1998; Çështja Omar kundër Francës, Datë 29 Korrik 1998.99 Çështja Khalfaoui kundër Francës, Datë 14.12.199; Çështja Papon kundër Francës (nr.2) Datë 25.10.2002.100 Çështja Schneider kundër Francës, Datë 30.06.2009.101 Çështja Marpa Zeeland B.V. dhe Metal Welding B.V. kundër Hollandës Datë 09.02.2005.102 Çështja Kulikowski kundër Polonisë Datë 19.08.2009.103 Çështja Belilos kundër Zvicrës, Datë 29 Prill 1988; Çështja Coëme dhe të Tjerë kundër Belgjikës, Datë 18.10.2000; Çështja Richert kundër Polonisë, 25 Tetor 2011.

53

Diskutimi i ndjekjes dhe ndëshkimit të shkeljeve “penale” të vogla mbi autoritetet administrative është në përputhje me Konventën që siguron që personi në fjalë, është në gjendje të marrë vendime ndaj tij para gjykatës që i ofron atij garanci sipas Nenit 61 0 4. Ndaj,vendimet e marra nga autoritetet administrative të cilat nuk përmbushin në vetvete kërkesat e Nenit 6 dhe 1 të Konventës, duhet të jenë subjekt i rishikimit të pavarur nga një “organ juridik që ka juridiksion të plotë”. Karakteristikat përcaktuese të një organi të tillë përfshijnë fuqinë që të anullojë në të gjitha mënyrat, mbi çështje faktesh dhe ligjesh, vendimet e organit të mëposhtëm105 për shembull, gjykatave administrative që kryejnë një rishikim juridik që shkon përtej një rishikimi “formal” të legjitimitetit dhe përfshin një analizë të detajuar të saktësisë dhe proporcionalitetit të gjobës së imponuar nga autoriteti administrativ106, në lidhje me një gjobë të imponuar nga autoritetet rregullatore të pavarura përgjegjëse për konkurrimin). Në të njëjtën mënyrë, një rishikim juridik mund të përmbushë kërkesat e Nenit 6 edhe nëse do të jetë vetë ligji ai që do të përcaktojë sanksionet në përputhje me seriozitetin e shkeljes107 (shikoni Malige kundër Francës, në lidhje me uljen e pikëve nga patenta).

Fuqia për të dhënë një vendim detyrues i cili nuk mund të ndryshohet nga autoriteti jo-juridik është i pandarë në vetë nocionin e “gjykatës” 108.

2.2.1. Vështrim krahasues i rregullimit të pushtetit gjyqësor në disa shtete Europiane

Po t’i hedhësh një vështrim të shpejtë kushtetutave aktuale të shteteve europiane, pa frikë ajo që i bashkon dhe që njëkohësisht bie menjëherë në sy është sanksionimi i parimit të ndarjes së pushteteve, ku një përbërës funksional primar i çdo qeverisjeje është gjyqësori.109

Një tipar i vendosur në këto kushtetuta apo në ligjet e nxjerra sipas Kushtetutës është që pushteti gjyqësor ushtrohet vetëm nga gjykata që janë të pavarura, të paanshme dhe që i nënshtrohen vetëm kushtetutës dhe ligjit.

A. Austria

Austria pas luftës së dytë botërore është një shtet liberal-demokratik, model i garantimit dhe respektimit të lirive dhe të drejtave të individit. E në këtë kuadër një rol të veçantë ka luajtur gjyqësori austriak.

Vetë kushtetuta përcakton juridiksionin gjyqësor federal (neni 82) si dhe një gjyqësor ku brenda tij ka një gjyqtar të pavarur në ushtrimin e funksioneve gjyqësore (neni 87).

Përsa i përket organizimit dhe kompetencave të gjykatave, Kushtetuta vendos rezervën ligjore lidhur me rregullimin e tyre. Megjithëse Kushtetuta Austriake e njeh parimin e ndarjes së pushteteve, emërimin e gjyqtarëve ajo ia ka njohur si kompetencë ekzekutivit që bën propozimet dhe Presidentit, i cili mund t’ia delegojë këtë kompetencë Ministrit të Drejtësisë, që bën emërimin përfundimtar.

104 Çështja Öztürk kundër Gjermanisë, Datë 21 shkurt 1984.105 Çështja Schmautzer kundër Austrisë, Datë 23 Tetor 1995.106 Çështja A. Menarini Diagnostics S.R.L. kundër Italisë, Datë 27 Shtator 2011.107 Çështja Malige kundër Francës, Datë 23 Shtator 1998.108 Çështja Findlay kundër Anglisë, Datë 25 Shkurt 1997.109 Kushtetuta II. Botim i Komitetit Shqiptar të Helsinkit.Tiranë 1998.

54

Moshën e daljes në pension si dhe rastet e shkarkimit nga detyra të gjyqtarëve, Kushtetuta ia lë në diskrecion ligjvënësit, por ligjet për gjyqësorin kërkojnë një shumicë të cilësuar prej 3/5 të deputetëve. Megjithatë Kushtetuta parimisht shprehet se gjyqtarët nuk mund të shkarkohen apo transferohen kundër vullnetit të tyre (neni 88). Ajo i njeh gjyqtarit të drejtën e ankimit në një organ gjyqësor ndaj vendimit të shkarkimit.

Në Austri nuk ekziston një organ analog i Këshillit të Lartë të Drejtësisë, që të merret me administrimin e pushtetit gjyqësor. Duket se tradita ka ndikuar që shumë nga këto funksione që në Republikën e Shqipërisë i luan Këshilli i Lartë i Drejtësisë, në Austri t’i luajë ekzekutivi i përfaqësuar nga Ministri i Drejtësisë. Kushtetuta Austriake përcakton një sistem gjyqësor tre–shkallësh por nuk përcakton organin që i emëron dhe shkarkon anëtarët e Gjykatës së Lartë, numrin dhe statusin e tyre, mandatin apo elementë të tjerë që në Kushtetutën e R.SH pasqyrohen qartësisht.

Një ndryshim tjetër është edhe sistemi i jurive popullore si një shprehje e asaj që ata sanksionojnë se “Drejtësia buron nga populli”. Pra Kushtetuta Austriake (neni 91/1) garanton pjesëmarrjen e publikut në ushtrimin e drejtësisë.

B. Hollanda

Holanda është një ndër vendet me demokraci të konsoliduar. Ajo njihet si një nga vendet më demokratike në botë. Një rol të veçantë në këtë realitet luan edhe gjyqësori holandez.

Kushtetuta Holandeze nuk përcakton organin që bën emërimin, transferimin, promovimin, apo shkarkimin e gjyqtarëve. Ajo nuk parashikon gjithashtu as rastet e shkarkimit dhe statusin e gjyqtarëve. Të gjitha këto rregullohen me ligj të veçantë. Megjithatë pranohet se përgjithësisht ata pushojnë së ushtruari detyrën kur japin dorëheqjen, si dhe kur mbushin moshën për pension që caktohet po ashtu me ligj. Një rregullim pjesor i bëhet emërimit të anëtarëve të Gjykatës së Lartë Holandeze, të cilët emërohen nga Mbreti me dekret,në bazë të listave prej tre kandidaturash të propozuara nga Legjislativi (neni 118). Duke qenë një vend liberal dhe reformator mendoj se Kushtetuta ia ka lënë ligjvënësit rregullimin e shumë aspekteve në fushën e gjyqësorit, për të mos penguar kështu iniciativat politike për reforma në gjyqësor, të cilat dhe falë traditës demokratike nuk mund të jenë kurrë abuzive dhe në dëm të lirive dhe të drejtave të qytetarëve.

C. Kroacia

Kroacia është njëra nga ish-republikat e Federatës Jugosllave. Ajo është një shembull tipik i një demokracie në tranzicion, i një vendi që kaloi një luftë të tmerrshme. Në përpjekje për të ndërtuar një shtet modern të së drejtës, Kushtetuta Kroate i kushton një kre të veçantë pushtetit gjyqësor. Ajo garanton një sistem gjyqësor autonom dhe të pavarur që gjykon në bazë të Kushtetutës dhe të ligjeve. Në Kroaci funksionin kryesor e ushtrojnë vetëm gjykatat (neni 115). Edhe Kushtetuta Kroate sanksionon një sistem gjyqësor me Gjykatën e Lartë në majë të piramidës si gjykatë supreme. Krijimin, përbërjen, kompetencat dhe proçedurat e gjykatave përcaktohen me ligj. Kushtetuta kroate tregohet e kujdesshme dhe preçizon rastet e shkarkimit të gjyqtarit nga funksioni.

55

Ajo sanksionon parimin e palëvizshmërisë së gjyqtarit, të cilit i njihet i njëjtë imunitet me deputetët (neni 119). Ata nuk mund të ngarkohen me përgjegjësi për mendimin e shprehur në dhënien e vendimit gjyqësor. Një gjë e tillë nuk garantohet në Shqipëri madje në disa raste të parashikuara në ligj, mes tyre dhe në Kodin e Proçedurës Civile, gjyqtari mund të përgjigjet për shpenzimet gjyqësore apo dispozita Kodit Penal që parashikon dënimin e gjyqtarit për dhënien e një vendimi që dihet se është haptazi i padrejtë.

Gjyqtari kroat nuk mund të transferohet, kundër vullnetit të tij, si dhe nuk mund të ngarkohet të kryejë një punë të papajtueshme me funksionin gjyqësor. Kompetent për emërimin dhe shkarkimin e gjyqtarëve është Këshilli Gjyqësor Kroat (analog i K.L.D në Shqipëri). Këshilli Gjyqësor përbëhet nga personalitete të shquara të gjyqësorit dhe jurisprudencës të cilët propozohen nga Dhoma e ulët e Parlamentit (Saborit) dhe emërohen nga Dhoma e Deputetëve, për një periudhë tre vjeçare (neni 221). Kundër vendimit të shkarkimit të dhënë nga Këshilli Gjyqësor, gjyqtari mund të ankohet në Sabor (Parlament),në ndryshim nga Shqipëria ku ankimohet në Kolegjet e Bashkuara te Gjykatës së Lartë.

D. Maqedonia

Maqedonia është gjithashtu një ish-Republikë Jugosllave që u shkëput pa luftë dhe po përpiqet të ndërtojë një shtet maqedonas për të gjitha nacionalitetet pa asnjë dallim. Në Maqedoni pushteti Gjyqësor si njëra nga degët e pushtetit, ushtrohet nga gjykatat, të cilat janë të pavarura dhe gjykojnë në bazë të Kushtetutës, ligjeve si dhe të Traktateve ndërkombëtare të ratifikuara (neni 98). Emërimi dhe shkarkimi i gjyqtarëve bëhet nga bashkëveprimi i dy organeve kushtetuese Këshillit Gjyqësor Republikan (K.L.D në Shqipëri) si dhe Kuvendit, legjislativit. Kështu është Këshilli Gjyqësor që i propozon Kuvendit emërimin e gjyqtarëve, ndërsa shkarkimin mund t’ia propozojë Kuvendit vetëm për një nga rastet e përmendura shprehimisht në Kushtetutë. Për transferimin dhe promovimin, karrierën e gjyqtarit organ i vetëm kompetent është Këshilli Gjyqësor Republikan, por gjithnjë me pëlqim të Gjyqtarit (i njëjti rregullim si në Shqipëri). Gjyqtarët në Maqedoni kanë imunitet, të cilin mund t’ua heqë vetëm Kuvendi. Gjykata e Lartë është gjykata supreme dhe siguron unifikimin e praktikës gjyqësore (neni 101). Një kompetencë e tillë i njihet edhe Gjykatës së Lartë nga Kushtetuta e R.SH.

E. Sllovenia

Ish-Republikë Jugosllave ishte e para që u shkëput nga Federata, tashmë anëtare me të drejta të plota e Bashkimit Europian, përbën një shembull që duhet ndjekur në rrugën e integrimit.

Kushtetuta sllovene garanton një gjyqësor të pavarur në ushtrimin e funksionit që është dhënia e drejtësisë. Organizimi dhe kompetencat e gjyqësorit përcaktohen me ligj, megjithatë përjashtohen gjykatat e posaçme si dhe gjykatat ushtarake në kohë paqeje (neni 126). Funksioni i gjyqtarit është i vazhdueshëm. Çështje të tilla si: kushtet dhe kriteret e përzgjedhjes si dhe mosha e daljes në pension caktohen me ligj. Gjyqtarët në Slloveni emërohen nga Kuvendi me rekomandim të Këshillit Gjyqësor (K.L.D në

56

Shqipëri). Edhe shkarkimin e bën Kuvendi me propozim të Këshillit, por vetëm për shkelje të Kushtetutës dhe të ligjit. Këshilli Gjyqësor përbëhet në shumicën e anëtarëve të tij nga gjyqtarë të zgjedhur nga kolegët e tyre (6 nga 11 anëtarë). Në Slloveni funksioni i gjyqtarit është i papajtueshëm me çdo funksion tjetër shtetëror privat apo politik.

F. Turqia

Eshtë një vend ballkanik, aspirant për t’u anëtarësuar në Bashkimin Europian. Kushtetuta Turke që në parimet e përgjithshme të saj sanksionon se pushteti gjyqësor ushtrohet nga gjykata të pavarura në emër të kombit turk (neni 9). Më tej sanksionohet se gjyqtarët janë të pavarur në ushtrimin e detyrave të tyre dhe se gjykojnë në përputhje me Kushtetutën, ligjin dhe bindjen e tyre. Asnjë autoritet nuk mund t’u japë urdhra ose udhëzime gjyqtarëve lidhur me ushtrimin e kompetencës gjyqësore. Organet ligjvënëse dhe ekzekutive duhet të zbatojnë vendimet e gjykatave.

Kushtetuta Turke siguron trajtimin e gjyqtarëve kur përcakton se gjyqtarët nuk mund të shkarkohen, largohen nga detyra përpara moshës së caktuar për pension nga Kushtetuta, 65 vjeç. Ky është një element që nuk ndeshet në Kushtetutën tonë apo në Kushtetutat e vendeve që u trajtuan më lart, ku mosha përcaktohet me ligj. Atyre nuk mund t’u pritet rroga apo tu cënohet statusi, edhe në rast të suprimimit të një gjykate apo posti, edhe ky përcaktim është i veçantë dhe nuk parashikohet në kushtetutë dhe as në ligj. Rastet e shkarkimit parashikohen me ligj të veçantë.

Organizimi dhe juridiksioni i gjykatave përcaktohen me ligj. Përsa i përket emërimit, transferimit dhe gradimit të gjyqtarëve, apo proçedimit disiplinor dhe shkarkimit, Kushtetuta Turke nuk bën rregullim të organit kompetent, të rasteve si dhe të proçedurave që ndiqen, duke krijuar kështu një zbrazëtirë kushtetuese, por përcakton rezervën ligjore duke referuar se ligji i rregullon çështjet e mësipërme, në përputhje me parimet e pavarësisë së gjykatave. Megjithatë Shteti Turk i paditur në Gjykatën e Strasburgut ka humbur shumë çështje dhe gjykata në vendimet e saj ka shprehur gjendjen reale të gjyqësorit në Turqi, i cili ka shumë për të bërë në rrugën drejtë pavarësisë në raport me pushtetet e tjera.

G. Franca

Është një nga vendet që i ka dhënë më shumë demokracisë. Ajo njihet ndryshe edhe si vendi i revolucioneve. Kushtetuta Franceze e njeh dhe e vë në themel të ndërtimit të institucioneve, parimin e ndarjes së pushteteve. Funksionin gjyqësor e ushtrojnë vetëm gjykatat të cilat përbëjnë një sistem unik me Gjykatën e Lartë (Kasacion) si gjykatë supreme. Vendimet për emërimin, transferimin dhe karrierën apo shkarkimin e gjyqtarëve i merr një organ i pavarur, Conseil Superior de la Magjistrature (K.L.D në Shqipëri). Ky këshill nuk ka kompetenca që lidhen me administrimin e drejtësisë dhe gjykatave. Sipas Kushtetutës Franceze, Presidenti i Republikës është garanti i pavarësisë së gjyqësorit (neni 64) dhe është kryetar i Këshillit Superior të Magjistraturës. Ekzekutivi ka dhe një përfaqësues në Këshill që është Ministri i Drejtësisë (neni 65). Kushtetuta franceze, çështje të tilla si: organizimi, funksionimi, juridiksioni etj ia lë për rregullim ligjvënësit. Rregullime te tilla bën edhe kushtetuta e R.SH. Gjyqtari francez gëzon imunitet dhe një autoritet të padiskutueshëm.

57

H. Spanja

Është një monarki kushtetuese, dhe që nga viti 1986 anëtare e Bashkimit Europian, vend me demokraci tashmë të konsoliduar.

Kushtetuta spanjolle sanksionon parimin se drejtësia buron nga populli dhe jepet në emër të Mbretit nga gjyqtarë të pavarur, të palëvizshëm, të përgjegjshëm dhe që i nënshtrohen kushtetutës dhe ligjeve (neni 117). Emërimi, gradimi, transferimi, pezullimi si dhe shkarkimi i gjyqtarëve bëhet sipas proçedurave dhe në rastet e parashikuara me ligj. Pra Kushtetuta ia lë ligjvënësit të zakonshëm rregullimin e këtyre çështjeve. Në Spanjë ndalohen gjykatat ushtarake në kohë paqeje dhe ato të jashtëzakonshme. Gjyqtarët janë të papërgjegjshëm për vendimet që japin, por nuk u mohohet personave të dëmtuar e drejta që dëmshpërblimin ta kërkojnë nga shteti (neni 121). Krijimi, funksionimi, administrimi i gjykatave si dhe statusi i gjyqtarëve parashikohen në ligjin për pushtetin gjyqësor. Organi më i lartë gjyqësor me juridiksion në të gjithë Spanjën është Gjykata e Lartë. Anëtarët e saj emërohen nga Mbreti, ndërsa gjyqtarët e tjerë, Juez dhe Magistrado, emërohen nga Mbreti por me propozim të Këshillit të Përgjithshëm të Pushtetit Gjyqësor (Consejo General del Poder Judicial). Anëtarët e Këshillit Gjyqësor përveç kryetarit të Gjykatës së Lartë, që është Kryetari i Këshillit zgjidhen nga Parlamenti me propozim të forumeve të gjyqtarëve. Gjyqtarët spanjollë nuk mund të jenë anëtarë të partive politike dhe nuk mund të kryejnë funksione të tjera publike. Shtetasit spanjollë marrin pjesë në dhënien e drejtësisë me anë të jurisë (neni 125), element i cili nuk njihet tek ne.

Nga të gjithë shembujt e trajtuar mësipër del qartë se në të gjitha kushtetutat bashkëkohore njihet dhe rregullohet pushteti gjyqësor si një funksion i domosdoshëm në një shoqëri që ushtrohet vetëm nga gjykatat. Nuk ka standarde të pranuara në përgjithësi që përcaktojnë se cili organ brenda një shteti ka kompetencën për të emëruar apo shkarkuar gjyqtarin si dhe proçedurën që ndiqet. Në disa shtete si në Austri dhe Gjermani ekzekutivi është ai që vendos për çështje të tilla ndërsa në Francë, Spanjë apo Slloveni, Kroaci dhe Maqedoni kompetenca të tilla i janë dhënë një organi të ngjashëm me K.L.D në Shqipëri. Megjithatë mënyra e formimit, kompetenca, mandati, përbërja dhe statusi i një organi të tillë ndryshon nga vendi në vend. Pra ka një larmishmëri dhe diversitet në mënyrën e rregullimit të pushtetit gjyqësor, ajo çka është e përgjithshme është tendenca për ti garantuar gjyqësorit një pavarësi reale si një garant i respektimit të lirive dhe të drejtave të shtetasve110.

2.3 GJYKATË E PAVARUR

Pavarësia mund të kuptohet në kuptimin e gjerë, pra ajo duhet të ekzistojë në raport me ekzekutivin njësoj siç duhet të ekzistojë në raport me palët në çështje. Pavarësia në raport me palët është ajo që konfondohet me paanësinë e gjykatës, të cilën do ta ekzaminojmë më poshtë, megjithatë duhet konsideruar si parësore pavarësia e marrë në kuptimin e ngushtë, shpallja pavarësisë së gjykatës në raport me ekzekutivin. Parimi që është në themel të garancisë së pavarësisë është ndarja e pushteteve. Ky parim gjen sanksionim në nenin 7 të Kushtetutës Shqiptare:

110 Kushtetuta.Vëllimi II.Botim i Komitetit Shqiptar të Helsinkit, Tiranë 1998..

58

“Sistemi i qeverisjes në Republikën e Shqipërisë bazohet në ndarjen dhe balancimin e pushteteve ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor”.

Po kështu, në nenin 145/1 te Kushtetutës sanksionohet:

“Gjyqtarët janë të pavarur dhe u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve”.

Në të njëjtën frymë me standartet e Konventës, ka ecur dhe jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese Shqiptare, e cila ka dhënë përkufizimin e pavarësisë së gjykatave në interpretimin që i ka bërë nenit 145/1 në gjykimin e kërkesës së Gjykatës së Lartë për shfuqizimin, si të papajtueshëm me Kushtetutën të disa neneve të Ligjit “Për Organizimin dhe Funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë”. Në këtë rast Gjykata Kushtetuese rithekson garancitë që qëndrojnë në bazë të pavarësisë së gjykatave, duke theksuar se:

“... Në nenin 145 të Kushtetutës sanksionohet se, gjyqtarët janë të pavarur dhe i nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve. Me këtë kuptohet pavarësia, përgjegjësia dhe kompetenca e veçantë e gjyqtarëve në dhënien e drejtësisë nëpërmjet zgjidhjes së çështjes konkrete. Asnjë pushtet tjetër nuk mund të funksionojë si gjykatë dhe të ushtrojë detyrën e gjyqtarit. Askush nuk mund të ndërhyjë në dhënien e drejtësisë apo në dhënien e vendimit për çështje të caktuara. Askujt nuk i lejohet të vërë në diskutim njohjen dhe vlerën e vendimeve apo të refuzojë zbatimin e tyre, pasi ato kane marrë formën e prerë...”.111

Më tej Gjykata Kushtetuese në arsyetimin e vendimit vazhdon:

“... Gjyqtarët kanë detyrimin të japin vendimet në përputhje me Kushtetutën dhe ligjin, prandaj janë vendosur mekanizma apo rregulla që sigurojnë shmangien nga presionet që mund të mund të vijnë edhe nga funksionarë ose struktura të tjera si dhe nga brenda gjyqësorit nepërmjet gjyqtarëve të niveleve më të larta ose që bëjnë pjesë në organizma vendim-marrëse për karrierën dhe statusin e gjyqtarit...”.112

Në fund të vlerësimit nëse një gjykatë është apo jo e pavarur, duhen marrë parasysh mënyra e formimit dhe zgjatja e mandatit te gjykatës. Të rëndësishme janë mënyrat e emërimit të gjyqtarëve, duke dhënë garanci që ky proçes të mos ndikohet nga pushtetit ekzekutiv. Në bazë të nenit 136/4 të Kushtetutës gjyqtarët emërohen nga Presidenti i Republikës me propozim të Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Po kështu, në bazë të nenit 136/1 të Kushtetutës gjyqtarët e Gjykatës së Lartë emërohen nga Presidenti i Republikës me pëlqimin e Kuvendit. Kombinimi i kompetencave të dy organeve në proçesin e emërimit të gjyqtarëve është parë nga Gjykata Kushtetuese si një garanci për pavarësinë e gjyqtarëve. Në Vendimin Nr. 2, Datë 18.01.2005 ajo ka arsyetuar se:

“.... qëllimi i hartuesve të Kushtetutës, ka qenë që emërimi i gjyqtarëve të mos mbetej vetëm në kompetencën e një organi, gjë që siguron në mënyrë më të përshtatshme pavarësinë dhe autoritetin e këtyre gjykatave...”.113

Kështu flitet si për pavarësi të gjyqësorit ashtu dhe për pavarësi të gjyqtarëve.

Një element pavarësie është mungesa e hierarkisë brenda gjyqësorit, tipike kjo për organet administrative.

111 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.11, datë 27.05.2004112 Po aty.113 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.2, datë 18.01.2005

59

Gjyqtarët nuk duhet të ushtrojnë aktivitete siç janë ato fitimprurëse të biznesit, anëtarë bordesh drejtuese të shoqërive tregtare etj dhe kjo me qëllim ruajtjen e paanshmërisë si dhe pavarësisë. Për t’u arritur kjo gjyqtarit duhet ti garantohet një pagë e përshtatshme si dhe një status i privilegjuar i cili do ta mbronte atë nga çdo influencë e jashtme.

Gjyqtari duhet të jetë i pavarur edhe në raport me partitë politike. Europa e gjen veten të ndarë përsa i përket kësaj çështjeje; në njërën anë Europa Qendrore dhe Lindore që reagojnë kundër traditës, sipas së cilës gjyqtarët ishin anëtarë të partisë në pushtet, duke i ndaluar rreptësishtë tashmë anëtarësimin e tyre në një formacion politik. Në anën tjetër sistemi i ‘common law’ dhe vendet e Europës Veriore të cilat në të kundërt, e shohin gjyqtarin si një gjyqtar të thjeshtë të cilit nuk duhet t’i privohet e drejta për t’u bashkuar në një organizatë politike. Megjithatë një konsensus i përgjithshëm ekziston lidhur me ndalimin apo shmangien e përfshirjes aktive të gjyqtarit në veprimtarinë dhe organet drejtuese të partive politike.

Në Shqipëri është kushtetuta ajo që e rregullon këtë çështje kur sanksionon se ushtrimi i funksionit të gjyqtarit nuk pajtohet me veprimtari të tjera e mes tyre edhe politike114.

Pavarësia në lidhje me median dhe shtypin. Tendencat për të pasqyruar aktivitetin e gjyqtarëve veçanërisht në çështjet penale për të cilat ka ndjeshmëri publike, ka shkaktuar një sërë problemesh në botë veçanërisht në vendet perëndimore dhe shembull janë një sërë proçedimesh ndaj figurave politike në Itali, Francë, Belgjikë, apo Spanjë; apo shqetësimet e mëdha që janë shkaktuar nga dhënia publicitet disa çështjeve për aktorë, këngëtarë apo sportistë. Rreziku qëndron në atë që gjyqtari mund të influencohet nga shtypi në ushtrimin e funksioneve të tij, veçanërisht në çështjet ku gjyqtarët aspirojnë një karrierë në politikë apo dhe zgjedhjen e tyre në Këshillin e Lartë të Drejtësisë.

Jo më pak e rëndësishme, është pavarësia nga injoranca (mosdija). Në qoftë se ne duam një gjyqtar që respektohet nga populli në gjykatë por dhe jashtë saj, dhe plotësisht të lirë në marrjen e vendimit, gjyqtari duhet të ketë dijeni të plotë të çështjes me të cilën ai merret. Një gjyqtar i trajnuar mirë është një gjyqtar më i pavarur. Gjithashtu nuk duhet harruar se trajnimi tashmë përbën një të drejtë reale për një gjyqtar Europian në përputhje me rekomandimin Nr. 94 të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Europës mbi pavarësinë, efiçensën dhe rolin e gjyqtarit. Parimi i III-të i rekomandimit kërkon që rekrutimi i një numri të mjaftueshëm gjyqtarësh dhe sigurimi i një trajnimi të përshtatshëm, si trajnimi praktik në gjykata dhe mundësisht në autoritete dhe organe të tjera, para emërimit si dhe gjatë karrierës së tyre. Këto trajnime duhet të jenë pa pagesë dhe duhet të përqëndrohen në legjislacionin e kohëve të fundit.

Pra nuk mjafton që pavarësia e pushtetit gjyqësor të garantohet në Kushtetutë ose ligje të tjera. Shteti duhet të marrë të gjitha masat që institucionet qeveritare ta respektojnë këtë pavarësi, si dhe duhet t’u krijojë një klimë të tillë që gjyqtarët ta besojnë dhe ndiejnë vërtet se janë të pavarur e të paanshëm.

Të gjithë këta elementë të përmendur në këto vendime të Gjykatës Kushtetuese, njëri pas tjetrit formojnë objektin e kontrollit nga ana e saj, për të përcaktuar që

114 Kushtetuta e R.SH.Tiranë 1998. Neni 143.

60

organi i thirrur në çështje përpara tyre mund të vlerësohet si i pavarur në kuptimin e Kushtetutës. Vërejmë që përmes këtyre faktorëve vlerësues, për pavarësi të gjykatës gjejmë perceptimin e paanësisë së saj tek të tretët, që shpesh herë citohet si “Drejtësia nuk duhet vetëm të jepet duhet gjithashtu të shihet që drejtësi po jepet”.

Ndonëse nocioni i ndarjes së pushteteve midis organeve politike të qeverisë dhe gjyqësorit ka patur një rëndësi në rritje në dispozitat e Gjykatës se Strasburgut, as Neni 6 e as dispozitat e Konventës nuk kërkojnë që Shtetet t’i binden koncepteve kushtetuese teorike lidhur me kufijtë e lejimit të bashkëveprimit. Pyetja gjithmonë është nëse në rastin e dhënë, kërkesat e Konventës mund të përmbushen 115.

A. Kriteret për vlerësimin e pavarësisë. Në vendosjen nëse një organ mund të konsiderohet të jetë “i pavarur” Gjykata e Strasburgut merr parasysh këto kritere të mëposhtme116:

a. mënyrën e caktimit te anëtarëve te saj dhe kohëzgjatjen e mbajtjes së mandatit të tyre;

b. ekzistenca e garancive ndaj presioneve të jashtme;c. nëse organi përfaqëson një pamje të pavarësisë.

a. Mënyra e caktimit të anëtarëve të organit.

Caktimi i thjeshtë i gjykatësve nga Parlamenti nuk mund të shikohet që hedh dyshime lidhur me pavarësinë 117

Në mënyrë të ngjashme,caktimi i gjykatësve nga ekzekutivi është i lejueshëm, me kusht që personat e caktuar janë të lirë nga influenca apo presioni ndërsa ato kanë rolet e tyre në vendimmarrje118.

Megjithëse caktimi i një rasti për një gjykatë të veçantë apo tribunal, bie brenda kufijve të vlerësimit të gëzuar nga autoritetet e brendshme në çështje të tilla, Gjykata duhet patjetër të jetë e bindur që kjo të ishte në përputhshmëri me Nenet 6 dhe 1, dhe në veçanti, me kërkesat e saj për pavarësi dhe paanshmëri119.

• Kohëzgjatja e një caktimi të anëtarëve të organit gjyqësor. Asnjë mbajtje e zyrës nuk është specifikuar si minimalisht e nevojshme. Mos lëvizja e gjykatësve gjatë kohës së mbajtjes së zyrës duhet të konsiderohet në përgjithësi një konkluzion i pavarësisë së tyre. Megjithatë, mungesa e njohjes formale të kësaj mos-lëvizje në ligj nuk nënkupton në vetvete mungesë të pavarësisë me kusht në fakt që të njihet si edhe që garancitë e tjera të nevojshme të jenë prezente 120.

115 Çështja Henryk Urban dhe Ryszard Urban kundër Polonisë, Datë 28.02.2011.116 Çështja Findlay kundër Anglisë, Datë 25 Shkurt 1997. 117 Çështja Filippini kundër San Marino, Datë 26 Gusht 2003; Çështja Ninn-Hansen kundër Danimarkës, Datë 18 Maj 1999.118 Çështja Henryk Urban dhe Ryszard Urban kundër Polonisë, Datë 28.02.2011; Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë, Datë 28.06.1984.119 Çështja Moiseyev kundër Rusisë, Datë 09.10.2008.120 Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë, Datë 28.06.1984.

61

b. Garancitë ndaj presioneve të jashtme. Pavarësia juridike kërkon që gjykatësit individualë të jenë të lirë nga influenca

e tepërt jashtë gjyqësorit dhe brenda. Pavarësia juridike e brendshme kërkon që ato të jenë të lirë nga direktivat dhe presionet nga shokët e tyre gjyqtar, apo ato që kanë përgjegjësi administrative në gjykatë, si presidenti i gjykatës apo presidenti i një seksioni në gjykatë. Mungesa e mbrojtjes së mjaftueshme që siguron pavarësinë e gjygjtarëve brenda gjyqësorit, sidomos visà-vis me mbikëqyrësit e tyre juridike, mund të çojë Gjykatën e Strasburgut, të dali në konkluzionin se dyshimet e aplikantit lidhur me pavarësinë dhe paanëshmërisë e gjykatës, mund të thuhet se janë të justifikuara objektivisht121.

c. Pamja e pavarësisë.Në mënyrë që të vendoset nëse një “tribunal” mund të konsiderohet të jetë i pavarur siç

kërkohet nga Nenin 6 dhe 1, pamjet mundet të jenë të rëndësishme. Ajo ç’ka është në rrezik është besimi të cilin gjykatat në një shoqëri demokratike duhet të inspirojnë në publik dhe mbi të gjitha lidhur me proçedimet penale të të akuzuarit122.

Në vendosjen nëse ka një arsye legjitime për të patur frikë që një gjykatë e veçantë nuk ka pavarësinë apo paanshmërinë, qëndrimi i të akuzuarit është i rëndësishëm por jo vendimtar.

Ajo ç’ka është vendimtare është nëse dyshimet e tij janë të justifikuara objektivisht123. Asnjë problem nuk ngrihet lidhur me pavarësinë kur Gjykata është e opinionit se një “vëzhgues objektiv” nuk do të kishte shkak për shqetësim lidhur me çështjen dhe rrethanat e rastit në shqyrtim124.

Atje ku pjesëtarët e një “tribunali” përfshijnë persona të cilët janë në pozicione vartëse, lidhur me detyrat e tyre dhe organizimin e shërbimit të tyre, në përballje me një nga palët, i akuzuari mund të ketë një dyshim legjitim rreth pavarësisë së këtyre personave125.

Gjykata e paanshme Neni 6 dhe 1 i Konventës kërkon një “tribunal” që bie brenda qëllimit të tij për të qenë të paanshëm. Paanshmëria normalisht që tregon një mungesë të paragjykimeve apo anësisë dhe ekzistencën e saj apo përndryshe ajo mund të testohet në mënyra të ndryshme126.

2.4. Gjykatë e paanshme

Pavarësia e gjyqtarit duhet të sigurohet edhe ndaj palëve në gjykim, në mënyrë që ai të mund të quhet i paanshëm. Paanësia e gjyqtarit është qëndrimi i rregullt gjatë ushtrimit të funksioneve të tij, në mënyrë që çdo personi që paraqitet në gjykatë, t’i sigurohet ushtrimi normal i të drejtave të tij.

121 Çështja Parlov-Tkalcic kundër Kroacisë, Datë 22.03.2010.122 Çështja Şahiner kundër Turqisë, Datë 25.12.2001.123 Çështja Incal kundër Turqisë, Datë 09.06.1998.124 Çështja Clarke kundër Anglisë, Datë 25 Gusht 2005.125 Çështja Şahiner kundër Turqisë, Datë 25.12.2001.126 Çështja Kyprianou kundër Qipros, Datë 15.12.2005; Çështja Micallef kundër Maltës, Datë 15 Tetor 2009.

62

Në thelb, paanësia ka të bëjë me shmangien e presioneve, kërcënimeve, ndërhyrjeve, favoreve nga çdo person që ka një interes në përfundimin e çështjes. Ndryshe nga pavarësia që sigurohet kryesisht nga masat paraprake ligjore, paanësia është thelbësisht e lidhur me cilësitë personale të gjyqtarit, me integritetin e tij profesional dhe moral. Për këtë arsye rregullimet ligjore që flasin për paanësinë e gjyqtarit, nuk kanë qëllim të mbrojnë gjyqtarin, por të mbrojnë qytetarin nga abuzimi që gjyqtari mund të bëjë me pushtetin.

A. Paanshmëria e gjykatës është një domosdoshmëri, e cila në fakt vlerësohet me një kriter të dyfishtë, kriteri objektiv dhe kriteri subjektiv. Kriteri subjektiv i paanësisë së gjykatës ka të bëjë me të drejtën që i jepet gjyqtarit për të mos gjykuar një çështje, në rastet kur ka bindjen se nuk mund të ruajë paanësinë e tij. Për këtë arsye, për sa kohë gjyqtari nuk tërhiqet nga çështja, prezumohet që ai gjykon në mënyrë të paanshme. Nëse njëra nga palët në gjykim pretendon mungesën e paanësisë së gjyqtarit, ajo duhet ta provojë këtë.

Kriteri objektiv inspirohet nga postulati “Drejtësia nuk duhet vetëm të jepet duhet gjithashtu të shihet që drejtësi po jepet”. Kjo do të thotë se, paanësia e gjykatës është e kompromentuar edhe atëherë kur ajo është thjeshtë e dyshimtë, por ky dyshim është i arsyeshëm për një standart mesatar interpretimi. Pra, mjafton që palët të krijojnë një dyshim të përligjur mbi paanësinë e gjykatës, që shtetit t’i lindë detyrimi për të bërë verifikimet përkatëse dhe për të marrë masat e nevojshme.127

Testi objektiv dhe subjektiv është përdorur dhe nga Gjykata Kushtetuese në jurisprudencën e saj, në gjykimin e kërkesës së paraqitur nga shtetasi A.V, i cili pretendonte shkelje të parimit të paanësisë së gjykatës. Në këtë kuadër, Gjykata Kushtetuese vlerëson se:

“... paanshmëria ka elementin e saj subjektiv që i referohet krijimit të bindjes së brendshme të gjyqtarit për çështjen konkrete si dhe elementin e saj objektiv që nënkupton dhënien nga gjykata të garancive të mjaftueshme për gjykimin e çështjes në mënyrë të paanshme, duke mënjanuar vetë çdo lloj dyshimi të përligjur në këtë drejtim. Mes të tjerave në këtë kuadër, ajo duhet të ketë parasysh sidomos konsideratat me karakter organik që do te thotë mënjanimin nga gjykimi i çështjes i atyre gjyqtarëve që nuk ofrojnë garancitë e nevojshme për paanësi. Qëndrimi ndryshe do të bëhej shkas për cënimin e parimeve të tjera të rëndësishme të proçesit të rregullt ligjor, veçanërisht të parimit të objektivitetit të gjykimit dhe atij të barazisë së armëve. Në shtetin e së drejtës këto kërkesa me rëndësi të veçantë janë në funksion të besimit që çdo qytetar i thjeshtë duhet të krijojë për dhënien e drejtësisë në një shoqëri demokratike...”.128

Është e rëndësishme të theksohet lidhur me kriterin objektiv se kur dyshimi mbi paanësinë është i përligjur, i arsyeshëm, serioz dhe jo abuziv, atëherë nuk ka nevojë të verifikohet vërtetësia e këtij dyshimi dhe as ndikimi në ecurinë e çështjes, pasi paanësia e gjykatës është cënuar. Këtë qëndrim ka mbajtur Gjykata Kushtetuese kur ka theksuar se:

“... Gjatë shqyrtimit të çështjes në Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë, në trupin gjykues kanë marrë pjesë edhe dy anëtar të Këshillit të Lartë të Drejtësisë të cilët 127 Çështja Kyprianou kundër Qipros, Datë 15 Dhjetor 2005; Çështja Piersack kundër Belgjikës, Datë 1 Tetor 1982; Çështja Grieves ndaj Anglisë, Datë 16 Dhjetor 2003.128 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 16, datë 25.04.2003.

63

duke votuar më parë në këtë organ, janë shprehur për personin në fjalë. Pavarësisht nga ndikimi i tyre në trupin gjykues, ka arsye të mjaftueshme që kërkuesi të krijojë dyshimin e bazuar se, gjykata nuk ka qenë e paanshme në shqyrtimin e kësaj çështje...”.129

Kodi i Proçedurës Penale në disa nene, ka përcaktuar qartësisht rastet kur një gjyqtar nuk duhet të marrë pjesë në gjykimin e një çështje për shkak të pjesëmarrjes së mëparshme të tij, në një shkallë apo fazë të këtij proçedimit si dhe kur ka lidhje familjare me një nga subjektet e proçedimit. Po kështu gjyqtari duhet të japë dorëheqjen nga gjykimi i çështjes konkrete në disa raste të parashikuar nga neni 16 i këtij kodi, si dhe në çdo rast tjetër kur ai e gjykon se ka shkaqe të tjera që ndikojnë në njëanshmëri.130 Në këtë këndvështrim, të gjithë këto garanci për paanësinë e gjykatës duhet të shoqërohet me një tjetër zë “të formohet sipas ligjit”.

Po kështu Gjykata Kushtetuese me Vendimin131 në gjykimin e kërkesës së paraqitur nga shtetasi V. Z, për pretendimin e cenimit të së drejtës për t’u gjykuar nga një gjykatë e paanshme pasi në përbërje të trupit gjykues të Gjykatës së Lartë, kanë marrë pjesë dy gjyqtarë, në dy gjykime të zhvilluara ndaj tij në Gjykatën e Lartë (mospranim rekursi dhe rrëzim i kërkesës për rishikim), që lidhen me të njëjtën çështje. Jurisprudenca e Gjykatës ka evidentuar se parimi i paanshmërisë në gjykim, në këndvështrim të përbërjes së trupit gjykues, duhet të respektohet në çdo shkallë të gjykimit, duke mos përjashtuar as shqyrtimin e çështjes në dhomën e këshillimit të Gjykatës së Lartë. Për Gjykatën është konsideruar gjykatë e njëanshme trupi gjykues, në përbërje të të cilit ka qenë i pranishëm qoftë edhe vetëm një gjyqtar, i cili, në këndvështrimin objektiv, nuk jepte garanci për një gjykim të paanshëm. Gjykata ka theksuar se:

“... thjesht dhe vetëm pjesëmarrja e një apo më shumë gjyqtarëve në një proçedim të mëparshëm, pavarësisht nga ndikimi i prezencës dhe i mendimit të tyre në të gjithë trupin gjykues, është një arsye e mjaftueshme dhe njëkohësisht një garanci më pak për kërkuesin, tek i cili është krijuar dyshimi i bazuar se gjykata nuk ka qenë e paanshme në shqyrtimin e kësaj çështjeje. Dyshimi i mundshëm për paanësinë e gjyqtarit mund të ngrihet në hipotezën se gjyqtari është shprehur në një proçedim tjetër me një vlerësim që ka të bëjë me përmbajtjen e të njëjtit fakt në lidhje me të njëjtin subjekt”.132

Gjykata çmon se vlerësimet e bëra nga gjyqtarët si pjesëtarë të trupit gjykues, në vendimet e mospranimit të rekursit (dhomë këshillimi) dhe rrëzimit të kërkesës për rishikim (seancë gjyqësore) janë të ndryshme. Megjithatë, siç është shprehur edhe në çështje të ngjashme133, gjykata vlerëson se pavarësisht nga forma dhe referenca ligjore e paraqitjes së pretendimeve të kërkuesit në të dyja gjykimet, ato lidhen me shqyrtimin në fakt të së njëjtës çështje gjyqësore. Në këto kushte, pjesëmarrja e të njëjtëve gjyqtarë në këto dy gjykime nuk ofron garanci të mjaftueshme për të përjashtuar çdo dyshim të arsyeshëm të kërkuesit në lidhje me paanshmërinë e gjykatës, aq më tepër kur këta gjyqtarë përbëjnë shumicën në numër të trupit gjykues. Kur ekzistojnë kushtet që justifikojnë një dyshim të përligjur për anshmëri gjatë gjykimit, detyra e çdo gjyqtari është t’i shmanget gjykimit, në mënyrë që të mos cënojë rregullsinë e proçesit gjyqësor134. 129 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.48, Datë 30 .09.1999.130 Shihni nenet 15, 16, dhe 17 të Kodit të Proçedurës Penale të Republikës së Shqipërisë.131 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 49, Datë 10.07.2015.132 Shih Vendimet të Gjykatës Kushtetuese Nr. 21, Datë 29.04.2010; Nr. 7, Datë 07.03.2011; Nr. 48, Datë 30.07.1999 të Gjykatës Kushtetuese.133 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 4, Datë 25.02.2009.134 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 47, Datë 07.11.2011.

64

Në rastin konkret, pjesëmarrja e gjyqtarëve në trupin gjykues që ka shqyrtuar kërkesën për rishikimin e vendimit të formës së prerë, ndërkohë që objektivisht kanë ekzistuar mundësitë për shmangien e tyre nga gjykimi, ka krijuar një dyshim të justifikuar të kërkuesit se vendimi i dhënë nuk ka qenë produkt i një proçesi të paanshëm. Si pasoje, Gjykata vlerësoi se pretendimi i kërkuesit për cenimin e së drejtës për t’u gjykuar nga një gjykatë e paanshme, si një prej elementeve të së drejtës për një proçes të rregullt gjyqësor, ishte i bazuar dhe duhej pranuar.

Edhe Gjykata e Strasburgut ka bërë dallim midis kriterit subjektiv dhe objektiv për vlerësimin e paanshmërisë se gjykatës:

a. Metoda Subjektive e vlerësimitNë aplikimin e testit subjektiv, Gjykata vazhdimisht ka vendosur që i paanshmëria

personale gjyqtari do te konsiderohet si e tillë derisa ka prova për të kundërtën135.Përsa i përket llojit të provës së kërkuar, Gjykata ka kërkuar për shembull, që të

sigurohet nëse një gjykatës ka treguar armiqësi apo jo, vullnet apo e ka rregulluar që të ketë një rast të caktuar që t’i caktohet atij për arsye personale136.

Ndonëse në disa raste mund të jetë e vështirë për të gjetur prova me të cilat do të hidhen poshtë supozimet e paanshmërisë subjektive të një gjykatësi, kërkesat për paanshmëri objektive sigurojnë një garanci të rëndësishme të mëtejshme. Gjykata me të vërtetë ka njohur vështirësinë e vendosjes së një shkeljeje të Nenit 6, për shkak të anshmërisë subjektive dhe ndaj në shumicën e rasteve është përqendruar në teste objektive137

b. Metoda Objektive e vlerësimitNën testin objektiv kur aplikohet ndaj një organi që “ulet në një stol”, duhet patjetër

vendosur nëse, mjaft lart qëndrimit personal të çdo anëtari të atij organi, ekzistojnë fakte të përcaktuara që mund të ngrenë dyshime për paanshmërinë138.

Në përcaktimin nëse në një rast të dhënë ka arsye legjitime për të patur frikë se një organ i veçantë ka mungesë paanshmërie, qëndrimi i atyre që deklarojnë që nuk janë të paanshëm është i rëndësishëm por jo vendimtar. Ajo ç’ka është vendimtare është nëse frika mund të jetë objektivisht e justifikueshme139.

Testi objektiv për më së shumti ka të bëjë me lidhjet hierarkike apo lidhje të tjera midis gjykatësit dhe personave të tjerë të përfshirë në proçedime, të cilat objektivisht justifikojnë dyshimet e paanshmërisë së gjykatës dhe për rrjedhojë nuk arrijnë të përmbushin standartet e Konventës nën testin objektiv140. Duhet për rrjedhojë të vendoset në secilin rast individual nëse marrëdhënia në fjalë është e një natyrë dhe shkalle të tillë që të tregojë mungesë paanshmërie nga ana e “tribunalit”141.

135 Çështja Kyprianou kundër Qipros Datë 15 Dhjetor 2005.136 Çështja De Cubber kundër Belgjikës Datë 26 Tetor 1984.137 Çështja Kyprianou kundër Qipros Datë 15 Dhjetor 2005.138 Çështja Castillo Algar kundër Spanjës Datë 28 Tetor 1998.139 Çështja Ferrantelli dhe Santangelo kundër Italisë Datë 7 Gusht 1996; Çështja Padovani kundër Italisë Datë 26 Shkurt 1993.140 Çështja Micallef kundër Maltës, Datë 15 Tetor 2009.141 Çështja Pullar kundër Anglisë, Datë 10 Qershor 1996.

65

Në këtë aspekt edhe pamjet mund të jenë të një rëndësie të caktuar. Ajo ç’ka është në rrezik është besimi të cilin gjykatat në një shoqëri demokratike duhet të inspirojnë në publik, duke përfshirë të akuzuarin. Ndaj, çdo gjykim lidhur me të cilin ka një arsye legjitime për të patur frikën e një mungese të paanshmërisë, duhet tërhequr142.

Duhet marrë parasysh gjithashtu edhe pyetjet dhe organizata e brendshme143. Ekzistenca e proçedurave kombëtare për sigurimin e paanshmërisë, sidomos rregullat që rregullojnë tërheqjen e gjykatësve, është një faktor relevant. Rregulla të tilla manifestojnë shqetësimin e legjislaturës kombëtare për të hequr të gjithë dyshimet e arsyeshme për paanshmërinë e gjykatësit apo gjykata përkatëse dhe përbën një përpjekje për t’u siguruar paanshmërinë nga eliminimi i shkaqeve të shqetësimeve të tilla. Përveç sigurimit të mungesës së paragjykimeve aktuale, ata drejtohen tek heqja e çdo pamjeje të anshmërisë dhe ndaj kjo shërben për të promovuar besimin të cilat gjykatat në një shoqëri demokratike duhet të inspirojë në publik144. Gjykata do të marri parasysh rregulla të tilla kur bën vetë vlerësimin e tyre nëse një “tribunal” ishte i paanshëm dhe në veçanti, nëse frika e aplikantit mund të jetë objektivisht e justifikueshme145.

B. Situatata në të cilat ngrihet çështja e mungesës së paanshmërisë juridike

Ka situata të ndryshme në të cilat mund të ngrihet çështja e mungesës së paanshmërisë juridike146. Është funksionale në natyrë dhe shqetësime për shembull, ushtrimi i funksioneve të ndryshme brenda proçesit juridik nga i njëjti person, apo lidhjet hierarkike apo të tjera me një person tjetër të përfshirë në proçedime; si dhe është e një karakteri personal dhe rrjedh nga qëndrimi i gjykimeve në një rast të dhënë.

Fakti i thjeshtë që një gjykatë penale ka marrë gjithashtu vendime para-gjykimit në ndonjë rast, duke përfshirë vendime që kanë të bëjnë me mbajtjen në paraburgim, kjo nuk mund të merret më vete si justifikim frikash lidhur me mungesën e paanshmërisë; ajo ç’ka ka rëndësi është shtrirja dhe natyra e këtyre vendimeve147. Kur vendimet që zgjasin masën e mbajtjes në paraburgim kërkon një “shkallë të lartë qartësie” ndaj çështjes së fajit, Gjykata zbuloi se paanshmëria e “tribunalëve” përkatëse ishte në gjendjen e duhet për të qenë e hapur ndaj dyshimeve dhe frikat e aplikantëve në këtë aspekt mund të konsiderohen objektivisht të justifikueshme148.

Fakti që një gjykatë ka qenë më parë anëtare e departamentit publik të prokurimit, nuk është arsye për të patur frikë se ka mungesë paanshmërie; gjithsesi nëse një individ, mbasi ka mbajtur një post në atë departament, zyrë që kishte një natyrë të atillë që mund t’i duhet të merrej me çështje të dhënies në kohën të detyrës së tij dhe për rrjedhojë ky individ ka të drejtë për t’u ulur në të njëjtin rast si gjykatësi i tij, atëherë publiku ka të

142 Çështja Castillo Algar kundër Spanjës, Datë 28 Tetor 1998.143 Çështja Piersack kundër Belgjikës, Datë 1 Tetor 1982.144 Çështja Micallef kundër Maltës, Datë 15 Tetor 2009; Çështja Meznaric kundër Kroacisë, Datë 30.11.2005; Çështja Harabin kundër Slovakisë, Datë 20.11.2012.145 Çështja Pfeifer dhe Plankl kundër Austrisë, Datë 25 Shkurt 1992; Çështja Oberschlick kundër Austrisë, Datë 23 Maj 1991; dhe mutatis mutandis Çështja Pescador Valero kundër Spanjës, Datë 240.09.2003.146 Çështja Kyprianou kundër Qipros, Datë 15 Dhjetor 2005.147 Çështja Fey kundër Austrisë, Datë 24 Shkurt 1993; Çështja Sainte-Marie kundër Francës, Datë 16 Dhjetor 1992.148 Çështja Hauschildt kundër Danimarkës, Datë 24 Maj 1989.

66

drejtë të ketë frikë që ai nuk ofron garanci të mjaftueshme të paanshmërisë149.Ushtrimi i tepërt i funksioneve të hetimit të gjykatësit nga i njëjti njeri në të njëjtin

rast, ka çuar gjykatën gjithashtu drejt konkluzionit që paanshmëria e seancës së gjykatësit ishte në gjendje të dëgjonte aplikantin dhe të ishte e hapur drejt dyshimit 150. Megjithatë, atje ku pjesëmarrja e seancës së gjykatësit nën hetim ka qenë e kufizuar në kohë dhe kishte të bënte me marrjen në pyetje të dy dëshmitarëve dhe nuk detyronte ndonjë vlerësim të provave apo i kërkonte atij të arrinte në një përfundim, Gjykata zbuloi se frika e aplikantit që gjykata kombëtare kompetente kishte mungesë të paanshmërisë, nuk mund të konsiderohej si objektivisht e justifikuar151.

Asnjë çështje e mungesës së paanshmërisë juridike nuk ngrihet kur një gjykatës ka dorëzuar vendimet e pastra formale dhe proçeduriale në faza të tjera të proçedimeve, ku një gjykatës ka shprehur tashmë një opinion mbi fajin e të akuzuarit 152.

Fakti i thjeshtë që një gjykatës tashmë ka vendosur mbi akuza të ngjashme por pa lidhje apo që ai apo ajo ka gjykuar tashmë bashkë-akuzuarit në proçedime të ndara penale, nuk është në vetvete e mjaftueshme për të patur dyshime mbi paanshmërinë e gjykatësit në rastin pasues153. Megjithatë, fakti nëse gjykimet e mëparshme përmbajnë zbulime që aktualisht paragjykojnë çështjen e fajit të një të akuzuari në proçedime të tilla pasuese është një çështje tjetër154.

Detyrimi për të qenë prezent nuk mund të ndërtohet për të imponuar një obligim mbi një gjykatë superiore e cila vë mënjanë një vendim administrativ apo juridik, për ta dërguar rastin mbrapsht tek autoritetet juridiksionale, apo tek një degë tjetër e ndryshme e atij autoriteti155.

Autoriteteve juridike u kërkohet të ushtrojnë maturi maksimale lidhur me rastet të cilat ata kanë në shqyrtim, në mënyrë që të ruajnë imazhin e tyre si gjyqtarë të paanshëm. Kjo maturi duhet t’i zhbindi ata të përdorin shtypin edhe kur provokohen. Do të ishte pikërisht kërkesa e lartë për drejtësi dhe natyra e përpunuar e zyrës juridike ajo që do të impononte këtë detyrë156. Ndaj, atje ku një president i një gjykate publikisht përdor shprehje të cilat nënkuptojnë që ai tashmë ka formuar një pikëpamje të pafavorshme të rastit të aplikantit përpara se të vazhdoj me gjykimin që duhet të vendos mbi të, deklaratat e tij ishin të atilla për të justifikuar objektivisht frikat e të akuzuarit lidhur me paanshmërinë e tij157 Edhe në çështjen Lavents ndaj Latvias158, ku një gjykatës i përfshirë në kritika publike ndaj mbrojtjes dhe publikisht shprehu çudi që i akuzuari deklaroi të mos ishte fajtor.

149 Çështja Piersack kundër Belgjikës, Datë 1 Tetor 1982.150 Çështja De Cubber kundër Belgjikës, Datë 26 Tetor 1984.151 Çështja Bulut kundër Austrisë, Datë 22 Shkurt 1996.152 Çështja Gómez de Liaño y Botella kundër Spanjës, Datë 22.10.2008.153 Çështja Kriegisch kundër Gjermanisë, Datë 23 Nentor 2010; Çështja Khodorkovskiy dhe Lebedev kundër Rusisë, Datë 25.07.2013.154 Çështja Poppe kundër Hollandës, Datë 24.03.2009; Çështja Schëarzenberger kundër Gjermanisë, Datë 10.11.2006; Çështja Ferrantelli dhe Santangelo kundër Italisë, Datë 7 Gusht 1996.155 Çështja Thomann kundër Zvicrës, Datë 10 Qershor 1996; Çështja Stow dhe Gai kundër Portugalisë, Datë 4 Tetor 2005.156 Çështja Buscemi kundër Italisë, Datë 16 Shtator 1999; Çështja Lavents kundër Latvias, Datë 28.11.2002.157 Çështja Buscemi kundër Italisë, Datë 16 Shtator 1999.158 Çështja Lavents kundër Latvias, Datë 28.11.2002.

67

Asnjë shkelje e Nenit 6 nuk u gjet në lidhje me deklaratat e bëra ndaj shtypit nga një numër anëtarësh të shërbimeve ligjore kombëtare dhe një artikull i publikuar nga Shoqëria Kombëtare e gjyqtarëve dhe prokurorëve që kritikojnë klimën politike në të cilën ka ndodhur gjykimi, reformat legjislative të propozuara nga Qeveria dhe strategjia e mbrojtjes, por jo të shpallin fajin e aplikantit. Për më tepër, seanca dëgjimore e rastit të aplikantit përbëhej komplet nga gjykatës profesionistë, eksperienca dhe trajnimi i të cilëve do t’i lejonte atyre të dilnin mbi influencën e jashtme159.

2.5. Gjykatë e krijuar me ligj

Gjykatë e krijuar me ligj do të thotë që të paktën organizimi gjyqësor të bëhet me akt të parlamentit, në kuptimin formal dhe të mos varet nga ekzistenca e vendimeve të qeverisë, ndërsa në çështjet e tjera më të detajuara mund t’i lihen për rregullim edhe ekzekutivit. Qëllimi, i kësaj kërkese në çështjet penale, është të sigurojë se gjykimet nuk kryhen nga gjykatat e krijuara për të vendosur për çështjen e një rasti të veçantë. Në nenin 135 të Kushtetutës sanksionohet:

“Pushteti Gjyqësor ushtrohet nga Gjykata e Lartë, si dhe nga gjykatat e apelit e gjykatat e shkallës së parë, të cilat krijohen me ligj.

Kuvendi me ligj mund të krijojë gjykata për fusha të veçanta, por në asnjë rast gjykata të jashtëzakonshme”.

Kushtetuta dhe K.E.D.NJ shprehen vetëm për gjykatën e formuar me ligj, pra nuk paracaktojnë shortin, caktimin periodik të kolegjeve penale, etj., si mënyra formimi të ligjshëm të gjykatës për shqyrtimin e një çështjeje konkrete, duke ia dhënë ligjvënësit të çmojë dhe përcaktojë mënyrat e formimit dhe caktimit të rregullt të përbërjes nominative të gjykatës për gjykimin e një çështjeje konkrete. Mënyra e formimit dhe e caktimit të përbërjes nominative të gjykatës, nuk janë thjesht çështje organizimi dhe funksionimi të gjykatave, por në thelb lidhen me respektimin e të drejtave të njeriut, ku bën pjesë edhe rregullshmëria e proçesit gjyqësor. Në këtë kuptim, respektimi i proçesit të rregullt ligjor përfshin zbatimin e çdo norme ligjore që lidhet me ato elemente e standarte të proçesit gjyqësor që garantojnë respektimin e kritereve të pikës 2 të nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të K.E.D.NJ-së.

Prandaj, Kolegjet e Bashkuara vijnë me vendimin e tyre160 në përfundimin unifikues se, përbërja nominative e trupit gjykues në një gjykim penal konsiderohet e rregullt vetëm nëse, në varësi të natyrës dhe shkallës së gjykimit, rezulton se janë respektuar e zbatuar proçedurat për përcaktimin nominative të gjykatës monokratike apo të përbërjes së kolegjit që shqyrton një çështje konkrete, ato të përcaktimit periodik të përbërjes nominative të dhomave dhe kolegjeve penale për shqyrtimin e çështjeve penale në tërësi, si dhe ato të shortit për caktimin e gjyqtarit relator të çështjes konkrete apo për caktimin e gjyqtarit që zëvendëson anëtarin e trupës gjykuese që ka hequr dorë apo është përjashtuar nga gjykimi i çështjes konkrete. Duke qenë se cënojnë drejtpërdrejt dhe në thelb parimet kushtetuese të shtetit të së drejtës (neni 4 i Kushtetutës) dhe të drejtën e njeriut për t’u gjykuar nga një gjykatë “e caktuar me ligj” (nenet 15 dhe 42/2), përbën cënim të proçesit të rregullt ligjor thjesht dhe vetëm shkelja e rregullave normative 159 Çështja Previti kundër Italisë, Datë 8 Dhjetor 2009.160 Vendim Unifikues i Gjykatës së Lartë Nr. 2, Datë 24.01.2011.

68

që parashikohen nga ligji për mënyrën e formimit të rregullt të përbërjes nominative të gjykatës në çështjen konkrete. Në kuptim e zbatim të drejtë të nenit 128, pika 1, shkronja “a” të K. Pr. Penale, aktet e nxjerra nga ajo gjykatë dhe vendimet e dhëna prej saj janë absolutisht të pavlefshme. Kolegjet e Bashkuara vijnë në përfundimin unifikues161 se mosrespektimi i rregullave normative mbi mënyrën e formimit, numrin e gjyqtarëve apo për caktimin e përbërjes nominative të trupit gjykues nuk ka lidhje dhe as nënkupton vetvetiu “njëanshmërinë” e gjykatës, për rrjedhojë vënien në zbatim nga palët dhe gjykatat të mjeteve proçeduriale të kërkesës për përjashtim apo heqjes dorë nga gjykimi i çështjes. Kjo gjendje nuk lidhet me perceptimin subjektiv apo objektiv mbi cilësitë, rrethanat, qëndrimin dhe sjelljen e gjyqtarit brenda apo jashtë, përpara apo gjatë gjykimit të një çështjeje konkrete. Gjyqtari mund të jetë caktuar në përbërje të trupit gjykues pa u respektuar, sipas rastit, rregullat mbi mënyrën e formimit të kolegjeve gjykuese apo ato të shortit, po kështu gjykata mund të jetë formuar me një numër më të vogël se ajo që parashikon ligji, por këto rrethana nuk e bëjnë gjyqtarin apo gjithë gjyqtarët e trupit gjykues të njëanshëm. Prandaj, nëse për riparimin e këtyre parregullsive zhvillohen e respektohen rregullat për formimin e gjykatës sipas ligjit, në përbërje të trupit gjykues mund të jenë po ata gjyqtarë. Nëse përveç parregullsive në caktimin e përbërjes nominale të gjykatës, pretendohet e motivohet se gjithë kjo ka ndodhur qëllimisht për motive njëanshmërie apo një a disa anëtarë të trupës gjykuese kanë shkaqe të tjera përjashtimi sipas nenit 15 e vijues të K. Pr. Penale, atëherë krahas kërkesës për formimin e parregullt të gjykatës kërkohet edhe përjashtimi eventual, në çdo rast, të gjyqtarit që është caktuar në përbërje të trupit gjykues të formuar në mënyrë të parregullt.

Prandaj, si përfundim, Kolegjet e Bashkuara çmojnë se162, në çështjen objekt gjykimi me të pandehur L.S, O. L, E.L, përderisa ndryshimi i trupit gjykues është bërë në një rast me urdhër të kryetarit të Gjykatës dhe, në rastin tjetër pa short e pa treguar arsyen dhe mënyrën e zëvendësimit të gjyqtarit ekzistues, pra jashtë rregullimeve proçeduriale e ligjore ky trup gjykues vlerësohet se nuk është formuar rregullisht, duke qenë kështu një nga rastet që, në kuptim të shkronjës “a” të pikës 1 të nenit 128 të K. Pr. Penale, e bëjnë vendimin e Gjykatës për Krime të Rënda një akt absolutisht të pavleshëm163.

E drejta për një seancë përpara një gjykate kompetente kërkon që, gjykata të ketë juridiksion për të gjykuar çështjen. Ligji përcakton juridiksionin dhe kompetencën e gjykatave. Një gjykatë është ligjërisht kompetente, kur i është dhënë kjo fuqi nga ligji, ajo ka juridiksion mbi temën e çështjes së personit dhe gjykimi zhvillohet brenda çdo kufiri kohor të parashikuar me ligj. Gjykata Kushtetuese në shqyrtimin e kërkesës së shtetasit K. Ç. lidhur me shkeljen e pretenduar të parimit të gjykimit nga një gjykatë e caktuar me ligj është shprehur se:

“... fraza “gjykatë .... e caktuar me ligj” në kuptimin e nenit 42 paragrafi 2 të Kushtetutës mbulon jo vetëm bazën ligjore për vetë ekzistencën e gjykatës, por edhe kompozimin e trupit gjykues të ngarkuar për shqyrtimin e çdo çështje konkrete... Në këtë këndvështrim, në asnjërën prej këtyre aspekteve kërkuesi nuk ka patur pretendime. Për pasojë, Gjykata Kushtetuese vlerëson se, në rast se një gjykatë plotëson kriteret e mësipërme të një gjykate të caktuar me ligj, atëherë natyrshëm prezumohet aftësia e

161 Shih po aty.162 Shih po aty.163 Vendimi i Gjykatës për Krimet e Rënda Tiranë Nr.47, datë 12.12.2006.

69

gjyqtarëve të cilët janë në përbërje të trupit gjykues”.164

Në Kodin e Proçedurës Penale jepen kushtet ligjore për formimin e trupave gjykues në çështjet konkrete duke mbajtur parasysh natyrën e çështjes, masën e dënimit si dhe shkallën e shqyrtimit të ankimit165. Po kështu në nenin 128 të këtij kodi përcaktohet se, shkelja e këtyre neneve sjell pavlefshmërinë absolute të akteve proçedurale. Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese e ka konsideruar shkelje të proçesit të rregullt gjyqësor, rastin e dhënies së vendimit nga një gjyqtar i vetëm, ndërkohë që ligji kërkonte trup gjykues. Dhënia e vendimit nga një gjyqtar i vetëm në rastin konkret lidhet me mungesën e kompetencës së organit përkatës dhe njëkohësisht shkel konceptin kushtetues që parashikohet në nenin 42 të Kushtetutës për zhvillimin e gjykimit nga një gjykatë e caktuar me ligj.166

Nën Nenin 6 dhe 1 të Konventës, një gjykatë duhet gjithmonë të “vendoset me ligj”. Kjo shprehje reflekton parimin e rregullit të ligjit, i cili është i pandarë në sistemin e mbrojtjes së vendosur nga Konventa dhe Protokollet e saj167. Me të vërtetë, një organ jo i vendosur sipas legjislacionit nuk do të kishte legjitimitetin e kërkuar në një shoqëri demokratike, për të dëgjuar ankesat individuale168.

“Ligji”, brenda kuptimit të Nenit 6 dhe 1 të K.E.D.NJ., përbën në veçanti legjislacionin mbi vendosjen dhe kompetencën e organeve juridike169 por edhe çdo dispozitë e ligjit të brendshëm e cila nëse shkelet, do të krijonte pjesëmarrje të njërës apo më shumë gjykatësve në ekzaminimin e një rasti të paligjshëm170. Fraza “vendosur me ligj” mbulon jo vetëm bazën ligjore për vetë ekzistencën e “gjykatës”, por edhe përputhje nga “gjykata” me rregullat e veçanta që e udhëheqin atë171, dhe përbërjen e shkeljes në secilin rast172.

Në përputhje me rrethanat, nëse një “gjykatë” nuk ka juridiksionin të përpiqet të mbrojë në përputhje me dispozitat e aplikueshme nën ligjin e brendshëm, nuk “vendoset me ligj” brenda kuptimit të Nenit 6 dhe 1 të K.E.D.NJ173.

Objekti i termit “i vendosur me ligj” në Nenin 6 i KEDNJ “është të sigurojë që organizata juridike në një shoqëri demokratike nuk varet nga liria e veprimit të ekzekutivit, por rregullohet nga ligji që del nga Parlamenti”174. Asnjë nga vendet ku ligji është i kodifikuar, organizata e sistemit juridik nuk mund të lihet në zgjedhjen e autoriteteve juridike, ndonëse kjo nuk do të thotë që gjykatat nuk kanë liri veprimi për

164 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 18, datë 19.07.2005.165 Shih Nenet 13,14 dhe 14/a të Kodit të Proçedurës Penale të Republikës së Shqipërisë.166 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 35, Datë 12.12.2003.167 Çështja Jorgic kundër Gjermanisë, Datë 12.10.2007; Çështja Richert kundër Polonisë, Datë 25 Tetor 2011168 Çështja Lavents kundër Latvias, Datë 28 Nentor 2002; Çështja Gorgiladze kundër Gjeorgjisë, Datë 20.10.2009.169 Çështja Lavents kundër Latvias, Datë 28 Nentor 2002; Çështja Richert kundër Polonisë, Datë 25 Tetor 2011; Çështja Jorgic kundër Gjermanisë, Datë 12.10.2007.170 Çështja Gorgiladze kundër Gjeorgjisë, Datë 20.10.2009; Çështja Pandjikidze dhe të Tjerët kundër Gjeorgjisë, Datë 27.10.2009.171 Shih po aty.172 Çështja Posokhov kundër Rusisë, Datë 04.03.2003; Çështja Fatullayev kundër Azerbaxhanit, Datë 22.04.2010; Çështja Kontalexis kundër Greqisë, Datë 31.05.2011.173 Çështja Richert kundër Polonisë, Datë 25 Tetor 2011; Çështja Jorgic kundër Gjermanisë, Datë 12.10.2007.174 Çështja Cowme dhe të Tjerët kundër Belgjikës, Datë 18.10.2000; Çështja Gorgiladze kundër Gjeorgjisë, Datë 20.10.2009.

70

të interpretuar legjislacionin përkatës të brendshëm175.

Në parim, një shkelje e dispozitave ligjore të brendshme mbi vendosjen dhe kompetencat e organeve juridike nga gjykata ngre një shkelje të Nenit 6 dhe 1 te Konventës. Gjykata është për rrjedhojë kompetente për të ekzaminuar nëse ligji kombëtar është në përputhje në këtë aspekt. Megjithatë, duke patur parasysh parimin e përgjithshëm që është në vend të parë për vetë gjykatat kombëtare për të interpretuar dispozitat e ligjit të brendshëm, Gjykata mund të mos verë në dyshim interpretimin e tyre, përveç rastit kur ka patur një shkelje flagrante të ligjit të brendshëm176. Detyra e Gjykatës ishte për rrjedhim e kufizuar në ekzaminim nëse ekzistonin bazat e arsyeshme për autorititet që ato të vendosnin juridiksionin177.Shembujt ku Gjykata zbuloi se organi në fjalë nuk ishte “një gjykatë e vendosur me ligj”:

a. Gjykata e Apelit gjykoi bashkë-të pandehur përveç ministrave për shkelje të lidhura me ato për të cilat ministrat ishin paraqitur në seancë, meqë rregulli i lidhjes nuk ishte vendosur me ligj178;

b. Një gjykatë e përbërë prej dy gjykatëseve femra të zgjedhura për të shqyrtuar çështje të veçanta që shkelin kërkesat e statusit për hedhjen e shorteut dhe periudhën maksimale prej shërbimit prej dy javësh në vit179;

c. Një gjykatë e përbërë pre dy gjykatëseve femra, të cilat vazhdojnë të vendosin për raste në përputhje me traditat e vëna, ndonëse ligji mbi gjykatëset femra është ri apeluar dhe nuk ka ligj të ri që është miratuar 180;

d. Një gjykatë përbërja e secilës nuk ishte në përputhje me ligjin, meqë dy nga gjykatësit ishin të pakualifikuar nga ligji që te shqyrtonin çështje181.

Gjykata zbuloi se tribunalja ishte “vendosur me ligj” në rastet e mëposhtme:

a. Një gjykatë Gjermane që gjykon një person për akte të gjenocidit të bërë në Bosnjë182

b. Një gjykatë e veçantë e vendosur për të gjykuar korrupsionin dhe krimin e organizuar 183.

A. E drejta e aksesit. Në plotësim të elementëve të tjerë të proçesit të rregullt ligjor, një vend të rëndësishëm zë edhe e drejta e aksesit të individit në gjykatë.

Gjykata Kushtetuese ka vlerësuar se “Administrimi i mirë i drejtësisë fillon me garancinë që një individ të ketë akses në gjykatë për t’i siguruar atij të gjitha aspektet e një forme gjyqësore të shqyrtimit të çështjes. Aksesi në gjykatë duhet të jetë substantiv dhe jo thjesht formal. E drejta për t’iu drejtuar gjykatës është një nga aspektet e të drejtës për gjykim, e sanksionuar në nenin 42 të Kushtetutës. Mohimi i të drejtës për t’iu 175 Shih po aty.176 Çështja Cowme dhe të Tjerët kundër Belgjikes, Datë 18.10.2000; Çështja Lavents kundër Latvias, Datë 28.11.2002.177 Çështja Jorgic kundër Gjermanisë, Datë 12.10.2007..178 Çështja Coëme dhe të Tjerët kundër Belgjikes, Datë 18.10.2000.179 Çështja Posokhov kundër Rusisë, Datë 04.03.2003.180 Çështja Pandjikidze dhe të Tjerët kundër Gjeorgjisë, Datë 27.10.2009.181 Çështja Lavents kundër Latvias, Datë 28 Nëntor 2002.182 Çështja Jorgic kundër Gjermanisë, Datë 12.10.2007.183 Çështja Fruni kundër Slovakisë, Datë 21.06.2011.

71

drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare prej saj për pretendimet e ngritura, përbën cënim të së drejtës themelore për një proçes të rregullt ligjor”.184

Shkelje e këtij parimi është cilësuar edhe neni 435/2 i K.Pr.P i cili parashikon se: “Rekursi nuk pranohet për shqyrtim nëse nuk është firmosur nga mbrojtësi. Në lidhje me këtë nen, Gjykata Kushtetuese është shprehur se: “proçesi i rregullt ligjor ka si element përbërës edhe të drejtën e individit për t’iu drejtuar gjykatës, e cila nuk përfshin vetëm të drejtën për të filluar një proçes, por edhe të drejtën për të patur, nga ana e gjykatës një zgjidhje përfundimtare për mosmarrëveshjen objekt gjykimi, pasi aksesi në gjykatë duhet të jetë substantiv dhe jo thjesht formal. Mohimi i të drejtës për t’iu drejtuar gjykatës dhe për të marrë një përgjigje përfundimtare prej saj, lidhur me pretendimet e ngritura, përbën cënim të së drejtës për një proçes të rregullt ligjor”.185

Një element formal siç është nënshkrimi i mbrojtësit, e përjashton të pandehurin nga e drejta e tij e aksesit në Gjykatën e Lartë. Gjykata Kushtetuese ka konsoliduar tashmë jurisprudencën e vet, duke u shprehur se është detyrim i administratës gjyqësore të Gjykatës së Lartë për të verifikuar saktësinë e dokumenteve dhe për të marrë të gjitha masat për plotësimin e tyre.

Një pengesë për aksesin efektiv të individëve në shërbimet gjyqësore apo në ndihmën juridike, janë taksat e larta gjyqësore. Kufizimi i aksesit të personave në vështirësi ekonomike për shkak të pamundësisë për të paguar “taksën gjyqësore” ka qenë edhe objekt i shqyrtimit nga Gjykata Kushtetuese.186

Kërkuesi pretendonte se neni 11/2 i ligjit nr. 9975/2008, i ndryshuar, nuk është në pajtim me Kushtetutën, pasi e kushtëzon aksesin në gjykatë me parapagimin e plotë të tarifës për shërbime gjyqësore, dhe nuk parashikon përjashtime në rastet e pamundësisë financiare për kryerjen e kësaj pagesë. Në vlerësimin e Gjykatës, kjo normë nuk e pengon aksesin e individit në gjykatë, por vetëm delegon kompetencën për përcaktimin e niveleve minimale të tarifave të shërbimit të institucionet përkatëse të administratës publike.

Nëpërmjet interpretimit sistematik të dispozitave të mësipërme të K.P.C-së si dhe analogjisë me Ligjin Nr. 10039, datë 22.12.2008 “Për ndihmën juridike” (përkatësisht nenet 2, 10, 13, 14), arrihet qartësisht në përfundimin se qëllimi i këtij kuadri ligjor është të garantojë aksesin në gjykatë për të gjithë individët që i drejtohen gjykatës. Në funksion të këtij garantimi, si dhe të frymës që ligjvënësi ka dashur të përçojë në këtë kontekst ligjor, Gjykata thekson se i takon gjyqtarit të hetojë, mbi bazën e dokumentacionit provues të pamundësisë ekonomike të paraqitur nga paditësi, dhe të vlerësojë, duke iu referuar legjislacionit proçedural civil dhe rregullimeve ligjore përkatëse, nëse është rasti për përjashtimin e paditësit nga pagesa e tarifës për shërbime gjyqësore.

2.6. Nocioni i vendimit gjyqësor

Një gjykatë e paanshme dhe e pavarur duhet të marrë edhe vendime. Kompetenca e vendim-marrjes është e qenësishme në vetë konceptin e gjykatës. Pra, që të respektohet 184 Vendimet e Gjykatës Kushtetuese Nr. 14, Datë 3.6.2009 dhe Nr. 4, Datë 23.02.2011.185 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 14/2009.186 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 7/2013.

72

deri në fund e drejta për një proçes të rregullt ligjor, gjykata duhet të marrë vendim për çdo çështje që shqyrton. Ky detyrim nuk përmendet në nenin 42/2 të Kushtetutës, por siç ka vërejtur Gjykata e Strasburgut:

“... Kompetenca e vendimmarrjes është e qenësishme në vetë nocionin e gjykatës brenda kuptimit të Konventës..”.187

Kjo do të thotë që të paktën një gjykatë, duhet të jetë kompetente për të shqyrtuar dhe përcaktuar çështje të faktit dhe të ligjit. Zgjidhja e çështjes në themel është vetëm njëri aspekt i vendimit përfundimtar që kërkon Konventa. Është e rëndësishme gjithashtu, për të drejtën për një proçes të rregullt ligjor, fakti se vendimet gjyqësore duhet të jenë të arsyetuara.188

Vendimet e arsyetuara i shërbejnë qëllimit të të treguarit ndaj palëve që ata duhen dëgjuar dhe ndaj të kontribuojnë në një pranim më të vullnetshëm të vendimit nga ana tyre. Për më tepër, ata detyrojnë gjykatësit të bazojnë arsyetimet e tyre mbi argumenta objektiv dhe gjithashtu ruajnë të drejtat për mbrojtje. Megjithatë, masa e detyrës për të dhënë arsyet varion sipas natyrës së vendimit dhe duhet të vendoset nën dritën e rrethanave të rastit189.

Ndërsa gjykatat nuk detyrohen të japin një përgjigje të detajuar ndaj çdo argumenti të ngritur190, duhet patjetër të jetë e qartë nga vendimi që janë adresuar çështjet esenciale të rastit191.

Gjykatat kombëtare duhet të tregojnë qartësi të mjaftueshme mbi bazat e të cilave ato bazojnë arsyetimet e tyre që të lejojnë një ndërgjyqës të ushtrojë çdo të drejtë për apelim192.

Juritë në rastet penale rrallë japin verdikte arsyetuese dhe përkatësitë e kësaj ndaj drejtësisë është prekur në një sërë rastesh, së pari nga Komisioni dhe më pas nga Gjykata.

Konventa nuk kërkon anëtarë të jurisë për të dhënë arsyet e vendimeve të tyre dhe Neni 6 nuk pengon një të akuzuar nga e drejta për gjykim nga një juri profane edhe kur arsyet nuk jepen për verdiktin193. Gjithsesi, që kërkesat për një gjykimi të drejtë të përmbushen, i akuzuari si dhe vetë publiku, duhet të jetë në gjendje të kuptojë verdiktin që i është dhënë; kjo është një mbrojtje e rëndësishme ndaj arbitrarizmit194.

Në rastin e gjykatave penale që ulen me një juri profane, çdo karakteristikë proçeduriale e veçantë duhet të akomodohet, duke parë që anëtarëve të jurisë zakonisht nuk u kërkohet - apo nuk u lejohet - të japin arsye për bindjet e tyre personale. Në këto rrethana, Neni 6 kërkon një vlerësim të faktit nëse mbrojtjet e mjaftueshme ishin të duhura për të shmangur çdo rrezik të arbitrarizmit dhe për të lejuar të akuzuarin të kuptojë arsyet për dënimin e tij. Mbrojtje të tilla proçeduriale mund të përfshijnë, për shembull, drejtime apo udhëzime të siguruara nga gjykatësi i mëparshëm ndaj anëtarëve të jurisë mbi çështjet ligjore apo provat e sjella apo më saktë, çështje të caktuara të dhëna jurisë nga gjykatësi, që formojnë një kuadër mbi të cilin 187 Çështja Benthem kundër Hollandës, Datë 20 Mars 1984.188 Shih nenin 142/1 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.189 Çështja Ruiz Torija kundër Spanjës, Datë 9 Dhjetor 1994.190 Çështja Van de Hurk kundër Hollandës, Datë 19 Prill 1994.191 Çështja Boldea kundër Rumanisë, Datë 15 Shkurt 2007.192 Çështja Hadjianastassiou kundër Greqisë, Datë 16 Dhjetor 1992; Çështja Boldea kundër Rumanisë Datë 15 Shkurt 2007193 Çështja Saric kundër Danimarkës, Datë 2 Shkurt 1999.194 Çështja Taçquet kundër Belgjikës, Datë 16 Nëntor 2010; Çështja Legillon kundër Francës, Datë 10.01.2013.

73

bazohet verdikti apo mënjanon mjaftueshëm faktin që nuk ka arsye të dhëna për përgjigjet e jurisë195. Atje ku një gjykatë penale refuzon të ngrejë çështje të veçanta në lidhje me secilin të akuzuar ndaj ekzistencës së rrethanave të rënduara, për rrjedhojë edhe duke i mohuar jurisë mundësinë e vendosjes së përgjegjësisë penale individuale të aplikantit, Gjykata e Strasburgut zbuloi një shkelje në Nenin 6 dhe 1196.

Tek çështja Bellerín Lagares kundër Spanjës197 Gjykata vuri re se gjykimi i përgënjeshtruar – ndaj të cilit është bashkëlidhur një dokument i shqyrtimit të jurisë – përmbante një listë të fakteve të cilat ishin vendosur nga juria për të marrë vendim për të shpallur fajtor aplikantin, një analizë ligjore të këtyre fakteve dhe për qëllime të burgimit, edhe një referencë ndaj rrethanave të gjetura që kanë patur influencë mbi shkallën e përgjegjësisë së aplikantit në rastin në fjalë. Si rezultat, u zbulua se gjykimi në fjalë përmbante arsye të mjaftueshme për qëllime të Nenit 6 dhe 1 të Konventës.

Duhet bërë kujdes gjithashtu edhe ndaj çdo rasti të apelimit të hapur ndaj të akuzuarit198. Në rastin e çështjes Taçquet kundër Belgjikës, aplikantit iu bënë vetëm katër pyetje; ato ishin formuar në terma identikë si pyetjet qe kanë të bëjnë me të bashkë-akuzuarin tjetër dhe nuk i lejuan atij të vendoste bazat faktike dhe ligjore mbi të cilat ai po ndëshkohej. Ndaj, paaftësia e tij për të kuptuar se pse ai u shpall fajtor çoi në një seancë gjyqësore të padrejtë.

Tek rasti Gjykatësi kundër Anglisë199, Gjykata zbuloi se kuadri që rrethonte verdiktin e paarsyetuar të një jurie Skoceze, ishte i mjaftueshëm për të akuzuarin të kuptonte verdiktin e tij. Për më tepër, Gjykata gjithashtu plotësoi duke thënë, që të drejtat e apelimit të vlefshme nën ligjin Skocez, do të kishin qenë të mjaftueshme për të ndrequr çdo verdikt jo të duhur nga juria. Nën legjislacionin e aplikuar, Gjykata e Apelit gëzoi një fuqi të gjerë për të rishikuar dhe u fuqizua në anullimin e çdo bindje të cilat do të rezultonin në një keqpërdorim të drejtësisë.

Domosdoshmëria e arsyetimit të vendimeve lind nga konsiderata se një vendim që nuk rendit arsyet për të cilat është marrë, është arbitrar, prandaj nuk mund të jetë ligjor. Gjykata Kushtetuese e ka shprehur rëndësinë e arsyetimit të vendimeve gjyqësore nga gjykatat e sistemit gjyqësor në Vendimin e Nr. 33/2005, ku ndër të tjera ajo shprehet se:

“... Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut, duke iu referuar proçesit të drejtë garantuar në nenin 6 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, ka theksuar se shtetet gëzojnë liri të konsiderueshme në përzgjedhjen e mjeteve të përshtatshme, të cilat do të garantonin që sistemi i tyre juridik të jetë në përputhje me kërkesat e nenit 6 të Konventës”. Megjithatë, gjykatat kombëtare duhet të tregojnë me qartësi të mjaftueshme arsyet mbi të cilat mbështetet vendimi i tyre.

Nga sa mësipër, del qartë se vendimi gjyqësor në çdo rast duhet të jetë logjik, i rregullt në formë dhe i qartë në përmbajtje. Në tërësinë e tij ai duhet konsideruar si një unitet, në të cilin pjesët përbërëse janë të lidhura ngushtësisht mes tyre. Ato duhet të jenë në shërbim dhe në funksion të njëra-tjetrës. Argumentet e pjesës arsyetuese 195 Çështja R. kundër Belgjikës Datë 30 Mars 1992; Çështja Zarouali kundër Belgjikës, Datë 29 Qershor 1994; Çështja Planka kundër Austrisë, Datë 15 Maj 1996; Çështja Papon kundër Francës, Datë 15.11.2001.196 Çështja Goktepe kundër Belgjikës, Datë 02.06.2005.197 Çështja Bellerín Lagares kundër Spanjës, Datë 4 Nëntor 2003.198 Çështja Taçquet kundër Belgjikës, Datë 16 Nëntor 2010.199 Çështja Gjykatësi kundër Anglisë, Datë 8 Shkurt 2011.

74

duhet të jenë të bazuara dhe të lidhura logjikisht, duke respektuar rregullat dhe ligjet e mendimit të drejtë. Ato duhet të formojnë një përmbajtje koherente brenda vendimit, i cili përjashton çdo kundërthënie apo kontradiksion të hapur ose të fshehtë. Këto argumenta duhet të jenë gjithashtu të mjaftueshëm për të mbështetur dhe pranuar pjesën urdhëruese. Konkluzionet e pjesës arsyetuese duhet të bazohen jo vetëm në aktet ligjore, por edhe në parimet dhe rregullat që karakterizojnë mendimin e shëndoshë e logjik. Një arsyetim i saktë i vendimit është një mënyrë e sigurt që gjeneron legjitimitet në sytë e të interesuarve. Ky efekt do të jetë akoma më i madh nëse palët do ta përjetojnë këtë vendim si pasojë normale e një proçesi të rregullt, në të gjithë komponentët e tij.200

Por neni 449 i Kodit të Proçedurës Penale, nuk e parashikon rishikimin e një vendimi të formës së prerë kur një gjykatë ndërkombëtare ka vendosur se ka patur shkelje gjatë proçesit në gjykatat e brendshme.

Megjithatë neni 4/2 i Protokollit Nr. 7 të K.E.D.NJ lejon shprehimisht një shtet të rihapë një çështje, si rezultat i daljes së fakteve të reja ose kur zbulohet një defekt thelbësor në proçeset e mëparshme, që mund të kenë ndikim mbi rezultatin e çështjes.201

Vetë GJ.E.D.NJ ka mbajtur qëndrim se ajo në një proçes të tillë duhet të vlerësojë nëse në një rast të caktuar, kompetenca për të bërë një kërkesë për rishikim ushtrohet nga autoritetet për të arritur, sa më maksimalisht të jetë e mundur një balancë të drejtë ndërmjet interesave të individit dhe nevojës për të siguruar efektivitetin e sistemit të drejtësisë penale.202

Megjithatë pas vendimit Xheraj kundër Shqipërisë, Gjykata e Lartë refuzoi rihapjen e proçesit gjyqësor në mungesë të shkaqeve për rihapjen e proçeseve gjyqësore të parashikuara nga neni 450 i K.P.P. Xheraj paraqiti një kërkesë në Gjykatën Kushtetuese, e cila u shpreh se përsa i përket vendimeve të GJ.E.D.NJ-së për proçedime penale, për legjislativin lind nevoja që të marrë masa për të harmonizuar legjislacionin e brendshëm me dispozitat e K.E.D.NJ-së. Nëse nuk ka harmonizim pra, nëse jemi në rastet e vakumit legjislativ, ose kur parashikimet ligjore bien në kundërshtim me dispozitat e Konventës, atëherë gjyqtarët e çdo niveli zbatojnë drejtpërsëdrejti vendimet e GJ.E.D.NJ-së në përputhje me nenin 122 të Kushtetutës dhe nenet 19 dhe 46 të K.E.D.NJ-së. Neni 122 i Kushtetutës përcakton shprehimisht se dispozitat e marrëveshjeve ndërkombëtare kane epërsi mbi ligjet e vendit që nuk pajtohen me të.

Gjykata Kushtetuese çmon se respektimi i K.E.D.NJ-së dhe standardeve kushtetuese është detyrim jo vetëm i saj, por edhe i gjykatave të juridiksionit të zakonshëm, në mënyrë të veçantë Gjykatës së Lartë për shkak të kompetencave të veçanta të saj të natyrës rishikuese, por edhe në drejtim të unifikimit të praktikës gjyqësore.

Siç është shprehur edhe GJ.E.D.NJ-ja: “Roli i një gjykate të lartë në një palë kontraktuese është pikërisht zgjidhja e konflikteve, shmangia e divergjencave dhe qëndrueshmëria. Në fakt në çështjen në shqyrtim vetë Gjykata e Lartë u bë burimi i pasigurisë duke minuar besimin publik te sistemi ligjor dhe shteti i së drejtës”.203

Në përfundim Gjykata Kushtetuese vendosi se zbatimi i vendimit të GJ.E.D.NJ duhet të kryhet në mënyrën më efikase të mundshme, si dhe duke mos cënuar elementë 200 Vendimi i Gjykatës Kushteuese Nr. 33, Datë 8.12.2005, Nr. 97 Fletores Zyrtare.201 Çështja Nikitin kundër Rusisë, Datë 12 korrik 2004.202 Çështja Bujnita kundër Moldavisë, Datë 16 janar 2007.203 Vendim i GJ.E.D.NJ, Çështja Mullai dhe të tjerët kundër Shqipërisë, Datë 18 Tetor 2011.

75

të rëndësishëm të së drejtës për një proçes të rregullt ligjor, siç është kohëzgjatja e paarsyeshme e proçesit. Respektimi i K.E.D.NJ dhe standarteve kushtetuese është detyrim jo vetëm i saj, por edhe i gjykatave të juridiksionit të zakonshëm, në mënyrë të veçantë i Gjykatës së Lartë, për shkak të kompetencave të veçanta të saj të natyrës rishikuese, por edhe në drejtim të unifikimit të praktikës gjyqësore. Pra është e nevojshme që kjo gjykatë në përputhje me nenin 1 të K.P.P, të mos kufizohet në dispozitat e këtij Kodi, por të zbatojë drejtpërsëdrejti Kushtetutën dhe K.E.D.NJ. Përsa i përket rishikimit nuk mund të pretendohet se vendimet të cilat u referohet neni 450/1/a janë vetëm ato të dhëna nga gjykatat e Republikës së Shqipërisë, pasi neni 10 i K.P.P në mënyrë eksplicite detyron gjykatat që të zbatojnë dispozitat e marrëveshjeve ndërkombëtare në të cilat Republika e Shqipërisë është palë204.

2.7. Nocioni ndjekje penale

Sipas fjalorit të gjuhës së sotme shqipe, me ndjekje penale duhet të kuptohet veprimi juridik që ndërmerret kundër dikujt që ka shkelur ligjin205. Pra, ndjekja penale nënkupton kryerjen e të gjitha veprimeve proçedurale të parashikuara nga ligji me qëllim vërtetimin e akuzës së ngritur nga prokurori.

Sipas nenit 148 të Kushtetutës “1. Prokuroria ushtron ndjekjen penale, si dhe përfaqëson akuzën në gjyq në emër të shtetit. Prokuroria kryen edhe detyra të tjera të caktuara me ligj. 2. Prokurorët janë të organizuar dhe funksionojnë pranë sistemit gjyqësor si organ i centralizuar. 3. Në ushtrimin e kompetencave të tyre prokurorët u nënshtrohen Kushtetutës dhe ligjeve”.

Këto dispozita përbëjnë modelin e përgjithshëm të proçedurës penale, por kuadri kushtetues i ndjekjes penale duhet të shihet edhe në kontekstin e parimit të shtetit të së drejtës (neni 4 i Kushtetutës), nga i cili burojnë edhe parime të tjera të proçesit penal - si parimi i prezumimit të pafajësisë, ndalimi i gjykimit dy herë për të njëjtën vepër penale, parimi i kontradiktoritetit, e drejta për tù gjykuar publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e krijuar me ligj, e drejta e mbrojtjes, e drejta për tù ankuar në një gjykatë më të lartë, etj.

Gjykata Kushtetuese vë në dukje, se kompetenca e prokurorit për mosfillimin apo pushimin e çështjes penale (në rastet e parashikuara në ligj), si aspekt i funksionit të tij kushtetues të ushtrimit të ndjekjes penale, është në pajtim me parimin e shtetit të së drejtës. Ky parim midis të tjerave, presupozon që shteti duhet të marrë të gjitha masat për të mbrojtur dinjitetin e njeriut, të drejtat dhe liritë e tij, rendin kushtetues, pronën, mjedisin, të ndëshkojë çdo përpjekje të paligjshme kundër tyre si dhe të sigurojë që asnjë person të mos ndiqet dhe dënohet penalisht në mënyrë të padrejtë. Teorinë e të drejtës proçedurale penale, ndjekja penale nënkupton një aktivitet juridik proçedural që ndërmerret kundër dikujt që ka shkelur ligjin. Ndjekja penale përfaqëson tërësinë e veprimeve proçedurale të parashikuara nga ligji, me qëllim vërtetimin ose rrëzimin e akuzës së ngritur nga prokurori206.

204 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 20/2011.205 Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (2002), fq. 838.206 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr.3, Datë 06.02.2008.

76

Ndjekja penale (proçedimi penal) përfshin dy faza të ndryshme, por të lidhura në mënyrë funksionale; fazën e hetimeve paraprake, që konsiston në kryerjen e veprimeve hetimore për të zbardhur ngjarjen dhe identifikuar autorin; dhe fazën e gjykimit, që përfaqësohet nga mbrojtja e akuzës përpara gjykatës. Në bazë të nenit 277 të K.Pr.P., prokurori dhe policia gjyqësore zhvillojnë, brenda kompetencave të caktuara, hetimet e nevojshme që lidhen me ushtrimin e ndjekjes penale. Prokurori drejton hetimet dhe ka në dispozicion policinë gjyqësore, por ai mund të kryejë vetë veprimet hetimore që i çmon të nevojshme. Në përfundim të veprimeve hetimore prokurori, pasi shqyrton aktet dhe sigurohet që i pandehuri ose mbrojtësi është njohur me to vendos, sipas rastit, pushimin e çështjes ose dërgimin e saj në gjykatë207.

Gjykata Kushtetuese208 vlerëson megjithatë, se kjo vendimmarrje e prokurorit udhëhiqet nga parimi i ligjshmërisë. Kjo do të thotë, se përcaktimi i rasteve (kritereve ligjore) të mosfillimit apo pushimit të çështjes penale është bërë në nivel qendror nga ana e shtetit/ligjvënësit. Prokurorit nuk i lejohet një modus operandi i tillë ku të vendosë të pushojë një çështje penale jashtë kritereve ligjore. Diskrecioni i prokurorit qëndron vetëm në faktin se atij i është lënë kompetenca të vlerësojë nëse, në proçedimet konkrete që ka për trajtim, përmbushen ose jo këto kritere.

Gjykata Kushtetuese thekson209, sse pavarësia e prokurorit në organizimin e hetimeve paraprake dhe përfaqësimin e akuzës në gjykatë, është një vlerë kushtetuese. Megjithatë, kjo pavarësi, e sanksionuar në Kushtetutë, nuk mund të interpretohet se në proçesin penal, prokurorët nuk janë të detyruar të respektojnë ligjet dhe/ose udhëzimet apo vendimet e gjykatës. Në ushtrimin e kompetencave të tyre prokurorët janë të pavarur nga ndikimi i pushteteve të tjera, por janë të varur nga ligji. Me fjalë të tjera, kompetencat e prokurorëve për pushimin e çështjes penale, në aspektin kushtetues, nuk lejohet të interpretohen si e drejtë subjektive e tyre, d.m.th. si e një e drejtë që ata ose e përdorin, ose mund të vendosin të mos e përdorin. Gjykata Kushtetuese shton se këto kompetenca përbëjnë edhe detyrime për prokurorët, të cilat jo vetëm që mund, por dhe janë të detyruar t’i përmbushin në qoftë se plotësohen kushtet përkatëse të sanksionuara në ligj.

207 Neni 327 i Kodit te Proçedurës Penale.208 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 14, Datë 21.07.2008.209 Shih po aty.

77

KREU I TRETË

PARIME TË PËRGJITHSHME

Vlerësimi nëse proçesi gjyqësor i plotëson të gjithë kriteret dhe kërkesat e një proçesi të rregullt ligjor, i cili nuk mund të përcaktohet në qoftë se nuk janë ekzaminuar të gjitha proçedurat në tërësinë e tyre, presupozon që ato të jenë përfunduar, kur çështja të shkojë në Gjykatën Kushtetuese. Në plan të parë, ashtu si në Kushtetutë (neni 29), në Kodin Penal dhe në Kodin e Proçedurës Penale sanksionohet parimi bazë i ligjshmërisë në proçedimin penal, nga i cili udhëhiqen organet e ndjekjes penale dhe gjykata e ato të ekzekutimit të vendimeve gjyqësore të formës së prerë210

Ky parim lidhet ngushtë me kriminalizimin e veprës penale, sepse duke zbatuar normat e Kodit të Proçedurës organi i ndjekjes penale zbulon veprën penale dhe kryen të gjitha veprimet proçedurale (ndalimin, pyetjen, marrjen si të pandehur, propozimin për masat e sigurisë, kontrollet e personave, të banesës, dëshmitarëve, thirrjes së ekspertëve, paraqitjen e akuzës në gjyq). Në qoftë se respektohet e zbatohet me korrektësi parimi i ligjshmërisë në proçedimin hetimor kjo garanton që është vërtetuar me prova fakti i veprës penale dhe për rrjedhojë edhe kriminalizimi i saj realizohet në baza ligjore.

Në lidhje me ndjekjen penale në kohën e tanishme janë shfaqur opinione që meritojnë të jenë objekt diskutimi me qëllim që të sigurohet zbatimi i parimit të ligjshmërisë në të dhe efektiviteti i legjislacionit penal në luftimin e kriminalitetit. Ish Prokurori i Përgjithshëm, Dr. Theodhori Sollaku në një artikull të publikuar, kundër të tjerash shprehet si vijon: “Pika më e dobët sot në funksionimin e organit të akuzës është drejtimi dhe kontrolli i veprimtarisë së këtij institucioni, detyrë kjo që me Kushtetutë dhe me ligj i është ngarkuar kryesisht Prokurorit të Përgjithshëm..., pozicioni kushtetues i të cilit kohët e fundit ka ardhur duke u dobësuar... a. mandat shumë i shkurtër (5 vjet), b. nuk ka asnjë fuqi ligjore mbi prokurorët në fazën e shqyrtimit gjyqësor, c. nuk ka mbrojtje ligjore”.211

Çështja më kryesore që del nga ky shkrim është se raportet e prokurorisë me policinë gjyqësore, ndonëse janë rregulluar me ligj, përsëri ky problem është emergjent, sepse prokurori nuk ka pse ngarkohet me hetimin e çështjeve, por vetëm të ketë të drejtën e kontrollit. Veç asaj, policia gjyqësore është e ndarë në seksione (pranë Prokurorisë së Përgjithshme) dhe në shërbime (të gjitha llojet e policisë e të shërbimeve).

Roli i prokurorit në ndjekjen penale bëhet më efektiv po qe se është përcaktuar roli drejtues e kontrollues, por jo të merret ai vetë me hetime. Veç asaj, riorganizimi i 210 Islami, H., Hoxha, A., Panda, I., Proçedura Penale, Tiranë 2003, f. 45-62.211 Sollaku, Th. Problematika e ndjekjes penale në Shqipëri, Avokatia N.3/2012, f. 71-81.

78

policisë mbetet probem për t’u zgjidhur sipas standarteve europiane. Parimi tjetër me rëndësi që lidhet drejtpërdrejt me organet e ndjekjes penale është se: “Askush nuk mund t’i nënshtrohet torturës”.212

Raportet e botuara nga organizma të shoqërisë civile dhe ndërkombëtare kanë evidentuar rastet e përdorimit të torturës sidomos në dhomat e paraburgimit kundër të paraburgosurve, por edhe në burgje. Këto janë shkelje të rënda të Kushtetutës dhe të akteve juridike ndërkombëtare dhe normave proçedurale penale.

Në Kodin e Proçedurës Penale janë përcaktuar të drejtat e mbrojtësit, garancitë për realizimin e tyre dhe marrëdhëniet me të pandehurit.213

Parimi tjetër themelor i bazuar plotësisht në rregullat e caktuara në Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut është ai që ka të bëjë me masat e sigurimit, kontrollin e banesës dhe të korrespondencës.

Në Kushtetutë dhe në Kodin e Proçedurës Penale janë përcaktuar rregulla të qarta e të sakta se kur personit mund t’i hiqet liria: “Askujt nuk mund t’i hiqet liria, përveçse në rastet dhe sipas proçedurave të parashikuara me ligj”.214

Në nenin 228 të Kodit të Proçedurës Penale parashikohen konkretisht rastet kur merren masat e sigurimit personale, sipas kritereve ligjore të caktuara. 215

Në të gjithë normat proçedurale penale janë pranuar standartet demokratike për të drejtat e të pandehurit.

Tërësia e parimeve proçedurale është garanci për të arritur efektivitetin e plotë të drejtësisë penale në luftimin e kriminalitetit, për zbatimin e rregullt të neneve të Kodit Penal.

E njëjta gjë vlen edhe me respektimin dhe zbatimin e parimit të ligjshmërisë nga gjykata duke zhvilluar një proçes të rregullt ligjor përdorimin dhe verifikimin e provave, sigurinë e barazisë së pjesëmarrësve në proçesin gjyqësor, të të drejtave të mbrojtjes e të të pandehurit, dhënien e një vendimi gjyqësor të bazuar në ligj e të drejtë, sigurohet penalizimi i veprës penale dhe i autorit të saj.

Efektiviteti i Kodit të Proçedurës shprehet qartë në të gjitha fazat e proçesit penal për të arritur në dhënien e drejtësisë, në zbatimin në praktikë të normave të Kodit Penal që dënojnë fajtorin, në caktimin e individualizimit të dënimit kundër tij ose në dhënien e pafajësisë kur akuza nuk provohet. Njohja e mirë e normave të Kodit të Proçedurës Penale nga prokurori, gjyqtari etj është kushti i parë kryesor i zbatimit të drejtë e të rregullt të tij.

Çdo proçes gjyqësor penal, në çdo fazë të gjykimit dhe trajtimit duhet të plotësojë në çdo rast tre kërkesa, të cilat e qeverisin atë. Këto kërkesa janë:

Barazia e armëvePubliciteti i gjykimitAfati i arsyeshëm

212 Neni 25 i Kushtetutës dhe neni 5 i Kodit të Proçedurës Penale.213 Ligji Nr. 7905, datë 21.3.1995 “Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar214 Neni 27 pika 1/c e Kushtetutës.215 Islami, H., Hoxha, A., Panda, I., vep.cit, f.39.

79

3.1. Barazia e armëve

Një nga parimet kryesore të një proçesi gjyqësor të rregullt është parimi i barazisë së armëve, parim i përpunuar nga Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese Shqiptare në harmoni të plotë me përcaktimet e bëra nga Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut. Ky parim nënkupton se, çdokush që është palë në një proçes gjyqësor duhet të ketë mundësi të barabarta që të paraqesë çështjen e vet dhe se asnjë palë nuk duhet të gëzojë ndonjë avantazh të konsiderueshëm ndaj kundërshtarit, duke përcaktuar një ekuilibër të drejtë midis palëve216.

Ky parim ka gjetur zbatim dhe në shumë çështje në Gjykatën e Strasburgut si në çështjen Borgers kundër Belgjikës 217, ku kemi një kufizim mbi të drejtat e mbrojtjes, pasi aplikuesit iu ndalua përgjigja ndaj pretendimeve të përgatitura nga Avokati i Përgjithshëm para Gjykatës Apelit dhe nuk iu dha një kopje e këtyre pretendimeve paraqitjes përpara kohe. Pabarazia u rëndua akoma dhe më shumë nga pjesëmarrja e Avokatit të Përgjithshëm, në diskutimet e gjykatës në të cilën luajti rolin e një këshilluesi.

Gjykata e Strasburgut zbuloi një shkelje të Nenit 6 dhe 1 të kombinuar me Nenin 6 dhe 3 në proçedimet penale ku një avokat mbrojtës u detyrua të priste për 15 orë përpara se t’i jepej përfundimisht shansi për të paditur rastin e tij në orët e para të mëngjesit218. Në mënyrë të ngjashme, Gjykata zbuloi një shkelje të parimit të barazisë së degëve, në lidhje me Gjykatën e Lartë që vendos në rastet penale. Aplikanti i cili u dënua në apel dhe iu kërkua të ishte prezent, u përjashtua nga seanca dëgjimore preliminare e bërë para kamerës219.

Në të kundërt, një ankesë lidhur me barazinë e degëve u deklarua e papranueshme dhe dukshëm keq, ku aplikanti u ankua që prokurori pati qëndruar në një platformë të ngritur në krahasim me palët e tjera. I akuzuari nuk u vendos në disavantazh lidhur me mbrojtjen e interesit të tij220.

Dështimi i paraqitjes së rregullave të proçedimeve penale në legjislacion mund të prishë barazinë e degëve, meqë qëllimi i tyre është mbrojtja e të akuzuarit ndaj çdo abuzimi të autoritetit dhe është për rrjedhojë pikërisht mbrojtja ajo që ka shumë të ngjarë të vuaj nga përjashtimi dhe mungesa e rregullave të tillë221.

Dëshmitarët e prokurimit dhe mbrojtja duhet të trajtohen njësoj; megjithatë, nëse zbulohet një shkelje kjo varet nëse dëshmitari në fakt gëzon një rol të privilegjuar222.

Mos kallzmi i provave ndaj mbrojtjes mund të shkel barazinë e armëve (si edhe të drejtën ndaj një seance dëgjimore kundërshtuese) si në çështjen Kuopila ndaj Finlandës223, ku mbrojtësit nuk iu dha shansi të komentojë mbi një raport shtesë të policisë.216 Çështja Foucher kundër Francës, Datë 18 Mars 1997; Çështja Bulut kundër Austrisë, Datë 22 Shkurt 1996; Çështja Bobek kundër Polonisë, Datë 17.07.2007; Çështja Klimentyev kundër Rusisë, Datë 16.11.2006.217 Çështja Borgers kundër Belgjikës, Datë 30 Tetor 1991.218 Çështja Makhfi kundër Francës, Datë 19 Tetor 2004.219 Çështja Zhuk kundër Ukrainës, Datë 21 Tetor 2010.220 Çështja Diriöz kundër Turqisë, Datë 31.05.2012.221 Çështja Coëme dhe të Tjerët kundër Belgjikës, Datë 18.10.2000.222 Çështja Bonisch kundër Austrisë Datë 6 Maj 1985; Çështja Brandstetter kundër Austrisë Datë 28 Gusht 1991.223 Çështja Kuopila kundër Finlandës, Datë 27.04.2000.

80

Barazia e armëve mund gjithashtu të ndalojë kur i akuzuari ka akses të kufizuar të dosjes së rastit të tij apo dokumentave të tjerë mbi baza të interesave publik224.

Ky parim gjen rregullim nga një tërësi normash juridike të sanksionuar si në Kushtetutën e Shqipërisë ashtu dhe në frymën që përshkon Kodin e Proçedurës Penale. Në këtë Kod gjejnë sanksionim parimet e një proçesi akuzator, i mbështetur në kontradiktorialitetin e gjykimit penal, duke siguruar mjete proçedurale të njëjta për të dyja palët në gjykim. Parimi i barazisë së armëve përfshin nocionin se, të dy palët në proçes kanë të drejtë të kenë informacion për faktet dhe argumentat e palës kundërshtare dhe se secila palë duhet të ketë mundësi të barabarta për t’ju përgjigjur palës tjetër.

Në nenin 331 të Kodit të Proçedurës Penale parashikohet se:

1-“Kur ka prova të plota për fajësinë e të pandehurit, prokurori paraqet kërkesën për gjykimin e çështjes”.

3-“kërkesa u njoftohet të pandehurit dhe të dëmtuarit”.

Po kështu, në nenin 351 të këtij Kodi është përcaktuar qartë se:“Kur i pandehuri i lirë ose i paraburgosur nuk paraqiten në seancë ndonëse është

njoftuar dhe nuk ka patur shkaqe të ligjshme për t’u paraqitur, gjykata pasi dëgjon palët, deklaron mungesën e tij. Në këtë rast ai përfaqësohet nga mbrojtësi”.

Duke qenë se legjislacioni jonë e njeh gjykimin e të pandehurit në mungesë, ligjvënësi ka parashikuar të drejtën që proçesi të zhvillohet në prani të një avokati mbrojtës të caktuar kryesisht. Duke ja kundërvënë këtë subjekt proçedural, akuzës së përfaqësuar nga prokurori dhe për pasojë duke siguruar debatin e nevojshëm juridik lidhur me cilësimin juridik të rrethanave të faktit ose të ligjit. Në Vendimin Nr. 5/03 të Gjykatës Kushtetuese, e cila ka marrë në shqyrtimin pretendimin e shtetasit H.P, i cili pretendonte se, kishte shkelje të parimit për një proçes të rregullt ligjor, ajo konstatoi shkelje të parimit të barazisë së armëve, duke u shprehur se:

“... mossigurimi i pjesëmarrjes në gjykim të të akuzuar, në çdo rast por edhe atëherë, kur ky i fundit i fshihet drejtësisë, nuk mund të përligj zhvillimin e proçesit kundër tij pa pjesëmarrjen dhe dëgjimin e mbrojtësit. Parimi i kontradiktorialitetit dhe i barazisë së armëve në gjykimin penal, kërkon që argumentat e mbrojtjes, të paraqiten njësojë si ato të prokurorit. Ky parim presupozon që secilës palë, duhet t’i ofrohen mundësi të arsyeshme për të paraqitur pretendimet për çështjen, në kushte të tilla që të mos vënë në disavantazh palën tjetër.

Përkundrazi, gjykata, duke dëgjuar vetëm argumentat e prokurorit të ngritura në rekurs dhe të parashtruara në seancë dhe duke mos dëgjuar pretendimet e kërkuesit i ka dhënë proçesit gjyqësor një zhvillim të njëanshëm”.225

Respektimi i parimit të barazisë së armëve si dhe ai i mbrojtjes me avokat, janë aspekte të rëndësishme të një proçesi të rregullt ligjor në kuptimin kushtetues. Për pasojë, në funksion të respektimit të këtyre parimeve një rol të veçantë luajnë dhe njoftimi i palës si dhe i avokatit mbrojtës të saj si për kopjen e ankimit ose rekursit ashtu dhe për ditën e gjykimit të çështjes. Kështu Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së

224 Çështja Matyjek kundër Polonisë, Datë 24.04.2007.225 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 5, Datë 17.02.2003.

81

Lartë226 kanë vendosur unanimisht se:“Urdhërimin për thirrjen dhe njoftimi i të pandehurit, për të marrë pjesë në gjykimin

në apel, është një detyrim ligjor dhe jo fakultativ për gjykatën”.

Një përfundim i tillë kategorik, buron nga analiza që u bëhet dispozitave përkatëse që rregullojnë të drejtën e mbrojtjes së të pandehurit në proçesin penal si dhe të drejtën për një proçes të rregullt ligjor, të parashikuara në Kushtetutë, në Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut, si dhe në Kodin e Proçedurës Penale.

Në praktikën gjyqësore të gjykatave të apelit, pikërisht lidhur me thirrjen dhe njoftimin e të pandehurit në gjykim, efektivisht janë vërejtur qëndrime të ndryshme të kundërligjshme dhe konkretisht:

Sipas parashikimeve të nenit 31 të Kushtetutës cilësohet se,

“Gjatë proçesit penal kushdo ka të drejtë:

…ç. të mbrohet vetë ose …”.

Formulimi i bërë në dispozitën kushtetuese të mësipërme është i njëjtë me formulimin e Nenit 6, pika 3, germa “c” të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, sipas të cilit:

“…Çdo i akuzuar ka të drejtë, ndër të tjera dhe kryesisht:Të mbrohet vetë ose….”.

Më tej akoma, në nenin 33 pika 1 të Kushtetutës, parashikohet:“Kushdo ka të drejtë të dëgjohet para se të gjykohet”.

Nga ana tjetër, ligjvënësi në nenin 426 të Kodit të Proçedurës Penale, ku parashikohen Veprimet paraprake të gjykimit në Gjykatën e Apelit, ka përcaktuar se:

Sigurimi i të drejtës së pjesëmarrjes dhe dëgjimit të të pandehurit në gjykimin në apel, është një veprim i domosdoshëm, jo vetëm në aspektin kushtetues e ligjor, por edhe për faktin se Gjykata e apelit në dallim nga Gjykata e Lartë, gjykon edhe si gjykatë fakti. Kështu duke ju referuar kërkesave të parashikuara në nenin 427 të Kodit të Proçedurës Penale, kemi:

“Kur një palë kërkon rimarrjen e provave të administruara në shqyrtimin gjyqësor të shkallës së parë ose marrjen e provave të reja, gjykata në qoftë se e çmon se një gjë e tillë është e nevojshme, vendos përsëritjen tërësisht ose pjesërisht të shqyrtimit gjyqësor.

…….

Përsëritja e shqyrtimit gjyqësor vendoset edhe kryesisht kur gjykata e çmon të domosdoshme.

Gjykata vendos përsëritjen e shqyrtimit gjyqësor kur vërtetohet se i pandehuri nuk ka marrë pjesë në shkallë të parë…..”.

Ndërsa shqyrtimi në Gjykatën e Lartë, në përputhje me kërkesat e parashikuara nga neni 432 i Kodit të Proçedurës Penale, bëhet vetëm për shkaqe të përcaktuara që kanë të bëjnë me … “mosrespektim ose zbatim të gabuar të ligjit penal ose normave të tjera juridike… mosrespektim të normave proçeduriale që parashikojnë si pasojë 226 Vendim i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë Nr.1 Datë 15.02.2001.

82

pavlefshmërinë, mospranimin ose humbjen e një të drejte të ligjshme… mungesën e arsyetimit ose karakterin haptazi jo logjik...”.

Duke i parë në unitet të gjitha dispozitat e cituara mësipër, arrihet në përfundimin se pjesëmarrja e të pandehurit të lirë apo të arrestuar në gjykim (edhe në apel), dëgjimi dhe mbrojtja e tij, ndërsa për të pandehurin është një e drejtë kushtetuese dhe ligjore, për gjykatën është një detyrim ligjor, qe nuk lë shteg për ekuivoke.

Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë, çmojnë se mosrespektimi i këtij detyrimi ligjor, për të thirrur dhe njoftuar të pandehurin e lirë apo të arrestuar në gjykimin në apel, përbën shkelje edhe të së drejtës kushtetuese për një proçes rregullt ligjor, në kuptim të nenit 42 të Kushtetutës, sipas të cilit, “Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cënohen pa një proçes të rregullt ligjor”.

Duke ju referuar rastit në shqyrtim, arrihet në përfundimin se, konstatohet shkelje e dispozitave kushtetuese - nenit 31 germa “ç”, nenit 33 pika 1 dhe 42 të Kushtetutës, Nenit 6 pika 3 gërma “c” të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, si dhe e kërkesave te parashikuara ne Nenin 426 pika 1 të Kodit të Proçedurës Penale.

Një moment tjetër i veçantë që duhet t’i nënshtrohet analizës gjithmonë në kuadrin e kësaj çështje, është edhe dallimi që duhet bërë midis “njoftimit” të të pandehurit dhe “njoftimit” të mbrojtësit, moment i cili konfondohet në praktikë. Sikundër edhe u përmend, gjykatat jo rrallë njësojnë pozicionin e mbrojtësit me atë të të pandehurit, duke “barazuar” apo “njësuar” të drejtat dhe detyrimet e këtyre dy subjekteve të proçesit penal.

Është e vërtetë se mbrojtësi në përgjithësi ka të drejtat që ligji i njeh të pandehurit. Por ligji proçedurial, ka përcaktuar edhe kufijtë respektive në këto të drejta. Kështu në nenin 50 të K. Pr. Penale, parashikohet se:

“Mbrojtësi ka të drejtat që ligji i njeh të pandehurit, përveç atyre që i rezervohen personalisht këtij të fundit”.

Është pikërisht i pandehuri, i cili përcakton, gjithnjë në kuadër të kërkesave ligjore, kufijtë e të drejtave të mbrojtësit të tij. Edhe nga këndvështrimi i kërkesave të parashikuara në nenin 426 pika 1 të Kodit të Proçedurës Penale, nuk mundet kurrsesi të “barazohet” thirrja e njoftimi i të pandehurit me mbrojtësin e tij. Në këtë dispozitë përcaktohet shprehimisht dhe në mënyrë të qartë ndarja e njërit subjekt nga tjetri: “Kryetari i Kolegjit të Gjykatës së Apelit urdhëron thirrjen e të pandehurit, paditësit civil dhe të paditurit civil, si dhe të mbrojtësve e të përfaqësuesve të tyre…”.

Siç u tha edhe më lart, në dispozitën e cituar të Kodit të Proçedurës Penale, parashikohet urdhërimi i thirrjes së të pandehurit në gjykimin në gjykatën e apelit. Në pamje të parë, eventualisht mund të krijohet idea e gabuar se kemi të bëjmë thjeshtë me urdhërim për thirrje dhe vetëm kaq. Mirëpo, parë kjo dispozitë në kompleksitet dhe unitet me dispozitat e tjera të Kodit të Proçedurës Penale, arrihet në përfundimin se “urdhërimi për thirrje” i të pandehurit të apo të arrestuar në gjykimin në apel, nuk mund të kuptohet dhe ndahet nga njoftimi i tij dhe rregullat proçeduriale që duhen zbatuar për këtë njoftim.

Me të drejtë mund të shtrohet pyetja, nëse ekzistojnë dallime ndërmjet “urdhërimit për thirrje” dhe “njoftimit” të të pandehurit, në kuptim të kërkesave të pikës 1 të nenit 426 të Kodit të Proçedurës Penale, por edhe më gjerë në dispozitat e tjera proçeduriale. Kolegjet e Bashkuara, çmojnë se efektivisht dhe potencialisht ekzistojnë dallime.

83

Së pari, në parim ligji proçedurial penale në dispozita të veçanta, parashikon dhe përcakton disponime të gjykatave me “urdhër” dhe në dispozita të tjera, parashikon dhe rregullon “Njoftimet”.

Së dyti, “urdhri” ka të bëjë në esencë me përcaktimin e një veprimi që duhet kryer, kush duhet ta kryejë dhe mjetin me të cilin do të kryhet.

Nga ana tjetër “njoftimet” kanë të bëjnë me anën “teknike” se si do të realizohet marrja dijeni per një akt të caktuar, i cili mund të jetë thirrje, vendim, etj.

Megjithatë, duke qëndruar në vazhdim të analizës së problemit konkret, të koneksitetit dhe unitetit ndërmjet “urdhërimit të thirrjes” dhe “njoftimit” të të pandehurit, në kuptim të kërkesave të nenit 426 pika 1 të Kodit të Proçedurës Penale, tërhiqen disa përfundime.

Jo rrallë, gjykatat e apelit e kanë keqkuptuar këtë dispozitë. Vetë qëndrimet, herë herë të ndryshme të tyre, të nënvizuara në fillim të këtij arsyetimi, konfirmojnë një gjë të tillë. Në jo pak raste, ato në fazën e veprimeve paraprake, formulojnë me shkrim urdhrin për thirrjen e të pandehurit të arrestuar apo të lirë, ja adresojnë atë organeve të policisë apo ftuesit përkatës dhe, mbeten me kaq. Për këto gjykata, mjafton të evidentohet ky urdhërim në dosjen gjyqësore dhe sipas tyre, gjithçka është bërë në konformitet me kërkesat ligjore.

Mirëpo efektivisht në këto raste “harrohet” detyrimi tjetër ligjor, që ky urdhërim nuk mund të kuptohet pa realizimin e njoftimit të të pandehurit. Për ta ilustruar kontekstin ndërmjet “urdhërimit të thirrjes” dhe “njoftimit” të të pandehurit, mjafton të shikohen përcaktimet që bëjnë psh. nenet 349 dhe 350 të Kodit të Proçedurës Penale.

Kështu në nenin 349 të K. Pr. Penale parashikohet:

“Gjykata urdhëron edhe kryesisht që të përsëritet thirrja për gjykim kur del që i pandehuri ose personi ndaj të cilit është bërë kërkesë për gjykim nga i dëmtuari akuzues nuk ka marrë njoftim ose njoftimi është i dyshimtë”.

Ndërsa në nenin 350 të K.Pr.Penale, parashikohet:

“Kur i pandehuri, qoftë edhe i paraburgosur, ose personi ndaj të cilit ka bërë kërkesë për gjykim i dëmtuari akuzues, nuk paraqitet në seancë… gjykata edhe kryesisht shtyn ose pezullon shqyrtimin gjyqësor, cakton datën e seancës së re dhe urdhëron që të përsëritet thirrja….

Kur del që njoftimi nuk ka qenë i rregullt, gjykata vendos shtyrjen e shqyrtimit gjyqësor dhe urdhëron përsëritjen e njoftimit…”.

Në analizë sa mësipër, konkludohet se nuk mund të kuptohet një ndarje artificiale ndërmjet urdhërimit të thirrjes nga njoftimi i të pandehurit, sikundër në mënyrë të gabuar perceptohet nga gjykata të veçanta. Në këtë kuadër, gjykatat e apelit duhet të zbatojnë dhe respektojnë kërkesat ligjore që kanë të bëjnë me njoftimin e të pandehurit të lirë apo të arrestuar. Dhe konkretisht këto kërkesa janë të parashikuara në nenet 139 dhe 140 të Kodit të Proçedurës Penale.

Si rrjedhojë në çështjen e gjykuar në Gjykatën e Apelit Shkodër227 daj shtetasve Q.L dhe Z. L, Gjykata duhet te urdhëronte thirrjen e të pandehurve të arrestuar, duke realizuar edhe njoftimin e tyre në konformitet me kërkesat ligjore të parashikuara nga neni 139 i Kodit të Proçedurës Penale. Sipas kësaj dispozite, përcaktohet se:

227 Vendimi i Gjykatës së Apelit Shkodër Nr. 56, Datë 2.5.2000.

84

“Njoftimi për të pandehurin e burgosur bëhet në vendin e burgimit duke i dorëzuar atij aktin.

Kur i pandehuri refuzon të marrë kopjen e aktit ose kur ai mungon për shkaqe të justifikuara, akti i dorëzohet përgjegjësit të institucionit, i cili për rastin e fundit njofton të interesuarin me mjetin më të shpejtë.

Dispozitat e mësipërme zbatohen edhe kur i pandehuri është i paraburgosur për një akuzë tjetër ose është duke vuajtur dënimin me burgim…”.

Duke mos zbatuar dhe respektuar kërkesat e parashikuara në nenet 31 germa “ç” e 33 pika 1 të Kushtetutës, në nenin 6, pika 3, gërma “c” të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, kemi të bëjmë me shkelje të të drejtave kushtetuese dhe për pasojë, me një proçes të parregullt ligjor. Nga ana tjetër, duke mos zbatuar dhe respektuar kërkesat e parashikuara nga nenet 426/1 e 139 të Kodit të Proçedurës Penale, të gjitha aktet e realizuara nga ana e gjykatës së apelit në këtë gjykim, janë absolutisht të pavlefshme. Një përfundim i tillë arrihet, duke parë kërkesat e nenit 128 gërma “c” të Kodit të Proçedurës Penale. Në këtë dispozitë, e cila ka të bëjë me pavlefshmërinë absolute të akteve, përcaktohet se:

“Aktet proçeduriale janë absolutisht të pavlefshme kur nuk respektohen dispozitat që lidhen me:

…

thirrjen e të pandehurit ose praninë e mbrojtësit kur ajo është e detyrueshme”.

Si pasojë Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë vendosën prishjen e Vendimit të Gjykatës Shkodër.228

Një shkelje të tillë ka pretenduar në kërkesën drejtuar Gjykatës Kushtetuese, shtetasi Gj. B, i cili ka pretenduar ashtu si dhe në rekursin drejtuar Gjykatës së Lartë se, gjykimi i çështjes në Gjykatën e Apelit Shkodër, është bërë pa pjesëmarrjen e një mbrojtësi, qoftë ai edhe i caktuar kryesisht nga gjykata, fakt ky që sipas kërkuesit përbën shkelje të një proçesi të rregullt ligjor për shkak të mosrespektimit të parimit të barazisë së armëve. Gjykata Kushtetuese e vlerësoi të drejtë këtë pretendim duke arsyetuar se:

“... Barazia e armëve dhe parimi i kontradiktorialitetit janë elementë thelbësor të proçesit të rregullt në kuptimin kushtetues. Mbi këtë bazë, i dalin gjykatës një sërë detyrash, mes të cilave rëndësi të veçantë merr krijimi i mundësive të barabarta për pjesëmarrjen e palëve apo përfaqësuesve të tyre në proçes, si dhe mundësia e deklarimit të tyre për fakte, provat dhe vlerësimet ligjore që janë të lidhura ngushtë me çështjen që shqyrtohet në gjykatë. Në çdo fazë të gjykimit, asnjëra prej palëve nuk duhet ta ndjejë veten në pozita haptazi të pabarabarta përballë kundërshtarit të tij.229

Për vetë natyrën e tyre, barazia e armëve dhe e shanseve, për rrjedhojë dhe vetë parimi i kontradiktorialitetit, luajnë rol tepër të rëndësishëm në proçesin penal sepse në këtë rast, përballë personit të akuzuar për kryerjen e veprës penale, normalisht është vetë shteti. Në këto kushte, kërkesat e mësipërme janë praktikisht në shërbim të mbrojtjes së personit të akuzuar, i cili gjatë gjithë proçesit deri në dhënien e vendimit përfundimtar nga gjykata, prezumohet i pafajshëm...”230.

228 Shih po aty.229 Shih dhe Vendimin Dombo Beheer kundër Hollandës, i datës 17.10.1993 230 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 19, Datë 12.06.2003.

85

Në këtë vendim, Gjykata Kushtetuese i është përmbajtur standarteve të vendosura nga jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut, sipas së cilës garantimi i pjesëmarrjes në proçes të të akuzuarit apo të mbrojtësit të tij, është i vlefshëm padyshim jo vetëm në shkallën e parë, por edhe gjatë shqyrtimit të çështjes edhe në shkallë të tjera të gjykimit, veçanërisht, në rastet kur në këto gjykime parashikohet edhe zhvillohet edhe debati me gojë231.

Gjithashtu Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë232 kanë vendosur unanimisht se:

“Mbrojtësi i caktuar kryesisht nga gjykata ose i zgjedhur nga të afërmit e të pandehurit, për të marrë pjesë në gjykimin që zhvillohet në mungesë të të pandehurit për të mbrojtur interesat e tij, nuk është person i legjitimuar nga normat e ligjit proçedurial penal në fuqi për të bërë ankim kundër vendimit të dhënë në mungesë të të pandehurit. Ai legjitimohet vetëm në qoftë se është pajisur me një prokurë të posaçme të lëshuar nga vetë i pandehuri e të vërtetuar rregullisht sipas ligjit”.

Për të argumentuar qëndrimin e mësipërm, Kolegjet e Bashkuara u referohen dhe analizojnë dispozitat përkatëse kushtetuese që rregullojnë të drejtën e mbrojtjes së të pandehurit në proçesin penal, të drejtën e ankimit të vendimit në një gjykatë më të lartë, si dhe të drejtën për një proçes të rregullt ligjor lidhur ngushtë me to.

Sipas nenit 31 të Kushtetutës cilësohet se:“Gjatë proçesit penal kushdo ka të drejtë:

…ç) të mbrohet vetë ose me ndihmën e një mbrojtësi ligjor të zgjedhur prej tij, të komunikojë lirisht dhe privatisht me të …”.

Formulimi i dispozitës kushtetuese të mësipërme është i njëjtë me formulimin e nenit 6/3, pika “c”, të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, sipas të cilit:

“3. ... Çdo i akuzuar ka të drejtë, ndër të tjera dhe kryesisht:… c. Të mbrohet vetë ose të ndihmohet nga një mbrojtës i zgjedhur prej tij…”.

Nga ana tjetër neni 6 i Kodit të Proçedurës Penale parashikon se:“1. I pandehuri ka të drejtë të mbrohet vetë ose me ndihmën e mbrojtësit. Kur nuk

ka mjete të mjaftueshme i sigurohet mbrojtja falas me avokat.

2. Mbrojtësi ndihmon të pandehurin që tì garantohen të drejtat proçeduriale dhe tì ruhen interesat e tij ligjore”.

Le të vazhdojmë më tej me të drejtën kushtetuese të të pandehurit për tù ankuar kundër vendimit gjyqësor të dhënë kundër tij. Sipas nenit 43 të Kushtetutës,“Kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveçse kur në Kushtetutë parashikohet ndryshe”. Nënvizojmë që në fillim se rasti në shqyrtim nuk është nga ata për të cilët në Kushtetutë parashikohet ndryshe. Pra, është e detyrueshme që të pandehurve, të mos u mohohet e drejta e apelit kundër vendimit të gjykatës së shkallës së parë. Neni 43 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë është në harmoni me nenin 2 të Protokollit shtesë Nr. 7 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, sipas të cilit:“1. Çdo person i deklaruar fajtor nga një gjykatë për një shkelje penale

231 Shih dhe Vendimin Alimena kundër Italisë i datës, 19.02.1991.232 Vendim i Kolegjevete të Bashkuara të Gjykatës së Lartë Nr. 1, Data 15.02.2001.

86

ka të drejtë të paraqesë për shqyrtim përpara një juridiksioni më të lartë deklarimin e fajësisë ose dënimin. Ushtrimi i kësaj të drejte, duke përfshirë shkaqet për të cilat ajo mund të ushtrohet, janë të përcaktuara me ligj”.

Duke iu referuar dispozitave përkatëse të Kodit të Proçedurës Penale, konstatojmë se me ligj të pandehurve u njihet dhe u garantohet e drejta e ankimit, e cila është një e drejtë ngushtësisht personale. Sipas nenit 410 të K. Pr. Penale citohet se:

“I pandehuri mund të bëjë ankim vetë ose nëpërmjet mbrojtësit të tij. Kundër vendimit të dhënë në mungesë, mbrojtësi mund të bëjë ankim vetëm kur është i pajisur me një akt përfaqësimi të lëshuar në format e parashikuara nga ligji”.

Sipas vlerësimit të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, kufizimi i së drejtës së të pandehurit për tù mbrojtur vetë ose për ta zgjedhur vetë mbrojtësin e tij, për shkak të gjykimit të tij në mungesë, nuk është antikushtetues. Ky kufizim, qe është rrjedhojë e zbatimit të ligjit, nuk i tejkalon caqet e parashikuara në nenin 17 të Kushtetutës. Gjersa këto dispozita janë në fuqi, prezumohet konstitucionaliteti i tyre. Për rrjedhojë, nuk çmohet se ka vend të pezullohet gjykimi dhe tì kërkohet Gjykatës Kushtetuese të shprehet për pakushtetutshmërinë e dispozitave ligjore të sipërcituara që parashikojnë gjykimin në mungesë të të pandehurit që i fshihet drejtësisë.

Në rastin kur gjykimi bëhet në mungesë të të pandehurit, sepse ai nuk është paraqitur në gjyq ose i fshihet gjykimit, avokati mbrojtës i caktuar kryesisht nga gjykata, ose ai i zgjedhur nga familjaret e të pandehurit, nuk përfaqëson vullnetin e të pandehurit sepse nuk ka tagër përfaqësimi prej tij. Ai kryen vetëm një funksion publik që i është ngarkuar nga gjykata në interes të drejtësisë, për të ndihmuar në mbrojtjen e të drejtave proçeduriale të të pandehurit në gjyq dhe për të garantuar një minimum standarti të një proçesi të rregullt ligjor.

Në thelb, moslejimi i së drejtës së ankimit të mbrojtesit të caktuar nga gjykata kryesisht ose të caktuar nga të afërmit e të pandehurit, në rastet e gjykimit në mungesë, kur mungon akti i përfaqësimit apo kur ai është i pavlefshëm, nuk i dëmton interesat e tij. Një mbrojtës i tillë, duke mos pasur mundësi të kontaktojë me të pandehurin e të marrë informacion prej tij, e ka shumë të kufizuar mundësinë për të siguruar prova që do të shfajësonin të pandehurin ose do të lehtësonin pozitën e tij.

Mos ushtrimi i së drejtës kushtetuese të të pandehurit kundër vendimit të gjykatës të dhënë në mungesë të tij kur ai i fshihet drejtësisë, mund të vijë si rrjedhojë e një vendimi të marrë me vullnetin e tij të lirë e që nuk mund të disponohet nga të tjerët, por mund të jetë edhe për shkak të një pamundësie objektive, për provimin e së cilës barra e provës i takon vetë të pandehurit, gjatë ushtrimit më vonë të mjeteve të tjera mbrojtëse që i njeh ligji (K. Pr. Penale).

Përkundrazi, i pandehuri që është gjykuar në mungesë, me të marrë dijeni për vendimin e dhënë kundër tij, ka të drejtë në çdo kohë të kërkojë rivendosjen në afat të ankimit të tij, duke pasur barrën e provës për të provuar se nuk ka marrë dijeni për vendimin.

Sipas nenit 147/2 të K. Pr. Penale thuhet se:

“Në qoftë se është dhënë vendimi në mungesë, i pandehuri mund të kërkojë rivendosjen në afat për të bërë ankim kur provon se nuk ka marrë dijeni për vendimin”.

87

Përsa u përket rasteve kur çështjen në Apel e çon prokurori ose të pandehurit e tjerë, që nuk kanë qenë në mungesë apo që janë përfaqësuar rregullisht nga avokat mbrojtës të caktuar prej tyre, ato do të trajtohen njëlloj si rasti kur një i pandehur ka marrë dijeni rregullisht për vendimin e dhënë kundër tij dhe nuk e ka çmuar të leverdisshme për të bërë ankim. Në këto raste ligji i ka zgjidhur drejt kufijtë e shqyrtimit të çështjes në një gjykatë më të lartë dhe efektet e gjykimit për palët në proçes.

Duhet të nënvizojmë se në keto raste gjykata është e detyruar që gjatë shqyrtimit të çështjes tì caktojë përsëri një avokat mbrojtës të pandehurit që vazhdon të gjykohet në mungesë. Kjo do të garantojë një minimum të domosdoshëm të mbrojtjes së të drejtave proçeduriale të të pandehurit në mungesë dhe një proçes të rregullt ligjor.

Gjithashtu, i dënuari në mungesë objektivisht i ka mundësitë më të mëdha që të kërkojë rishikimin e vendimit të dhënë kundër tij (nenet 449 – 450 të K. Pr. Penale), sepse ai nuk i ka konsumuar provat që mund të ketë, me të cilat ka të drejtë të provojë pafajësinë e tij ose të provojë rrethana që ia lehtësojnë pozitën.

Shumë i rëndësishëm është Vendimi Nr. 5, datë 17.02.2003 i Gjykatës Kushtetuese, i cili e përkufizonte pjesëmarrjen e palës në proçes si:

Jo vetëm një pjesëmarrje fizike, por krijimi i mundësive për tu njohur me pretendimet e palës tjetër, në mënyrë që pala kundërshtare të jetë në gjendje të parashikojë prapësimet dhe pretendimet e saj233.

Pra, është e padiskutueshme që këto standarte vendosin detyrime taksative ndaj çdo gjykate të çdo shkalle qofshin ato. Duhet që, për të patur një proçes të rregullt ligjor gjykatat t’i garantojnë secilës palë në proçes përdorimin e të njëjtave armë, në mënyrë që ato të munden t’i parashtrojnë pretendimet e tyre në kushte të njëjta me palën tjetër. Shkelje të këtij parimi ka pretenduar kërkuesi Rr. Ç, në kërkesën e tij drejtuar Gjykatës Kushtetuese, në të cilën pretendonte se, Gjykata e Rrethit Gjyqësor dhe ajo e Apelit i kanë mohuar atij të drejtën për të paraqitur provat e veta, të cilat kundërshtojnë ato të akuzës. Gjykata Kushtetuese u shpreh lidhur me këtë kërkesë në Vendimin Nr. 4/04 duke e hedhur poshtë, si të pabazuar pretendimin e kërkuesit, pasi sipas saj:

“... lidhur me pretendimin për shkelje të parimit të barazisë së armëve, rezultoi se, gjykata nuk i ka vënë palët në pozita të pabarabarta. Ato i kanë administruar provat e paraqitura prej këtyre të fundit. Gjykata e Rrethit i ka pyetur drejtpërdrejt dëshmitarët në gjyq dhe ka lexuar sipas rastit thëniet e tyre në prokurori. Leximi i këtyre thënieve në gjykatë nuk përbën në vetvete element të proçesit të parregullt ligjor përderisa gjykata ka respektuar në të njëjtën kohë të drejtat e mbrojtjes për të parashtruar kundërshtimet rreth këtyre dëshmive. Në përfundim të këtij hetimi gjyqësor, gjykata ka vlerësuar si të panevojshëm edhe kërkesën e avokatit për zhvillimin e një eksperimenti hetimor për mundësinë e ndodhjes së ngjarjes. Mospranimi i kësaj kërkese në çështjen në shqyrtim nuk cënon parimin e proçesit të rregullt ligjor në kuptimin kushtetues, aq më tepër, që gjykatat nuk i kanë pranuar në vendimet e tyre këto dëshmi si prova për fajësinë e të pandehurit”.234

Ky parim duhet kuptuar, jo vetëm si përjashtim i arbitraritetit në zbatimin e ligjit nga ana e gjykatës, por në radhë të parë, duhen miratuar ligje nga Kuvendi me përmbajtje të tillë, që të shmangin pabarazinë. Nuk mund të jetë vetëm detyrë e gjykatës garantimi i

233 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 05, datë 17.02.2003.234 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 04, datë 27.02.2004.

88

këtij parimi kushtetues, duhet që gjithë kuadri ligjor te jetë në këtë frymë dhe të krijojë premisa të barabarta formale dhe thelbësore në përdorimin e mjeteve proçedurale. Kodi i Proçedurës Penale njeh gjykimin e të pandehurit në mungesë. Ndaj një vendimi të marrë në mungesë, në bazë të këtij Kodi, në nenin 410/2 të tij parashikohet se:

“Kundër vendimit të dhënë në mungesë, mbrojtësi, mund të bëjë ankim vetëm kur është i pajisur me një akt përfaqësimi të lëshuar nga i pandehuri në format e parashikuara me ligj”.

Kjo dispozitë ligjore është goditur për antikushtetueshmëri nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit, i cili në kërkesën e tij drejtuar Gjykatës Kushtetuese pretendon se, shtesa në këtë paragraf, vjen në kundërshtim me parimin kushtetues të mbrojtjes në proçesin penal duke cënuar parimin e barazisë së armëve. Prekja e këtij parimi dhe mohimi i tij, konsiston në faktin se i gjykuari në mungesë që i fshihet drejtësisë është në pamundësi për të pajisur mbrojtësin e tij me akt përfaqësimi të lëshuar prej tij në format e parashikuara nga ligji. Gjykata Kushtetuese në gjykimin e kësaj çështje ka vlerësuar se:

“... Në miratimin e një ligji apo në plotësimin e tij nuk duhet të lejohet mospërputhje midis qëllimit që synohet të arrihet dhe masave që shërbejnë për arritjen e tij.

Neni 410/2 i Kodit të Proçedurës Penale cënon të drejtën e mbrojtjes në drejtim të shkeljes së parimit të barazisë së armëve dhe të kontradiktoritetit në gjykim, gjë që vjen në kundërshtim me praktikën e Gjykatës e të Drejtave të Njeriut për respektimin e kërkesave për “barazinë e armëve”, pra që secilës palë t’i krijohen mundësi përkatëse për të parashtruar pretendimet e saj për të mos e vendosur atë në një gjëndje më pak të favorshme se pala tjetër. Moslejimi i mbrojtësit për të bërë ankim ndaj vendimit të gjykatës të dhënë në mungesë të të akuzuarit, në kushtet e nenit 410/2 të Kodit të Proçedurë Penale, e vë njërën palë në pozitë të pabarabartë me palën tjetër.

Gjykata Kushtetuese vlerëson se, për të siguruar zbatimin e drejtë të parimit të barazisë së armëve organi ligjvënës duhet të udhëhiqet nga rregulla të tilla përcaktuese, që në kushte të njëjta të bëjë rregullime ligjore në mënyrë të tillë që të përjashtojnë arbitraritetin dhe trajtimin favorizues të një pale në dëm të një pale tjetër...”.235

Në arsyetimin e saj, Gjykata Kushtetuese, e konsideron parimin e barazisë së armëve të respektuar vetëm në ato raste kur mbrojtja juridike që i sigurohet të pandehurit, është jo teorike por praktike dhe efektive në të njëjtën kohë. Ushtrimi i saj nuk mund të ushtrohet efektivisht, kur ligji vendos kushte formale të panevojshme dhe të papërshtatshme me kërkesat e një gjykimi të drejtë. Në të kundërt arsyeton ajo:

“... përdorimi i kritereve proçedurale, duke shkelur parimin e barazisë së armëve kombinuar edhe me rrezikun imediat të ndëshkimit penal pa u kondicionuar me zbatimin e parimit të kontradiktorialitetit krijon një situatë arbitrariteti që mund të çojë edhe në dënim të padrejtë”.236

3.2. Publiciteti i gjykimit

Bërja publike e proçedurave gjyqësore ka për qëllim mbrojtjen e individëve kundrejt administrimit të fshehtë të drejtësisë. Interesat, të cilave duhet t’u shërbehet nga proçeset publike nuk janë vetëm ato të palëve, por edhe të publikut të gjerë për të siguruar besimin në administrimin e drejtësisë. Zhvillimi publik, i proçedurave gjyqësore është 235 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.15, datë 17.04.2003.236 Po aty.

89

tashmë një fakt i pranuar në gjithë legjislacionet e shteteve me një shoqëri demokratike. Do të ishte me vend po të përmendim këtu rëndësinë e këtij parimi sipas një përkufizimi që i ka bërë Gjykata Europiane, në gjykimin e çështjen “Pretto dhe të tjerët kundër Italisë”, domosdoshmërisë së seancave publike, sipas saj:

“... Karakteri publik i proçedurave të organeve gjyqësore i parashikuar nga neni 6/1 i Konventës, mbron pjesëmarrësit në gjykim nga ndonjë padrejtësi e fshehtë që mund t’i shpëtonte kontrollit të publikut, ajo përbën gjithashtu një nga mjetet për të ruajtur besimin tek gjykata. Duke bërë publike vendosjen e drejtësisë, ky parim kontribuon në arritjen e një gjykimi të drejtë, garantimi i të cilit është një ndër parimet themelore të një shoqërie demokratike, ashtu siç e kupton atë Konventa...237”.

Parimi në natyrën publike të proçedimeve të gjykatës përfshin dy aspekte: mbajtjen e seancës dëgjimore dhe dhënien publike të gjykimeve238.

A. E drejta për një seancë dëgjimi gojore dhe prezenca në një seancë.

E drejta ndaj një “seance dëgjimore” në Nenin 6 dhe 1 të Konventës domosdoshmërisht nënkupton një të drejtë mbi “seancë dëgjimi gojore” 239.

Parimi i një seance dëgjimore gojore dhe publike është veçanërisht i rëndësishëm në një kontekst penal, ku një person i akuzuar për një shkelje penale duhet në përgjithësi të jetë në gjendje të jetë prezent në një seancë të instancës së parë240.

Pa qenë prezent, është e vështirë të vihet re sesi një person mund të ushtrojë të drejtat specifike të vendosura në nën-paragrafet (c), (d) dhe (e), të paragrafit 3 të Nenit 6, d.m.th të drejtën për të “mbrojtur personalisht vetveten”,“të ekzaminojë apo ekzaminohet nga dëshmitarët” dhe “të ketë ndihmën falas të një përkthyesi nëse ai nuk mund ta kuptojë apo flasë gjuhën e përdorur në gjykatë”. Detyra e garantimit të të drejtës së një të akuzuari penal për të qenë prezent në dhomën e gjyqit mund të cilësohet si një nga kërkesat esenciale të Nenit 62 4 1 .

Megjithëse proçedimet që ndodhin në mungesë të të akuzuarit nuk janë të përputhshme me vetë Nenin 6 të Konventës, gjithsesi një mohim i drejtësisë ndodh kur një person i in absentia nuk është për pasojë në gjendje të merret nga gjykata, e cila e ka dëgjuar atë një vendim të freskët të meritave të akuzës lidhur me ligjin dhe faktin, ku nuk është vendosur që ai ka hequr të drejtën e tij për t’u paraqitur dhe mbrojtur vetveten apo që ai kërkonte t’i shpëtonte seancës242.

Detyrimi për të mbajtur një seancë gjithsesi nuk është absolute në të gjitha rastet që bien nën pjesën e parë të Nennit 6. Në dritën e zgjerimit të nocionit të një “akuze penale” ndaj rasteve që nuk i përkasin kategorive tradicionale të ligjit penal (ndëshkime të tilla administrative, ligji i doganave dhe taksave shtesë), ekzistojnë “akuza penale” të peshave të ndryshme. Ndërsa kërkesat për një seancë të drejtë janë tepër strikte

237 Çështja Pretto dhe të tjerët kundër Italisë, Datë 8 Dhjetor 1983.238 Çështja Tierce dhe të Tjerët kundër San Marino, Datë 25 Korrik 2000; Çështja Sutter kundër Zvicrës, Datë 22 Shkurt 1984.239 Çështja Döry kundër Suedisë, Datë 12.11.2002.240 Çështja Tierce dhe të Tjerët kundër San Marino, Datë 25 Korrik 2000; Çështja Jussila kundër Finlandës, Datë 23 Nëntor 2006.241 Çështja Hermi kundër Italisë, Datë 18 Tetor 2006 ; Çështja Sejdovic kundër Italisë, Datë 1 Mars 2006.242 Çështja Sejdovic kundër Italisë, Datë 1 Mars 2006.

90

lidhur me bazën e ligjit penal, garancitë e pjesës së parë penale të Nenit 6 nuk janë domosdoshmërisht të aplikueshme në rreptësinë e tyre të plotë ndaj kategorive të rasteve që bien nën atë pjesë të parë dhe nuk përmbajnë ndonjë shkallë rrezikshmërie domethënëse243.

Karakteri i rrethanave të cilat mund të justifikojnë dhënien e një seance dëgjimore mund të shkoj deri tek natyra e çështjeve që duhen marrë me gjykatat kompetente – në veçanti, nëse këto ngrejnë pyetje lidhur me faktin apo ligjin i cili mund të zgjidhet në mënyrë adekuate, mbi baza të dosjeve të çështjeve. Nuk mund të kërkohet një seancë e vjetër dëgjimore nëse nuk ka çështje të besueshmërisë apo fakte të kontestueshme të cilat bëjnë të nevojshme një prezantim gojor të provave apo ekzaminime të ndërsjellta të dëshmitarëve dhe atje ku të akuzuarit iu ofruan shanse adekuate për të çuar përpara çështjen e tij me shkrim dhe për të sfiduar provat kundër tij244. Në këtë aspekt, është legjitime për autoritetet kombëtare në këtë rast të marrin parasysh kërkesat e efiçencës dhe ekonomisë si ne rastin e Jussila kundër Finlandës, që kanë të bëjë me proçedimet e shtesës së taksave; dhënë rastin e Suhadolc kundër Slovenia2 4 5 , që ka të bëjë me një proçedurë të përmbledhur për shkeljet e trafikut rrugor.

B. Përjashtime të rregullit të publicitetit. Sigurisht qe kemi dhe përjashtime ndaj rregullit për të mbajtur një seancë publike. Kjo del qartë vetë nga teksti i Nenit 6 dhe 1 të Konventës, i cili përmban dispozitën që: “shtypi dhe publiku mund të përjashtohen nga e gjitha apo një pjesë e seancës... ku e kërkon interesi i minorenëve apo jetës private të palëve, apo shkalla nevojshmërisht strikte në opinionin e gjykatës në rrethana të veçanta ku publiciteti do të paragjykonte interesat e drejtësisë”. Proçedimet e mbajtura nëse të plota apo të pjesshme, në kamera duhen kërkuar në mënyrë strikte nga rrethanat e rastit246.

Nëse ka baza për të aplikuar një apo më shumë nga këto përjashtime, autoritetet nuk detyrohen por kanë të drejtë, të urdhërojnë seanca për të mbajtur në kamera nëse ato konsiderojnë që kufizime të tilla janë të garantuara247.

Ndonëse në proçedimet penale ka një pritshmëri të lartë të publikut, rallë mund të jetë e nevojshme që nën Nenin 6 të kufizohet natyra e hapur dhe e publike e proçedimeve me rradhë, për shembull, për të mbrojtur sigurinë apo privacinë e dëshmitarëve apo për të promovuar një shkëmbim të lirë të informacionit dhe opinionit në kërkim të drejtësisë248.

Problemet e sigurisë janë një karakteristikë e përbashkët e shumë proçedimeve penale, por rastet në të cilat siguria justifikon përjashtimin e publikut nga një seancë janë gjithsesi të rralla249. Masat e sigurisë duhen ndërthurur ngushtë dhe përputhur me parimin e nevojshmërisë. Autoritetet juridike duhet të marrin në konsideratë të gjitha alternativat për të siguruar sigurinë në gjyq dhe iu dhënë preferencë masave më pak

243 Çështja Jussila kundër Finlandës, Datë 23 Nëntor 2006.244 Shih po aty.245 Çështja Suhadolc kundër Sllovenisë, Datë 17 Maj 2011.246 Çështja Welke dhe Białek kundër Polonisë, Datë 01.03.2011; Çështja Martinie kundër Francës, Datë 12 Prill 2006.247 Çështja Toeva kundër Bullgarisë, Datë 9 Shtator 2004.248 Çështja B. dhe P. Kundër Anglisë, Datë 05.09.2001.249 Çështja Riepan kundër Austrisë, Datë 14.11.2000.

91

strikte mbi ato më shumë strikte kur ato kanë të njëjtat synime250.

Konsideratat e rendit publik dhe problemet e sigurisë mund të justifikojnë përjashtimin e publikut në proçedime disiplinore në burg ndaj të burgosurve251.

Mbajtja e seancës së rregullt në proçedime penale në një burg nuk do të thotë domosdoshmërisht që kjo nuk është publike. Gjithsesi, në mënyrë që të shmangen pengesat e përfshira në bërjen e një seance jashtë një gjyqi të rregullt, Shteti ka detyrimin për të ndërmarrë masa kompesuese, për t’u siguruar që publiku dhe media të jenë të informuara rreth vendit të seancës dhe t’i jepet akses efektiv252.

Thjesht prezenca e informacionit të kualifikuar në dosje të rasteve nuk do të thotë thjesht një nevojë për ta mbyllur seancën ndaj publikut, pa balancuar hapjen e çështjeve të sigurisë kombëtare. Përpara se të përjashtonin publikun nga proçedimet penale, gjykatat duhet të marrin masat e duhura që mbyllja të jetë e nevojshme për të mbrojtur një interes kombëtar dhe qeveritar, si edhe duhet të kufizoj sekretin në një farë mase që është e nevojshme për të siguruar një interes të tillë 2 5 3.

C. Njoftimi publik i gjykimeve. Gjykata nuk është ndier e detyruar të adaptojë një interpretim liberal të fjalëve “e anonçuar publikisht”.254

Pavarësisht nga fjalët, të cilat duket sikur sugjerojnë që leximet e hapura në gjykatë lejohen, mënyra të tjera të bërjes publike të gjykimit mund të jenë të përputhshme me Nenin 6 dhe 1. Si rregull i përgjithshëm, forma e publikimit të “gjykimit” nën ligjin e brendshëm të Shtetit korrespondues, duhet vlerësuar nën dritën e karakteristikave të veçanta të proçedimeve në fjalë dhe me referencë në kontekst të objektit që ndiqet nga Nenin 6 dhe 1, kryesisht për të siguruar shqyrtim gjyqësor nga publiku më synimin e mbrojtjes së të drejtës për një seancë të drejtë. Në bërjen e këtij vlerësimi, duhet marrë parasysh i gjithë proçedimi, si ne rastin e Welke dhe Białek kundër Polonisë255, ku kufizimi i anonçimit publik ndaj pjesës operative të gjykimit, ashtu dhe në proçedime që mbahet në kamera për të cilat nuk ndërhyn me Nenin 6 dhe 1 te Konventës.

Fshehja e plotë nga publiku e të gjithë vendimit juridik nuk mund të jetë i justifikueshëm. Siguria legjitime nuk mund të akomodohet përmes teknikave të caktuara, si klasifikimi i vetëm atyre pjesëve të vendimeve juridike hapja e të cilave do të përbënte rrezik për sigurinë kombëtare apo sigurinë e të tjerëve256 .

Megjithëse, të gjitha shtetet anëtare të Këshillit të Europës e mbështesin parimin e publicitetit të seancave, sistemet e tyre juridike dhe praktika gjyqësore ndryshojnë në prizmin e kufijve dhe të mënyrës së implementimit të tij, qoftë në thirrjen e seancave

250 Çështja Krestovskiy kundër Rusisë, Datë 28 Tetor 2010.251 Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë, Datë 28 Qershor 1984.252 Çështja Riepan kundër Austrisë, Datë 14.11.2000.253 Çështja Belashev kundër Rusisë, Datë 04.05.2009; Çështja Welke dhe Białek kundër Polonisë, Datë 01.03.2011.254 Çështja Sutter kundër Zviscrës, Datë 22 Shkurt 1984; Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë, Datë 28 Qershor 1984.255 Çështja Welke dhe Białek kundër Polonisë, Datë 01.03.2011.256 Çështja Raza kundër Bulgarisë; Fazliyski kundër Bulgarisë, Datë 16 Prill 2013.

92

publike, qoftë në shpalljen publike të vendimeve.257 Aspekti formal i këtij problemi ka, megjithatë rëndësi të dorës së dytë, në krahasim me qëllimin, të cilit duhet t’i shërbejë publiciteti i seancave. Duke u nisur nga kjo rëndësi e këtij parimi, atë e gjejmë të mishëruar në Nenin 6/1 të Konventës Europiane, ku në fjalinë e dyte të këtij paragrafi sanksionohet:

“Vendimi duhet të jepet publikisht, por prania në sallën e gjykatës mund t’i ndalohet shtypit dhe publikut gjatë të gjithë proçesit ose gjatë një pjese të tij, në interes të moralitetit, të rendit publik ose të sigurimit kombëtar në një shoqëri demokratike, kur interesat e të miturve ose mbrojtja e jetës privat të palëve në proçes e kërkon këtë ose në masën e gjykuar krejtësisht nga gjykata, kur në rrethana të veçanta publiciteti do të ishte i një natyre që do të dëmtonte interesat e drejtësisë”.

Karakteri publik i proçedurave gjyqësore është vendosur edhe në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, e cila sanksionon se:

“Kushdo për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjore, ose në rastin e akuzave penale të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj”.

Po kështu dhe neni 146 i kushtetutës parashikon: “Gjykatat i japin vendimet në emër të Republikës. Vendimet gjyqësore shpallen publikisht në çdo rast”.Ky formulim, që ka bërë Kushtetuta Shqiptare pajtohet me parimin që ka vendosur

Konventa dhe më vonë Jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut. Proçesi gjyqësor mund të zhvillohet pa praninë e publikut, por vendimi duhet të shpallet publikisht. Ky parim në detaje, zbërthehet në nenet 339 dhe 340 të Kodit të Proçedurës Penale. Neni 339 i këtij kodi jep rregullin e përgjithshëm:

“Seanca gjyqësore është publike, përndryshe është e pavlefshme”.

Pavlefshmëria, e përcaktuar si pasojë e mosrespektimit të këtij parimi, është shumë e rëndësishme, pasi gjykata nuk mund të vlerësojë në vendimin e saj përfundimtar provat të debatuara dhe të marra në seanca gjyqësore që shkelin këtë parim. Paragrafi i dytë, i nenit 339 jep rrethin e personave që nuk mund të marrin pjesë në seancën gjyqësore të hapur:

a. personat 16 vjeçb. personat në gjendje intoksikimi c. personat që kanë çrregullime mendored. personave të armatosur.

Ndërsa, neni 340 i K. Pr. P përcakton në mënyrë taksative rastet kur gjykatës i lind e drejta të vendosë shqyrtimin gjyqësor, që disa veprime të tij, të kryhen me dyer të mbyllura në rastet kur:

“kur publiciteti i seancës mund të dëmtojë moralin shoqëror ose mund të sjell përhapjen e të dhënave që duhet të mbahen sekret në interes të shtetit, në qoftë se një gjë e tillë kërkohet nga organi kompetent;

Kur nga ana e publikut ka shfaqje që prishin zhvillimin e rregullt të seancës;

kur është e nevojshme të mbrohet siguria e dëshmitarëve ose e të pandehurve;

257 Rreth Konventës Europiane, Marek Antoni Novicki.

93

Kur gjykohet e nevojshme për pyetjen e një të mituri”.

Duke i vlerësuar në kompleks kufizimet e vendosura nga nenet 339 dhe 340 të Kodit të Proçedurës Penale, mund të thuhet se ato janë në përputhje të plotë më frymën e kufizimeve që Konventa, jep për këtë parim. Ato janë vendosur me ligj dhe zbatohen në raste analoge me përcaktimet e dhëna në tekstin e Nenit 6/1 të Konventës. Janë gjyqtarët që duhet të vlerësojnë gjatë gjykimit të një rasti konkret, për ta kufizuar ose jo këtë të drejtë. Sa herë që gjyqtarët duhet të vendosin për një çështje të tillë, duhet të vlerësojnë standartet e kufizimit të të drejtave të dhëna nga jurisprudenca e Strasburgut. Gjykata Europiane ka vërejtur se, domosdoshmëria e një veprimi të tillë duhet t’u qëndrojë dy provave të rrepta dhe të vlerësohet sipas këtyre tre kritereve:

1. e domosdoshme në një shoqëri demokratike2. e domosdoshme sipas vlerësimit të vetë shtetit3. e domosdoshme për kushtet konkrete dhe qëllimin që kërkohet të realizohet.

Si rrjedhim, sa herë që gjykatat shqiptare marrin vendim për zhvillimin e një seance gjyqësore me dyer të mbyllura, duhet të vlerësojnë nëse po veprojnë si gjykata të një shoqërie demokratike dhe nëse vendimi i tyre është i domosdoshëm për një shoqëri të tillë. Rrethanat e çështjes mund ta përligjin mos thirrjen e “seancës publike” në gjykatën e shkallës së dytë ose të tretë, në qoftë se ajo është zhvilluar e tillë në gjykatën e shkallës së parë. Proçesi apelues në çështjen e kërkesës së pranimit të rekursit, që i referohet ekskluzivisht çështjeve juridike, mundet, të përmbushë kërkesat e Nenit 6 të K.E.D.NJ, edhe nëse apeluesit i është bërë e pamundur paraqitja personale para gjykatës së apelit ose kasacionit258.

Ndryshe, do të qëndronte problemi në qoftë se gjykata e apelit është kompetente për kontrollin e plotë të vendimit, që do të thotë në drejtim të fakteve dhe të së drejtës. Në qoftë se sfera e problemeve, të shqyrtuara nga Gjykata e Apelit është e kufizuar, mos shpallja publike e vendimit nuk është në kundërshtim me Nenin 6/1 të Konventës, me kusht që kontrolli publik i proçesit të jetë i garantuar për gjatë gjithë proçesit. Nuk është e nevojshme shpallja publike e vendimit, në qoftë se aksesi tek ai është i garantuar në një mënyrë tjetër, p. sh. duke e kërkuar nga sekretaria kopjen e vendimit.

Në praktikën e Gj. E. D. NJ organizimi i seancës gjyqësore në ambientet e burgut nuk nënkupton që gjyqi, nuk ka qenë publik, edhe nëse çdo vëzhgues eventual i proçesit është i detyruar t’i nënshtrohet një proçedurë të caktuar të kontrollit të identitetit, apo ndonjë kontrolli tjetër për shkaqe sigurie. Megjithatë, shprehet Gj.E.D.NJ, në secilin rast të organizimit të seancave gjyqësore jashtë sallës së gjyqit, shteti ka për detyrim të marrë masa, që do e kompensojnë diçka të tillë, duke i ofruar shoqërisë dhe mediave informacionin e nevojshëm për vendin dhe kohën e zhvillimit të seancës, si dhe duke i garantuar një qasje të përshtatshme në këto vende.

3.3. Afati i arsyeshëm

Postulati “Drejtësi e vonuar drejtësi e mohuar” mishëron rëndësinë që ka gjykimi i çështjes në një afat kohor të arsyeshëm. Fakti që, në një proçes penal kufizohen të drejtat dhe liritë e personit, e bën të rëndësishëm kufizimin kohor të proçesit brenda disa afateve të arsyeshme. Sistemi i drejtësisë nuk mund të zhvillohet me vonesa që çojnë 258 Bulut kundër Austrisë i datës 22.02.1996.

94

në dobësimin e rolit të gjykatave dhe të besimit në to. Në çështjet penale kjo periudhë kohore fillon të llogaritet nga momenti i njoftimit të akuzës.

Në Kushtetutën Shqiptare në nenin 31 pika “a”, sanksionohet si e drejtë e të pandehurit, që ai të vihet në dijeni menjëherë dhe hollësisht për akuzën që i bëhet, për të drejtat e tij, si dhe t’i krijohet mundësia për të njoftuar familjen ose të afërmit e tij. Megjithatë është Kodi i Proçedurës Penale, i cili përcakton mjaft saktë momentin nga ku fillojnë të ecin afatet ligjore, për çdo fazë të caktuar të proçedimit penal. Neni 323 i K. Pr. P përcakton se:

“Brenda 3 muajsh nga data në të cilën emri i personit, të cilit i atribuohet vepra penale, është shënuar në regjistrat e njoftimit të veprave penale, prokurori vendos dërgimin e çështjes në gjyq ose pushimin ose pezullimin e saj”.

Afati 3 mujor për kryerjen e hetimeve paraprake mbi çdo çështje penale, mund të zgjatet me vendim të arsyetuar të prokurorit në rastin e hetimeve komplekse ose të pamundësisë objektive për t’i përfunduar ato brenda afatit. Kjo zgjatje nuk mund të kalojë afatin maksimal prej dy vjetësh, dhe në raste të jashtëzakonshme me miratim të Prokurorit të Përgjithshëm afatin prej 3 vjetësh, të cilët parashikohen në mënyrë taksative nga ligji proçedurial. Në çdo rast të pandehurit i rezervohet e drejta e ankimit në gjykatë kundër vendimit për zgjatjen e hetimeve, duke u garantuar atij e drejta për një gjykim në një afat të arsyeshëm.

Objekt i vlerësimit të zgjatjes së afateve është tërësia e proçesit, së bashku me fazën e hetimeve. Gjithashtu në kohëzgjatjen e proçesit penal përfshihen edhe proçedurat ankimore dhe në përgjithësi çdo proçedurë tjetër që kryhet deri sa të arrihet një vendim përfundimtar i formës së prerë, që nuk mund të ankimohet si dhe proçesi eventual përpara GjykatësKushtetuese259. Në vlerësimin nëse, gjatësia kohore e proçesit në një çështje konkrete ka qenë e “arsyeshme” në kuptimin që i jepet nga Neni 6/1 i Konventës, janë dhënë disa kritere përcaktuese nga ana e jurisprudencës së Gj.E.D.NJ. Këto kritere janë përdorur dhe nga Gjykata Kushtetuese në gjykimin e çështjeve, përpara saj. Në vendimin Nr. 18/05, ajo ka marrë në shqyrtim ankesën e kërkuesit K. Ç. i cili pretendonte shkelje të afateve të arsyeshme të gjykimit. Në këtë gjykim, Gjykata Kushtetuese rithekson se:

“... e drejta për një proçes të rregullt ligjor, luan rol qendror në sistemin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Realizimi i kësaj të drejte shfaqet në aspekte të ndryshme, ndërmjet të cilave, një vend të rëndësishëm zë edhe respektimi i parimeve të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur, e paanshme, e caktuar me ligj.

Për të verifikuar nëse është shkelur parimi i gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, Gjykata Kushtetuese e sheh me vend të aplikojë kriteret që ka zhvilluar Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut, e cila në këtë drejtim ka adaptuar një trajtim “in concreto”, duke u shprehur se, “arsyeshmëria e zgjatjes së proçesit duhet të vlerësohet nën dritën e rrethanave të veçanta të çështjes, duke patur parasysh, sidomos:

a. kompleksitetin e çështjes,b. sjelljen e të pandehuritc. sjelljen e autoriteteve.”260

259 Çështja Ruiz-Mateo kundër Spanjës, Datë 9 Dhjetor 1994.260 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 18 datë 19.07.2005.

95

Pikërisht këto tri kritere si dhe rrethanat e çështjes konkrete, përbëjnë elementët e vlerësimit nëse është respektuar apo jo kjo e drejtë. Shteti mban përgjegjësi jo vetëm për vonesat e gjykatave, por edhe të autoriteteve të tjera publike. Gjykata mban përgjegjësi për ngadalësimin e ekspertëve, pasi ata i kryejnë detyrimet e tyre nën kontrollin e saj. Në qoftë se zvarritja e proçesit buron nga akumulimi i tepërt i çështjeve të pazgjidhura, fluksit të tyre të madh në një kohë të shkurtër e kështu me radhë, shteti nuk mban përgjegjësi nëse kjo prapambetje është vetëm kalimtare dhe janë marrë masa të arsyeshme të shpejta dhe të efektshme riparuese.

Neni 6 i K. E. D. NJ kërkon zhdërvjelltësi të proçesit, por përmban edhe parimin më të rëndësishëm për një sistem të rregullt drejtësie. Në çështjet e komplikuara, që përfshijnë shumë vepra penale dhe shumë të akuzuar, këto mund të veçohen, pasi proçeset zhvillohen tepër ngadalë apo pezullohen për të zbuluar autorët e tjerë apo për plotësimin e hetimeve. Por jo gjithmonë ato mund të veçohen gjithsesi, në çdo rast për këtë vendos trupi gjykues që shqyrton çështjen. Në Kodin e Proçedurës Penale përcaktohen rastet kur ndahet çështja penale. Neni 93/1 i K. Pr. P përcakton shprehimisht rastet kur mund të vendoset ndarja e proçedimeve me vendim të gjykatës. Përveç rasteve të përcaktuar në nenin 93/1 lihet e hapur mundësia gjykatës për ndarjen e çështjes kur ajo e çmon të dobishme për qëllimet e shpejtësisë së gjykimit.

Në Nenin 6 dhe ne Nenin 1 të K.E.D.NJ cilësohet se:

“... çdokujt i lejohet një… seancë dëgjimore brenda një kohe të arsyeshme...”.

Periudha që duhet marrë në konsideratë nis ditën në të cilën një person akuzohet261. Afati i “arsyeshëm” mund të nisë, para se rasti të dalë para gjykatës262, s i për shembull nga momenti i arrestimit263, koha në të cilën personi akuzohet264 apo institucioni preliminar i hetimit 265.

“Akuza”, për qëllime të Nenit 6 dhe 1 të Konventës, mund të përkufizohet si “njoftimi zyrtar i dhënë një individi nga autoritet kompetente të akuzës që ai ka kryer një shkelje penale”266, një përkufizim që gjithashtu korrespondon me testin nëse situata e të dyshuarit ka qenë “ndikuar mjaftueshëm”267.

A. Përfundimi i periudhës së afatit te arsyeshëm. Gjykata vendosi që në çështjet penale periudha në të cilën Neni 6 i Konventës është i aplikueshëm mbulon proçedimet në fjalë268, duke përfshirë proçedimet e apelit269.

Neni 6 dhe 1 i Konventës për më tepër, tregon pikën e fundit e gjykimit në vendosjen e akuzës; kjo mund të jetë një vendim i dhënë nga gjykata e apelit kur një gjykatë

261 Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968.262 Çështja Deweer kundër Belgjikës, Datë 27 Shkurt 1980.263 Çështja Wemhoff kundër Gjermanisë, Datë 27 Qershor 1968.264 Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968.265 Çështja Ringeisen kundër Austrisë, Datë 16 Korrik 1971.266 Çështja Deweer kundër Belgjikës, Datë 27 Shkurt 1980.267 Çështja Deweer kundër Belgjikës, Datë 27 Shkurt 1980; Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968; Çështja Eckle kundër Gjermanise, Datë 15 Korrik 1982; Çështja McFarlane kundër Irlandes, Datë 10 Shtator 2010.268 Çështja König kundër Gjermanisë, Datë 28 Qershor 1978. 269 Çështja Delcourt kundër Belgjikës, Datë Datë 17 Janar 1970; Çështja König kundër Gjermanisë, Datë 28 Qershor 1978; Çështja V. kundër Anglisë, Datë 16 Dhjetor 1999.

96

e tillë anonçon meritat e akuzës270.

Periudha që duhet marrë në konsideratë zgjat së paku deri në fajësim apo dënim, bile edhe nëse vendimi merret në apel. Për më tepër, nuk ka arsye pse mbrojtja e atyre personave kundër vonesave në proçedime juridike duhet të përfundojë në pjesën e parë të seancës: shtyrjet e padëshiruara apo vonesat e tepërta nga ana e gjykatave janë gjithashtu për t’u patur frikë271.

Në rastin e dënimit, nuk ka “vendosje… të akuzave penale”, brenda kuptimit të Nenit 6 dhe 1 të Konventës, përsa kohë që burgimi nuk është përfundimisht i fiksuar272.

Ekzekutimi i gjykimit i dhënë nga gjykata duhet të merret parasysh si një pjesë integrale e seancës për qëllimet e Nenit 6. Garancitë e ofruara nga Neni 6 i Konventës, do të ishin iluzion nëse sistemi administrativ apo ligjor i brendshëm i Shtetit Kontraktues do të lejonte një vendim juridik detyrues përfundimtar për t’u shfajësuar dhe mbetur jo-operativ në dëm të personit që kërkon shfajësimin. Proçedimet penale formojnë një tërësi dhe mbrojtja e ofruar nga Neni 6 i Konventës, nuk ndalon vendimin e shfajësimit. Nëse autoritetet administrative të Shtetit mund të refuzojnë apo dështojnë të përputhen me gjykimin e shfajësimit të të akuzuarit apo edhe të vonojë të bëj një gjë të tillë, garancitë e gëzuara të Nenit 6 i Konventës nga i akuzuari gjatë fazës juridike të proçedimeve, do të bëhen pjesërisht iluzionuese.

Arsyetimi se kur ky afat do të konsiderohet “i arsyeshëm” është për t’u vendosur nën dritën e rrethanave të rastit, të cilat bëjnë thirje për një vlerësim të përgjithshëm273. Atje ku fazat e proçedimeve kryhen në vetvete në një shpejtësi të pranueshme, totali i kohëzgjatjes së proçedimeve mundet gjithsesi të kalojë atë që mund të konsiderohet “afat i arsyeshëm”.274

Neni 6 i K . E . D . N J kërkon që proçedimet juridike të jenë të shpejta, por edhe nxjerr në pah parime më të përgjithshme të administrimit të drejtësisë. Një balancë e drejtë këtu duhet vënë midis aspekteve të ndryshme të kësaj kërkese themelore275

B. Kriteret që ndikojnë në përcaktimin e një afati të arsyeshëm. Kur vendosja e kohëzgjatjes së proçedurave penale të jetë e arsyeshme, Gjykata Europiane të Drejtave të Njeriut, ka patur parasysh faktorët si kompleksiteti i rastit, qëndrimi i sjelljes dhe sjellja e autoriteteve administrative dhe juridike276.

a. Kompleksiteti i rastit mund të rrjedhi nga numri i akuzave, numri i njerëzve të përfshirë në proçedime, si të akuzuarit dhe dëshmitarët, apo dimensionet ndërkombëtare të rasteve277 në këtë rast, transaksionet e çështjes kanë patur zgjerime në vende të ndryshme, duke kërkuar asistencën e Interpolit dhe implementimin e traktateve mbi 270 Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968.271 Çështja Wemhoff kundër Gjermanisë, Datë 27 Qershor 1968.272 Çështja Eckle kundër Gjermanise, Datë 15 Korrik 1982; Çështja Ringeisen kundër Austris, Datë 16 Korrik 1971; Çështja V. kundër Anglisë, Datë 16 Dhjetor 1999.273 Çështja Boddaert kundër Belgjikës, Datë 12 Tetor 1992.274 Çështja Dobbertin kundër Francës, Datë 25 Shkurt 1993.275 Çështja Boddaert kundër Belgjikës, Datë 12 Tetor 1992.276 Çështja König kundër Gjermanisë, Datë 28 Qershor 1978; Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968; Çështja Ringeisen kundër Austrisë, Datë 16 Korrik 1971; Çështja Pélissier dhe Sassi kundër Francës, Datë 25 Mars 1999; Çështja Pedersen dhe Baadsgaard kundër Danimarkës, Datë 19 Qershor 2003.277 Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968.

97

asistencën ligjore të përbashkët dhe përfshirjen e 22 personave, disa nga të cilët me bazë jashtë vendit. Ndonjë rast mund të jetë ekstremisht kompleks kur të dyshuarit lidhen me krimin e “lartë”, pra që do të thotë, mashtrimin në shkallë të gjerë që përfshin mjaft kompani dhe transaksione komplekse të dizenjuara për t’i shpëtuar shqyrtimit të autoriteteve hetuese dhe kërkimit të llogarisë së pavarur dhe ekspertizës financiare278.

Edhe nëse ndonjë rast mund të ketë kompleksitetet e veta, Gjykata nuk mund të mos marri parasysh periudhat e gjata të mos-aktivitetit të pashpjegueshëm si “të arsyeshme”.279 Në këtë rast,periudha e 13 viteve dhe 5 muajve, duke përfshirë një vonesë prej pesë vitesh midis referimit të rastit ndaj një gjykatësi hetues dhe marrjes në pyetje të të akuzuarit dhe dëshmitarit dhe një vonese prej 1 viti dhe 9 muajsh, midis kohës në të cilën rasti u kthye tek gjykatësi hetues dhe një angazhimi të ri ndaj seancës së aplikantit.

b. Qëndrimi i të akuzuarit. Neni6 i K.E.D.NJ nuk kërkon që i akuzuari të bashkëpunojë aktivisht me autoritet juridike. Por edhe as që mund të fajësohen për përdormin e plotë të korrigjimeve të vlefshme për ta nën ligjin e brendshëm. Megjithatë, qëndrimi i tyre konsiston në faktin objektiv, i cili nuk mund t’i atribuohet Shtetit korrespondues dhe i cili duhet të merret parasysh në vendosjen apo jo, nëse kohëzgjatja e proçedimeve shkon tej të arsyeshmes280. Në këtë rast, të akuzuarit në mënyrë të vazhdueshme iu referua veprimeve të ngjashme për të vonuar proçedimet, ku disa nga këto veprime mund edhe të sugjerojnë pengesë të vullnetshme. Një shembull i qëndrimit që duhet marrë parasysh është qëllimi i të akuzuarit për të vonuar hetimin, kur kjo duket nga dosja e rastit si në rastin e çështjes I.A. ndaj Francës281 ku i akuzuari në këtë rast, midis të tjerash, priti të informohej që transferimi i dosjes tek prokurori publik ishte i menjëhershëm, para se të kërkonte një numër masash shtesë hetuese. Një i akuzuar nuk mund të mbështetet mbi një periudhë ku ka qenë i arratisur, gjatë së cilës ai është përpjekur të shmang sjelljen para drejtësisë në vendin e tij. Kur një i akuzuar arratiset nga Shteti i cili mbart parimin e rregullit të ligjit, mund të supozohet që ai nuk ka të drejtë të ankohet për një zgjatje të paarsyeshme të proçedimeve mbasi ai është arratisur, përveçse ai mund të sigurojë arsye për të riparë supozimin e tij282.

c. Qëndrimi i autoriteteve përkatëse. Neni 6 dhe 1 imponon mbi Shtetet Kontraktuese detyrën e organizimit të sistemeve juridike në një mënyrë të tillë që gjykatat e tyre mund të përmbushin secilën nga kërkesat283.

Megjithëse një punë e prapambetur e përkohshme nuk përfshin përgjegjësinë mbi pjesën e Shteteve Kontraktuese me kusht që ata të marrin veprim korrigjues, me gatishmërinë e duhur, për t’u marrë me situatën e jashtëzakonshme të këtij lloji284, puna e rëndë e referuar nga autoritetet dhe masat e ndryshme të marra për të adresuar çështje të ndryshme, rrallë kanë peshë vendimmarrje nga Gjykata285.

d. Ajo ç’ka përbën rrezik për të akuzuarin, duhet të merret parasysh në vlerësimin e arsyetimit të kohëzgjatjes së proçedimeve. Për shembull, atje ku një person mbahet në 278 Çështja C.P. dhe të Tjerët kundër Francës, Datë 18.10.2000.279 Çështja Adiletta kundër Italisë, Datë 19 Shkurt 1991.280 Çështja Eckle kundër Gjermanisë, Datë 15 Korrik 1982.281 Çështja I.A. kundër Francës, Datë 23 Shtator 1998.282 Çështja Vayiç kundër Turqisë, Datë 20.09.2006.283 Çështja Abdoella kundër Hollandës, Datë 25 Nëntor 1992; Çështja Dobbertin kundër Francës, Datë 25 Shkurt 1993.284 Çështja Milasi kundër Italisë, Datë 25.06.1987; Çështja Baggetta kundër Italisë, Datë 25.06.1987285 Çështja Eckle kundër Gjermanisë, Datë 15 Korrik 1982.

98

para-burgim, ky është faktor që mund të merret në konsideratë në vlerësimin e akuzës së vendosur brenda kohës së arsyeshme286; në këtë rast, koha që nevojitet për t’ia kaluar dokumentat Gjykatës Kushtetuese shkojnë në më shumë se 21 muaj nga 52 muajt e kohës së shqyrtimit të këtij rasti. Gjykata vendosi që këto periudha të shtyra të mos-veprimit janë të papranueshme, sidomos nëse i akuzuari ishte i burgosur.

Në jurisprudencën e Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut, ka shumë raste të tejkalimit të afatit të arsyeshëm si për shembull:

• 9 vite dhe 7 muaj, pa ndonjë kompleksitet të veçantë përveç numrit të njerëzve të përfshirë (35),përveç masave të marra nga autoritetet për të përballuar punën e jashtëzakonshme të periudhës menjëherë pas tubimeve287.

• 13 vite dhe 4 muaj, shqetësimet politike në rajon dhe puna e tepërt për gjykatat, përpjekjet nga Shteti për të përmirësuar kushtet e punës së gjykatave nuk nisën deri në vitet e ardhshme288.

• 5 vite, 5 muaj dhe 18 ditë, duke përfshirë 33muaj midis dhënies së gjykimit dhe prodhimit të versionit të plotë me shkrim nga gjykatësi përgjegjës, pa marrjen e ndonjë masë disiplinore adekuate289.

• 5 vite dhe 11 muaj, kompleksiteti i rastit lidhur me numrin e njerëzve për t’u pyetur dhe natyrën teknike të dokumentave për ekzaminimin e një rasti të mospërshtatshmërisë së rënduar, ndonëse kjo mund të mos justifikojë një hetim që ka zgjatur 5 vite dhe 2 muaj; një numër periudhash gjithashtu të mos-aktivitetit të atribueshme ndaj autoriteteve. Ndaj, ndërsa kohëzgjatja e fazës së seancës duket e arsyeshme, vetë hetimi nuk mund të thuhet që është bërë me qëllim290.

• 12 vite, 7 muaj dhe 10 ditë, pa ndonjë kompleksitet të veçantë apo taktikë nga aplikanti për të vonuar proçedimet, por duket përfshirë një periudhë prej dy vitesh dhe më shumë se 9 muaj midis dorëzimit të aplikimit tek gjykata administrative dhe marrjes së apelimeve fillestare të autoriteteve taksore291.

Ashtu sikurse ka dhe shumë raste te mos-kalimit te Afatit te Arsyeshëm në jurisprudencën e Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut, si për shembull:

• 5 vite dhe 2 muaj, ku kompleksiteti i rasteve të lidhura të mashtrimit dhe falimentimit mashtrues, me kërkesa dhe apelime të shumta nga aplikanti, jo vetëm thjesht për lirimin e tij, por edhe për sfidimin e shumicës së gjyqtarëve përkatës dhe kërkimi i transferimit të proçedimeve të juridiksioneve të ndryshme292.

• 7 vite dhe 4 muaj: fakti që patën kaluar më shumë se shtatë vite që nga vënia e akuzave pa u vendosur në një gjykim që fajëson apo dënon të akuzuarin, sigurisht që tregon një periudhë të jashtëzakonshme të gjatë, që në shumicën e rasteve i duhet referuar si tejkalim i asaj që është e arsyeshme; për më tepër, për 15 muaj gjykatësi nuk pati marrë në pyetje asnjë nga bashkë-akuzuarit

286 Çështja Abdoella kundër Hollandës, Datë 25 Nëntor 1992.287 Çështja Milasi kundër Italisë, Datë 25.06.1987.288 Çështja Baggetta kundër Italisë, Datë 25.06.1987.289 Çështja B. kundër Austrisë, Datë 28 Mars 1990.290 Çështja Rouille kundër Francës, Datë 06.01.2004.291 Çështja Clinique Mozart SARL kundër Francës, Datë 08.06.2004.292 Çështja Ringeisen kundër Austrisë, Datë 16 Korrik 1971.

99

apo dëshmitarët e shumtë apo pati bërë ndonjë detyrë tjetër; megjithatë, rasti ishte jashtëzakonisht kompleks (numri i akuzave dhe personave të përfshirë, dimensionet ndërkombëtare lejonin vështirësi të veçanta në përforcimin e kërkesave për ndihmë juridike jashtë vendit, etj.).293

3.4. Raporti ultima si parim kushtetues i propocionalitetit

Nocioni ligjor penal i raportit ultima, është një shembull i një parimi më të gjerë kushtetues të proporcionalitetit. Gjithsesi, raporti ultima nuk është i vetmi parim i përshtatshëm në vlerësimin kushtetues të kriminalizimit. Roli i raportit ultima, është të imponojë kufizime mbi kriminalizimin. Por doktrinat kushtetuese që ekzistojnë ende dhe lidhen direkt me kriminalizimin, mund të shihen edhe sikur krijojnë një detyrim kriminalizues. E para diskutohet në kontekstin e kushtetutave të shtetit. Ky është grupi i doktrinave të ndërlidhura kushtetuesem, të efektit horizontal të të drejtave themelore dhe detyrës mbrojtëse të shtetit, si edhe të të kuptuarit të sigurisë kolektive si e drejtë bazë. Këto doktrina analizohen nën dritën e praktikës së Gjykatës Kushtetuese Gjermane dhe Komitetit të Ligjit Kushtetues Finlandez. Dy kundërpeshat e tjera kushtetuese, diskutohen në nivel kushtetutës ndërkombëtare Europiane. Këto janë parimet e masave paraprake dhe të efektueshmërisë.

Në një artikull të Nils Jareborg294, argumenton se raporti ultima nuk është parim kushtetues por një parim i etikave legjislative. Jareborg (ri)përkufizon raportin ultima si ‘meta parim’, i cili përmbledh arsyet për kriminalizim, si parimin e vlerës penale, parimin e dobisë dhe parimin e njerëzimit. Vetëm si një ‘meta parim’ i tillë sipas Jareborg, ky raport mund të ketë një funksion normativ të pavarur.

Ndryshe nga Jareborg-u, do t’i mbahem nocionit të ligjit penal tradicional të raportit ultima, sipas të cilit kriminalizimi duhet përdorur vetëm si “mjet ekstrem për raste ekstreme”. Por ky nocionin ligjor penal i raportit ultima do trajtohet si një shembull i një parim më të gjerë të ligjit kushtetues të proporcionalitetit. Gjithsesi, raporti ultima nuk do të ishte i vetmi parim i përshtatshëm në vlerësimin kushtetues të kriminalizimit. Nëse roli i raportit ultima do të ishte që të impononte kufizime mbi kriminalizimin, doktrinat kushtetuese do të ekzistonin gjithashtu duke bërë thirrje për kriminalizim dhe bile mund të duket edhe sikur ato krijojnë një lloj detyrimi të kriminalizimit. Më tej, do të ekzaminojë tre kundërpesha kushtetuese të mundshme të raportit ultima. Të parën nga këto do e diskutoj në kontekstin e kushtetutave të shtetit, ndërsa dy të tjerat në nivelin e kushtetutës ndërkombëtar Europiane. Tre doktrinat kundrapeshuese janë:

- Doktrina e efektit horizontal (Drittëirkung) të të drejtave themelore dhe detyrës mbrojtëse (Schutzpflicht) të shtetit, si edhe kuptimi që lidhet me sigurinë kolektive si e drejtë bazë:

- Parimi i masave parandaluese të ligjit të BE-së

- Parimi i efektshmërisë (effet utile) në ligjin e BE-së.

293 Çështja Neumeister kundër Austrisë, Datë 27 Qershor 1968.294 Nils Jareborg, 2005. Kriminalizimi si Mjet i Fundit (Ultima Ratio). Revista Shtetërore e Ohio-s për Ligjin Penal [online], 2 (2), 521-534. e vlefshme në: http://moritzlaw.osu.edu/students/groups/osjcl/files/2012/05/Jareborg-PDF-3-17-05.pdf

100

3.4.1. Raporti Ultima si shembull i parimit kushtetues të proporcionalitetit

Në ligjin kushtetues, propocionaliteti, siç mund ta quajmë, është parim i përpunuar sidomos për të vlerësuar legjitimitetin e kufizimeve mbi të drejtat themelore. Ndoshta merita më e madhe për artikulimin e këtij parimi bie mbi Gjykatën Kushtetuese Gjermane. Gjykata bën dallim midis katër kërkesave që lidhen me proporcionalitetin, të matshme nga autoritetet publike të cilat lejojnë kufizimet e të drejtave themelore që duhen të përmbushin:

a. Legjitimitetin e qëllimit; masën në shqyrtim që ndjek efektueshmërinë e qëllimit legjitim; masën që është efikase për rastet si mjet për të arritur qëllimin legjitim

b. nevojshmërinë; masat e nevojshme për të arritur qëllimin legjitim (asnjë mjet tjetër kufizues nuk do të ishte i mjaftueshëm)

c. saktësinë (apo proporcionalitetin në kuptimin më strikt të fjalës); përfitimet e përgjithshme të masës mbi peshojnë “kostot” përsa i përket kufizimeve të të drejtave themelore.

Ndonëse shpesh lidhur me jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese Gjermane, proporcionaliteti i përket historive të suksesshme globale të ligjit kushtetues në dekadat e fundit; kjo është një nga doktrinat e pavarura, e cila i jep besueshmëri diskutimeve lidhur me botën e kushtetucionalizmit apo kushtetucionalizmit të ri, ashtu siç është quajtur ky fenomen i përhapur në të gjithë botën. Ndaj, në nivel Europian testi i proporcionalitetit nënkuptohet nga klauzolat e kufizimit të Nenit 4 – 11 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut. Nenin 8 (2) për shembull, lexon si mëposhtë:

“Nuk do të ketë ndërhyrje nga një autoritete publik në ushtrimin e kësaj të drejte përveçse rasteve që janë në pajtueshmëri me ligjin dhe janë të nevojshme në një shoqëri demokratike për interesa të sigurisë kombëtare, sigurisë publike apo mirëqenies ekonomike të një vendi, për parandalimin e çrregullimeve apo krimeve, për mbrojtjen e shëndetit apo moralit, apo mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve”.

Si rezultat në Finlandë, parakushtet e përgjithshme për kufizimet mbi të drejtat themelore u kodifikuan në raportin e Komitetit të Ligjit Kushtetues Parlamentar të lëshuar në 1993, mbi reformat e Kapitullit mbi të Drejtat Themelore të Kushtetutës (Raporti 25/1994). Raporti qartësisht shpreh ndikimin e doktrinës Gjermane, duke përfshirë parimin e proporcionalitetit të artikuluar nga Gjykata Kushtetuese Gjermane. Parakushtet e përgjithshme përfshijnë kërkesat për:

1. Dispozita të sakta në nivel të statuseve parlamentare2. Nevojë të ngutshme sociale3. Nevojshmërinë e masave në diskutim për përmbushjen e nevojave4. Proporcionalitetin në kuptimin e mbipeshës së përfitimeve ndaj kostove përsa i

përket kufizimeve të të drejtave themelore5. Paprekshmërinë e thelbit të të drejtave themelore6. Vlefshmërinë e korrigjimeve ligjore7. Harmoninë me detyrimet mbi të drejtat ndërkombëtare të njeriut në Finlandë295.

Nuk duhet të jetë e vështirë të vihet re afiniteti midis parimit kushtetues të proporcionalitetit dhe nocionit të ligjit penal të raportit ultima. Ndëshkimet e ligjit

295 Alexy, R., 1986. Theorie der Grundrechte. Frankfurt am Main: Suhrkamp, fq 100-104.

101

penal, janë masa të padiskutueshme të autoriteteve publike të cilat përfshinë kufizimet mbi të drejtat themelore të mbrojtura: dënimet me burg mbi lirinë personale dhe gjobat mbi pasurinë. Përveç kësaj, nëse në gjurmët e filozofisë politike dhe morale moderne i caktojmë idesë së të drejtës së përgjithshme të lirisë dhe vetë-vendosjes një status kushtetues, kriminalizimi per se, ai do ta kufizonte këtë të drejtë. Ndaj, përse duhet që ligji penal të jetë një strehë e sigurtë për testin e propocionalitetit?

Na nevojitet vetëm një hap tjetër argumentues për të treguar të qënurit me vend të testit të propocionalitetit për vlerësime të kriminalizimit dhe me të njëjtën vlerë, të vlerësojë parimet e ligjit penal të raportit ultima, në nivel kushtetues. Mjaft shpesh, theksi në diskutimin e kërkesës së proporcionalitetit është mbi masat individuale që ndikojnë mbi individë të ndarë dhe të identifikueshëm. Por ligji kushtetues nuk obligon jo vetëm autoritetet ekzekutive, administrative dhe juridike, por edhe ato legjislative. Kjo gjithashtu është e vërtetë për dispozitat mbi të drejtat themelore si edhe parimet që udhëheqin interpretimet e këtyre dispozitave. Ndaj si për rrjedhojë, testi i proporcionalitetit është i përshtatshëm gjithashtu për vendimet legjislative mbi kriminalizimin. Parimi i proporcionalitetit riformulon raportin ultima dhe në mënyrë argumentuese, e bën atë analitikisht më lehtë. Në të njëjtën mënyrë, raporti ultima, transformohet në një shprehje të proporcionalitetit si parim më i gjerë kushtetues.

Sistemet e rishikimit kushtetues ndryshojnë, për shembull, nga vlefshmëria e kontrolli abstrakt ex-ante të legjislacionit. Hapi argumentues në doktrinën e të drejtave themelore, bëhet më i lehtë nga masat individuale në vendimet legjislative dhe më i natyrshëm për pranimin e sistemeve, ku theksi do të binte mbi kontrollin ex-ante apo ku së paku, atje ku një kontroll i tillë është pjesë e rëndësishme e rishikimit kushtetues. Në sistemin Finlandez, aktori kryesor është Komiteti i Ligjit Kushtetues të Parlamentit, i cili ushtron pushtetet e tij në rishikimin kushtetues duke ekzaminuar ligjet legjislative ex-ante. Në Gjermani nga ana tjetër, kontrolli i normave abstrakte nga Gjykata Kushtetuese, mund të iniciohet nga aktorët e politikës, para hyrjes në fuqi të miratimeve të adaptuara nga Parlamenti. Nuk është habi e madhe që tek të dyja sistemet, kriminalizimi i është dorëzuar një testi proporcionaliteti dhe për rrjedhojë, raporti ultima është transformuar në një parim kushtetues. Në Gjermani, rasti kryesor është aborti famëkeq i vendimit të ligjit 1975296.

Gjykata vendosi që: “ndërprerja e shtatëzanisë shkatërron në mënyrë të parevokueshme një jetë njerëzore” dhe që “aborti është akt vrasjeje” (paragrafi III, 2a). Gjithsesi, ajo ç’ka është tani e rëndësishme, nuk është edhe aq shumë pikëpamja që mbajti Gjykata në 1975 mbi abortin, por më e rëndësishme do të ishte argumenti i cili kishte të bënte me kriminalizimin e abortit.

Më leni t’ju prezantoj me një citim të gjatë, por i cili tregon se Gjykata e trajton raportin ultima, si një shembull të parimit të proporcionalitetit:

Faktori vendimtar është që nëse totali i masave që i shërbejnë mbrojtjes së jetës së palindur, nëse këto masa janë në ligjin civil apo atë publik, sidomos të një natyre ligjore sociale apo penale, garanton një mbrojtje aktuale që i korrespondon rëndësisë së një vlere ligjore që duhet siguruar. Në rastin ekstrem apo më saktë, nëse arrihet mbrojtja që kërkohet nga kushtetuta, në asnjë mënyrë nuk duhet që ligjdhënësi të

296 BVerfGE 39, Gjykata Federale Kushtetuese e Gjermanisë, Datë 25.02.1975.

102

detyrohet të përdorë mjete të ligjit penal për mbrojtjen e jetës në zhvillim. Norma penale përfaqëson deri në një farë pike, “arsyen përfundimtare” të harmonisë së legjislaturës. Sipas parimit të proporcionalitetit, një parim i drejtë i shtetit i cili mbizotëron në ligjin publik duke përfshirë edhe ligjin kushtetues, legjislatura mund të përdorë këtë mjet vetëm duke qenë e kujdesshme dhe vetëpërmbajtshme. Gjithsesi, ky mjet i fundit duhet përdorur, kur nuk ka asnjë mënyrë tjetër për të arritur mbrojtjen efektive të jetës. Vlera dhe rëndësia e vlerës ligjore për t’u mbrojtur e kërkon një gjë të tillë. Kjo nuk është çështje e një detyre “absolute” për t’u ndëshkuar, por më shumë një detyrë “relative” për të përdorur sanksionin penal, i cili rrjedh nga depërtimi në pasaktësinë e të gjitha mënyrave (Paragrafi III, 2b).

Në Filandë, Komiteti i Ligjit Kushtetues të Parlamentit shprehu pikëpamjen e tij të përgjithshme mbi dimensionin kushtetuese të ligjit penal, në raportin e saj të vitit 1997297. Komiteti tha se kufizimet e rëndësishme të pushteteve të legjislatorit në fushën e ligjit penal lidhen me të drejtat themelore. Këto kufizime rrjedhin nga premisat që legjislacioni nuk mund të ndalojë aktivitetet që lejohen në mënyrë të qartë nga Kushtetuta. Për më tepër, imponimi i gjobave ndërhyn tek pasuria dhe dënimi me burgim ndaj lirisë personale. Kriminalizimi i cili detyron kufizime mbi të drejtat themelore të individit, le të themi mbi liritë e të të shprehurit, duhet vlerësuar sipas të njëjtave kritere si kufizimet e të drejtave themelore në përgjithësi. Ndaj kriminalizimi duhet patjetër kërkuar nga nevojat e ngutshme sociale dhe një arsye që janë të pranueshme nga prespektiva e të drejtave themelore. Kërkesa e proporcionalitetit për rrjedhojë, presupozon nevojën e kriminalizimit për mbrojtjen e vlerave ligjore në fjalë. Kjo nënkupton vlerësimin nëse qëllimi korrespondues, do të plotësohej përmes një mjeti që nuk do të detyronte shumë një cënim të të drejtave themelore sesa kriminalizimin. Së fundmi, raporti ndjell domethënien e proporcionalitetit për përcaktimin gjithashtu të ndëshkimit.

Si konkluzion të përkohshëm, do të argumentoja se së paku për avokatët kushtetues do të ishte e një natyre të shenjtë, trajtimi i nocionit të ligjit penal të raportit ultima si një shprehje e një parimi kushtetues më të gjerë të proporcionalitetit. Parimi i proporcionalitetit, që ve kushte kufizuese mbi të drejtat themelore, përfshin kërkesa të nevojës të cilat ndoshta mund të quhen të raportit ultima, në kuptimin e ngushtë të fjalës – si një nga elementët e saj përbërës, apo ashtu siç mund të quajmë edhe ne, nën-parimet. A është një lexim i tillë kushtetues i parimit të ligjit penal të raportit ultima një shembull i imperializmit kushtetues, për të aluduar një akuzim që Gjermania hera herës ka lëshuar kundra Gjykatës Kushtetuese, si edhe ndaj avokatëve kushtetues akademik? Edhe në Finlandë, avokatët kushtetues janë kritikuar lidhur me faktin që janë përpjekur të zëvendësojnë vendosjen e doktrinave të fushave të tjera të ligjit, me parimet kushtetuese, sidomos ato që lidhen me të drejtat themelore.

Deri tani jam përpjekur të mbroj një pozicion mesatar në debatet Finlandeze lidhur me (mbi) kushtetucionalizmin e rendit ligjor. Shumë nga parimet e vendosura të fushave të tjera të ligjit, mund të dalin qartë që janë të lidhura ngushtë me parimet kushtetuese dhe në veçanti me të drejtat themelore. Por kjo nuk do të thotë që kjo e fundit duhet të zëvendësojë të parën, si edhe që rezultati i shekujve të punës doktrinale ligjore duhet të zhvlerësohet. Atë ç’ka mund t’ia shtojë ligji kushtetues dhe referenca e të drejtave themelore traditës, është një juridiksion normativ në rritje dhe ndoshta

297 Raporti i Komitetit të Ligjit Kushtetues të Parlamentit 23/1997.

103

edhe – siç është në rastin e raportit ultima – preçizim analitik. Për më tepër, parimi i të drejtave themelore mund të kontribuojë gjithashtu në koherencën normative të ligjit i cili nevojitet edhe në kohën e fragmentizmit ligjor, poliçentrizmit dhe pluralizmit298.

Përsa i përket kushtetucionalizmit të ligjit penal mund të kërkohet për një pikë të mëtejshme që të lidhet me ligjin Penal, nëse çdo fushë e ligjit, në mënyrë të pamohueshme do të lidhej me marrëdhënien vertikale midis shtetit dhe individit, d.m.th. fokusi liberal klasik Rechtsstaat i të drejtave themelore për rrjedhojë, të mos gjejë strehim në doktrinat kundërshtuese të Drittëirkung apo të drejtat themelore, pasi parimet ligjore të përgjithshme nevojiten për ankorimin kushtetues të raportit ultima.

3.4.2. Kundrapesha e doktrinave kushtetuese

Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Gjermane dhe rarporti i Komitetit të Ligjit Kushtetues të Parlamentit Finlandez janë gjithashtu instruktuese në vetë shkakun e tyre, përveç kërkesave të proporcionalitetit, edhe bile ndaj ndërhyrjeve të mundshme midis kushtetutës dhe kriminalizimit. Raporti i Komitetit të Ligjit Kushtetues Finlandez, tërheq vëmendje ndaj parimit të ligjit penal të legjitimitetit, i cili është ruajtur qartë në Kushtetutën Finlandeze (Neni 7(1)). Për më tepër, të dy organet e rishikimit kushtetues diskutojnë të drejtat themelore si burim i, jo vetëm si kufizime mbi, obligimet e kriminalizimit. Këtu ato tërheqin vëmendjen për nga doktrina e diskutueshme e detyrës së mbrojtjes së shtetit (Schutzpflicht), e cila, së bashku me doktrinën e Drittwirkung, kanë detyruar transformimin e të drejtave themelore në parime ligjore të përgjithshme të statuseve kushtetuese dhe operative, përgjatë rendit ligjor299. Implikimet e doktrinës së Drittwirkung dhe the Schutzpflicht të shtetit për ligjin penal, janë lehtësisht të dukshme. Nëse për shembull të drejtat themelore mbi jetën, integritetin personal dhe pronësinë janë të përshtatshme edhe për marrëdhëniet midis individëve privat dhe nëse kushtetuta imponon mbi shtetin detyrën e mbrojtjes së të drejtave në marrëdhënie të tilla horizontale, atëherë do të kemi ngritjen e një detyrimi të kriminalizimit. Gjithsesi, vendimet legjislative mbi kriminalizimin, duket se reduktohen në një balancim midis detyrës së mbrojtjes dhe gjykimit raportit ultima. Në fakt, konkluzione të tilla janë të qarta në vendimin e sipërpërmendur të Gjykatës Kushtetuese Gjermane mbi abortin.

Konkluzionet e dala nga të drejtat themelore të Drittwirkung dhe Schutzpflicht të shtetit, janë përkrahur më tej edhe nga një zhvillim tjetër doktrinal, i quajtur tendenca për ta trajtuar sigurinë në kuptimin e një të mire kolektive si e drejtë themelore.

Siguria që mbart dimensione si individuale, ashtu edhe sociale; rreziqe dhe kërcënime të sigurisë, si edhe që i lufton ato, mund të jetë e kuptueshme prej perspektivës së individëve të veçantë dhe atyre kolektivë. Në terma kushtetues, siguria mund të trajtohet si një e drejtë individuale apo e mirë kolektive. Te drejtat dhe të mirat kolektive të krijuara përmes politikave publike duhen mbrojtur. Në aspektin kolektiv, siguria lidhet me gjendjen faktike të shoqërisë, e sjellur apo që mund të sillet përmes masave të politikës. Në veçanti, tradita liberale Rechtsstaat, me theksin e saj mbi funksionet kushtetuese të kufizuara, vendos siguri kolektive – rend publik dhe siguri, siç është vetë termi – jashtë sferës normative të të drejtave themelore. Siguria është një 298 Tuori, K., 2007. Oikeuden ratio ja voluntas. Helsinki: WSOYpro, fq. 270-271.299 Shih Böckenförde, E.-W., 1991. Grundrechte als Grundsatznormen. In: E.-W. Böckenförde. Staat, Verfassung, Demokratie. Frankfurt am Main: Suhrkamp, fq 159-199.

104

e mirë kolektive ekstra-kushtetuese dhe një nga detyrat qëndrore të kushtetutës që është disiplinimi i pushtetit, që zotëron policia dhe autoritete të tjera të sigurisë të cilat priten të ofrojnë siguri. Të drejtat themelore supozohet të funksionojnë si kufizues anësor të masave të sigurisë dhe të mbrojnë individët ndaj kërcënimeve të mundshme të sigurisë, të dala nga fuqia e pakontrollueshme e shtetit.

Doktrinat e proporcionalitetit dhe balancimit tashmë nënkuptojnë një tërheqje nga pikëpamja liberale e Rechtsstaat. Në debatet e fundit kushtetuese dhe të jurisprudencës, shumica e bisedave të balancimit dhe proporcionalitetit kanë qenë në lidhje me lirinë dhe sigurinë, lidhur me kufizimet e justifikueshme të lirisë në emër të sigurisë në rritje. Këtu ne hasim me një nga paradokset që lidhen me sigurinë e doktrinës kushtetuese: interesa shtesë të sigurisë kolektive kushtetuese, ndaj të cilave të drejtat themelore individuale supozohet të funksionojnë si kufizues anësor, dhe (ri)hyrje në doktrinën kushtetuese si baza të cilat kufizojnë vetë këto të drejta. Gjithsesi, idetë e balancimit jo domosdoshmërisht detyrojnë të shuajnë ndryshimin midis të drejtave themelore individuale dhe sigurisë si e mirë kolektive. Ende bën kuptim të diskutohet brenda paradigmave të balancimit për shembull, nëse liria personale apo integrimi fizik i një të dyshuari apo të burgosuri mund të kufizohet, në mënyrë që të rritet siguria kolektive e shoqërisë.

Gjithsesi, në dekadat e fundit është bërë e dukshme një tendencë turbullimi në mënyrë problematike, e një dallimi midis të drejtave themelore dhe të mirave të tilla kolektive si siguria, si për shembull në Gjermani dhe nën impaktin e kulturës kushtetuese Gjermane, edhe në Finlandë. Në Finlandë, kjo tendencë lidhet me (ri)interpretimin e të drejtës për siguri e cila është konfirmuar qartësisht në Kushtetutën Finlandeze, mbas modelit të Nenit 5(1) të ECHR. Por ashtu siç tregon shembulli i Gjermanisë, përmirësimi i sigurisë në shkallën e të drejtave themelore është gjithashtu një mundësi, pa një mbështetje në tekstin e kushtetutës përmes kuptimit të të drejtave themelore, jo vetëm si të drejta subjektive por edhe si parime ligjore të përgjithshme; Drittwirkung i të drejtave themelore; dhe Schutzpflicht i shtetit. Nëse siguria si e mirë kolektive konvertohet në të drejtë themelore me një shkallë të ngjashme me atë të të drejtave të lirisë individuale, si të drejtat për liri dhe integritet personal, balancimi midis lirisë dhe sigurisë, do të ripërkufizohej si balanca midis të drejtave të ndryshme themelore.

Një mënyrë e tillë e të kuptuarit të sigurisë lejon për të justifikuar le të themi, pushtetet e reja të policisë apo kriminalizimeve të reja, përsa i përket sigurisë kolektive apo realizimit të të drejtave themelore në marrëdhëniet horizontale. Nëse dhe kur fuqitë e autoriteteve të sigurisë apo dispozitat e ligjit penal të cënojnë të drejtat themelore individuale, si ato të lirisë, integritetit personal, privacisë dhe konfidencializmit të korrespondencës, pranueshmëria e tyre kushtetuese thuhet se do varet nga pesha e përbashkët e parimeve të të drejtave themelore të të njëjtës shkallë. Ajo që sipas pikëpamjes së Rechtsstaat liberal është për t’u kufizuar përmes të drejtave themelore – fuqitë e agjencive të sigurimit si edhe autoritetit penal të shtetit – tashmë vetvetiu, është abzorvuar brenda sistemit si një nga elementët e saj përbërës. Raporti ultima ka gjetur kundërpeshën e saj në detyrimin e kriminalizimit kushtetues të legjislatorit. Një argument i tillë është tashmë i dukshëm në vendimin e abortimit që nga viti 1975, i Gjykatës Kushtetuese Gjermane.

105

3.4.3. Raporti Ultima në Ligjin BE

Në diskutimet e mëtejshme të kundrapeshave kushtetuese ndaj raportit ultima, do të zhvendos fokusin tek ligji i BE-së. Faktorët që shtyjnë drejt kriminalizimit, të cilët përmblidhen në parimet e parandalimit dhe efektueshmërisë, janë gjithashtu të përshtatshme në nivel shteti, por vetëm brenda ligjit të BE-së ato janë shprehur të jenë parime ligjore që zotërojnë së paku përkatësi të mundshme kushtetuese. Përpara se të kthehem tek këto dy parime, më lejoni të komentoj shkurtimisht mbi domethënien kushtetuese të raportit ultima për masat e ligjit penal të BE-së. Do të argumentoj që raporti ultima është gjithashtu parim kushtetues i ligjit të BE-së, ndonëse së paku mesa dij unë, nuk ka vendim autorizues të ECJ-së që qartësisht e konfirmon një gjë të tillë.

Parimi i proporcionalitetit është një nga parimet e përgjithshme “klasike” të ligjit të (Komunitetit) BE-së. Kohë më parë, Gjykata adaptoi parimin e proporcionalitetit në rastin e ligjit mbi heqjen e lirive ekonomike themelore dhe duke nisur që nga Lisbona, parimi është ruajtur në Nenin 5 të TEU-t, si edhe në Protokollin e Aplikimit të Parimeve të Pavarësisë dhe Proporcionalitetit. Sipas Nenit 5(1) të TEU “përdorimi i kompetencave të Bashkimit udhëhiqet nga parimet e pavarësisë dhe proporcionalitetit”, dhe Neni 5(4) ofron përkufizimin e mëposhtëm të këtij parimi: “Nën parimin e proporcionalitetit, përmbajtja dhe forma e aktit të Bashkimit nuk do të kaloj atë ç’ka është e nevojshme për të arritur objektivat e Traktatit”.

Duket qartë që fokusi kryesor i parimit të proporcionalitetit, siç artikulohet në Nenin 5 të TEU-t dhe në Protokollin e Aplikimit të Parimeve të Vartësisë dhe Proporcionalitetit, nuk shtrihet në disiplinimin e kufizimeve të të drejtave themelore, por është plotësues i vartësisë mbi kufizimin e përdorimit të kompetencave të BE-së në dëm të sovranitetit të Shteteve Anëtare. Pozicioni qëndror i kushtetutës ekonomike midis shumë kushtetutave të Europës, ka sjellur një kthim prapa të analizave të përfitimit mbi koston dhe siç e dimë nga sistemet kombëtare të rishikimit kushtetues apo praktikës së Gjykatave të Strasburgut: në testin proporcional të Gjykatave, gjykimet mbi të drejtat themelore janë shfaqur si justifikime të mundshme për heqjen e të lirive të tregut, lidhur me pikëpamjet e politikës së ekonomisë. Tashmë “kostot” vlerësohen në lidhje me faktorët e politikës dhe “përfitimet” në lidhje me të drejtat themelore, d.m.th. parimet Dëorkinian.

Forcimi gradual i pozicionit të të drejtave themelore të ligjit të BE-së, gjithsesi, dobëson dominimin e kushtetutës ekonomike dhe nxit domethënien e proporcionalitetit si mjet matës për kufizimet e lejueshme mbi të drejtat themelore. Në mënyrë argumentuese, parimi i proporcionalitetit është pjesë e traditave kushtetuese të përbashkëta të Shteteve Anëtare, si edhe i garancive të ofruara nga ECHR, dhe duhet përfshirë në parimet e përgjithshme të të drejtave themelore të shfaqura në Nenin 6 (4) të TEU: “Të drejtat themelore, siç garantohen nga Konventa Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave Njerëzore dhe Lirive Themelore dhe siç dalin si rezultat i traditave kushtetuese të përbashkëta të Shteteve Anëtare, do të përbëjnë parimet e përgjithshme të ligjit të Bashkimit”.

Zhvillimi i dimensionit të të drejtave themelore të ligjit të BE-së, e ka patur kulmin me Traktatin e Lisbonës, i cili përmes Nenit 6 (1) të TEU, i caktoi një efekt ligjor Kartës së BE-së mbi të Drejtat Themelore. Kjo gjithashtu detyroi një njohje të qartë të parimit të proporcionalitetit, siç u aplikua në kufizimet e të drejtave themelore. Jo vetëm që

106

Karta ia bashkëngjiti interpretimin e dispozitave të saj Konventës Europiane300 dhe traditave kushtetuese të përbashkëta të Shteteve Anëtare301, por ajo edhe mundi të ruajë qartësisht disa nga premisat metodologjike qëndrore të Gjykatës së Strasburgut. Këto premisa si rrjedhojë, i detyrohen shumë shembullit të dhënë nga Gjykata Kushtetuese Gjermane. Ndaj, sipas Nenit 52(1): “çdo kufizim mbi ushtrimin e të drejtave dhe lirive të njohura nga kjo Kartë, duhet patjetër të sigurohet me ligj dhe të respektojnë esencën e atyre të drejtave dhe lirive”, dhe “si subjekt i parimit të proporcionalitetit, kufizimet mund të bëhen vetëm nëse ato janë të nevojshme dhe përmbushin vërtetë objektivat me interes të përgjithshëm të njohura nga Bashkimi apo nevojën për të mbrojtur të drejtat dhe liritë e të tjerëve”.302

Për më tepër, Karta gjithashtu përfshin një dispozitë të veçantë mbi parimet e ligjit penal të ligjshmërisë dhe proporcionalitetit. Neni 49 (1) konfirmon parimin e legjitimitetit përsa i përket ndalimit të kriminalizimit prapanik dhe nën parimit të ndëshkimit më të zbutur. Neni 49 (3), si rrjedhojë, thotë që: “shkalla e rëndesës së ndëshkimit nuk duhet të jetë në disproporcion me shkeljen penale”. Kërkesa e proporcionalitetit siç është aplikuar tek ndëshkimet, nuk është saktësisht e njëjta me parimin tradicional të raportit ultima. Gjithsesi, siç kam argumentuar, edhe raporti ultima duhet konsideruar një manifestim i së njëjtit parim të proporcionalitetit, të përmendur në Nenin 49 (3) të Kartës BE-së.

3.4.4. Kushtetuta e Sigurisë Europiane

Edhe nëse raporti ultima do i akordohet një status kushtetues në ligjin e BE-së, pozicioni i tij është ndoshta më i kontestueshëm sesa në kontekstin e kushtetutave të shtetit apo ECHR. Ky pozicion do të kërcënohej nga parimet kushtetuese të cilat lidhen me karakteristikat specifike të kushtetutës ndërkombëtare Europiane. Këto parime shprehin karakteristika që lidhen me politikën, të cilat janë të përshtatshme edhe në nivel të shtetit, por të cilat në këtë nivel nuk kanë domethënien kushtetuese që i është akorduar në kontekstin Europian. Kundër parimi i parë i mundshëm i këtyre parimeve është parimi i masave parandaluese, i cili manifeston nga pjesa vet, daljen e një kushtetute sigurie Europiane të veçantë. Kundër parimit tjetër është parimi i efektshmërisë, i cili e ka historinë e tij në marrëdhëniet e komplikuara midis ligjit të BE-së dhe rendeve ligjorë kombëtar të Shteteve Anëtare. 300 Neni 52(3) shtron se “përsa kohë që kjo Kartë përmban të drejta të cilat korrespondojnë me të drejtat e garantuara nga Konventa për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore, kuptimi dhe qëllimi i këtyre të drejtave do të ishte i njëjtë me ato që u shtruan nga Konventa e thënë”. Sipas shpjegimeve autorizuese të bashkalidhura me Kartën, “kjo do të thotë që në veçanti ligjvënënsi, në caktimin e kufizimeve ndaj këtyre të drejtave, duhet të pajtohet me të njëjtat standarte të fiksuara nga rregullimet e detajuara të kufizimit, të shprehura në ECI-IR, pa ndikuar në mënyrë kundërshtuese autonominë e ligjit të Komunitetit dhe atë të Gjykatës së Drejtësisë së Komuniteteve Europiane”.301 Neni 52(4) siguron se “përsa kohë që kjo Kartë njeh të drejtat themelore që dalin si rezultat i traditave kushtetuese të përbashkëta të Shteteve Anëtare këto të drejta, do të interpretohen në harmoni me këto tradita”. 302 Sipas shpjegimeve autoritare të bashkangjitur Kartës, “formulimi është bazuar në rastin e ligjit të Gjykatës së Drejtësisë: ‘... është mirëvendosur në rastin e ligjit të Gjykatës që kufizimet mund të imponohen mbi ushtrimin e të drejtave themelore, në veçanti në kontekstin e një organizate të përbashkët të tregut me kusht që këto kufizime në fakt, të korrespondojnë me objektivat me interes të përgjithshëm të ndjekura nga Komuniteti dhe që nuk përbëjnë përsa i përket qëllimit të ndjekur, ndërhyrje joproporcionale dhe të paarsyeshme që vejnë në rrezik vetë substancën e këtyre të drejtave’ (gjykimi i 13 Prillit 2000, Rasti C-292/97, paragrafi 45 i bazës)”..

107

Më lejoni që shkurtimisht të skicoj daljen e asaj që unë quaj kushtetutë sigurie. Ashtu si edhe shumë të tjerë303, jam përpjekur të mbroj tezën që kushtetuta Europiane ndërkombëtare duhet patjetër të ekzaminohet si proçes i ndryshëm nga kushtetucionalizmi. Kushtetuta Europiane nuk është një fenomen që nuk lëviz, por e kundërta, ajo është një zinxhir gjithmonë në zgjerim i akteve të fjalimeve kushtetuese. Është një proçes që evolon por edhe në të njëjtën kohë i ndryshëm: kushtetutat Europiane nuk janë zhvilluar në të njëjtën kohë e as vend por më saktë, ato kanë ndjekur njëra-tjetrën sipas një rendi të caktuar. Kushtetucionalizmi Europian është dyshues ndaj periodizimit, dhe secila fazë merr një ngjyrim të veçantë nga një kushtetutë e veçantë. Duke reflektuar një përparësi të përkohshme dhe funksionale të integrimit ekonomik, vala e parë vazhdoi proçedurën nën profecitë e kushtetutës ekonomike; në fazën e dytë, që dallohet nga vendimet kryesore të ECJ në vitet 1960, si rasti i van Gend dhe Costa kundër Enel, theksi u zhvendos tek kushtetuta juridike; gjatë valës së tretë, me Traktatin e Maastricht (1993) si pikë referimi, fokusi u transferua tek kushtetuta politike; dhe së fundmi, në kohën tonë bashkohore le të themi që nga Traktati i Amsterdamit (1998), roli i paqe-bërësit, duket se është marrë prej kushtetutës së sigurisë.

Në nivel të Traktatit – “niveli i sipërfaqshëm” i ligjit të kushtetutës së BE-së – mund të vëmë re një kushtetucionalizmi në avancim të dimensionit të sigurisë duke nisur nga çështje të deklaratës së thjeshtë të sigurisë si “interesa të përbashkët” të Shteteve Anëtare në Maastricht, duke përfunduar me “komunitarizmin” e të gjithë Zonës së Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë (AFSJ) dhe azhonimin e objektivave të sigurisë në Lisbonë. Por vëmendja në rritje ndaj çështjeve të sigurisë në nivel Traktati, nuk bashkëpunon në vetvete, me pretendimin e një kushtetute më vete të sigurisë Europiane. Ajo ç’ka nevojitet është një shkallë e caktuar e koherencës në ligjin kushtetues që lidhet me sigurinë. Një koherencë e tillë, vjen si rezultat i konceptit të sigurisë që informon dispozitat individuale të Traktatit dhe në mënyrë argumentuese, Vorverständnis e aktorëve qëndror brenda fushës së kushtetutës së sigurisë.

Por, ashtu siç kanë vënë re shumë vëzhgues kohët e fundit, kufijtë që ndajnë kohërat e jashtëzakonshme nga ato normale dhe masat e jashtëzakonshme nga legjislacionet e zakonshme, është kthyer në një situatë mjaft të paqartë304, megjithëse në asnjë mënyrë ato nuk kanë argumenta nga Raporti Ultima Kaarlo Tuori, si Parimi Kushtetues i emergjencave si edhe fuqitë e emergjencave kushtetuese, që i shteruan të gjitha përkatësitë e tyre.305 As kufiri strikt nuk i korrespondon arsyetimit kushtetutës së supozuar Europian. Kushtetuta e sigurisë Europiane duket se nuk merr parasysh gjendjen e përjashtimit si institucion juridik. Është e vërtetë gjithsesi, që Klauzola Solidare në Nenin 222 të TFEU, bën thirrje për një emergjencë të lënë pezull. Megjithatë, kjo klauzolë nuk ndjek traditën kushtetuese Kontinentale Europiane, me kërkesën e saj për një deklaratë të qartë të një gjendje emergjente dhe për rrjedhojë pezullimin (e pjesshëm) të bazave të tilla kushtetuese si të drejtat themelore, rregulli i ligjit dhe ndarja e pushteteve. Nuk është përfshirë asnjë dispozitë emergjence, e krahasueshme me atë të Nenit 15 të ECHR apo Nenit 4 të Konventës së OBK mbi të Drejtat Civile dhe Politike, as edhe në Kartën e të Drejtave Themelore të BE-së.

303 Shih Tuori, K., 2010. Kushtetutat e shumta te Europes. Aldershot: Ashgate, 3-30.304 Kjo pikë është ngritur shpesh nga, p.sh., Oren Gross (1998, 2000), dhe Gross, Ni Aolain (2001).305 Mbi besimin në vazhdim të figurës së emergjencës në Amerikë, shikoni Levinson, Balkin (2010), ku paraqitet termi “politika e qeverisë përmes emergjencave”.

108

Koncepti i sigurisë ka qenë figura madhore argumentuese e cila ka lehtësuar rënien e murit ndarës të kohëve të jashtëzakonshme dhe atyre normale, si edhe masave emergjente nga legjislacioni normal. Nën justifikimin e nevojës për siguri, legjislacioni normal në shumë vende ka marrë karakteristika që i përafrojnë ato me efektet e karakteristikave të deklaratave të emergjencës apo gjendjes së përjashtimeve; si kufizimet mbi të drejtat themelore, rregulli i ligjit dhe ndarja e pushteteve, si edhe rritja e pushteteve të autoriteteve të sigurisë. Reagimi tipik i kombeve-shtete ndaj 9/11 dhe sulmet terroriste që pasuan në Europë, nuk përbënin një deklaratë emergjence dhe masa emergjente të kufizuara në kohë, por amendamente me ndikim të gjerë në legjislacionin normal; në muajt pas 9/11, u adaptuan paketat e legjislacionit të anti-terrorizmit, jo vetëm në Amerikë, por edhe vende Europiane të tilla si p.sh. Anglia dhe Gjermania gjithashtu. Masat e ligjit penal patën një vend dominues në këto paketa.

“Siguria” apo “Siguria Kombëtare”, është bërë justifikimi i duhur për një “gjendje të përhershme të përjashtimit”. Ligji kushtetues i BE-së duhet analizuar në këtë kuadër të përgjithshëm kulturor ku koncepti i qartë i emergjencës apo gjendjes përjashtuese ka ndjellur vazhdimisht një lloj koncepti të shpërndarë, ekspansionist dhe të pakufishëm të sigurisë. Institucioni i gjendjes përjashtuese konspektohet si një raport ultima kushtetues, i cili lejon pezullimin e të drejtave themelore me përjashtim të ashtuquajturave të drejta absolute. Me përkufizim, në një fjalor kushtetues heqjet nënkuptojnë cënime të mëtejshme mbi autonominë e mbrojtur të individëve, më shumë sesa thjesht kufizime. Por si kundrapeshë, zhvillimet në ligjin kushtetues dhe ndërkombëtar si reagim ndaj eksperiencave të shekullit të 20, kanë ndërtuar një sistem të përpunuar të parakushteve dhe mekanizmave të kontrollit rreth gjendjeve të përkohshme apo speciale të përjashtimeve. Zëvendësimi i gjendjes së përjashtimit si një raport ultima kushtetues, përmes një nocioni të sigurisë është larg nga tendenca jo problematike dhe nga pikëpamja e mbrojtjes së të drejtave themelore.

“Siguria” është një koncept problematik dhe i vështirë për ta dalluar në një përkufizim të paqartë. Mënyra më premtuese për ta studiuar, është përmes konceptit të rrezikut – për mjaft vëzhgues sociolog, ky është një koncept kryesor në shoqërinë moderne – dhe të përkufizojnë “sigurinë” negativisht, sikur të nënkuptojë luftë kundër rreziqeve. Emergjencat janë tashmë rreziqe të realizuara, të kufizuara përkohësisht dhe territorialisht si edhe të vendosura me pamje dhe burime të identifikueshme. “Siguria” mund të mbulojë gjithashtu rreziqet tashmë të realizuara por theksi është gjetkë, në parashikimin dhe parandalimin e saj. Siguria bën thirrje për identifikimin dhe vlerësimin e vazhdueshëm të rreziqeve, kërcënimeve të sigurisë. Ndaj, zgjerimi i trashëguar i sigurisë: edhe rreziqet e reja mund të perceptohen dhe sillen nën ombrellën e “sigurisë”, të quajtur kërcënime të sigurisë dhe për pasojë, në dukje bëjnë thirrje për masa sigurie. Një zgjerim i tillë është gjithashtu i kuptueshëm në zhvillimet e dimensionit të sigurisë së BE-së le të themi, që nga një fillim modest me bashkëpunimin anti-terrorist në kuadrin Trevi në vitet 1970, e deri tek Strategjia e Sigurisë së Brendshme të Bashkimit Europian, të aprovuar nga Këshilli i Europës në Mars të 2010.306 Meqë terrorizmi i 306 Strategjia identifikon duke ndjekur kërcënimet e sigurisë si mëposhtë, “sfidat kryesore për sigurinë e brendshme të BE-së”: terrorizmi; krimi i rëndë dhe i organizuar; krimi kompjuterik; krimi ndërkombëtar; vetë dhuna, si dhunë e të rinjve apo dhunë huligane në evenimente sportive, si edhe shkatërrime të bëra nga dora njeriut, si zjarret ndaj pyjeve, tërmetet, përmbytjet dhe stuhitë, thatësira, energjia e kufizuar dhe ndërprerjet madhore të informacionit dhe teknologjisë së komunikimit. Një koncept i kuptueshëm i sigurisë lejon që “siguria e brendshme të shihet si një gamë e gjerë masash të dimensioneve si horizontale ashtu edhe ato vertikale”. (Këshilli Europës 2010, fq. 14-15).

109

9/11, e ka mbushur listën e kërcënimeve të sigurisë së BE-së gjithsesi, në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet kjo arsyeja e fillimit të aktiviteteve të përbashkëta anti-terroriste brenda BE-së. Terrorizmi është shembull i shumë karakteristikave tipike të konceptit të sigurisë, i cili mbështetet në legjislacionin e BE-së, si edhe në dokumenta programuese dhe aktivitete praktike. Terrorizmi ka dhënë prova të jetë një fenomen i rëndë për t’u përmbledhur në një përkufizim të parevokueshëm. Brenda BE-së, terrorizmi nuk ka gjetur një vendndodhje fikse në lidhje me kriminalizimin. Ashtu siç e bën të qartë Vendimi Kuadër i BE-së mbi Luftën kundër Terrorizmit (2002/475/JHA), terrorizmi është konsideruar një shkelje penale apo më saktë, një seri shkeljesh penale. Por kjo nuk duket se reduktohet vetëm tek kriminologjia por shkon edhe përtej saj. Në legjislacionin dhe programet e BE-së, terrorizmi asimilohet herë me krime “të tjera” të rënda, e herë me kërcënime sigurie të ndara nga krimi. BE-ja ka ruajtur një distancë nga “Lufta mbi Terrorizmin” – retorikë kjo e administratës Bush, por nuk ka marrë një pozicion fiks, as në favor të trajtimit të terrorizmit si krim. Kjo është e ngjashme sikur të përkufizosh terrorizmin “thjesht” si krim dhe në këtë mënyrë të minimizosh poshtërsinë e kërcënimit drejt vlerave dhe parimeve universialiste të shprehura në Përshkrimet e Vendimeve Kuadër mbi Luftën kundër Terrorizmit.

Sidoqoftë, terrorizmi vërteton sesi difuzioni konceptual dhe thyerja e dallimeve kushtetuese tradicionale shkojnë pranë e pranë me njëra-tjetrën: lufta me krimin, siguria jashtme dhe e brendshme, ushtria dhe policia janë të vështira të mbahen të ndara në luftën kundër terrorizmit. Lufta kundër terrorizmit konfirmon gjithashtu lidhjen midis sigurisë, parandalimit dhe parashikimit: terroristët e mundshëm duhet patjetër të identifikohen dhe komplotet terroriste të zbulohen para se të ndodhin. Prandaj në parim, nevoja e shueshme është regjistrimi i individëve dhe përgjimi i komunikimi të tyre. Terrorizmi është një kërcënim pa vendndodhje dhe jo i individualizuar i sigurisë: terrorizmi nuk zotëron zyra qëndrore fikse por vepron përmes rrjeteve, ndaj të cilave kufijtë territorial nuk përbëjnë pengesë. Ndaj terroristët, nuk shihen me shumë si individë të veçantë, por më saktë si ingranazhe të zëvendësueshme të një makinerie anonime; identiteti i vetë-vrasësit me bombë nuk është i rëndësishëm dhe as Al-Qaeda nuk ka nevojë për Usama bin-Laden. Ndryshimi në perceptimin tradicional të shkelësve penal dhe terroristëve është i dukshëm.307

Nuk është koençidencë që dalja e kushtetutës së sigurisë, me theksin e saj mbi parashikimin dhe parandalimin, koinçidon me diskutime të përdorimit parandalues dhe parashikues të ligjit penal dhe përkatësisë së ligjit penal me menaxhimin e riskut. Siguria, e përkufizuar si rreziqe lufte siguron një justifikim mbi ligjin parandalues penal, si krime që lidhen me terrorizmin, ashtu si tregohet nga përkufizimet e Vendimit Kuadër të BE-së mbi Luftën mbi Terrorizmin. Ka një tendencë të qartë të transformimit të parimit parandalues që buron në ligjin mjedisor të BE-së308, nnë një parim të përgjithshëm të ligjit të BE-së, edhe bile sipas një statusi kushtetues. Kanë nisur gjithashtu edhe 307 Pika të ngjashme janë bërë nga Lepsius (2004). Ai e analizon kushtetutën e sigurisë Europiane në më shumë detaje tek Tuori (2013). 308 Në Komunikimin e saj mbi parimin e parandalimit (COM (2000) 1 finale), Komisioni e diskutoi këtë parim në kontekstin e “dilemës së balancimit të lirisë dhe të drejtave të individëve, industri dhe organizata me nevojën për të reduktuar rrezikun e efekteve të kundërta ndaj mjedisit, njerëzisë, kafshëve apo shëndetit të bimëve”. Megjithatë, komunikimi u përgatit më një fjalor rreziku që mund të zgjerohet gjithashtu lehtësisht në fusha të tjera të legjilacionit. Parimi i parandalimit qartësisht shprehet në Nenin 191 (2) si një parim që udhëheq politikën e Bashkimit mbi mjedisin (Komisioni i Komuniteteve Europiane 2000).

110

diskutimet mbi aplikimin e parimit të parandalimit në ligjin penal dhe ndërhyrjet kritike tashmë kanë treguar rreziqet që përfshihen në parimin e parandalimit, përsa i përket parimeve të tilla klasike kushtetuese, si legjitimiteti dhe gjykimi i drejtë. Në mënyrë argumentuese, parimi i parandalimit është duke u bërë gjithashtu një kundër-parim ndaj raportit ultima.

Në mënyrë interesante raporti ultima, ka luajtur një rol mjaft të ndrydhur në debatet mbi ligjin penal të BE-së. Ndërhyrjet kritike nuk mungojnë në këto debate, por idetë kryesore për këto kritika janë marrë diku tjetër përveç parimit të raportit ultima, ose më saktë janë marrë nga parimet e legjitimitetit dhe gjykimit të drejtë (proçes që pritet të ndodh).309 Siç jam përpjekur të tregojë, raporti ultima, ende i lidhur me kërkesat e proporcionalitetit që kanë të bëjnë me kufizimet e të drejtave themelore, është gjithashtu një parim i ligjit të BE-së.

3.4.5. Kriminalizimi dhe parimi i efektueshmërisë së Ligjit të BE-së

Statusi kushtetues i parimit të parandalimit në një nivel të përgjithshëm ende nuk është i sigurtë. Në të kundërt, parimi i efektueshmërisë (effet utile) është i besueshëm si parim kushtetues i ligjit të BE-së (më parë, ligji i Komunitetit). Parimi ka një sërë kuptimesh dhe fushash aplikimi, por qëllimi kryesor i përket lidhjeve midis ligjit Europian ndërkombëtar dhe sistemeve ligjore të ligjit të BE-së, në dhe përmes sistemeve ligjore kombëtare. Së fundmi, duke u siguruar për efikasitetin dhe aplikimin uniformë të ligjit kushtetues ekonomik, duket se ky parim i kërkon doktrinës kushtetuese të supremacisë dhe i cakton gjykatave kombëtare (të zakonshme) një rol integral në mbikqyrjen e këtij parimi dhe në të njëjtën mënyrë, kushtetutës juridike në përgjithësi. Përmes doktrinave të efektit të drejpërdrejtë dhe supremacisë, si edhe funksionit të caktuar mbikqyrës të gjykatave kombëtare, këto të fundit u tërhoqën në një mekanizëm të rishikimit kushtetues të përhapur në të gjithë Europën. Në mënyrë argumentuese, parimi i efikasitetit (effet utile) ka shërbyer si urë midis kushtetutës ekonomike dhe juridike: hapat e marrë në kushtetucionalizimin juridik kanë qenë motivuar dhe justifikuar nga nevojat e një realizimi efiçent të kushtetutës ekonomike. Me të vërtetë, effet utile mund të karakterizohet si një meta-nivel apo parim master i ligjit kushtetues Europian.

Përpara Lisbonës dhe anullimit të strukturës shtyllë, ECJ bëri thirrje për parimin e efektueshmërisë si një justifikim për masat e ligjit penal brenda shtyllës së Komunitetit. Në rastin mjaft të debatuar të C-176/03 (Komisioni kundër Këshillit), parimi i efektivitetit u përdor si një parim kushtetues i cili vinte bazat e kompentencave legjislative. Sipas Gjykatës:

si rregull i përgjithshëm, as ligji penal as rregullat e proçedurave penale nuk futen në kompetencat e Komunitetit... Gjithsesi, zbulimet e fundit nuk parandalojnë ligjvënësin e Komunitetit, kur aplikimi i efektshëm, proporcional dhe jo bindës i ndëshkimeve penale nga autoritete kombëtare kompetente është një masë esenciale për luftën ndaj shkeljeve të rënda mjedisore, si edhe të marrë masa të cilat lidhen me ligjin penal të shteteve anëtare, i cili konsiderohet i nevojshëm në mënyrë që të sigurohemi që rregullat të cilat formulohen mbi mbrojtjen mjedisore të jenë plotësisht të efektshme.

309 Si një shembull përfaqësues, shikoni Herlin-Karnell, E., 2011. Zhvillimi i Kriminalizimit Paraprak te BE-s. Përmbledhje e Ligjit Penal Europian, 1 (2), 149-169.

111

Neni 83 (2) i TFEU, konfirmon këtë konkluzion dhe i jep atij një formë më të gjerë: “nëse përafrimi i ligjeve dhe rregulloreve penale të Shteteve Anëtare japin prova të jenë esenciale në sigurimin e implementimit efektiv të politikës së Bashkimit në një fushë e cila ka qenë subjekt i masave, direktivave harmonizuese, ky përafrim mund të vendosë rregulla minimale, përsa i përket përkufizimit të shkeljeve dhe sanksioneve penale brenda fushës në shqyrtim”. Këtu Traktati këshillon një justifikim kushtetues për një tendencë e cila është njohur gjithashtu në nivel shteti dhe e cila kërcënon të ndal domethënien e raportit ultima: instrumentalizimi i ligjit penal për qëllime të politikës apo në terma Jürgen Habermas310, transformon ligjin penal nga një institucion në thjesht një mjet.

310 Habermas, J., 1989. Teoria e Veprimit Komunikativ. Vol. 2. Përkthyer nga T.s MacCarthy. Cambridge: Polity Press.

112

KREU I KATËRT

PËRMBAJTJA E GARANCIVE SPECIFIKE NË ÇËSHTJET PENALE

Formulimi i nenit 6 të Konventës Europiane shpreh mjaft qartë unitetin e tij të thellë. Në paragrafin e dytë dhe të tretë të tij parashikohen garancitë e posaçme, të cilat në mënyrën sesi shprehen rrjedhin nga i njëjti shpirt dhe përjetësojnë të njëjtin qëllim si paragrafi i parë, kur ai zbatohet gjatë një proçesi penal. Gj. E. D. Nj ka nxjerrë përfundimin në jurisprudencën e saj se, paragrafi i parë i nenit 6 është norma bazë, ndërsa paragrafi i dytë dhe i tretë përfaqësojnë zbatime të posaçme të tij, të cilat në të njëjtën kohë shprehin të drejtat e posaçme.

Ato i japin personit që ndodhet nën një akuzë penale garanci të posaçme, të cilat i shtohen garancive të përgjithshme për një proçes të drejtë gjyqësor, që neni 6/1 i njeh çdo personi të akuzuar. Të drejtat e posaçme janë: Prezumimi i pafajësisë, Njoftimi i akuzës, Koha e nevojshme për përgatitjen e mbrojtjes, E drejta për t’u mbrojtur vetë ose me avokat, E drejta për përkthim falas, etj.

4.1. Prezumimi i pafajësisë

Ndër të drejtat e posaçme që i garantohen çdo të akuzuari, prezumimi i pafajësisë është rregulli që qeveris proçesin penal. Në Kushtetutën e Shqipërisë, kjo e drejtë e posaçme, merr veshjen kushtetuese të një parimi themelor kushtetues. Parimi i prezumimit të pafajësisë, është një nga elementët më të rëndësishëm të proçesit të rregullt gjyqësor në çështjet penale. Ky parim lidhet ngushtë me një sërë parimesh të tjera shumë të rëndësishme kushtetuese si, liria nga detyrimi për t’u mos vetëfajësuar, e drejta për t’u dëgjuar përpara se të gjykohesh, etj. Prej këtij parimi rrjedh detyrimi që ka shteti për të provuar akuzën atribuar të pandehurit, si edhe është një parim që rregullon shpërndarjen e barrës së provës në një gjykim penal. Prezumimi i pafajësisë sanksionohet në nenin 30 të Kushtetutës:

“Kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë”.

Ky formulim është i njëjtë në kuptim, me formulimin e nenit 6/2 të Konventës Europiane, ndërsa në Kodin e Proçedurës Penale parimi gjen rregullim, në nenin 4 të tij:

“I pandehuri prezumohet i pafajshëm gjersa nuk vërtetohet fajësia e tij me vendim gjyqësor të formës së prerë. Çdo dyshim për akuzën interpretohet në favor të të pandehurit”.

Ky parim nënkupton para së gjithash se, gjykatat nuk duhet të fillojnë proçesin me bindjen se, i pandehuri e ka kryer veprën penale për të cilën akuzohet. Çdo dyshim duhet të shkojë në favor të të pandehurit dhe ky parim do të konsiderohej i cënuar,

113

nëse barra e provës do të kalonte nga akuza tek i pandehuri.311 Ky përcaktim i dhënë nga Gjykata Kushtetuese është i njëjtë me atë të dhënë nga Gjykata e Strasburgut në çështjen Barbara, Messengue dhe Jabardo kundër Spanjës, në vendimin e së cilës shprehet se, parimi i prezumimit të pafajësisë kërkon ndërmjet të tjerave që:

“...anëtarët e trupit gjykues kur bëjnë detyrën nuk duhet ta fillojnë me idenë paragjykuese se i akuzuari e ka kryer veprën penale për të cilën akuzohet; barra e provës i takon akuzës dhe për cilindo dyshim do të përfitojë i akuzuari..”.312

E rëndësishme për aplikimin e këtij parimi është që të kuptohet se, i gjithë drejtimi i gjykimit duhet të zhvillohet i bazuar në prezumimin e pafajësisë së të akuzuarit. Gjyqtarët duhet ta drejtojnë proçesin gjyqësor pa formuar paraprakisht opinione për fajësinë dhe duhet të sigurojnë që drejtimi i gjykimi të jetë në përputhje me këtë. Në Gjykatën Kushtetuese është pretenduar shkelje e këtij parimi nga kërkuesi H.D, i cili ka paraqitur si pretendim faktin se, del qartë nga arsyetimi i vendimit që ka dhënë gjykata, se ajo është nisur për të provuar fajësinë e tij duke kryer një analizë provash përjashtuese për dy të pandehurit e tjerë ndërkohë që, nuk ka analizuar pretendimet e kërkuesit. Gjykata Kushtetuese e ka rrëzuar këtë kërkesë, në Vendimin Nr. 9/04 me arsyetimin se:

“...Në kuptimin që paraqet Kushtetuta e Shqipërisë, Konventa Europiane si dhe nga qëndrimi i mbajtur nga jurisprudenca në këtë drejtim, pretendimi për shkelje të standartit kushtetues kërkon domosdoshmërisht që në një proçes gjyqësor të evidentohen dhe provohen saktë të gjithë elementët thelbësorë, të cilët mund të kenë sjellë deklarimin fajtor të të pandehurit mbi bazën e dyshimeve dhe që kanë bërë gjykatën të sillet si e njëanshme në dhënien e vendimit të saj..”.

Nga arsyetimi i vendimit gjyqësor nuk rezulton që gjykata të ketë aplikuar dënimin e kërkuesit me bindjen se ai është fajtor që në fillim të proçesit dhe pa e mbështetur atë në prova. Në një gjykim të karakterit kushtetues është tepër e rëndësishme të mos përqëndrohet kontrolli kushtetues në mënyrën e vlerësimit dhe çmuarjes së provave që mund t’i ketë bërë në vendimin e saj, gjykata që ka gjykuar çështjen në thelb...”.313

Barra e provës rëndon mbi akuzën, e cila në bazë të Kushtetutës tonë përfaqësohet nga Prokuroria. Çdo akuzë duhet të interpretohet në favor të të akuzuarit. Nga ky parim rezulton gjithashtu, që pala akuzuese është e detyruar të informojë të akuzuarin për akuzat e bëra, me qëllim që ky i fundit të ketë në dispozicion kohë të mjaftueshme për të përgatitur mbrojtjen e tij. Megjithatë, ky parim nuk ndalon rregullat që e transferojnë barrën e provës tek i akuzuari për të përcaktuar mbrojtjen e tij, nëse barra e përgjithshme e përcaktimit të fajësisë i ngelet akuzës.

Po kështu dhe në një Vendim të Gjykatës Kushtetuese 314 në të cilën Kërkuesi ka pretenduar se i është cënuar e drejta për t’u prezumuar i pafajshëm nga gjykata, pasi kjo e fundit i ka çmuar dyshimet në favor të akuzës dhe jo të kërkuesit.

Gjykata është shprehur se prezumimi i pafajësisë është një nga elementet përbërëse të proçesit të rregullt ligjor. Sipas nenit 30 të Kushtetutës, kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë. Gjykatat

311 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 09, Datë 28/04/2004.312 Çështja Barbara, Messengue dhe Jabardo kundër Spanjës, Datë 6 Dhejtor 1988.313 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr.9, Datë 28.04.2004.314 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 49 Datë 10.07.2015.

114

e zakonshme nuk duhet ta fillojnë proçesin me bindjen se i pandehuri ka kryer krimin për të cilin akuzohet, se barra e provës i takon palës akuzuese, se çdo dyshim duhet të shkojë në favor të të pandehurit dhe se gjykata duhet ta mbështesë vendimin në prova të drejtpërdrejta dhe të tërthorta që duhet të provohen nga akuza315

Prezumimi i pafajësisë është trajtuar gjerësisht edhe nga GJEDNJ-ja, e cila ka theksuar se ky parim konsiderohet i shkelur nëse një vendim gjyqësor, që i përket një individi të akuzuar penalisht, reflekton një opinion që ai është fajtor përpara se të jetë provuar fajësia e tij sipas ligjit316

Një e drejtë e personit në një rast penal për t’u prezumuar i pafajshëm dhe për ti kërkuar prokurorisë të mbarti përgjegjësinë e sigurimit të akuzave ndaj tij apo asaj nuk është absolute, meqë prezumimi i faktit apo ligjit vepron në çdo sistem ligjor-penal dhe nuk ndalet në parim nga Konventa si në rastin e Falk kundër Hollandës317, e cila ka të bëjë me imponimin e një gjobe mbi një pronar makine të regjistruar si privat, i cili nuk ka qenë drejtuesi aktual në kohën e gjobës trafikut. Në veçanti, Shtetet Kontraktuese mund, nën kushte të caktuara, të penalizojnë një fakt të thjeshtë apo objektiv si të tillë, pavarësisht nëse rezulton nga qëllimi penal apo neglizhenca si në rastin e Salabiaku kundër Francës318, që ka të bëjë me një supozim të përgjegjësisë penale për kalimin e jashtëligjshëm deri tek posedimi i narkotikëve.

Në futjen e prezumimeve në ligjin penal, Shteteve anëtare iu kërkohet të gjejnë një balancë midis rëndësisë së asaj ç’ka është në rrezik dhe të drejtave të mbrojtjes; me fjalë të tjera, mënyrat e përdorura duhet të jenë në mënyrë të arsyeshme në proporcion me qëllimin legjitim të kërkuar për t’u arritur319.

Prezumimi i pafajësisë nuk ndalon së aplikuari, edhe pasi proçedimet e instancës së parë rezultojnë në ndëshkimin e të akuzuarit dhe kur proçedimet vazhdojnë deri në apel320.

Gjithsesi, e drejta e një personi për t’u prezumuar i pafajshëm dhe kërkuar prokurorisë të mbarti barrën e provës së akuzimeve ndaj tij apo saj, formojnë pjesë të një nocioni të përgjithshëm për një seancë të drejtë nën Nenin 6/1 të Konventës, që është e aplikueshme ndaj proçedurave të burgimit321.

Prezumimi i pafajësisë gjithashtu mbron individët të cilët janë ngarkuar me akuzën penale apo në lidhje me proçedurat penale të të cilit janë në vazhdim, duke nisur nga trajtimi që i bëhet nga zyrtarët dhe autoritetet e publikut sikur ata të ishin në fakt fajtor të shkeljes për të cilën ata janë akuzuar. Pa mbrojtje, për të siguruar respektimin e vendimeve të fajit apo mos-vazhdimin në çdo proçedure tjetër, garancitë e Nenit 6/2 te Konventës mund të rrezikojnë të bëhen teorike dhe iluzioniste. Ajo ç’ka është gjithashtu në rrezik pasi proçedimet penale të jenë konkluduar, është reputacioni i personit dhe

315 Shih Vendimet Nr. 19, Datë 02.04.2012; Nr. 23 Datë 23.07.2009; Nr. 9, Datë 28.04.2004 të Gjykatës Kushtetuese.316 Vendimet në çështjet John Murray kundër Mbretërisë së Bashkuar, 8 Shkurt 1996; Telfner kundër Austrisë, 20 Mars 2001.317 Çështja Falk kundër Hollandës, Datë 19 Tetor 2004.318 Çështja Salabiaku kundër Francës, Datë 7 Tetor 1988.319 Çështja Janosevic kundër Suedisë, Datë 23 Korrik 2002; Çështja Falk kundër Hollandës, Datë 19 Tetor 2004.320 Çështja Konstas kundër Greqisë, Datë 24 Maj 2011.321 Çështja Phillips kundër Anglisë 2001; Çështja Grayson dhe Barnham kundër Anglisë, Datë 23 Shtator 2008.

115

mënyra në të cilën ai person perceptohet nga publiku322.

Kurdo që ngrihet çështja e aplikueshmërisë së Nenit 6/2 në kontekstin e proçedimeve pasuese, aplikanti tregon ekzistencën e një lidhjeje midis proçedimeve penale dhe atyre pasuese. Një lidhje e tillë ka të ngjarë të jetë prezente për shembull, atje ku proçedimet pasuese kërkojnë një ekzaminim të rezultatit të proçedimeve penale dhe në veçanti, atje ku ato detyrojnë gjykatën të analizojë gjykimet penale; për t’u përfshirë në një rishikim apo vlerësim të provave në një dosje penale; për të vlerësuar pjesëmarrjen e aplikantit në disa apo të gjitha evenimentet që çojnë në akuza penale; apo për të komentuar mbi treguesit ndihmës të fajit të mundshëm të aplikantit323.

Gjykata e ka konsideruar aplikueshmërinë e Nenit 6/2 të Konventes të vendimeve juridike të marra që ndjek konkluzionet e proçedimeve penale që kanë të bëjnë me inter alia:

a. një detyrim të një ish të akuzuari për të mbartur kostot e gjykatës dhe ato të prokurorisë;

b. një kërkesë të një ish të akuzuari për kompesimin e mbajtjen me kërkesë apo shqetësim tjetër të shkaktuar nga proçedimet penale;

c. një kërkesë të një ish të akuzuari për kostot e mbrojtjes;d. një kërkesë të një ish të akuzuari për kompesim për dëmet e shkatuara nga

hetimet e paligjshme dhe të gabuara, apo prokuroria;e. Imponimin e përgjegjësisë civile për të paguar kompesim për viktimën; f. refuzimi i pretentendimeve civile të lëshuara nga aplikanti ndaj shoqërive të

sigurimit;g. mirëmbajtja me forcë e kujdesit për një fëmijë, mbasi prokuroria vendosi të mos

sjellë akuzat ndaj prindit për abuzim të fëmijës;h. çështje disiplinore apo shkarkuese; dhei. revokimin e të drejtës së aplikantit për shtëpi sociale324.

Neni 6/2 i Konventës ka për synim parandalimin e prishjes së një seance penale të drejtë nëpërmjet deklaratave paragjykuese të bëra në lidhje të ngushtë me këto proçedime. Atje ku asnjë proçedim i tillë është apo ka ekzistuar, deklaratat e atribuara për qëndrime penale apo të dënueshme janë më të përshtatshme ndaj konsideratave të mbrojtjes kundër shpifjes dhe aksesit adekuat të gjykatës për të vendosur të drejta civile, që ngrejnë çështje të fuqishme nën Nenin 8 dhe 6 të Konventës325.

Një dallim thelbësor duhet bërë midis deklaratës që dikush është thjesht një i dyshuar i të kryerit të krimit dhe një deklarate të thjeshtë, në mungesë të një bindjeje finale që individi ka kryer krimin në fjalë326. Kjo e fundit prish prezumimin e pafajësisë, ndërsa e para është konsideruar si jo-objektive në situata të ndryshme të ekzaminuara nga Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut327.

322 Çështja Allen kundër Anglisë, Datë 12 Korrik 2013.323 Shih po aty.324 Çështja Allen kundër Anglisë, Datë 12 Korrik 2013.325 Çështja Zollmann kundër Anglisë, Datë 27 Nëntor 2003; Çështja Ismoilov dhe të Tjerët kundër Rusisë, Datë 24 Prill 2008.326 Çështja Ismoilov dhe të Tjerët kundër Rusisë, Datë 24.04.2008; Çështja Nešťák kundër Sllovakisë, Datë 27.02.2007.327 Çështja Garycki kundër Polonisë, Datë 06.02.2007.

116

Nëse një deklaratë nga gjykatësi apo autoriteti publik është në shkelje të parimit prezumimit të pafajësisë duhet vendosur në kontekstin e një rrethane të veçantë në të cilën u bë deklarata degraduese328. Gjithashtu duhet parë se nga jurisprudenca e Gjykatës Europiane e të Drejtave të Njeriut, deklaratat nga gjykatësit të jenë subjekt i një shqyrtimi më strikt sesa i atyre të autoriteteve hetuese329.

Zëri i të dyshuarit lidhur me pafajësinë e të akuzuarit është e dukshme përsa kohë që konkluzioni i proçedimeve penale nuk ka rezultuar në një vendim mbi meritat e akuzimit330. Megjithatë, mbasi fajësia është bërë finale, zëri i çdo dyshimi të fajit është në përputhje me prezumimin e pafajasisë331.

Parimi i prezumimit të pafajësisë mund të shkelet jo vetëm nga gjykatësi apo gjykata por edhe nga autoritete të tjera publike332. Neni 6/2 ndalon deklaratat nga zyrtarët publik rreth hetimeve penale të lëna pezull, të cilat inkurajojnë publikun të besojë fajësinë e dyshuar dhe paragjykojë vlerësimin e fakteve nga autoriteti juridik kompetent333.

Parimi i prezumimit të pafajësisë nuk parandalon autoritetet nga informimi i publikut rreth hetimeve penale në progres, por i kërkon që ato të bëjnë diçka të tillë me të gjithë lirinë e veprimit dhe maturinë e nevojshme nëse supozimi i pafajësisë do të respektohej334.

Gjykata ka theksuar rëndësinë e zgjedhjes së fjalëve nga zyrtarët publik në deklaratat e tyre përpara se një person të gjykohet dhe shpallet fajtor për një shkelje335.

Në një shoqëri demokratike, komentet e rënda nga shtypi ndonjëherë janë të paevitueshme në rastet lidhur me interesin publik336.

Një fushatë e fortë e shtypit mundet gjithsesi, të ndikojë në mënyrë kundërshtuese ndaj drejtësisë së një seance duke influencuar opinionin publik dhe për rrjedhojë anëtarët e jurisë u mblodhën për të vendosur për fajin e të akuzuarit337. Ajo çfarë ishte vendimtare nuk është vetëm kapja subjektive e të dyshuarit lidhur me mungesën e paragjykimit të kërkuar të gjykatave, që sado e kuptueshme, në rrethana të veçanta të rastit, frikat e tij mund të jenë objektivisht të justifikueshme338.

Gjykatat kombëtare të cilat janë komplet të përbëra nga gjykatës profesionistë, zakonisht zotërojnë, në të kundërt të anëtarëve të jurisë, eksperiencën dhe trajnimin e duhur që i lejon ato t’i rezistojnë çdo influence të jashtme339.328 Çështja Daktaras kundër Lituanisë, Datë 11.01.2000; Çështja A.L. kundër Gjermanisë, Datë 28.07.2005.329 Çështja Pandy kundër Belgjikës, Datë 21 Shtator 2006.330 Çështja Sekanina kundër Austrisë, Datë 25 Gusht 1993.331 Çështja Rushiti kundër Austrisë, Datë 21 Mars 2000; Çështja Paraponiaris kundër Greqisë, Datë 25 Shtator 2005.332 Çështja Allenet de Ribemont kundër Francës Datë 10 Shkurt 1995; Çështja Petyo Petkov kundër Bulgarisë Datë 07 Janar 2010. 333 Çështja Ismoilov dhe të Tjertë kundër Rusisë, Datë 24 Prill 2008. 334 Çështja Fatullayev kundër Azerbaiçhanit Datë 22 Prill 2010; Çështja Allenet de Ribemont kundër Francës, Datë 10 Shkurt 1995.335 Çështja Daktaras kundër Lituanisë, Datë 11.01.2000.336 Çështja Viorel Burzo kundër Rumanisë, Datë 30 Qershor 2009.337 Çështja Kuzmin kundër Rusisë, Datë 18.03.2010.338 Çështja Włoch kundër Polonisë, Datë 30 Mars 2000; Çështja Daktaras kundër Lituanisë, Datë 11.01.2000; Çështja Mustafa Kamal Mustafa (Abu Hamza) (nr. 1) kundër Anglisë, Datë 18 Janar 2011.339 Çështja Craçi kundër Italisë, Datë 05.12.2002.

117

Publikimi i fotografive të dyshuarve nuk shkel në vetvete prezumimin e pafajësisë340. Transmetimi i imazheve të dyshuarit në televizion mundet në rrethana të caktuara të ngrejë një çështje nën Nenin 6/2 të Konventës341.

Mbi bazën e standardeve të mësipërme dhe nga vlerësimi në tërësi i materialeve të paraqitura me kërkesë, Gjykata nuk gjen ndonjë të dhënë që të tregojë se gjykatat e zakonshme e kanë filluar proçesin, me paragjykimin se kërkuesi i ka kryer veprat penale për të cilat akuzohet. Ato nuk përmbajnë ndonjë deklarim formal ose arsyetim, i cili të provojë se gjykatat e kanë konsideruar fajtor kërkuesin përpara se të jepej vendimi përfundimtar për fajësinë e tij. Gjithashtu, kërkuesi nuk ka parashtruar argumente bindëse përsa i përket pretendimit të tij se gjykatat e kanë kaluar barrën e provës nga prokurori tek i gjykuari. Në këto kushte, Gjykata vlerëson se pretendimi i kërkuesit për cënim e të drejtës për t’u prezumuar i pafajshëm, është i pabazuar.

Prezumimi i pafajësisë nuk mund të kufizohet në një garanci proçeduriale, e cila do t’i përkiste vetëm kuadrit gjyqësor. Prezumimi i pafajësisë kërkon në mënyrë shumë më të përgjithshme, që çdo përfaqësues i shtetit të mos deklarojë fajësinë e një personi për një shkelje, përpara se këtë fajësi ta ketë vendosur ligjërisht një vendim gjyqësor. Kjo nuk i ndalon autoritetet shtetërore, që në përmbushje të detyrave të tyre, të mbajnë të informuar publikun për vazhdimësinë e çështjes penale, por në vazhdimësi të këtij parimi ato mund të deklarojnë se ekzistojnë supozime që personat të cilët janë arrestuar mund të kenë kryer shkeljen dhe jo të japin deklarata fajësie.

Duhen mbajtur parasysh edhe rrethanat specifike të çështjes, duke peshuar interesat në lojë, siç është interesi legjitim i publikut për të qënë i informuar dhe interesi i personit të supozuar për kryerjen e shkeljes, për të patur të gjitha garancitë që ia ofron prezumimi i pafajësisë. Respektimi i këtij parimi gjatë hetimit paraprak të çështjes penale ndjek qëllimin:

“që të mos nxitë opinionin publik dhe të mos i injektojë atij bindje të caktuar, të cilat në një moment të mëvonshëm mund të kthehen në një presion për gjykatën;

që të mos paragjykohet personaliteti i një personi që, mund të shpallet i pafajshëm, dhe kështu të dëmtohen interesat e tij në të ardhmen. Por edhe të mos cënohet autoriteti dhe prestigji i një gjykate që, ligjërisht, mund ta shpallë personin të pafajshëm”.

Sidoqoftë prezumimi i pafajësisë nuk vlerësohet të jetë shkelur nëse, autoritetet shtetërore informojnë publikun rreth hetimeve penale duke e emërtuar një person si të dyshuar apo kur thonë që ky i dyshuar është arrestuar dhe e ka pranuar fajin. Duke vepruar në mënyrë të tillë dhe për aq kohë sa nuk deklarojnë se personi është fajtor, përpara se këtë ta ketë vendosur një vendim gjykate, ky parim është respektuar tërësisht prej tyre.

4.2. Njoftimi i akuzës

Në çështjet penale, informimi i plotë dhe i saktë për akuzat e ngritura si dhe për kualifikimin juridik të mundshëm, është kusht themelor për besueshmërinë e proçesit dhe për përgatitjen e duhur të mbrojtjes. Organi proçedues jo vetëm që ka detyrimin për

340 Çështja Y.B. dhe të Tjerët kundër Turqisë, Datë 28 Tetor 2004.341 Çështja Rupa kundër Rumanisë, Datë 16.12.2008.

118

t’i njoftuar akuzën të pandehurit, por ka dhe detyrimin që ky njoftim të jetë efektiv dhe të arrijë qëllimin për të cilin bëhet. I pandehuri duhet të vihet në dijeni për faktin për të cilin akuzohet si dhe provat në ngarkim të tij. Këto të drejta janë parashikuar në mënyrë të posaçme, si garanci për të akuzuarin në nenin 6/3 pika “a” e Konventës. Po kështu, në neni 31 pika “a” të Kushtetutës Shqiptare sanksionohet se gjatë proçesit penal kushdo ka të drejtë:

“....të vihet në dijeni menjëherë dhe hollësisht për akuzën që i bëhet, për të drejtat e tij, si dhe t’i krijohet mundësia për të njoftuar familjen ose të afërmit e tij”.

Që njoftimi të quhet efektiv duhet të mbahet parasysh togfjalëshi “në mënyrë të hollësishme.” si dhe një tjetër element që është njoftimi në gjuhën, që kupton i pandehuri342. Vlerësimi, nëse një kusht i tillë është përmbushur në një çështje konkrete, varet nga konstatimi nëse informacionet kanë mbërritur tek i akuzuari me shpejtësi të mjaftueshme, që ai mund të përgatisë një mbrojtje të përshtatshme. E drejta për një informacion të tillë lidhet ngushtë me të drejtën për të patur “kohën dhe lehtësitë e mjaftueshme për përgatitjen e mbrojtjes” parashikuar nga neni 31 pika “b” e Kushtetutës. Gjykata Kushtetuese ka gjetur shkelje të këtij parimi nga organet proçeduese në Vendimin Nr. 4/01, ku ajo është shprehur mbi kërkesën e kërkuesit A. A, duke theksuar se:

“....në të trija shkallët e gjykimit janë bërë shkelje të rënda proçedurale të cilat e bëjnë të parregullt proçesin. Shkeljet antikushtetuese janë bërë që në fazën e hetimit të çështjes. Gjatë hetimit, të pandehurit nuk i është komunikuar akuza menjëherë e hollësisht, pasi organi i hetimit nuk ka caktuar mbrojtës, që të komunikonte akuzën të pandehurit, i cili ishte në mungesë, duke shkelur kështu kërkesat e nenit 31 pika “a” të Kushtetutës.”343

Në lidhje, po me këtë nen të Kushtetutës, Gjykata Kushtetuese ka marrë në shqyrtim kërkesën e Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Mirditë, e cila në bazë të nenit 145/2 të Kushtetutës i ka kërkuar asaj, shfuqizimin si antikushtetues të nenit 375 të Kodit të Proçedurës Penale sepse sipas saj, ky nen vjen në kundërshtim me nenin 31 pika “a” të Kushtetutës. Sipas arsyetimit të kësaj gjykate ky nen rëndon pozitën e të pandehurit për shkak se atij, i hiqet mundësia të njihet hollësisht me akuzën e re të ndryshuar dhe nuk i sigurohet koha dhe lehtësitë e mjaftueshme për të organizuar mbrojtjen. Gjykata Kushtetuese e ka rrëzuar këtë kërkesë duke arsyetuar se:

“...Gjykata e zakonshme nuk është organ akuze, nuk formulon akuzë dhe as e ndryshon atë, por mbi bazën e faktit të paraqitur bën cilësimin e duhur ligjor të veprës duke i dhënë faktit një përcaktim tjetër. Në këtë rast, ajo bën interpretimin e ligjit që zbaton, gjë që është në kompetencë të saj. Pozita e të pandehurit nuk rëndohet edhe kur cilësimi i ri i veprës penale është më i rëndë, sepse rëndimi i pozitës trajtohet në raport me shkallën më të lartë të gjykimit. Në zgjidhjen e çështjeve konkrete, gjykata e zakonshme, ushtron funksionin e saj juridiksional, sqaron kuptimin e ligjit që duhet të zbatojë, me qëllim që të eliminojë çdo dyshim që lidhet me cilësimin juridik të veprës...”.344

342 Shih edhe nenin 28 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.343 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 4 datë 07.02.2001.344 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 24, Datë 30.07.2003.

119

Ky vendim i Gjykatës Kushtetuese megjithëse, jep një zgjidhje të detyrueshme për gjykatat që do të zbatojnë në të ardhmen këtë dispozitë të Kodit të Proçedurës Penale, ka sjell debate lidhur me respektimin e të drejtës për t’u njoftuar për akuzën me qëllim përgatitjen e mbrojtjes. Personalisht mendoj se, kemi të bëjmë me një akuzë të re dhe se njoftimi i saj bëhet pikërisht në momentin, kur gjykata njofton se ka konkluduar me një cilësim të ndryshëm. Kjo e bën të domosdoshme, që nga ky moment të sigurohen sërisht garancitë e një proçesi të rregullt gjyqësor. Edhe Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut është shprehur në çështjen Pelissier dhe Sassi kundër Francës, se është thelbësore fakti që vepra penale për të cilën është dënuar një person, të jetë ajo për të cilën ai është akuzuar.345

4.3. Kohë e mjaftueshme për mbrojtjen

Nga parimi i prezumimit të pafajësisë rrjedh gjithashtu detyrimi se, pala akuzuese duhet të informojë të akuzuarin për akuzat e bëra, me qëllim që ky i fundit të ketë një kohë të mjaftueshme për të përgatitur dhe paraqitur mbrojtjen e tij. Qëllimi kryesor i nenit 6/3 pika “b” e Konventës, është të garantojë barazinë e armëve ndërmjet palës akuzuese dhe palës së akuzuar, duke i krijuar mundësitë të akuzuarit të njihet me rezultatet e hetimeve, në mënyrë që ai të mundet efektivisht të përgatisë mbrojtjen e tij. Edhe Kushtetuta Shqiptare e ka përfshirë këtë të drejtë, në nenin 31 pika “b”,

“Gjatë proçesit penal kushdo ka të drejtë:

b-) të ketë kohën dhe lehtësitë e mjaftueshme për të përgatitur mbrojtjen e vet;”.

Gjykata e Strasburgut, me jurisprudencën e saj ka vendosur disa parametra për t’iu përgjigjur pyetjes nëse i akuzuari në çështjen konkrete e kishte “kohën e duhur” për përgatitjen e nevojshme të mbrojtjes. Ajo është shprehur se, përgjigja mbi këtë pyetje varet nga rrethanat të tilla si, natyra e pretendimeve të ngritura, shkalla e komplikimit të çështjes, ngarkimi i avokatit me çështje, faza e proçesit në të cilën gjendet çështja, vendimi i të akuzuarit për t’u mbrojtur vetë. Duke bërë vlerësimin e saj, në një çështje konkrete, bazuar në parametrat e mësipërme, kjo gjykatë ka konstatuar se pesë ditë ishin të mjaftueshme për përgatitjen e mbrojtjes.346

Ndërkaq, Gjykata Kushtetuese Shqiptare në shqyrtimin që i ka bërë kërkesës drejtuar saj, nga Kërkuesi A.A është shprehur në Vendimin Nr. 04/01, lidhur me kohën e nevojshme në dispozicion të avokatit për organizimin e mbrojtjes, se:

“.. nga data 27.07.1998 që është regjistruar çështja e të gjykuarit në organet e hetimit dhe deri në datën 01.02.1999 që është caktuar mbrojtësi, janë bërë një sërë veprimesh proçedurale pa praninë e mbrojtësit, ç’ka përbën shkelje të garancive për realizimin në kohë të mbrojtjes (31/b). Dosja hetimore ka kaluar për gjykim katër ditë pas pjesëmarrjes së mbrojtësit, ç’ka ka sjellë pamundësi objektive në hetuesi për të realizuar mbrojtjen efikase e në kohë..”.347

Pra, Gjykata Kushtetuese e quan të pamjaftueshëm, në rastin konkret afatin kohor prej katër ditësh, që i është lënë avokatit të të pandehurit për t’u njohur me aktet e hetimit si dhe mbi bazën e tyre të përgatiste mbrojtjen. Ndodh shumë herë që i 345 Çështja Pelissier dhe Sassi kundër Francës, Datë 25 Mars 1999.346 Çështja Campell dhe Fell kundër Britanisë së Madhe, Datë. 28.06.1984.347 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr 4. datë, 07.02.2001.

120

pandehuri për arsye të shumta duhet të ndryshojë avokatin. Avokatit të ri i duhet dhënë, gjithashtu, mundësia për t’u njohur me çështjen dhe për të marrë rolin e pararendësit të tij. I akuzuari, i cili si pasojë e gabimit të vet, ka vendosur caktimin e avokatit pak para fillimit të gjyqit, nuk mund të pretendojë se ai nuk kishte kohën e mjaftueshme për t’u përgatitur siç duhej.

E drejta e të akuzuarit për të patur mundësitë e nevojshme për të përgatitur mbrojtjen, nënkupton që atij duhet t’i krijohen kushtet për të bërë të mundur organizimin e mbrojtjes në mënyrën e duhur dhe t’i parashtrojë trupit gjykues argumentet themelore në mbrojtjen e vet pa kufizime. E drejta për të patur kohë dhe lehtësi të mjaftueshme për përgatitjen e mbrojtjes rregullohet dhe nga një sërë normash të K. Pr. P. dhe pikërisht në nenin 333 të tij parashikohet se:

“Brenda 10 ditëve nga depozitimi i kërkesës së prokurorit ose të dëmtuarit akuzues për gjykimin e çështjes, kryetari i trupit gjykues, i ngarkuar për gjykimin e çështjes cakton datën e seancës gjyqësore.

Data e seancës i njoftohet prokurorit, të pandehurit, mbrojtësit, të dëmtuarit, palëve private dhe përfaqësuarve të tyre, të paktën 10 ditë përpara datës së caktuar për gjykim”.

Janë një sërë normash të tjera proçeduriale që rregullojnë në mënyrë të posaçme këto afate duke i dhënë të pandehurit çdo lehtësi të mundshme për t’u njohur me provat e akuzës. Gjithashtu, K. Pr. P. përcakton në mënyrë të hollësishme afatet e njoftimit dhe afatet për përgatitjen e fjalës përfundimtare në gjykim. Në Vendimin Nr. 24/03, Gjykata Kushtetuese është shprehur mbi kërkesën e Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Mirditë, e cila e ka konsideruar nenin 375 të Kodit të Proçedurës Penale si antikushtetues, pasi sipas saj të pandehurit nuk i lihet koha e mjaftueshme për të realizuar mbrojtjen e tij. Sipas arsyetimit të kësaj gjykate, neni 375 i heq të drejtën gjykatës të dalë me vendim të ndërmjetëm dhe t’i komunikojë akuzën palës, duke i lënë asaj kohë për të përgatitur mbrojtjen.

Gjykata Kushtetuese çmon se, dalja e gjykatës në seancë gjyqësore dhe vënia në dijeni e palëve me vendim të ndërmjetëm për mënyrën e zgjidhjes së çështjes, pa u shprehur më parë me vendim përfundimtar, mund t’iu krijojë dyshime palëve për paragjykimin e çështjes nga ana e saj, gjë e cila mund të shoqërohet me një shkelje tjetër të Kushtetutës, që lidhet me mosrespektimin e parimit të së drejtës themelore të individit për një gjykim të drejtë nga një gjykatë e paanshme348.

Element tjetër i përgatitjes së mbrojtjes është dhe e drejta për të komunikuar me avokatin pa praninë e personave të tjerë. Kjo e drejtë buron nga qëllimi i neneve 6/3 i K. E. D. NJ-s dhe neni 31 pika “b” i Kushtetutës, si një element thelbësor për përgatitjen e mbrojtjes. Mundësia për përgatitjen e mbrojtjes do të zvogëlohej së tepërmi, në qoftë se i pandehuri nuk do të mund të komunikonte me avokatin e tij lirisht.

Në mjaft çështje përpara organeve të Konventës, është diskutuar e drejta për të patur akses në dokumentat e hetimit. Megjithëse kjo e drejtë nuk është e garantuar shprehimisht në neni 6/3 pika “b”, duhet siguruar mundësia e njohjes me rezultatet e hetimeve. Sipas legjislacionit tonë veprimet hetimore janë sekrete, derisa i pandehuri të mos ketë ardhur në dijeni për to. Në përfundim të tyre, të pandehurit dhe mbrojtësit të

348 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 24, datë 30.07.2003

121

tij i lind e drejta të njihen me aktet e hetimit dhe të bëjnë kopje të tyre, menjëherë pasi dosja dorëzohet në sekretarinë e gjykatës që do të gjykojë çështjen. Dispozitat që njohin të drejtën e të pandehurit për të përgatitur mbrojtjen zbatohen edhe për ankimet ndaj vendimeve. Ai duhet të jetë i informuar për bazat ligjore të tij si dhe të ketë mundësi të njihet në kohën e duhur me pretendimet e prokurorit ndaj ankimit.

4.4. E drejta për t’u mbrojtur vetë ose me avokat

Përbën një nga elementët kryesorë për ekzistencën e një proçesi të rregullt ligjor nga pikëpamja kushtetuese. Në të vertetë, kemi të bëjmë me një kompleks të drejtash apo momentesh, që në tërësinë e tyre realizojnë mbrojtjen e personit të akuzuar për kryerjen e një vepre penale. Parimi gjen sanksionim në nenin 6/3 pika “c” e Konventës, ku përcaktohet si e drejtë e posaçme, me formulimin.

“...të mbrohet vetë ose të ketë ndihmën e një mbrojtësi të zgjedhur prej tij, në qoftë se ai nuk ka mjete për të shpërblyer një mbrojtës, të mund të ndihmohet falas nga një avokat i caktuar zyrtarisht, kur e kërkojnë interesat e drejtësisë...”.

Neni 6/3 i Konventës e lidh të drejtën e mbrojtjes dhe aty ku është e nevojshme dhënien e ndihmës ligjore falas, me kërkesat për “interesat e drejtësisë,” të cilat në masën më të madhe përkojnë me respektimin e parimit të barazisë së armëve. Të njëjtin formulim ruan edhe Kushtetuta Shqiptare në nenin 31 pika “ç”, ku i njeh të drejtën çdo personi të dëgjohet para se të gjykohet (33/1). Kjo do të thotë, që pavarësisht nëse ka mbrojtës apo jo, çdo të akuzuari duhet t’i jepet mundësia të japë personalisht shpjegime mbi ngjarjen, të pyesë dëshmitarët e thirrur e t’i bëjë kërkesa trupit gjykues.

Në rastet kur personi mund të gjykohet pa u dëgjuar është ai i gjykimit në mungesë, parashikuar nga neni 351 dhe 352 të K. Pr. P. Në të vërtetë, Kushtetuta parashikon kufizim për të drejtën për t’u dëgjuar:

“Nga kjo e drejtë nuk mund të përfitojë personi që i fshihet drejtësisë (33/2)”.

Në vijim të këtij formulimi është njohur edhe gjykimi në mungesë, kur i pandehuri i lirë ose i paraburgosur nuk paraqitet në seancë, ndonëse është njoftuar dhe nuk ka patur shkaqe të arsyeshme për mosparaqitjen, si dhe kur provohet që i fshihet drejtësisë. Gjykimi në mungesë bëhet detyrimisht në prani të mbrojtësit dhe kur i pandehuri nuk ka mbrojtës, gjykata cakton një të tillë. Gjykata Kushtetuese është shprehur, me Vendimin Nr. 31/98, se gjykimi në mungesë nuk është antikushtetues dhe nuk cënon të drejtën për një proçes të rregullt ligjor:

“Garancitë proçedurale... vënia në dijeni për akuzën, e drejta për t’i bërë pyetje dëshmitarëve dhe për të kërkuar paraqitjen e dëshmitarëve, ekspertëve dhe personave të tjerë mund të realizohet si nga i pandehuri, ashtu dhe nga mbrojtësi i tij. Ky i fundit ka të drejtat që ligji ia njeh të pandehuri (neni 50 i K. Pr. P.). Caktimi i mbrojtësit për të pandehurin e pagjetur bëhet nga autoriteti proçedues jo në mënyrë të pakushtëzuar, por vetëm pasi ky organ t’i ketë konsumuar të gjithë obligimet që i ngarkon ligji për gjetjen e të pandehurit, siç janë: njoftimi në banesë, në vendin e punës, në vendbanimin e përkohshëm, afishimi i njoftimit në portën e shtëpisë ose të vendit ku punon (140) dhe kërkimi i të pandehurit si edhe nxjerrja e vendimit të mosgjetjes (141).

122

Hetimi dhe gjykimi në mungesë i personave që kanë kryer vepra penale, bëhet vetëm pasi t’u jetë caktuar mbrojtës dhe ka për qëllim realizimin e detyrës madhore që kanë organet e drejtësisë në fushën penale - ndëshkimin e krimit dhe të autorëve të tij..”.349

Edhe Gjykata Europiane e ka konstatuar se gjykimi në mungesë, në tërësinë e tij, nuk i cënon të drejtat e të pandehurit dhe nuk është në kundërshtim me nenin 6 të Konventës. Megjithatë shteti si palë në legjislacionin e tij, duhet të parashikojë mundësi efektive për të pandehurin që ai të ketë mundësi të një gjykimi të dytë, në rastin kur i pari është zhvilluar në mungesë të tij. Njoftimi zyrtar për akuzën si dhe për datën e gjykimit që nuk i është bërë personalisht të pandehurit i heq atij mundësinë për të marrë vendimin lidhur me mbrojtjen e tij, vetë ose me avokat, si dhe me zgjedhjen që ai kërkon të bëjë për të qënë ose jo i pranishëm në gjykimin e akuzës në ngarkim të tij.350

Për të mos ja mohuar të drejtën e mbrojtjes të pandehurit është e rëndësishme, që i ky i fundit të mos ngarkohet me barrën për të provuar rrethanat dhe arsyet të cilat e penguan atë për të qenë i pranishëm në gjykimin e shkallës së parë.351 Kjo zgjidhje e dhënë nga Gjykata Europiane është e ndryshme nga parashikimi që bën Kodi Proçedurës Penale i cili në nenin 147/2 të tij, ja ngarkon barrën për të provuar padijeninë e proçesit të pandehurit duke parashikuar se:

“Në qoftë se është dhënë vendimi në mungesë, i pandehuri mund të kërkojë rivendosjen në afat për të bërë ankimim, kur provon se nuk ka marrë dijeni për vendimin”.

Në nenin 49 të Kodit të Proçedurës Penale njihet e drejta e personit që nuk ka zgjedhur mbrojtës ose që ka mbetur pa të, të ndihmohet nga një mbrojtës i caktuar kryesisht nga organi që proçedon, nëse e kërkon atë. Në pikën e fundit të këtij neni sanksionohet rregulli:

“Kur i pandehuri nuk ka mjete të mjaftueshme, shpenzimet e bëra për mbrojtjen paguhen nga shteti”.

E drejta për ndihmë ligjore pa pagesë, kur këtë e kërkojnë interesat e drejtësisë, nuk është një alternativë e së drejtës për të mbrojtur veten, por një e drejtë e pavarur për të cilën zbatohen standarte objektive. Në qoftë se një çështje e caktuar ngre probleme juridike, që kërkojnë zbatimin e një niveli të caktuar aftësie profesionale, shteti nuk mund të kërkojë që i akuzuari t’i përballojë vetë këto probleme352

Edhe në jurisprudencën e Gjykatës Europiane të të Drejtave te Njeriut, “Lehtësimet” sigurohen ndaj një të akuzuari, duke përfshirë edhe konsultimin me avokatin e tij353. Mundësia për një të akuzuar të këshillohet me këshillin e mbrotjes së tij është thelbësor në përgatitjen e mbrojtjes së tij354.

Edhe ne Nenin 6/3 pika (c) e KEDNJ citohet se:

349 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 31, Datë 14.07.1998.350 Çështja Sejdovici kundër Italisë, Datë 1 Mars 2006. 351 Po aty.352 Çështja Pakelli kundër Gjermanisë, Datë 12.12.1981.353 Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë, Datë 28 Qershor 1984; Çështja Goddi kundër Italisë, Datë 9 Prill 1984 354 Çështja Bonzi kundër Zvicrës, Datë 12.07.1978; Çështja Can kundër Austrisë, Datë 14.12.1983.

123

“Çdokush i akuzuar për një shkelje penale ka të drejtat minimale të mëposhtme: Të mbrojë vetveten personalisht apo nëpërmjet ndihmës ligjore të zgjedhur prej tij,

nëse ai nuk ka mjete të mjaftueshme për të paguar për asistencë ligjore, atij do i jepet falas kur do ta kërkojë interesi i drejtësisë”.

Pra pikërisht në këtë Nen 6/3 (c) përfshihen aspekte të veçanta të të drejtës për një seancë të drejtë brenda kuptimit të Nenit 6/1355. Ky nën-paragraf garanton që proçedimet ndaj personit të akuzuar nuk do të ndodhin pa përfaqësimin adekuat të rastit për mbrojtjen356. Kjo përfshin tre të drejta të veçanta: të drejtën për të mbrojtur vetveten vetë, për të mbrojtur veten me asistencën ligjore të zgjedhur personalisht si edhe, subjekteve me kushte të caktuara, t’i jepet asistencë ligjore falas357.

4.4.1. Qëllimi i aplikimit të kësaj të drejte

Çdo person që është subjekt i akuzës penale duhet të mbrohet në bazë të Nenit 6/3 pika (c) në çdo fazë të proçedimeve358. Kjo mbrojtje për rrjedhojë mund të bëhet e përshtatshme edhe përpara se një rast të dërgohet për gjykim, nëse dhe përsa kohë që drejtësia e gjykimit ka të ngjarë të paragjykohet seriozisht nga dështimi fillestar për t’u përputhur me dispozitat e Nenit 6 të Konventës359.

Ndërsa Neni 6/3 pika (b) lidhet me konsideratat që kanë të bëjnë me përgatitjen për gjykim. Neni 6/3 pika (c) i jep të akuzuarit një të drejtë më të përgjithshme për t’u ndihmuar dhe mbështetur nga një avokat përgjatë gjithë proçedimeve360.

Mënyra në të cilën Neni 6/3 pika (c) aplikohet në fazën “para-seancës”, dmth gjatë hetimit preliminar, varet nga karakteristika të veçanta të proçedimeve të përfshira dhe mbi rrethana të rastit361. Ne bazë të Neni 6 të Konventës normalisht do të kërkojë që i akuzuari të lejohet të përfitojë nga ndihma e një avokati që nga hapat fillestar të marrjes në pyetje nga policia362. Kjo mund gjithsesi, të jetë subjekt i kufizimit përfundimisht të klauzolës363. Pyetja në secilin rast është nëse kufizimi, nën dritën e të gjithë proçedimeve, e ka penguar të akuzuarin të ketë një seancë të drejtë364. Edhe kur arsyet detyruese mund të justifikojnë në mënyrë të jashtëzakonshme mohimin e aksesit ndaj një avokati, një kufizim i tillë nuk duhet të paragjykojë të drejtat e të akuzuarit sipas Nenit 6 të Konventës.

355 Çështja Correia de Matos kundër Portugalisë, Datë 15.11.2001; Çështja Foucher kundër Francës, Datë 13 Mars 1997.356 Çështja Pakelli kundër Gjermanisë, Datë 12.12.1981.357 Shih po aty.358 Çështja Imbrioscia kundër Zvicrës, Datë 24 Nëntor 1993.359 Çështja Öcalan kundër Turqisë, Datë 12 Maj 2005; Çështja Imbrioscia kundër Zvicrës, Datë 24 Nëntor 1993.360 Çështja Can kundër Austrisë, Datë 14.12.1983.361 Çështja Brennan kundër Anglisë, Datë 16.10.2001; Çështja Berlinski kundër Polonisë, Datë 20.06.2002.362 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 8 Shkurt 1996; Çështja Öcalan kundër Turqisë, Datë 12 Maj 2005; Çështja Salduz kundër Turqisë, Datë 27 Nëntor 2008; Çështja Averill kundër Anglisë, Datë 06.09.2000; Çështja Brennan kundër Anglisë, Datë 16.10.2001; Çështja Dayanan kundër Turqisë, Datë 13.10.2009.363 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 08 Shkurt 1996; Çështja Magee kundër Anglisë, Datë 06.09.2000.364 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 08 Shkurt 1996; Çështja Brennan kundër Anglisë, Datë 16.10.2001.

124

Në mënyrë të ngjashme, mënyra në të cilën Neni 6/3 pika (c) do të aplikohet në lidhje me gjykatën e apelit dhe atë të anullimit varet nga karakteristikat e veçanta të proçedimeve të përfshira365. Duhen marrë parasysh të gjitha proçedimet e bëra në rendin e ligjor të brendshëm dhe rolin e gjykatësit të apelit dhe të anullimit366. E rëndësishme është të konsiderohen çështje si ato të natyrës së proçedimeve, leja-apelit dhe domethënies së saj në kontekstin e proçedimeve penale si një e tërë, qëllimin e pushteteve të gjykatës së apelit dhe mënyrës në të cilën interesat e aplikantit u prezantuan dhe mbrojten e vërtetë përpara gjykatës apelit367.

4.4.2. Mbrojtja vetëObjekti dhe qëllimi i Nenit 6 të Konventës i marrë si një i tëri tregon se një person i

akuzuar për një shkelje penale ka të drejtë të marrë pjesë në seancë368. E lidhur ngushtë me këtë të drejtë Neni 6/3 pika (c) i ofrojnë të akuzuarit mundësinë të mbrojë vetveten vetë. Ndaj nuk do të jetë në kundërshtim me kërkesat e nenit 6 nëse i akuzuari do të përfaqësohej vetë në përputhje me vullnetin e tij të lirë, përveçse kur do e kërkojë ndryshe drejtësia369.

Ende e drejta për t’u mbrojtur vetë nuk garantohet në terma absolute. Nëse duhet lejuar që një i akuzuar të mbrojë vetveten vetë, apo t’i caktohet një avokat, bie nën pjesën e vlerësimit të Shteteve Kontraktuese, të cilat kanë një pozicion më të mirë se Gjykata, është e detyruar të zgjedhi mënyrat e duhura brenda sistemit të tyre juridik për të garantuar të drejtat për mbrojtje370. Për rrjedhojë, gjykatat e brendshme duke marrë në konsideratë interesat e drejtësisë, kërkojnë caktimin detyrues të një avokati371. Kjo është një masë në interes të të akuzuarit e destinuar për të siguruar mbrojtjen e duhur të interesave të tij372.

Për më tepër, Neni 6/3 pika (c) nuk siguron një të drejtë të pakufizuar e cila mund të përdorë çdo argument të mbrojtjes. Atje ku i akuzuari zgjedh të mbroj vetveten, ai me qëllim përdor të drejtën e tij për t’u ndihmuar nga një avokat dhe konsiderohet të jetë detyrë për të treguar vendosmëri në mënyrën me të cilën ai mbrohet373. Do të ishte e tepërt koncepti i të drejtës për t’u mbrojtur për personat e akuzar për një shkelje penale, nëse do të supozohej që ata nuk mund të ndëshkohen kur, ndaj të ushtruarit të kësaj të drejte, ata me qëllim ngrenë dyshime fallco të qëndrimeve ndëshkuese që kanë të bëjnë me një dëshmitar apo çdo person tjetër të përfshirë në proçedime penale374. Mundësia e thjeshtë e një të akuzuari që ndëshkohet si rrjedhojë në bazë të akuzave të bëra në mbrojtje të tij, nuk mund të thuhet se shkelin të drejtat e tij nën Nenin 6/3 pika (c). Pozicioni mund të jetë i ndryshëm nëse, si pasojë e ligjit apo praktikës kombëtare në këtë aspekt duke qenë që është mjaft i rëndë, rreziku i ndëshkimit pasues është i atillë që i akuzuari ndalohet vërtetë nga ushtrimi i lirë i të drejtave të tij për mbrojtje375.365 Çështja Meftah dhe të Tjerët kundër Francës, Datë 26 Korrik 2002.366 Shih po aty.367 Çështja Monnell dhe Morris kundër Anglisë, Datë 2 Mars 1987.368 Çështja Zana kundër Turqisë, Datë 25.11.1997; Çështja Monnell dhe Morris kundër Anglisë, Datë 2 Mars 1987.369 Çështja Galstyan kundër Armenisë, Datë 15.11.2007.370 Çështja Correia de Matos kundër Portugalisë, Datë 15.11.2001.371 Çështja Croissant kundër Gjermanisë, Datë 25 Shtator 1992; Çështja Lagerblom kundër Suedisë, Datë 14.01.2003.372 Çështja Correia de Matos kundër Portugalisë, Datë 15.11.2001.373 Çështja Melin kundër Francës, Datë 22 Qershor 1993.374 Çështja Brandstetter kundër Austrisë, Datë 28 Gusht 1991.375 Çështja Brandstetter kundër Austrisë, Datë 28 Gusht 1991.

125

4.4.3. E drejta per t’u mbrojtur me avokat

E drejta e çdokujt të akuzuar për një shkelje penale në mënyrë që të mbrohet efektivisht nga një avokat është një nga karakteristikat themelore të një gjykimi të drejtë376. Si rregull, një të dyshuari duhet t’i jepet akses ndaj asistencës ligjore nga momenti që ai merret nga policia apo nga para-burgimi377. E drejta e një të akuzuari të marri pjesë efektive në një seancë penale përfshin, në përgjithësi, jo vetëm të drejtën për të qenë prezent, por edhe të drejtën për të marrë ndihmë ligjore, nëse është e nevojshme378. Në të njëjtën mënyrë, thjesht prezenca e një avokati, të akuzuarit nuk mund të kompesojë mungesën e të akuzuarit379.

E drejta ndaj një përfaqësuesi ligjor nuk varet nga prezenca e të akuzuarit380. Fakti që i akuzuari, pavarësisht se u ftua në gjyq ai nuk shfaqet, nuk ka mundësi – edhe në mungesë të një justifikimi – e justifikon heqjen e të drejtës nga tij që të mbrohet nga një avokat381.

E dretja që çdokush i akuzuar për nje shkelje penale të mbrohet nga nje avokat i zgjedhur nga ai nuk është absolute382. Megjithatë, si një rregull i përgjithshëm, zgjedhja e të akuzuarit për një avokat duhet respektuar383, gjykatat kombëtare mund të tejkalojnë zgjedhjen e personit kur ka baza përkatëse dhe të mjaftueshme për një qëndrim kur kjo është e nevojshme në interes të drejtësisë384. Për shembull, natyra e veçantë e proçedimeve, e konsideruar si një e tëra, mund të justifikoj avokatët specialistë që i rezervohet një monipol mbi kryerjen e përfaqësive gojore.

Që të kesh të drejtën e një asistence ligjore për të qenë efektiv dhe praktik dhe jo thjesht teorik, ushtrimi i saj duhet të mos varet nga përmbushja e kushteve formale të padrejta: duhet që gjykatat të vendosin nëse një seancë është e drejtë dhe sipas rastit, që këshilli i cili merr pjesë gjatë seancës për arsye të dukshme të mbrojtjes së të akuzuarit në mungesë të tij, t’i jepet mundësia për të bërë një gjë të tillë385.

Ashtu si me të drejtat e tjera për një gjykim të drejtë është e mundur që një i akuzuar të përdorë të drejtën e tij për një asistencë ligjore386. Megjithatë, përpara se një i akuzuar mund të thuhet se me dashje përmes qëndrimit të tij, ka përdorur një të drejtë të rëndësishme nën Nenin 6 të Konventës, duhet treguar që ai mund të ketë parashikuar në mënyrë të arsyeshme se ç’do jenë pasojat e sjelljes së tij. E nevojshme është një mbrojtje shtesë kur i akuzuari kërkon avokatin pasi nëse një i akuzuar nuk ka avokatë, ai ka më pak shanse për të qenë i informuar për të drejtat e tij dhe si pasojë, ka më pak shanse që ato do të respektohen387.376 Çështja Salduz kundër Turqisë, Datë 27.11.2008.377 Çështja Dayanan kundër Turqisë, Datë 13.10.2009.378 Çështja Lagerblom kundër Suedisë, Datë 14.01.2003.379 Çështja Zana kundër Turqisë, Datë 25.11.1997.380 Çështja Van Geyseghem kundër Belgjikës, Datë 21.01.1999; Çështja Campbell dhe Fell kundër Anglisë, Datë 28 Qershor 1984; Çështja Poitrimol kundër Francës, Datë 23.11.1993.381 Çështja Van Geyseghem kundër Belgjikës Datë 21.01.1999; Çështja Pelladoah kundër Hollandës, Datë 22 Sh ta to r 1994 ; Çështja Krombach kundër Francës, Datë 13.05.2001; Çështja Galstyan kundër Armenisë, Datë 15.11.2007.382Çështja Meftah dhe të Tjerët kundër Francës, Datë 26 Korrik 2002; Çështja Pakelli kundër Gjermanisë, Datë 12.12.1981.383 Çështja Lagerblom kundër Suedisë, Datë 14.01.2003.384 Çështja Lagerblom kundër Suedisë, Datë 14.01.2003.385 Çështja Van Geyseghem kundër Belgjikës, Datë 21 Janar 1999; Çështja Pelladoah kundër Hollandës, Datë 22 Shtator 1994. 386 Çështja Pishchalnikov kundër Rusisë, Datë 24.09.2009.387 Po aty.

126

4.5. Mbrojtja efektive

E drejta e përfitimit të avokatit të caktuar nga gjykata falas nuk nënkupton se, detyrimi i gjykatës kufizohet vetëm në caktimin e avokatit për mbrojtjen e të akuzuarit. Rëndësi ka për proçesin, që mbrojta të jetë efektive dhe jo thjesht teorike. Që një mbrojtje të jetë efektive duhet patjetër që avokatit mbrojtës dhe të pandehurit t’u krijohen kushte takimi dhe komunikimi lirisht, duke u respektuar plotësisht sekreti i komunikimit ndërmjet tyre, me shkrim ose me gojë. Ata duhet, gjithashtu, të kenë mundësi të komunikojnë në momentin e përshtatshëm, në kohën e ndalimit ose arrestimit. Gjykata Europiane e Strasburgut ka konstatuar se një vonesë prej 48 orësh përbën shkelje të nenit 6/3 të K.E.D.Nj.

Në rastet e avokatit mbrojtës së caktuar kryesisht nga organi proçedues, ky organ nuk duhet të mjaftohet vetëm me caktimin e mbrojtësit, por duhet të marrë gjithë masat që mbrojtja të jetë sa më efikase. Rëndësinë e këtij standarti të përmendur në paragrafët e mësipërm e ka dhënë edhe Gjykata Kushtetuese, në Vendimin Nr 15/04, ku në arsyetimin e tij, ajo është shprehur se:

“..Sipas përmbajtjes së nenit 6 të Konventës për të Drejtat e Njeriut dhe neneve 49 dhe 54 të Kodit të Procedurave Penale, gjykata duhet të krijojë mundësi që avokati të bëjë mbrojtje sa më të efekshme. Ndihma juridike që i jepet të akuzuarit dhe që kërkohet në prizmin e interesit të drejtësisë të rolit të rëndësishëm për një proçes të rregullt ligjor në një shoqëri demokratike, duhet të jetë pa paragjykime, praktike dhe efikase”.388

Ushtrimi i mbrojtjes në mënyrë efektive e ngarkon autoritetin proçedues me detyrimin që të mos mjaftohet vetëm me caktimin e një mbrojtësi, por edhe të ndërhyjë kur ekziston ndonjë shkak mjaft i dukshëm, i cili sjell për pasojë mosrealizimin e të drejtës së mbrojtjes. Këtë standart e ka vendosur Gjykata Europiane në çështjen Kamski kundër Austrisë:

“Shtetet nuk janë përgjegjës për të metat profesionale të avokatëve dhe nuk mund të ndërhyjnë në realizimin e mbrojtjes, si një çështje midis të akuzuarit dhe mbrojtësit të tij. Por kur mbrojtësi, për shkaqe objektive apo për shkaqe të neglizhencës së tij, nuk e realizon mbrojtjen, atëherë shteti duhet të ndërhyjë, duke zëvendësuar atë, apo nëpërmjet dhomës së avokatisë, duke e detyruar të bëjë detyrën...”.389

Një arsyetim i njëjtë është bërë nga Gjykata Kushtetuese në Vendimin Nr. 222/2, ku përcaktohet se:

“Detyrë e organit proçedues, sipas rregullave të përgjithshme proçedurale që lidhen me gjykimin, është të krijojë të gjitha mundësitë e të akuzuarit për t’u përfaqësuar në mënyrë të efektshme dhe njëkohësisht të sigurohet që avokati të zbatojë detyrat e tij, përndryshe ai duhet të zëvendësohet..”390

Në vazhdim të garancive proçedurale, që e bëjnë mbrojtjen e të pandehurit efektive neni 54 i K.Pr.P rregullon rastin e mbrotjes së disa të pandehurve nga i njëjti mbrojtës.

“Mbrojtja e disa të pandehurve mund të merret përsipër nga një mbrojtës i përbashkët, me kusht që midis tyre të mos ketë papajtueshmëri interesash”.

388 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.15 Datë 10.11.2004.389 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989.390 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 222 datë 04.11.2002, fq. 222. Përmbledhje Vendimesh.

127

Pika 2 e këtij neni, i njeh detyrimin organit proçedues që të verifikojë në çdo fazë këtë papajtueshmëri:

“Organi proçedues kur konstaton papajtueshmërinë e interesave të të pandehurëve deklaron atë me vendim duke bërë zëvendësimet e nevojshme”.

Shkelje e këtij rregulli proçedural është pretenduar nga Kërkuesi H.D, i cili i është drejtuar me kërkesë Gjykatës Kushtetuese pasi gjatë gjykimit në shkallë të parë, gjykata ka caktuar kryesisht një avokat për të bërë mbrojtjen e të drejtave të të pandehurëve H.D dhe I.K. Kërkuesi ka pretenduar se ndërmjet dy të pandehurve ka patur papajtueshmëri interesash në këtë proçes dhe se ky veprim i gjykatës ka cënuar rëndë të drejtën e mbrojtjes, pasi për shkak se i njëjti avokat nuk mund të realizonte një mbrojtje reale dhe efektive ndaj dy të pandehurve njëkohësisht. Gjykata Kushtetuese e ka rrëzuar kërkesën, pasi sipas saj:

“..Avokati i caktuar kryesisht nga gjykata e shkallës së parë me cilësinë e mbrojtësit të të dy të pandehurve të gjykuar në mungesë e ka ushtruar funksionin dhe në veprimet e tij nuk evidentohet që të jetë mbajtur qëndrime të ndyshme në favor apo në disfavor të njërit të pandehur. Në fund të proçesit gjyqësor si dhe në kërkesën ankimore, avokati ka mbajtur të njëjtin qëndrim duke insistuar në pafajësinë e të pandehurve..”. 391

Ndërsa në shqyrtimin e një kërkese tjetër më të njëjtin objekt me kërkues A.P Gjykata Kushtetuese ka konstatuar shkelje flagrante të këtij parimi:

“....midis të gjykuarve të mbrojtur më parë prej tij dhe kërkuesit ka patur papajtueshmëri interesash. Kjo papajtueshmëri konstatohet në faktin se ndërsa kërkuesi nuk e pranon akuzën, të gjykuarit e mëparshëm e implikonin atë në rolin e bashkëpunëtorit në veprën penale të vrasjes së kryer prej tyre. Në këto rrethana, pjesëmarrja në gjykimin e kërkuesit e të njëjtit avokat cënon edhe parimin kushtetues për një proçes të rregullt ligjor, parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës. Detyra e organit proçedues, sipas rregullave proçedurale, është të krijojë mundësitë që avokati të zbatojë me korrektesë detyrat e tij duke qënë një figurë e respektuar proçedurale e aftë për të dhënë ndihmën e kualifikuar juridike dhe për të zhvilluar një debat konstruktiv. Për sa më sipër, gjykata në rastin konkret duhej të caktonte një mbrojtës tjetër, i cili të mos ishte i ndikuar nga mbrojtja e të gjykuarve të tjerë me të cilët i akuzuari mbante qëndrim të kundërt për të njëjtën vepër penale..”.392

Po kështu, në Vendimin Nr. 222/2 Gjykata Kushtetuese, jo vetëm konstatoi shkelje të standartit kushtetues për realizimin e së drejtës së mbrojtjes, por përcaktoi edhe njëherë në këtë vendim, detyrimin që kanë organet proçeduese për të shmangur shkeljet e konstatuara duke u shprehur se:

“..Mbrojtësi në këtë proçes gjyqësor ka përfaqësuar njëkohësisht pesë të pandehur të akuzuar për veprën penale të vrasjes, në një kohë që midis të pandehurve rezulton e vërtetuar dhe e pohuar nga vetë gjykata në vendimin e saj që të ketë patur konflikt interesash. Neni 54 i Kodit të Proçedurës Penale nuk lejon në kushte të tilla realizimin e mbrojtjes ligjore në proçesin penal duke vendosur detyrimin jo vetëm të mbrojtësit por edhe të vetë organit proçedues për të shmangur shkeljet e konstatuara..”.393

391 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 9 datë 28.04. 2004, fq. 65 e Përmbledhjes së Vendimeve.392 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 15, datë 10.11.2004, fq. 108-109 e Përmbledhjes së Vendimeve.393 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 222 datë 04.11.2002, fq. 220-221 e Përmbledhjes së Vendimeve.

128

Sa më sipër reflektohet dhe në Neni 6/3 pika (c) të Konventës e cila përfshinë të drejtën për asistencë ligjore “praktike dhe efektive”. Dukshëm, caktimi i thjeshtë i avokatit të ndihmës ligjore nuk siguron një asistencë efektive meqë avokati i caktuar mund të vdes, sëmuret rëndë, të parandalohet për një periudhë të zgjatur nga veprimi apo shmangia e detyrave të tij394.

E drejta ndaj asistencës ligjore efektive përfshin inter alia, të drejtën e të akuzuarit për të komunikuar me avokatin e tij privatisht. Vetëm në rrethana të jashtëzakonshme mundet që Shteti të kufizoj kontratën e privacisë midis personit të kapur dhe avokatit të tij të mbrojtjes395. Nëse një avokat nuk është në gjendje të këshillohet me klientin e tij dhe marrë instruksione konfidenciale nga ai pa mbikëqyrje, asistenca e tij humbet shumë nga dobia e saj396. Çdo kufizim mbi marrëdhëniet midis klientëve dhe avokatëve, qofshin këto të qënësishme apo të shprehura, nuk duhet të prishë asistencën ligjore efektive ndaj të cilës një i akuzuar ka të drejtën e tij397. Të përgjosh bashkëbisedimet telefonike midis të akuzuarit dhe avokatit të tij398 dhe të kufizosh mjaft numrin dhe kohëzgjatjen e vizitave të avokatit ndaj të akuzuarit399, përfaqëson një shkelje të mundshme të mëtejshme të kërkesës për sigurimin e asistencës efektive.

Megjithatë, një Shtet Kontraktues nuk mund të jetë përgjegjës për çdo të metë nga ana e një avokati të caktuar për qëllime të ndihmës ligjore apo i zgjedhur nga i akuzuari400. Duke i patur borxh pavarësisë së profesionit ligjor, qëndrimi i mbrojtjes është në esencë një çështje midis të akuzuarit dhe përfaqësuesve të tij; Shteteve Kontraktuese u kërkohet të ndërhyjnë vetëm nëse ka një dështim të dukshëm të avokatit mbrojtës401. Përgjegjësia e shtetit mund të ngrihet atje ku një avokat thjesht nuk arrin të veprojë për të akuzuarin402 apo atje ku ai nuk arrin të përshtatet me kërkesat proçeduriale kryesore që nuk mund të barazohen thjesht me linjën jo juridike të mbrojtjes apo thjesht me një difekt të argumentimit403.

4.6. Tagrat e mbrojtësit

Kushtetuta dhe Konventa i kanë dhënë të drejtën çdo të akuzuari që të mbrohet vetë ose të caktojë një avokat që të mbrojë interesat e tij përpara gjykatës. Kodi i Proçedurës Penale parashikon se, i pandehuri mund të zgjedhë deri në dy mbrojtës, duke parashikuar dhe mënyrën e zgjedhjes së tyre, me deklarim përpara organit proçedues ose me prokurë. Vëllimi i tagrave që kalohen me anën e këtij akti ose me vendimin e organit proçedues duhet të ushtrohet brenda kufijve të përcaktuar nga neni 50 i K.Pr.P:

1. Mbrojtësi ka të gjitha të drejtat që ligji i njeh të pandehurit, perveç atyre që i rezervohen personalisht këtij të fundit.

394 Çështja Artico kundër Italisë, Datë 13 Maj 1980.395 Çështja Sakhnovskiy kundër Rusisë, Datë 02.11.2010.396 Çështja S. kundër Zvicrës, Datë 28.11.1991; Çështja Brennan kundër Anglisë, Datë 16.10.2001.397 Çështja Sakhnovskiy kundër Rusisë, Datë 02.11.2010.398 Çështja Zagaria kundër Italisë, Datë 27.11.2007.399 Çështja Öcalan kundër Turqisë, Datë 12 Maj 2005.400 Çështja Lagerblom kundër Suedisë, Datë 14.01.2003; Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19.12.1989.401 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19.12.1989; Çështja Imbrioscia kundër Zvicrës, Datë 24.11.1993; Çështja Daud kundër Portugalisë, Datë 21 Prill 1998.402 Çështja Artico kundër Italisë, Datë 13 Maj 1980.403 Çështja Czekalla kundër Portugalisë, Datë 10 Tetor 2002.

129

2. I pandehuri mund të zhvleftësojë, me deklarim të shprehur veprimin e bërë nga mbrojtësi para se të jetë marrë një vendim përfundimtar nga gjykata lidhur me këtë veprim.

Në praktikë janë hasur probleme, kur avokatët kanë shtrirë kufijtë e tagrave të tyre edhe në të drejtat që janë të lidhura ngushtësisht me personin e të pandehurin, siç është e drejta për të pranuar akuzën. Gjykata Kushtetuese, në Vendimin e saj Nr. 222/02, ka marrë në shqyrtim kërkesën e bërë nga shtetasi A. Ç, i cili midis të tjerave pretendonte se avokati i caktuar nga gjykata kishte kaluar tagrat e dhëna atij nga ligji. Sipas Gjykatës:

“...Është shkelur e drejta për t’u mbrojtur me avokat, sepse avokati nuk ka përmbushur në përputhje me ligjin detyrimet e tij nga klienti, të cilin e kishte marrë përsipër për ta mbrojtur.

Mbrojtësi në këtë proçes gjyqësor ka tejkaluar tagrat e tij të përfaqësimit, sepse ka pranuar fajësinë e të gjykuarit A.Ç, ndërkohë që sipas nenit 50 të Kodit të Proçedurës Penale kjo është një e drejtë që i rezervohet personalisht të pandehurit...”.404

Lidhur me faktin se, kush do të quhet tjetër e drejtë e lidhur ngushtësisht me të pandehurit janë shfaqur përplasje mendimesh në praktikë lidhur me të drejtën për të bërë ankim nda një vendimi gjyqësor. Debati juridik është përqendruar lidhur me faktin, nëse avokati i të pandehurit një të drejtë të tillë, mund të marrë vetëm nga i pandehuri apo edhe nga familjarët e tij si persona që ligji ju njeh të drejtën të caktojnë mbrojtës405. Gjykata Kushtetuese, i ka njohur të drejtën familjarëve të të pandehurit të pajisin me akt përfaqësimi avokatin e tij për të bërë ankim ndaj vendimit, për sa kohë kjo është bërë sipas kërkesave të nenit 48 dhe 410/2 të Kodit të Procedurës Penale.

4.6.1. Mbrojtja në shkallën e apelit

Gj.E.D.Nj. në vendimin për çështjen Belzuk kundër Polonisë, ka mbajtur qëndrimin se, i akuzuari në çështjet penale edhe në rast se nuk ka avokat, jo gjithmonë mund dhe duhet të jetë i pranishëm në gjyqin e apelit. Kjo edhe në rastet kur gjykata e apelit ka kompetencë të plotë për shqyrtimin e çështjes në drejtim të fakteve dhe të së drejtës. Në vlerësimin e nevojës së paraqitjes personale të të akuzuarit, duhet të mbahet parasysh midis të tjerash, qëllimet e posaçme të proçesit në fjalë si dhe mënyra e përfaqësimit, si edhe ruajtja e interesave të mbrojtjes para gjykatës së Apelit. Gjithashtu duhet të tregohet kujdes edhe për çështjet që kërkojnë zgjidhje, shkalla dhe rëndësia së tyre për të akuzuarin, duke patur parasysh kërkesat që kanë për qëllim “interesin e drejtësisë”.

Përcaktimi nëse bëhet fjalë për “interesin e drejtësisë”, varet në një shkallë të madhe nga praktika në një shtet të dhënë si dhe nga rrethanat e çështjes konkrete. Gjykata tërhoqi vëmendjen se kërkesa për përfitim të ndihmës së avokatit në fazën e apelit, bën pjesë në sistemet juridike të pranuara gjerësisht nga shtetet anëtare. Në vlerësimin e “interesit të drejtësisë” organet e Konventës marrin në konsideratë para së gjithash, ngarkesën, llojin e çështjes, llojin dhe masën e dënimit që kanoset, shkallën e komplikimit të çështjes në sferën e fakteve, si edhe të problemeve juridike që janë të angazhuara.

404 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 222, datë 04.11.2002, fq. 221 e Përmbledhësit të Vendimeve.405 Shih nenin 48 të Kodit të Proçedurës Penale të Republikës së Shqipërisë.

130

Gjykata ka tërhequr vëmendjen në çështjen Quaranta duke pohuar se:“..caktimi i avokatit në gjyqin e apelit nuk mund të riparojë efektet e mungesës së

avokatit në proçesin para dhe pikërisht në gjykatën e shkallës së parë, në rastin kur gjykata e apelit nuk është kompetente në shqyrtimin e çështjes në tërësi, të anës faktike dhe juridike..”.406

Në praktikën gjyqësore është pranuar se gjykimi në apel nuk mund të zhvillohet pa pjesëmarrjen e avokatit mbrojtës të të pandehurit. Kështu Gjykata Kushtetuese ka arritur në përfundimin se:

“..Gjykata e Apelit qoftë dhe nga pikëpamja formale-juridike, nuk mund e nuk duhej ta konsideronte të mjaftueshëm konstatimin e mungesës së mbrojtësit, dhe aq më pak të merrte një vendim pasi kishte zhvilluar gjykimin në mungesë. Ajo duhej të merrte të gjitha masat e parashikuara në dispozitat e Kodit të Proçedurës Penale (nenet 348 e vijues) për të siguruar mbrojtjen e të pandehurve”.407

Ndërkaq, e paqartë është situata në rastin kur kemi mosparaqitjen e mbrojtësit të të pandehurit gjatë gjykimit në Gjykatë e Lartë. Sipas jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese, në rastin kur rekursin e bën i pandehuri, Gjykata e Lartë nuk ka pengesë për të vazhduar shqyrtimin e çështjes edhe në mungesë të avokatit të palës së akuzuar, për shkak se argumentet ligjore ai i ka depozituar me shkrim në rekursin e paraqitur përpara saj. Ndërsa ndryshe paraqitet situata sipas Gjykatës në rastin kur rekursi është paraqitur nga prokurori.

“Kur çështja shqyrtohet mbi bazën e rekursit të prokurorit, i cili ka kërkuar rëndimin e pozitës së të pandehurit dhe faktit, që as i pandehuri dhe as avokati nuk ishin të pranishëm në gjykim, Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë nuk duhej ta zhvillonte gjykimin pa u garantuar për arsyet e mosparaqitjes së tyre dhe pa i dhënë mundësi palës së akuzuar për të realizuar mbrojtjen ligjore. Në aspektin e garantimit të proçesit të rregullt ligjor, për Kolegjin Penal të Gjykatës së Lartë, dilte e domosdoshme marrja e masave në mënyrë që të mos lejonte zhvillimin e seancës në mungesë të avokatit mbrojtës, pasi kjo ishte e vetmja mënyrë që i pandehuri përmes figurës përfaqësuese të avokatit të merrte pjesë në debatet e mundshme”.408

Megjithëse, ngelet e paqartë cilat do të jenë masat që duhet të marrë Gjykata e Lartë për garantimin e së drejtës së mbrojtjes të të pandehurit, në seancën e shqyrtimit të rekursit të ushtruar nga prokurori. Duke pasur parasysh ngarkesën e saj dhe karakterin e çështjeve që gjykon, mendojmë se do të sillte vështirësi në praktikë që Gjykata e Lartë të bënte rinjoftime të palëve në të tilla raste, pasi një gjë e tillë do të zvarriste gjykimin në këtë instancë të gjyqësorit.

Komiteti Shqiptar i Helsinkit në kërkesën drejtuar Gjykatës Kushtetuese ka ngritur pretendimin se, parashikimi ligjor i nenit 437, pika 3 dhe pika 5 i K.Pr.P., ka një përmbajtje në kundërshtim me nenin 31, pika “ç”, të Kushtetutës. Në fakt në K.Pr.P. është përcaktuar se, akti i rekursit për në Gjykatë të Lartë duhet të nënshkruhet nga mbrojtësi, në të kundërt kjo më pas sjellë mospranimin e tij (neni 435) dhe në nenin 437 pika 3 se:

“i pandehuri dhe palët private përfaqësohen nga mbrojtësi”.

406 Çështja Quaranta kundër Zvicrës, Datë 24. Maj 1991.407 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 33, Datë 24.11.2003, fq. 170 e Përmbledhëses së Vendimeve.408 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 5, Datë 04.03.2008

131

Kërkuesi pretendonte shfuqizimin e tyre, pasi nga përmbajtja e tyre del qartë se, të pandehurit u mohohet e drejta kushtetuese për t’u mbrojtur vetë në gjykimin që zhvillohet në Gjykatën e Lartë. Gjykata Kushtetuese e ka rrëzuar kërkesën duke mos i vlerësuar si antikushtetuese dhe as në kundërshtim me marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga Shqipëria. Ajo në vendimin e saj, i referohet jurisprudencës së Gjykatës së Strasburgut si dhe praktikave të shteteve të tjera, duke theksuar se:

“...gjykimi i çështjeve në Gjykatën e Lartë ka karakter të veçantë. Ajo nuk përsërit gjykimet e zhvilluara për të njëjtën çështje në shkallë të parë ose edhe në gjykatën e apelit, pra nuk trajton çështje nga pikëpamja e faktit, por kufizohet kryesisht në çështje ligjore, në mënyrën e zbatimit të ligjit material dhe proçedurial nga këto gjykata. Në funksion të një mbrojtje sa më efektive, vetë specifika e trajtimit të çështjeve në këtë fazë në Gjykatën e Lartë imponon disa veçanti. Problemet që shtrohen aty kanë karakter të mirëfilltë ligjor, prandaj diskutimi i tyre kërkon përgatitje dhe nivel të lartë profesional. Në emër të të pandehurit apo të palëve në gjykim një gjë të tillë mund të realizojë me profesionalizëm avokati i tyre. Ai i ka të gjitha aftësitë dhe mundësitë për të mbrojtur realisht dhe me efikasitet interesat e subjektit që përfaqëson përpara Gjykatës së Lartë.

Pikërisht për këto arsye ka raste që, edhe nga këndvështrimi formal, vende të ndryshme ofrojnë zgjidhje të njëjta me atë të vendit tonë duke e cilësuar proçesin në gjykatën e Lartë si “Proçesi i Avokatit”. Për më tepër, edhe në funksion të kësaj specifike të trajtimit të çështjes në Gjykatën e Lartë, shumë vende kanë një numër të kufizuar avokatësh që zgjidhen sipas kritereve të përcaktuar rigorozisht në ligj.

Një mbrojtje e tillë me avokat, është nga një anë tjetër në interes dhe në funksion të interesave të shtetit të së drejtës, pasi i shërben më mirë krijimit të sigurisë juridike.”409

Ky arsyetim i Gjykatës Kushtetuese në thelb nuk bën gjë tjetër veçse konfirmon edhe një herë rëndësinë e një mbrojtje efikase. Duke pasur parasysh se debati në këtë instancë kufizohet në çështje ligji, pra në çështje ngushtësisht profesionale. Në të tilla çështje edhe Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut, ka konkluduar në mjaft raste se:

“.. trajtimi nga gjykatat respektive jo i problemeve të faktit por i problemeve ligjore, jo vetëm që justifikon plotësisht përfaqësimin me avokat, por më tepër është e domosdoshme për garantimin e një mbrojtje efektive dhe të dobishme, gjithnjë në favor të të pandehurit”.

Po kështu në çështjen Pakelli kundër Gjermanisë, Gjykata e Strasburgut vë në dukje se:

“duke nisur nga natyra e gjykimit në Gjykatë të Lartë dhe fokusimi i saj në çështje të ligjit, pa ndihmën e një avokati, proçesi nuk mund të kontribuonte në mënyrë të dobishme në shqyrtimin e çështjeve që qëndrojnë në thelb të mosmarrëveshjeve”.410

4.7. E drejta për të pyetur dëshmitarët

Sipas nenit 6/3 pika ‘d’ e Konventës, çdo i akuzuar për kryerjen e një vepre penale ka të drejtë:

“të marrë në pyetje, ose të bëjë që të merren në pyetje dëshmitarët e akuzës, si dhe të kërkojë praninë dhe marrjen në pyetje të dëshmitarëve të mbrojtjes në kushte të njëjta sikurse dëshmitarët e akuzës”.409 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 37, Datë 24.12.2010. 410 Çështja Pakelli kundër Gjermanisë, Datë 12.12.1981.

132

Në Kushtetutën tonë kjo e drejtë gjen shprehje në nenin 31/d të saj me përkufizimin:

“Gjatë proçesit penal kushdo ka të drejtë :t’u bëjë pyetje dëshmitarëve të pranishëm dhe të kërkojë paraqitjen e dëshmitarëve,

të ekspertëve dhe të personave të tjerë, të cilët mund të sqarojnë faktet”.

Kjo e drejtë e posaçme e të pandehurit buron nga parimi i përgjithshëm i “barazisë së armëve” në proçesin penal. Ky parim është një pjesë përbërëse e rëndësishme e “proçesit të rregullt gjyqësor” në kuptimin e Konventës. Për këtë arsye edhe pretendimet e shkeljes së nenit 6/3 pika ‘d’ shqyrtohen kryesisht, jo vetëm nën dritën e këtij neni, por para së gjithash, pikërisht nën këndvështrimin e parimeve të “barazisë në mbrojtje” dhe të “proçesit të rregullt ligjor”. Të njëjtin qëndrim ka mbajtur Gjykata Kushtetuese e cila në Vendimin Nr. 07/05, ku ka cilësuar shkeljen e kësaj të drejte si shkelje thelbësore të së drejtës së mbrojtjes në proçesin penal. Ajo është shprehur se:

“...Refuzimi nga ana e gjykatës i kërkesës së mbrojtësit për thirrjen si dëshmitarë të tre personave që kanë shërbyer gjatë paraqitjes për njohje, nuk i ka dhënë atij mundësi për të ushtruar në mënyrë efektive të drejtën e mbrojtjes. E drejta e palëve për të paraqitur argumenta sigurohet vetë në rastin kur ato dëgjohen realisht, pra, kur shqyrtohen nga gjykata në mënyrën e duhur. Nuk mund të thuhet se kjo është bërë, në qoftë se është nënvlerësuar një provë me rëndësi esenciale”.

Parë nga ky këndëvështrim, Gjykata Kushtetuese çmon se të pandehurit dhe mbrojtësit të tij nuk i është krijuar mundësia, megjithë kërkesat e shumta në të gjitha shkallët e gjykimit, t’u drejtonin pyetje dëshmitarëve për të kundërshtuar provën në këtë proçes penal, duke cënuar të drejtën e mbrojtjes në një masë të papajtueshme me kërkesat e nenit 42 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë dhe të nenit 6 /1 dhe 3, shkronja ‘d’ e Konventës411

4.8. Koncepti dëshmitarë

Sipas Konventës një kuptim autonom, me këtë term duhet kuptuar eksperti, i dënuari i bashkakuzuar, dëshmitë e të cilit në një proçes të veçantë janë në cilësinë e provës. Gjithashtu, sipas Konventës edhe informatorët duhet të trajtohen si dëshmitarë, në kuptimin e kësaj dispozite, në rastet kur deklaratat e tyre i janë paraqitur gjykatës dhe janë marrë parasysh prej saj. Ndërsa neni 31 pika ‘d’ e Kushtetutës është më e qartë pasi specifikon rrethin e subjekteve në përputhje me interpretimin e dhënë më sipër nga Gj.E.D.Nj, por gjithashtu parashikon në mënyrë më të zgjeruar pasi, përveç personave të përmendur mësipër i referohet edhe çdo person tjetër që mund të sqarojë faktet.

Prej kësaj të drejte sigurisht që nuk buron detyrimi i pakushtëzuar i trupit gjykues që gjykon çështjen që t’i thërrasë të gjithë dëshmitarët e kërkuar nga i akuzuari. Gjykata mund ta refuzojë kërkesën për marrjen në pyetje të dëshmitarit, në qoftë se, konstaton që dëshmia nuk do të kishte rëndësi për gjykimin, por duhet që një vendim të tillë në çdo rast ta arsyetojë. Kjo nuk bëhet vetëm për të zbatuar parimin e barazisë së armëve, por edhe parimin kontradiktorialitetit, gjatë seancës gjyqësore si dhe gjatë shqyrtimit të provave. Çdo provë, së cilës i referohet akuza, duhet të paraqitet në prani të të akuzuarit, të diskutohet, e më pas të vlerësohet në një gjykim publik, në bazë të parimit të kontradiktorialitetit.411 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 07, Datë 27.04.2005.

133

Kështu në çështjen Bonich kundër Austrisë u ngrit pretendimi, i marrjes në pyetje të ekspertit të thirrur nga gjykata në një mënyrë të veçantë, ndërkohë që eksperti, i cili dëshmonte me nismën e të akuzuarit ishte marrë në pyetje si dëshmitar i zakonshëm. Gjykata tërhoqi vëmëndjen se, është detyrë e gjykatës që të zbatojë të njëjtën proçedurë të marrjes në pyetje për të gjithë ekspertët, pavarësisht se me iniciativë të kujt janë thirrur. I akuzuari duhet të ketë shanse të barabarta me prokurorin në marrjen në pyetje të dëshmitarëve. Ai nuk mund të mjaftohet që të tregojë se nuk i është dhënë mundësia t’u drejtojë pyetje dëshmitarëve, por duhet që përveç kësaj, ai të bëjë të besueshme se kjo pyetje ishte e domosdoshme për të përcaktuar të vertetën dhe ky mosveprim i kishte cënuar të drejtën për t’u mbrojtur.

Marrja parasysh nga ana e gjykatës e dëshmive të deponuara në polici ose përpara prokurorisë, nuk përbën shkelje të nenit 6/3 pika “d”, sidomos kur ato gjejnë konfirmim në provat e tjera. Kusht për këtë është respektimi i së drejtës për t’u mbrojtur. Nga kjo rrjedh se ato mund të pranohen, në rastin kur i akuzuari ka pasur mundësi e duhura të vërë në diskutim besueshmërinë gjatë deponive të tyre ose më pas.412

Neni 6 nuk i kushton vëmendje interesave të dëshmitarëve, në veçanti të dëmtuarve të thirrur për paraqitjen e dëshmive. Ato mbrohen nga nene të tjera të Konventës. Nga kjo rrjedh se, shtetet duhet ta organizojnë proçesin penal, në mënyrë që të mos shkelen interesat e dëshmitarëve pa arsye. Në rast nevoje, duhet gjetur ekulibri ndërmjet interesave të mbrojtjes dhe dëshmitarëve apo të dëmtuarëve. E drejta e të dëmtuarit për respektimin e jetës private dikton që në proçesin penal në raport me krimet seksuale, të zbatohen masa për mbrojtjen e të dëmtuarëve, në qoftëse janë të pajtueshëm me ushtrimin e duhur dhe efikas të së drejtës për t’u mbrojtur.

Edhe në K.E.D.NJ është shprehur pikërisht në Nenin6/3 pika (d) se:“Çdokush i akuzuar për një shkelje penale ka të drejtat minimale të mëposhtme: (d) të ekzaminojë apo të ekzaminohet dëshmia ndaj tij dhe të marri pjesë në

ekzaminimin e dëshmitarëve nga ana e tij, njësoj si me dëshmitarët kundër tij”.

A. Kuptimi autonom i termit “dëshmitar” sipas K.E.D.NJ. Termi “dëshmitar” ka një kuptim autonom në sistemin e Konventës, pavarësisht nga klasifikimet nën ligjin kombëtar413. Atje ku një depozitim mund të shërbejë në një shkallë materiale si bazë për një ndëshkim, ajo përbën provë për ndjekje penale ndaj të cilës garancitë e siguruara nga Neni 6/1 dhe Neni 6/3 pika (d) të Konventës janë të aplikueshme414.

Termi përfshin një bashkakuzues415, viktimë416 dhe dëshmitarë ekspertë417.

Gjithashtu Neni 6/3 pika (d) e K.E.D.NJ mund të jetë gjithashtu i aplikueshëm ndaj provave dokumentare 418.

412 Vendim i Gj.E.D.Nj Artner kundër Austrisë, Datë 8 Mars 1991.413 Çështja Damir Sibgatullin kundër Rusisë, Datë 24.04.2012; Çështja N. kundër Suedisë, Datë 02.10.2002.414 Çështja Kaste dhe Mathisen kundër Norvegjisë, Datë 09.11.2006; Çështja Lucà kundër Italisë, Datë 27.05.2001.415 Çështja Trofimov kundër Rusisë, Datë 04.12.2008.416 Çështja Vladimir Romanov kundër Rusisë, Datë 24.07.2008.417 Çështja Doorson kundër Hollandës,Datë 26 Mars 1996.418 Çështja Mirilashvili kundër Rusisë, Datë 11.12.2008.

134

B. E drejta për ta ekzaminuar apo të ekzaminohet dëshmitari. Neni 6/3 pika (d) i K.E.D.NJ ruajnë parimin që, përpara se një i akuzuar të mund të dënohet, të gjitha provat ndaj tij duhet normalisht të prodhohen në prezencën e tij, në një seancë publike në mënyrë që i akuzuari të ketë mundësinë e argumentit kundërshtues. Përjashtimet ndaj këtij parimi, janë të mundshme por nuk duhet të shkelin të drejtat e mbrojtjes, të cilat kërkojnë që të akuzuarit t’i jepet një mundësi adekuate dhe e duhur, për të sfiduar dhe pyetur një dëshmitar ndaj tij, ose kur ai dëshmitar bën deklaratën e tij ose në një fazë të mëvontë të proçedimeve419.

Ka dy kërkesa të cilat ndjekin perjashtimin nga parimi i mësipërm i përgjithshëm. Së pari, duhet të ketë një arsye të mirë për mos-pjesmarrjen e një dëshmitari. Së dyti, kur një ndëshkim bazohet vetëm apo në një shkallë të vendosur mbi deponimet që janë bërë nga një person me të cilin i akuzuari nuk ka patur rast për të ekzaminuar apo të ekzaminohet, nëse gjatë hetimit apo gjykimit të drejtat e mbrojtjes mund të kufizohen në një shkallë të tillë që nuk përputhet me garancitë e siguruara nga Neni 6 i K.E.D.NJ-së (i ashtu-quajturi “rregull i vetëm apo vendimtar”) 420.

Duke patur parasysh vendin që e drejta për një administrim të drejtë të drejtësisë mban në një shoqëri demokratike, çdo masë që kufizon të drejtat e mbrojtjes duhet të jetë mjaft e nevojshme. Nëse një masë më pak kufizuese mund të jetë e mjaftueshme atëherë ajo masë duhet aplikuar421.

Mundësia e të akuzuarit për t’u përballur me dëshmitarin e materialit në prezencë të një gjykatësi është një element i rëndësishëm i një gjykimi të drejtë422.

C. Detyra e të bërit një përpjekje të arsyeshme në sigurimin e pjesmarrjes së një dëshmitari. Kërkesa që të ketë një arsye të mirë për mos-paraqitjen e një dëshmitari është një çështje preliminare që duhet ekzaminuar përpara se të jepet çdo konsideratë nëse ajo provë është e vetme apo vendimtare. Kur dëshmitarët nuk marrin pjesë për të dhënë dëshmi direkte, konsiderohet detyrë për të kërkuar nëse mungesa e tyre është e justifikuar423.

Rasti i pamundësisë së ekzaminimit të dëshmitarëve apo të ekzaminimit të tyre, është për shkak se ata mungojnë, ndaj autoritet duhet të bëjnë përpjekje serioze për të siguruar prezencën e tyre424.

Megjithatë, impossibilium nulla est obligatio; siguron që autoritetet nuk mund të akuzohen për mungesë të vendosmërisë në përpjekjet e tyre për t’i lejuar të akuzuarit një mundësi për të ekzaminuar dëshmitarët në fjalë, ndaj pavlefshmëria e dëshmitarëve si e tillë nuk e bën të nevojshme mosvazhdimin e ndëshkimit425.419 Çështja Hümmer kundër Gjermanisë, Datë 19.07.2012; Çështja Lucà kundër Italisë, Datë 27.05.2001; Çështja Solakov kundër ish-Republikë Jugosllave të Maqedonisë, Datë 31.10.2001.420 Çështja Al-Khawaja dhe Tahery kundër Anglisë, Datë 15.12.2011.421 Çështja Van Mechelen dhe të Tjerët kundër Hollandës, Datë 23 Prill 1997.422 Çështja Tarău kundër Rumanisë, Datë 24.02.2009; Çështja Graviano kundër Italisë, Datë 10.02.2005.423 Çështja Al-Khawaja dhe Tahery kundër Anglisë, Datë 15.12.2011; Çështja Gabrielyan kundër Armenisë, Datë 10 Prill 2012.424 Çështja Karpenko kundër Rusisë, Datë 13.03.2012; Çështja Damir Sibgatullin kundër Rusisë, Datë 24.04.2012; Çështja Pello kundër Estonisë, Datë 12.04.2007; Çështja Bonev kundër Bullgarisë, Datë 08.09.2006.425 Çështja Gossa kundër Polonisë, Datë 09.01.2007; Çështja Haas kundër Gjermanisë, Datë 17.11.2005; Çështja Calabrò kundër Italisë dhe Gjermanisë, Datë 21.03.2002; Çështja Ubach Mortes kundër Andorras, Datë 04.05.2000.

135

D. Detyra për të dhënë arsye për refuzim të dëgjimit të dëshmitarit. Megjithëse nuk është në funksionin e GJ.E.D.NJ të shpreh një opnion mbi përkatësinë e dëshmive të prodhuara, dështimi për të justifikuar një refuzim për të ekzaminuar apo thërritur një dëshmitar mund të përbëjë një kufizim të të drejtave të mbrojtjes që është në mos-përputhje me garancitë për një gjykim të drejtë426.

E. Mbështetja tek dëshmia e dëshmitarit e papërmendur në gjykatë. Mund të provohet që është e nevojshme në rrethana të caktuara për t’iu referuar depozitave të bëra gjatë fazës së hetimeve427, për shembull, kur një dëshmitar vdes si në rastin e Mika kundër Suedisë428; apo të Ferrantelli dhe Santangelo kundër Italisë429 apo ka ushtruar të drejtën për të heshtur si ne rastin e Vidgen kundër Hollandës430 apo në rastin Sofri dhe të Tjerë kundër Italisë431; apo kur kanë dështuar përpjekjet e arsyeshme nga autoritetet për të siguruar pjesmarrjen e dëshmitarëve si në rastin e Mirilashvili kundër Rusisë432.

Duke parë shkallën në të cilën mungesa e dëshmitarit ndikon në mënyrë kundërshtuese të drejtat për mbrojtje, kur dëshmitari nuk është ekzaminuar në ndonjë fazë të mëparshme të proçedimeve duke i lejuar administrimin e një deklarate të një dëshmitari në vazhdën e provave të drejtpërdrejta në një gjykim, duhet të përbëjë masën e fundit433.

Prova e marrë nga një dëshmitar nën kushtet në të cilat të drejtat e mbrojtjes nuk mund të sigurohen në masën që normalisht kërkohet nga Konventa, duhet të trajtohet me një kujdes ekstrem434.

Nëse një dëshmitar nuk ishte i vlefshëm për një ekzaminim kundërshtues për një arsye të mirë, mbetet e hapur ndaj një gjykate që t’i konsiderojë deklaratat e bëra nga dëshmitari në fazën para-gjykuese, nëse këto deklarata konfirmohen nga prova të tjera435.

Neni 6/3 pika (d) vetëm kërkon mundësinë e dëshmitarëve të ndër-ekzaminimit, dëshmia e të cilëve nuk u soll para gjykatës në situata kur kjo dëshmi luajti një rol kryesor dhe vendimtar në sigurimin e dënimit436.

Edhe kur një deklaratë në fjalë është prova e vetme dhe vendimtare ndaj të akuzuarit, pranimi i saj si provë do të rezultojë automatikisht në një shkelje të Nenit 6/1. Megjithatë, fakti që një dënim bazohet vetëm apo në një farëshkalle vendimi, mbi një deklaratë të një dëshmitari në mungesë mund të përbëjë një faktor me peshë shumë të rëndësishme dhe një faktor i cili do të kërkonte faktorë të mjaftueshëm të kundërbalancës, duke përfshirë ekzistencën e mbrojtjeve proçeduriale të forta. Çështja në secilin rast është 426 Çështja Bocos-Cuesta kundër Hollandës, Datë 10.11.2005; Çështja Wierzbicki kundër Polonisë, Datë 18.06.2002; Çështja Vidal kundër Belgjikës, Datë 22 Prill 1992.427 Çështja Lucà kundër Italisë, Datë 27.05.2001.428 Çështja Mika kundër Suedisë, Datë 27.01.2009.429 Çështja Ferrantelli dhe Santangelo kundër Italisë, Datë 7 Gusht 1996.430 Çështja Vidgen kundër Hollandës, Datë 10.07.2012.431 Çështja Sofri dhe të Tjerë kundër Italisë, Datë 04.03.2003.432 Çështja Mirilashvili kundër Rusisë, Datë 11.12.2008.433 Çështja Al-Khawaja dhe Tahery kundër Anglisë, Datë 15.12.2011.434 Çështja S.N. kundër Suedisë, Datë 02.07.2002.435 Çështja Mirilashvili kundër Rusisë, Datë 11.12.2008; Çështja Scheper kundër Hollandës, Datë 05.04.2005; Çështja Calabrò kundër Italisë dhe Gjermanisë, Datë 21.03.2002; Çështja Ferrantelli dhe Santangelo kundër Italisë, Datë 7 Gusht 1996.436 Çështja Kok kundër Hollandës, Datë 4 Korrik 2000; Çështja Krasniki kundër Republikës Çeke, Datë 28.02.2006.

136

nëse ka faktorë të mjaftueshëm të kundërbalancës, duke përfshirë masat që lejojnë një vlerësim të drejtë dhe të duhur të përgjegjësisë e asaj prove që të ndodhë. Kjo do të lejonte një dënim të bazuar mbi prova të tilla vetëm nëse ato janë mjaftueshmërisht të besueshme duke parë rëndësinë e rastit437.

F. Dëshmitarët anonim. Ndërsa problemet e ngritura nga dëshmitarë anonim dhe në mungesë nuk janë identike, te dy situatat nuk janë të ndryshme në parim, meqë secila rezulton në një disavantazh të fuqishëm të akuzuarit. Parimi që shprehet këtu është që i akuzuari në një gjykim penal ka rastin e efektshëm për të sfiduar provat ndaj tij438.

Përdorimi i deklaratave të bëra nga dëshmitarë anonim për zbulimin e një dënimi, nuk është nën asnjë rrethanë në përpuethshmëri me Konventën439.

Ndërsa Neni 6 nuk kërkon qartësisht që të merren në konsideratë interesat e dëshmitarëve jeta, liria e tyre, apo siguria e personit mund të jetë në rrezik, ashtu siç mund të jenë interesat qe vinë në përgjithësi nën cakun e Nenit 8 të Konventës. Shtetet Kontraktuese duhet të organizojnë proçedimet e tyre penale në një mënyrë të atillë që ato interesa të mos vihen në rrezik në një mënyrë të pajustifikueshme. Parimet e një gjykimi të drejtë për rrjedhojë kërkojnë që rastet e duhura interesat e mbrojtjes do të balancohen ndaj atyre të dëshmitarëve, apo viktimave që janë thërritur për të dëshmuar440.

Autoritetet kombëtare duhet të sjellin arsyet përkatëse dhe të mjaftueshme për të ruajtur sekretin e identitetit të dëshmitarëve të caktuar441 .

Nëse anonimiteti i dëshmitarëve të prokurorisë ruhet, mbrojtja do të haset me vështirësi se cilat proçedime penale nuk duhet të përfshijë normalisht 442.

Për më tepër, kur të adresohet nëse proçedurat e ndjekura në marrjen në pyetje të një dëshmitari anonim ishte e mjaftueshme për të kundërbalancuar vështirësitë e shkaktuara nga mbrojtja, pesha e duhur i duhet dhënë shkallës në të cilën dëshmia anonime ishte vendimtare në dënimin e aplikantit443.

G. Dëshmitarët në rastet e abuzimit seksual. Proçedurat penale që kanë të bëjnë me shkelje seksuale, shpesh shihen si përvojë e hidhur nga viktima, në veçanti kur viktima është konfrontuar nga i akuzuari pa dëshirë. Këto karakterisika janë edhe më dominuese në rast se përfshihet një minoren. Në një vlerësim të pyetjes nëse i akuzuari ka marrë gjykim të drejtë apo jo në proçedime të tilla, e drejta për të respektuar jetën private të viktimës duhet gjithashtu të marret parasysh. Ndaj në proçedime penale që kanë të bëjnë me abuzim seksual masa të caktuara mund të merren për arsye të 437 Çështja Al-Khawaja dhe Tahery kundër Anglisë, Datë 15.12.2011.438 Shih po aty.439 Çështja Doorson kundër Hollandës, Datë 26 Mars 1996; Çështja Van Mechelen dhe të Tjerët kundër Hollandës, Datë 23 Prill 1997; Çështja Krasniki kundër Republikës Çeke, Datë 28.02.2006.440 Çështja Doorson kundër Hollandës, Datë 26 Mars 1996; Çështja Van Mechelen dhe të Tjerët kundër Hollandës, Datë 23 Prill 1997.441 Çështja Doorson kundër Hollandës, Datë 26 Mars 1996; Çështja Sapunarescu kundër Gjermanisë, Datë 11.09.2006; Çështja Dzelili kundër Gjermanisë, Datë 29.09.2009.442 Çështja Doorson kundër Hollandës, Datë 26 Mars 1996; Çështja Van Mechelen dhe të Tjerët kundër Hollandës, Datë 23 Prill 1997; Çështja Haas kundër Gjermanisë, Datë 17.11.2005.443 Çështja Kok kundër Hollandës, Datë 04.07.2000; Çështja Krasniki kundër Republikës Çeke, Datë 28.02.2006.

137

mbrojtjes së viktimës, me kusht që masa të tilla mund të pajtohen me ushtrimin adekuat dhe efektiv të të drejtave të mbrojtjes. Në sigurimin e të drejtave për mbrojtje, autoritetet juridike mund t’u kërkohet të marrin masa të cilat kundrabalancojnë aftësitë e kufizuara nën të cilat punon mbrojtja444.

Duke patur parasysh karakteristikat e veçanta të proçedimeve penale lidhur me shkeljet seksuale, Neni 6/3 pika (d)nuk mund të interpretohen që të gjitha rastet kërkojnë që pyetjet të ngrihen direkt nga i akuzuari apo këshilli i tij mbrojtës, përmes ekzaminimit të tërthortë me mënyra të tjera445.

I akuzuari duhet të jetë në gjendje të vëzhojë sjelljen e dëshmitarëve nën pyetje dhe për të sfiduar deklaratat dhe kredibilitetin e tyre.

Shikimi i një regjistrimi në video i një rrëfimi të një dëshmitari nuk mund të konsiderohet si mbrotje e vetme e të drejtave për mbrojtje ku autoriteteve nuk i është dhënë asnjë shans për të bërë pyetje ndaj personit që jep rrëfimin446.

H. Avantazhet e ofruara ndaj dëshmitarëve në shkëmbim të deklaratave të tyre. Përdorimi i deklaratave nga dëshmitarët në shkëmbim të imunitetit apo avantazheve të tjera formojnë një mjet të rëndësishëm në luftën e autoritetetve të brendshme kundër krimit të rëndë. Megjithatë, përdorimi i deklaratave të tilla mund të vendos në pikëpyetje drejtësinë e proçedimeve kundër të akuzuarit dhe është në gjendje të ngrejë çështje delikate si, nga vetë natyra e tyre, deklarata të tilla të hapura ndaj manipulimeve dhe ndoshta mund të bëhen thjesht në mënyrë që të merren avantazhe të ofruara në shkëmbim, apo për hakmarrje personale. Ndonjëherë natyra ngatërruese e deklaratave të tilla dhe rreziku që një person mund të akuzohet dhe gjykohet mbi baza të akuzave të paverifikuara, që jo domosdoshmërisht janë akuza të paverifikueshme jo domosdoshmërisht pa interes, ato nuk duhen nënvlerësuar. Megjithatë, përdorimi i këtyre llojeve të deklaratave në vetvetete nuk është i mjaftueshëm për t’i bërë këto proçedime të padrejta447.

I. E drejta për të thëritur dëshmitarë për mbrojtje. Si rregull i përgjithshëm, është detyrë e gjykatave kombëtare për të vlerësuar provat para atyre si edhe lidhur me përkatësinë e provave për të cilat i akuzuari kërkohet t’i sjellë. Neni 6/3 pika (d) ia le atyre, përsëri si rregull të përgjithshëm,të vlerësojnë nëse është e duhur të thërriten dëshmitarë. Nuk kërkon pjesmarrje dhe ekzaminim të çdo dëshmitari nga ana e të akuzuarit; qëllimi kryesor, ashtu siç tregohet nga fjalët “nën të njëjtat kushte”, është plotësisht “barazi degësh” në çëshjet si në rastin e Perna ndaj Italisë448; Solakov kundër ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë449.

Nuk është mjaftueshëm për një të akuzuar të ankohet që ai nuk ka qenë në gjendje të pyesë disa dëshmitarë të caktuar; ai duhet për më tepër, të mbështesë kërkesën e tij duke i shpjeguar pse është e rëndësishme për dëshmitarët përkatës të dëgjohen dhe provat e tyre 444 Çështja Aigner kundër Austrisë, Datë 10.05.2012; Çështja D. kundër Finlandës, Datë 7 Korrik 2009; Çështja F. dhe M. kundër Finlandës, Datë 17.07.2007; Çështja Accardi dhe të Tjerët kundër Italisë, Datë 20.01.2005 ; Çështja S.N. kundër Suedisë, Datë 02.07.2002; Çështja Vronchenko kundër Estonisë, Datë 18.07.2013.445 Çështja S.N kundër Suedisë Datë 2 Korrik 2002; Çështja W.S. kundër Polonisë Datë 19.06.2007.446 Çështja D. kundër Finlandës, Datë 07.07.2009; Çështja A.L. kundër Finlandës, Datë 27.01.2009.447 Çështja Cornelis kundër Hollandës, Datë 25.05.2004.448 Çështja Perna kundër Italisë, Datë 6 Maj 2003.449 Çështja Solakov kundër ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë, Datë 31.10.2001.

138

duhet të jenë të rëndësishme për të vendosur të vërtetën dhe të drejtat e mbrotjes 450.

Kur një kërkesë nga një i akuzuar të ekzaminojë një dëshmitar nuk është shqetësuese, por mjaftueshmërisht e arsyeshme dhe i përket çështjes së të akuzuarit dhe mund të forcojë në mënyrë argumentuese pozicionin e mbrojtjes apo edhe të çojë në shfajsimin e tij, autoritetet e brendshme duhet të sigurojnë arsyet përkatëse për hedhjen poshtë të një kërkese të tillë451.

Neni 6 nuk i jep të akuzuarit një të drejtë të pakufizuar për të siguruar daljen e dëshmitarit në gjyq. Normalisht i përket gjykatave kombëtare të vendosin nëse është e nevojshme apo e këshillueshme të ekzaminojnë një dëshmitarë si në rastin e S.N. kundër Suedisë452; apo në rastin e Accardi dhe të Tjerët kundër Italisë453 .

Mund të ketë rrethana të jashtëzakonshme të cilat mund të nxisin Gjykatën për të konkluduar që dëshmitë ndaj ekzaminimit të një personi si dëshmitar, janë të papërpuethshme me Nenin 6 454.

4.9. E drejta për të patur përkthyes falas

Në mënyrë që të bëhet e efektshme e drejta për një proçes të rregullt ligjor, është njohur edhe e drejta për të përfituar nga ndihma e përkthyesit. Kjo e drejtë sigurohet për personat që nuk e njohin gjuhën e shtetit ku proçedohen, që në fazën e njoftimit të akuzës455. Megjithatë, ndihma e përkthyesit duhet të sigurohet gjatë gjithë kohës së vazhdimit të proçesit penal, në mënyrë që të jemi përpara një proçesi të rregullt ligjor. Kushtetuta e Shqipërise ka parashikuar në nenin 31 pika “c”:

“Gjatë proçesit penal kushdo ka të drejtë:c-) të ketë ndihmën pa pagesë të një përkthyesi, kur nuk flet ose nuk kupton gjuhën shqipe,....”.

Po kështu edhe Konventa, në nenin 6/3 pika “e” parashikon :“Çdo i akuzuar ka të drejtë, sidomos që ;

c-) të ndihmohet falas nga një përkthyes, në qoftë se nuk kupton ose nuk flet gjuhën e përdorur në gjyq”.

Kodi i Procedurës Penale e ka njohur të drejtën për të patur përkthyes gjatë proçesit penal, në nenin 8/2, në pjesën e parimeve të përgjithshme:

“Personat që nuk dinë gjuhën shqipe përdorin gjuhën e tyre dhe me anën e përkthyesit, kanë të drejtë të flasim e të marrin dijeni për provat e aktet, si dhe për zhvillimin e proçedimit”.

Ky kod i ka kushtuar një seksion të veçantë rregullimit të veprimtarisë së përkthyesit dhe detyrimeve që i vendosen atij456. Të pandehurit i njihet e drejta që nëpërmjet përkthyesit të bëjë një deklarat me shkrim që nuk e njeh gjuhën shqipe. Në qoftë 450 Çështja Perna kundër Italisë, Datë 6 Maj 2003.451 Çështja Topić kundër Kroacisë, Datë 10.10.2013; Çështja Polyakov kundër Rusisë, Datë 29.01.2009.452 Çështja S.N. kundër Suedisë, Datë 02.07.2002.453 Çështja Accardi dhe të Tjerët kundër Italisë, Datë 20.01.2005.454 Çështja Dorokhov kundër Rusisë, Datë 14.02.2008; Çështja Popov kundër Rusisë, Datë 13.07.2006; Çështja Bricmont kundër Belgjikës, Datë 7 Korrik 1989. 455 Shih Nenin 6/3 të Konventës dhe Nenin 31/a i Kushtetutës456 Shih Nenet 123 e vijues i K.Pr.P të Republikës së Shqipërisë

139

se, i akuzuari e kupton dhe flet në nivel të mjaftueshëm gjuhën me të cilën operon gjykata, ndihma e përkthyesit nuk i takon. Këtu bëhet fjalë jo vetëm për mosnjohje të zakonshme të gjuhës, por edhe për rastet kur të akuzuarit, si pasojë e një handikapi fizik nuk dëgjojnë apo nuk flasin dhe nuk kanë mundësi që, pa një asistencë speciale të marrin pjesë në proçes në mënyrën e duhur.

E domosdoshme në këto raste, është pjesmarrja e interpretëve me përgatitje speciale. Caktimi i përkthyesit nuk ka lidhje me pasjen ose jo të mbrojtësit. Nuk mund të refuzohet caktimi i përkthyesit me arsyetimin se i akuzuari merr dijeni për veprimet e proçedimit nëpërmjet mbrojtësit. Po kështu, nuk mund të refuzohet caktimi i përkthyesit edhe nëse gjyqtarët, prokurorët, apo oficerët e policisë gjyqësore e njohin gjuhën që flet i akuzuari. Detyrim ky i vendosur nga neni 123/3 i Kodit të Proçedurës. Arsyeja e këtyre rregullimeve është se e drejta për të patur ndihmën e një përkthyesi nuk është e drejtë dytësore, por qëndron më vete si një detyrim parësor i organeve proçeduriale dhe është thelbësore për proçesin penal.

E drejta për t’u ndihmuar nga një përkthyes nuk zbatohet vetëm gjatë fazës orale të proçesit, por shtrihet edhe në marrjen dijeni nëpërmjet përkthimit, të akteve dhe dokumentave që përdoren në gjyq. Për më tepër, ndihma e përkthyesit duhet të sigurohet edhe gjatë veprimeve hetimore që kryen prokuroria, kur i pandehuri merr pjesë në to. Është e natyrshme që i pandehuri të ndihmohet në tërësinë e proçesit nga përkthyesi, që ky i fundit të vlerësohet si i drejtë. Këtë e ka theksuar edhe Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut, në gjykimin e Kamaski kundër Austrisë, duke shtuar se :

“Paragrafi 3/a i Nenit 6, nuk shkon aq larg sa të kërkojë përkthimin me shkrim e të gjitha dokumentave të dosjes. Ndihma e përkthyesit duhet të jetë e tillë që t’i krijojë të pandehurit mundësinë të ketë njohuri mbi çëshjen kundër tij dhe të mbrojë vetveten, por veçanërisht të jetë në gjendje që të paraqesë përpara gjykatës versionin e tij të ngjarjes”.457

Detyrimi i garantimit të ndihmës së përkthyesit falas nuk kushtëzohet nga situata materiale e të akuzuarit. Përkthimi është një nga mjetet që kërkohen prej shtetit për organizimin e drejtësisë në çështjet penale, në pajtim me kërkesat e Nenit 6. I akuzuari nuk është i detyruar të mbulojë shpenzimet e përkthimit, madje, as në rast dënimi. Një interpretim i ndryshëm i këtij detyrimi do të ishte në kundërshtim me objektin dhe me qëllimin e dispozitave që e garantojnë këtë të drejtë, të cilat kanë si qëllim t’i garantojnë çdo të akuzuari një proçes të rregullt gjyqësor. Sikur të ishte ndryshe, i akuzuari mund të hiqte dorë nga e drejta për përkthyes vetëm nga frika e shpenzimeve të tepërta financiare.

E drejta për t’u ndihmuar nga përkthyesi duhet të sigurohet, gjithashtu edhe në mënyrë efektive. Autoriteti proçedues jo vetëm që duhet të emërojë përkthyes por duhet gjithashtutë sigurohet paraprakisht që përkthimi të realizohet në mënyrë të saktë. Ndaj, për këtë arsye Kodi i Proçedurës Penale ka parashikuar disa ndalime për ushtrimin e detyrës së përkthyesit458. Në këto raste palët kanë të drejtë të kërkojnë që përkthyesi të përjashtohet nga ushtrimi i detyrës. Për më tepër, ligji e ngarkon atë me përgjegjësi ligjore në rast të një përkthimi të rremë.459

457 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989.458 Shih nenin 124 të Kodit të Proçedurës Penale të Republikës së Shqipërisë.459 Po Aty neni 308.

140

Edhe në Nenin 6/3 pika (e) të K.E.D.NJ cilësohet shprehimisht se:“Çdokush i akuzuar për një shkelje penale ka të drejtat minimale të mëposhtme:

(e) të ketë ndihmën falas të një përkthyesi nëse ai nuk mund të kuptojë apo flasë gjuhën e përdorur në gjykatë.”

Pra e drejta për asistencë falas për një përkthyes është e aplikueshme ekzkluzivisht në situata ku i akuzuari nuk mund të kuptojë apo flasë gjuhën e përdorur në gjykatë460. Një i akuzuar nuk mund të insistoj për shërbimet e një përkthyesi, për t’i lejuar atij që të bëjë mbrojtjen e tij në një gjuhë tjetër, duke përfshirë gjuhën e një minoriteti etnik ndaj të cilit ai është anëtar 461.

Atje ku një i akuzuar përfaqësohet nga një avokat, në përgjithësi nuk do të ishte e mjaftueshme që avokati i të akuzuarit por jo vetë i akuzuari, të di gjuhën e përdorur në gjykatë. Interpretimi i proçedimeve kërkohet si e drejtë për një gjykim të drejtë, e cila përfshin të drejtën për të marrë pjesë në seancën dëgjimore, kërkon që i akuzuari të jetë në gjendje të kuptojë proçedimet dhe informojë avokatin e tij për çdo pikë që duhet bërë në mbrojtjen e tij 462.

Neni 6/3 pika (e) e K.E.D.NJ nuk mbulon marrëdhëniet midis të akuzuarit dhe këshilltarit të tij ligjor, por vetëm është i aplikueshëm për marrëdhëniet midis të akuzuarit dhe gjykatësit463.

E drejta për një përkthyes mund të hiqet, por kjo duhet të jetë një vendim i të akuzuarit dhe jo i avokatit të tij464.

Neni 6/3 pika (e) e K.E.D.NJ garanton të drejtën për asistencë falas të një përkthyesi për përkthim me gojë apo me shkrim të të gjitha dokumentave apo deklaratave në proçedime të cilat janë të nevojshme për të akuzuarin që të kuptojë apo ta kthejë në gjuhën e gjykatës në mënyrë që të përfitojë një gjykim të drejtë465.

Neni 6/3 pika (e) është i aplikueshëm jo vetëm për deklarata gojore të bëra në seanca gjyqësore por edhe për materiale dokumentare dhe proçedime para-gjyqësore466.

Megjithatë, nuk shkon më shumë se kërkesa për një përkthim me shkrim të të gjithë objekteve të provave apo dokumentave zyrtare me shkrim në proçedime të ndryshme467. Për shembull, mungesa e përkthimeve me shkrim të gjykimeve nuk përfshin vetë shkeljete Nenit 6/3 pika (e), si ne rastin e Kamasinski kundër Austrisë pasi teksti i Nenit 6/3 pika (e) i referohet një “interpreti”, dhe jo një “përkthyesi me shkrim”. Kjo sugjeron që ndihma gjuhësore me gojë mund të përmbushë kërkesat e Konventës468.

E përmbledhur, ndihma e përkthimit e siguruar duhet të jetë e tillë që të lejoj akuzuesin të ketë njohuri për rastin ndaj tij dhe të mbrojë vetveten, duke qenë dukshëm në gjendje të sjellë

460 Çështja K. kundër Francës, Datë 7 Dhjetor 1983.461 Çështja K. kundër Francës, Datë 7 Dhjetor 1983; Çështja Bideault kundër Francës, Datë 01.10.1986.462 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989; Çështja Cuscani kundër Anglisë, Datë 24 Shtator 2002.463 Çështja Ç. kundër Austrisë Datë 29 Maj 1975.464 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989.465 Çështja Luedicke, Belkacem dhe Koç kundër Gjermanisë, Datë 28.11.1978; Çështja Lagerblom kundër Suedisë, Datë 14.01.2003.466 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989.467 Shih po aty.468 Çështja Husain kundër Italisë, Datë 24.02.2005.

141

para gjykatës versionin e tij apo saj të ngjarjeve 4 6 9 .Detyrimi për të siguruar asistencë “falas” nuk varet nga mjetet e të akuzuarit;

shërbimet e një përkthyesi për të akuzuarin janë një pjesë e lehtësirave të kërkuara nga Shteti në organizimin e sistemit të drejtësisë penale. Megjithatë, një i akuzuar mund të akuzohet për një përkthim që i bëhet atij në një seancë dëgjimore që ai nuk mund të marrë pjesë470.

Kosto e përkthimit me gojë nuk mund të pretendohet më pas nga i akuzuari471. Për të lexuar Neni 6/3 pika (e) si pjesë e lejimit të gjykatave të brendshme për të detyruar një të dënuar të përballojë kostot, do të ishte e barabartë me kufizimin në kohë të përfitimeve të këtij Neni472.

Nuk do të ishte e saktë të parashtroheshin ndonjë kusht me detaje nën Neni 6/3 pika (e) që ka të bëjë me metodën në të cilën përkthyesit me gojë mund t’u sigurohet asistencë personave të akuzuar. Çdo përkthyes nuk është pjesë e gjyqit brenda kuptimit të Nenit 6/1, si edhe nuk ka ndonjë kërkesë formale të pavarësisë apo paanshmërisë si të tillë. Shërbimet e përkthimit duhet t’u sigurojnë të akuzuarit ndihmën efektive për të konkluduar mbrojtjen e tij dhe qëndrimi i përkthyesit nuk duhet të jetë i një natyre të tillë që të godas mbi drejtësinë e proçedimeve473.

Verifikimi i nevojave të të akuzuarit për lehtësira përkthimi është çështje e gjykatësit për të vendosur në konsultim me të akuzuarin, sidomos nëse ai është lajmëruar për vështirësitë e këshillit në komunikimin me të akuzuarin. Gjykatësi duhet ta risigurojë atë që mungesa e një përkthyesi nuk do të paragjykojë përfshirjen e plotë të të akuzuarit në një çështje të një rëndësie tepër të veçantë për të474.

Ndërsa është e vërtetë që qëndrimi i mbrojtjes është në esencë një çështje midis të akuzuarit dhe këshillit të tij475, kujdestarët përfundimtar të drejtësisë së proçedimeve – duke përfshirë ndër aspekte të tjera, mungesën e mundshme të përkthimit me shkrim apo me gojë për akuzat jo-kombëtare – janë gjykatat e brendshme476.

Njohuritë lingustike të akuzës janë të rëndësishme dhe gjykata duhet gjithashtu të ekzaminojë natyrën e shkeljes për të cilën është akuzuar i akuzuari dhe çdo komunikim drejtuar atij nga autoritetet e brendshme, në mënyrë që të vlerësojë nëse ato janë mjaftueshmërisht komplekse për të kërkuar njohuri në detaj të gjuhës së përdorur në gjykatë477.

Lidhur me nevojën për të drejtën e garantuar nga Neni 6/3 pika (e) për të qenë praktik dhe efektiv, detyrimi i autoriteteve kompetente nuk kufizohet ndaj caktimit të ndonjë përkthyesi, por edhe nëse ata njoftohen në rrethana të veçanta, mundet gjithashtu të

469 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989; Çështja Güngör kundër Gjermanisë, Datë 17 Maj 2001; Çështja Protopapa kundër Turqisë, Datë 24.02.2009.470 Çështja Fedele kundër Gjermanisë, Datë 9.12.1987.471 Çështja Luedicke, Belkacem dhe Koç kundër Gjermanisë Datë 28.11.1978 472 Çështja Luedicke, Belkacem dhe Koç kundër Gjermanisë, Datë 28.11.1978; Çështja Işyar kundër Bullgarisë, Datë 20.11.2008; Çështja Öztürk kundër Gjermanisë, Datë 21.02.1984.473 Çështja Ucak kundër Anglisë, Datë 24.01.2002.474 Çështja Ucak kundër Anglisë, Datë 24.01.2002.475 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989; Çështja Stanford kundër Anglisë, Datë 24 Shkurt 1994.476 Çështja Cuscani kundër Anglisë, Datë 24 Shtator 2002.477 Çështja Katritsch kundër Francës, Datë 4 Nëntor 2010; Çështja Şaman kundër Turqisë, Datë 5 Prill 2011.

142

zgjas shkallën e kontrollit pasues mbi mjaftueshmërisë e përkthimit të siguruar478.

4.10. E drejta për të heshtur dhe per te mos-inkriminuar veten

Kjo e drejtë nuk përmendet shprehimisht në tekstin e Konventës, por ka qënë GJ.E.D.Nj. që e ka përpunuar gjatë jurisprudencës e saj, ajo e ka njohur ketë të drejtë si nje parim themelor në proçesin penal.

Çdokush i akuzuar për një shkelje penale ka të drejtën të rri i heshtur dhe të mos kontribuojë në inkriminimin e vetvetes479. Megjithëse jo specifikisht e përmendur tek Neni 6, e drejta për të heshtur dhe privilegji ndaj vetë-inkriminimit janë standarte ndërkombëtare përgjithësist të njohura, të cilat shtrihen ne pjesën kryesore të noconit të proçedurave të drejta nën Nenin 6. Duke i siguruar të akuzuarit mbrojtje ndaj detyrimit jo të duhur nga autoritetet, këto imunitete kontribojnë në shmangien e keqpërdorimit të drejtësisë dhe sigurimit të qëllimeve të Nenit 6 të Konventës480 .

E drejta për të mos inkriminuar vetveten është e aplikueshme tek proçedimet penale lidhur me të gjitha llojet e shkeljeve penale, nga më e thjeshta e deri tek më e komplikuara481

E drejta e heshtjes është e aplikueshme nga pikëpamja që i dyshuari pyetet nga policia482.

Kjo e drejtë njihet edhe nga legjislacioni jonë, duke gjetur rregullim në nenin 32 të Kushtetutës, i cili shpall të drejtën për të mos fajësuar vetveten:

“Askush nuk mund të detyrohet të dëshmojë kundër vetes ose familjes së tij dhe as të pohojë fajësinë e tij”.

Sipas këtij neni, kjo e drejtë shtrihet edhe mbi familjarët e personit të akuzuar. Specifikisht kjo e drejtë zbërthehet në nenet e Kodit të Proçedurës Penale, në pjesën ku ky kod rregullon marrjen e dëshmisë si provë. Duke përjashtuar nga dëshmia një kategori të caktuar personash, që kanë lidhje familjare me të pandehurin, ky kod ngarkon gjykatën me detyrimin për t’ia bërë të njohur këtyre personave një të drejtë të tillë. Mosrespektimi i këtij rregulli e bën dëshminë të pavlefshme. Po kështu, nenet 38 dhe 255 të K.Pr.P. flasin për detyrimin që kanë oficerët e policisë gjyqësore që t’i bëjnë të ditur të pandehurit se, nuk ka asnjë detyrim për të dhënë shpjegime. E drejta për mosinkriminim të vetvetes nuk njihet vetëm për personat e marrë si të pandehur, por edhe për çdo person tjetër. Neni 37 i Kodit të Proçedurë Penale parashikon:

“Kur para autoritetit proçedues një person që nuk është marrë si i pandehur bën deklarime, nga të cilat dalin të dhëna për inkriminimin në ngarkim të tij, autoriteti proçedues ndërpret pyetjen, duke e paralajmëruar se pas këtyre deklarimeve mund të zhvillohet hetime ndaj tij dhe e fton të caktojë një mbrojtës...”.

478 Çështja Kamasinski kundër Austrisë, Datë 19 Dhjetor 1989; Çështja Protopapa kundër Turqisë, Datë 24.02.2009.479 Çështja Funke kundër Francës, Datë 25 Shkurt 1993; Çështja O’Halloran dhe Francis kundër Anglisë, Datë 29 Qershor 2007; Çështja Saunders kundër Anglisë, Datë 17 Dhjetor 1996.480 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 8 Shkurt 1996.481 Çështja Saunders kundër Anglisë, Datë 17 Dhjetor 1996.482 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 8 Shkurt 1996.

143

Rëndësia që ka e drejta e mos inkriminimit të vetvetes si edhe e drejta e heshtjes kanë gjetur shprehje në jurisprudencën e Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut, në gjykimin Saunders kundër Mbretërisë së Bashkuar:

“...megjithëse jo e përmendur shprehimisht në nenin 6 të Konventës, e drejta për të mos folur dhe e drejta për të mos fajësuar veten janë në përgjithësi të njohura si standarte ndërkombëtare, të cilat shtrihen në thelbin e proçedurës objektive dhe të drejtën, sipas nenit 6. Racionaliteti i tyre shtrihet, inter alia, për mbrojtjen e të akuzuarit kundër detyrimit arbitrar nga autoritetet, duke kontribuar në mënjanimin e padrejtësive dhe në përmbushjen e qëllimit të Nenit 6. E drejta për të mos fajësuar veten presupozon që hetimi në çështjet penale duhet të provojë akuzën kundër të akuzuarit, pa u bazuar në provat e marra forcërisht pa vullnetin e të akuzuarit. Në këtë aspekt, kjo e drejtë është e lidhur ngushtë me prezumimin e pafajësisë..”.483

Të rëndësishme për këto dy të drejta janë garancitë që parashikohen nga Kodi i Proçedurës Penale:

a. Të pandehurit nuk mund t’i vijë asnjë pasojë nga fakti që ai nuk pohon fajësinë e tij. Ky fakt nuk mund të përdoret as në dhënien e vendimit dhe as të kombinohet me provat e marra.

b. Asnjë person nuk mund të akuzohet për dëshmi të rreme apo refuzim për të dëshmuar, nëse nuk ka treguar fajësinë e një të afërmi të tij.

Çdo i akuzuar ka të drejtë të heqë dorë nga e drejta për të heshtur dhe pohimet që ai mund të bëjë si edhe shpjegimet që mund të jap vlerësohen sëbashku me provat e tjera,484 pra një person nuk mund të dënohet vetëm mbi bazën e pohimeve të tij.

E drejta e hershme për një avokat është pjesë e mbrojtjes proçeduriale ndaj të cilës Gjykata do ta ketë konsideratë të veçantë kur të ekzaminojë faktin nëse një proçedurë e caktuar ka zhdukur vetë esencën e privilegjit ndaj vetë-inkriminimit. Në mënyrë që një e drejtë për një gjykim të drejtë nën Nenin 6/1 të Konventës të mbetet mjaftueshmërisht “praktike dhe efektive”, aksesi ndaj një avokati duhet si rregull, të sigurohet nga hera e parë që një i dyshuar pyetet nga policia, përveç rastit kur tregohet nën dritën e rrethanave të veçanta të secilit rast që ka arsye detyruese për ta kufizuar këtë të drejtë485.

Personat nën kujdestarinë e policisë gëzojnë të drejtën për të mos inkriminuar vetveten dhe të mbeten të heshtur dhe kanë të drejtën e ndihmës së një avokati siç e kërkojnë ata. Këto të drejta janë mjaft të veçanta: heqja dorë nga njëra prejt tyre nuk nënkupton heqjen dorë nga tjetra. Gjithsesi, këto të drejta janë plotësuese, meqë personat nën kujdestarinë e policisë duhen të kenë ndihmën e një avokati kur ata nuk janë informuar mëparë nga autoritetet për të drejtat e tyre për të qëndruar të heshtur486. Rëndësia e të informuarit të një të dyshuari për të drejtat për të qëndruar në heshtje është e tillë që edhe atje ku një person ka vullnetin të bie dakort për t’i dhënë deklarata policisë mbasi është informuar që fjala e tij mund të përdoret si provë kundër tij, kjo nuk mund të konsiderohet si një zgjedhje plotësisht informuese nëse ai nuk është informuar

483 Çështja Saunders kundër Mbretërisë së Bashkuar, 17 Dhjetor 1996; Bykov kundër Rusisë, Datë 10 Mars 2009.484 Shih nenin 152 të K.Pr.P.485 Çështja Salduz kundër Turqisë, Datë 27 Nentor 2007.486 Çështja Navone dhe të Tjerët kundër Monakos, Datë 24.10.2013; Çështja Brusco kundër Francës, Datë 14 Tetor 2010.

144

shprehimisht për të drejtën e tij për të qenë i heshtur, si edhe nëse ky vendim është marrë pa ndihmën e një këshilluesi487.

E drejta për të heshtur dhe privilegji kundër vetë-diskriminimit shërbejnë në parim për të mbrojtur lirinë e të dyshuarit për të zgjedhur nëse ai do të flasë apo të heshtë kur pyetet nga policia. Kjo liri e zgjedhjes rrezikohet mjaft në rastin kur i dyshuari ka zgjedhur të heshtë gjatë marrjes në pyetje dhe autoritetet përdorin dredhi për të marrë rrëfime apo deklarata të tjera të një natyre inkriminuese nga i dyshuari, prej të cilit ato nuk ishin në gjendje të merrnin informacione gjatë marrjes në pyetje (në këtë rast të veçantë, një rrëfim i bërë ndaj një informuesi të policisë duke dhënë numrin e celularit të të akuzuarit) dhe kur rrëfimet dhe deklaratat të marra janë ruajtur si provë në seancën gjyqësore488.

Anasjelltas, në rastin e Bykov kundër Rusisë489, aplikanti nuk u vu nën ndonjë presion apo detyrim dhe nuk u mbajt si i dënuar por u la i lirë për të takuar një informues të policisë dhe folur me të. Për më tepër, në një seancë gjyqësore regjistrimi i bashkëbisedimit nuk u trajtua si një rrëfim i thjeshtë që është në gjendje të vihet në qendër të faktit që del për atë të jetë fajtor; apo pati luajtur një rol të kufizuar në një organ kompleks të provave të vlerësuara nga gjykata.

Nga jurisprudenca e Gjykatës së Strasburgut rezulton se e drejta për të heshtur nuk është absolute, por është nje e drejtë relative490.

Në ekzaminimin nëse një proçedurë ka shuar vetë esencën e privilegjit ndaj vetë-diskriminimit, Gjykata e Strasburgut do ta ketë parasysh, në veçanti, elementët e mëposhtëm:

a. natyrën dhe shkallën e detyrimit;b. ekzistencën e çdo mbrojtje përkatëse në proçedurë; c. përdorimin e çdo materiali që është marrë491.Nga ana tjetër një bindje duhet vetëm dhe kryesisht bazuar në heshtjen e të akuzuarit

apo në një refuzim të përgjigjes së pyetjeve apo të dhënurit të vetë të provave. Nga ana tjetër, e drejta për të heshtur nuk mund të parandalojë heshtjen e të akuzuarit – në situata të cilat qartësisht bëjnë thirrje për një shpjegim rreth tij – nga të qënurit marrë parasysh në vlerësimin e bindjeve të provave të siguruara nga prokurimi. Ndaj nuk mund të thuhet që vendimi i të akuzuarit për të qëndruar i heshtur përmes proçedimeve penale duhet domosdoshmërisht të mos ketë implikacione.

Nëse përshkruarja e ndërhyrjeve kundërshtuese nga heshtja e të akuzuarit shkel Nenin 6 është çështje për t’u vendosur nën dritën e të gjitha rrethanave të rastit, duke patur parasysh veçanërisht peshën e bashkalidhur një ndërhyrje të tillë nga gjykatat kombëtare në vlerësimin e tyre të provave dhe shkallës së detyrimit që kanë të bëjnë me situatën492.

Për më tepër, pesha e interesit publik në hetimin dhe ndëshkimin e një shkelje të veçantë në shqyrtim mund të merret parasysh dhe peshohet ndaj interesave individuale në marrjen e provave të mbledhura ndaj tij ligjërisht. Megjithatë, shqetësimet me interes 487 Çështja Navone dhe të Tjerët kundër Monakos, Datë 24.10.2013; Çështja Stojkovic kundër Francës dhe Belgjikës, Datë 27.010.2011.488 Çështja Allan kundër Anglisë, Datë 05.11.2002.489 Çështja Bykov kundër Rusisë, Datë 10 Mars 2009.490 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 8 Shkurt 1996.491 Çështja Jalloh kundër Gjermanisë, Datë 11 Korrik 2006; Çështja O’Halloran dhe Francis kundër Anglisë, Datë 29 Qershor 2007; Çështja Bykov kundër Rusisë, Datë 10 Mars 2009.492 Çështja John Murray kundër Anglisë, Datë 8 Shkurt 1996.

145

për publikun nuk mund të justifikojnë masat të cilat shuajnë vetë esencën e të drejtave të mbrojtjes së aplikantit, duke përfshirë privilegjet ndaj vetë-inkriminimit493. Interesi i publikut nuk mund të mbështetet në justifikimin e përdorimit të përgjigjeve të marra me detyrim në një hetim jo-juridik për të inkriminuar të akuzuarin gjatë proçedimeve të seancave494.

4.11. E drejta e ankimit ndaj vendimit gjyqësor

E drejta e ankimit pranohet si e drejtë themelore nga Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut si dhe nga Kushtetuta e Shqipërisë dhe ushtrimi i kësaj të drejte është i pakufizuar. Megjithëse Neni 6 si rregull, nuk garanton të drejtën e ankimit ndaj një vendimi gjyqësor, në rastet kur ai parashikohet si i tillë nga Kushtetuta apo legjislacioni i brendshëm i shteteve palë, proçeset që do të zhvillohen në gjykatat e apelit ose kasacionit duhet të respektojnë me rigorozitet garancitë themelore të këtij neni.

Për shkak të ndërgjegjësimit të madh mbi të drejtat e të pandehurit në proçesin penal, në Nenin 2 të Protokollit 7 të Konventës,495 vetëm për çështjet penale, është parashikuar e drejta e çdo personi të dënuar për kryerjen e një vepre penale, që të paraqesë të paktën një herë për shqyrtim në një gjykatë më të lartë, çështjen e deklarimit të fajësisë ose të masës së dënimit të tij. Por, sipas paragrafit të dytë të nenit 2 të Protokollit 7 të Konventës edhe në këto raste, shtetet palë kanë liri mjaft të gjerë vlerësimi dhe veprimi për të përjashtuar nga e drejta e ankimit vepra të lehta penale ose rastet kur personi është gjykuar në shkallë të parë nga gjykata më e lartë, etj. Madje edhe në rastet kur parashikohet shprehimisht e drejta e ankimit në çështjet penale, shtetet palë janë të lira ta vlerësojnë e ta lejojnë atë edhe për çështje të faktit dhe të ligjit ose ta kufizojnë vetëm për çështje të ligjit.

Kushtetuta Shqiptare njeh në Nenin 43 të drejtën e ankimit ndaj çdo vendimi gjyqësor, pa asnjë kufizim:

“Kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveçse kur në Kushtetutë parashikohet ndryshe”.

E drejta e ankimit në kuptim të nenit 43 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, duhet kuptuar si një mundësi e çdo individi për të pasur mjete të caktuara proçeduriale për të kundërshtuar në një gjykatë më të lartë vendimin e dhënë ndaj tij nga një gjykatë më e ulët. Pra, me Kushtetutë, kujtdo i garantohet e drejta për t’u ankuar të paktën një herë kundër çdo vendimi gjyqësor të dhënë ndaj tij. I vetmi rast, në të cilën parashikohet ndryshe nga Kushtetuta, është ai i Nenit 141/1 të saj, në të cilin parashikohet:

“Gjykata e Lartë... ka juridiksion fillestar kur gjykon akuzat penale kundër Presidentit të Republikës, Kryetarit dhe anëtarëve të Këshillit të Ministrave, deputetëve gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë dhe Gjykatës Kushtetuese”.

Një vendim i tillë nuk ka mundësi ankimi, as për fajësinë as për masën e dënimit, pasi Gjykata e Lartë është hallka e fundit e pushtetit gjyqësor, kufizim ky që njihet edhe nga Konventa. Megjithatë një vendim i tillë mund të atakohet në Gjykatën Kushtetuese në rast se në ankim pretendohen shkelje të proçesit të rregullt gjyqësor.493 Çështja Jalloh kundër Gjermanisë, Datë 11 Korrik 2006.494 Çështja Heaney dhe McGuinness kundër Irlandës, Datë 21.12.2000.495 Protokolli 7 është miratuar më 22, Nëntor 1984.

146

Në praktikë është hapur një debat juridik midis Gjykatës së Lartë dhe asaj Kushtetuese lidhur me karakterin e kësaj të drejte dhe rrethin e personave, të cilët legjitimohen për t’u ankuar ndaj një vendimi gjyqësor penal. Gjykata e Lartë në Vendimet Unifikuese Nr. 371/00, dhe Nr. 3/01 ka marrë në shqyrtim faktin nëse legjitimohet, mbrojtësi i caktuar kryesisht apo i zgjedhur nga familjarët e të pandehurit të bëjë ankim ndaj vendimit gjyqësor, sipas saj:

“... E drejta e ankimit sipas paragrafit të tretë të kësaj dispozite i takon vetë atij që ligji ia njeh shprehimisht dhe kur ai nuk bën dallim ndërmjet palëve, kjo e drejtë i takon secilës prej tyre. Në përputhje me këtë gjendet edhe përcaktimi i Nenit 50/1 i K.Pr. Penale, sipas të cilit mbrojtësi ka të drejtat që ligji i njeh të pandehurit, përveç atyre që i rezervohen atij personalisht. Ligji proçedurial penal njeh një sërë të drejtash ekskluzive për të pandehurin si e drejta për të zgjedhur ose pranuar mbrojtës, për të pranuar ose jo veprën penale që i atribuohet, për të dhënë shpjegime, për të bërë ankim kundër vendimit te gjykatës etj. Të drejtat proçeduriale të përmendura më lartë gjejnë shprehje edhe në Nenin 410/1 të K.Pr.Penale, ku thuhet se i pandehuri mund të bëjë ankimim vetë ose nëpërmjet mbrojtësit të tij, ndërsa në rastin e gjykimit në mungesë, bëhet sipas Nenit 410/2 të K.Pr.Penale. Kur i pandehuri nuk e ushtron vetë të drejtën e ankimit këtë të drejtë ligji ia njeh vetëm mbrojtësit të autorizuar posaçërisht për ushtrimin e saj. Autorizimi duhet të jetë akt i lëshuar në format e kërkuara nga ligji, pra të lëshohet personalisht nga vetë i pandehuri, vullneti i të cilit vërtetohet sipas rastit nga noteri ose organi që e njeh ligji dhe në të duhet të delegohet shprehimisht e drejta e ankimit ndaj vendimit gjyqësor mbrojta e zgjedhur nga familjaret e te pandehurve në mungesë presupozon garantimin e një proçesi të rregullt dhe të drejtë ligjor, mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave proçeduriale të të pandehurit, por kurrsesi disponimin tërësor mbi të drejtat që atij i njeh ligji. Vetëm në rastin kur një i pandehur është nën një kujdestar, ligji parashikon që kujdestari ka të drejtë të bëjë çdo ankim që i takon te pandehurit, ndërsa në rastet e tjera, askush nuk mund të legjitimohet pa patur pëlqimin e të pandehurit. Në këto rrethana në mungesë të të pandehurit, pëlqimi i të afërmve të tij për t’i dhënë të drejtën mbrojtësit të bëjë ankimim kundër vendimit të dhënë në mungesë është i pamjaftueshëm”.

Pranimi i ankimit të bërë nga mbrojtësi i zgjedhur nga të afërmit e të pandehurve ju mohon atyre të drejtën të bëjnë vetë ankimim ose nëpërmjet mbrojtësit të zgjedhur prej tyre, prandaj ndodhur në këto rrethana Gjykata e Apelit nuk duhej të shqyrtonte çështjen në shkallën e dytë por në bazë të Nenit 420/2 të K.Pr.Penale të vendos mospranimin e ankimit me arsyetimin se mbrojtësi nuk legjitimohej në bërjen e ankimit.496

Këto Vendime Unifikuese janë shfuqizuar si antikushtetuese nga Gjykata Kushtetuese, e cila, ndryshe nga sa arsyeton Gjykata e Lartë të drejtën e ankimit, nuk e sheh si një të drejtë ekskluzive që i takon vetëm të pandehurit për ta ushtruar. Ajo shprehet në arsyetimin e saj se:

“..e drejta e ankimit i takon edhe mbrojtësit si një nga kushtet për realizimin e plotë të mbrojtjes. Në këtë vështrim, është i gabuar arsyetimi që bëjnë Kolegjet e Bashkuara se aplikimi i të drejtës së ankimit nga mbrojtësi i zgjedhur nga të afërmit e të pandehurve, mohon të drejtën e këtyre të fundit për të ushtruar ose jo ankim ndaj vendimit të gjykatës, sepse mbrojtësi nuk është zgjedhur ose pranuar nga vetë të pandehurit. Por, t’i mohosh 496 Vendim Unifikues i Gjykatës së Lartë Nr. 371 Datë 27.10.2000.

147

mbrojtësit ankimin kur këtë të drejtë ia njeh ligji, do të thotë të mos sigurosh mbrojtjen e të pandehurit. E drejta e ankimit ndaj vendimit të fajësisë, si pjesë e së drejtës së mbrojtjes, është në favor të të pandehurit dhe jo në disfavor të tij, prandaj mosushtrimi i saj cënon të drejtat ligjore të të pandehurit...”.497

E drejta e ankimit ndaj një vendimi gjyqësor është një e drejtë kushtetuese dhe askush nuk mund të privohet nga realizimi i saj. E drejta e ankimit të të gjykuarit, si një garanci që i shërben realizimit të të drejtës së mbrojtjes nuk mund t’i mohohet avokatit të tij, pasi edhe në rastin e gjykimit në mungesë, mbrojtësi gëzon të gjitha të drejtat, përsa kohë që vetë i gjykuari nuk ia ka hequr atij në mënyrë të shprehur të drejtën e përfaqësimit.498

Një parim i rëndësishëm, që ka lidhje të drejtëpërdrejtë me ankimin ndaj një vendimi gjyqësor është edhe parimi i mosrëndimit të pozitës së të pandehurit “reformatio in peius”. Ekzistenca e këtij parimi u jep mundësi të gjykuarve që të mos heqin dorë nga garancitë që ofron Kushtetuta, vetëm nga frika se mund të dëmtohen rëndë interesat e tyre. Megjithëse, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë dhe Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut nuk e përmendin në mënyrë të shprehur këtë parim, ai në vetvete e përmban dimensionin kushtetues.

Gjykata Kushtetuese e konsideron zbatimin e parimit të mosrëndimit të pozitës së të pandehurit si një garanci më shumë për të gjykuarin, me qëllim që ai të realizojë në mënyrë efektive të drejtën për t’iu drejtuar me ankim gjykatës. E drejta për t’iu drejtuar gjykatës më të lartë merr rëndësi në një shoqëri demokratike, prandaj askush nuk mund ta humbasë këtë përparësi. Parë nga ky këndvështrim, mosrespektimi i “reformatio in peius” do të përbënte njëkohësisht cënim të thelbit të një gjykimi dhe në veçanti të së drejtës për një proçes të rregullt ligjor, në kuptim të Nenit 42 të Kushtetutës dhe të nenit 6 të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut.499

Mosrëndimi i pozitës së të pandehurit përmendet shprehimisht në legjislacionin tonë proçedurial penal dhe konkretisht në Nenin 425 pika 3. Sipas këtij rregullimi ligjor, kur apelues është vetëm i pandehuri, gjykata nuk mund të caktojë një dënim më të rëndë, apo t’i japë pafajësisë një shkak më pak të favorshëm nga ai i vendimit të apeluar. Në Kodin e Proçedurës Penale, ka edhe një dispozitë tjetër, konkretisht Neni 244 pika 3, që nuk lejon gjykatën që të caktojë një masë sigurimi më të rëndë se ajo e kërkuar nga prokurori.

497 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 07, Datë 28.02.2000. 498 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 53, Datë 27.06.2001. 499 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr.13, Datë 15.04.2003

148

KREU V

5.1. Mos dënimi pa ligj

(Nullum crimen, nulla poena sine lege)

Megjithëse, formalisht parimi i mosdënimit pa ligj parashikohet në Nenin 7 të Konventës si dhe në Nenin 29 të Kushtetutës Shqiptare, ai është pjesë e rëndësishme e proçesit të rregullt gjyqësor, së bashku me parimin e mos dënimit dy herë për të njëjtin fakt (ne bis in idem). Një konstatim i tillë është bërë nga Gjykata Kushtetuese ku ajo është shprehur se:

“....përveç të drejtës për një proçes të rregullt ligjor (nenit 42), disa nga të drejtat e tjera kushtetuese individuale që parashikohen në Nenet 29, 31, 32, 34 etj., të Kushtetutës shfaqen njëkohësisht edhe si aspekte të rëndësishme të një proçesi të rregullt ligjor. Për pasojë, Gjykata Kushtetuese, konfirmon edhe një herë qëndrimin e saj, se pretendimet për shkeljen e parimeve themelore që përmbajnë këto të drejta themelore individuale, në kuptim të nenit 131/f të Kushtetutës, janë objekt shqyrtimi në këtë gjykatë....”.500

Parimi latin nullum crimen nulla poena sine lege (mos dënimi paligj) gjen sanksionim në nenin 7 të K.E.D.Nj-së me formulimin:

“Askush nuk mund të dënohet për një veprim ose mosveprim që në çastin kur është kryer nuk përbënte vepër penale sipas të drejtës kombëtare ose ndërkombëtare. Po ashtu, nuk mund të jepet një dënim më i rëndë se ai që është i zbatueshëm në çastin kur vepra ka qënë kryer.

Ky nen nuk do të ndikojë mbi gjykimin dhe dënimin e një personi fajtor për një veprim, i cili, në çastin kur është kryer, quhej vepër penale sipas parimeve të përgjithshme të së drejtës, të njohura nga kombet e qytetëruara”.

Ky nen afirmon jo vetëm ndalimin e fuqisë prapavepruese të ligjit penal në dëm të të akuzuarit, por afirmon edhe parimin e ligjshmërisë. Ky i fundit i detyron shtetet që t’i përkufizojnë veprat penale, në formën e normave abstrakte dhe të qarta, të mishërura në ligj. Ligji duhet jo vetëm të parashikojë ekzistencën e veprës penale por edhe të përcaktojë llojin dhe kufijtë e masës së dënimit 501

Parimi i mos dënimit pa ligj, ka dy nënndarje. Së pari, kemi shprehjen nullum crimen sine lege që nënkupton se askush nuk mund të dënohet penalisht për një vepër penale që më përpara nuk është parashikuar shprehimisht në ligj, si vepër penale. Së dyti, kemi parimin “nulla poena sine lege” që nënkupton se askush nuk mund të dënohet me një lloj dhe masë dënimi të paparashikuar në ligj.502

500 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr.41, Datë 29.12.2005.501 Marek Antoni Novicki. Rreth Konventës Europiane Komentar i Shkurtër. Morava.502 Nuk ka Vepër Penale, nuk ka dënim pa ligj, Asim Vokshi Jeta Juridike Nr.2, 2005.

149

Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut ka sqaruar se koncepti dënim, në kuptim të Nenit 7 të Konventës, është i gjerë, pontencialisht përfshin çdo dënim ndaj, të cilit ekspozohet individi në kohën e kryerjes së veprës penale prej tij. Gjykata ka konstatuar se konfiskimi i pasurisë së të pandehurit sipas një ligji që u miratua pas dënimit të tij për një krim të caktuar, kur ligji i ri parashikonte një dënim të tillë, përbënte shkelje të Nenit 7 të Konventës503

Zbatimi i ligjit penal me fuqi prapavepruese në dëm të të pandehurit çon në shkelje të Nenit 7 të Konventës. Megjithatë ligjet me karakter të jashtëzakonshëm, që u vendosën pas Luftës së Dytë Botërore dhe me fuqi prapavepruese me qëllimin për të dënuar krimet e saj nuk krijojnë probleme në sfondin e këtij neni.

Po kështu, edhe Kushtetuta Shqiptare ka bërë një sanksionim të ngjashëm me Nenin 7 të Konventës këtij parimi. Kështu në nenin 29 të saj ajo sanksionon se:

“Askush nuk mund të akuzohet ose të deklarohet fajtor për një vepër penale, e cila nuk konsiderohej si e tillë me ligj në kohën e kryerjes së saj, me përjashtim të veprave penale, të cilat në kohën e kryerjes së tyre, përbënin krime lufte osë krime kundër njërëzimit sipas të drejtës ndërkombëtare.

Nuk mund të jepet një dënim më i rëndë se ai që ka qënë parashikuar me ligj në kohën e kryerjes së veprës penale. Ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese”.

Ky nen ndahet në tre paragrafë, në të cilët sanksionohet parimi nullum crimen, nulla poena sine lege. Konkretisht paragrafi i parë sanksionon nullum crimen sine lege (nuk ka vepër penale pa ligj), paragrafi i dytë parashikon parimin nulla poena sine lege (nuk ka dënim pa ligj) dhe paragrafi i tretë parashikon parimin se ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese, duke ndaluar kështu fuqin prapavepruese të ligjit penal jo favorizues.

Shprehje e zbatimit të këtij parimi është fakti që, legjislacioni jonë penal ndalon zbatimin e përgjegjësisë penale me analogji. Në Nenin 1/c pika 2 të Kodit Penal parashikohet se: “Zbatimi i ligjit me analogji nuk lejohet”. Zbatim të ligjit penal me analogji nga gjykatat e juridiksionit të zakonshëm kanë pretenduar përpara Gjykatës Kushtetuese kërkuesit S.K dhe A.B. Gjykata Kushtetuese në shqyrtimin e kësaj kërkese, ka sqaruar kuptimin e analogjisë në proçesin penal duke theksuar se:

“Analogjia, megjithëse në proçesin penal është e ndaluar, me përjashtim të rastit kur është në favor të të akuzuarit, ka të bëjë me aplikimin e një situate ligjore të njohur, për të bërë cilësimin ligjor të një rasti (vepre) për të cilën ka boshllëk ligjor. Pra, në fund të fundit, aplikimi i analogjisë ka të bëjë me cilësimin ligjor që bën gjykata në një çështje konkrete. Në rastin në shqyrtim, gjykata e shkallës së parë, në këtë pjesë të vendimit të saj, ka analizuar disa rrethana të kryerjes së veprës penale të parashikuar nga Neni 284/a/1 i Kodit Penal, dhe nuk ka bërë ndonjë analizë të cilësimit juridik të veprës. Për pasojë nuk ndodhemi para zbatimit të ligjit me analogji”.504

Shprehje tjetër e parimit të mësipërm është edhe ndalimi i termave të paqartë në ligjet penale (Nullum crimen, nulla poena sine lege certa). Kjo do të thotë, se elementët e krimit dhe dënimi përkatës duhet të përcaktohen qartë në ligj. Kjo kërkesë plotësohet kur nga formulimi i dispozitës përkatëse, dhe në rast se është nevoja, me ndihmën e interpretimit nga ana e gjykatës, individi ka mundësi të dijë, se cilat veprime apo 503 Çështja Welch kundër Mbretërisë së Bashkuar, Datë 9 Shkurt 1995.504 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 41, Datë 29.12.2005. Mendim Paralel.

150

mosveprime do t’a bëjnë atë penalisht përgjegjës.505

5.2. Parimi i mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër ( Ne bis in idem)

Parimi ne bis in idem është njohur nga e drejta e brendshme dhe nga e drejta ndërkombëtare penale si një prej të drejtave të njeriut të mbrojtura nga Kushtetuta dhe nga instrumentet kryesorë juridikë të brendshëm e ndërkombëtarë, që rregullojnë marrëdhëniet në fushën penale si dhe përgjegjësinë për kundravajtje. Individi nuk mund të ndiqet e nuk mund të gjykohet nga juridiksionet e të njëjtit shtet për një shkelje, për të cilën është shpallur më parë i pafajshëm apo është dënuar në bazë të një vendimi gjyqësor përfundimtar të ligjshëm.

Ndalimi kushtetues i dënimit më shumë se një herë për të njëjtën vepër penale është shprehje e parimit të së drejtës penale, se dënimi duhet të jetë i drejtë, d.m.th. që dënimi duhet të jetë në përputhje me natyrën dhe shkallën e rrezikshmërisë shoqërore të veprës penale, me rrethanat e kryerjes së veprës dhe personalitetin e të akuzuarit. Ky parim përjashton deklarimin fajtor dhe dënimin më shumë se një herë të të akuzuarit për të njëjtën vepër penale, për të cilën është dhënë një herë një vendim përfundimtar, apo cilësimin e të njëjtës vepër penale sipas dispozitave të ndryshme penale, kur cilësimi ligjor i veprës një herë bëhet sipas një ligji të përgjithshëm dhe një herë sipas një ligji të posaçëm, ose kur njëra dispozitë mund të quhet si nën-seksion i një dispozite tjetër506

Ky parim gjen shprehje në Nenin 4 të Protokollit 7 të Konventës Europiane me përkufizimin:

“Askush nuk mund të ndiqet ose dënohet penalisht nga juridiksionet e të njëjtit shtetet për shkak të një shkeljeje për të cilën ai është deklaruar më parë i pafajshëm ose dënuar me një vendim gjyqësor përfundimtar në përputhje me ligjin dhe proçedurën penale të po atij shteti.

Dispozitat e paragrafit të mësipërm nuk pengojnë rihapjen e proçesit, në konformitet me ligjin dhe proçedurën penale të shtetit të interesuar, në rast se fakte të reja ose të zbuluara rishtazi, ose një ves themelor në proçedurën e mëparshme, janë të tilla që mund të cënojnë vendimin e dhënë.

Asnjë përjashtim nuk i lejohet këtij neni në emër të Nenit 15 të Konventës”.

Po kështu ky parim gjen shprehje edhe në Kushtetutën e Shqipërisë në Nenin 34 të saj:

“Askush nuk mund të dënohet më shumë se një herë për të njëjtën vepër penale dhe as të gjykohet sërisht, me përjashtim të rasteve kur është vendosur rigjykimi i çështjes nga një gjykatë më e lartë, sipas mënyrë së përcaktuar me ligj”.

Gjykata e Rrethit Gjyqësor Shkodër, bazuar në Nenin 145/2 të Kushtetutës, ka vendosur pezullimin e gjykimit të çështjes penale në ngarkim të të pandehurit R.J, akuzuar për veprën penale të mbajtjes pa leje të armëve luftarake, sipas Nenit 278 të Kodit Penal, dhe i ka dërguar çështjen Gjykatës Kushtetuese për t’u shprehur për papajtueshmërinë me Kushtetutën të togfjalëshit “... më shumë se një herë”, parashikuar në paragrafin e katërt të këtij neni. Sipas Gjykatës së Rrethit, dënimi i një personi të 505 Po aty.506 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 41, Datë 29.12.2005.

151

dënuar më parë për të njëjtën vepër sipas Nenit 278/4 (më shumë se një herë) të Kodit Penal, vjen ndesh me parimin kushtetues të mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër penale (parimi ne bis in idem), parashikuar në Nenin 34 të Kushtetutës dhe në Nenin 4 të Protokollit Nr. 7 të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut. Gjykata Kushtetuese në Vendimin Nr. 05/03, me të cilin është shprehur mbi këtë kërkesë, ka dhënë kuptimin e këtij parimi të rëndësishëm. Sipas saj:

“Pranimi i parimit të mësipërm në gjykimin dhe vendimmarrjen për një çështje penale kërkon përmbushjen e dy kritereve që janë, ai i veprës penale “të njëjtë” me të mëparshme dhe ai i kryerjes së saj “përsëri”.507

Kriteri “e njëjta vepër” i referohet të njëjtit veprim, sjellje, fakt, vepër penale dhe kualifikim ligjor të tyre, të cilat formojnë bazën e kësaj vepre dhe për të cilin personi është dënuar apo liruar. Në këtë rast, është fjala kur si sjellja ashtu edhe krimi bëhen për të njëjtat fakte të ndodhura në të njëjtën kohë dhe që cilësohen njëlloj nga ligji.

Duke u nisur nga interpretimet e mësipërme rezulton se ky parim nuk mund të gjejë zbatim, në rastet kur të dy veprat penale nuk kanë elementë të njëjtë.

Nëse gjenden elementë të njëjtë parimi “ne bis in idem” ndalon çdo dënim tjetër apo proçedim të mëtejshëm.

Sipas kuptimit të mësipërm, kur me vendim të formës së prerë është vendosur për një çështje, atëherë ajo nuk mund të gjykohet përsëri. Ky rregull është i vlefshëm edhe për të gjitha gjykatat e tjera brenda kufijve të të njëjtit juridiksion. Nga ana tjetër, parimi “ne bis idem” që ndalon rigjykimin e ridënimin për të njëjtën vepër, nuk gjen zbatim në rastet kur i njëjti veprim përbën dhunim të dy dispozitave të ndryshme ligjore. Për të njëjtat shkelje mund të zhvillohen proçese me karakter të ndryshëm, penal dhe disiplinor. I njëjti veprim mund të konsiderohet si në shkelje të dy ligjeve (normave) edhe në rastet kur njëri prej tyre kërkon provën e një fakti shtesë që ligji (norma) tjetër nuk e ka të nevojshme. Në këtë rast, pafajësia apo dënimi në bazë të njërit ligj nuk e përjashton ndëshkimin sipas tjetrit.

Ndalimi përjashton gjithashtu konsiderimin në të njëjtën kohë të një rrethane si rrethanë cilësuese dhe si rrethanë rënduese. Sipas të drejtës penale, një dënim i mëparshëm nuk mund të merret parasysh më tepër së një herë për qëllimet e përcaktimit të dënimit në rastet kur dënimi përbën një rrethanë rënduese të palidhur me cilësimin ligjor të veprës penale. Po kështu, një dënim i mëparshëm nuk mund të merret në konsideratë përsëri në rastin kur koncepti i “veprës penale të përsëritur” apo i “kryerjes së një vepre penale nga një person, i cili ka kryer tashmë një vepër penale” përdoret si argument në mbështetje të dënimit (deklarimit fajtor)508.

Neni 34 i Kushtetutës dhe neni 7 i Protokollit të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut nuk janë pengesë gjithashtu për gjykimin e dënimin e personave që kryejnë sjellje kriminale të njëpasnjëshme edhe nëse sjelljet janë të ngjashme ndërmjet tyre. Ideja e parimit ne bis in idem nuk qëndron tek zbatimi i dy a më shumë herë i të njëjtës normë penale, por tek mosgjykimi dhe mosdënimi përsëri i subjektit për të njëjtën vepër penale, për të cilën ai është dënuar mëparë me një vendim të formës së prerë nga një gjykatë e ligjshme. Megjithatë, aktet e mësipërme lejojnë rigjykimin, kur dalin fakte të 507 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 5, Datë 8.3.2003.508 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 41 Datë 29.12.2005.

152

reja të cilat janë të një natyre të tillë që mund të cënojnë vendimin e dhënë. Në këtë rast e drejta për rishqyrtim nuk mund të bazohet mbi skema logjike të supozuara në mënyrë apriori por mbi kritere praktike të mundshme.

Parimi ne bis in idem si dhe trajtimi i barabartë i të gjykuarve cënohen, jo vetëm kur personi dënohet përsëri për të njëjtën vepër, por edhe kur ndiqet penalisht në mënyrë të përsëritur për këtë vepër. Prandaj, ky parim gjen zbatim edhe për rastet e mbrojtjes nga masat shtrënguese e ndaluese të cilat janë të lidhura ngushtë me proçedimin.

Gjykata Kushtetuese, duke përdorur si metodë interpretimin e dispozitave të Kodit Penal për të vlerësuar kushtetueshmërinë e këtyre dispozitave, arriti në përfundimin se togfjalëshi “më shumë se një herë” parashikuar në Nenin 278/4 të Kodit Penal, nuk vjen në kundërshtim me parimin e mosdënimit dy herë për të njëjtën vepër penale. Sipas arsyetimit të Gjykatës Kushtetuese:

“...Ky parim përjashton dënimin e përsëritur të një personi për të njëjtën vepër penale, prandaj në rastin kur për veprën e mëparshme i akuzuari është dënuar dhe madje ka vuajtur dënimin, elementët e veprës së mëparshme nuk mund të konsiderohen si pjesë përbërëse të veprës së re penale. Po kështu edhe K.E.D.Nj. lejon që elementët dhe faktet e veprës së mëparshme të diskutohen vetëm në raste rigorozisht të përcaktuara, dalin fakte të reja ose të zbuluara rishtas, një ves themelor në proçedurën e mëparshme që janë të një natyre të tillë që mund të cënojnë vendimin e dhënë. Nëse këto raste nuk vërtetohen, çështja e mëparshme nuk mund të diskutohet më dhe as të bëhet pjesë e elementeve të veprës së re. Ndryshe qëndron problemi në rastet kur i akuzuari ka kryer edhe më parë vepër penale, por nuk është dënuar për të. Në këtë rast përcaktimi “më shumë se një herë” si element që e bën veprën penale të cilësuar dhe si rrjedhojë parashikimi i një dënimi më të ashpër në raport me atë që ka kryer vetëm një vepër penale nuk cënon parimin ne bis in idem dhe as atë të trajtimit të barabartë e të arsyeshëm të të gjykuarve, sepse i akuzuari duhet t’i nënshtrohet proçesit gjyqësor për të dy veprat”.509

5.2.1. Ne bis in idem dhe Drejtësia Penale Ndërkombëtare

Si rezultat i drejtpërdrejtë i juridiksionit bashkëveprues midis gjykatave kombëtare dhe atyre penale ndërkombëtare ekziston rreziku që i akuzuari të dënohet më shumë se një herë.

Parimi i non bis in idem510 ka për qëllim eleminimin e këtij rreziku. Në nivel kombëtar, ky parim është themelor – në një farë mënyre apo një tjetër – ndaj të gjithë sistemeve ligjore penale511 dhe siguron që një person nuk mund të gjykohet dhe ndëshkohet dy herë për të njëjtin krim. Kjo mund të racionalizohet nën Nemo debet bis vexarl pro una et eadem causa 512. Për më tepër, shprehja e këtij parimi mund të gjendet në konceptin Gjerman të Erledigungsprinzip, që do të thotë që një pretendim penal mund të përdoret vetëm një herë – me përjashtim të rrethanave të veçanta që mund të kërkojnë një trajtim

509 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr. 41 Datë 29.12.2005.510 Parimi i referohet non bis in idem në Tribunale dhe si ne bis in idem në ICC, pa ndonjë ndryshim në kuptim.511 Ndryshime të vogla mund të aplikohen. Parimi i referohet si dënim dyfish, i dënuar autrefois acquit autrefois, apo res judicata. Shikoni gjithashtu Bassiouni, (1993), 288-289.512 Askush nuk duhet të përballet me më shumë se një ndjekje penale për të njëjtën vepër penale.

153

ndryshe – dhe pastaj ai shuhet.513

Më së fundmi, parimi non bis in idem personifikon respektimin për vlerën e vendimit të arritur në të kaluarën; gjykimi final i një organi gjykues duhet të pranohet nga gjykata të tjera. Parimi i lartpërmendur ishte menduar fillimisht të ndalonte gjykimet de novo te çështjeve, të cilat ishin shqyrtuar me të njëjtën juridiksion kombëtar. Gjithsesi, kompleksiteti i krimit ndërkombëtar së bashku me organizatën aktuale të komunitetit ndërkombëtar, tregon se mbrotja ne bis in idem mund të sigurohet gjithashtu në nivel ndërkombëtar. Për shkak se legjislacioni i brendshëm i shumicës së vendeve nuk garanton gjithmonë që të respektohet efekti res judicata i gjykimeve penale të huaja, ka patur përpjekje që janë ndërmarrë, për të krijuar një sistem ndërkombëtar. Mjaft përpejkje në të kalurën nuk kanë qenë veçanërisht të suksesshme514, me përjashtim të traktatit Schengen515, i cili duket se krijon një regjim të ri.

Gjithsesi, aplikimi i parimit ne bis in idem në Konventën Schengen ndryshon mjaft nga koncepti i Tribunaleve apo ICC. Ndryshimi kryesor është fakti që e para presupozon ekzistencën e dy apo më shumë shteteve dhe shqyrtimi i së njëjtës çështje nga të dyja Shtetet, ndërsa e dyta kërkon të rregulloj marrëdhëniet midis një Shteti dhe një institucioni ndërkombëtar. Në nivel ndërkombëtar, justifikimi adekuat për aplikimin e parimit non bis in idem është njëlloj, meqë mbrojtja e individit kërkohet jo vetëm në nivel kombëtar por edhe ndërkombëtar516

Parimi mund të gjendet gjithashtu tek ICCPR517, ACHR518 dhe në Nenin 4 (1) të Protokollit Nr. 7 të ECHR-së519

Mbrojtja e ofruar ketu individit është gjithashtu e kufizuar për rastet ku përfshihet i njëjti juridiksion520.

513 Shikoni Oehler, (1983), 573.514 Shikoni Nenin 53-55 të Konventës Europiane të vitit 1970 mbi Vlefshmërinë Ndërkombëtare të Gjykimeve Penale; shikoni Nenet 35-37 të Konventës Europiane të vitit 1972 mbi Transfertën e Proçedimeve në Çështjet Penale. Në 1987, Shtetet Anëtare të EC që vepronin brenda kuadrit të bashkëpunimit politik Europian u mbyll me një Konventë e cila adresoi veçanërisht parimin non bis in idem.515 Konventa e 19 Qershorit 1990, që aplikon Marrëveshjen Schengen të 14 Qershorit 1985 midis Qeverive të Shteteve të Bashkimit Ekonomik të Benelux, Republikës Federale të Gjermanisë dhe Republikës Franceze, mbi Ndalimin Gradual të Çeqeve në Kufijtë e tyre të Përbashkët, 30 ILM (1991), 84. Neni i Konventës Schengen thekson se: “Një person i cili është gjykuar përfundimisht nga një Palë Kontraktuese, nuk mund te dënohet nga një Palë tjetër Kontraktuese për të njëjtën vepër penale, nëse, atje ku ai dënohet, dënimi është kryer apo po kryehet aktualisht apo nuk mund të kryhet më nën ligjet e dënimit të Palës Kontraktuese”.516 Shikoni Van Den Wyngaert, dhe Stessens, (1999), 781.517 Neni 14 (7). Shikoni gjithashtu Nenin 86 të Konventës së Gjenevës III, në lidhje me Trajtimin e të Burgosurve të Luftës së 12 Gushtit, 1949, 75 UNTS, 135, e cila sqaron se: “Asnjë i burgosur lufte nuk mund të ndëshkohet më shumë se një herë për të njëjtin akt apo vepër penale”.518 Neni 8 (4).519 ETS 117, Strasburg 22.x1.l984.520 Ndërsa Neni 4 i Protokollit të 7, qartësisht shprehet se lejon gjykime brenda të njëjtin vend, Neni 14 (7) i ICCPR, është interpretur sipas Komitetit të të Drejtave të Njeriut. Shikoni në këtë aspekt Vendimin e 16 Korrikut 1986 në çështjen e A. P. kundër Italisë, ku u vendos që “dispozita ndalon gjykimin e dyfishtë vetëm në rastin e një vepre penale të gjykuar në një shtet të caktuar” (Komunikimi Nr. 204/1986, CCPRlC/311D1204/1986, paragrafi 7.3). ICTY në Prokurori kundër Tadic. Vendimi mbi Lëvizjen e Mbrojtjes mbi Parimin e non bis-in-idem, 14 Nëntor 1995, (IT-94-lIAR72). Paragrafi 8, mban të njëjtën pikëpamje. Shikoni në përgjithësi gjithashtu opinionin e Avokatit të Përgjithshëm Mayras përpara ECJ në çështjen e Boehringer kundër Komisionit (1972) ECR 1297-1298.

154

Me vendosjen e dy Tribunaleve ad hoc dhe ICC, parimi ne bis in idem paraqitet në sferën ndërkombëtare, për të përmbushur nevojën e mbrojtjes së individit nga të qënurit i gjykuar në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar.

Për rrjedhojë mund të thuhet që ka një zhvendosje në aplikimin e parimit. Nëse një gjë e tillë është e vërtetë, ka pak rëndësi nëse ndodh apo jo ndjekja apo gjykimi i dytë penal në të njëjtin juridiksion si i pari. Gjithsesi, aplikimi i parimit në nivel ndërkombëtar është një zhvillim pozitiv meqë garanton një mbrojtje më të gjerë për individin. Të dy Statuset Tribunale kanë dispozita të cilat ruajnë parimin e lart-përmendur521.

Në mënyrë të ngjashme, parimi non bis in idem i përmbahet në formë dhe masë që gjendet tek Statuset e tyre. Për më tepër, RPE siguron aplikimin e tyre në praktikë522.

Sipas dy Statuseve, atij të ICTY dhe ICTR, nëse një person gjykohet nga Tribunalet, kjo do të parandalonte një veprim pasues nga gjykatat kombëtare. Megjithatë, një vendim i mëparshëm në gjykatat kombëtare parandalon një veprim pasues nga Tribunalet në raste të veçanta. Këto janë situatat e parashtruara në paragrafin e dytë të Nenit 10 dhe 9, të respektivisht Statuseve ICTY dhe ICTR dhe përfshin rastet e “krimeve të zakonshme” nën ligjin kombëtar, i cili mund të përfshijë gjithashtu edhe krime në Statuse. Për më tepër, duke u përpjekur për të kuptuar “proçedurat e rreme”, Tribunalet mund të përpiqen sërisht të merren me persona të cilët mund të mos jenë gjykuar plotësisht, apo atje ku gjykimet kanë për synim ruajtjen e personit nga gjykimi dhe/apo ndëshkimi523. Është në interesin e drejtësisë që një gjykim dytësor i të njëjtit person, për të njëjtën sjellje524 të mos lejohet.

Gjithsesi, përsa i përket ndëshkimeve të vëna, Tribunali duhet të marrë parasysh ndëshkimin e dhënë nga gjykata kombëtare. Në praktikën e Tribunaleve ndërkombëtare penale, Tadic bëri thirrje për parimin e non bis in idem në një përpjekje për të sfiduar aftësitë e ICTY për ta ndëshkuar atë. Dhoma e Gjykimit, mbasi përpunoi parimin siç duket në Statusin ICTY525, hodhi poshtë kundërshtimin e mbrojtjes, sidomos pasi ai nuk ishte gjykuar në Gjermani përpara transferimit të tij në Hagë526. Më tutje vazhdoi se mbasi ICTY përfundoi proçedimet e saj, ai nuk mundi të gjykohej në Gjermani për të njëjtat krime, mëqë kjo është bërë mëse e qartë në Nenin 10 (1) të Statusit. Përfundimisht, Rregulli 12 përcakton që vendimet e gjykatave kombëtare nuk lidhen me ato të Tribunalit. Megjithatë, parimi non bis in idem thotë që kushtet e Nenit 10 (2) përmbushen. Duke iu kthyer ICC, Neni 20 i Statusit të ICC, siguron që Gjykata nuk do të gjykojë një person i cili nuk është fajësuar apo shfajësuar nga vetë Gjykata527. Nuk ka të ngjarë që ICC të mund të gjykoj përsëri një person i cili është tashmë i gjykuar per atë krim. Një referencë e qartë lidhur me këtë, gjithsesi, ndihmon në qartësimin e gjërave. Në mënyrë të ngjashme, asnjë Gjykatë tjetër nuk mund ta gjykojë një person

521 Nenet 10 dhe 9 për respektivisht ICTY dhe ICTR. Ky Neni u hartua nga një Letër e Datës 12 Prill 1993, nga Përfaqesuesi i Përhershëm i Amerikës në Kombet e Bashkuara Drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm. tek 7. UN Dok. S/25575 (1993).522 Rregulli 13 RPE.523 Në këtë pikë, i duhet referuar gjithashtu Rregullit 9 ICTY RPE. Qëllimi që përfshihet në Rregullin e parashikuar dhe në Nenin 10 është i njëjtë. Vini re gjithashtu edhe korrespondencën e fjalëve në të dy dispozitat.524 Vini re rëndësinë e përkufizimit të idem dhe ndryshimet midis sjelljes dhe krimit.Shikoni Van den Wyngaert, dhe Ongena, në Cassese, Gaeta, dhe Jones (2002), 714-5.525 Shikoni Tadic: Çështja. ibid. supra n. 520, paragrafi 5.526 Ibid., paragrafi 8.527 Neni 20 (1) i Statusit të ICC.

155

nën Statusin, për sjelljen për të cilin ai/ajo është tashmë fajësuar apo shfajësuar528. Nuk është e qartë nëse refereca lidhur me “gjykatat e tjera” kufizohet nga vetë rasti i gjykatave kombëtare të palëve të Shteteve, apo nëse do të përfshinte gjithashtu edhe Tribunalet ad hoc për shembull, apo gjykatat hibride.

Përjashtimi i rregullit qe asnjë person nuk mund të gjykohet dy herë, mund të gjendet në Nenin 20 (3). Një krahasim i kësaj dispozite dhe i Nenit 10 [9] (2) të Tribunaleve, nxjerr në pah një ndryshim thelbësor. Megjithëse të dy dispozitat përfshijnë problemet e pavarësisë dhe paanshmërisë si arsye për ndërhyrje, Neni 20 (3) nuk përfshin ndonjë përjashtim bazuar në “krimet e zakonshme”. Kjo është për të ardhur keq, por jo e pakapërcyeshme. Një lidhje me kriterin komplimentues ai do të ishte mjaft i dobishëm në këtë rast. Nëse karakteri i zakontë i krimit në nivel kombëtar do të shërbente si mburojë ndaj të akuzuarit nga përgjegjësia e krimit, atëherë Neni 20 (3) (a) do të ishte i aplikueshëm. Një ndryshim tjetër, do të ishte që nuk ka ndonjë dispozitë në Nenin 20 për marrjen parasysh të dënimit që është kryer tashmë, si në rastin e dënimit bazuar në aplikimin e përjashtimit ndaj ne bis in idem529. Gjithsesi, pavarësisht kësaj, nuk mund të ketë një zbritje të dënimit në lidhje me të njëjtën sjellje, bazuar në Nenin 78 (2) të Statusit të ICC, i cili në fakt siguron një zbritje nga dënimi i përgjithshëm që ka kaluar më përpara.

Për ta përmbledhur, mbrotja e një personi nga të gjykuarit de novo, ashtu siç thuhet edhe në Statusin e ICC, është i nevojshëm. Ndoshta një referencë e qartë ndaj çështjeve si për shembull, liria me kusht, falja, amnistia dhe marrëdhëniet e Gjykatës me iniciativat për pajtim kombëtar të shqyrtuara në pjesët e mëparshme, do të kishin qenë mëse të mirëpritura. Kjo do të kishte sqaruar marrëdhëniet midis proçedimeve kombëtare dhe institucioneve penale të drejtësisë ndërkombëtare më tej. Gjithsesi, ashtu si me Tribunalet, është e rëndësishme që të theksohet që futja e parimit të ne bis in idem në Statuset e Tribunaleve dhe Gjykatave, është i nevojshëm në mënyrë që të mbrohet individi nga rreziku i të qënurit i gjykuar dy herë, megjithë nivelet e ndryshme.

Kjo është një arritje e madhe në ligjin penal ndërkombëtar, dhe përbën provë të marrëdhënieve të ngushta midis urdhërave ligjor kombëtar dhe ndërkombëtar.

528 Neni 20 (2) i Statusit të ICC.529 Kjo mund të gjendet në Nenin 10 [9] (3) të Tribunaleve.

156

KREU VI

LIGJI PENAL DHE HARMONIZIMI I TIJ NË BE

6.1. Traktati i Lisbonës

Ka shumë mundësi që Traktati i Lisbonë i krahasuar me Traktatet e mëparshme, ka krijuar revolucionin më të madh brenda Ligjit të Punëve të Brëndshme dhe Drejtësisë (JHA)530, fakti ky që ngre shume çështje dhe tema me rëndësi të madhe për sovrenitetin, identitetin dhe traditat kombëtare. Të gjithë Shtetet Anëtare janë në dijeni të faktit që ligji penal ka një rol të rëndësishëm jo vetëm për mbrojtjen e fizikut të përgjithshëm të njeriut por edhe në ruajtjen e stabilitetit ekonomik të të gjithë shoqerisë gjithashtu.

Përveç përpjekjeve të BE-së, ka një histori të bashkëpunimit ndërkombëtar mbi harmonizimin e ligjit penal, pasi shtetet kanë rënë dakord te merren vesh lidhur me traktatet që i detyrojnë ato të harmonizojnë ligjin e brendshëm përsa i përket disa krimeve të veçanta dhe të rënda, të cilat mund të krijojnë probleme midis kufijve. Aseti kryesor i një ligji të harmonizuar penal është heqja e barrierave midis shteteve dhe thjeshtimi i përforcimit të drejtësisë.

Bashkimi Europian tashmë ka nisur të ndërtojë një mjedis stabël dhe të adaptojë pozicione të shumta, kuadro vendimesh apo pozicione të përbashkëta drejt mbrojtjes së mjedisit531 apo kudër krimit të organizuar532 apo trafikut njerëzor.533

Bashkimi iu është pergjigjur dimensionit në rritje të krimit ndërkombëtar me vendosjen e organeve të tilla si Europol534 apo EUROJUST.535 Për më tepër, që kur Traktati i Maastricht hyri në fuqi, Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian536 ka luajtur një rol madhor në zhvillimet e parimeve të ligjit penal të BE-së.

Nuk është habi që ligji i BE-së, si sistem ligjor i gjallë dhe në zhvillim, në një farë kohe të caktuar arriti në përfundimin që funksionimi i një harmonizimi të ligjit penal të Bashkimit, në një farë niveli duhet të jetë i domosdoshëm. Gjithsesi, duhet të mbajmë 530 Që këtej e tutje duke iu referuar si “Drejtësia dhe Çështjet e Brendshme” dhe perkatësisht si “JHA”.531 Vendimi Kuadër i Këshillit 2005/667/JHA, 12 Korrik 2005 Për të forcuar kuadrin e ligjit penal për përforcimin e ligjit kundër ndotjeve me burim anijet, O.J. (L 255), 164-167.532 Vendimi Kuadër i Këshillit 2008/842/JHA, 24 Tetor 2008 Në luftën mbi krimin e organizuar, O.J. (L 300), 42-45.533 Vendimi Kuadër i Këshillit 2002/629/JHA, 19 Korrik 2002 Mbi luftën e trafikimit të qenieve njerëzore, O.J. (L 203), 1-4.534 Vendimi i Këshillit 2009/391/JHA, 6 Prill 2009 Mbi vendosjen e Zyrës së Policisë Europiane (Europol), O.J. (L 127), 37-66.535 Vendimi i Këshillit 2002/187/JHA, 13 Qershor 2002 Ndërtimi i EUROJUST me idenë e përforcimit të luftës kundër krimeve të renda, O.J. (L 63), 1-13.536 Që këtej e tutje duke iu referuar si “Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian” dhe përkatësisht “Gjykata”.

157

parasysh se ligjet dhe proçedurat penale ndodhen në zemër të traditave ligjore të çdo Shteti Anëtar dhe ato reflektojnë themelet historike, politike dhe kushtetuese. Shtetet Anëtare e kanë ruajtur juridiksionin e tyre si pjesë të trashëgimisë dhe sovranitetit dhe u paralajmëruan seriozisht se cilat kompetenca duhej t’i përmbaheshin BE-së. Ashtu siç e ka përmendur edhe Prof. Peers: “të gjithë shqetësimet kombëtare legjitime, duhet të balancohen ndaj nevojës për një veprim efektiv të BE-së, dhe të gjitha ndryshimet nga Traktati i Lisbonës përsa i përket harmonizimit të ligjit penal duhet të jenë subjekt i kufizimeve të rëndësishme”.537

Gjithsesi, qëllimi është që të hedhë dritë mbi Nenet përkatëse të Traktatit të Funksionimit të Bashkimit Europian (TFEU)538 në lidhje me ndryshimet në kompetenca të BE-së, përsa i përket harmonizimit të ligjit penal. Në të njëjtin Nen, reflektohet rëndësia e udhëzimeve të Gjykatës lidhur me qëllimin e harmonizimit dhe domethënien e parimeve të përgjithshme në të gjithë proçesin. Në fund, analizohen hapat e së ardhmes drejt Ligjit Penal të “përbashkët” të BE-së dhe identifikimit të hapësirave boshe të cilat munden të mbyllen.

6.2. Karakteri i ligjit penal sot

Mbasi Traktati i Lisbonës hyri në fuqi, shtylla e tretë e mëparshme, zona e Drejtësisë dhe Çështjeve të Brendshme formoi një pjesë të Titullit V të Traktatit të Funksionimit të Bashkimit Europian – “Zona e Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë” dhe përbëhet nga 5 kapituj:

• Kapitulli 1: Dispozitat e Përgjithshme (Nenet 67 – 76)

• Kapitulli 2: Politikat mbi Kontrollet e kufijve, azileve dhe emigrimit (Nenet 77 – 80

• Kapitulli 3: Bashkëpunimi Juridik në çështjet civile (Neni 81)

• Kapitulli 4: Bashkëpunimi Juridik në çështjet kriminale (Nenet 82 – 86)

• Kapitulli 5: Bashkëpunimi Policor (Nenet 87 -89)

Thelbi i ligjit Penal të BE-së përfaqësohet nga Kapitulli 4 dhe dispozitat kryesore janë Nenet 82 dhe 83 të TFEU. Gjithsesi, të gjitha dispozitat që gjenden në Kapitullin 4 kanë nevojë të rishikohen nën dritën e dispozitave të Përgjithshme të Titullit V, i cili përcakton objektivat e kësaj zone. Për të qenë të saktë, Neni 67 specifikon që Bashkimi përbën një zonë të lirisë, sigurisë dhe drejtësisë lidhur me të drejtat themelore dhe sistemet ligjore të ndryshme, si edhe traditat e Shteteve Anëtare.

Gjithsesi, ky Nen frymëzon dy kushte të cilat duhen ndjekur dhe bindur ndërsa përafrohet ligji penal për:

a. respektimin e të drejtave themelore dheb. respektimi i sistemeve dhe traditave ligjore të ndryshme.

537 PEERS, S. Ligji Penal i BE-së dhe Traktati i Lisbonës, fq. 508.538 Që këtej e tutje duke iu referuar si “Traktati i Funksionimit të Bashkimit Europian” dhe përkatësisht “TFEU”.

158

6.2.1. Ligji penal i pavarur

Sipas Nenit 83 (1) të TFEU, Bashkimi ka kompetencat për të vendosur nëpermjet proçedurave legjislative539 rregulla minimale që kanë të bëjnë me përkufizimin e shkeljeve dhe sanksioneve penale në fushat sidomos të krimit të rëndë me dimensione ndërkombëtare që rrjedhin nga natyra apo impakti i shkeljeve të tilla apo nevojave të veçanta për t’i luftuar ato nëpermjet bazave të përbashkëta.540 Për më tepër, kjo dispozitë ngre një listë krimesh në të cilat BE-ja ka kompetencat e veta legjislative, të cilat janë: terrorizmi, trafikimi i qënieve njerëzore dhe shfrytëzimi seksual i grave dhe i fëmijëve, trafikimi i drogave jo-ligjore, trafikimi i armëve jo-ligjore, pastrimi i parave, korrupsioni, fallcifikimi i pagesave, krimi kompjuterik dhe ai i organizuar. Në të njëjtë mënyrën, TFEU gjithashtu thotë që Këshilli mund të identifikoj zona të tjera të krimit që plotesojnë kushtet e rënda dhe ato ndërkombëtare. Nëse Këshilli vendos një gjë të tillë, Këshillit i duhet të veproj jo në mënyrë anonime me leje të Parlamentit Europian.

Neni 83 (1) i TFEU të Bashkimit Europian përmbledh pushtetin për të harmonizuar ligjin penal të pavarur në dhjetë fusha specifike, nëpërmjet proçedurave të zakonshme legjislative. Duket pra se Traktati i Lisbonës, zgjeron kompetencat e ligjit kriminal në dhënien e pushteteve Bashkimit për të adaptuar rregullat mbi sanksionet kriminale dhe jo thjesht t’u kërkoj Shteteve Anëtare të adaptojnë shkeljet proporcionalisht, efektivisht dhe zhbindshëm.541

Së dyti, paragrafi 2 i Nenit 83 të TFEU përmbledh pushtetet që të adaptojnë masa të ligjit penal të pavarur lidhur me politika të tjera të Bashkimit, nëse kjo është “kryesore për të siguruar zbatimin efektiv të një politike të Bashkimit në një zonë e cila është subjekt i harmonizimit të masave”. Nën Nenin 83 (2) të TFEU BE-ja adapton vetëm “direktivat” të cilat duhet të jenë subjekt i të njëjtave rregulla të vendim-marrjes të aplikueshme ndaj politikës kryesore.542

Nga ç’u tha mësipër, del qartë që Neni 83, nënkupton një farë niveli të Euro-harmonizimit në mënyrë që të mundësohet lufta ndaj krimeve të rënda ndërkombëtare. Për më tepër, Neni 83 i TFEU-së praktikisht nënkupton pushtetin e Këshillit për të identifikuar çdo fushë të krimit, jo thjesht dhjetë zonat specifike, përsa kohë që i përmbahen krimeve të rënda me dimensione ndërkombëtare, dhe me anë të direktivave të adaptuara në përputhje me proçedurat legjislative të zakonshme, bëjnë që të vendosen rregulla minimale që kanë të bëjnë me përkufizimin e shkeljeve penale dhe sanksioneve.543

Efekti i konceptit të “krimit të rëndë me dimension ndërkombëtar” duket të jetë tepër i gjerë dhe nënkupton një risk mjaft të madh të tejkalimit të legjislacionit në të ardhmen. Bazuar tek Neni 83 i TFEU-së, Këshilli me ndihmën e Parlamentit Europian ka të drejtë në fakt të harmonizojë të gjithë ligjin penal të pavarur.

539 Traktati i Lisbonës sjell gjithashtu ndryshime në proçesin e vendim-marrjes. Proçedura e bashkë-vendimit u bë: “proçedura legjislative e zakontë”. Siç perkufizohet në Nenin 294 të TFEU proçedura legjislative e zakontë është proçesi legjislativ i cili është kryesor për sistemin e vendim-marrjes së Bashkimit. Bazohet në parimin e barazisë dhe do të thotë që as Këshilli as Parlamenti Europian nuk mund të adaptojnë legjislacion pa lejen e tjetrit.540 Neni 83 (1) i TFEU.541 Mitsilegas,V. Ligji Penal i BE-së, fq. 107,108.542 d.m.th. proçedura e legjislacionit të zakonshëm nën votimin e shumicës së kualifikuar, sipas interesave financiare të Bashkimit Europian.543 Për më shumë detaje, shikoni Steve Peers, Ligji Penal i BE-së dhe Traktati i Lisbonës, Përmbledhje e Ligjit Europian. 2008, fq. 507-529.

159

Këtu është e nevojshme të cilësojmë që përveç qëllimit të Kapitullit 4 dhe të konceptit të gjerë të harmonizimit të pushteteve të BE-së, ka më shumë Nene në Traktatin e Lisbonës të cilat trajtojnë krimet. Ky fakt mund të ngre dyshime. Neni i ri 325 i TFEU (ish-Neni 280 (4) flet për pushtetet e Bashkimit në fushën e mashtrimit. Lidhur me këtë Nen të BE-së, mund të thuhet se ky ka fuqi të adaptojë masat e duhura në fushat e parandalimit dhe luftës ndaj mashtrimit, që ndikon në interesat financiare të Bashkimit duke patur parasysh mbrojtjen efektive dhe ekuivalente ndaj Shteteve Anëtare. Forma të kësaj mase mund të jetë edhe vetë rregullatori. Gjithsesi, siç thekson Mitsilegas544, nuk është e qartë nëse do të jetë nën Nenin 83 apo Nenin 325 të TFEU-së nën të cilin Bashkimi do të adaptojë ligjet penale mbi mashtrimin. Në mënyrë të ngjashme, do të jetë ndoshta roli i Gjykatës që do të specifikojë kompetencat nën secilin Nen.

6.2.2 Ligji Penal Proçedurial i BE-së

Traktati i Lisbonës paraqiti gjithashtu mjaft ndryshime përsa i përket kompetencave të Bashkimit mbi proçedurat penale. Neni 82 (1) i TFEU-së nxit bashkëpunim juridik për çështjet penale të cilat do të bazohen në parimin e njohjes në heshtje të gjykimeve dhe vendimit juridik dhe do të përfshijë përafrimin e ligjeve dhe rregulloreve të Shteteve Anëtare në fushat e referuara në paragrafin 2 të të njëjtit nen. Ky paragraf shprehimisht i referohet kompetencave të Bashkimit për të adaptuar nën proçedurën legjislative të zakontë rregulla minimale lidhur me:

a. hyrjen e heshtur të provave midis Shteteve Anëtare;b. të drejtën e individualizmit të proçedurave penale;c. të drejtat e viktimave të krimeve

d. zona të tjera të cilat kanë shumë mundësi të shtohen mbas një vendimi unanim nga Këshilli dhe leje nga Parlamenti Europian.

Gjithsesi, ky Nen zgjeron njohjen në heshtje të gjykimeve, vendimeve juridike dhe bashkëpunimit policor dhe juridik në çështjet penale, të gjitha të cilat janë subjekt i një numri kërkesash specifike. Këto kërkesa kufizojnë qëllimin e kompetencave të BE-së dhe mund të kufizojnë aplikueshmerinë e ligjit proçedurial penal të BE-së për çështjet ndërkombëtare.545 Për më tepër, të gjithë rregullat e adaptuara duhet të kenë parasysh ndryshimet midis traditave ligjore dhe sistemeve të Shteteve Anëtare. Për më shumë ky Nen nxit adaptimin e rregullave minimale që i referohen këtij paragrafi dhe nuk duhet të ndalojnë Shtetet Anëtare nga mbajtja apo paraqitja e një niveli më të lartë të mbrojtjes së individëve.

Sipas Nenit 82 të TFEU njohjes në heshtje, ky është parimi bazë i ligjit proçedurial penal të BE-së i cili mund të zhvillohet në të ardhmen nga përafrimi i ligjeve. Përsa i përket paragrafit 1 të BE-së, ai mund të adaptojë rregullore, por që në rastin e paragrafit 2 të BE-së, ky është i kufizuar nga adaptimi i direktivave. Gjithsesi, Traktati i Lisbonës paraqet një bazë ligjore të qartë për adaptimin e një instrumenti të tillë, detajet e adaptimit të tij mbeten të rishikohen pasi impakti tij mbi lehtesimin e nevojës së njohjes në heshtje duhet nxjerr në pah dhe konkuruar. 546

544 Mitsilegas, V. Ligji Penal i BE-së, fq. 109.545 Për detaje shikoni Steve Peers, Njohja e Heshtur dhe Ligji Penal në Bashkimin Europian: A e ka gabim Këshilli?546 Mitsilegas,V. Ligji Penal i BE-së, fq. 110.

160

6.2.3. “Ndalimi Urgjent”

Një nga ndryshimet më të rëndësishme të paraqitura nga Traktati i Lisbonës është i ashtu-quajturi “ndalimi urgjent”, i cili mund të gjendet në Nenet 82 dhe 83 të TFEU. Proçesi i ndalimit urgjent u lejon Shteteve Anëtare të kundershtojnë një masë të propozuar, mbi arsyetimet që masa “do të ndikojë aspektet themeltare të sistemit të drejtësië penale”, dhe i referohet propozimit të Këshillit Euoropian. Kjo do të ndalte proçedurën e zakontë legjislative. Mbas diskutimeve (brenda afateve të muajve) Këshilli Europian duhet ose t’i referojë masat mbrapsht tek Këshilli, në rastin e arritjes së një “konsensusi”, i cili do të vendoste një ndalje të proçedurës së zakontë legjislative, apo në rastin e një “mosmarrëveshjeje”, një grup më së paku nëntë Shtete Anëtare, mund të iniciojnë një bashkëpunim të lartë mbi bazën e direktivave të draftit në shqyrtim. Për më tepër, grupi duhet të njoftojë Parlamentin Europian, Këshillin dhe Komisionin. Në një rast të tillë, autorizimi për të vazhduar me bashkëpunimin e lartë do t’i referohej Nenit 20 (2) të TEU dhe Nenit 329 (1) të TFEU që do të garantohen, si edhe dispozitat e bashkëpunimit të lartë që do të vihen në zbatim. Gjithsesi, mund të jetë tunduese për Shtetet Anëtare të përdorin “ndalimin urgjent” dhe të përpiqen të përjashtojnë vetveten nga masat e propozuara në fushën e ligjit penal, proçesit në rast të mosmarrëveshjeve që është mjaft i komplikuar.547

Për më tepër, ashtu siç e ka cilësuar edhe Herlin-Karnell, një dimension i mëtejshëm në të analizuarin e parimit të “ndalimit urgjent” duhet shtuar: i ashtu-quajturi “detyrim i besueshëm” nën të cilin është pranuar në përgjithesi që Shtetet Anëtare që duan bashkëpunim të lartë ishin nën detyrimin e besimit që t’i bindeshin acquis communitaire548 dhe të mos përpiqeshin ta evitonin atë. Përsa i përket detyrimit të besueshmërisë dhe Nenit 4 të Traktatit të Bashkimit Europian (TEU)549, Shtetet Anëtare do të marrin masën e duhur, të përgjithshme apo të veçantë, për t’u siguruar për plotësimin e obligimeve që dalin nga Traktatet apo rrjedhin nga aktet e institucioneve të Bashkimit. Për më shumë, Neni 4 i TEU-t thekson se Shtetet Anëtare do të lehtësojnë arritjen e detyrave të Bashkimit dhe do t’i ruhen çdo lloj mase që do të vinte në rrezik arritjen e objektivave të Bashkimit. A nuk është ketu “ndalimi urgjent” një dispozitë kundërshtuese me Nenin 4 të TEU? Këtu unë marrë në konsideratë riskun që nëse aplikohen masa të ndryshme të ndalimit urgjent, mund të adaptohen nocione të ndryshme. Gjithsesi, çështja e sigurisë së ligjshme dhe parimit të efektivitetit mund të dali gjithashtu si edhe në këtë mënyrë do të viheshin në rrezik edhe vlerat konkfliktuale.

6.3. Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian në harmonizimin e ligjit penal

Në të njëjtën kohë me zgjerimin e pushtetit harmonizues të Traktatit të Lisbonës brenda zonës së ligjit Penal të BE-së, Traktati gjithashtu zgjeroi jurisdiksionin e

547 Për detaje shikoni Steve Peers, Ligji Penal i BE-së dhe Traktati i Lisbonës (2008) 33(4), Përmbledhja e Ligjit Europian, fq. 507-529.548 Herlin-KarnelL, E. Traktati i Lisbonës, Një analizë kritike e Impaktit të saj mbi Ligjin Penal të BE-së, fq. 59-64.549 Që këtej e tutje i referuar si “Traktati i Bashkimit Europian” dhe përkatësisht “TEU”-t.

161

Gjykatës së Drejtësisë së Bashkimit Europian.550 Neni 10 i Protokollit (Nr. 36) i Traktatit të Lisbonës mbi Dispozitat e Tranzitit, siguron një tranzicion pesë-vjeçar përpara se instrumentet e kullës së tretë të trajtohen në të njëjtën mënyrë si instrumentat e tjerë të Komunitetit. Sidomos Neni 10 i Protokollit, thekson se as pushtetet e Komisionit nën Nenin 258 të TFEU, as pushtetet e Gjykatës së Drejtësisë së Bashkimit Europian nuk do të jenë të aplikueshme.

Megjithatë, Komisioni nuk do të ketë pushtetin për të nisur proçedura të shkeljes ndaj Shteteve Anëtare përsa i përket shkeljeve të pohuara të masave ekzistuese gjatë periudhës pesë vjeçare. Gjithsesi, çështja e amendamenteve të masave të ligjit penal ekzistues apo masave të reja, të cilat do të adaptohen nën kompetencat aktuale të vëna nga Traktati i Lisbonës, është një çështje ndryshe nën Nenin 258 të TFEU. Kjo do të thotë që bashkimi i të gjithë shtyllave do të marrin kohën e vet dhe mund të shkaktojë mjaft probleme pasi do të jetë një juridiksion i përzier mbi masa të ndryshme që kanë të bëjnë me çështjen në fjalë.

Në këtë rast, do të jetë ndoshta Gjykata që do të ketë fjalën e fundit. Për më tepër, në Nenin 267 të TFEU, Gjykata fitoi juridiksionin e të ngriturit të çështjes në një çështje të lënë pezull, përpara një tribunali gjykate të Shtetit Anëtar përsa i përket një personi që është kapur. Në një rast të tillë, Gjykata do të veprojë me vonesë minimale. Kjo dispozitë është një ndryshim mjaft pozitiv që mbështet të drejtat e personave të akuzuar si edhe për të drejtën e një gjykimi të përshpejtuar.

Gjithsesi, është e nevojshme të theksojmë që Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian, bazuar në Nenin 276 të TFEU, nuk do të ketë juridiksionin të rishikoj vlefshmërinë e proporcionalitetit të operacioneve të bëra nga policia apo shërbime të tjera të përforcimit të ligjit si një Shtet Anëtar apo të ushtrojë përgjegjësitë detyruese të Shteteve Anëtare përsa i përket mirëmbajtjes së ligjit dhe rendit si edhe ruajtja e sigurisë së brendshme. Duke përjashtuar një juridiksion të tillë ishte një vendim shumë i drejtë për të ulur pretendimet individuale në të ardhmen kundër kërkesës për dëme të Shteteve Anëtare.

6.4. Rëndësia e parimeve të përgjithshme dhe të drejtave themelore nën masat e ligjit penal

Krijimi i një zone të lirë, sigurtë dhe me drejtësi, ka qenë një nga qëllimet më të qarta të Bashkimit Europian duke nisur që nga Takimi i Këshillit Europian në Tampere në 1999 dhe Programit pasues të Hagës.551 Kjo rezolutë u permbush nga Traktati i Lisbonës. Sipas saj, në pjesën hyrëse të TFEU qartësisht deklarohet që: “ne, njerëzit, jemi të vendosur të vendosim themelet e një bashkimi edhe më të afërt midis njerëzve të Europës”. Është e padiskutueshme që Traktatet përfaqësojnë një gur themeli të Bashkimit; megjithatë, është Gjykata ajo që duhet të sqaroj dhe interpretoj Nenet.

550 Përpara se të hynte në fuqi Traktati i Lisbonës, Gjykata kërkoi kompetenca inter alia për të udhëhequr lidhur me ligjshmërinë e akteve të adaptuara brenda sferës së bashkepunimit juridik mbi çështjet penale sipas Nenit 35 (6) të TEU-t. Për më tepër, Gjykatës iu dhanë fuqitë për të udhëhequr brenda proçedurës së rregullave përparësore (Neni 234 i TEC) mbi vlefshmërinë dhe interpretimin e vendimeve kuadër të kësaj fushe të adaptuara.551 Këshilli Europian Tampere 1999 dhe Programi i Hagues: Forcimi i Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë në BE, [2005] O.J.C. 53, 2005, fq.1.

162

Duke gjurmuar historinë e Gjykatës, kemi vënë re se Gjykata së pari përkufizoi parimet e përgjithshme, të cilat siguronin juridisksionin për rregulla konkrete dhe ashtu siç ka vënë re, Sir Gerald Fitzmaurice: “parimi nënkuptohet tek rregulli dhe shpjegon arsyet e ekzistencës”.552 Ndaj, është e sigurtë që kjo është metoda e cila duhet ndjekur gjithashtu brenda zonës së Ligjit Penal të BE-së.

Bazuar në shumë Nene të TFEU, zona e lirisë, sigurisë dhe drejtësisë duhet të përbëhet duke përfshirë të drejtat themelore dhe sistemet e ndryshme ligjore, si edhe traditat e Shteteve Anëtare. Për më tepër, doktrina e supremacisë së ligjit të Bashkimit ka kohë që është vendosur.553 Lëvizja e bashkëveprimit policor dhe juridik në çështjet penale, tek “Shtylla Parë” nuk do ta ndryshonte doktrinën. Gjithsesi, të gjithë vendet e BE-së adaptuan aktet në zonën e ligjit kriminal që janë supreme ndaj çdo mase kombëtare. Për më tepër, vendimi i Gjykatës në Pupino554 tregoi parimin që ligji kombëtar duhet interpretuar konform ligjit Europian të aplikueshëm në zonën e bashkëpunimint policor dhe juridik për çështjet penale që janë tashmë të vendosura.

Megjithatë, është mjaft e domosdoshme që të gjitha institucionet e BE-së siç u tha mësipër, të marrin parasysh seriozisht çështjen e të drejtave themelore dhe parimeve të përgjithshme. Gjithsesi, Gjykata duhet të jetë garantor. Përndryshe nuk do të ketë liri apo siguri.

6.4.1 Pavarësia, Proporcionaliteti, Efektueshmëria dhe të Drejtat e Njeriut

Përsa i përket parimeve të përgjithshme, do të doja shkurtimisht të nxirrja në pah tre nga to: pavarësinë, proporcionalitetin dhe efektueshmërinë. Rëndësia e parimeve të pavarësisë dhe proporcionalitetit është theksuar jo vetëm në Nenin 5 të TEU-t, por edhe në një sërë rastesh555 por edhe nga Protokolli mbi Pavarësinë dhe Proporcionalitetin e pavarur.556 Për më tepër, përsa i përket çështjeve penale, ka një dispozitë specifike në Nenin 69 të TFEU që thekson që rëndësia e respektimit të pavarësisë dhe proporcionalitetit në këtë fushë, sidomos tek Neni 69 i TFEU, thotë që parlamentet kombëtare duhet të sigurojnë që propozimet dhe iniciativat legjislative në këtë fushë, duhet të jenë të përputhshme me parimet e pavarësisë dhe proporcionalitetit. Në rast se, parlamenti kombëtar nuk bën një gjë të tillë, Gjykata ka juridiksion nën Nenin 263 të TFEU, për të marrë në konsideratë shkeljet e pavarësisë.

Gjithsesi, është e vërtetë ajo ç’ka është pohuar nga AG Jacobs: “ekzistojnë disa fusha të ligjit të Komunitetit, nëse ka, ku parimi i proporcionalitetit nuk përket”557. Po ashtu edhe pohimi i Dr. Herlin-Karnell: “kushtimi i vëmendjes ndaj pavarësisë dhe proporcionalitetit është mjaft i rendësishëm për ligjin penal në mënyrë që të shmang kriminalizim të tepërt por edhe mbi-rregullore të tepruar”. 558

552 Sir Fitzmaurice, G. Ligji dhe Proçedurat e Gjykatës Ndërkombëtare, fq. 7.553 Rasti 6/64 Costa kundër ENEL [1964] ECR 585.554 Rasti C-105/03 Pupino [2005] ECR I-5285; në këtë rast Gjykata vendosi që ligji proçedurial penal Italian duhej ndërtuar konform Vendimit Kuadër të Këshillit lidhur me qëndrimin e viktimave në proçedimet penale për të lejuar dëshminë e fëmijëve të vegjël nën rregulla të caktuara mbrojtëse.555 Rasti 4/73 Nold kundër Komisionit [1974] ECR 491; Rasti 11/70 Internationale Handelsgesellschaft kundër Einfuhr- un Vorratsstelle Getreide [1970] ECR 1125.556 Protokolli mbi aplikimin e parimeve të pavarësisë dhe proporcionalitetit (Nr. 2) O.J. (C 83), 206-209.557 Rasti C-120/94 Komisioni ndaj Greqisë (rasti FYROM ) [1996] ECR I-1513.558 Herlin-Karnll, E., Traktati i Lisbonës: një analize kritike mbi Impaktin e saj mbi Ligjin Penal të BE-së, fq. 59-64.

163

Parimi i efektivitetit kërkon një mbrojtje efektive të të drejtave të Bashkimit dhe në përgjithësi, përforcimin e efektshëm të ligjit të Komunitetit në gjykatat kombëtare.559 Për më tepër, bazuar në parimin e efektivitetit, Gjykata mund të kërkojë gjithashtu të shikojë përmbajtjen e masave të BE-së, nën dritën e ligjit penal të brendshëm, parimeve të brëndshme të drejtësisë dhe ndoshta edhe nën dritën e mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut. Mbrojtja e të Drejtave të Njeriut dhe ligji penal janë tepër të lidhura me njëra-tjetrën. Përderisa Karta e të Drejtave të Njeriut është bërë dokumenti ligjor përfundimtar dhe duke qenë se Bashkimi Europian ka personalitetin ligjor, ndoshta do të jetë me miratimin e Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, kur mund të presim një zgjerim të qëllimit të pranimit të mbrojtjes së të drejtave të njeriut.

Si konkluzion, roli kryesor i Gjykatës do të jetë balancimi midis qëllimit të Bashkimit Europian, objektivave të Shteteve Anëtare dhe të drejtave të individit në marrjen në konsideratë të qëllimeve të Neneve të Traktatit dhe masave të BE-së, mbi të gjitha të parimeve të përgjithshme, mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe të mos harrojmë prespektivat e sistemeve të ndryshme ligjore dhe traditave të secilit Shtet Anëtar.

6.5. Unifikimi ndaj harmonizimit

Nën dritën e analizave të seksioneve të mëparshme dhe fakteve dhe opnioneve të dhëna, në këtë seksion final të pyetjes “Ku do shkojme tani?” përsa i përket çështjes së unifikimit ndaj harmonizimit. Në vitet e fundit, mjaft dijetarë (p.sh. Prof. Carlos Goméz-Jara Diez apo Prof. Satzger) janë futur në një luftë nëse BE-ja ka nevojë për një Kod Penal të vetëm të aplikueshëm në të gjithë territorin e Bashkimit Europian apo nëse është e preferueshme të harmonizohen rregulloret e shtetit ekzistues.

TFEU lejon një lloj legjislacioni penal më fleksibël në bazë të direktivave (harmonizimi) dhe gjithashtu një kodifikim strikt që ka për qëllim mbrojtjen e interesave të vërteta të BE-së (unifikimin), d.m.th. si sot: intersat financiar të BE-së (Neni 325 i TFEU).

Pavarësisht nga parimi kundërshtues lidhur me nivelin e federaliziacionin e BE-së, është i padiskutueshëm që deri në një farë mase, u krijua një federatë. Ndaj sugjeroj që për zhvillimin e mëtejshëm në të ardhmen të zonës së ligjit penal, mund të jetë me tepër dobi të shikonim sistemin Amerikan të ligjit penal federal dhe nivelin e harmonizimit ndaj unifikimit. Ndërsa bëjmë një gjë të tillë, dalin dy probleme:

Karakteri federal i dispozitave të caktuara penale të BE-së është më i fortë se ai i Amerikës si për shembull, në rastin e Urdhërit Europian të Arrestit (EAW).560 Bazuar në masat e BE-së, në një rast vrasjeje, nëse autoriteti kompetent juridik i Budapestit ka lëshuar një urdher arresti (EAW), autoriteti kompetent juridik në Madrid duhet ekzekutuar. Në Amerikë situata është ndryshe dhe urdhër arresti i lëshuar në një shtet nuk është i zbatueshëm nga një shtet tjetër, përveç rastit kur të jetë rast arresti federal. Megjithatë, ndonëse duket se ka një mos-ekzistencë të ligjit penal federal Europian, e vërteta aktuale është që disa masa të BE-së lidhur me ligjin penal, janë shumë më shumë federale sesa ato që janë aktualisht në fuqi, në një sistem federal tipik siç është ai i Amerikës. 559 Tridimas, T., Parimet e Përgjithshme të Ligjit të Komunitetit Europian, fq. 418.560 Vendimi Kuadër i Këshillit 2002/584/JHA, 13 Qershor 2002 mbi Urdhër Arrestin Europian dhe proçedurat e ndalimit midis Shteteve Anëtare, O.J. (L 190), 1-18.

164

Së dyti, disa krime të caktuara specifike brenda institucioneve të BE-së (p.sh. ato që kanë nën mbikëqyrje zyrtarët publik Europian) mbeten totalisht jashtë vëmendjes. Nuk ka masa punale të BE-së që të parashikojë një situatë ku punonjësit publik të BE-së nxjerrin në pah një mashtrim ndaj fondeve të BE-së dhe çdo gjë i mbetet ligjit penal kombëtar. Megjithatë, është e mundur që në një rast fallciteti financiar, prokura do të mbahet nga autoriteti kombëtar dhe personi do të gjykohet në bazë të ligjit penal kombëtar, i cili në këtë rast mund të ndryshoj nga Shteti Anëtar tek tjetri. Në sistemin penal të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, kjo është një situatë e jashtëzakonshme e krimit federal e cila trajtohet në nivel federal.

Nga ç’u tha mësipër, duket llogjike që Bashkimi duhet të reflektojë mbi të gjitha krimet që ndikojnë direkt tek institucionet, mënyrën e veprimit të të gjithë sistemit duke rregulluar direkt dhe ndëshkuar sjellje të tilla dhe vetëm më pas të harmonizoj rregullat proçeduriale, për më tepër nëse ka mundësira të tjera sesi të forcohet drejtësia siç është rasti aktual i proçedimeve shtesë.561

Gjithsesi, Bashkimi Europian duhet të ndërmarri disa hapa të caktuara që kanë të bëjnë me ligjin penal Europian. Gjatë dhjetë, pesëmbëdhjetë viteve të fundit ka patur propozime dhe supozime të shumta, se ku do shkohet me ligjin penal – nëse na duhet të harmonizojmë ligjin kriminal dhe nëse është kështu, atëhere si. Por në të njëjtën kohë ishte tepër herët për të vendosur, por sot është koha, pasi Traktati i Lisbonës, ka paraqitur një qëllim të gjerë të kompetencave të ligjit penal brenda institucioneve të BE-së, si edhe për hir të sigurisë ligjore duhet të dimë limitet e kësaj kompetence. Meqë ligji i TFEU ka edhe harmonizimin e Nenit 82 – ligjin proçedurial, 83 – ligjin e pavaresisë dhe një nen të unifikuar, Nenin – 325 të TFEU, duket se Shtetet Anëtare duhet të adaptojnë masa harmonizuese – direktivat për të përafruar ligjin penal të secilit Shtet Anëtar, të cilat mund të jenë në fund të ditës pak të dhimbshme.

Nga ana tjetër, përsa i përket interesave financiare të BE-së, mund të presim edhe një kod të përbashkët, unifikues i cili do sigurojë një mbrojtje efektive, mbrojtëse dhe ekuivalente të interesave financiare të BE-së.

Çështja tjetër që mund të dali në pah është ajo se cili subjekt duhet harmonizuar. Është e sigurtë, që Bashkimi do të luftojë sidomos krimet e rënda me dimensione ndërkombëtare në Nenin 83 (1) të TFEU. Po lidhur me zonat e tjera? Në këtë pikë ku jemi, mund të donim t’i referoheshim një rasti mjaft të njohur C-176/03. Prokuroi i Përgjithshëm562 Ruiz-Jarabo Colomer ndau opinionin e tij për këtë rast më 26 Maj, 2005. Sipas opnionit të tij, ai propozoi që Gjykata të përkrahë veprimin për anullimin e sjellë nga Komisioni, duke argumentuar se legjislatura e Komunitetit mund t’i kërkojë Shtetit Anëtar të imponojë për të kryer sanksione penale si përgjigje “e efektshme, proporcionale dhe mbrojtëse” që ndikojnë mjedisin.563 Në të njëjtën kohë, ai përfundoi se “zgjedhja midis përgjigjes së ligjit penal për shkelje të rënda ndaj mjedisit, është përgjegjësi e Komunitetit”.564

Në këtë mënyrë, Gjykata kur të jep gjykimin e saj ka parë si qëllimin, ashtu edhe përmbajtjen e Vendimit Kuadër dhe arriti në përfundimin se shumica e dispozitave

561 Diéz, C. Modelet për një Sistem të Ligjit Penal Europian: Unifikimi ndaj Harmonizimit? fq.3.562 Këtu e në vijim referuar respektivisht si “Avokat i Përgjithshëm” dhe/ose “AG”. 563 Rasti C- 176/03 Komisioni ndaj Këshillit, Opinioni i AG-së, paragrafi 83.564 Rasti C- 176/03 Komisioni ndaj Këshillit, Opinioni i AG-së, paragrafi 97.

165

mund të ishin adaptuar siç duhet nën Traktatin e Komunitetit Europian. Gjatë vendimit, gjykata përsëriti se, si rregull i përgjithshëm, as ligji penal as rregullat e proçedurave penale nuk janë brenda kompetencave të Komunitetit. Megjithatë, kjo nuk “parandalon legjislaturën e Komunitetit kur aplikimi efektiv, proporcional dhe mbrojtës i dënimeve penale nga autoriteti kombëtar kompetent, është një masë kryesore për luftën serioze ndaj shkeljeve mjedisore, në krahasim me marrjen e masave që lidhen me ligjin penal të Shteteve Anëtare që e konsideron të nevojshme, në mënyrë që të sigurohet se rregullat që ka shkruar lidhur me mbrojtjen mjedisore, të jenë plotësisht të efektshme.

Përfundimisht, është e padiskutueshme që gjykimi ka rritur pasigurinë, ndonëse qartësisht dhe aktualisht Traktati i Komunitetit Europian, nuk ka lejuar që të adaptohen masa të tilla. Sot, çështja e bazës ligjore të saktë ndoshta nuk duhet diskutuar. Megjithatë, aryeja pse do të doja t’i referohesha këtij rasti është pasi besoj se si A.G Colomer, si Gjykata kishin të drejtë në një farë mënyre. Të dy ata qartësuan qëllimin e kuadrit, ç’ka ishte mbrojtja mjedisore, si edhe nevoja për t’i mbrojtur së bashku me kryerjen e dënimit si përgjigje ndaj asaj ç’ka ndikon mbi mjedisin.

166

KREU VII

MBROJTJA E TË DREJTAVE THEMELORE, MIDIS GJYKATAVE KUSHTETUESE DHE ASAJ EUROPIANE TË

DREJTËSISË

Traditat kushtetuese të Shteteve Anëtare dhe integrimi ligjor Europian që janë vazhdimsht në gjendje tensioni, për mënyrën sesi do të proçedojnë me këtë proçes dhe sesi do të përkufizojnë kufijtë e tyre. Kjo bëhet jashtëzakonisht e përshtatshme për Ligjin Penal Europian brenda sferës së Lirisë, Drejtësisë dhe Sigurisë.565 Aktet në bazë të dispozitave të Ligjit Penal përfaqësojnë një nga ndërhyrjet më të rënda në sferën personale të individit, një sferë kjo e mbrojtur dukshëm nga regjimet e të drejtave themelore të Kushtetutave Kombëtare566. Ligji Penal u vendos si fushë primare për gjendjen e shtetit kombëtar individual, ashtu siç qartësisht është thënë nga Gjykata Kushtetuese Federale e Gjermanisë në Gjykimin e Lisbonës567.

Ndaj, mbrojtja adekuate e të drejtave themelore të ligjit penal Europian do të shqyrtohet gjithashtu edhe nga Gjykatat Kombëtare.568

Ekzistenca e këtyre tensioneve është mjaft e çuditshme nëse do të merrnim parasysh karakteristikat e rregullit ligjor Europian. Nën doktrinën e supremacisë së ligjit penal të BE-së, vetëligji i BE-së supozohet të mbizotëroj në rastet me akte dhe dispozita ligjore të brendshme, edhe nëse ato janë në nivel kushtetues, duke çuar në mos aplikim të atyre akteve të brendshme569. Megjithatë realiteti i vërtetë është me më tepër nuanca se kaq dhe ndërsa veprohet në mënyrë më bashkëpunuese në disa raste570, gjykatat kushtetuese të një sërë numri shtetesh anëtare, kanë sfiduar vazhdimisht doktrinën e lartpërmendur, 565 Massimo Fichera, “Mandat Arresti Europian dhe Shteti Sovran: Një martesë Bindjesh?” Revista Europiane e Ligjit 15/1 (2009): 82; Christina Eckes, “Një zonë Europiane e Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë: “Një Rrugë e gjatë përpara”, Tek Fakuteti i Drejtësisë Uppsala, Punimi 2011:6b,(2011):8. http://www.jur.uu.se/Forskning/Publikationer/WorkingPapers/tabid/3159; Komarek, J. “Kushtetuecionalizmi Europian dhe Mandat Arresti Europian”: Në Kërkim të Kufijve të “Parimeve Kundër Përpikmërisë.” Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 44 (2007): 9-14.; Matthias Herdegen. Euraparecht (München: Beck, 2010), 355-358.566 Bodo Pieroth dhe Bernhard Schlink. Grundrechte.(Heidelberg: CF Muller, 2003), 284 -291; Valsamis Mitsilegas “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale të BE-së”. Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1286-1289.567 BVerfG, 2BvE2/08 (30.6.2009) paragrafi 253, i marrë nga http://www.bverfg.de/entscheidungen/es20090630_2bve000208.html568 Matthias Herdegen. Europarecht (München: Beck, 2010), 248-259569 Shikoni për lidhjen midis Rasteve të rregullit kombëtar dhe të BE-së: 6/64 [1964] ECR 585 dhe 106/77 (1978) ECR 629 . Të dy rastet e marra nga http://curia.eu/juris570 Juliane Kokott. “Ligji Bazë tek 60 — Nga 1949 në 2009: Ligji Bazë dhe Integrimi Ndërkombëtar”. Revista e Ligjit Gjerman 11/1 (2010): 99-114. ; Anneli Albi. “Nga Saga Bananes e më tutje: A mund që Gjykatat Kushtetuese Post-Komuniste t’i japin BE-së një mësim mbi Ligjin e Rregullit?” Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 47 (2011): 791-829

167

sidomos në lidhje me disa aspekte që shkaktojnë tension në rregullat kushtetuese kombëtare. Kjo vjen pasi gjykatat vendore kanë qenë gjithmonë të shqetësuara lidhur me mundësinë e madhe të dhunimit të të drejtave themelore, për shkak të mungesës së supozuar të nivelit adekuat të mbrojtjes në Nivel Europian571.

Në fushën e ligjit penal, mbrojtja e të drejtave themelore formon një element qëndror të rregullit të ligjit, duke përfshirë ligjin penal të lidhur me parimet e lighshmërisë dhe të parimit për një gjykim të drejtë. Në këtë kuadër, traktati i Lisbonës572 përfshiu edhe Kartën Europiane të të drejtave themelore në kuadrin e ligjit përparësor të BE-së, ngjitur me atë të ECHR-së573.

Gjithsesi, mbetet për t’u parë nëse kjo mbrojtje shtesë mund të garantojë standarte të mjaftueshme të mbrojtjes në këtë fushë, të kërkuar nga gjykatat kombëtare apo nëse koncepti i Bashkimeve është aq ndryshe nga niveli kombëtar që një mbrojtje e mjaftueshme nuk mund të japë garanci574.

7.1. Tensionet midis gjykatave kushtetuese drejt ligjit penal të BE-së

Ky studim do të analizojë perceptimet e mbrojtjes së të drejtave themelore midis Gjykatave Kushtetuese dhe ECJ-së në lidhje me çështjet penale, duke hetuar standartin e sistemeve të mbrojtjes së të drejtave themelore në të dy nivelet. Ndaj, pyetja kërkimore e mëposhtme që do të adresohet është:

Në ç’masë tensionet midis gjykatave kushtetuese drejt ligjit penal të BE-së, janë të justifikueshme në lidhjen me mbrojtjen e të drejtave njerëzore?

Kjo pyetje mbështetet në supozimin që gjykatat kushtetuese kombëtare ndikojnë në Rregullin Ligjor Europian, për shkak të theksimit të çështjeve të sovranitetit kombëtar në kontekstin e trasferimit të kompetencave kombëtare të nivelit të BE-së. Gjykatat Kushtetuese Kombëtare zënë një pozicion brenda rregullit ligjor të brendshëm, i cili i lejon ato të rishikojnë aktet ligjore të brendshme që kanë të bëjnë me pajtueshmërinë e tyre me standartet kushtetuese kombëtare. Në rast mos-pajtueshmërie, kur supozohet një shkelje e një dispozite kushtetuese nga gjykata, aktet e veçanta ligjore mund të deklarohen të anulluara nga një gjykatë specifike575. Brenda këtij konteksti, mbrojtja e të drejtave themelore, të kodifikuara në kushtetutat e veçanta kombëtare, luan një rol kryesor. Gjykatat Kushtetuese Kombëtare vlerësojnë aktet ligjore nën përmbledhjen mbi baza të këtyre dispozitave. Qëllimi i kësaj përmbledhje është zgjeruar deri në çdo lloj aktiviteti kushtetues, duke përfshirë aspekte si transferimin e të drejtave sovrane në një entitet ndërkombëtar si BE-ja576. Ndaj gjykatat Kushtetuese veprojnë si instancat më të larta dhe të fundit në këtë aspekt, shpesh duke vendosur nëpërmjet rasteve të tyre ligjore sisteme efektive të mbrojtjes juridike. Megjithatë, këto regjime të mbrojtjes së zhvillimit të brendshëm janë në gjendje gjithashtu të gjejnë vetë rrugën

571 Si shembull është e mundur të përmendim Jurisprudencën “Solange” të FCC.572 Bashkimi Europian, Traktati i Lisbonës që Amendon Traktatin e BE-së dhe Traktatin e Vendosjes së Komunitetit Europian, 13 Dhjetor 2007, 2007/C 306/01.573 Neni 6 i TEU.574 Edhe mbas Përmbledhjes më të fundit të kuadrit ligjor përmes Traktatit të Lisbonës, që përfshiu për shembull EUCFR në një kuadër legjislativ të BE-së.575 Shikoni për shembull §78 të Aktit të Gjykatës Kushtetuese Federale Gjermane si kodifikim të këtij parimi.576 Shikoni për shembull Nenin 23 GG.

168

e tyre deri në Nivel të BE-së, ç’ka mund të shihet në Nenin 6 të TEU. Neni 6 (3) njeh traditat kushtetuese të Shteteve Anëtare si burime të ligjit të BE-së, duke çuar drejt faktit që Gjykatat Kushtetuese, që kanë luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimet e këtyre traditave, mund të ndikojnë për shembull përmes jurisprudencës së brendshme zhvillimet e mëtejshme të rregulllit Ligjor të BE-së. Kjo përfshirje në sistemin Ligjor Europian mund të shikohet si një tregues i një sistemi të integruar të Ligjit të BE-së, i cili mund të bënte ekzistencën e tensioneve kushtetuese edhe më të dukshme.

Në kontektin e studimit, Niveli Europian shpjegohet nëpërmjet analizës së rastit Ligjor përkatës të ECJ-së, brenda kuadrit të Bashkimit Europian, ndërsa sistemi kombëtar përfaqësohet nëpërmjet një analize të jurisprudencës së gjykatave kushtetuese.

Rastet e ECJ janë zgjedhur nën aspektin e aplikimit të instrumentëve të Ligjit Penal Europian si Mandat Arresit Europian,577 si instumenti më i përshtatshëm në këtë kontekst.578

Zgjedhja e gjykatave kushtetuese për ilustrimin e nivelit të mbrojtjes së Shteteve Anëtare bazohet në rëndësinë e gjykatave Kushtetuese në dhënien formë të regjimeve të mbrojtjes së të drejtave kombëtare themelore579. Kjo merr parasysh tre gjykatat, të cilat e kanë diskutuar kohët e fundit këtë temë. Gjykata kushtetuese Federale Gjermane përfaqëson një nga gjykatat më aktive dhe më me influencë në kontekstin ligjor sot, për shkak të rolit të saj dominues si kujdestar i të drejtave themelore të brendshme dhe ndonjëherë është edhe rast-ligjor i diskutueshëm mbi integritetin e BE-së580. Gjykatat Kushtetuese Çeke dhe Polake si përfaqësuese të aktivizmit Kushtetues të Europës Lindore, duke qenë të ndikuar nga struktura institucionale të sistemit Gjerman581, u bënë gjithashtu pjesmarrës aktiv të këtij diskutimi, duke theksuar në veçanti rëndësinë e të drejtave të sovranitetit të ri për këto vende.

Ndaj është interesante të vihet re shkalla e aktivizmit juridik dhe arsyetimi pas tij, në fushën e ligjit penal nga pikëpamja e një Gjykate me tradita Kushtetuese të vendosura për një kohë të gjatë, dhe dy gjykatave nga vendet ku u vendos më së fundmi përmbledhja Kushtetuese.

Si fillim duke u përqendruar tek çështjet ekonomike predominuese, proçesi i Integrimit Ligjor Europian ka avancuar në fusha të tjera të politikave gjatë kursit të tranzicionit nga ECSC në Bashkimin e sotëm Europian. Njëra nga këto fusha që i është shtuar axhendës politike Europiane, është fusha e ligjit penal brenda Fushës së Lirisë, Drejtësisë dhe Sigurisë së BE-së582.

Ligji Penal ka qenë gjithmonë një sferë e shtetit sovran kombëtar si i vetmi bartës i përshtatshëm i forcës monopole brenda shtetit të veçantë nën konceptin e rregullit të

577 2002/584/JHA OJ L190, 18/07/2002 P.0001-0020.578 Lidhja shkaktohet nga fakti që EAW paraqiti parimin e njohjes së Përbashkët për herë të parë brenda një instrumenti aktual të Ligjit Penal Europian dhe ende përbën një nga fushat madhore të aplikimit.579 Daniel Halberstam dhe Christoph Möllers, “Gjykata Kushtetuese Gjermane thotë “Ja zu Deutschland!”, Revista e Ligjit Gjerman 10/8 (2009): 1-13.580 Në këtë kontekst, është e mundur të përmenden reagimet mikse të shkaktuara nga Gjykimi i Gjykatës së Lisbonës.581 Michal Bobek, “Administrimi i Gjykatave në Republikën Çeke: Në Kërkim të Balancës Kushtetuese”. Ligji Publik Europian 16/2 (2010): 251 -270.; Rainer Wah, “Das Bundesverfassungsgericht im europaischen und internationalen Umfeld.” Aus Politik undZeitgeschichte (2001): 45-54.582 Themelet e fushës së politikës u paraqitën në Traktatin e Maastricht në 1992.

169

ligjit583. Aktet e bazuara në dispozita të ligjit penal, të lëshuara nga autoritetet qeveritare, përfaqësojnë shkeljet e rënda të sferës së të drejtave të individit. Ndaj është kërkesë thelbësore për lidhjen midis shtetit dhe qytetarëve të saj që këto akte të gjenden në bazat ligjore të krijuara në proçedurat legjislative demokratike. Bazat ligjore të zhvilluara në një proçedurë të tillë garantojnë siguri ligjore për qytetarët dhe përfaqësojnë shkallën më të lartë të legjitimizimit të akteve qeveritare në Ligjin Penal584. Një mos-ekzistencë e këtij lloji të legjitimizimit demokratik të kompetencave të Ligjit Penal në Nivel BE-je, gjithmonë është sjell përpara si kritikë ndaj një zgjerimi të mëtejshëm të kompetencave të BE-së në këtë fushë585. Përmes paraqitjes së traktatit të Lisbonës, kjo kritikë nuk është më e vlefshme. Fuqitë legjislative të Parlamentit Europian, si institucionet më demokratike586 të BE-së, u rritën në fushën e ligjit penal587, duke krijuar një shkallë krahasuese të legjitimitetit në nivel BE-je.

Proçesi integrimit ligjor Europian krijoi sfida të reja në marrëdhëniet midis dispozitave efektive të ligjit penal dhe të drejtave të të dyshuarve. Instrumentat në fushën e Ligjit Penal Europian u vunë nën vëzhgim të gjykatave kushtetuese kombëtare, duke pretenduar se këto instrumenta mund të dhunojnë garancitë kushtetuese kombëtare588. Shqetësimet u përmendën qartë përsa i përket fuqisë së dhunimit të të drejtave themelore të të drejtave të mbrojtjes, duke mos marrë parasysh elemente të ligjit penal si parimet për një gjykim të drejtë apo parimin e legjitimitetit589. Kritikët e Ligjit Penal të BE-së argumentojnë se mbrojtja e të drejtës themelore garanton që BE-ja të mos përmbushë kërkesa të lëshuara nga gjykatat kushtetuese kombëtare, duke shkaktuar pyetje të natyrës se legjitimitetit të pavarur të vetë veprimeve penale të BE-së590.

Përpara se të vlerësohen tensionet që mund të ngrihen nga dy perceptimet e ndryshme të fuqishme të lirive themelore, do të prezantohen koncepte të përshtatshme mbrapa BE-së dhe nivelit të mbrojtjes së të drejtave themelore.

583 BVerfG, 2 BvE 2/08 vom 30.6.2009, paragrafi 253, i marrë 10.05.12 http://www.bverfg.de/entscheidungen/es20090630_2bve000208.html584 Legjitimimi i Ligjit Penal të BE-së mbetet një çështje e kontestueshme në nivel kombëtar, pavarësisht nga ndryshimet në këtë kontekst nga Traktati i Lisbonës.585 Shikoni për shembull: Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006):1309 -1312.586 Për shkak të zgjedhjeve direkte të Anëtarëve të Parlamentit Europian.587 Shikoni Nenin 82 të TFEU: EP është përfshirë në adaptimin e masave në Ligjin Penal përmes proçedurës legjislative të zakontë të Nenit 289, 294 të TFEU-së.588 Në veçanti, Mandat Arresti Europian, i cili çoi në Rastin Ligjor që ka të bëjë me vlefshmërinë e tij kushtetuese përpara shumë Gjykatave Kushtetuese të Shteteve Anëtare.589 Shikoni për shembull: Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE” Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006):1277-1311.590 Sandra Lavenex dhe Wolfgang Wagner, “Cilin Rend Publik Europian? Burime të Mosbalancës në Fushën Europiane të Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë”. Siguria Europiane 16 (2007): 234 -237. Në këtë kontekst perceptimi i aktiviteteve të BE-së në Ligjin Penal, ndryshon midis nivelit Europian, i cili sheh veprimet e BE-së si pak a shumë një lloj forumi ligjor dhe niveli i Shteteve Anëtare, ishin shqetësime të sjella në qendër të vëmendjes të zgjerimit të kompetencave të ligjit të BE-së që bëhen në kurriz të Shteteve Anëtare.

170

7.2. Zona e lirisë, drejtësisë dhe sigurisëPërveç projektit të tregut të brendshëm të BE-së, krijimi i AFSJ-së u bë një tjetër

gur themeli i Integrimit Europian, për shkak të faktit që krijimi i fushës ekonomike të levizjes së lirisë nuk duhet të çojë në abuzimin e të drejtave 591. Traktati i Lisbonës anulloi shtyllën e strukturës së mëparshme dhe përfshiu ligjin e çështjeve të Drejtësisë dhe të Brendshme592, tashmë zyrtarisht e rititulluar si Zona e Lirisë, Drejtësisë dhe Sigurisë, nën shtyllën e mëparshme të Komunitetit. Të gjitha temat593 e lidhura me AFSJ janë rigrupuar në Traktatin e fuksionimit të Bashkimit Europian. Ky rilokacion i orientuar nga një lloj drejtimi ndërqeveritar të politikës, drejt një metode ndërkombëtare, hapi të gjithë juridiksionin e plotë594 të Gjykatës së Drejtësisë Europiane, karakteristikë e cila nuk ekziston nën shtyllëzimin e mëparshëm595.

Brenda AFSJ, një fokus i veçantë do të shtrihej në koordinimin dhe bashkëpunimin në çështjet juridike, sidomos në fushën e Ligjit Penal596. Për më tepër, ky fokus koordinimi theksohet në Nenin 72 të TFEU, duke i caktuar përgjegjësinë për mirëmbajtjen e rendit publik të brendshëm, Shteteve Anëtare. Megjithëse kompetencat e përmbledhura të ECJ-së u rritën përmes Traktatit të Lisbonës, një përmbledhje direkte e forcimit të ligjit të penal të brendshëm ende nuk është e mundur597, duke kufizuar në këtë mënyrë influencën de facto të ECJ në rishikimin e çështjeve penale.

Duke u përqëndruar në këtë studim mbi ligjin penal598, institucionalizimi i ri i AFSJ i dha kompetenca shtesë në lidhje me çështjet penale BE-së, ç’ka rezultoi në rritjen e numrit të tensioneve të fuqishme me gjykatat kombëtare.599 Për herë të parë Bashkimit Europian në Nenin 83 (1) të TFEU iu dha një kompetencë e qartë në çështjet penale. Së bashku me parimin e kodifikuar të njohjes së përbashkët në Nenin 82 (1) të TFEU dhe kompetencat korresponduese për të harmonizuar masat proçeduriale për pranimin e përbashkët të vendimit mbi çështjet penale në Nenin 82 (2) tëTFEU, ky zgjerim i kompetencës së BE-së ndikon në fusha të garancive kushtetuese kombëtare. Në këtë kontekst, është e rëndësishme të sqarohet që status quo i ligjit penal të BE-së rregullon masat madhore bashkëpunuese. Elementë të pavarur të ligjit penal ende mbeten duke u rregulluar në nivel të Shtetit Anëtar600. Masat e bazuara në Nenin 82 të TFEU rregullojnë 591 Rëndësia e projektit AFSJ mund të vihet re si referencë ndaj kuadrit përparësor legjislativ të BE-së, ku thuhet në Nenin 3 (2) të TEU, që është një qëllim madhor i BE-së për t’u siguruar qytatarëve të saj një Zonë të Lirisë, Drejtësisë dhe Sigurisë. Duket se fjalët dhe konteksti sistematik i Nenit 3 të TEU nënkupton që dispozitat e AFSJ të përmendura mëparë janë qëllimi i një tregu të vetëm dhe bashkimi monetar, duke nënvizuar rëndësinë për të gjithë konceptin e rendit Ligjor Europian.592 Ashtu siç u paraqit në Traktatin e Maastricht si kodifikim i parë i Ligjit të Drejtësisë dhe çështjeve të brendshme.593 Ligji i Azilit, bashkëpunim juridik për çësthjet civile dhe penale dhe bashkëpunim policor.594 Gjithsesi, Neni 276 i TFEU-së ende kufizon juridiksionin e ECJ në fusha të caktuara, përsa i përket masave të sigurisë së brendshme të nivelit të Shteteve Anëtare.595 Përpara Traktatit të Lisbonës, Ligji i Drejtësisë dhe Çështjeve të Brendshme formoi shtyllën e tretë ndërqeveritare, e cila nuk ishte pjesë e juridiksionit të plotë të ECJ; shikoni gjithashtu Steve Peers. Ligji i Drejtësisë dhe i çështjeve të Brendshme të BE-së (Oxford: OUP, 2011.).596 Neni 67 (3) i TFEU-së.597 Neni 276 i TFEU-së.598 Neni 82 i TFEU-së.599 Sidomos në lidhje me zotërimin e përhershëm të të drejtave themelore; Steve Peers, “U Përmbush Misioni? Drejtësia e BE-së dhe Ligji i Çështjeve të Brendshme mbas Traktatit të Lisbonës”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 48 (2011): 661 —693.600 Sidomos elementët proçedurial apo sasia e dënimit në gjykimet penale; Steve Peers, “U Përmbush Misioni? Drejtësia e BE-së dhe Ligji i Çështjeve të Brendshme mbas Traktatit të Lisbonës”. Përmbledhje

171

më tej standartet minimale në bashkëpunimin e ligjit penal. Ndaj, Shtetet Anëtare ende kanë mundësinë për të implementuar masa si për shembull në ligjin proçedurial, të cilat mund të tejkalojnë masat e adaptuara në nivel të BE-së601. Për më tepër, ështe e nevojshme të përmendet që qëllimi i kompetencave të ligjit penal të BE-së, mund të kufizohet më tej. Neni 82 dhe 83 i TFEU përfshin një të ashtuquajtur “frenë për raste urgjente”, e cila mund të thërritet nga Shtetet Anëtare nëse ato druhen se garancitë themelore të rendit ligjor penal kombëtar janë në rrezik nga masat e BE-së602. Këto dispozita mund të interpretohen në një farë mënyre që legjislatori i BE-së njeh fuqinë e tensioneve brenda ligjit penal dhe të përpiqet të përjashtojë theksimin e mëtejshëm të tensioneve nëpërmjet aplikimit të një metode rritëse drejt temës603.

Gjithsesi, Europinanizimi i Ligjit penal mund të këtë efekte jo vetëm mbi BE-në por edhe në lidhjet me Shtetet Anëtare, por ai ngre brenda BE-së gjithashtu çështjen e balancës midis konsideratave të sigurisë ndaj bashkëbisedimeve të të drejtave themelore të individit. Ndërkohë që BE tenton të përmbushë shqetësimet për sigurinë, të shkaktuara nga kapaciteti i përtej kufirit të gjykimeve penale pa shqyrtim juridik adekuat604, të drejtat e të drejtave të individit që kanë të bëjnë me akuza penale, gjykime dhe ndëshkime, mbeten sfera të nivelit kombëtar605. Mbetet gjithashtu e dyshimtë fakti nëse ekziston shkalla e besimit të përbashkët si parakusht për njohjen e përbashkët midis Shteteve Anëtare606. Ndaj çështja e prodhimit efektiv të të drejtave themelore të individit, sidomos në lidhje me të drejtat e të pandehurit, mbetet ende temë e diskutueshme midis atyre që duan të promovojnë një zgjerim të AFSJ dhe Ligjit Penal Europian, si edhe pikëpamjeve lëkundëse, që dalin sidomos nga gjykatat kushtetuese kombëtare, duke pasur frikën e zbutjes së standarteve kombëtare.

7.2.1. Të drejtat themelore në lidhje me ligjin penal

Te drejtat themelore në lidhje me ligjin penal shpesh marrin një vëmendje të veçantë në nivel kushtetues. Këto të drejta shpesh kodifikohen në katalogje të veçantë të të drejtave themelore, të ndërthurura në kontestet kushtetuese kombëtare607. Qeveritë janë të varurua dhe të kufizuara në veprime nga këto dispozita të dhëna nga të drejtat themelore specifike, të shkaktuara nga fakti që këto të drejta konsiderohen si burim ligjor superior nga ligji i zakontë.608 Shkelja e këtyre të drejtave kushtetuese të dhuruara

e Tregut të Përbashkët 48 (2011): 661 —693.601 Neni 82 (2) i TFEU-së.602 Në gjykimin e Lisbonës, FCC ka deklaruar qartësisht se për këto të drejta duhet bërë thirje, kur të kërkohet nga parlamenti Gjerman, ç’ka do të përfaqësonte një siguri në nivel kombëtar.603 Ç’ka është në kontrast me një metodë të drejtpërdrejtë të harmonizimit komplet të ligjit të pavarur dhe atij proçedurial në kurriz të Shteteve Anëtare individuale.604 Sandra Lavenex dhe Wolfgang Wagner, “Cili Rend Publik Europian? Burime të mosbalancës në Fushën Europiane të Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë” Sigurimi Europian 16 (2007): 234 -237.605 Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penalenë BE-së”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1277-1311; Steve Peers, “U Përmbush Misioni? Drejtësia BE-s dhe Ligji i Çështjeve të Brendshme mbas Traktatit të Lisbonës.” Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 48 (2011): 661—693. 606 Ashtu siç është vënë re në porçedime të ndryshme përpara gjykata kushtetuese në lidhje me vendimin e kuadrit të EAW.607 Shikoni Nenin 1-19 të ligjit bazë Gjerman.608 Shikoni vendimin “Lüth” të FCC për një shpjegim të kësaj lidhje (BVerfG 1 BvR 400/51) për lidhjen midis të drejtave themelore të garantuara kushtetueshmërisht dhe burimeve të tjera të ligjit.

172

është e mundur vetëm në shtete që veprojnë nën rregullin e ligjit nëse përmbajtja esenciale e të drejtës në shqyrtim do të ruhet, si edhe nëse masat shtrënguese bazohen gjithashtu në ligjin kushtetues609.

Shumë nga të drejtat specifike i janë hequr disa parimeve të caktuara themelore të rëndësisë kushtetuese, shpesh duke qenë pjesë e interpretimit të pajtueshëm të të drejtave themelore nga gjykatat Kushtetuese. Parimi i parë i përshtatshëm është i ashtuquajturi parimi i Ligjshmërisë. Duke qenë qëndror nën rregullin e ligjit, parimi i ligjshmërisë kërkon që çdo pjesëz e ligjit duhet formuluar sa më qartë, jo nga një prespektivë e prapme dhe duhet të vendosë siguri ligjore për subjektet në fjalë të një akti ligjor të veçantë610. Subjektet e ligjit duhet të kenë mundësinë për t’u mbështetur në mjedise ligjore, pa jetuar me frikën se ky mjedis do të ndryshohet duke i përkitur të kaluarës, ç’ka do të çonte në mospranimin nga ligji i vendosur mëparë. Në këtë kontekst të ligjit penal, parimi i ligjshmërisë i shprehur nëpërmjet shprehjes “Nullem crimen, nulla poena sine praevia lege poenali” (Nuk ka krim dhe ndëshkim pa një ligj penal para-ekzistues), “Nulla poena sine lege” (nuk ka ndëshkim pa ligj) dhe “nullem crimen sine lege” (nuk ka krim pa ligj). Shkelje e kujdo nga këto shprehje do të përbënte për rrjedhojë një dhunim kushtetues të parimit të ligjitimitetit611.

Një koncept i dytë i rëndësishëm, i përshtatshëm për mbrojtjen e të drejtave themelore në lidhje me çështjet penale është i ashtuquajturi parim i gjykimit, i kodifikuar për shembull në Nenin 6 të Konventës Europiane mbi të drejtat e Njeriut apo Neni 20 (3) GG. Synimi kryesor i parimit të një gjykimi të drejtë është që të sigurojë garancinë e një standarti të caktuar në proçedimet penale, për të mbizotoruar mbi çdo mundësi të dhunimit të të drejtave themelore të palëve të përfshira. Shembuj të të drejtave të një gjykimi të drejtë përfshijnë inter alia të drejtën e mbrojtjes ligjore dhe zgjidhje ligjore ndaj ndërhyrjes së shtetit, apo pretendimeve për një gjykatës kompetent nga ana ligjore. Për ta përmbledhur, një gjykim i drejtë duhet të sigurojë administrim adekuat të aktiviteteve juridike.612

Shumë dijetar ligjor kanë ngritur pyetjet nëse standartet e krahasueshme të ligjit penal, mund të garantohen në të gjithë BE-n. Një mosekzistencë e këtyre standarteve do të ngrinte pyetje të tjera lidhur me ekzistencën e një sistemi koherent të ligjit penal613, sidomos përsa i përket pyetjes së fuqisë së një legjitimizimi të një aplikimi të standarteve të tilla të ndryshme. Me të vërtetë që kjo mosekzistencë e fuqishme e standarteve të përbashkëta do të vinte në rrezik de facto konceptet si, njohja e përbashkët apo aplikimi i instrumentave të bashkëpunimit juridik,siçështë për shembull EAW-t.

609 Shikoni për shembull Nenin 19 (2) GG – të ashtuquajtur “Wesensgehaltgarantie” të të drejtave themelore.610 Armin von Bogdany dhe Jurgen Bast. Parimet e Ligjit Kushtetues Europian (Munchen: Beck, 2008.)611 Esther Herlin- Karnell, “Rivendosja e Ligjit Penal të BE-së – Zhvillimet e Fundit”. Tek Fakulteti i Ligjit në Uppsala Punë Kërkimore 2011: 6b (2011). Marrë 28.04.2012 http://uu.diva-portal.org/smash/get/.../FULLTEÇTO1.612 D. Chalmers, G. Davies dhe Giorgio Monti. Ligji i Bashkimit Europian (Cambridge: Cambridge University Press, 2010.); Bodo Pieroth dhe Bernhard Schlink. Grundrechte (Heidelberg: CF Muller, 2003.)613 Shikoni për shembull: Jan Komarek, “Kushtetucionalizimi Europian dhe Mandat Arresti Europian: Në kërkim të Kufijve të Parimeve të Kundër Përpikmërisë”. Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 44 (2007): 9-40.

173

7.2.2. Regjimet e mbrojtjes së të drejtave

Mbrojtja e të drejtave themelore brenda Bashkimit Europian rregullohet në një shkallë shumë-nivelëshe.

Regjimi i parë i mbrotjes që mund të mbështeten individët, formohet nga Karta Europiane e të Drejtave të Njeriut. Pavarësisht nga fakti se Karta nuk u krijua nga vetë Bashkimi Europian, individët mund të mbështeten tek të drejtat e garantuara nga kjo Kartë, për shkak të faktit që secila nga Shtetet Anëtare Europiane, është bërë subjekt i regjimit ligjor të Kartës nëpërmjet hyrjes. Për më tepër, Bashkimi Europian ka njohur dispozitat e Kartës në kuadrin ligjor përparësor si parim i përgjithshëm i ligjit Europian, që përbën një detyrim të çdo lloji akti ligjor për të përmbushur kërkesat e Kartës614. Individët mund t’i kërkojnë këto të drejta para Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut, në rast të ndonjë dhunimi të mundshëm nëpërmjet çdo lloji akti qeveritar. Përveç Kartës, reforma e Traktatit të Lisbonës përfshiu, e adaptuar në vitin 2000, Kartën e të Drejtave Themelore të Bashkimit Europian615. Kjo Kartë ishte kryesisht e modeluar mbas Kartës Europiane të të Drejtave të Njeriut për nga qëllimi i aplikimit të saj. Përveç këtyre dispozitave të kodifikuara të mbrojtjes së të drejtave themelore, parimet e përgjithëshme të Ligjit të BE-s, janë referencë e mëtejshme e traditave kushtetuese të Shteteve Anëtare, si burime për mbrojtje të evokueshme. Kjo dispozitë e paspecifikuar kërkon një shkallë të lartë të interpretimit ligjor në rastin e ligjit të Gjykatave.

Duke i patur borxh faktit që në fillim të proçesit të integrimit Europian, polika të ndjeshme si ajo e mbrotjes së të drejtave themelore në nivel të BE-së, nuk u përfshi brenda një metode më ekonomike, u desh “Stauder616” i famshëm dhe vendimet “International e Handelsgesellschaft617” të ECJ deri në vitet 1960, për të vendosur tensionet midis kuadrit të atëhershëm të Komunitetit Europian dhe të drejtave themelore, në axhendë për herë të parë. Si rezultat i mbrojtjes së të drejtave themelore ato nisën të gjenin rrugën drejt jurisprudencës në nivel Europian.618

Ky fakt u mbështet gjithashtu nga vetë-perceptimi i ECJ-së dhe rendi korrespondues Ligjor Europian. I shkaktuar nga fakti që rendi Ligjor Europian si rend ligjor autonom, u krijua më tej nga ECJ përmes rastit të ligjit të saj619, bazuar në doktrina të supremacisë dhe efektit të drejpërdrejtë, ky rend Ligjor Europian u bë niveli ligjor më i përshtatshëm për të gjykuar për vetë kushtetueshmërinë e Ligjit Eurpian, duke përjashtuar mundësinë e përmbledhjes ligjore të bërë në nivel kombëtar620.

Përmes zgjerimit të axhendës së politikave të Bashkimit Europian në fusha përkatëse më të ndjeshme të të drejtave themelore, pyetja e mbrojtjes së të drejtave themelore doli nga baza më të gjera. Për rrjedhojë, kjo njihet në nivel Europian përmes përfshirjes së Kartës së të Drejtave Themelore në kuadrin legjislativ të BE-së dhe hyrjes së planifikuar të vetë BE-së në regjimin e mbrojtjes së ECHR.

614 Shikoni Nenin 6 të TEU-së.615 Neni 6 i TEU-së.616 29/69 [1969] ECR 419 Marrë 01.05.2012 http://curia.eu/juris.617 11/70 [1970] ECR 1125 Marrë 01.05.2012 http://curia.eu/juris.618 Duke theksuar rolin e ECJ në zhvillimet përmes jurisprudencës së saj.619 26/62 [1963] ECR 1 dhe 6/64 [1964] ECR 585 Të dy rastet e marra 01.05.2012 http://curia.eu/juris620 Siç u tha nga ECJ në rastin e sipërpërmendur.

174

7.2.3. Regjimi i mbrojtjes i kartës europiane të të drejtave themelore

Një nga ndryshimet madhore të mbrojtjes së të drejtave themelore ndodhi nëpërmjet bashkëpunimit të Kartës së të Drejtave Themelore të BE-së, përmes Traktatit të Lisbonës në 2009. Neni 6 (1) i TEU deklaron se Karta do të ketë të njëjtën vlerë ligjore në krahasim me traktatet themeluese të Bashkimit. Rrjedhimisht të gjitha veprimet dhe aktet legjislative të Institucioneve të BE-së dhe Shteteve Anëtare, ndërsa merren me implementimin e Ligjit të BE-së, varen nga dispozitat e Kartës621 dhe duhen vlerësuar mbi nenet e veçanta të tij.

Përveç kësaj, qëllimi i Kartës kufizohet nga kompetencat e vetë Ligjit të Bashkimit622, duke respektuar parimin e rënë dakort të Nenit 4 (1) të TEU623.

Karta përfaqëson kodifikimin e parë formal të të drejtave themelore në Nivel Europian, duke vendosur siguri ligjore që ka të bëjë me kontekstin mbi nivelin Europian. Për shkak të karakterit detyrues ligjor të Kartës, çdo shkelje e dispozitave specifike të Kartës nga Institucionet Europiane apo Shtetet Anëtare individuale mund të sfidohen para ECJ624, e cila thjeshtëzon mundësinë e marrjes së veprimeve ligjore në mosmarrëveshje me përshtatshmëri themelore të të drejtave.

Të drejtat juridike në lidhje me lidhje me çështjet penale gjetën rrugën e tyre edhe tek Karta625. Këto të drejta janë kodifikuar në Nenin 47 - Nenin 50 të EUCFR.

Neni 47 i EUCFR garanton akses në rimbëkëmbjen efektive ligjore dhe garanton një gjykimi të drejtë. Neni 48 i EUCFR, përshin supozimet e pafajsisë dhe të drejtës për mbrojtje brenda kuadrit ligjor Europian.

Parimet themelore të ligjit penal janë implementuar më tej në Nenin 49 të EUCFR, si parimi i legjitimitetit dhe Neni 50 i EUCFR, si edhe parimi i ne bis in idem. Siç u përmend mësipër, çdo lloj akti ligjor Europian duhet të vlerëshohet në dritën e këtyre standarteve të reja të vendosura, duke i hapur rrugë aplikimit të tij në një kuadër AFSJ. Megjithatë Neni 52 i EUCFR, lejon një kufizim të atyre të drejtave nën kërkesa specifike detyruese. Këto kërkesa duhet të përmbushin një test të proporcionalitetit626 përpara aplikimit të tyre.

Për rrjedhojë, Karta ka për synim të funksionojë në përputhje me standartet e Konventës Europiane mbi mbrotjen e të drejtave të njeriut627. Qëllimi i këtij proçesi harmonizues duhet vëzhguar në proçedimet e mëtejshme. Pavararësisht faktit se sigurisht që ky kapitull përfaqëson një hap përpara drejt drejtimit të duhur ne lidhje me sistemin Europian të mbrojtjes së të drejtave themelore, mbeten të vlefshme disa aspekte kritike. Siç u përmend mëparë, aplikimi i karakterit vlen lidhur me implementimin e akteve ligjore të BE-së, duke i varur ato akte nga dispozitat dhe kufizimet e Kartës.

621 Neni 51 (1) EUCFR-së.622 Neni 51 (2) EUCFR-së.623 Kjo do të thotë që nuk do të ketë zgjerim të aplikimit të Kartës në lidhje me aktet Ligjore të Shteteve Anëtare, që nuk janë pjesë të vetë kuadrit Ligjor të BE-së apo edhe të krijimit të kompetencave të reja të BE-së në këtë fushë. Ndaj vetëm kompetencat ligjore të diskutuara nga Bashkimi, nga Shtetet Anëtare mund të bëhet subjekt i përmbledhjes ligjore.624 Shikoni Nenin 7 të TEU-së.625 Shikoni krahasimin në nivel kombëtar të garancive proçeduriale të Ligjit Bazë Gjerman (“Justizgrundrechte”): Neni 19 (4), 101, 103, 104.626 Testi i Propocionalitetit sipas Nenit 52 (i) të EUCFR.627 Matthias Herdegen. Europarecht. (Munchen: Beck, 2010), 173-174.

175

Ndaj, do të ishte llogjike të supozohej që Shtetet Anëtare varen nga regjimi i Kartës. Fatkeqësisht kjo ka mundësi të vihet në rrezik nëpërmjet protokolleve të daljes jashtë të disa Shteteve Anëtare628. Këto përjashtime do të parandalojnë aplikimin e plotë të qëllimit të Kartës për ato Shtete-Anëtare, që e kanë nënshkruar dhe kanë qenë subjekt i diskutimit të diskutueshëm brenda diturisë ligjore. Një drejtim sugjeron që daljet jashtë përbëjnë një jo-aplikim të të gjitë Kartës brenda Shteteve Anëtare të caktuara629, ndërsa dijetarë të tjerë tentojnë t’i caktojnë protokolleve të daljes jashtë, një karakter deklarues të thjeshtë që rezulton në pasoja ligjore të kufizuara apo edhe jo ligjore630.

Gjithsesi, ekzistenca e protokolleve mund të parandalojë vendosjen e hapësirës koherente Europiane të mbrojtjes së të drejtave themelore. Së paku, ajo krijon mundësinë për mosbesim në ekzistencën e një standarti Europian të përbashkët lidhur me temën, i përshtatëshëm për aplikimin brenda fushës së ligjit penal.

Siç u përmend mëparë, EUCFR ishte thjesht modeluar mbas konceptit të ECHR. Për rrjedhim, regjimi i kësaj konvente do të prezantohet në një hap tjetër në lidhje me regjimin e mbrojtjes së të drejtave themelore Europiane dhe Ligjit Penal.

7.2.4. Regjimi mbrojtës i Konventës Europiane mbi të drejtat njerëzoreInstitucioni i dytë i rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave themelore në Nivel

Europian, është Konventa Europiane për mbrojtjen e të drejave njerëzore.Siç u përmend mëparë, EUCFR është modeluar mjaft mbas Konventës. Vetë

Bashkimi Europian nuk është ende palë e ECHR, ç’ka do të thotë që rendi ligjor i BE-së nuk varet direkt nga dispozitat e kuadrit ligjor tëECHR për momentin.

Gjithsesi, dispozitat e Konventës shpalosin efektin e vet në një mënyrë të jo të drejpërdrejtë tek aktet legjislative. Së pari, Shtetet Anëtare të Bashkimit Europian ishin bërë tashmë subjekt i regjimit të Konventës, nëpërmjet nënshkrimit të marrëveshjes për lejim bilateral dhe ndaj ishin të varuara nga ajo. Kjo do të thotë që çdo pjesë e legjislacionit kombëtar, duhet të përmbushë kriteret e Konventës dhe duhet patjetër të vlerësohet si rrjedhim i saj. Së dyti, neni 6 i TEU-t konfirmon që BE-ja do të marri miratimin e Konventës në të ardhmen, ç’ka do të hapte një aplikim të drejpërdrejtë të dispozitave të Konventës përsa i përket Ligjit të BE-së dhe mund për rrjedhojë të çojë në sfidim të akteve ligjore të BE-së përpara Gjykatës së ECHR-së.

Për rrjedhojë, jo vetëm BE-ja supozohet të respektojë Konventën sipas nenit 6 të TEU-t, por edhe Shtetet Anëtare gjithashtu kur të implementojë Ligjin Europian, ç’ka do të krijonte varësinë e respektit të Konventës dhe në parim do të ishin të përgjegjëshme para Gjykatës Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave Njerëzore për nga mënyra sesi ato i kanë implementuar dhe (apo) forcuar dispozitat ligjore të BE-së.

Duket e dyshimtë sesa shumë marrëdhëniet midis rendit të ECJ dhe gjykatës së ECHR-së, do të ndryshojnë mbas hyrjes në Bashkim. Për momentin mund të konkludohet se ECJ-ja, për shkak të konceptit të rendit Ligjor Europian si rend autonom duke përfshirë

628 UK, Poloni, Çeki629 Jian Jirásek, “Aplikimi i Kartës së të Drejtave Themelore të BE-së në Angli dhe Poloni sipas Traktatit të Lisbonës”. Marrë në: http://www.law.muni.cz/sborniky/cofola2008/files/pdf/Europa/jirasek]an.pdf.630 Ingolf Pernice, Stefan Griller; Jaques Zllers, eds., “Traktati i Lisbonës dhe Të Drejtat Themelore.” (2008) Marrë 30.04.2012 http://www.judicialstudies.unr.edu/JS_Summer09/JSP_Ëeek_1/Pernice%20Fundamental%20Rights.pdf

176

edhe EUCER, i trajton dy regjimet e mbrojtjes si të ndara, pavarësisht nga pajtimi me termat ligjor të pavarur631. Si rezultat, autoritetet kombëtare përballen me aplikimin e sistemeve të mbrojtjes së të drejtave themelore, ndërsa implementojnë aktet ligjore. Mbetet për t’u vëzhguar sesi formimi institucional do të ndryshojë me hyrjen dhe nëse Gjykata e ECHR, do të bëhet autoriteti udhëheqës në lidhje me mbrojtjen e të drejtave themelore në Nivel Europian.

7.2.5. Mandat Arresti EuropianMbrojtja e duhur e të drejtave themelore në lidhje me çështjet penale në nivel Europian

erdhi në fokus me paraqitjen e vendimit kuadër të Mandat Arrestit Europian632. EAW përfaqëson instrumentin e parë funksional të ligjit penal në nivel Europian. Qëllimi i saj përkufizohet në Nenin 1(1) të vendimit kuadër: EAW është vendim gjyqësor, i lëshuar nga një Shtet Anëtar me qëllim arrestimin dhe dorëzimin nga një Shtet tjetër Anëtar të një personi të caktuar, për qëllime të ndjekjes penale për te ekzekutuar dënimin me arrestim apo urdhërin e arrestimit633. Për më tepër, EAW-ja ka institucionalizuar parimin e njohjes së përbashkët në çështjet penale për herë të parë634 brenda një instrumenti ligjor aktual, duke shkaktuar disa shqetësime lëshuar nga gjykatat kushtetuese kombëtare, të cilat do të vlerësohen më vonë.

Me parqitjen e EAW, u ndërmorr një hap i mëtejshëm drejt realizimit të AFSJ së BE-së635 dhe arsyeja e ofruar nga EAW ishte se do të kontribuonte tek AFSJ-ja, përmes një thjeshtëzimi të proçedurave të ekstradimit brenda BE-së. Rritja e efektivitetit të proçedurave të ekstradimit të gjerë Europian mund të justifikohen me faktin se koncepti mbrapa të drejtave të lëvizjes së lirë të tregut të brendshëm duhet të mos keqpërdoren për bërje të shkeljeve penale. Një arsyetim analog me këtë që jepet nga EAW, u përshkrua gjithashtu si lëvizje e lirë e vendimeve juridike.636 Ndaj, njerëzit që akuzoheshin për bërje krimi në një vend të huaj, nuk duhet të kenë mundësinë të fshihen mbrapa dispozitave kombëtare, duke parandaluar ekstradimin.

Për rrjedhojë, EAW mund të duket si modifikim i regjimeve tradicionale të ekstradimit. Ndërsa sistemet para-EAW të ekstradimit, bazoheshin në shumicën e marrëveshjeve bilaterale midis vendeve që ishin negociuar në nivel politik, dhe EAW paraqiti një aplikim direkt të sistemit të gjerë Europian të ekstradimit, i cili është i ndarë nga niveli politik. Nën sistemin e ri detyrues së lëshimit dhe kontrollimit të arsyeve për një EAW i caktohen autoriteteve juridike637, duke thjeshtëzuar në këtë mënyrë punën administrative638 në këtë kontekst. Për më tëpër, fiksohet edhe efektueshmëria e të gjithë proçesit gjithashtu. Neni 17 i Vendimit Kuadër lejon ekstradimin me miratimin e të dyshuarit brenda 10 ditësh dhe pa miratimin e të dyshuarit brenda 60 ditëve. Në këtë kontekst, kuadri i EAW kufizon mundësinë e refuzimit të ekstradimit të personit të

631 Andreas Haratsch, “Die Solange Rechtssprechung des Europäischen Gerichtshofs für Menschenrechte.” ZaöRV 66(2006):927-947.632 2002/584/JHA OJ L190, 18/07/2002 Fq. 0001-0020.633 Neni 1(1) 2002/584JHA.634 Shikoni paragrafin 5 të hyrjes së Vendimit Kuadër.635 Shikoni paragrafin 5 të hyrjes së Vendimit Kuadër.636 Shikoni paragrafin 5 të hyrjes së Vendimit Kuadër.637 Neni 1(1) 2002/584JHA.638 Thjeshtësimi ndodh për shkak të faktit që niveli i politikës, i cili duhej marrë me vendimin e fundit nën ish-regjimet e nxjerra, nuk është përshirë.

177

dyshuar. Çdo autoritet i kërkuar juridik në shtetin estradues ka detyrimin për të ekzekutuar një EAW të dhënë. Vetëm përjashtimet e renditura dhe të kufizuara, të parashikuara në Nenet 3639 dhe 4640 të Vendimit Kuadër, do të parandalonin një refuzim për t’u dorëzuar. Pavarësisht fokusit për të siguruar një sistem efektiv për ekstradimin brenda BE-së, Kuadri i EAW njeh implikimet e fuqishme të Mandat Arrestit tek konceptet e të drejtave themelore. Në mënyrë që të balancohen efektet e EAW në lidhje me të drejtat themelore, pjesa hyrëse në paragrafet 10 dhe 12 që i referohet Nenit 6 të TEU-t, detyron kuadrin e EAW të respektojë standartet e të drejtave themelore të BE-së. Sipas qëllimeve të Nenit 6 të TEU, standartet ndonjëherë edhe më të larta të Shteteve Anëtare, formojnë tradita kushtetuese si pjesë përbërëse e regjimit të mbrojtjes së BE-së.

Gjithsesi, vendimi i EAW shkaktoi gjithashtu shqetësime. Elementi më i diskutueshëm është anullimi i kërkesës së kriminalitetit të dyfishtë në Nenin 2 (2) të Vendimit Kuadër për shkeljet e renditura, të aplikueshme për EAW. Kriminologjia dyfishe nënkupton që ekstradimi i një personi të dyshuar mund të jetë i mundur vetëm në rastin kur krimi, i cili është subjekti i proçedurës, është organizuar si shkelje penale brenda rendit ligjor të shtetit që e lëshon, si edhe të shtetit ekstradues. Aplikimi i njohjes së përbashkët e bën të panevojshëm më tej aplikimin e kriminologjisë dyfishe. Aktet juridike të ligjit penal, të lëshuara në një shtet, duhet për rrjedhojë të njihen nga Shtetet e tjera Anëtare.

Anullimi i kriminologjisë dyfishe doli në sfond si shqetësim madhor ndaj legjitimitetit të vendimit kuadër të EAW. Përveç jurisprudencës së gjykatave kushtetuese kombëtare, të cilat do të vlerësohen në një fazë të mëvonëshme të këtij studimi, çështja e përpuethshmërisë së EAW me të drejtat themelore, si parimi i legjitimitetit në çështjet penale, u soll përpara ECJ-së në rastin e “Advocaten voor de Wereld”641. Në këtë rast, ECJ vendosi në një proçedurë paraprake udhëheqëse, të inicuar nga Gjykata Kushtetuese e Belgjikës lidhur me vlefshmërinë e EAW. Në këtë kontekst formulimi i përgjithshëm i katalogut të shkeljeve penale të mundshme të EAW të Nenit 2 (2), u konsideruan të jenë dhunim i parimit të legjitimitetit642. Si rezultat i proçedimit, ECJ njohu vlefshmërinë e kuadrit të EAW.

Gjykata e justifikoi përpuethshmërinë me parimin e legjitimitetit nëpërmjet referencës së angazhimit të EAW për mbrojtjen e të drejtave themelore. Sipas ECJ u deklarua se: “Parimi i legjitimitetit nënkupton që legjitimiteti duhet patjetër të përkufizojë qartësisht shkeljet dhe ndëshkimet që tërheq”. Ky kusht përputhet në rastin kur invididi është në një pozicion të tillë, në bazë të fjalëve mbi dispozitën e përshtatëshme dhe me ndihmë të interpretimeve ndihmëse të dhëna nga gjykatat, të dijë cili akt apo pjesë e hequr e tij e bën përgjegjës penalisht643. Ndaj Gjykata vazhdoi me gjykimin e saj se në rast se Shtetet Anëtare do të riprodhonin fjalë për fjalë listën e kategorive të shkeljes të përmendura në Nenin 2(2) të Vendimit Kuadër për qëllime të implementimit të saj, përkufizimi aktual i aplikueshëm i këtyre shkeljeve dhe ndëshkimeve janë ato që ndjekin ligjin e “Shtetit Anëtar që e lëshon”. Vendimi Kuadër nuk kërkon të harmonizojë shkeljet penale në

639 Themelet detyruese të mos-ekzekutimit të EAW.640 Themelet opsionale të mos-ekzekutimit të EAW.641 C-303/05 (2005) Marrë 15.05.2012 http://curia.europa.eu/juris/liste.jsf?language=de&num=C-303/05642 Në këtë kontekst parimi i legjitimitetit kërkon një formulim të qartë dhe kuptueshëm të qëllimit të shkeljes penale.643 C-303/05 paragrafi 50.

178

fjalë, lidhur me elementët e tyre kushtetues apo të ndëshkimeve që tërheqin644. Për më tepër si pasojë, çdo lloj mase kombëtare në këtë kontekst varet nëpërmjet Nenit 1(3) të Vendimit Kuadër të Nenit 6 të TEU, duke hapur në këtë mënyrë aplikimin e mbrojtjes së të drejtave themelore që dalin qartë në kuadrin legjislativ primar. Ky aplikim do të nënkuptonte gjithashtu parimet themelore si parimi i legjitimitetit, të futura tek regjimet e mbrojtjes BE-së645. Për pasojë, Gjykata deklaroi që vendimi kuadër i ECJ është i vlefshëm.

EAW ende përfaqëson instumentin më të rëndësishëm të Ligjit Penal Europian deri tani. Gjithsesi, është e rëndësishme të thuhet se ECJ nuk i diskutoi këto çështje më tej, të cilat u sollën nga gjykatat kushtetuese kombëtare brenda vendimeve të brendshme. Një diskutim i këtyre ankesave do të kishte qenë me mjaft interes. Për më tepër ECJ-ja riorganizoi ekzistencën e Sistemit Europian për mbrojtjen e të drejtave themelore, qëllimi i sëcilës është përkufizuar nga Neni 6 i TEU-t. Përveç garancisë së një lloj standarti de minimis nëpërmjet dispozitave tëCFR, Neni 6 përfshin më tej standarte më të larta të mbrojtjes, që rrjedhin nga traditat kushtetuese të Shteteve Anëtare. Ndaj, edhe për një angazhim të vendimit EAW të këtij regjimi,është e mundur të thuhet se një total standartesh të zhvilluara përmes instrumentit të njohjes së përbashkët, do të ishte vyrtualisht i pamundur. Megjithatë, në një kuptim më të thellë të pozicionit të gjykatave kushtetuese kombëtare në këtë kontekst, ato çështje që dalin nga gjykatat do të analizohen në seksionet e mëposhtme.

Ekzaminimi i sipër-përmendur identifikon qartësisht ekzistencën e një sistemi të mbrojtjes se të drejtave themelore në nivel Europian, me referenca të drejtpërdrejta të dispozitave esenciale për ligjin penal646. Këto dispozita garantojnë parimin e legjitimitetit dhe sidomos të drejtën për një gjykim të drejtë. Gjithsesi, mbetet ende për t’u sqaruar edhe sesa më tutje do të thëriten këto të drejta të garantuara, në mënyrë të mjaftueshme dhe të efektshme, para gjykatave përgjegjëse. Në këtë kontekst, qëllimi i mbrojtjes i ofruar nga ECHR duket premtues në pamje të parë, për shkak të ekzistencës së ankesave individuale si korrigjim ligjor, që përfaqëson një instrument kundër shkeljeve apo atyre shkeljeve që ka mundësi të ndodhin, i cili përfshin të drejtat themelore dhe është i vlefshëm për këdo. Ky lloj korrigjimi nuk është parashikuar nga Niveli BE-së deri më tani, ku të drejtat themelore duhen thërritur përmes një proçedure më të komplikuar647. Ankesat mund të dërgohen përpara ECJ, përmes një mënyre indirekte të proçedurës para-përgatitore udhëheqëse, e cila nënkupton një ankesë para gjykatës vendase lidhur me një dhunim të mundshëm të të drejtës së individit, përmes një akti legjislativ të veçantë. Për të qartësuar përpuethshmërinë e kësaj dispozite, gjykata vendase i kërkon ECJ ta përputhë me ligjin e BE-së, i cili do të përfshinte gjithashtu përshtatjen me standartet e te drejtave themelore.

644 C-303/05 paragrafi 52.645 C-303/05 paragrafi 53.646 Në këtë kontekst është e nevojshme të mbajmë mend që Ligji Penal i BE-së rregullon në bashkëpunimin e tij madhor masa, në vend të elementëve të pavarur, ç’ka do të thotë që ato masa bashkëpunuese do të bëhen subjekt i një gjykimi të mundshëm.647 Rregulli paraprak sipas Nenit 267 të TFEU-së.

179

7.3. Parimi i njohjes së përbashkët në çështjet penale në lidhje me të drejtat themelore

Njohja e përbashkët mund t’i referohemi si parimi themelor më qëndror në sistemin e Ligjit Penal Europian. Traktati i Lisbonës e përfshiu këtë parim në kuadrin ligjor përparësor të BE-së648, që përbën bazën ligjore për masat ekzistuese dhe të ardhmen e marrëdhënive me ligjin penal të BE-së649. Njohja e përbashkët nënkupton njohjen imediate dhe ekzekutimin e vendimeve të gjykatës nga gjykatësit, në mënyrë që përparësisht të lehtësohet lëvizja e vendimve juridike përmes territorit të BE-së650. Për më tepër, masat e vendosura nën njohjen e Përbashkët do të ishin direkt të aplikueshme dhe detyrueshme përmes BE-së.

Njohja e përbashkët, siç shprehet nga Komisioni Europian651 duhet parë si një instrument më efektiv dhe i sigurtë për të zëvendësuar ish-proçedurat e bashkëpunimit, midis Shteteve Anëtare në fushën e Ligjit Penal. Ky parim mund të shikohet si një aplikim analog i parimit të njohjes së përbashkët, që buron nga tregu i brendshëm. Gjithsesi, ky aplikim i parimit themelor, pjesë përbërëse e tregut të brendshëm të BE-së përbën shqetësime serioze për mundësinë e krijimit të konfliktit me rendin kushtetues të brendshëm. Shqetësimi më i madh shtrihet tek mundësia e papërputhshmërisë që rrjedh nga mjedisi i tregut të brendshëm652 me kërkesat e një sistemi të ligjit penal653. Kjo papërpuethshmëri shkaktohet nga natyra e vetë subjektit. Duke vendosur që marrëdhëniet midis individëve dhe shtetit kanë qenë gjithmonë arsyeja që fshihet mbrapa konceptit të ligjit penal.

Për pasojë, një nga elementët më qëndror është balanca midis qëllimit të shteteve për ndëshkim efektiv penal nga njëra anë dhe ruajtjes së të drejtave individuale, sidomos në rastin kur individi ka pozicionin e të akuzuarit gjatë proçedurës penale. Për më tepër, ky lloj balancimi vepron si një lloj kufizimi për një përdorim të pakufizuar të ndërhyrjes së shtetit, duke njohur pozicionin superior të shtetit si autoritetin ekzekutues në proçedimet penale ndaj individit. Proçedura balancuese gjithmonë ka funksionuar para gjykatës së veçantë, përgjegjëse për juridiksionin penal, kur kjo proçedurë formon një pjesë esenciale të shtetit që vepron nën rregullin e ligjit. Ndaj mjaftueshmëria e mundësive të shqyrtimit të vendimeve juridike nga gjykatat, të shkaktuara nga detyrimi për të pranuar pa kushte vendimet e lëshuara nga një Shtet Anëtar tjetër, thjesht do të vente në rrezik traditat e vendosura kohë mëparë të proçedimeve penale. Për më tepër, pranimi i njohjes së përbashkët do të kërkonte një lloj besimi specifik në funksionimin e sistemit penal të drejtësisë të Shteteve të tjera Anëtare. Vendimet e lëshuara nga gjykata në ligjin penal, mund të përbëjnë kufizime të rënda mbi të drejtat personale të individit, duke kërkuar një juridiksion të veçantë për këto shkelje. Ekzistenca e kësaj shkalle të veçantë të besimit në sistemet ligjore penale të Shteteve të tjera Anëtare është tashmë mohuar nga FCC në vendimin EAW654. 648 Neni 82 i TFEU-së.649 Neni 82 (1) i TFEU-së.650 Massimo Fichera, “Mandat Arresti Europian dhe Shteti Sovran: Martesë Bindjesh?” Revista e Ligjit Europian 15/1 (2009): 70-73; Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1283-1286.651 Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1283.652 Ç’ka do të thotë e motivuar ekonomikisht.653 Valsamis Mitsilegas, Ligji Penal i BE-s (Oxford dhe Portland, Hart, 2009): fq. 118-119.654 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 1-201.

180

Një çështje problematike e mëtejshme, që del për momentin nga njohja e Përbashkët është mungesa e një Standarti të Përbashkët Europian, ligjit proçedurial dhe atij penal të pavarur655. Kjo mungesë nuk është zgjidhur nga paraqitja e Traktatit të Lisbonës, pasi traktati nuk çoi në një harmonizim të sistemeve penale të drejtësisë individuale. Ndaj njohja e përbashkët do të nënkuptonte pranimin e vendimeve, të lëshuara nga shtete kombëtare individuale, që sfidojnë konceptet e shtetësisë dhe sovranitetit kombëtar. Në mënyrë interesante, FCC-ja dhe gjykatat e tjera të ngjashme kushtetuese theksuan rëndësinë e shtetësisë kombëtare në seritë e lart-përmendura të vendimeve656.

Bazuar mbi këto baza, mund të supozohet që totali i pranimeve të pakushtëzuara të parimit të njohjes së përbashkët nga të gjitha Shtetet Anëtare mund të përjashtohet. Në këtë kontekst siç u përmend mëparë, EAW ka luajtur një rol domethënës, për shkak të rolit të saj si instrument i parë bazuar në njohjen e përbashkët. Çdo EAW është një vendim juridik i lëshuar nga Shteti Anëtar me qëllim arrestimin dhe dorëzimin e një individi ndaj një tjetri Shtet Anëtar për qëllime të kryerjes së një ndjekje penale, apo ekzekutimin e një dënimi të arrestimit apo rregull tjetër të ndëshkimit657. Si rezultat u vendos një sistem i bazuar në efektueshmëri dhe shpejtësi. Siç u përshkrua mësipër, implementimi i EAW shkakotoi mjaft pyetje që lidhen me kushtetueshmërinë, të cilat dolën në pah kundër sistemit.

Përveç debatit të përparësisë lidhur me ligjin e BE-së, erdhi në fokus edhe garantimi i të drejtave themelore. EAW-ja anulloi të ashtuquajtërën, parim të krimilanitetit të dyfishtë658, ç’ka do të thotë që në rastin e ekstradimit të personit të akuzuar, krimi i kryer duhet patjeter të jetë i ndëshkueshëm në të dy shtetet, në atë vendas dhe të shtetit lëshues.659 Kritikët e këtij anullimi e klasifikojnë atë si thyerje të parimit të legjitimitetit, për shkak të perceptimit që është jokushtetuese të ndëshkosh një krim brenda në shteti, kur ky krim i veçantë as nuk mund të konsiderohet si krim660. Përveç kësaj, ky problem u shtrëngua nga mosekzistenca e një standarti të përbashkët të BE-së mbi shkeljet, për shkak të faktit që vetëm një lloj numri i caktuar i krimeve të pavarura u harmonizuan mbi nivelin e BE-së, ndërsa krime të tjera janë ende të përkufizuara në nivel kombëtar661.

Një konflikt i mëtejshëm që ka të bëjë me parimin e ligjitimitetit, mund të përshkruhet më mirë me termin e sigurisë ligjore. Kjo është një karakteristikë e nevojshme e një shteti që vepron nën rregullin e ligjit dhe mbart parimin e legjitimitetit, që qytetarët që janë subjekt i juridiksionit të shtetit dhe për rrjedhojë kanë të drejtë të përballen me sistemin e drejtësisë penale, janë të mirë-informuar rreth qëllimit të këtij sistemi. Ky parim i sigurisë ligjore vihet në rrezik nga sistemi i EAW. Nuk mund të kërkohet që qytetarët kombëtar të jenë ekspertë në sistemet ligjore kombëtare, për shkak të faktit që ata mund të bëhen subjekt i njërës nga këto juridiksione. Ndaj është e mundur të flasim për një juridiksion penal pa kufi, që qëndron në kontrast me parimin e legjitimitetit.655 Traktati i Lisbonës nuk paraqiti masa të mëtejshme në këtë kontekst.656 Në këtë kontekst, pasojat praktike të këtij mos-harmonizimi duheshin vlerësuar më tej për të vendosur nëse cili nga harmonizimet do të ishte i nevojshëm apo nëse regjimet e mbrojtjes tashmë kishin siguruar dispozitat ligjore të mjaftueshme në këtë fushë.657 Neni 1(1) i Vendimit Kuadër të EAW (2002/584/JHA).658 Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1286-1290.659 Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1286-1290.660 Gjithsesi, kur përballen me pyetjen e ligjitimitetit të vetë vendimit kuadër në Rastin e Advocaten von de Wereeld, ECJ-ja refuzon çdo ankesë kundrejt një dhunimi të mundshëm të parimit të legjitimitetit.661 Neni 2 i Vendimit Kuadër të EAW (2002/584/JHA).

181

Një problem pasues në këtë kontekst është garantimi i të drejtave themelore në shtetin lëshues. Sistemi i EAW mund të çojë në rastin që subjekti të jetë duke u përjashtuar nga një sistem i mirë-zhvilluar i të drejtave themelore me dispozita esenciale të një gjykimi të drejtë dhe që shkon drejt një sistemi pa të njëjta qëllime të të drejtave. Për të parandaluar një rast të tillë kaq të padëshirueshëm vendimi i kuadrit të EAW662 tashmë ka nxjerr baza për refuzimin e ekstradimit. Gjithsesi, mbrojtja adekuate nuk ishte përfshirë në këtë kuadër, duke shkaktuar pyetje të caktuara në lidhje me parimin për një gjykim të drejtë. Ashtu siç u përmend mëparë, e drejta për një gjykim të drejtë përfshin garancitë e të drejtave të caktuara proçeduriale gjatë proçedimeve penale663. Për të kundërshtuar kritikat ndaj sistemit të njohjes së përbashkët, BE-ja u përpoq të paraqesë si mbrojë ndaj keqpërdorimit të mundshëm, një standart minimal të të drejtave proçeduriale664. Fatkeqësisht, përpjekja nuk ka qenë e suksesshme deri në këtë pikë, për shkak të lëkundjes së disa Shteteve Anëtare të caktuara, për të pranuar një kompentencë të Bashkimit edhe në ligjin proçedurial, i cili gjithashtu nuk ndryshoi përmes reformave të traktatit të Lisbonës.

7.4. Sfidat kushtetuese ndaj ligjit penal të Bashkimit Europian

Forma institucionale e diskutuar mëparë e BE-s – marrëdhënia e Gjykatës Kushtetuese identifikoi mundësinë e tensionit në fusha të ndjeshme të të drejtave themelore. Këto tensione kanë qenë prezent përgjatë gjithë kohës së proçesit integrues të BE-së, një fakt ky i cili mund të shpjegohet nga lëkundja e këtyre Gjykatave, që kanë një pozicion të fortë brenda rendit kushtetues të brendshëm për të pranuar trasferimin pa kushte të të drejtave sovrane nga Shteti Kombëtar i Nivelit Europian. Në këtë kontekst, shpesh është diskutuar se, për shkak të këtij aktivizmi të gjykatës, Gjykatat Kushtetuese do të luanin një rol antagonisti të proçesit të integrimit Europian, edhe bile të shkonin aq sa t’i caktonin atyre një rol si “bashkë-legjislator” në nivel kombëtar665 apo së paku, si kontribues të vlefshëm në formimin e rendit ligjor shume-nivelësh Europian.

Për rrjedhojë, Gjykatat Kushtetuese kanë përdorur verdiktet e tyre për të vendosur dhe qartësuar pozicionin e tyre lidhur me këtë ndryshim institucional dhe kufijtë e integrimit të mëtejshëm666. Kështu që është e mundur të nxjerrim në pah rëndësinë e këtyre vendimeve të veçanta, për bazat themelore të Ligjit Europian dhe sidomos ligjit penal. Për më tepër, do të argumentohet se elementi qëndror prapa shqetësimeve të gjykatave është mbrojtja e të drejtave themelore në çështjet penale. Rrjedhimisht, një parandalim i çdo lloji konflikti do të kërkonte ekzistencën e nivelit adekuat të mbrojtjes në Nivel Europian sipas standarteve, të zhvilluara nga gjykatat. Fatkeqësisht, ekzistenca e këtyre standarteve duket se vihet në dyshim nga Gjykatat në raste të caktuara brenda 662 Neni 3 dhe 4 i Vendimit Kuadër të EAW (2002/584/JHA).663 Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1304-1307.664 Shikoni për komente mbi të drejtat proçeduriale: Valsamis Mitsilegas, “Implikimet Kushtetuese të Njohjes së Përbashkët në Çështjet Penale në BE”. Përmbledhje e Tregut të Përbashkët 43 (2006): 1277-1311.665 Gunnar Beck, “Gjykimi i Lisbonës i Gjykatës Kushtetuese Gjermane, Përparësia e Ligjit të BE-së dhe Problemi i Kompetenz-Kompetenz: Një Konflikt midis të Drejtës dhe të Drejtës ku nuk ka Pretor”. Revista Europiane e Ligjit 17/4 (2011): 473—475.666 Sidomos nëpërmjet referencës së të ashtuquajturit test të Integritetit Kushtetues, brenda verdiktit të Lisbonës të FCC.

182

vendimeve të tyre, duke ngritur në këtë mënyrë pyetje të tjera lidhur me marrëdhien me rendin Europian. Këto pyetje të mëtejshme do të lejonin të nënkuptohej nëse gjykatat kushtetuese kombëtare do të përdorin nivelin e tyre të mundshëm të influencës për një sfidë de facto të themeleve esenciale të Ligjit të BE-s, apo nëse gjykatat do të njihnin pasojën e një qëndrimi të prirur tepër shumë drejt tensionit dhe tërhiqen drejt një pozicioni më shumë-bashkëpunues drejt nivelit të BE-së.

Ndaj seksionet e mëpasshme do të vlerësojnë pozicionet dhe tensionet e mundëshme të gjykatave kushtetuese në lidhje me Ligjin Penal Europian.

7.4.1. Prespektiva gjermane

Seksioni i mëpasshëm do të ekzaminojë rolin e Gjykatës Kushtetuese Federale sidomos përsa i përket zhvillimit të marrëdhëniëve në proçesin e Integrimit Ligjor Europian. Për shkak të aktivizmit në këtë fushë, FCC-ja (Gjykata Federale Kushtetuese) u bë një nga gjykatat më me influencë dhe të dukshme brenda peisazhit të Gjykatës Kushtetuese Europiane667. Verdiktet e Gjykatës shpesh njihen si elementë kryesorë për një vendosje dhe proçedura të mëtejshme të proçesit të integrimit, të shkaktuara nga mundësia e thjeshtë që një vendim negativ i Gjykatës lidhur me një temë të caktuar të ligjit Europian, mund të shkaktojë një ndalesë në rendin ligjor të BE-së668. Ndaj në hapin e rradhës, do të jepet një përmbledhje e shkurtër e jurisprudencës përkatëse për të ilusturar marrëdhëniet ndonjëherë të tensionuara midis FCC dhe ECJ dhe për të treguar se pse ka mundësi që një Gjykatë Kushtetuese kombëtare e Shteteve Anëtare të BE-së, pavarësisht nga ekzistenca e doktrinës udhëheqëse të dukshme të Supremacisë së Ligjit të BE-s, e deklaron vetëveten si kompetente për të gjykuar mbi aktet ligjore të ligjit Europian.

Sistemi i ekstradimit, i vendosur nën vendimin kuadër të Mandat Arresitit Europian669 ndryshoi sistemin e ekstradimit brenda Bashkimit Europian670. Siç u përmend mësipër, kjo metodë e re shkaktoi shqetësime të përpuethshmërisë së dispozitave të vendimeve kuadër me standartet dhe dispozitat kushtetuese kombëtare. Kjo u bë e përshtatëshme në kontekstin e ligjeve të zbatimit kombëtar, të cilat duhet të zhvendosnin vendimet kuadër në rend ligjor të brendshëm.

Këto shqetësime u sollën para FCC në 2005671, kur u lëshua një ankesë kushtetuese individuale ndaj një EAW nga Spanja, që kërkonte ekstradimin e një nënshtetasi Gjerman, i cili akuzohej për anëtarësim në një organizatë terroriste. Për shkak të karakterit ligjor të vendimit kuadër të BE-së, ligjvënësi kombëtar i Gjermanisë detyrohej të vinte në zbatim vendimin kuadër përmes ligjit zbatues Gjerman672. Ky akt ligjor i brendshëm673

667 Juliane Kokott, “Ligji Bazë tek 60 — Nga 1949 tek 2009: Ligji Bazë dhe Integrimi Ndërkombëtar”. Revista e Ligjit Gjerman 11/1 (2010): 99-114.668 FCC-ja ka kapacitetin ligjor për të hedhur poshtë çdo ligj, që mund të cënojë standartet e ligjit bazë669 Vendimi Kuadër i EAW 2002/584/JHA OJ L190, 18/07/2002 Fq. 0001-0020.670 Shikoni paragrafin 2.2.3 të kësaj teme për shpjegime të mëtejshme.671 BverfGE2BvR 2236/04 (18.07.2005) paragrafi 1-201 Marrë 01.05.2012 http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20050718 2bvr223604.html.672 Gesetz über den Europäischen Haftbefehl Marrë 01.05.2012 http://www.bgbl.de.673 Vetë Vendimi Kuadër nuk ishte i deklaruar i anulluar në vendimin e gjykatës; për më tëpër gjykata nuk kishte dyshime kundrejt vendimit kuadër. Subjekt i vendimit ishte akti i zbatimit Gjerman dhe dështimi i legjisluesit Gjerman për të implementuar EAW në përputhje me standartet Kushtetuese Gjermane.

183

u deklarua si jokushtetues dhe ndaj u anullua nga FCC, më 18 Korrik 2005674. Brenda këtij gjykimi, FCC e bazoi justifikimin e anullimit mbi dhunimin e disa të drejtave themelore, të mbrojtura nga ligji bazë Gjerman675.

E drejta e parë themelore që merret për bazë në ankesë, që mund të jetë shkelur nga EAW, ishte garancia e Nenit 16 (2) GG për të mbrojtur nënshtetasit Gjerman ndaj ekstradimeve në një vend të huaj. FCC vendosi që kjo dispozitë ishte dhunuar përmes zbatimit Gjerman, për shkak të faktit që ligjvënënsi nuk iu bind kërkesave të kushtit kualifikues të legjitimitetit të Nenit 16 (2) GG676. Ky kusht kualifikues lejon për ndërhyrje në të drejtën ndaj ekstradimit nën kërkesa të caktuara, që çojnë në faktin që ekstradimi i Gjermanëve do të ishte i mundur vetëm nëse themelet esenciale të shtetit nën rregullin e ligjit, ç’ka do të thotë ruajtjen e parimeve të legjitimitetit dhe gjykimit të drejtë, mund të garantohen gjatë proçedurave të ekstradimit.

Ndaj, gjyakta kërkoi që ligjvënësi Gjerman të ekzaminojë me kujdes nëse po ndiqen ato standarte në vendin që lëshohet nga një EAW e veçantë, në një rast të veçantë. Në rastin e një ekzaminimi të tillë, pretendimi që të drejtat themelore të një personi në fjalë mbrohen nga Neni 6 i ECHR, nuk është i mjaftueshëm sipas FCC677. Një theks i mëtejshëm u vu mbi parimin e proporcionalitetit678, që formon një koncept esencial në rastet e lidhura me të drejtat themelore, duke ndaluar çdo kufizim jo të duhur të të drejtave themelore. Për pasojë, një aplikim i përgjithshëm i sistemit të EAW, pa kontrolluar çdo rast individual duhet të kufizohet, duke krijuar shqetësime në sistemin e njohjes së përbashkët që fshihet prapa EAW në këtë kontekst. Në përputhshmëri me këto kërkesa do të ishte i mundur ekstradimi i një nënstetasi Gjerman. Për të specifikuar aplikimin e EAW, FCC ngriti grupe pune të veçanta nën kushtin e parimit të proporcionalitetit. Nëpërjet rregullave të saj, FCC interpretoi qëllimin e Nenit 16 GG deri në atë pikë që një pjesë e rëndësishme e bërthamës së Nenit 16, shërben si një lloj garancie për nënshtetasit Gjerman, e cila nuk duhet hequr nga rendi ligjor në të cilin ato mund të besojnë dhe njohin proçedurat dhe rregullat e saj679. Sipas FCC, kjo shkallë besimi në rendin ligjor ngre një marrëdhënie të veçantë midis qytetarëve Gjerman dhe rendit të vendit të tyre, i cili është i rëndësishëm të merret parasysh kur diskutohet mundësia e ekstradimit të një shtetasi Gjerman680.

Ndaj qytetarët nuk mund të përjashtohen nga ky rend ligjor pa justifikimin e duhur, një fakt i cili nuk është njohur apo përfshirë siç duhet nga autoritetet Gjermane në ligjin zbatues të EAW, nga ku Vendimet Kuadër, do të kishin lejuar futjen e bazave më shtrënguese refuzuese ndaj ekstradimit të nënshtetasve kombëtar në rastin e EAW681. Në këtë kontekst, FCC thekson sidomos mundësinë e krimeve të cilat iu referohet që janë kryer plotësisht apo pjesërisht mbi territorin Gjerman, si baza të fuqishme mohuese që nuk janë marrë parasysh siç duhet nga ligjvënësi Gjerman, duke vendosur një lidhje

674 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 1-201.675 Sidomos në këtë kontekst: Neni 16 (2)/ 19(4)/101GG.676 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 62.677 FCC: Gjykata njohu ekzistencën e një Standarti të veçantë Europian, por ky standart nuk justifikon supozimin e një rregulli sinkron të strukturës ligjore, i cili do të bënte çdo lloj shqyrtimi kombëtar të pavlefshëm.678 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 83,84.679 BVerfG 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 85.680 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 85.681 Specifike: Neni 4 (7) (a) dhe (b) i Vendimit Kuadër.

184

varësie të veçantë midis qytetarëve dhe besimit të tyre në rendin ligjor Gjerman682. Megjithatë, ky shqetësim qartësoi pozicionin e gjykatës në kritikën ndaj dështimit të ligjvënësit Gjerman, për të zbatuar EAW në një mënyrë mundësisht kushtetuese, ndërsa arsyetimi pas sistemit të EAW u njoh të ishte kushtetueshmërisht e pranueshme nga gjykata në përgjithësi. Ndaj, çdo lloj ekstradimi do të ishte joligjor dhe jo i duhur sipas stantarteve të Ligjit Bazë683. Gjithsesi, kjo do të ishte e mundur vetëm në rastet e brendshme. Rastet e huaja si terrorrizmi ndërkombëtar, u referuan nga FCC të jenë joproblematike aq saqë ekstradimi i një qytetari Gjerman të ishte i mundur684. Përveç interpretimit të Nenit 16 GG, një shqetësim i mëtejshëm doli ndaj Nenit 19 (4) GG. Në këtë kontekst, Neni 19 (4) GG garanton hryjen në gjykata për çdo rast të shkeljes së të drejtave themelore përmes veprimeve të autoritetit qeveritar.

Një aspekt i Vendimit Kuadër të EAW, do të përfshinte përjashtimin e shmangjes së ekstradimit drejt shtetit që e lëshon. Ndaj nuk do të kishte qenë e mundur për individin të përdorte korrigjimet ligjore para gjykatës vendase apo edhe të gjente një gjykatës ligjor kompetent, i cili do të përfaqësonte një dhunim të mëtejshëm të Nenit 101 (2) GG685. Problematik në këtë kontekst është fakti që zbatimi i parashikuar i EAW, nuk njohu karakterin e EAW si vendim juridik. Ndaj në mënyrë që të përputhet me standartet e ligjit bazë, ligjvënësi Gjerman do të kishte qenë i detyruar të përfshinte përdorimin e korrigjimeve të mundshme ligjore ndaj një EAW të lëshuar. Këto pasoja të mundshme nuk ishin marrë parasysh mjaftueshëm nga ligjvënësi Gjerman686.

Si pasojë, FCC detyroi ligjvënësin Gjerman të përfshinte mundësinë e hyrjes në sistemin e Gjykatës. Përveç këtyre arsyeve të paraqitura, që çojnë në anullimin e ligjit Gjerman dhe për rrjedhojë në mos zbatimin e vendimit kuadër, FCC-ja kufizoi përmes vendimit të saj siç u përmend mëparëm, parimin esencial të ligjit Penal Europian të njohjes së përbashkët, përmes theksimit të faktit që ato njohje të përbashkëta mund të ndodhin vetëm në një hapësirë të kufizuar dhe se këto kufizime ishin një mënyrë për të ruajtur identitetin kombëtar në këtë vend687. Ai kufizim i lëshuar nga FCC qartësisht u bë në kontrast me jurisprudencën e ECJ-së. Në rastin e Gözütok dhe Brugge, ECJ tashmë kishte deklaruar që ekzistonte një implikim i nevojshëm që Shtetet Anëtare kanë një besim të përbashkët në sistemet e tyre të drejtësisë penale dhe që secili nga ato njihte ligjin penal në fuqi në Shtetet e tjera Anëtare, bile edhe kur rezultati të ishte i ndryshëm, nëse do të zbatohej vetë ligji kombëtar688.

Në gjykimin e saj, FCC vuri në pyetje pikërisht besimin e përbashkët përmes paraqitjes së detyrimit për një mundësi të një përmbledhje juridike konkrete në secilin rast individual, që ka të bëjë me një EAW të lëshuar. Në mënyrë interesante kjo ruajtje e brendshme nuk iu bind më tej rastit ligjor të ECJ. Në rastin e Pupino-s689, ECJ deklaroi se Shtetet Anëtare detyrohen të respektojnë parimin e bashkëpunimit besnik përsa i 682 Shkelje nga Gjermanët të bëra jashtë vendit janë subjekt i ndëshkimit sipas Nenit 5-7 të Kodit Penal Gjerman.683 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 82-84, 96-98 684 BVerfGE 2 BvR 2236/04 (2005) paragrafi 86.685 Neni 101 GG përfaqëson gjithashtu një të drejtë themelore në këtë kontekst.686 BVerfGE 2 BvR 2236/04 paragrafi 102 -109.687 Gjithsesi, me pranimin e Traktatit të Lisbonës, FCC pranoi Njohjen e Përbashkët si pjesë përbërëse e kuadrit legjislativ të BE-s, Neni 82 i TFEU.688 Rastet e Bashkuara C-187/01 (Gözütok) dhe C-385/01 (Brügge) Marrë 01.05.2012 http://curia.eu/juris689 Rasti C-105/03 (2003) Marrë 01.05.2012 http://curia.eu/juris.

185

përket zbatimit të Vendimeve Kuadër në fushën e bashkëpunimit juridik690. Ndaj një interpretim i brendshëm në kontrast me konceptin e EAW, i parashikuar mundësisht nga FCC përmes arsyetimit, thjesht do të dhunonte këtë parim. Si rezultat është e mundur të themi që FCC ka aplikuar një doktrinë të përparësisë të kushtetutës brenda verdiktit të EAW, që kontradikton parimet e aplikimit të ligjit të BE-së. Pavarësisht nga fakti se ligjvënësi Gjerman u detyrua të nxirrte një ligj të ri zbatues, duke përfshirë ankesat e FCC, vendimi EAW ilustron tensionet në konceptin e FCC drejt Nivelit Europian në lidhje me të drejtat themelore në çështjet penale. Ndërsa duke u përqëndruar thjesht në një metodë ligjore të brendshme, FCC-ja paraqiti edhe një herë Ligjin Bazë Gjerman si standart për përmbledhjen e saj juridike, duke e zgjeruar atë deri në dispozita që rrjedhin nga Ligji BE-së, me rezultat kontraditat drejt doktrinave që mbeten dhe udhëheqin Ligjin Europian. Në këtë kontekst, FCC caktoi si përparësi aplikimin drejt të drejtave themelore të ligjit bazë, duke i korresponduar një mospranim të një standarti adekuat në Nivel të BE-së. Vlen për t’u përmendur që dispozitat mbrojtëse të parashikuara në vendimin kuadër të EAW691, të cilat duhet të garantojnë përputheshmëri më të drejtat themelore, nuk u morrën parasysh plotësisht nga Gjykata në arsyetimet e saj692.

Ndërsa EAW i dha shansin FCC të jepte gjykimin e parë mbi raste që lidheshin me ligjin penal të pavarur, FCC-ja diskutoi sipas vendimit të Lisbonës, impaktin kushtetues të ligjit penal në një mënyrë më të institucionalizuar.

7.4.1.1. Gjykimi i Lisbonës

Përveç vendimit të sipërpërmendur lidhur me zbatimin e EAW, një vendim tjetër i rëndësishëm që udhëheq marrëdhëniet midis FCC dhe Nivelit Europian, lidhur me mbrojtjen e të drejtave themelore në çështjet penale mund të duket tek vendimi i “Lisbonës”693 së FCC, nga 30 Qershori i 2009. Brenda këtij vendimi, FCC u konfrontua me pyetjen nëse ratifikimi i Traktatit të Lisbonës nga Gjermania, do të ishte në përputhje me dispozitat e Ligjit Bazë Gjerman694. Në fund, FCC njohu përpuethshmërinë nën kërkesat e ligjvënësit Gjerman për të nxjerr një tjetër draft të ligjit të ri zbatues695, duke përfshirë shqetësime të dala nga FCC696. Gjithsesi, gjykimet e mëtejshme vendosën lidhjen midis Ligjit Bazë Gjerman drejt proçesit të Integrimit Europian. Në këtë kontekst, shpjegimet për zhvillimin e mëtejshëm të ligjit penal Europian u dhanë edhe nga FCC697. Në përgjithësi, FCC-ja përsëriti mjaft fakte të ish-jurisprudencës së saj në vendimet e Lisbonës698.

690 Tani parim i bashkëpunimit të sinqertë sipas Nenit 4(3) të TEU.691 Kjo do të ishte referenca në hyrje të vendimit kuadër të traditave kushtetuese (Neni 6 i TEU) të Shteteve Anëtare si garantues për një sistem efektiv të të drejtave themelore. 692 E cila mund të interpretohet si një metodë më e orientuar brenda për brenda, pavarësisht nga mundësia e interpretimit të zbatimit Gjerman në një mënyrë më miqësore nga BE-së.693 BVerfG, 2 BvE 2/08 vom 30.6.2009, paragrafi 1-421.694 Ankesa Kushtetuese ndaj Traktatit të Lisbonës 2BvE 2/08 Gauweiler ndaj Traktatit të Lisbonës695 Për shkak të metodës së dualistit Gjerman, aktet ligjore ndërkombëtare kërkojnë një ligj të zbatimit kombëtar që të hyjë në fuqi në nivel vendi.696 Ligji i Zbatimit Gjerman të Traktatit të Lisbonës i marrë në: www.bgbl.de.697 BVerfG, 2 BvE 2/08 vom (30.6.2009), paragrafi 352- 367.698 BVerfG, 2 BvE 2/08 vom (30.6.2009), paragrafi 1 -421.

186

Një çështje e diskutuar ishte e ashtuquajtura doktrinë e nënkuptuar e fuqisë699 brenda klauzolës fleksibël të Nenit 352 të TFEU. Përmes Traktatit të Lisbonës, Bashkimit iu dha kompetenca për t’u bërë aktive në çdo fushë politike të kodifikuar në kuadrin legjislativ, në rastin kur masat tashmë të parashikuara në këtë kuadër nuk janë të mjaftueshme për të garantuar plotësimin e qëllimeve të traktatit. Nga pikëpamja e FCC, kjo klauzolë ishte përkufizuar në një mënyrë tepër të gjerë dhe të përgjithëshme, duke i dhënë shumë tepër pushtet Bashkimit, për të ndikuar fuqishëm ndarjen e kodifikuar të kompetencave700 në kurriz të Shteteve individuale Anëtare701. Në këtë kontekst, Gjykata edhe një herë thekson rëndësinë e fushave që janë të ndjeshme ndaj mbrojtjes së të drejtave themelore, ç’ka direkt të çon drejt fushës së ligjit penal. Sipas Gykatës702, fusha e ligjit kriminal është një nga detyrat që janë mjaft të ndjeshme ndaj aftësisë së shtetit kushtetues për t’i dhënë formë vetvetes në mënyrë demokratike. Gjykata thekson se përmes Ligjit Penal, një komunitet ligjor i lejon vetvetes një kod sjelljeje që është detyrues në vlera dhe dhunimet e të cilit sipas bindjeve të përbashkëta mbi ligjin, janë aq të rënda dhe papranueshme për bashkë-ekzistencën sociale në komunitet, sa që kërkohet një ndëshkim. Këto vlera mund vetëm të rrjedhin nga rendi ligjor kombëtar.

Për pasojë, FCC thekson kuptimin themelor të ligjit Penal për sovranitetin e shtetit. Sipas FCC kjo fushë themelore e aktivitetit të shtetit nuk mund të përjashtohet nga autoriteti juridik i një shteti të veçantë703, duke kufizuar mundësinë e ndërhyrjes së Ligjit të BE-së. Gjithsesi, Gjykata njohu rritjen e kompetencave të BE-s në fushën e ligjit penal. Antarësimi i Gjermanisë në BE kërkon që fuqia e lirisë së veprimit të ligjvënësit vendas, mund të kufizohet nga obligimi për të përforëcuar ligjin ndërkombëtar në vetë sferën ligjore të brendshme, ku tipik është sidomos rasti i AFSJ. Për pasojë, Gjykata kërkoi që në një fushë kaq e ndjeshme e dispozitave penale të BE-së, duhet interpretuar në një mënyrë strikte për të parandaluar një përdorim të gjerë të masave si edhe që çdo përdorim i masave kërkon një justifikim të veçantë704.

Për më tepër, gjykata deklaroi se Traktati i Lisbonës njohu ndjeshmërinë e fushës së ligjit penal, që do të ishte në përputhje me interpretimin e ngushtë të Ligjit Bazë në lidhje me këtë subjekt705. Një argument shtesë për lirinë e veprimit në ligjin penal paraqitet nga FCC-ja, me faktin që përkufizimet e krimit brenda TFEU në Nenin 83 (1) përbëjnë krime që lidhen me elemente të përtej kufijve. Në këtë kontekst, Gjykata thekson që liria e veprimit të Shteteve Anëtare në këtë subjekt, do të ndikohej nga një mënyrë e veçantë ndjeshmërie, ku një komuniteti ligjor t’i ndalohej të vendosë mbi ndëshkimin e sjelljes, apo edhe mbi imponimin e dënimit me burgim, sipas vetë vlerave të tyre706. Në këto fusha pranohet vetëm një farë kufiri për të transferuar kompetencat nga ligji bazë tek BE-ja, dhe ndaj është e nevojshme që kjo të bëhet subjekt i statusit të transformimit kombëtar sipas Nenit 23 (1) GG. Kjo kërkesë do të hapte edhe një herë mundësinë e përmbledhjes juridike nga ana e FCC, siç ishin rastet e sipërpërmendura të EAW.699 BVerfG, 2 BvE 2/08 (30.06.2009), paragrafi 324 - 329.700 I cili do të përfshinte Ligjin Penal në këtë kontekst.701 BVerfG, 2 BvE 2/08 vom (30.6.2009) paragrafi 324— 329; Shikoni gjithashtu edhe Daniel Halberstam dhe Christoph Möllers “Gjykata Kushtetuese Gjermane Ja zu Deutschlandl, Revista e Ligjit Gjerman 10/8 (2009).702 BVerfG, 2 BvE 2/08 (30.6.2009), paragrafi 355.703 BVerfG, 2 BvE 2/08 (30.6.2009), paragrafi 358,359.704 BVerfG, 2 BvE 2/08 (30.6.2009), paragrafi 352-367.705 Një masë tjetër sigurie është njohur klauzolën e Nenit 83(3) të TFEU.706 BVerfG, 2 BvE 2/08 (30.6.2009), paragrafi 358,359.

187

Si përfundim është e mundur të thuhet se FCC në Vendimin e Lisbonës ende i referohet vetvetes si autoriteti i fundit për mbrojtjen e të drejtave themelore, në lidhje me një Integrim të mëtejshëm Europian. Ndërsa Gjykata pranon zgjerimin e kompentencave të BE-së në ligjin penal dhe dispozitat e Traktatit të Lisbonës, ajo refuzon të pranojë përdorimin e pakushtëzuar të këtyre kompetencave. FCC-ja, e justifikoi vetveten përmes konceptit të saj të ligjit penal si një nga elementët më qëndror të shtetit sovran, si edhe ruajti mundësinë të rishikoj vetë çdo akt që ka të bëjë me ligjin penal. Përveç kësaj, një harmonizim total i ligjit penal të BE-së në kurriz të shtetit kombëtar u deklarua si i pamundur nga Gjykata. Kjo çon në një situatë delikate. Nga njëra anë gjykata pranoi se status quo i proçesit të integrimit të BE-së nuk arriti të përputhet me standartet kushtetuese, ndërsa nga ana tjetër një zgjerim i proçesit të integrimit do të binte ndesh me masat mbrojtëse të Ligjit Bazë Gjermnan. Si pasojë e fundit, ky konflikt mund të çoj në pyetjen nëse do të ndalonte proçesi i integrimit, apo nëse Ligji Bazë do të dilte përfundimisht mbrapa rendit të BE-s përgjithmonë. Për rrjedhojë, ndikimi i Gjykatave Kushtetuese kombëtare në këtë rast nuk mund të lihet mënjanë.

7.5 Prespektiva Çeke

Në mënyrë të ngjashme me FCC, Gjykata Çeke mbështeti zbatimin e EAW edhe në rendin ligjor të brendshëm707. Një pikë e parë shqetësimi doli nga pyetja në lidhje me marrëdhënien midis instrumentit ligjor të BE-s dhe Kushtetuetës Çeke. Gjykata Kushtetuese Çeke e zgjidhi këtë problem nëpërmjet referencës së obligimit për të interpreturar ligjin kombëtar, duke përfshirë Kushtetutën sipas standartit të BE-së708.

Për më tepër kjo pikëpamje u mbështetën përmes referencës së rastit të ECJ Pupino709, i cili i hapi rrugën sidomos një interpretimi të Vendimeve Kuadër konform BE-së për të dalë nga shtylla e Drejtësisë dhe Çështjeve të Brendshme. Kjo do të thotë që instrumenti i interpretimit duhet të zgjidhet në një lloj mënyre, që të garantojë plotësimin e detyrimeve të vëna nga akti specifik Ligjor i BE-së.710 Përveç këtij elementi mjaft të strukturuar, një pikë e dytë shqetësuese që u soll përpara ishte çështja e statusit ligjor të ekstradimit të nënshtetasve Çek nën regjimin e EAW. Në këtë kontekst, Neni 14 (4) i Kartës Çeke të të drejtave dhe lirive themelore u identifikua të ishte si norma qëndrore. Gjykata vendosi që në përgjithësi Neni 14 (4) nuk parandalon ekstradimin e nënshtetasve Çek tek Shtetet e tjera Anëtare të BE-së. Një argument i ngjashëm me atë të FCC tregon se një pengesë për ekstradim, mund të konsiderohet marrëdhënia e veçantë midis nënshtetasve dhe shtetit, e hedhur poshtë nga Gjykata Kushtetuese Çeke711. Për më tepër, Gjykata argumentoi se standartet e vendosura nga ligjvënësi kombëtar që kanë të bëjnë me implementimin e EAW, nuk përkonte me kërkesat kushtetuese. Ndaj ankesa që standartet themelore të të drejtave do të dhunoheshin nuk ishte i justifikueshëm712.

Përveç kësaj, gjykata ndërtoi teorinë e detyrimit të nënshtetasve, që rrjedh nga anëtarësimi i Republikës Çeke në BE, ç’ka nënkupton që dikush që po gëzon përfitimet nga Integrimi Europian, i duhet të pranojë një farë shkalle përgjegjësie ndërsa vepron

707 Vendimi PI.Us 66/04 (2006) Marrë në: http://www.concourt.cz/view/pI-66-04.708 Neni 1(2) i Kushtetutës Çeke në lidhje me Nenin 10 të ish-Traktatit të EC.709 ECJ C105/03 Marrë në: http://curia.eu//juris.710 Hyrja e Republikës Çeke në BE përbëri një obligim tjetër për të vepruar konform Ligjit të BE-së.711 PI. US 66/04 (2006).712 PI. US 66/04 (2006).

188

në një Shtet tjetër Anëtar713. Ndaj ai/ajo mund të jetë e mundur të bëhet subjekt i juridiksionit të atij vendi. Pra e përmbledhur, esenca e vendimit mund të shihet përsëri si miqësore ndaj BE-së, për shkak të pranimit të dispozitave të EAW përmes Gjykatës Kushtetuese Çeke.

Në kontrast me FCC, pjesa respektive Çeke nuk e sfidoi konceptin e besimit të përbashkët në sistemet juridike të Shteteve të tjera Anëtare të BE-së dhe supozoi që në peisazhin aktual juridik Europian, standartet e të drejtave themelore janë prezente duke përkuar me kërkesën e Kushtetutës Çeke714. Vetëm në rastin më të rrallë, kur çështja e një EAW do të kërcënonte seriozisht vlerat bazë të rendit të Kushtetutës Çeke, ajo mund të refuzohet nga gjykata.

Si përfundim është e mundur të thuhet se Gjykata Çeke përmes përdorimit të doktrinës së saj interpretuese, shmangu konflikte të ngjashme midis nivelit Kushtetues kombëtar dhe rendit ligjor të BE-s. Më thellësisht, Gjykata i dha gjithashtu besimin e saj sistemeve juridike të Shteteve të tjera Anëtare, një fakt ky i cili është mohuar nga Gjykata Gjermane. Gjithsesi, pavarësisht nga fakti që kjo duket si një raport i muajit të fundit, Gjykata Kushtetuese Çeke rezervon gjithashtu në këtë rast të drejtën për të riparë vetë masat që lidhen me EAW dhe ato që kanë mundësinë e shkeljes së vlerave bazë kushtetuese.

7.5.1. Gjykimi i Lisbonës

Në kontekstin Çek, çështja e transferimit të kompetencave dhe mundësia e humbjes së Sovranitetit Çek, dolën në fokus të diskutimeve. Gjykata refuzoi përgjegjësitë e saj për të përkufizuar një lloj katalogu të funksioneve të shtetit që nuk mund të transferoheshin tek Bashkimi Europian715, duke përfaqësuar një metodë tjetër të FCC-s e cila theksonte rëndësinë e disa fushave, si ajo e ligjit penal si një ndër elementët më thelbësor të një shteti kombëtar. Për më tepër mbikëqyrja e kësaj transferte të kompetencave nuk mund të caktohej nga vetë Gjykata716.

Përsa i përket argumentit të një mundësie të humbjes së sovranitetit, Gjykata argumentoi se mundësia e sovranitetit të përbashkët midis Republikës Çeke dhe Bashkimi Europian, ishte tashmë pranuar me hapjen e negociatave të pranimit në 1995. Ndaj mund të pritet të ndodh një rritje e kompetencave Europiane717. Prandaj u supozua një përputhje e Traktatit të Lisbonës me Kushtetutën Çeke.

713 Kjo nënkuptonte që dikush duhet të njohë rendi ligjor të një shteti të veçantë dhe që çdo sjellje e keqe do të dënohet nga autoritet penale. Një lëvizje e lirë e personit, siç garantohej nga kuadri legjislativ i BE-së kërkon në mënyrë korresponduese që detyrimi të pranojë juridiksionin e huaj. Mundësia për t’u fshehur prapa juridiksionit vendas do të vinte në rrezik këtë koncept.714 PI. US 66/04 (2006).715 PI. US 19/08 (2008) Marrë në: http://www.concourt.cz/clanek/pl-19-08.716 PI. US 19/08 (2008.717 Ashtu siç deklaroi Gjykata: “Transferimi i kompetencave të caktuara të shtetit, që ngrihet nga vullneti i mirë i sovranitetit dhe do të vazhdojë të ushtrohet me pjesmarrjen e tij në një mënyrë të rënë paraprakisht dakort dhe kontrolluar nuk është shenjë e dobësimit të sovranitetit, por në të kundërt, mund të çojë në forcimin e proçesit të përbashkët të një pjese të tërë”.

189

7.6. Prespektiva Polake

Brenda rastit të EAW, PCT (Gjykata Kushtetuese Polake) hasi për herë të parë një masë të ligjit penal të BE-së. Në veçanti, Gjykata Kushtetuese Polake ekzaminoi nëse koncepti i EAW shkelte të drejtën garantuese kushtetuese të mbrojtjes së ekstradimit ndaj nënshtetasve Polak718. Në fund Gjykata deklaroi të pavlefshme zbatimin e EAW në një rend ligjor të brendshëm, për shkak të mundësisë së shkeljes së detyrimeve kushtetuese kombëtare. Kjo deklaratë e PCT ngriti pyetje të tjera mbi marrëdhënien midis Ligjit të BE-s dhe kushtetutës Polake. Përsëri Gjykata nuk pranoi dhe njohu ekzistencën e doktrinës së interpretimit të vazhdueshëm719. Tashmë me rastin e traktit hyrës, PCT kufizoi aplikimin e kësaj doktrine në lidhje me dispozitat Kushtetuese Polake, të cilat çuan drejt një përjashtimi të interpretimit të vazhdueshëm në rastet e konfliktit me garanci esenciale, të siguruara nga Kushtetuta.

Kjo doktrinë u aplikua nga PCT në rastin e EAW nëpërmjet fokusimit mbi esencën e mbrojtjes së të drejtave të ekstradimit720. Në këtë kontekst, esenca e kësaj të drejte u interpretua në një mënyrë të atillë që ndalimi i ekstradimit të nënstetasve Polak, do të përmbushte qëllimin që nënshtetasit Polak do të dënoheshin para një Gjykate Polake721. Ndaj ekstradimi i juridiksionit të një gjykatë të huaj do të dhunonte esencën e të drejtës722. Për pasojë, PCT iu mbajt pozitave të saj për të lënë në fuqi doktrinën e interpretimit të vazhdueshëm në këtë rast. Për më tepër, PCT gjithashtu e neglizhoi përkatësinë e nënshtetësisë së BE-s në vendimet e saj, duke thënë se pasojat rridhnin nga anëtarësimi Polak në BE dhe pasojat për nënshtetasit kombëtar nuk mund të përdoreshin si justifikim për një interpretim ndryshe të kushtetutës Polake723.

Për më tëpër, ky interpretim mund të mbështesë një argument tjetër, i cili nuk u formulua nga Gjykata. Ashtu siç e tha Komarek724, ndalimi i ekstradimit të nënshtetasve Polak u formulua brenda një konteksti Kushtetues si një rregull strikt, në vend të një parimi ligjor të përgjithshëm. Ndaj bazat për balancimin e kësaj të drejte në kontrast me këto dispozita, kërkonin që EAW tashmë të ishte përjashtuar. Interesante është fakti që PCT nuk bëri asnjë përpjekje për të parandaluar këtë konflikt, midis kushtetutës kombëtare dhe rendit ligjor Europian. Çdo ekstradim nën regjimin EAW do të ishte i mundur vetëm nëse shteti lëshues i EAW do të përmbushte kërkesat e një shteti, i cili vepron nën rregullin e ligjit me garancinë e një gjykimi të drejtë725. Ndaj ekstradimi i një nënshtetasi Polak nuk do të kishte dhunuar esencën e të drejtës kushtetuese, nëse PCT mund të kishte garantuar që standartet e ngjashme me regjimin e mbrojtjes Polake të ishin ruajtur në shtetin lëshues. Gjithsesi, kjo mundësi për të parandaluar një konflikt të rendit ligjor përmes interpretimit më miqësor Europian, nuk u përdor nga Gjykata. Në

718 Neni 55 Kushtetuta Polake.719 Wojciech Sadurski, “Solange, Kapitulli 3: Gjykatat Kushtetuese në Europën Qëndrore - Democracia - Bashkimi Europian”. Revista Europiane e Ligjit 14/1 (2008): 1 - 35.720 PCT P 1/O5 (27.4.2005) Pjesa III, pika 4.1 Marrë në: http://www.trybunal.gov.pl/eng/summaries/summaries assets/documents/P 1 05 full GB.pdf.721 PCT P 1/05 (27.4.2005) Pjesa III, pika 4.1.722 PCT P 1/05 (27.4.2005) Pjesa III, pika 4.2 Marrë në: http://www.trybunal.gov.pl/eng/summaries/summaries_assets/documents/P_1_05_full_GB.pdf.723 PCT P 1/05 (27.4.2005), Gjykata theksoi rëndësinë e nënshtetësisë për lidhjen midis shtetit dhe qytetarin individual në lidhje me statusin ligjor të individit.724 Jan Komarek, Kushtetucionalizmi Europian dhe Mandat Arresti Europian: “Në Kërkim të Kufijve të Parimeve të Kundër Përpikmërisë”. Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 44 (2007): 16-21.725 I mbështetur nga regjimi i mbrojtjes së të drejtave themelore të BE-së.

190

vend të kësaj, PCT zbuloi një opsion tjetër për të parandaluar anullimin total të regjimit EAW. Duke iu referuar Nenit 9 të Kushtetutës Polake, Gjykata pranoi detyrimin e Polonisë për të respektuar ligjin ndërkombëtar, i cili ndalonte anullimin total për shkak të arsyejeve kushtetuese. Nëpërmjet kësaj, gjykata njohu rëndësinë e një bashkëpunimi funksional midis Shteteve Anëtare dhe shprehu respektin e saj për detyrimet Polake, që rridhnin nga hyrja në BE. Për shkak të këtij përdorimi te prapëm kushtetues, Gjykata shmangu në fund një përplasje të rëndë të dy rendeve ligjorë. Pavarësisht se u deklaruan jokushtetuese në plan të parë, dispozitat dyshuese të zbatimit të EAW, u modifikuan nga ligjvënësi Polak dhe më së fundmi u pranuan në fund.

Si përfundim është e mundur të thuhet se PCT ndoqi një mënyrë dynanëshe, ndërsa u morr me regjimin EAW. Nga njëra anë Gjykata qartësisht theksoi rendësinë e rendit kushtetues kombëtar, i cili nuk mund të qëndrojë prapa detyrimeve Europiane, duke çuar në mbajtje të pozicionit të saj, siç ishte shembulli i fundit i përmbledhjes kushtetuese. Nga ana tjetër, u bë e dukshme fakti se Gjykata pavarësisht ekzistencës së një konflikti kushtetues dhe vlefshmërisë se mënyrave të tjera për të parandaluar këtë konflikt, u përpoq të garantojë funksiononimin e rendit Ligjor Europian pa hequr dorë nga pozicioni i saj fillestar. Në hapin e rradhës, vendimi Polak, që kishte të bënte me Traktatin e Lisbonës do të vlerësohej për të identifikuar pozicionin Polak drejt një ndryshimi institucional, të siguruar nga Traktati.

7.6.1 Gjykimi i Lisbonës

Në vendimin e saj, Gjykata edhe një herë theksoi pikëpamjen e saj lidhur me BE-n si një Organizatë Ndërkombëtare tradicionale; legjitimiteti i të cilës rrjedh nga kompetencat e përmbledhura të Shteteve Anëtare individuale si palë kontraktuese. Gjykata më tej pranoi se mbrojtja e zbatuar e rendit Ligjor të BE-s, është e mjaftueshme për të garantuar një mos-dhunim të Integritetit Kushtetues Polak726. Për më tepër, Gjykata thekson se rëndësia e Nenit 90 të Kushtetutës, i cili kërkon një shqyrtim të detajuar në çdo rast transferte të të drejtave të sovranitetit kombëtar. Kjo dispozitë referohet nga PCT si spiranca normative, për garantimin e sovranitetit kombëtar dhe vendos kufijtë e një transferte të mundshme të kompetencave727. Sipas PCT, ky kufi përbëhet nga identiteti kushtetues i Polonisë728. Gjykata ende klasifikon BE-n si një Organizatë Ndërkombëtare tradicionale me të gjitha pasojat e saj ligjore. Gjithsesi, ajo njeh edhe proçedurat mbrojtëse mbi nivelin Europian të cilat do të parandalonin përdorimin e tepërt të kompentencave të BE-së në kurriz të Shteteve Anëtare. Për më tepër, Gjykata thekson rëndësinë dhe ruajtjen e sovranitetit kombëtar të Polinisë përmes një përkufizimi të disa fushave të caktuara dhe të ndjeshme të saj.

726 PCT K 32/09 (2010) Marrë në: http://www.trybunal.gov.pl/eng/summaries/documents/K_32_09_EN.pdf .727 PCT K 32/09 (2010), paragrafi 1,2.728 Kjo përfshin vlerat themelore si respektimin e parimeve të sovranitetit shtetëror Polak, democracisë, parimit të shtetit të udhëhequr nga ligji, parimi i drejtësisë sociale, parimet që vendosin për bazat e mbrotjes të sistemit ekonomik të dinjitetit njerëzor dhe të drejtave dhe lirive kushtetuese. Një transferim i kompetencave, që rrjedh nga këto parime do të pranohej vetëm nëse ky transferim nuk do të shkelte themelet kushtetuese Polake.

191

PËRFUNDIME

Përfshirja e diskutuar e gjykatave kushtetuese kombëtare në debatin lidhur me ligjin penal Europian dhe mbrojtjes korresponduese të të drejtave themelore, qartësisht tregon karakteristika të caktuara të Gjykatave Kushtetuese, që kanë një pozicion themelor brenda kontekstit kushtetues kombëtar dhe tentojnë të përdorin një farë niveli aktivizmi për të manifestuar pozicionet e tyre si kujdestar të rendit përkatës ligjor. Pavarësisht paraqitjes së standardeve të BE-së për mbrojtjen e të drejtave themelore dhe hyrjes në të ardhmen e BE-së në regjimet e ECHR, shtetet kombëtare do t’i rezervojnë vetvetes të drejtën për rishikim kushtetues, si shembullin e fundit e përdorimit të regjimeve dhe koncepteve të mbrojtjes së të drejtave themelore kombëtare.

Ndaj transferimi total i sovranitetit të shteteve kombëtare në nivel të BE-së, përjashtohet nën status quo kushtetues kombëtar aktual. Ndaj përsa i përket kësaj, jo vetëm që kushtetutat i akordojnë mandatin për të përkthyer fuqitë sovrane BE-së, por ato përbëjnë gjithashtu edhe kufijtë e proçesit të integrimit Europian. Ndaj, polemikat duken se gjenden tek balanca midis interpretimeve të ngushta të kushtetutave kombëtare në çështjet lidhur me sovranitetin sipas klauzolave kushtetuese, që lejon pjesëmarrjen në proçesin e integrimit. Me ekzistencën e këtyre klauzolave, kushtetuta kombëtare njeh mundësinë e transferimit të kompetencave në një autoritet ndërkombëtar. Ndaj është e mundur të konkludohet që transferimi brenda kufijve të dhënë të kushtetutave të veçanta, duhet të pranohet nga pikëpamja e gjykatave kushtetuese.

Gjithsesi, analiza e aktivizmit të gjykatave të sipërpërmendura tregon tendencën e rastësishme për të sfiduar doktrinën e përparësisë dhe supramacisë së rendit Ligjor Europian përmes jurisprudencës tyre, e cila do të vendoste një mundësi për të çrrënjosur të gjithë konceptin e Ligjit të BE-së në rastin më të keq729. Kërcënimi gjithashtu i përdorimit të kontrollit ultra vires, u ri-soll në kujtesë nga gjykatat në pika të vazhdueshme të kohës, kur lidhej me pyetje që kishin të bënin me Ligjin e BE-së. Në këtë kontekst, mbrojtja e të drejtave themelore gjithmonë krijon një element qëndror të arsyetimit të gjykatave.

Megjithatë, përveç kësaj tendence për të krijuar tensione në raste të shumta, mund të vihet re edhe një kufizim ndaj gjykatave, për të transformuar këto tensione në një konflikt të rëndë. Duket se Gjykatat e njohin mundësinë e dëmtimit të rendit të BE-së dhe ndaj kanë refuzuar të përdorin aftësinë e tyre të rishikimit.730

E përmbledhur, gjykatat kohët e fundit kanë zhvendosur pozicionin e tyre drejt një lloji ruajtës e kushtetues duke njohur detyrimet e anëtarësimit brenda BE-së dhe pranuar

729 Mundësia e Kontrollit të Ultra Vires.730 Shikoni BVerfG 2 BvR 2661/06 2006 Marrë në: http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20100706_2bvr266106.html .

192

masat që merren mbi nivelin ndërkombëtar,731 si mjaftueshmërisht të bollshme për të përkuar me standardet kombëtare në përgjithësi. Ndaj braktisja e këtij pozicioni, që është ende e mundur për shkak të lëkundjes së gjykatave për të abstenuar nga e drejta për vetë-vendosje të rishikimit si shembull i fundit, mund të ndodh vetëm në mosmarrëveshje të rënda, të cilat kërcënojnë ekzistencën e rendit kushtetues kombëtar në themelet e tij. Deri tani ky skenar nuk është realizuar. Për të parandaluar këtë skenar, sidomos në kontekstin e fushës së tensionuar të ligjit penal, ligjvënësit e BE-së dhe ECJ-së duhet të përpiqen të përfshijnë pozicionet e nivelit Kushtetues Kombëtar në një mënyrë më bashkëpunuese, duke u futur në diskutime sesi do proçedohet me zhvillimet e AFSJ-së të BE-së. Lëkundja e aktivizmit të gjykatave kombëtare diku në kohë nuk mund të jetë e ngjashme në kohë tjetër. Përveç abdikimit të Gjykatave Kombëtare mbi përdorimin e fuqisë rishikuese “Ultra-Vires” të vetëcaktuar732 në jurisprudencën që lidhet me Ligjin aktual të BE-së, mundësia de-facto e një kontrolli të tillë ekziston akoma, si edhe as FCC e as dy homologet Europiane Lindore nuk duket se po e marrin në konsideratë të dorëzojnë këtë fuqi të mundshme, në rastin e një përplasje të rëndë midis rendit ligjor të BE-së dhe nivelit të Shteteve Anëtare. Në këtë kontekst, përkufizimi i një rasti të tillë qëndron në duar të gjykatësve vendas. Ashtu siç u përmend Neni 6 i TEU-së, përfshin tradita kushtetuese të Shteteve Anëtare si burime të Ligjit të BE-së në lidhje me mbrojtjen e të drejtave themelore. Brenda zhvillimit të këtyre traditave, Gjykatat Kushtetuese kanë vepruar si faktor i caktimit të formës nëpërmjet jurisprudencës tyre.Ndaj është thelbësisht e rëndësishme që opinionet e gjykatave kombëtare të merren parasysh ndërsa krijohet legjislacioni i ardhshëm i BE-së, i cili përkon paralelisht me çështjen e zhvillimit të pyetjes, nëse rritja e sigurisë së BE-së është paralele me një mundësi uljeje të të drejtave themelore apo jo. Kjo detyrë e marrjes parasysh së mundësisë së një perceptimi ndryshe nga gjykata të veçanta i duhet caktuar legjislatorëve të veçantë të të dy niveleve, përkatësisht atij të brendshëm dhe të BE-së ndërsa krijohen akte të reja legjislative. Në rastin e një uljeje të standardeve të mbrojtjes, mund të garantohet se Gjykatat Kushtetuese Kombëtare do të marrin në dorë situatën, në rast përplasje midis të drejtave kushtetuese esenciale dhe rendit të Gjykatave Europiane, për të mbrojtur esencën e rendit kushtetues kombëtar. Këto tensione të mundshme midis dy niveleve mund të largohen me krijimin e një lloji dialogu juridik midis ECJ-së dhe gjykatave kushtetuese kombëtare. Brenda këtij dialogu dy nivelet e gjykatave mund të përfitojnë nga kjo mënyrë reciproke. Përmes një braktisje të interpretimeve respektive të dispozitave kushtetuese kombëtare, e deri tek një qëndrim i hapur drejt nivelit të BE-së, gjykatat mund të marrin pjesë në këtë dialog. Nga ana tjetër, si një aplikim më pak i rreptë i doktrinave që kanë të bëjnë me efektin e drejtpërdrejtë të Ligjit të BE-së nga ECJ-ja, mund të inkurajojë gjykatësit kombëtar për të marrë pjesë në një mënyrë më të shpeshtë në nivelin kushtetues të BE-së. Cartabia deklaroi se: “ECJ-ja duhet të nis të përfshijë gjykatat kushtetuese si gjykatës të kualifikuar të Sistemit Europian733”. Për 731 Përfshirë zgjerimin e qëllimit të mbrojtjes së të drejtave themelore Europiane për shembull, si edhe të ekzistencës së klauzolave të ruajtjes së sipërpërmendur në ligjin penal të BE-së, i cili duhet të parandalojë një zhvendoje të kompetencave themelore në çështjet penale të BE-së, në kurriz të një Shteti Anëtar të veçantë. 732 E aplikueshme vetëm në rastin e një kërcënimi themelor të rendit ligjor të brendshëm nga masa të Ligjit të BE-së.733 Marta Cartabia, “Europa dhe të Drejtat: Marrja e Dialogut Seriozisht”. Përmledhja e Ligjit Kushtetues Europian 5 (2009) 31.

193

pasojë, ekzistenca e një modeli pluralist dhe bashkëpunues do të çrrënjoste mundësinë e thjeshtë të tensioneve, duke kaluar në konflikte të pavarura lidhur me çështjet juridike. Për më tepër, ky lloj dialogu juridik do të lejonte ndërtimin e një kuadri më koherent Europian të mbrojtjes së të drejtave themelore brenda Bashkimit Europian. Përveç kësaj, ekzistenca e këtij kuadri ligjor koherent do të thjeshtonte punën e ligjvënësve, të cilët mund të parandalojnë draftimin e legjislacionit, që ka mundësi të shkaktojë shqetësime juridike.

Megjithatë, përpara realizimit të një mjedisi kaq të kompletuar juridik bashkëpunues, është e mundur të konkludohet që Gjykatat Kushtetuese Kombëtare, pavarësisht qëndrimit të tyre përgjithësisht miqësor ndaj BE-së, mund t’u referohet si një ligjvënës tjetër jo të drejtpërdrejtë në nivel kombëtar. Mund të themi se legjislacioni proçedurial penal luan një rol të rëndësishëm në efektivitetin e sistemit të drejtësisë penale. Pavarësisht se në përgjithësi, në përputhje me Kushtetutën dhe K.E.D.NJ-së vërehen mangësi si psh:

1. Lidhur me të drejtën e të pandehurit për të zgjedhur mbrojtësin, ku dispozita që parashikon zgjedhjen e mbrojtësit nga të afërmit e të pandehurit nuk garanton efektivisht të drejtën e mbrojtjes, pasi nuk përfaqëson vullnetin e tij në mënyrë të drejtpërdrejtë.

2. Lidhur me zvarritjet e proçeseve gjyqësore tej një afati të arsyeshëm, ku gjyqtari mund të ketë hapësirë më të madhe ligjore për të marrë masa ndaj avokatëve, pavarësisht se kjo u përcaktua edhe në ndryshimet e bëra në ligjin për avokatinë. Problemi kryesor qëndron në zbatimin në praktikë të këtyre masave.

3. Edhe gjykimi në mungesë duhet rishikuar, pasi praktika e vendit dhe ajo ndërkombëtare ka vërtetuar se ky është një gjykim që cënon të drejtat themelore proçeduriale të të pandehurit.

4. Të parashikohen vendimet e GJ.E.D.NJ-së si shkak për rihapjen e proçesit gjyqësor, pavarësisht se në një interpretim teorik mbi hierarkinë e normave juridike, zbatimi i vendimit të GJ.E.D.NJ-së mund të bëhet në mënyrë direkte nga gjykata e brendshme.Bashkëveprimi midis gjykatave të një Shteti dhe institucioneve të drejtësisë penale ndërkombëtare është kusht për një sërë marrëdhëniesh, nga ku më e rëndësishmja do të ishte ajo që përfshinte parimet këshilluese të juridiksionit në një forum kompetent. Kjo është në interes si të Tribunaleve si edhe të Gjykatës. Sipas fuqisë së harmonizimit aktual të Bashkimit Europian, është mëse e sigurtë që ne duhet të presim një zgjerim të gjerë të masave të BE-së, brenda ligjit penal proçedurial dhe të pavarur. Megjithatë, TFEU na siguron mjaft kushte të cilat duhen vëzhguar (siç është p.sh. ndalimi urgjent apo proçedura e bashkë-vendimit). Për më tepër, Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian do të vendosë mbi vlefshmërinë dhe interpretimin e atyre masave dhe sigurohet gjithashtu që të adaptohen të gjitha kufizimet dhe mbrojtjet ligjore. Plus kësaj, siç edhe u përmend, është ri-vendosur epoka e re e të drejtave të njeriut. Të drejtat e njeriut së bashku me parimet e përgjithshme të ligjit të BE-së, duhet të sigurojnë që Gjykata me zgjuarsi të mjaftueshme, të sigurojë një balancë të arsyeshme midis efektivitetit të politikës së BE-së nga njëra anë dhe mos ngarkimit me rregullore të tepërta të mbrojtjes së elementëve themelor të sistemit penal të Shteteve Anëtare nga ana tjetër. Nisur nga përmbajtja dhe efektet e pritshme të këtyre amendamenteve, sikurse po evidentohet edhe në rastin e atyre qe kanë hyrë në fuqi kohët e fundit, edhe këto elementë të rinj janë premisa të sigurta, për të përmirësuar hapësirat e organeve të ndjekjes penale në përmbushjen e misionit të tyre, pa cënuar standardet e mirënjohura për shtetin ligjor dhe të drejtat e njeriut të parashikuara nga Kushtetuta dhe akte të së drejtës ndërkombëtare.

194

Ndryshim shumë i rëndësishëm përsa i përket të drejtës së shtetasve për të pasur një proçes penal të drejtë është parashikimi i dispozitave që vënë kufij në kohëzgjatjen e proçesit penal, duke garantuar kështu një të drejtë primare të shtetasve, atë të pasurit një proçes i cili zgjat në një kohë të arsyeshme. Kohëzgjatja e arsyeshme e proçeseve është një e drejtë që buron nga Konventa e të Drejtave të Njeriut, e cila përmendet specifikisht në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë. Kohëzgjatja e proçesit është parashikuar në përputhje me normat që rregullojnë paraburgimin e shtetasve duke lënë marzhe kohore për të zgjeruar hapësirën për gjykatën.Nga ekzaminimi i jurisprudencës ende të kufizuar është bërë e qartë gjithsesi, që Gjykata Europiane e Drejtësisë (ECJ) është mëse në gjendje të tregojë themelet e garancive ligjore në Fushën e Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë. Aktet juridike të cilat kufizojnë në mënyrë të konsiderueshme liritë dhe të drejtat e qytetarëve si për shembull, në rastin e arrestit për qëllime të ekstradimit, duhet të lidhen me një proçedurë përpara Gjykatës Europiane të Drejtësisë e cila prodhon rezultate të shpejta. Për këtë arsye, rekomandohet që Statusi i Gjykatës Europiane të Drejtësisë të amendohet duke siguruar proçedime urgjente dhe seksione të specializuara të Gjykatës. Pasardhësi i programit Tampere, atij të Hagës, ka formuluar gjithashtu ndërkohë një instruksion për Komisionin Europian në kuptimin që ai është për ekzaminimin dhe përpunimin e kësaj ideje edhe më tej në bashkëpunim me Gjykatën e Drejtësisë.Gjykata Europiane e Drejtësisë meriton një shans për të dhënë kontributin esencial të saj për harmonizimin e ligjit penal dhe ligjit proçedurial penal, si edhe për të çuar më tej, përkufizimin e kushtetutshmërisë në marrëdhëniet ndërkombëtare. Vetëm në këtë mënyrë mund të krijohet themeli për besimin tek sistemet ligjore dhe aktet ligjore të njëri-tjetrit, një besim i përbashkët që bazohet në cilësinë e administrimit të drejtësisë dhe në respektimin e rregullit të ligjit. Ky besim i përbashkët nuk supozohet thjesht për të dalë si i tillë, por ka nevojë të fitohet mbi bazën e cilësisë së sundimit të drejtësisë. Për këtë arsye, koncepti bazë i njohjes së përbashkët nuk mund të bazohet në mos-kërkesë apo mirëkuptim ndërmjet shtetesh. Autoritetet juridike tek Shtetet Anëtare duhet patjetër të shqyrtojnë imtësisht ligjshmërinë dhe legjitimitetin e kërkesës juridike të Shteteve të tjera Anëtare. ECJ duhet patjetër të përpunojë parametrat e këtij rishikimi, duke përpunuar parimet e përgjithshme të ligjit të Bashkimit në fushën e proçedurës penale ndërkombëtare.

Nga ana tjetër, Shtetet Anëtare duhet t’i japin qytetarëve të Europës të drejtat të cilat i janë dhënë atyre si edhe t’i garantojnë këto të drejta në të gjithë Europën. Të fshihesh prapa nocioneve të vjetra të sovranitetit dhe strukturave ndërqeveritare të cilat lejnë qytetarin jashtë në të ftohtë, nuk është më e mbrojtshme. Për këtë arsye, është për të ardhur keq gjithashtu, që Traktati Kushtetues i ardhshëm nuk ka çrrënjosur ende plotësisht doktrinën e actes de gouvernement. Në fakt, Traktati Kushtetues aktualisht ka hequr një numër akoma më të madh aktesh të organeve të përforcimit nga juridiksioni i ECJ. Në Nenin III-377, thuhet se:

“Në ushtrimin e pushteteve lidhur me dispozitat e Seksionit 4 dhe 5 të Kapitullit IV të Titullit III, përsa i përket fushës së lirisë, sigurisë dhe drejtësisë, Gjykata e Drejtësisë së Bashkimit Europian nuk do të ketë juridiksion të rishikoj vlefshmërinë e proporcionalitetit të veprimeve të kryera nga policia apo shërbime të tjera të përforcimit të ligjit të një Shteti Anëtar apo ushtrimin e përgjegjësive që mbështeten mbi Shtetet Anëtare lidhur me mirëmbajtjen e ligjit dhe rendit, si edhe mbrojtjen e sigurisë së brendshme”.

195

Gjithsesi, Neni III-283 i Kushtetutës thotë që:“Në ushtrimin e kompetencave të saj, lidhur me dispozitat e Seksionit 4 dhe 5,

Kapitulli IV i Titullit III ka të bëjë me fushën e lirisë, sigurisë dhe drejtësisë, Gjykata e Drejtësisë nuk do të ketë juridiksion për të rishikuar vlefshmërinë apo proporcionalitetin e veprimeve të kryera nga Policia apo shërbime të tjera të përforcimit të ligjit të një Shteti Anëtar, apo ushtrimin e përgjegjësive që mbështeten mbi Shtetet Anëtare lidhur me mirëmbajtjen e ligjit dhe rendit, si edhe mbrojtjen e sigurisë së brendshme ku një veprim i tillë është çështje e ligjit kombëtar”.

Ndaj formulimi i Traktatit Kushtetues jo vetëm që përjashton testimin juridik të akteve të agjencive kombëtare përforcuese, por edhe të atyre organeve të përforcimit ndërkombëtar. Duke parë rritjen e pushtetit të Europol dhe Eurojust, si edhe mundësinë e zgjerimit të grupeve të hetimit të përbashkët dhe duke parë edhe bazat ligjore të Prokurorit Publik Europian, mund të themi që kjo është një fatkeqësi. Vetëm nëse do njohim se Bashkimi dhe Shtetet Anëtare ushtrojnë një sovranitet të përbashkët të ndashëm me njëri-tjetrin, atëherë do të jetë e mundur të njihet fakti se ka ende hapësira për një sundim Europian të përbashkët të ndashëm të drejtësisë penale.

Bazuar tek ECHR dhe Karta e të Drejtave Themelore, Gjykata Europiane e Drejtësisë në bashkëpunim me autoritet juridike kombëtare mund të arrijë në një set parimesh të përgjithshme të ligjit të Bashkimit, të cilat drejtohen drejt rregullimit të shtetit kushtetues në nivel të Bashkimit, së bashku me mbrojtjen ligjore ndërkombëtare, që ia vlen edhe vetë emri. Vetëm atëherë Bashkimi do të ketë patur sukses në arritjen e një vis-à-vis të thellë të ECHR, të cilën e aspiron që ta përmbushë përmes projektit integrues të saj.

Shohim se ligji penal është bërë tashmë një nga fushat me elementë në rritje të ligjit të Komunitetit, me parime të reja të krijuara thjesht për të mbështetur idenë e ndërtimit të një fushë juridike Europiane, si “parimi i territorialitetit Europian”. Ligji penal Europian, nuk përbën përjashtim në këtë realitet dhe studimi im siguroi disa shembuj për të mbështetur pretendimin, biles edhe duke provuar ekzistencën e influencës indirekte të instrumenteve ligjor të Komunitetit që plotësojnë elementët e materialit në legjislacionin tonë. Vlerësimi i prerë dhe i parevokueshëm i ndryshimeve të paraqitura në Traktatin e Lisbonës në lidhje me harmonizimin e ligjit penal përbën një detyrë të vështirë.

Megjithatë, në vija të përgjithshme duhet vlerësuar pozitivisht. Në mënyrë të padiskutueshme, është një përgjigje e shumë pritur për pasaktësitë e instrumenteve ligjor që mund të adaptohen në këtë fushë. Nuk ka dyshim që vendimet e konventave dhe kuadrit, nuk kanë qenë mjetet e duhura e të krijuarit të një kuadri ligjor të saktë. Konventat, si p.sh. traktatet ndërkombëtare të udhëhequra nga ligji ndërkombëtar, nuk janë adaptuar akoma nga të gjitha Shtetet Anëtare të BE-së; vështirësia kryesore me vendimet kuadër ka qenë mungesa e çdo sanksioni për mos-implementimin e tyre.

Bashkëpunimi dhe kontributi i plotë i Shqipërisë inter alia asistencë politike, juridike, teknike dhe financiare ndaj punës së Gjykatës Europiane të Drejtësisë, do të ishte një hap i rëndësishëm drejt luftës së mos-ndëshkimit të krimeve te luftës, krimeve kundër njerëzimit dhe genocidit. Në të njëjtën kohë do të kontribuonte drejt thellimit të marrëdhënieve bilaterale në kuadrin e një të ardhme BE-Republikë e Shqipërisë.

Nevojshmëria e një vullneti politik në nivel kombëtar për programet plotësuese kombëtare, është diçka shumë e rëndësishme, drejt eksplorimit të sfidave të reja për çështjet penale shqiptare. Sfida mbetet formimi dhe implementimi i ndjekjeve penale

196

kombëtare për krime të rënda dhe i mënyrave në të cilat aktorë të ndryshëm, duke përfshirë edhe komunitetin ndërkombëtar si edhe shoqërinë civile, mund të demonstrojnë vullnet politik dhe tejkalojnë neglizhencën politike drejt integrimit Europian dhe Drejtësisë Globale Ndërkombëtare, duke qenë që të gjitha kanë të bëjnë me ICC.

Analizimi i ndryshimeve të dala nga traktati i Lisbonës, do të lejonte një unifikim të mëtejshëm të sistemit të ligjit kushtetues që merret me krimet, i cili konsiderohet të jetë sfida më e madhe e BE-së. Dalin qartë dy aspekte të rëndësishme në këto ndryshime:

E para lidhet me rregullimet në proçedurat legjislative që lejojnë një rol më të madh të Parlamentit Europian si edhe të parlamenteve kombëtare. Ky zhvillim është sidomos kuptimplotë përsa i përket ligjit penal. Midis të gjithë Shteteve Anëtare, ligji penal konsiderohet që i përket vetëm fuqive sovrane të shtetit. Nëse do të kishte më shumë kontroll demokratik mbi institucionet e BE-së, do të kishte shanse më të mira për të bindur Shtetet Anetare, që disa modifikime të caktuara do të ishin mjaft të rëndësishme dhe nevojshme.

Duhet vlerësuar gjithashtu edhe ndryshimi i proçedurës nga ndër-qeveritare në komunitare. Proçedura, duke marrë parasysh që është shtylla e parë, duket të jetë më e shpejtë, thjeshtë dhe më demokratike. Megjithatë Shtetet Anëtare, mund të jenë të lëkundura për të vendosur mbi çështjet penale, nëse ato dinë që mund të rrëzohen me vota. Duhet të kujtojmë këtu që Vendimi Kuadër i sipër-përmendur mbi mbrojtjen e mjedisit përmes ligjit penal u rrëzua mëparë, si propozim në vend të një direktive. Mund të imagjinohet lehtë që një situatë e tillë mund të kthehet nën rregulla të reja, sidomos nëse niveli i shumicës do të ishte më i ulët se aktualisht.

Avantazhi tjetër i Traktatit të Lisbonës është ndryshimi i formës së aktit ligjor që ka të bëjë me çështjet penale. Direktivat kanë qenë instrumentet më popullore në trashëgiminë ligjore të EC-së dhe prandaj aplikimi i tyre ndaj çështjeve penale, forcon vazhdueshmërinë e një sistemi ligjor të përbashkët. Megjithatë, nuk ka shumë mundësi që këto direktiva të kenë ndonjë efekt të drejtpërdrejtë. Gjithsesi, çështja kryesore këtu është mundësia për të forcuar Shtetet Anëtare që të implementojnë direktivat.

Duhet të përshijmë gjithashtu edhe një pikë të fundit, e cila ka të bëjë me faktin e juridiksionit të ECJ-së mbi çështjet kriminale. Ne kuadrin e ri ligjor, juridiksioni i ECJ-së mbi çështjet penale është i njëjtë me çdo çështje tjetër të rregulluar mëparë në shtyllën e parë. Komisioni Europian ka të drejtë të ndërmarrë një veprim kundër ndaj një shteti anëtar që nuk ushtron detyrën e tij për të implementuar një direktivë. Akoma më e rëndësishme është kompetenca e pakufizuar e ECJ-së për të interpretuar aktet ligjore që kanë të bëjnë me çështjet penale. Ligji i unifikuar pa një interpretim të unifikuar është thjesht një trillim. Presim që kjo kompetencë e ECJ-së të ketë një impakt më të madh për të ardhmen e ligjit kriminal Europian.

- Situata Kombëtare aktuale Përpjekjet e institucioneve për të përmirësuar sistemin e drejtësisë kanë qenë të shumta, por të pjesshme dhe të fragmentuara, dhe kanë konsistuar kryesisht në përmirësimin e sistemit nëpërmjet masave të natyrës operative, si modernizimin e infrastrukturës, futjen e teknologjisë së informacionit të përmirësuar komunikimin me publikun, etj. Në disa raste ka pasur ndërhyrje kryesisht ligjore për të korrigjuar ose përmirësuar disa aspekte të organizimit të sistemit dhe qeverisjes së tij. Të tilla ishin, për shembull, miratimi i ligjeve për Gjykatën e Krimeve të Rënda dhe të Gjykatës Administrative,

197

ndryshimet në vitet e fundit të ligjeve në Gjykatën e Lartë dhe Këshillit të Lartë të Drejtësisë, Ligji “Për Shkollën e Magjistraturës”, etj.

Megjithatë, pavarësisht ndërgjegjësimit për rëndësinë themelore të sistemit të drejtësisë, nuk ka pasur një përpjekje të gjerë dhe të thellë për të analizuar rezultatet e sistemit të drejtësisë në tërësi dhe për t’u marrë me sfidat e shumta në mënyrë radikale dhe të integruar. “Strategjia Kombëtare e Sektorit të Drejtësisë 2010-2014”, miratuar në vitin 2010, nuk ka arritur të kthehet në një platformë themelore dhe operacionale, për të orientuar një reformë rrënjësore të sistemit, duke mos adresuar sfidat lidhur me konsolidimin e sistemit.

Një gjyqësor i pavarur dhe efikas është një parakusht themelor për funksionimin e shtetit ligjor, përbën një tipar parësor të demokracisë dhe është një mundësues i rëndësishëm i zhvillimit të qëndrueshëm të Shqipërisë.

Kjo theksohet edhe në Dokumentin Indikativ të BE-së për Shqipërinë, për 2014-2020, që paraqet se prioritet për vendin është “ . . . një sistem gjyqësor llogaridhënës, të pavarur dhe efikas, të harmonizuar me legjislacionin e BE-së dhe praktikën më të mirë”. Raporti i Progresit të BE-së për 2015, gjithashtu vlerëson se sistemi gjyqësor i Shqipërisë është në një fazë të hershme të përgatitjes dhe orienton për mangësitë thelbësore që duhen adresuar, “..lidhur me pavarësinë dhe llogaridhënien e gjykatësve dhe prokurorëve, zbatimin e vendimeve, bashkëpunimit ndërinstitucional, si dhe administrimin e drejtësisë i cili mbetet i ngadaltë”. Orientimi vjen përmes ndërhyrjesh e masash konkrete si:Uljes së konsiderueshme të kohëzgjatjes së proçeseve;Forcimit të rolit dhe pavarësisë së prokurorëve në proçesin e hetimit;Rritjes së shkallës të parashikueshmërisë ligjore dhe zbatimit të ligjeve dhe vendimeve të gjykatave në interes të bizneseve dhe qytetarëve; Rritjes së informacionit dhe proçeseve të gjykatave përmes zbatimit të një Sistemi të Integruar të Informacionit për Administrimin e Çështjeve dhe sistemeve të audiove në të gjitha gjykatat për të siguruar që informacioni të jetë i lehtë në përdorim për qytetarët,;Zgjerimit të Komisionit Shtetëror për Asistencën Ligjore përmes hapjes së zyrave të reja dhe forcimit të atësive të burimeve njerëzore;Garantimi i të drejtave themelore personale dhe transformimi i dënimit penal në mundësi për ri-edukim përmes: - Përmirësimit të mëtejshëm të sistemeve të burgimit dhe para-burgimit;- Respektimit i standardeve ndërkombëtare në sistemin e vuajtjes së dënimit, duke përfshirë trajtimin e posaçëm të kategorive të ndryshme të të burgosurve;- Uljes së shkallës së mbipopullimit në institucionet e vuajtjes së dënimit, dhe përmes Forcimit të politikës sociale përmes veprimeve të synuara për të: (i) zgjeruar arsimin 9-vjeçar në gjithë sistemin e vuajtjes së dënimit ; (ii)ngritur sektorë të kujdesit të posaçëm për personat me probleme të shëndetit mendor në pesë Institucione të Ekzekutimit të Vendimit Penal (IEVP); (ii) hartuar protokolle standarde për përgatitjen për ri-integrim pas lirimit, si edhe rritur përfshirjen e të burgosurve në aktivitete që mbështesin ri-integrimin e tyre pas lirimit.Synimi i përgjithshëm i proçesit të reformimit është krijimi i një sistemi drejtësie të besueshëm, të drejtë, të pavarur, profesional dhe të orientuar drejt shërbimit, të hapur,

198

të përgjegjshëm dhe efiçient, i cili të gëzojë besimin e publikut, të mbështesë zhvillimin e qëndrueshëm social-ekonomik të vendit dhe të mundësojë integrimin e tij në familjen europiane.

Një sistem drejtësie me këto tipare është parakusht i domosdoshëm për forcimin e shtetit të së drejtës, respektimin e lirive dhe të drejtave të individit, barazinë e shtetasve përpara ligjit, përparimin ekonomik dhe shoqëror të vendit dhe ecurinë e proçesit të integrimit europian.

Në kuadër të këtij proçesi sistemi ynë ligjor do të ekspozohet në mënyrë të pakthyeshme e të vazhdueshme ndaj koncepteve, rregullave dhe parimeve të së drejtës europiane, të cilat do të bëhen pjesë e pandashme e së drejtës sonë të brendshme. Por sistemi ynë i drejtësisë nuk është ende i përgatitur për këtë sfidë. Në fakt, përveç problemeve të sipërpërmendura sistemi ynë i drejtësisë karakterizohet nga mungesa të thella në njohjen dhe zbatimin e standardeve të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ) dhe jurisprudencës së GJ.E.D.NJ-së, njohjen e direktivave dhe traktateve të BE-së, legjislacionit të zbatueshëm në kuadër të integrimit europian, jurisprudencës së Gjykatës Europiane të Drejtësisë dhe në aftësinë për t’u orientuar dhe referuar te këto standarde.Duhet të krijohet një sistem ligjor koherent që u përgjigjet traditës sonë ligjore, nevojave dhe shkallës së zhvillimit të vendit si dhe nevojës për të mundësuar zhvillimin tonë të qëndrueshëm ekonomik e shoqëror në të ardhmen. Kjo nënkupton përpjekje për krijimin e një legjislacioni të konsoliduar, të sistemuar e të harmonizuar së brendshmi dhe me standardet ndërkombëtare e që zbatohet njëtrajtësisht nga institucionet e sistemit të drejtësisë. Këto sfida të rëndësishme arrihen duke realizuar objektiva si:

• Garantimi i transparencës së pushtetit gjyqësor dhe të së drejtës për një proçes të rregullt ligjor në përputhje me standardet europiane.

Për të realizuar këtë objektiv duhet synuar:-Rritja e transparencës së gjykatave, të aksesit të personave privatë në organet e drejtësisë dhe të aksesit të publikut në seancat gjyqësore, si dhe forcimin e marrëdhënieve midis gjykatave, nga njëra anë, dhe medies e publikut, nga ana tjetër, nëpërmjet ndryshimeve në legjislacionin proçedurial. -Garantimi i një mjeti ankimimi efektiv ndaj vendimeve gjyqësore, rritjen e efiçiencës dhe shpejtësisë së gjykimeve duke shmangur zvarritjet e proçeseve gjyqësore.-Përmirësimi i sistemit të njoftimeve, parashikimin e mjeteve dhe mekanizmave efektivë që parandalojnë shtyrjen e gjykimeve nëpërmjet ndryshimeve përkatëse në legjislacionin proçedurial.-Përmirësimi i cilësisë në arsyetimin e vendimeve gjyqësore dhe dhënien e njëkohshme të arsyetimit me shpalljen e vendimit. -Vendosja e detyrimit për publikimin në kohë të vendimeve gjyqësore online;-Mbështetja e mjeteve të informimit publik (shtypin, televizionet etj.) për t’u dhënë atyre mundësinë e informimit të shpejtë, profesional, kritik e real të publikut në lidhje me funksionimin e sistemit të drejtësisë.-Hartimi i rregullave, praktikave të mira apo linjave udhëzuese që rregullojnë marrëdhëniet e gjyqtarëve e të prokurorëve me mjetet e komunikimit publik dhe individët.

199

-Parashikimin e afateve më të arsyeshme për disa nga proçedurat që parashikohen në ligjin organik të GJ.K-së për të garantuar sigurinë juridike të shtetasve dhe pajtueshmërinë e këtyre afateve me praktikën e GJ.E.D.NJ-së.

• Krijimi i një raporti të ri të sistemit tonë gjyqësor me gjykatat europianeE drejta shqiptare do të përjetojë një evolucion sfidues, duke u ekspozuar në mënyrë të pakthyeshme e të vazhdueshme ndaj koncepteve, rregullave dhe parimeve të së drejtës europiane, duke pasur si pikë takimi kryesisht detyrimet që burojnë nga proçesi i anëtarësimit në Bashkimin Europian. Përgatitja e gjyqtarit shqiptar në këtë proçes është vendimtare dhe një test i pashmangshëm për transformimin rrënjësor të vendit përmes garantimit të zbatimit të standardeve europiane në praktikë.

Për arritjen e këtij objektivi duhet synuar: -Krijimi i një strukture të posaçme për përgatitjen e ndryshimeve legjislative të nevojshme në funksion të harmonizimit me jurisprudencën e GJ.E.D.NJ-së. -Krijimi i mekanizmave të bashkëpunimit institucional për nxitjen e dialogu gjyqësor ndërmjet Gjykatës Kushtetuese, Gjykatës së Lartë dhe GJEDNJ-së në funksion të harmonizimit të praktikës gjyqësore vendase me jurisprudencën e Gjykatës Europiane të Drejtësisë. -Harmonizimin e parashikimeve te veprave penale dhe sanksioneve me standardet europiane-Rishikimin dhe qartësimin e masave dhe kritereve të dënimit penal për një pjesë të madhe të veprave penaleDrejtësia penale është një ndër shtyllat kryesore të shtetit të së drejtës. Në ditët e sotme ajo përballet me format e reja të sofistikuara të kriminalitetit, që kërkojnë përmirësim të legjislacionit dhe rritjen e efektivitetit të veprimtarisë së agjencive të specializuara në luftën kundër kriminalitetit. Mendoj që disa përmirësime të nevojshme duhet të arrihen duke realizuar këto objektiva:

• Rritja e efiçiencës dhe efektivitetit të drejtësisë penale nëpërmjet konsolidimit të misionit dhe funksioneve të prokurorisë, si dhe përmes riorganizimit të strukturave të saj dhe rishpërndarjes së përgjegjësive mes tyre.

• Konsolidimi i garancive të statusit të prokurorit, përgjegjësisë dhe llogaridhënies në ushtrimin e detyrës.

• Riorganizimi në tërësi i policisë gjyqësore, duke forcuar dhe përmirësuar statusin e saj, profesionalizmin, përgjegjshmërinë, llogaridhënien dhe efiçiencën.

• Forcimi i garancive proçedurale në fazën e hetimeve paraprake dhe gjatë gjykimit në shkallë të parë dhe në apel.

• Përmirësimi i Kodit Penal me qëllim harmonizimin e tij me standardet e BE-së.

Zbatimi i ligjit penal është një prej treguesve kyç të respektimit të parimit të sundimit të ligjit. Ligji penal shqiptar u miratua fillimisht më 1995, por është amenduar shpesh gjatë këtyre 20 vjetëve nga hyrja në fuqi. Si rezultat, Kodi Penal ka humbur koherencën e brendshme. Për më tepër, në gjendjen aktuale Kodi nuk reflekton disa nga detyrimet ndërkombëtare të Shqipërisë si dhe disa standarde të BE-së, që në të ardhmen do të jenë të detyrueshme. Po kështu disa vendime të Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut vënë në dyshim përputhshmërinë e disa dispozitave të Kodit me K.E.D.NJ-në.

200

Ato përfshijnë: i) rregullim të pamjaftueshëm të instituteve kryesore, si: lidhja shkakësore, tentativa, bashkëpunimi, konkurrimi i veprave penale etj.; ii) formulime të paqarta dhe kontradiktore midis neneve të ndryshme; iii) dënime jo të përshtatshme për rëndësinë e disa veprave penale;

• Forcimi dhe përmirësimi i statusit dhe pozitës juridike të viktimës në proçesin penal Nga një analizë e sistemit të drejtësisë evidentoj se pozita proçedurale e të dëmtuarit nga vepra penale si dhe roli i prokurorit në garantimin e mbrojtjes së të dëmtuarve nga vepra penale paraqesin dobësi të theksuara. Ka mungesa në rregullimin ligjor dhe detajimin e të drejtave dhe garancive proçeduriale në përputhje me standardet e BE-së. Shumë prej të drejtave të parashikuara për viktimat e krimit në Direktivën 2012/29/EU nuk janë të reflektuara në Kodin e tanishëm të Proçedurës Penale.

Ndaj duhen marrë masa ligjore për rishikimin e pozitës juridike të viktimës në Kodin e Proçedurës Penale, duke e harmonizuar me standardet ndërkombëtare dhe jurisprudencën e GJEDNJ-së, duke parashikuar mekanizma që garantojnë mbrojtje fizike dhe psikologjike të Viktimës së veprës penale dhe familjarëve të tyre në terma afatgjatë.

Forcimi i shtetit të së drejtës dhe integrimi europian kërkojnë një ndryshim rrënjësor të gjendjes në të cilën ndodhet sistemi i drejtësisë në përgjithësi. Të gjithë ne meritojmë një sistem drejtësie të besueshëm, të pavarur, profesional, të shpejtë dhe efiçient. Meritojmë një sistem drejtësie ku të gjithë të jenë të barabartë përpara ligjit dhe ku ligji të zbatohet njëlloj për këdo, pavarësisht nga pozita shoqërore apo institucionale.

Nëpërmjet këtij punimi dhe kontributit të të gjithëve për reformat në drejtësi, duke nxjerrë në çdo rast të mirat dhe të metat e sistemit, në mënyrë që të jetë gjithmonë në një proçes azhurnimi dhe përmirësimi në mënyrë që të ndërtojmë bazat e shëndosha për të pasur një drejtësi të besueshme dhe një sistem drejtësie që funksionon sipas standardeve kushtetuese dhe atyre europiane.

201

BIBLOGRAFIA

I. LITERATURA

yy Albi, Anneli. “Supremacia e Ligjit të EC-së në Shtetet e Reja Anëtare: Sjellja e Parlamenteve në një Ekuacion të Kushtetucionalizmit Bashkëpunues”. Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 3 (2007): 25 - 67.

yy Alegre, Susie dhe Marisa Leaf. “Njohja e Përbashkët në Bashkëpunimin Juridik Europian: Një hap tepër i Shpejtë tepër herët? Revista e Ligjit Europian 10/2 (2004): 200 - 217.

yy Alexy, Robert. Theorie der Grundrechte {Teoria e të Drejtave} (suhrkamptaschenbuchwissenschaft), Frankfurt/Main: Suhrkamp, 1986: 100-104.

yy Bassiouni, M.C. 1993b. “Të drejtat e Njeriut në Kontekstin e Drejtësisë Penale: Identifikimi i Mbrotjes Proçeduriale Ndërkombëtare dhe Mbrotjeve Ekuivalente në Kushtetutat Kombëtare”, 3, Letërsia Krahasuese Ndërkombëtare 235-297.

yy Beck, Gunnar. “Gjykimi i Lisbonës së Gjykatës Kushtetuese Gjermane, Përparësia e Ligjit të BE-së dhe Problemi i Kompetenz-Kompetenz: Një Konflikt midis të Drejtës dhe të Drejtës në të cilën nuk ka Pretor.” European Law Journal 17(4) (2011): 470 - 494.

yy Bianku. L: “Jurisprudenca e Gjykates se Strasburgut”. Tirana, 2005.yy Besselink, Leonard F. M. “Identiteti Kombëtar dhe Kushtetues përpara dhe pas

Lisbonës.” Përmbledhje Ligjit Utrecht 6 (3) 2010. yy Bieber, Roland. “Asocim i Shteteve Sovrane.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues

Europian 5 (2009)391 - 406.yy Blekrtoon R. dhe W. van Ballegooij. Libri mbi Mandat Arrestin Europian. Hagë: T

M C Asser Press, 2005.yy Böckenförde, Ernst-Wolfgang. “Die Eigenart des Staatsrechts und der

Staatsrechtswissenschaft”, tek Böckenförde, Staat, Verfassung, Demokratie, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1991: 159-199.

yy Boom, Steve J.” Bashkimi Europian mbas Vendimit Maastricht: A do të jetë Gjermania “E Virgjëra e Europës?” Revista Amerikane e Ligjit Krahasues 43/2 (1995): 177-26.

yy Briza, Petr “Republika Çeke - Gjykata Kushtetuese mbi Vendimin e Traktatit të Lisbonës e 26 Nëntorit 2008.” Përmbledhja e Ligjit Kushtetues Europian 5 (2009): 143 — 164.

yy Cartabia, Marta. “Europa dhe të Drejtat: Marrja e Dialogjeve Seriozisht” Përmbledhja e Ligjit Kushtetues Europian 5 (2009): 5-31.

yy Chalmers D., Davies G. dhe Giorgio Monti. Ligji Bashkimit Europian. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.

202

yy Curtin, Deindre and Ige F. Dekker. “Bashkimi Europian nga Maastricht tek Lisbona. Njësia Institucionalizuese dhe Ligjore jashtë Hijes, Qëndra Amsterdam për Ligjin dhe Qeverisjen Europiane.” Seritë e Dokumentave të Punës 2010— 02 (2010).

yy Dawes, Anthony dhe Orla Lynskey. “Krahu më i gjatë që ka ekzistuar i Ligjit të EC-së: Zgjerimi i Kompetencave të Komunitetit në Fushën e Ligjit Penal.” Përmbledhja e Ligjit Kushtetues Europian 45 (2008): 131 -158.

yy Douglas-Scott, Sionaidh. “Bashkimi Europian dhe të Drejtat Njerëzore mbas Traktatit të Lisbonës” Përmbledhje e Ligjit të të Drejtave Njerëzore 1/4 (2011): 645 - 682.

yy Dyevre, Arthur. “Gjykata Kushtetuese Gjermane dhe Politikat Juridike Europiane”. Politikat Europiane Perëndimore 34/2 (2011): 346 - 361.

yy Elezi, I. Elezi, E. Historia e së drejtës penale, Erik, Tiranë 2010. yy Elezi, I. Elezi, E. Zhvillimi historik i mendimit teoriko – juridik, Tiranë 2010. yy Elezi, I. Kaçupi, S. Haxhia, M. Komentar i Kodit Penal (pjesa e përgjithshme),

Tiranë 2012. yy Fichera, Massimo. “Mandat Arresti Europian dhe Shteti Sovran: Martesë Bindjesh?”

Revista e Ligjit Europian 15/1 (2009): 70-97.yy Fichera, Massimo. dhe Christine Janssens.“Njohja e Përbashkët e vendimeve

juridike në çështjet penale dhe roli i gjykatësit kombëtar.” ERA Forum 8 (2007): 177 -202.

yy Fitzmaurice, G.: Ligji dhe Proçedurat e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Cambridge, 1986. ISBN 0906 496 330. HERLIN-KARNELL E.: Traktati i Lisbonës, Analizë kritike e Impaktit mbi Ligjin Penal të BE-së. Tek: Forum i Shoqërisë së Ligjit Penal Europian 2010. fq. 59-64.

yy Foadi, Sonia dhe Stelios Andreadakis. “Reflektime mbi Arkitekturën e BE-së pas Traktatit të Lisbonës: Metoda Juridike Europiane për të Drejtat Themelore.” Revista e Ligjit Europian 17/5 (2011): 595 – 610.

yy Gaeta, P. & Cassese, A.& Jones, J. R.W. D (2002) “Statuti Romak i Gjykatës Penale Ndërkombëtare”, Oxford; New York: Shtypi i Universitetit të Oksfordit, 2002.

yy Gallagher, Paul. “Zhvillime të të Ardhmes në bashkëpunimin juridik në çështjet penale.” ERA Forum 9 (2009);495 - 517.

yy Geyer, Florian. “Gjykata e Drejtësisë të Komunitetit Europian dhe Mandat Arresti - Gjykimi i 3 Majit 2007, Rasti C-303/05, Advocaten voor de Wereld VZW ndaj Leden van de Ministerraad” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 4 (2008): 149 -161.

yy Gibbs, Alun H. “Balancë e Arsyeshme në Fushat e Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë së Europës.” Revista e Ligjit Europian 17/1 (2011): 121 -137.

yy Grimm, Dieter. “Komente mbi Vendimin e Gjykatës Kushtetuese Gjermane të Traktatit të Lisbonës. Mbrojtja e Shtetshmërisë Sovrane ndaj Transformimit të Bashkimit Europian në një Shtet.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 5 (2009): 353 - 373.

yy Grosser, Alfred. “Rasti i Lisbonës së Gjykatës Kushtetuese Federale: “Sonderweg” Gjerman – Një Prespektivë e Jashtme.” Revista e Ligjit Gjerman 10/8 (2010): 1263 -1268.

203

yy Gross, O., 1998. “Edhe një herë në Çarje”: Dështimi Sistematik i Aplikimit të Konventës Europiane mbi të Drejtat e Njeriut deri tek Emergjencat e Ngulitura. Revista Yale e Ligjit Ndërkombëtar, 23, 437-501.

yy Halberstam, Daniel dhe Christoph Möllers. “Gjykata Kushtetuese Gjermane thotë “Ja zuDeutschland!” Revista e Ligjit Gjerman 10/8 (2009) 1-13.

yy Haratsch,Andreas. “Die Solange Rechtssprechung des E u r o p ä i s c h e n Gerichtshofs für Menschenrechte.” ZaöRV 66 (2006): 927-947.

yy Herdegen, Matthias. Europarecht. München: Beck, 2010.yy Herlin-Karnell, E., 2011. Zhvillimet e Kriminalizimit Parandalues të BE-së.

Rishikimi i Ligjit Penal Europian, 1 (2), 149-169.yy Herlin — Karnell, Esther. “Rivendosja e Ligjit Penal të BE-së – Zhvillimet e

Fundit.” Tek Dokumentat e Punës së Fakultetit të Drejtësisë të Uppsalas 2011: 6b (2011).

yy Hinarejos, Alicia. “Traktati i Lisbonës kundrejt Qëndrimit në vend: Një pikëpamje nga shtylla e tretë.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 5 (2009): 99-116.

yy Islami, H.; Hoxha, A.; Panda, I. “Komentar i Kodit të Proçedurës Penale” Botimet Morava, Tiranë 2003.

yy Jansen, Thomas. “Kushtetuta Gjermane në të ardhmen e Bashkimit Europian mbas gjykimit të Gjykatës Federale mbi Traktatin e Lisbonës.” Prespektiva mbi Federalizmin 2/1 (2010):1-8.

yy Jirásek, Jan. “Aplikimi i Kartës së të Drejtave Themelore të BE-së në Angli dhe Poloni. Sipas Traktatit të Lisbonës.” Marrë http://www.law.muni.cz/sborniky/cofola2008/files/pdf/evropa/jirasek_jan.pdf

yy Komarek, Jan. “Kushtetucionalizmi Europian dhe Mandat Arresti Europian: Në Kërkim të Kufijve të “Parimeve të Kundër Përpikmërisë.” Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 44 (2007): 9-40.

yy Kokott Juliane. “Ligji Bazë në vitet 60 – nga 1949 në 2009: Ligji Bazë dhe Integrimi Ndërkombëtar.” Revista e Ligjit Gjerman11/1 (2010): 99-114.

yy Kumm, Matthias. “Jurisprudenca e Konfliktit Kushtetues: Supremacia Kushtetuese në Europë para dhe pas Traktatit Kushtetues.” Revista e Ligjit Europian 11/3 (2005):262 - 307.

yy Ladenburger, Clemens. “Policia dhe Ligji Penal në Traktatin e Lisbonës. Një Dimension i ri për Metodat e Komunitetit.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 4 (2008): 20-40.

yy Lavener, Sandra dhe Wolfgang Wagner. “Cili Rend Publik Europian? Burimet e Mos-balancimit në Fushat e Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë Europiane.” Siguria Europiane 16 (2007): 225 -243.

yy Lenaerts, Koen. “Kontributet e Gjykatave Europiane të Drejtësisë në Fushën e Lirisë, Sigurisë dhe Drejtësisë.” Tremujorja e Ligjit Ndërkombëtar dhe Krahasues 59 (2010): 255 - 301.

yy Leonardy, Uwe. “A është Federata Europiane një ‘Mision i Pamundshëm’? Një Analizë Kritike e Gjykimit të Gjykatës Kushtetuese Gjermane mbi Traktatin e Lisbonës.” Studimet Rajonale dhe Federale 21(1) (2011)73-90.

204

yy Levinson, S. and Balkin J.M (2010). Diktatura Kushtetuese: Rreziqet dhe Krijimi saj. Përmbledhje e Ligjit te Minesotës, Vol. 94, fq. 1789, 2010.

yy Mackarel, Mark. “Mandat Arresti Europian - Vitet e Mëparshme: Vënia në Zbatim dhe Përdorimi i Mandatit.” Revista Europiane e Krimit, Ligjit Penal dhe Drejtësisë Penale (2007): 37 - 65.

yy Mitsilegas, Valsamis. “Vala e Tretë e Ligjit të Shtyllës së Tretë. Cili është Drejtimi për Drejtësinë Penal të BE-së” Përmbledhje e Ligjit Europian 34 (2009): 523 - 560.

yy Mitsilegas, Valsamis: Ligji Penal Europian. Oxford dhe Portland, Oregon: Hart Publishing, 2009. 352 Faqe. ISBN 978-1-84113-585-4.

yy Mölders, Simone. “Anullimi i Aktit të Mandat Arrestit Europian – Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Federale Gjermane të 18 Korrikut 2005”. Revista e Ligjit Gjerman 7/1 (2005): 45 -58.

yy Nascimbene, Bruno. “Bashkëpunimi Juridik Europian në çështjet penale: ç’mbrotje për individët nën Traktatin e Lisbonës?” ERA Forum 10 (2009): 397 - 407.

yy Niedobitek, Matthias. “Rasti i Lisbonës së 30 Qershorit 2009 –Një Koment nga Prespektiva e Ligjit Europian”. Revista e Ligjit Gjerman 10/8 (2009): 1267-1277.

yy Payandeh, Mehrdad. “Përmbledhje Kushtetuese e Ligjit të BE-së mbas Honeywell: të Kontekstializimi i Marrëdhënieve midis Gjykatës Kushtetuese Gjermane dhe Gjyatës Drejtësisë BE-së”. Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 48 (2011): 9-38.

yy Peers, Steve. “U Përmbush Misioni? Drejtësia e BE-së dhe Ligji i Çështjeve të Brendshme mbas Traktatit të Lisbonës” Përmbledhje e Ligjit të Tregut të Përbashkët 48 (2011): 661 - 693.

yy Peers, S.: Njohja e Heshtur dhe Ligji Penal në Bashkimin Europian: A e ka marrë gabim Këshilli? Tek: Përmbledhja CML., 2004, nr. 41. fq. 5-36.

yy Peers, S.: Ligjit Penal Europian dhe Traktati i Lisbonës. Tek: Përmbledhja e Ligjit Europian, 2008, nr. 33(4). fq. 507-529.

yy Peers, S.: Ligji i Drejtesise BE-së dhe i Çështjeve të Brendshme. Edicioni i 2-të. Oxford: Oxford University Press, 2006. 588 Faqe. ISBN 978-0199290550.

yy Perignon, Isabelle dhe Constance Dauce. “Mandat Arresti Europian: një histori suksesi në rritje” ERA Forum 8 (2007): 20F3 -214.

yy Pieroth, Bodo dhe Bernhard Schlink. Grundrechte. Heidelberg: CF Müller, 2003.yy Pollicino,Oreste. “Mandat Arresti Europian dhe Parimet Kushtetuese të Shteteve

Anëtare: një Rast Përmbledhje i bazuar në Ligj në përpjekje për të arritur balancën e duhur midis Sistemeve Ligjor ndërvepruese” Revista e Ligjit Gjerman 9/10 (2008): 1313 - 1355.

yy Sadurski, Wojciech. “Solange, Kapitulli 3: Gjykatat Kushtetuese në Europën Qëndrore – Democracia e Bashkimit Europian.” Revista e Ligjit Europian 14 (1 (2008): 1-35.

yy Sarmiento, Daniel. “Bashkimi Europian: Mandat Arresti Europian dhe çështja për koherencë kushtetuese.” Revista Ndërkombëtare e Ligjit Kushtetues 6/1 (2008): 171-183.

-

,

205

yy Shegani, A. Aspekte fenomenologjike, juridiko – penale e kriminologjike të terrorizmit ndërkombëtar, Tiranë 2010.

yy Spaventa, Eleanor “Hapja e Kutisë së Pandorës: Disa Reflektime mbi Efektet Kushtetuese të Vendimit në Pupino.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 3 (2007): 5-24.

yy Steinbach, Armin. “Gjykimi i Lisbonës së Gjykatës Kushtetuese Federale Gjermane – Udhëzime të reja mbi Kufijtë e Integrimit Europian?” Revista e Ligjit Gjerman 11/04 (2010) : 367-390.

yy Tuori, K., 2010. Kushtetutat e Shumta të Europës. Tek: K. Tuori, S. Sankari, eds. Kushtetutat e Shumta të Europës. Aldershot: Ashgate, 3-30.

yy Tomushat, Christian. “Mospërputhshmëria – Gjykata Kushtetuese Federale Gjermane mbi Mandat Arrestin Europian.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 2 (2006): 209-226.

yy Traja, K. “K.E.D.Nj dhe Proçesi i Rregullt Ligjor sipas Kushtetutës Shqiptare” Tribuna Juridike, Nr 42(3), 2003.

yy Van Den Wyngaert, C. & Stessens G. (1999). “Parimi Ndërkombëtar i non bis in idem: Zgjidhja e disa nga Çështjeve të Pazgjidhura”. Revista Tremujorshe e Ligjit Ndërkombëtar dhe Krahasues 48: 779-804.

yy Vendimet e Gjykatës Kushtetuese Shqiptare, të botuara në përmbledhjet e vendimeve të viteve 1992-2005, Botim i Gjykatës Kushtetuese.

yy VokuhIe, Andreas. “Bashkëpunimi Shumë-nivelësh i Gjykatave Kushtetuese Europiane Der Europäische Verfassungsgerichtsverbund.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 6 (2010): 175 – 198.

yy Vokshi A“ Nuk ka Vepër Penale, nuk ka dënim pa ligj” Jeta Juridike, Nr. 2, 2005.yy Von Bogdany, Armin dhe Jürgen Bast. Parimet e Ligjit Kushtetues Europian,

München: Beck, 2008.yy Wasmeier, Martin.“Der Europäische Haftbefehl vor dem Bundesverfassungsgericht

- ZurVerzahnung des nationalen und europäischen Strafrechts.” ZEuS 1 (2006): 23 - 39.

yy Wendel, Matthias. “Lisbona para Gjykatave: Prespektiva Krahasuese.” Përmbledhje e Ligjit Kushtetues Europian 7 (2011): 96 - 137.

yy Zaganjori. Xh “E drejta ndërkombëtare në gjykimet dhe vendimet e gjykatave kombëtare.” Jeta Juridike, Nr.2, Dhjetor 2005.

-

206

II. LEGJISLACIONI

• Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, 1998.

• Kodi i Proçedurës Penale i Republikës së Shqipërisë, i ndryshuar, Tiranë 1995.

• Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, i ndryshuar, Tiranë 1995.

• Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tirane 1998.

• Ligji nr. 8811, i vitit 2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë”.

• Ligji Nr. 8497, datë 10.6.1999 Për ratifikimin e Konventës së Këshillit të Europës “Për Transferimin e Procedimeve në Çështjet Penale”.

• Ligji nr. Nr. 8498, datë 10.6.1999, ndryshuar me ligjin nr. 9539, datë 22.5.2006 për ratifikimin e Konventës së Këshillit të Europës “Për ndihmën e ndërsjellë juridike në fushën penale”.

• Ligj Nr. 8499, datë 10.6.1999 Konventa e Këshillit të Europës “Për transferimin e personave të dënuar”.

• Ligji Nr. 8646, datë 20.7.2000 “Konventa Europiane “Për pastrimin, depistimin, kapjen dhe konfiskimin e produkteve të krimit”

• Ligji “Për organizimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë”;

• Ligji “Për organizimin dhe funksionimin e gjykatave për krime të rënda”;

• Ligji “Për organizimin dhe funksionimin e Policisë Gjyqësore”;

• Ligji “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve”;

• Ligji “Për ekzekutimin e vendimeve penale”;

• Ligji “Për organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë”;

• Ligji “Për Shkollën e Magjistraturës”

• Ligji nr. 8737, datë 12.2.2001, “Për organizimin dhe funksionimin e prokurorisë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar;

• Ligji nr. 8811, datë 17.05.2001, “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë “, i ndryshuar;

• Ligji nr. 8363/1998 “Për organizimin dhe funksionimin e Zyrës për Administrimin e Buxhetit Gjyqësor”

207

III. DOKUMENTE NDËRKOMBËTARE

• Deklarata Universale “Për pavarësinë e gjyqtarëve”, e adoptuar në Konferencën Botërore të Gjyqtarëve, Montreal (Kanada) 5-10 Qershor 1983.

• Karta europiane “Për statusin e gjyqtarëve” (DAJ/DOC (98) 23); Rekomandimi nr. R(94)12 i Komitetit të Ministrave të KE-së “Për pavarësinë, efikasitetin dhe rolin e gjyqtarëve” (13 Tetor 1994).

• Konventa e Këshillit të Europës “Mbi pastrimin, depistimin, kapjen dhe konfiskimin e produkteve të krimit”, botuar në Përmbledhje të akteve juridike penale për drejtësinë, Tiranë, 2008.

• Konventa e Këshillit të Europës “Mbi përgjegjësinë penale për korrupsionin”, Akte juridike ndërkombëtare, Tiranë.

• Konventa e OKB “Për krimin e organizuar ndërkombëtar” (1953) botuar në Përmbledhje e akteve juridike për drejtësinë, Tiranë, 2006.

• Konventa e OKB-së “Për krimin e organizuar tradicional” (Konventa e Palermos), Konventa e Këshillit të Europës “Për pastrimin e parave”; të botuara në Përmbledhje e Akteve Ndërkombëtare për Drejtësinë.

• Konventa Europiane “Për shtypjen e terrorizmit” botuar në Përmbledhje aktesh juridike ndërkombëtare, Tiranë, 2006.

• Përmbledhje e Akteve Ndërkombëtare, botim i Qendrës së Publikimeve Zyrtare, Qershor 2010.

• Deklarata Universale Mbi të Drejtat e Njeriut (1948).• Marrëveshja Ndërkombëtare Mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike (1966) me

protokollet plotësuese (1989).• Deklarata Mbi Pavarësinë e Gjyqësisë (1989).• Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut, OSCE, ODIHR. Të Drejtat e

Njeriut, Qëndra Evropiane, Tiranë 2001.

208

IV. JURISPRUDENCË

VENDIME TË GJYKATAVE SHQIPTARE

yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 5, Datë 04.03.2008. yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 7, Datë 07.03.2011. yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 48, Datë 30.07.1999. yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 49, Datë 10.07.2015yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 4, Datë 25.02.2009.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 47, Datë 07.11.2011.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 19, Datë 02.04.2012.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 23 Datë 23.07.2009. yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 21, Datë 29.04.2010.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 11, Datë 27.05.2004.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 2, datë 18.01.2005.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr 33, Datë 8.12.2005yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 19, Datë 12.06.2003.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 05, Datë 17.02.2003.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 04, Datë 27.02.2004.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 18, Datë 19.07.2005.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 9, Datë 28.04.2004.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 15, Datë 17.04.2003.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 4, Datë 07.02.2001.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 24, Datë 30.07.2003.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 222, Datë 04.11.2002, fq. 222, Përmbledhësi i

Vendimeve.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 9, Datë 28.04. 2004, fq. 65, Përmbledhësi i

Vendimeve.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 15, Datë 10.11.2004, fq. 108-109, Përmbledhësi

i Vendimeve.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 33. Datë 24.11.2003, fq. 170, Përmbledhësi i

Vendimeve. yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 07, Datë 27.04.2005.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 07, Datë 28.02.2000.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 53, Datë 27.06.2001.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 41, Datë 29.12.2005.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 186, Datë 23.09.2002.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 3 Datë 06.02.2008.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr 16, Datë 25.04.2003.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.48, Datë 30 .09.1999.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 49, Datë 10.07.2015.

209

yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 21, Datë 29.04.2010.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 48, Datë 30.07.1999.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 4, Datë 25.02.2009.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 47, Datë 07.11.2011.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 35, Datë 12.12.2003.yy Vendimet i Gjykatës Kushtetuese Nr. 14, Datë 03.06.2009. yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 4, Datë 23.02.2011.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 20/2011.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 14, Datë 21.07.2008.yy Vendimi i Gjykatës Kushtetuese Nr.13, datë 15.04.2003.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese N. 18, Datë 19.07.2005.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr.31, Datë 14 071998.yy Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 39, Datë 23.06.2000.yy Vendim Unifikues i Gjykatës së Lartë Nr. 371, Datë 27.10.2000.yy Vendim i Kolegjeve te Bashkuara të Gjykatës së Lartë, Nr.1, Datë 15.02.2001.yy Vendim Unifikues i Gjykatës së Lartë, Nr. 2, Datë 24.01.2011.yy Vendimi i Gjykatës për Krimet e Rënda Tiranë, Nr. 47, Datë 12.12.2006.yy Vendimin i Gjykatës së Apelit Shkodër, Nr. 56, Datë 2.5.2000.

VENDIME TË GJYKATAVE TË HUAJA

Gjykata Kushtetuese Gjermane- Bundesverfassungsgerichyy BverfG, 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92 dhe 2 BvR 2159/92yy BverfGE, 25.02.1975 - 1 BvF 1/74; 1 BvF 2/74; 1 BvF 3/74; 1 BvF 4/74; 1 BvF

5/74; 1 BvF 6/74yy BverfG, 30.06.2009, 2BvE2/08 marrë nga: http://www.bverfg.de/entscheidungen/

es20090630_2bve000208.htmlyy BverfG, 15.01.1958, 1 BvR 400/51 te “Lüth” të FCCyy BverfG, 18.07.2005, 2 BvR 2236/04 marrë nga: http://www.bverfg.de/

entscheidungen/rs20050718 2bvr223604.html

Gjykata Europiane e Drejtësisë – European Court of Justice (ECJ)yy C-176/03, Komisioni ndaj Këshillit (13 Shtator 2005).yy C-203/80, Guerrino Casati (11 Nëntor 1981) European Court Reports, E.C.R. 2595.yy C – 186FF/87, Ian William Cowan (2 Shkurt 1989), E.C.R. 195.yy C - 226/97, Johannes Martinus Lemmens (16 Qershor 1998), E.C.R. 3725.yy C-303/05,Advocaten voor de Wereld VZW ndaj Leden van de Ministerraad (3 Maj

2007) Marrë: http://curia.europa.eu/juris/liste.jsf?language=de&num=C-303/05yy Rastet e bashkuara C-187/01 Hüseyin Gözütok dhe C-385/01 Klaus Brügge (11

Shkurt 2003), E.C.R. I – 1378.

210

yy C-26/62, NV Algemene Transport- en Expeditie Onderneming van Gend & Loos ndaj Netherlands Inland Revenue Administration (5 Shkurt 1963), E.C.R. 2.

yy C- 6/64, Flaminio Costa ndaj E.N.E.L. (15 Korrik 1964), E.C.R 587.yy C-66/04, Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës së Veriut ndaj

Parlamentit. Europian dhe Këshillit të Bashkimit Europian (6 Dhjetor 2005), E.C.R I– 10574.

yy C-19/08, Migrationsverket ndaj Edgar Petrosian dhe të Tjerët (29 Janar 2009).yy C- 29/69, Erich Stauder ndaj City of Ulm – Sozialamt (12.11.1969), E.C.R 419.yy C- 11/70, Internationale Handelsgesellschaft mbH ndaj Einfuhr- und Vorratsstelle

für Getreide und Futtermittel (17.12.1970), E.C.R 1126.yy C-106/77, Amministrazione delle Finanze dello Stato ndaj Simmenthal SpA. (9

Mars 1978), E.C.R 630.

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Polonisë:yy Numër Reference P 1/05, Datë 27 Prill 2005. yy Numër Reference K32/09, Datë 24 Nëntor 2010.

Vendimi i Kuadrit të Këshillit:yy Vendimi i Kuadrit të Këshillit 2002/584/JHA i datës 13 Qershor 2002, mbi mandat-

arrestin Europian dhe proçedurat e dorëzimit midis Shteteve Anëtare–Deklarata të bëra nga disa Shtete Anëtare mbi adaptimin e Vendimit të Kuadrit, OJ L 190, fq. 1-20.

yy Vendimi i Kuadrit të Këshillit 2005/667/JHA i datës 12 Korrik 2005, për të forcuar kuadrin e ligjit penal për përforcimin e ligjit ndaj ndotjeve me burim anijet, OJ L 255, fq. 164-167.

yy Vendimi i Kuadrit të Këshillit 2008/842/CFSP i datës 10 Nëntor 2008, i cili ndryshon Shtojcat III dhe IV të Pozicionit të Përbashkët 2007/140/CFSP, që ka lidhje me masat kufizuese ndaj Iranit, OJ L 300, fq. 46-54.

yy Vendimi i Kuadrit të Këshillit 2002/629/JHA i datës 19 Korrik 2002, mbi luftën ndaj trafikimit të qënieve njerëzore, OJ L 203, fq. 1-4.

yy Propozimi për një Vendim të Këshillit, i cili ndryshon Vendimin 2002/187/JHA, që ngre Eurojust-in, me idenë e përforcimit të luftës ndaj krimeve të rënda, OJ C 331 E, fq. 67-68

yy Vendimi i Kuadrit të Këshillit 2009/391/JHA i datës 6 Prill2009 Në Krijimin e Zyrës së Policisë Europiane (Europol), Gazeta Zyrtare L 121 në 15 Maj 2009.

211

JURISPRUDENCA E GJYKATËS EUROPIANE TË TË DREJTAVE TË NJERIUT

• A.L. ndaj Finlandës, nr. 23220/04, 27 Janar 2009 – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx#%7B%22dmdocnumber%22%3A%5B%22846189%22%5D%2C%22display%22%3A%5B0%5D%7D

• A. Menarini Diagnostics S.R.L. ndaj Italisë, nr. 43509/08, 27 Shtator 2011* – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-106439

• Abdoella ndaj Hollandës, 25 Nëntor 1992, Seritë A nr. 248 - A – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-57765

• Accardi dhe të Tjerët ndaj Italisë (Dhjetor), nr. 30598/02, ECHR 2005 - II– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx#%7B%22dmdocnumber%22%3A%5B%22788281%22%5D%2C%22display%22%3A%5B0%5D%7D

• Adolf ndaj Austrisë, nr. 8269/78, 26 Mars 1982, Seritë A nr. 49– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57417

• Aigner ndaj Austrisë, nr. 28328/03, 10 Maj 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-110804

• Allen ndaj Anglisë [GC], nr. 25424/09, ECHR 2013– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-122859

• Artico ndaj Italisë, 13 Maj 1980, Seritë A nr. 37– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57424

• Averill ndaj Anglisë, nr. 36408/97, ECHR 2000-VI – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-58836

• B. dhe P. Ndaj Anglisë, nos. 36337/97, 35974/97, ECHR 2001 - III– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-59422

• Bacanu and SC R S.A. ndaj Rumanisë, nr. 4411/04, 3 Mars 2009– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=847945&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Baggetta ndaj Italisë, 25 Qershor 1987, Seritë A nr. 119– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57427

• Barberà, Messegué dhe Jabardo ndaj Spanjës, nr. 10590/83, 6 Dhjetor 1988, Seritë A nr. 146– e vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=695306&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Belashev ndaj Rusisë, nr. 28617/03, 4 Dhejtor 2008– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-90049

• Belilos ndaj Zviscrës, nr. 10328/83, 29 Prill 1988, Seritë A nr. 132– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57434

• Bellerín Lagares ndaj Spanjës (Dhjetor), nr. 31548/02, 4 Nëntor 2003*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-44557

• Berlinski ndaj Polonisë, nr. 27715/95 dhe 30209/96, 20 Qershor 2002– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-60521

212

• Boddaert ndaj Belgjikës, 12 Tetor 1992, Seritë A nr. 235 - D– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57768

• Boldea ndaj Rumanisë, nr. 19997/02, 15 Shkurt 2007– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-79496

• Bonisch ndaj Austrisë, 6 Maj 1985, Seritë A nr. 92– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-57443

• Boulois ndaj Luksenburgut [GC], nr. 37575/04, 3 Prill 2012, ECHR 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-110164

• Bujnita ndaj Moldavisë, nr. 36492/02, 16 janar 2007 - E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-79032

• Buscemi ndaj Italisë, nr. 29569/95, ECHR 1999 - VI– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-58304

• Bykov ndaj Rusisë [GC], nr. 4378/02, 10 Mars 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-91704

• C. P dhe të Tjerë ndaj Francës, nr. 36009/97, 18.10.2000-E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-63473

• Calabrò ndaj Italisë dhe Gjermanisë (Dhjetor), nr. 59895/00, ECHR 2002 - V– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=705427&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Campbell dhe Fell ndaj Anglisë, nr. 7819/77; 7878/77, 28 Qershor 1984 - e vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57456

• Célice ndaj Francës, nr. 14166/09, 8 Mars 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-109382

• Clarke ndaj Anglisë (Dhjetor), nr. 23695/02, 25 Gusht 2005– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-70188

• Clinique Mozart SARL ndaj Francës, nr. 46098/99, 8 Qershor 2004– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-61808

• Coëme dhe të Tjerët ndaj Belgjikës, nos. 32492/96, 32547/96, 32548/96, 33209/96 and 33210/96, ECHR 2000 - VII– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-59194

• Cornelis ndaj Hollandës (Dhjetor), nr. 994/03, ECHR 2004 – V (ekstrakte) – E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=672255&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Craxi ndaj Italisë (nr. 1), nr. 34896/97, 5 Dhjetor 2002* – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-65368

• Croissant ndaj Gjermanisë, 25 Shtator 1992, Seritë A nr. 237 - B– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57736

• Cuscani ndaj Anglisë, nr. 32771/96, 24 Shtator 2002– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-60643

213

• Daktaras ndaj Lituanisë (Dhjetor), nr. 42095/98, 11 Janar 2000– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=670147&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Damir Sibgatullin ndaj Rusisë, nr. 1413/05, 24 Prill 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-110445

• Dayanan ndaj Turqisë, nr. 7377/03, 13 Tetor 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-95015

• Diriöz ndaj Turqisë, nr. 38560/04, 31 Maj 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-111205

• Dobbertin ndaj Francës, 25 Shkurt 1993, Series A nr. 256-D– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57807

• Dombo Beheer B.V. ndaj Hollandes, nr. 14448/88, 27.10.1993, e vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57850

• Dorokhov ndaj Russia, nr. 66802/01, 14 Shkurt 2008– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=828967&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Ezeh dhe Connors ndaj Anglisë [GC], nos. 39665/98 dhe 40086/98, 9 Tetor 2003, ECHR 2003 - Ç– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-61333

• Falk ndaj Hollandës (Dhjetor), nr. 66273/01, ECHR 2004 - ÇI– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=707635&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Fatullayev ndaj Azerbaçhanit, nr. 40984/07, 22 Prill 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-98401

• Fazliyski ndaj Bullgarisë, nr. 40908/05, 16 Prill 2013– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-118573

• Fruni ndaj Sllovakisë, nr. 8014/07, 21 Qershor 2011– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-105236

• Gabrielyan ndaj Armenisë, nr. 8088/05, 10 Prill 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-110266

• Galstyan ndaj Armenisë, nr. 26986/03, 15 Nëntor 2007– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-83297

• Garycki ndaj Polonisë, nr. 14348/02, 6 Shkurt 2007– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=813447&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Goktepe ndaj Belgjikës, nr. 50372/99, 2 Qershor 2005* – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-69234

• Gorgiladze ndaj Gjeorgjisë, nr. 4313/04, 20 Tetor 2009* – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-95242

214

• Gossa ndaj Polonisë, nr. 47986/99, 9 Janar 2007– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=812423&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Gómez de Liaño y Botella ndaj Spanjës, nr. 21369/04, 22 Korrik 2008* – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-87874

• Grayson dhe Barnham ndaj Anglisë, nos. 19955/05 dhe 15085/06, 23 Shtator 2008– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=840999&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Grieves ndaj Anglisë [GC], nr. 57067/00, ECHR 2003 - ÇII (ekstrakte) – E Vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-61550

• Hermi ndaj Italisë [GC], nr. 18114/02, ECHR 2006 - ÇII– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-77543

• Hümmer ndaj Gjermanisë, nr. 26171/07, 19 Korrik 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-112280

• Husain ndaj Italisë (Dhjetor), nr. 18913/03, ECHR 2005 - III– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-71267

• I.A. ndaj Francës, 23 Shtator 1998, Raportet e Gjykimeve dhe Vendimeve 1998 - VII– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-58237

• Jorgic ndaj Gjermanisë, nr. 74613/01, 12 Korrik 2007, ECHR 2007 - III– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-81608

• Josseaume ndaj Francës, nr. 39243/10, 8 Mars 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-109384

• Jussila ndaj Finlandës [GC], nr. 73053/01, 23 Nëntor 2006, ECHR 2006 - ÇIV– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-78135

• Karpenko ndaj Rusisë, nr. 5605/04, 13 Mars 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-109547

• Klimentyev ndaj Rusisë, nr. 46503/99, 16 Nëntor 2006– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-78031

• Konstas ndaj Greqisë, nr. 53466/07, 24 Maj 2011– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-104858

• Krestovskiy ndaj Rusisë, nr. 14040/03, 28 Tetor 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-101314

• Kriegisch ndaj Gjermanisë (Dhjetor), nr. 21698/06, 23 Nëntor 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-102203

• Lavents ndaj Latvias, nr. 58442/00, 28 Nëntor 2002– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-60802

• Legillon ndaj Francës, nr. 53406/10, 10 Janar 2013– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-115986

• Lucà ndaj Italisë, nr. 33354/96, ECHR 2001 - II– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-59222

215

• Makhfi ndaj Francës, nr. 59335/00, 19 Tetor 2004*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-67121

• Marpa Zeeland B.V. d Metal Welding B.V ndaj Hollandës, nr. 46300/99, ECHR 2004 - Ç (ekstrakte) – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-67354

• Martinie ndaj Francës [GC], nr. 58675/00, ECHR 2006 - VI– E vlefshme:http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-73196

• Matyjek ndaj Polonisë, nr. 38184/03, 24 April 2007– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-80219

• McFarlane ndaj Irlandës [GC], nr. 31333/06, 10 Shtator 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-100413

• Meftah dhe të Tjerët ndaj Francës [GC], nr. 32911/96, 35237/97 dhe 34595/97, ECHR 2002 - VII– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-60638

• Micallef ndaj Maltës [GC], nr. 17056/06, ECHR 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-95031#{“itemid”:[“001-95031”]}

• Mika ndaj Suedisë (Dhjetor), nr. 31243/06, 27 Janar 2009– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=847605&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Mirilashvili ndaj Rusisë, nr. 6293/04, 11 Dhjetor 2008– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-90099

• Moiseyev ndaj Rusisë, nr. 62936/00, 9 Tetor 2008– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-88780

• Nešťák ndaj Sllovakisë, nr. 65559/01, 27 Shkurt 2007– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-79608

• Nicoleta Gheorghe ndaj Rumanisë, nr. 23470/05, 3 Prill 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-110178

• Öcalan ndaj Turqisë [GC], nr. 46221/99, ECHR 2005 - IV– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-69022

• Öztürk ndaj Gjermanisë, nr. 8544/79, 21 Shkurt 1984, Seritë A nr. 73– E vlefshme:http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57553

• O’Halloran dhe Francis ndaj Anglisë [GC], nr. 15809/02 dhe 25624/02, ECHR 2007 - VIII– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=819526&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Parlov-Tkalcic ndaj Kroacisë, nr. 24810/06, 22 Dhjetor 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-96426

• Pedersen dhe Baadsgaard ndaj Danimarkës, nr. 49017/99, 19 Qershor 2003– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-61168

• Pello ndaj Estonisë, nr. 11423/03, 12 Prill 2007– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=815233&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

216

• Petyo Petkov ndaj Bullgarisë, nr. 32130/03, 7 Janar 2010*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-96621#{“itemid”:[“001-96621”]}

• Phillips ndaj Anglisë, nr. 41087/98, ECHR 2001 - VII– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=697435&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Pishchalnikov ndaj Rusisë, nr. 7025/04, 24 Shtator 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-94293

• Polyakov ndaj Rusisë, nr. 77018/01, 29 Janar 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-91003

• Poppe ndaj Hollandës, nr. 32271/04, 24 Mars 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-91880

• Planka ndaj Austrisë, nr. 25852/94, Vendimi i Komisionit të 15 Majit 1996– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-2916

• Previti ndaj Italisë (Dhjetor) nr. 45291/06, 8 Dhjetor 2009*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-96771

• Protopapa ndaj Turqisë, nr. 16084/90, 24 Shkurt 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-91499

• Pretto dhe të Tjerë ndaj Italisë, 8.12.1983, nr. 7984/77 - e vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57561

• Raza ndaj Bullgarisë, nr. 31465/08, 11 Shkurt 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-97292

• Richert ndaj Polonisë, nr. 54809/07, 25 Tetor 2011– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-107165

• Salduz ndaj Turqisë [GC], nr. 36391/02, ECHR 2008– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-89893

• Schneider ndaj Francës (Dhjetor), nr. 49852/06, 30 Qershor 2009*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-93691

• Schëarzenberger ndaj Gjermanisë, nr. 75737/01, 10 Gusht 2006– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-76708

• Sejdovic ndaj Italisë [GC] nr. 56581/00, ECHR 2006 - II– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-72629

• Sibgatullin ndaj Rusisë, nr. 32165/02, 23 Prill 2009– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-92316

• Stow dhe Gai ndaj Portugalisë (Dhjetor), nr. 18306/04, 4 Tetor 2005*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-70586

• Suhadolc ndaj Sllovenisë (Dhjetor), nr. 57655/08, 17 Maj 2011– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-105017

• Suküt ndaj Turqisë, (Dhjetor), nr. 59773/00, 11 Shtator 2007– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=002-2512

• Sutter ndaj Zvicrës, nr. 8209/78, 22 Shkurt 1984– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-57585

217

• Tarău ndaj Rumanisë, nr. 3584/02, 24 Shkurt 2009* – E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-91428

• Taxquet ndaj Belgjikës [GC], nr. 926/05, ECHR 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-101739

• Telfner ndaj Austrisë, nr. 33501/96, 20 Mars 2001– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=697224&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Van Geyseghem ndaj Belgjikës [GC], nr. 26103/95, ECHR 1999 - I– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-58908

• Vidgen ndaj Hollandës, nr. 29353/06, 10 Korrik 2012– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-112102

• Vladimir Romanov ndaj Rusisë, nr. 41461/02, 24 Korrik 2008– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=839026&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Vronchenko ndaj Estonisë, nr. 59632/09, 18 Korrik 2013– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-122431

• Welke dhe Białek ndaj Polonisë, nr. 15924/05, 1 Mars 2011– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-103696

• Wierzbicki ndaj Polonisë, nr. 24541/94, 18 Qershor 2002– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=698384&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Y.B. dhe të Tjerët ndaj Turqisë, nos. 48173/99 dhe 48319/99, 28 Tetor 2004*– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=706495&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

• Zagaria ndaj Italisë, nr. 58295/00, 27 Nëntor 2007*– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-83492

• Zana ndaj Turqisë, 25 Nëntor 1997, Raportet e Gjykimeve dhe Vendimeve 1997 - VII– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-58115

• Zhuk ndaj Ukrainës, nr. 45783/05, 21 Tetor 2010– E vlefshme: http://hudoc.echr.coe.int/sites/fra/pages/search.aspx?i=001-101206

• Zollmann ndaj Anglisë (Dhjetor), nr. 62902/00, ECHR 2003 - ÇII– E vlefshme: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&documentId=671866&portal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649%0d%0a

218

FAQE WEBSITE:

• http://curia.eu//juris• http://www.trybunal.gov.pl/eng/summaries/documents/K_32_09_EN.pdf• http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20100706_2bvr266106.html• www.bgbl.de• http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-888_en.htm

• http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index146646EN.html

• http://www.euromove.org.uk/index.php?id=13934

• http://www.judiciary.gov.uk/about-the-judiciary/introduction-to-justice-system/oaths

• http://www.state.gov/j/ct/rls/crt/2010/170256.htm

• http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/cepej/presentation/cepej_en.asp

• http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2013/package/al_rapport_2013.pdf

• http://www.hrr-strafrecht.de/hrr/egmr/10/35863-10.php?referer=db

219

Abstrakt

Sistemi shqiptar i drejtësisë penale, i cili ka pësuar ndryshime rrënjësore dhe ka bërë përparime të mëdha, mbron qytetarët dhe përkrah shtetin e së drejtës. Baza e re ligjore është përmirësuar në mënyrë që t’i përshtatet sa më mirë standardeve ndërkombëtare. Në Shqipëri proçedimi penal ka ndjekur rrugën e përgjithshme të zhvillimit politiko-shoqëror, me ndryshimet dhe veçoritë përkatëse të çdo periudhe. Në këtë drejtim rol përcaktues ka jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese, mbi parimet themelore të proçesit të rregullt ligjor, sidomos përpunimi i parimeve të proçedimit në gjykimin penal, pra në ekspozimin sistematik të rregullave, parimeve dhe vlerave mbi të cilat është ndërtuar dhe evoluon drejtësia penale, në analizën e marrëdhënieve midis këtyre rregullave, parimeve e vlerave, në shpjegimin e aspekteve që përbëjnë vështirësi në trajtimin dhe analizën e tyre dhe parashikimin për aq sa është e mundur, të zhvillimeve në të ardhmen. Bazuar në sa më sipër, kam pasur për qëllim ofrimin e trajtimit bashkëkohor teorik - doktrinar mbi çështje të drejtësisë penale duke ilustruar me jurisprudencë të pasur të gjykatave shqiptare dhe asaj europiane, ekzistencën e përpjekjeve të vazhdueshme për krijimin e një zonë e përbashkët europiane-ndërkombëtare, gjë që ka ndikuar edhe në zhdukjen e kufijve ligjore. Studimi ka për qëllim të identifikojë sfondin historik në të cilin ka lindur, është organizuar e ka funksionuar drejtesia penale ne baze te parimeve te saj, duke trajtuar zhvillimet e saj te fundit si dhe duke vlerësuar ndikimet e mundshme të jurisprudencës kombëtare dhe asaj europiane.

Fjalë kyçe: Parimet e gjykimit penal, jurisprudenca GJK, të drejtat e njeriut, drejtësia penale europiane.

Abstract

Albanian penal law system, which has had fundamental changes and made great progress, protects the citizens and supports the state of law. The new legal basis is improved in order to adapt as better as it can, to the international standards. In Albania, the penal procedures have followed the general way of the political-societal developments, with relevant changes and the specifics of every time period. In this perspective, a defining role has been played by the jurisprudence of the Constitutional Court (CC) over the fundamental principles of a regular, legal process, especially in the elaboration of the procedure principles over penal judgment, resulting therefore in a systematic exposure to the rules, principles and values over which the penal law is constructed and evolutes, in the analysis of the relationships between these rules, principles and values, in explaining the aspects pertaining to the difficulties in their treatment and analysis, and foreseeing as much as possible, the future developments. Based on what was mentioned above, I aimed at offering contemporary theoretical-doctrinal work over penal law issues, the existence of continues efforts for the creation of a common International-European zone, something which has also influenced even in the disappearance of the legal borders. This study aims at identifying the historical background in which the penal law was born, organized and functioned based on its own principles, by treating its latest developments, as well as evaluating the possible influence of the national and European jurisprudence.

Key Words: Penal principles, jurisprudence of CC, human rights, European penal law

Documents

PARIMET E GJYKIMIT PENAL NËN OPTIKËN E